Dr Dragan NOVAKOVI

Ministarstvo vera Vlade Republike Srbije

Beograd

Pregledni nauni rad

PEDAGOGIJA
LXV, 3, 2010.
UDK:
271.222(497.11)-754"1810",
37.014.521(497.11)"18"

DVA VEKA OD OSNIVANJA

BOGOSLOVIJE U BEOGRADU
Rezime: Ovim radom predstavljeno je osnivanje i rad bogoslovije u Beogradu, koju je
u dogovoru sa Karaorem i ustanikim rukovodstvom i u skladu sa tradicijom o ukljuenosti
Crkve, svetenstva i monatva u sve narodne poslove, 1810. godine osnovao Dositej Obradovi.
Radilo se o svojevrsnom poduhvatu, jer u tadanjoj Srbiji nisu postojala iskustva u vezi sa
organizacijom kolstva, kao ni kadar osposobljen da planiranu materiju izloi na savremen i
kvalitetan nain. Ostvarujui u praksi Dositejevu pedagoku viziju, u rad bogoslovije uvedeno
je vie pedagokih novina, od kojih su najvanije precizno formulisani nastavni premeti, rad u
uionicama i sedenje u klupama. Savladavi predvieni program u tekim uslovima, u vremenu
u kom se odluivalo o sudbini ustanka i naroda, dve generacije su zavrile kolovanje i odmah
su rasporeene na parohijske dunosti, koje su tada podrazumevale i predvodnitvo naroda u
politikim poslovima i angaovanje na kulturno-prosvetnom planu. Bogoslovija je radila do
propasti ustanka, ali su njena iskustva vie nego dragocena, jer pokazuju zainteresovanost
narodnih voa za prosvetu i njihovu sposobnost da formiraju kolu koja je, za tadanje prilike,
delovala prema modernim standardima.
Kljune rei: bogoslovija, pravoslavna crkva, Dositej Obradovi.

Zahvaljujui rezultatu referenduma odranog u Crnoj Gori 21. maja 2006.

godine Srbija je ponovo postala nezavisna. To je na simbolian nain predstavljalo
vraanje na 1918. godinu, kada je svoju meunarodno priznatu nezavisnost na
Berlinskom kongresu 1878. godine ugradila u novu dravu, Kraljevinu Srba, Hrvata i
Slovenaca. Samostalna drava zatekla je nespremnom i srpsku intelektualnu elitu, koja
je preko 70 godina svoje potencijale usmeravala u prouavanje i afirmaciju sveukupnog jugoslovenskog naslea. Prihvativi neumitnost okonanih procesa, u prvo
vreme oprezno, a zatim sve odlunije, zapoinje sveobuhvatno izuavanje svih procesa
i dostignua moderne srpske dravnosti od 1804. do 1914. godine. Najvea panja
posveuje se drugoj polovini XIX veka, odnosno periodu u kome je srpska drava
PEDAGOGIJA, 3/10

519

institucionalno sreena, formirane sve najvanije nacionalne kulturne ustanove, sistematski razvijano kolstvo, uspostavljena moderna vojska, doneti prvi zakoni prema
evropskim uzorima i otpoeo razvoj kapitalistikih robno-novanih odnosa. Vano
mesto u prouavanjima zauzima i istorija prava, tako da pojedini rezultati ukazuju da
se iza arhainog jezika i starosti od sto i vie godina kriju akti sa iznenaujuom
modernou. Promenjen je odnos i prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kojoj se kao
vanoj nacionalnoj ustanovi i zbog aktivnog uea u dva ustanka, vie ne osporava
doprinos u formiranju srpske drave. Pravilnije se ocenjuje i uloga svetenstva i
monatva i priznaje da je svojim pregalatvom dalo ogroman doprinos postavljanju
temelja moderne srpske prosvete. Sledei ta nastojanja, napisan je i ovaj tekst sa ciljem
da predstavi osnivanje i rad bogoslovije kao prve strune kole srpskog naroda u krajevima ispod Save i Dunava. Nju je uz veliku podrku Karaora i ustanikog rukovodstva osnovao veliki prosvetitelj i prvi srpski ministar prosvete Dositej Obradovi
tokom Prvog srpskog ustanka. Budui da se u jesen 2010. godine navrava 200 godina
od osnivanja te znamenite kole, ovaj rad treba navedenu godinjicu da otrgne od zaborava i podseti da istorijski odgovorni, a pogotovo mali narodi, nemaju pravo da se
odreknu ni jednog dana koji nas utemeljuje u nekom prostoru i vremenu.
Uloga svetenstva i monatva u ustanku
Blagosiljajui zbor i zaklinjui prisutne u Marievia jaruzi bukoviki prota
Atanasije jasno je pokazao da je Srpska crkva vrsto na strani pobunjenog naroda.
Privremeno odlaui krst i uestvujui u borbama, prota Mateja Nenadovi stie titulu
vojvode, a Karaore i narodne stareine s punim poverenjem upuuju ga na pregovore
sa austrijskim komandantima u Zemun radi nabavke oruja i u daleki Petrovgrad gde u
kontaktima s prvim ljudima tada mone Rusije veto i odluno pokuava da zainteresuje velikog saveznika da preusmeri spoljnopolitike prioritete i znaajniju panju
posveti onom delu Balkana na kome su Srbi zapalili baklju slobode. Cenei njegove
sposobnosti i zasluge, Narodna skuptina, odrana 1805. godine na Veliku Gospojinu u
selu Borak, bira ga za prvog predsednika Praviteljstvujueg Sovjeta. Ustanak je u abakoj nahiji podigao pop, a kasnije vojvoda, Luka Lazarevi, proslavljeni junak sa
Miara. Arhimandrit manastira Raa, hadi Melentije Stefanovi vojvoda sokolski,
rukovodio je jedinicama iji je zadatak bio da spree udare Turaka iz Bosne. Srpskim
ustanicima u gornjem Podrinju komandovao je prota Nikola Smiljani, uspeno onemoguavajui upade neprijatelja iz Zvornikog paaluka. Borei se protiv uikih i
sarajevskih Turaka u Dragaevu, prota Milutin IliGuanin uao je u narodnu pesmu i
zasluio titulu vojvode. 1
Dajui ogroman doprinos i ispoljavajui nesebino angaovanje tokom priprema i svih godina ustanka, svetenstvo i monatvo pravoslavne crkve ugradilo je sebe u
temelje moderne srpske drave. Dosledno i istrajno podsticali su stanovnitvo da uva
tradiciju i ne zaboravi nacionalnu svest: Kao najprosveeniji i najkulturniji elemenat u
1

Ocenjujui ulogu svetenstva u Prvom srpskom ustanku poznati istoriar s kraja XIX veka Milenko
Vukievi daje sledeu ocenu: U samom ustanku svetenstvo je osealo ono isto to i ostali Srbi, pa
prema tome svaki je naao za potrebno da pomogne na svoj nain. Ko savetom, ko krstom, a mnogi pripasae sablju da primerom pokau kako se nekrst i neprijatelj trebi iz srpske bate. Eto takvi behu svetenici
i kalueri prvoga ustanka. (M. Vukievi, Prilozi sa istoriju crkve Prvog ustanka, Vesnik Srpske Crkve,
1896/12, 112.)

520

PEDAGOGIJA, 3/10

to doba oni su narod pouavali o njegovoj slavnoj prolosti, priali mu o Svetom Savi,
Kraljevia Marku, caru Duanu, knezu Lazaru i propasti srpskog carstva na Kosovu i
na taj nain odravali kult drave i pojaavali elju za njenim obnovljenjem. 2 Stalne
veze sa Karlovakom mitropolijom i povremeni odlasci razliitim povodima u Rusiju
omoguavali su uspostavljanje prvih meunarodnih kontakata i sticanje neophodnih
diplomatskih iskustava. Crkva je bila nosilac narodne svesti, inspirator kulture i
umetnosti i podsticajni faktor u ouvanju tradicionalne seoske porodice kao osnovne
elije srpskog drutva. Boravei neprekidno meu narodom i delei njegovu sudbinu,
svetenstvo je steklo ogroman ugled, koji je uz poznavanje duha, raspoloenja i snage
svih generacija stanovnitva, omoguavao odluujui uticaj na pokretanje i usmeravanje narodne energije. Mnogobrojni svetenici i monasi uhvaeni tokom vojnih
opercija zavrili su ivot u mukama osmiljenim od dotadanjeg gospodara duboko
svesnog da raja postaje narod sa jasnom vizijom i spremnou da podnese sve mogue
rtve zbog slobode. 3
Osnivanje i rad bogoslovije
Prosveta, kao organizovana aktivnost drutva iji je cilj obrazovanje i vaspitanje mladih narataja, nije postojala tokom vladavine Turaka Beogradskim paalukom.
Glavnu energiju dugogodinji okupator usmerio je na odranje vlasti i stvaranje efikasnih mehanizama za prikupljanje haraa i drugih poreskih nameta. Politika filosofija i
sistem uprave poivali su na jasnom cilju o lakem integrisanju neobrazovanog i
neprosveenog podanika u vladajui sistem drutvenih odnosa, ime e se omoguiti
brisanje iz kolektivne svesti uspomena na vremena u kojima je imao snanu i prosperitetnu dravu i uspena eliminacija i odstranjivanje svakog organizovanog pokuaja na
dosezanju vekovima sanjane slobode. 4 Znajui da je Srpska crkva gotovo pola milenijuma bila nacionalni stoer i pouzdani faktor u ouvanju jezika, kulture, originalnog i
na tradiciji zasnovanog sistema vrednosti i sigurna brana preveravanju, a manastiri
duhovna sredita, kole, univerziteti i neiscrpni i podsticajni faktori u izgraivanju
narodnog duha i etosa, turski okupator je u Vaseljenskoj patrijariji i u njenim
episkupima rano prepoznao saveznika koji poseduje institucionalne mehanizme da
kroz specifian oblik duhovnog ropstva dodatno udalji srpski narod od prosvete. 5
Navedenim faktorima treba prikljuiti i zvaninu tursku doktrinu prema kojoj je od
ukidanja Peke Patrijarije bilo zabranjeno pominjanje srpskog imena i naroda u
carstvu, o emu akademik M. Ekmei kae sledee: Millet sistem je u turskoj carevini bio sistem priznatih naroda, prema broju njihovih zvanino priznatih crkava. Vera
2

D. Stranjakovi, Karaoreva nacionalna politika, Bratstvo, izbor radova od 1887. do 1941. god,
Beograd, 1996, 528.
3
Videti, R. Veselinovi, Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knjiga II, Beograd,
2004, 141144.
4
Analizirajui odnos turskog okupatora prema prosveti, M. Vukievi pravilno uoava sledee: Nu Turci
su jako gonili i uitelje i svetenike tako da malo, po malo pismenost i kola dooe do vrlo ravog stanja.
Istina za vreme Turaka nije bilo potrebe onoliko pismenih ljudi, kao za vreme srpske drave, jer s nestajanjem drave nestalo je i potrebe za dravne pisare i druge, ve je ostala samo potreba za crkvu.
(M. Vukevi, kole i kolovanje za vreme Prvog ustanka (18041813), Beograd, 1893, 4.)
5
Navedeni stav potvruje i P. vabi: Turci, kao zavojevai srpskog naroda poruili su stare i velianstvene srpske kole, a Grci fanariote, ukidanjem peke patrijarije, udarili su glogov kolac elo glave
onoj prosvetnoj ii, koja dotle koliko toliko svetlucae u srpskom narodu. (P. vabi, O Postanku beogradske bogoslovije, Glasnik pravoslavne crkve u Kraljevini Srbiji, 1903, broj 12, 38.)

PEDAGOGIJA, 3/10

521

i nacija su bile izjednaene, pa je bilo onoliko priznatih naroda koliko je bilo crkava u
zvaninom milet sistemu. Od 1767. u njemu je est priznatih mileta (islamski, grki,
katoliki, jevrejski i jermenska dva). Rum-milleti je bio grki narod, iako je to iz
vizantijskih vremena doslovno znaio rimski narod. Poglavar grke crkve, kao i
poglavari svih drugih crkava, bili su predstavnici naroda u Carstvu. 6
Poraavajue stanje narodne i crkvene prosvete nije se moglo bitnije promeniti
tokom nekoliko mirnih godina kada su Sovjet i Karaore pokuavali da organizuju
vlast, uspostave dravne institucije i pokrenu stvaralaku energiju naroda. Centri
pismenosti i dalje su bili manastiri u koje su narodne stareine upuivale svoju decu da
naue itanje i pisanje i upoznaju se sa osnovama slovenske gramatike, ali se pojavljuju i prvi zahtevi varoi i sela za dozvolu da angauju posebne uitelje radi obrazovanja
mladih generacija. 7 Preavi u Srbiju 1807. godine Dositej Obradovi je svoje veliko
znanje, iskustvo, organizacione sposobnosti, vizionarstvo i linu harizmu stavio u
slubu razvoja prosvete u ustanikoj Srbiji. 8 Podstaknuti dolaskom velikog prosvetnog
pregaoca, Sovjet i Karaore doneli su decembra 1807. godine posebnu uredbu elei
da unaprede obrazovanje i ohrabre sve one koji su imali mogunosti da otvaraju kole i
plaaju uitelje. 9 Cenei njegove sposobnosti, Karaore je tokom 1808. godine
postavio Dositeja za direktora svih kola u Srbiji, a 18. januara 1811. godine za lana
Sovjeta i prvog srpskog ministra prosvete. 10 Vrei visoku dunost samo 63 dana,
odnosno do smrti 21. marta 1811. godine, Dositej nije mogao realizovati svoje pedagoke ideje, ali je osnivanjem Velike kole u Beogradu 1808. godine jasno pokazao
prioritete u organizaciji srpske prosvete. Velika kola predstavljala je neku vrstu
klasine gimnazije u kojoj su uenici, prema utvrenom nastavnom planu i programu,
sticali obrazovanje. Prvu visoku kolu u Srbiji pohaao je Karaorev sin Aleksandar,
deca uglednih narodnih stareina i trgovaca, a meu njima i Vuk Stefanovi Karadi. 11 Navedena kola ostavila je znaajan trag u istoriji srpskog kolstva, ali su njeni
6

M. Ekmei, Stvaranje Jugoslavije 17901918, 1, Prosveta, Beograd, 1989, 37.

Radi ilustracije navodimo jedan primer: Tako na pr. posavska sela Ue i Oraac, jo 1806. godine mole
protu Matiju Nenadovia da im sastavi ugovor za uitelja 'koga su sami nali da im ui decu'. Nekoliko
godina docnije (15. februara 1809.) Karaore hvali aane, to su primili ponudu nekog uitelja za 'obuavanje mladei...jer je to potreba velika a i polza e biti takova, nadamo se'. Koliko su se cenili kolovani
ljudi, neka bude dokaz i to, da su u Karaorevo vreme uitelji bili osloboeni 'od danka i kuluka'. (B.
Cisar, Beogradska bogoslovija za vreme Prvog srpskog ustanka 18101813, Pravoslavna misao, 1960,
sveska 2, 16.)
8
A. Gavrilovi, Dositije u Srbiji 18071811, Beograd, 1902, 69.
9
R. Veselinovi, Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knjiga II (17661945),
Beograd, 1966, 71.
10
Karaoreva odluka o postavljanju Dositeja za popeitelja narodne prosvete glasi: Visokoueni g.
Dositej Obradovi, zdravstvujte! Trudi nai, otaestvu rtvovani, istinita revnost dovoljno nam dokazana, i
svima poznato visokouenije vae, obratilo je moje i celoga sobranija vnimanije na vas: vsego vospominanije vozbudilo nau priznatelnost. U znak nae priznatelnosti, i vaeg otlija i nagradenija, opte saglasno
izbiramo, imenujemo i postavljamo Vas lenom sovjeta i popeiteljem prosveenija narodna. Uveritelnu
nadedu imam, da ete vi ohotno, prilikom ovom polzovati se, kojom nebrojeno vae zasluge za oteestvo,
u novom vanjejem delu jo umnoite, i tako besmrtno ime u veitim oteestva knjigama ostaviti doista
moete. elei da skoro delo naloeno vam preduzmete, i vama blagopoluno zdravlje, jesam vam blagonakloni Verhovni naroda srpskog Vod, Georgije Petrovi u Beogradu, 18. januara 1811. godine. (M. .
Milievi, Pomenik znamenitih ljudi u srpskom narodu novijeg doba, Beograd, 1888, 457458.)
11
Dunost nastavnika prve srpske gimnazije vrili su Ivan Jugovi, Miljko Radovi, Lazar Vojinovi,
Milo Popovi, Glia ivanovi i Sima Milutinovi. Izuavani su sledei predmeti: istorija sviju naroda od
postanka svijeta do naega vremena, geografija cijelog svijeta i statistika sviju drava, prava, neto malo iz
fizike, raun, nemaki jezik i naravnouitelna prepodavanija. Prvu generaciju inilo je 11 uenika:
7

522

PEDAGOGIJA, 3/10

dometi u pogledu prosvetnog preobraaja tadanje Srbije ostali u osnovi skromni, jer je
sa propau ustanka prestala da radi.
Gotovo identian poloaj imalo je i crkveno obrazovanje u ustanikoj Srbiji.
Zainteresovani kandidati za sveteniki poziv odlazili su u manastire gde su posle
sticanja osnovne pismenosti kroz praksu upoznavani sa pravilnim vrenjem glavnih
verskih obreda, to potvruje i prota M. Nenadovi: Posle smrti prote Stanoja otac
moj zapopi brata njegovog Panteliju, koji je uio malo u Studenici, i popa Mitu, koji je
uio kod Svetogoraca putujui. 12 Period akovanja nije bio lak, jer su mladi bogoslovi morali obavljati i najtee manastirske poslove, ali svest o nepostojanju drugog
naina za dobijanje ina i privrenost buduem pozivu, hrabrili su kolebljive da istraju
i osposobe se za teku i odgovornu crkvenu i nacionalnu dunost. 13
Procenjujui da je takvo stanje neprihvatljivo i znajui da je potrebno sistematsko obrazovanje buduih svetenika kao najvanijih inilaca u prosveivanju
naroda, Karaore je prihvatio predlog Dositeja Obradovia o osnivanju bogoslovije u
Beogradu 1810. godine. Formuliui predlog Dositej je precizno naveo da je glavni
zadatak bogoslovije obrazovanje svetenika i uitelja, ime je u praksi potvreno opredeljenje ustanikog rukovodstva ka jedinstvu i povezanosti Crkve i kole, o emu prof.
dr D. Sando istie sledee: Stoga se crkvena prosveta uglavnom u devetnaestom veku
poistoveivala sa nacionalnom i dogaaji koji su vezani za Crkvu bili su istovremeno
od nacionalne vanosti. 14 Upravu nad novom kolom poverio je svom prijatelju, ranijem igumanu manastira Fenek i jednom od znaajnijih srpskih knjievnika tog doba
Vientiju Rakiu, koji je iz Trsta doputovao u Beograd avgusta 1810. godine. 15 Budui
da je upravnik bio i glavni predava, napisao je prve udbenike po kojima su uenici
sticali neophodna znanja. Nedostatak strunog kadra u Srbiji direktno je doprineo

Aleksandar Karaorevi, Jovica, sestri Mladenov, Milan, sin Milenka Stojkovia, Ivan, sin Milenka
Stojkovia, Nikola, pastorak Milenka Stojkovia, Vuk Karadi, Milosav Zdravkovi Resavac, Stevan
Novakovi iz Smedereva, Miloje Boi iz umia, Maksim Rankovi i Radovan Doljanac iz Ostrunice.)
(M. Vukievi, navedeno delo, 1893, 2325.)
12
P. M. Nenadovi, Memoari, Prosveta, Beograd, 1971, 33. U studiji o prosveti za vreme Prvog srpskog
ustanka, M. Vukievi ukazuje na sledee manastire kao kolske centre: Prvo to, da i za vreme prvog
ustanka naeg, manastiri nisu naputali svoj stari rad. ia, Studenica, Blagovetenje, Manasija, Voljava,
Vraevnica i drugi manastiri, takoe su imali po nekoliko aka, koje su upuivali pismu i knjizi. (M.
Vukievi, navedeno delo, 1893, 26.)
13
Teak ivot dece opredeljene za obrazovanje verno predstavlja V. S. Karadi: Kod svakog namastira
bilo je po nekoliko aka, pa koji su manji oni su uvali koze, ovce, jarie, svinje, sadili i pleli luk, kupili
sijeno, ljive itd, a vei su ili s kaluerima po pisanija; a za tim poto bi svi u jutru donijeli drva, i po tom
vei napojili kaluerske konje, a manji poistili sobe, skupili bi se u kakvu sobu (koja se u Tronoi zvala
dagara) te bi im kakav kaluer ili akon pokazivao da ue itati, ili bi svaki uio kod svog duhovnika.
Mnogi ljeti zaborave to zimi naue, a tako su po gdekoji uili po 4 po 5 godina pa jo nisu znali itati.
Popovi su obino imali po jednog ili dva aka, koji su takoer uvali stoku, radili sve poslove domae i
nosili vodicu po selima. (V. S. Karadi, ivot i obiaji naroda srpskog, strana 298. Ovde citirano prema,
M. Vukievi, navedeno delo, 1893, 56.)
14
D. Sando, Dvesta godina pravoslavne crkvene prosvete u participaciji nacionalnog ivota i rada u
srpskom narodu. U Dva veka obrazovanja u Srbiji, zbornik radova, Institut za pedagoka istraivanja,
Beograd, 2005, 246.
15
Prvi upravnik Bogoslovije Vikentije Raki roen je 1750. godine u Zemunu gde je zavrio srpsku i
grku kolu, budui da je bio grko-cincarskog porekla. Posle smrti ene napustio je dotadanje trgovake
poslove i zamonaio se u manastiru Fenek. Dositejev poziv da doe u Beograd i prihvati se upravnike
dunosti u prvoj srpskoj strunoj koli zatekao ga je u Trstu gde je bio parohijski svetenik. Videti, M.
Purkovi, Istorija srpske pravoslavne crkvene optine u Trstu, Trst, 1960. godina.

PEDAGOGIJA, 3/10

523

angaovanju potrebnih profesora za bogosloviju iz Srema, Bake i drugih krajeva

austrijske carevine. 16
Bogoslovija je radila u naputenoj turskoj kui koju je Sovjet poetkom 1810.
godine poklonio Dositeju Obradoviu za stanovanje. Uvren u ideji o neophodnosti
otvaranja bogoslovije u Srbiji, Dositej je poklonjenu kuu sredio, dogradio odreene
prostorije, tako da je ceo kompleks raspolagao sa 14 malih soba, 2 kuhinje, 2 hodnika,
ardakom i hamamdikom. Rekonstrukciju i dogradnju vrio je samostalno, utroivi
za tadanje prilike znaajna sredstva od 3000 groa, odnosno 300 dukata. 17 kolovanje
u bogosloviji trajalo je dve godine, gradivo je izlagano po predmetima i nastava je bila
organizovana pre i posle podne. 18 Nastavni plan te prve strune kole u Srbiji nije sauvan, ali se sa puno pouzdanosti moe konstatovati da je postojao, jer je Popeiteljstvo prosvete 11. septembra 1811. godine takav akt propisalo za sve osnovne kole.
Prema posrednim dokazima jedan od glavnih predmeta bilo je crkveno pojanje kao nazaobilazna disciplina na kojoj poiva sveteniki poziv. Izuavani su i drugi vani teoloki predmeti: Samo se po sebi razume da je pored Pojanja crkvenog (koje ve spominje S. M. Sarajlija) moralo izuavati i Obredoslovlje ili Liturgika i Crkvenoslovenski jezik jer je bogoslovija bila namenjena za spremanje svetenika. Tu se moralo izuavati i Sv. pismo sa tumaenjem jer je ono osnov celokupnog hrianskog uenja. 19 Dobro obrazovan svetenik, a to je bio glavni cilj Dositeja, morao je biti temeljno upuen u osnovno bogoslovlje (dogmatika i moralno bogosluenje), praktino bogoslovlje (pastirsko sa poznavanjem crkvenih kanona i omilitika), kao i u optu i nacionalnu istoriju. 20
Pouzdani podaci ne postoje o jeziku na kome je izvoena nastava, ali pojedini
autori zastupaju stav da je upravnik i glavni predava V. Raki deo predavanja drao i
na narodnom jeziku. 21 Nastava je najverovatnije odravana u uionicama i uenici su,
mimo dotadanjeg obiaja sedenja na podu zastrtom asurama, koristili klupe. Raspolaganje sa 14 soba upuuje na zakljuak o internatskom nainu stanovanja, a postojanje
dva kuhinje ukazuje da nije bila organizovana zajednika trpeza ve da su uenici
samostalno i zavisno od sposobnosti i materijalne situacije pripremali hranu. Obim
nastave, koji je trebalo savladati za dve godine uenja, potvruje da su pravo na upis u
bogosloviju imali kandidati sa prethodno zavrenom osnovnom kolom, odnosno znanjem itanja i pisanja. Postojali su samo osnovni udbenici: aslovac, psaltir, slubenik, trebnik, katihizis i cvetnik, tako da su uenici bili prinueni da zapisuju predavanja
i kasnije ue iz sveski. Nezavisno od naredbe Popeiteljstva prosvjeenija iz 1811.
godine da svaku kolu upisuju uenici odreenog uzrasta, sasvim je izvesno da su u bogosloviju primani mladii spremniji za rukovanje orujem nego sluenjem knjigom. 22
Istoriari kolstva u Srbiji uloili su znaajne napore da utvrde osnovne podatke o radu Bogoslovije i prvim uenicima, ali je rekonstrukcija delimina i zasnovana na nedovoljno proverenim dokazima. Pouzdano su ustanovljena primanja upravnika
Vientija Rakia kome je bilo odreeno 150 dukata godinje ime je bio izjednaen sa
16

V. Stojanevi, Srpska nacionalna revolucija i obnova drave od kraja XVIII veka do 1839, Istorija
srpskog naroda, peta knjiga prvi tom, Beograd, 1994, 77.
17
L. Arsenijevi Batalaka, Istorija srpskog ustanka, knjiga I, Beograd, 1898, 406407.
18
. S. orevi, kole i prosveta u Srbiji 17001850, Beograd, 1950, 41.
19
B. Cisar, navedeno delo, 1960, sveska 2, 24.
20
Isto, strana 2324.
21
D. Pavlovi, Vientije Raki, Glasnik SID, knjiga IX, Novi Sad, 1835, 154.
22
B. Cisar, navedeno delo, 1960, sveska 2, 2526.

524

PEDAGOGIJA, 3/10

profesorima Velike kole razvrstanim u drugu klasu. 23 Visina plate i internatska organizacija kole upuuju na zakljuak da je upravnik imao obezbeen smetaj i hranu.
Zahvaljujui povoljnim politikim okolnostima, predvieni program uspeno je realizovan, to je omoguilo prvoj generaciji bogoslova da zavri kolovanje 26. maja
1812. godine. Neposredno posle toga upisana je druga generacija, ali se nastava odravala neredovno i pod tekim optereenjem sve sloenije situacije u Srbiji. Tokom jeseni 1812. godine veina bogoslova iz prve generacije rukopoloena je za akone, a
kasnije i u sveteniki in. Utvrena su imena pet uenika, ali posredni dokazi potvruju da je kolovanje okonalo vie aka. Radei kao prvi kvalifikovani svetenici u
parohijama u Beogradu i okolnim selima dali su znaajan podsticaj unapreenju
verskog ivota, a neki su bili aktivno ukljueni u oslobodilaku borbu srpskog
naroda. 24 Bogoslovija je radila do propasti ustanka, a njen prvi upravnik Vientije
Raki ponovo se vratio u manastir Fenek u kome je umro 29. marta 1818. godine. 25
Zakljuak
Velike vojnike pobede na poetku ustanka, oslobaanje najveeg dela
Begradskog paaluka i prvi sistemski napori usmereni na organizaciju drave i nove
vlasti, jasno su pokazali Karaoru i ustanikom rukovodstvu da se veliki nacionalni
projekat ne moe uspeno zavriti bez obrazovanih ljudi spremnih da doprinesu obnovi
zaostalog drutva i sposobnih da postignuto na bojnom polju brane u diplomatskim i
drugim aktivnostima. Dobro poznavajui vie nego loe stanje narodne prosvete i pravilno procenjujui da treba iskoristiti prisustvo i veliko iskustvo Dositeja Obradovia,
pristupilo se organizaciji kolstva, bez obzira na teka vremena u kojima je stvarano i
skromne mogunosti za angaovanje kvalitetnog predavakog kadra. Sledei svoju
pedagoku viziju i nastojei da formira do tada nepostojeu intelektualnu elitu, Dositej
je prvo osnovao Veliku kolu u kojoj bi sinovi narodnih stareina i drugi talentovani
mladii stekli opte obrazovanje neophodno za voenje dravnih i narodnih poslova.
Pravilno procenjujui da nivo razvijenosti tadanjeg srpskog drutva i ukupne potrebe
za poboljanjem prosvetnih prilika zahtevaju kadar ije e obrazovanje biti primerenije
oekivanjima najveeg dela stanovnitva, svoje znanje i energiju posvetio je otvaranju
bogoslovije koja bi kolovala svetenike sposobne da na vii nivo podignu duhovni
ivot i uitelje pred kojima je stajao veliki zadatak unapreivanja prosvete te opismenjavanje i obrazovanje najmlaih generacija.
Precizno formuliui nastavni plan i program, formirajui uionice, uvodei
upotrebu svezaka i podiui uenike sa asura u klupe, Dositej je primenio kolska
dostignua koja je upoznao tokom putovanja po svetu, a organizujui internatski
smetaj, insistirajui na pisanju udbenika i paljivo birajui teoloke discipline
potrebne za uspeno obrazovanje svetenika, jasno je pokazao da nije bio zaboravio naueno tokom boravka u manastiru. Zamiljeni koncept kolovanja svetenika u uitelja
predstavlja dokaz da je primenjivao bogata iskustava iz Karlovake mitropolije u ijem
23

L. Arsenijevi Batalaka, navedeno delo, 1898, 397.

Pouzdano je utvreno da prvoj generaciji sveenika bogoslovije u Beogradu pripadaju Matija Popovi,
prvi akon Srbin u beogradskoj crkvi, a kasniji prota u Ripnju, Milovan Popovi iz sela Urovci, svetenik
u Paleu, Milisav Radojii, prota u Parcanima, Simeun Sekuli i Petar Tomi. Citirano prema, B. Cisar,
navedeno delo, 1960, sveska 2, 27.
25
M. . Milievi, navedeno delo, 1888, 626.
24

PEDAGOGIJA, 3/10

525

okviru su vie od sto godina delovale prva srpska gimnazija i bogoslovija. Angaujui
upravnika bogoslovije i kompletan nastavni kadar iz redova Srba u Austro-Ugarskoj,
Dositej je nastojao da dodatno ojaa duhovne i kulturne veze naeg naroda, koji je
iveo podeljen sa obe strane Save i Dunava.
Nastala u tekim i za Srbe nenaklonjenim vremenima i optereena negativnim
stavom jerarhije, koja je crkvom u Beogradskom paaluku upravljala u ime Vaseljenske patrijarije i na osnovu sultanskog berata, bogoslovija je uspela da odkoluje
dve generacije mladih bogoslova, koji su se aktivno ukljuili u crkveni ivot i nacionalne poslove. Otvarajui bogosloviju Karaore je poslao jasnu poruku da je srpski
narod poveo borbu za politiku slobodu od Porte i autonomiju pravoslavne crkve iz
koje treba da proistekne srpski episkopat i svetenstvo i da se ti ciljevi, saglasno istorijskim iskustvima, mogu ostvariti samo usaglaenim i zajednikim naporima narodnog
i crkvenog vostva. Slom ustanka zaustavio je sve velike planove, ali ostaje injenica
da je Dositejeva bogoslovija predstavljala veliki pedagoki poduhvat koji su 1836.
godine u znatno povoljnijim politikim okolnostima dovrili knez Milo i tadanji
mitropolit Petar Jovanovi obnavljajui tu kolu, koja i danas postoji u Beogradu.
Literatura:
1.
2.
3.
4.

Veselinovi, R. (2004): Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knjiga II, Beograd,
141144.
Ekmei, M. (1989): Stvaranje Jugoslavije 17901918, 1, Prosveta, Beograd.
Sando, D. (2005): Dvesta godina pravoslavne crkvene prosvete u participaciji nacionalnog ivota i
rada u srpskom narodu,. U Dva veka obrazovanja u Srbiji, zbornik radova, Institut za pedagoka
istraivanja, Beograd.
Stojanevi, V. (1994): Srpska nacionalna revolucija i obnova drave od kraja XVIII veka do 1839,
Istorija srpskog naroda, peta knjiga, prvi tom, Beograd.

***
TWO CENTURIES OF FOUNDING BOGOSLOVIJA IN BELGRADE
Summary: We presented foundation and work of Bogloslovija in Belgrade which in
agreement with Karadjordje and insurrection heads in accordance with tradition of the church,
priests and monarchs interference in all national actions. And it was founded by Dositej
Obradovi. It was a great attempt, because in Serbia at that time, there was no experience
concerning organisation of the school, and that there was no stuff trained to expose the material in the quality and contemporary way. Realising in praxis, Dositejs pedagogical vision,
there were many innovations introduced in the Bogolsovija, among which the most important
ones were precisely formulated curricula, work in the classrooms and sitting at the class desks.
Having completed attending the classes and passing all the subjects in hard conditions
when the destiny of insurrection and people two generations completed their schooling and got
the jobs in the Parohija, and this included leading people in political affairs and engaging in
cultural-educational plan. Bogolslovija worked until resurrection failed, but its experience is
more than valuable, because it shows interest of the folk leaders for education and their ability
to form the school, which had modern standards, according to the time being.
Key words: seminary, Orthodox Church, Dositej Obradovich.

526

PEDAGOGIJA, 3/10

DVA STOLETI} SO DN} OSNOVANI}

DUHOVNOJ SEMINARII V BELGRADE
: Re~x idet o sozdanii i de]telxnosti duhovnoj seminarii v Belgrade, kotoruy v 1810 godu osnoval Dositej Obradovi~, s ~em soglasilisx Karad`ord`e i povstan~eskoe rukovodstvo pri u~astii, po tradicii, cerkvi, sv]\ennikov i monahov, prinimay\ih
u~astie vo vseh narodnwh delah.
>to bwlo nezaur]dnoe meropri]tie, ibo v togda[nej Serbii ne bwlo kakogo-libo opwta,
sv]zannogo s organizaciej obrazovani], a tak`e specialxnwh kadrov, sposobnwh prepodavatx planirovannuy materiy sovremennwm i ka~estvennwm sposobom.
Osu\estvl]] na praktike pedagogi~eskoe videnie Dosite], v seminariy vveli r]d pedagogi~eskih nov[estv, iz kotorwh samwe va`nwe: ~etko sformulirovanwe u~ebnwe predmetw,
rabota s sid]\imi za partami u~a\imis] v klasse. Nu`nuy programmu, obu~enie i
sta`irovku, v trudnwh uslovi]h (kogda prinimalisx re[eni] o sudxbe vosstani] i naroda)
pro[li dva pokoleni] vwpusknikov. Oni srazu polu~ili svoi prihodskie ob]zannosti,
kotorwe i togda vkly~ali vozglavlenie naroda v politi~eskih delah i u~astie v oblasti
obrazovani] i kulxturw. Seminari] rabotala do provala vosstani], no ee opwt bolee ~em
dragocenen, potomu ~to pokazwvaet interes liderov naroda k prosv]\eniy i ih
sposobnostx formirovatx [kolu, kotora] v takih obsto]telxstvah, dejstvovala v
sootvetstvii s peredovwmi standartami.

Kly~evwe slova: duhovna] seminari], pravoslavna] cerkovx, Dositej Obradovi~.

PEDAGOGIJA, 3/10

527