Istorija 20. Veka 2014-2 PDF

ISTORIJA 20.
VEKA, 2014, 2
IZDAVAČ
Institut za savremenu istoriju, Beograd
Institute for Contemporary History, Belgrade
Institut d’histoire contemporaine, Belgrade
Институт по современной истории, Белград
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK

Dr Bojan B. Dimitrijević
UREĐIVAČKI ODBOR
Dr Kosta Nikolić, zamenik urednika, dr Stanislav Sretenović, sekretar,
dr Nikola Žutić, dr Milan Koljanin, Miladin Milošević (Arhiv Jugoslavije),
dr Andrej Šemjakin (Институт Славяноведения, Москва),
prof. dr Nobuhiro Šiba (University of Tokyo, Balkan Studies),
prof. dr Fransoa Rot (L’Université de Nancy 2, Nansi),
prof. dr Peter Radan (Macquarie University, Sydney),
dr Konstantin Nikiforov (Институт Славяноведения, Москва),
prof. dr Lili Kerol (University of Kearney Nebraska, Kerni)
LIKOVNO-GRAFIČKI UREDNIK
Mladen Acković
LEKTOR i KOREKTOR
Branka Kosanović
REZIMEA PREVEO
Bojan B. Dimitrijević
Izlaze dva broja godišnje

Rukopisi se ne vraćaju
Klasifikacija po UDK urađena

u Narodnoj biblioteci Srbije, Beograd
All articles published in Istorija 20. veka are refereed

Svi članci objavljeni u Istoriji 20. veka recenzirani su
Institut za savremenu istoriju, Beograd, E-mail: office@isi.co.rs

www.isi.co.rs
UDK 94 ISSN 0352–3160
ISTORIJA 20. VEKA

ČASOPIS INSTITUTA ZA SAVREMENU ISTORIJU
THE HISTORY OF THE 20TH CENTURY

THE JOURNAL OF THE INSTITUTE FOR CONTEMPORARY HISTORY
HISTOIRE DU 20. SIÈCLE

REVUE DE L’INSTITUT POUR L’HISTOIRE CONTEMPORAINE
ИСТОРИЯ 20. ВЕКА

ЖУРНАЛ ИНСТИТУТА СОВРЕМЕННОЙ ИСТОРИИ
Godina XXXII 2014. Beograd Broj 2
Ist. 20. veka, god. XXXII, br. 2, str. 240 Beograd 2014
5
SADRŽAJ
RASPRAVE I ČLANCI
Momčilo Pavlović
OD ATENTATA DO RATA
Konstruisanje rata Austro-Ugarske sa Srbijom 28. jun – 28. jul 1914. 9
Giordano Merlicco
REAKCIJE NA SARAJEVSKI ATENTAT U ITALIJANSKIM
DIPLOMATSKIM DOKUMENTIMA 25
Milan Koljanin
ZLOČINI BUGARSKE U SRBIJI 1915–1918.
Prilog istraživanju bugarske okupacije u Prvom svetskom ratu 39
SRPSKI VOJNIK NA SOLUNSKOM FRONTU 1916–1918. 53
Boško Mijatović
ZAMENA AUSTRIJSKIH KRUNA ZA DINARE 1920. GODINE (2. deo) 75
Goran Latinović
JUGOSLOVENSKO-DANSKI ODNOSI 1920–1941. 91
Marijana Jovelić
PARTIZANSKA PROPAGANDA U SRBIJI 1941. GODINE
U ARHIVSKOJ GRAĐI VOJNOG MUZEJA 105
Amir Obhođaš
NOVA SAZNANJA O BORBAMA U HRVATSKOJ 1944.
Pothvat „Brod“ i druga bitka za Ludbreg, srpanj 1944. 123
Aleksandar Simonovski
HAPŠENJE MILIVOJA TRBIĆA U JANUARU 1947. 143
6
Ivan Hofman
„SOCIJALISTIČKO TAKMIČENJE“ NA OMLADINSKIM
RADNIM AKCIJAMA U JUGOSLAVIJI 1946–1951. 155
Srđan Cvetković
TERORIZAM I JUGOSLOVENSKA POLITIČKA EMIGRACIJA 171
Dragan Bogetić
SOVJETSKA POLITIKA PREMA JUGOSLAVIJI
TOKOM PRVE FAZE BIPOLARNOG DETANTA 199
DOKUMENTA
Rade Ristanović
NAREDBA UPRAVNIKA GRADA BEOGRADA
O USPOSTAVLJANJU SLUŽBE OBEZBEĐENJA
PREDSEDNIKA VLADE MILANA NEDIĆA 215
PRIKAZI
Davor Kovačić, Oružništvo Nezavisne Države Hrvatske, Redarstveno

tijelo i vojna postrojba (Bojan B. Dimitrijević) 221
Bojan B. Dimitrijević, Milan Micevski, Predrag Miladinović,

Jugoslovensko pomorsko vazduhoplovstvo 1918–1991 (Momčilo Pavlović) 224
Danilo Šarenac, Top, vojnik i sećanje. Prvi svetski rat i Srbija 1914–2009
(Nenad Lajbenšperger) 225
Srđan Božović, Divizija „Princ Eugen“ (Nebojša Stambolija) 228
Milan Gulić, Kraljevina Jugoslavija i Dunav. Dunavska politika

jugoslovenske kraljevine 1918–1944 (Biljana Stojić) 230
Nikola Marković, Danica Filipović, Zabranjivanje knjiga u okupiranoj

Srbiji 1941–1944 (Rade Ristanović) 232
IN MEMORIAM
Slobodan Milošević 1932–2013 (Milan Koljanin) 237
Enes Milak 1947–2014 (Miroljub Vasić) 239

7
CONTENTS
DEBATES AND ARTICLES
Momčilo Pavlović
FROM THE ASSASINATION TO THE WAR 28TH JUNE TO 28TH JULY
1914-CONSTRUCTION OF THE WAR BETWEEN
AUSTROHUNGARY AND SERBIA 9
Giordano Merlicco
THE REACTIONS ON THE SARAJEVO ASSASSINTION
IN THE ITALIAN DIPLOMATIC SOURCES 25
Milan Koljanin
BULGARIAN CRIMES IN SERBIA 1915–1918,
A CONTRIBUTION OF THE RESEARCH OF THE BULGARIAN
OCCUPATION IN THE FIRST WORLD WAR 39
Bojan Dimitrijević
SERBIAN SOLDIER ON THE MACEDONIAN FRONT 1916–1918 53
Boško Mijatović
THE EXCHANGE OF AUSTRIAN CROWNS FOR DINARS IN 1920
(Part Two) 75
Goran Latinović
THE YUGOSLAV-DANISH RELATIONS 1920‒1941. 91
Marijana Jovelić
THE PARTISAN PROPAGANDA IN SERBIA IN 1941, IN THE
ARCHIVES OF THE SERBIAN MILITARY MUSEUM 105
Amir Obhođaš
THE NEW FINDINGS ABOUT THE WAR IN NORTHWESTERN
CROATIA 1944, (Operation "Brod" and second battle for Ludbreg,
July 1944) 123
THE ARREST OF MILIVOJ TRBIĆ IN JANUARY 1947 143
8
Ivan Hofman
THE SOCIALIST COMPETITION AT THE YOUTH WORKING
ACTIONS IN THE YUGOSLAVIA 1946–1961 155
Srđan Cvetković
TERRORISM AND YUGOSLAV POLITICAL EMIGRATION 171
Dragan Bogetić
THE SOVIET POLICY TOWARDS YUGOSLAVIA IN THE FIRST
PHASE OF THE BIPOLAR DETANT 199
DOCUMENTS
Rade Ristanović
THE ORDER FOR ESTABILISHING THE PERSONNEL SECURITY
SERVIC OF THE PRESIDENT OF THE SERBIAN GOVERNMENT
MILAN NEDIĆ, 1943 215
BOOK REVIEWS
Davor Kovačić, Oružništvo Nezavisne Države Hrvatske, Redarstveno

tijelo i Vojna postrojba (Bojan Dimitrijević) 221
Bojan B. Dimitrijević, Milan Micevski, Predrag Miladinović

JUGOSLOVENSKO POMORSKO VAZDUHOPLOVSTVO 1918–1941
(Momčilo Pavlović) 224
Danilo Šarenac, TOP, VOJNIK I SEĆANJE. PRVI SVETSKI RAT

I SRBIJA 1914 – 2009 (Nenad Lajbenšperger) 225
Srđan Božović, DIVIZIJA „PRINC EUGEN“ (Nebojša Stambolija) 228
Milan Gulić, KRALJEVINA JUGOSLAVIJA I DUNAV. DUNAVSKA

POLITIKA JUGOSLOVENSKE KRALJEVINE 1918‒1944.
(Biljana Stojić) 230
Nikola Marković, Danica Filipović, ZABRANJIVANJE KNJIGA

U OKUPIRANOJ SRBIJI 1941–1944 (Rade Ristanović) 232
IN MEMORIAM
Slobodan Milošević 1932–2013 (Milan Koljanin) 237
Enes Milak 1947–2014 (Miroljub Vasić) 239

RASPRAVE I ČLANCI
Prof. dr MOMČILO PAVLOVIĆ, naučni savetnik
Institut za savremenu istoriju
Beograd, Trg Nikole Pašića 11 UDK 94(497.11:439.5)"1878/1914"(093.2)
94(4)"1914"
OD ATENTATA DO RATA
Konstruisanje rata Austro-Ugarske sa Srbijom
28. jun – 28. jul 1914.
APSTRAKT: U članku se prate događaji od ubistva nadvojvode Ferdinanda u

Sarajevu 28. juna 1914. pa do predaje austrougarskog ultimatuma Srbiji 25.
jula 1914, period u kome je konstruisan a onda i pripreman vojni obračun sa
Srbijom. Na sam dan atentata, u nedelju popodne, 15. juna / 28. juna 1914, u
vanrednim izdanjima bečkih listova objavljeno je da su izvršioci atentata Srbi;
štaviše, to je učinjeno na takav način da ostavi utisak kako je reč o Srbima iz
Srbije, a da iza toga stoji Kraljevina Srbija. Posebno su naglašene dve okolno-
sti: poseta obojice počinilaca Beogradu; poreklo bombi. Sem malih izuzetaka ce-
lokupna štampa u Austro-Ugarskoj je tražila da se odmah objavi rat Srbiji.
Ideja da na atentat u Sarajevu treba „konstruisati rat sa Srbijom“ pojavila se u
Beču već 29. juna, a preovladala je i postala potpuno oblikovana 30. juna
1914, pod optužbom u službenim krugovima da je „široko razgranata zavera
skovana u Beogradu“. Pošto je dobila podršku Nemačke za vojnu akciju 5. jula
1914. Austro-Ugarska je već 7. jula odlučila da se Srbiji uputi ultimatum „for-
mulisan dovoljno oštro da mora biti odbijen“. Na sastanku političkog i vojnog
rukovodstva 14. jula odlučeno je da Savet ministara u nedelju, 19. jula, proveri
i odobri nacrt ultimatuma, ali da se on dostavi beogradskoj vladi u četvrtak, 23.
jula, tempirano u trenutku završetka posete francuskog predsednika Petrogra-
du. Nada i plan da će se rat voditi samo između Austro-Ugarske i Srbije poka-
zali su se kobnom greškom. Uprkos nedostatku čvrstih dokaza o umešanosti
srpske vlade u atentat i pomirljivim gestovima i izjavama srpske vlade, Austro-
Ugarska je objavila rat Srbiji. Nekoliko dana posle toga rat je postao evropski a
onda i svetski. Rad je napisan na osnovu dokumenata i literature.
Ključne reči: Atentat u Sarajevu, Srbija, Austro-Ugarska, Beč, Berlin, rat,

ultimatum
Od početaka borbe za nezavisnost početkom 19. veka Srbija se osla-

njala, pored ostalih, i na tadašnjeg suseda Austriju, kasnije Austro-Ugarsku
monarhiju. Dve trećine srpskog izvoza odlazilo je u Austriju. Obrenovići su,
manje više, spoljnu politiku Srbije orijentisali na saradnju i podršku iz Aus-
trije. Na prostoru Austro-Ugarske živeo je gotovo isti broj Srba koliko i u
10 Momčilo Pavlović Istorija 20. veka, 2/2014
Šumadiji. Upravo su oni u Srpskom vojvodstvu razvili svoje kulturne i du-

hovne potencijale i potpomagali borbu za nezavisnost od Osmanskog car-
stva preko Save i Dunava.
Od kraja 19. veka, posebno od početka 20. stoleća, odnosi su zateg-
nuti, posmatrani kroz prizmu odnosa Austro-Ugarske i Otomanskog car-
stva, koje je još uvek bilo prisutno na čitavom Balkanu ali i uticaja Rusije
na Balkan. Došlo je do promene. Austro-Ugarska nije htela da svoju balkan-
sku politiku vodi sa Srbima, nego očevidno protiv njih. Tinjajući sukob do-
veo je do ratnog konflikta.
Moćna Austro-Ugarska, deset puta veća od Kraljevine Srbije, od
druge polovine 19. veka do agresije na Srbiju 1914. vodila je promenljivu
politiku, koja se može posmatrati i kao politika suprotstavljanja interesima
Kraljevine Srbije.1 Do izbijanja Prvog svetskog rata, ne samo na srpsko-
austrougarske odnose nego i na ukupne odnose na Balkanu, odlučujući uti-
caj sa posledicama dugog trajanja imala su barem tri događaja: Berlinski
kongres 1878, aneksija Bosne i Hercegovine 1908, i Balkanski ratovi 1912–
1913. U sva tri događaja Austro-Ugarska monarhija je bila umešana ili bila
njihov kreator.
Prema svima drugim balkanskim državama i narodima Austro-
Ugarska je imala drugačiji stav i više dobre volje nego prema Srbima i Srbi-
ji. Samo su joj na Balkanu Srbija i Crna Gora predstavljale neposrednu opa-
snost ili, kako je Bizmark govorio još 1879. godine, bile „kamen spoticanja
na putu Austrije“. Ona svoju balkansku politiku nije htela da vodi sa Srbi-
ma, nego očevidno protiv njih. Napustila je i ranije obećanje da će pomoći
srpsko širenje prema vardarskoj dolini. Zatvorila je Srbiji, u svom planu,
sve izlaze i sve izglede. Srbi su imali da gledaju iz svog tesnog zatvora, kako
se svi drugi balkanski narodi kreću i jačaju, samo su njihovoj akciji trebale
biti udarene verige. Tako isključiv negativan stav prema Srbiji Austro-Ugar-
ska nije zauzela nikad pre.2
1
Richard C. Hall, The Balkan Wars 1912–1913. Prelude to the First World War, Lon-
don and New York, 2000; Miloš Jagodić, Novi krajevi Srbije 1912–1915, Beograd 2013; Lef-
ten Stavrijanos, Balkan posle 1453. godine, Beograd 2005; G. Nikolajevič Trubecki, Rat na
Balkanu 1914–1917. i ruska diplomatija, Beograd 1994; Živko Avramovski, Ratni ciljevi Bu-
garske i Centralne sile 1914–1918, Beograd 1985; Ljiljana Aleksić-Pejković, Odnosi Srbije sa
Francuskom i Engleskom 1903–1914, Beograd 1963; Dimitrije Đordjevich, Izlazak Srbije na
Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956.
2
„Zašto je došlo do njega, baš u takvoj oštrini i s toliko isključivosti, ne može se
tačno reći. To je i danas još nerazjašnjeno pitanje, u koliko se ne podvodi pod ono opšte na-
čelo austrijske politike, da se Srbiji ne dozvoli apsolutno nikakvo dalje jačanje. Dolazak dina-
stije Karađorđevića ne može nikako biti uzrok za to, jer za dva i po meseca otkako se ona
vratila u Srbiju pa do ovog sastanka nije se ni po čem moglo videti kakvo je biti njeno drža-
nje u spoljašnjoj politici u budućnosti, niti je kralj Petar učinio nešto što bi davalo povoda
za takav stav. Naprotiv. Prvih meseci i čak prvih godina svoje vladavine on je pokazivao
Od atentata do rata – Konstruisanje rata Austro-Ugarske sa Srbijom... 11
Berlinski kongres 1878. predstavlja ključni događaj u srpskoj i bal-

kanskoj istoriji. Srbija, Crna Gora i Rumunija su priznate kao nezavisne dr-
žave sa uvećanom teritorijom ali i sa neostvarenim planovima, Bugarska je
dobila autonomiju, dok su prostor Makedonije i Kosova ostavljeni u sastavu
Osmanskog carstva. Novopazarski sandžak je dobio austrougarske garnizo-
ne i kao klin razdvajao je ujedinjenje Srbije i Crne Gore.
Sa 30.000 vojnika Austro-Ugarska je za nekoliko sedmica, uz neko-
liko borbi, okupirala Bosnu i Hercegovinu i instalirala svoju vlast.3 Za vre-
me dugih 30 godina, bolnih godina svoje veoma omražene vlasti, Austrija
nije prestala da progoni Srbe pravoslavce, optužujući ih da su se urotili za-
jedno sa Srbijom i Crnom Gorom protiv monarhije, kraljice zemlje.4 Pored
toga Srbija je smatrala da je okupacijom Bosne i Hercegovine okružena sa
severa i sa zapada kao i sa juga do Sandžaka.
najiskreniju želju da sa susednom monarhijom živi u što boljim odnosima; izveštaji samog
austro-ugarskog poslanika u Beogradu, barona Dumbe, govore o tom sa ubeđenjem“. Više o
srpsko-austrougarskim odnosima videti: Jovan Cvijić, Aneksija Bosne i Hercegovine i srpski
problem, Beograd 1908; Jovan Dučić, Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje, Rim 1908,
ponovljeno izdanje, Beograd 2014; Andrej Mirović, Prodor na Balkan i Srbija 1908–1918, Be-
ograd 1981; Milorad Ekmečić, Ratni ciljevi Srbije 1914, Beograd 1973; V. Ćorović, Odnosi iz-
među Srbije i Austro-Ugarske u 20. veku, Beograd 1992; Dimitrije Đordjevich, Izlazak Srbije na
Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956; Dimitrije Đorđević,
Carinski rat Austro-Ugarske i Srbije 1906–1911, Beograd 1962.
3
„Okupacija Bosne i Hercegovine koštala je Austriju samo 10.000 vojnika koji su
bili ubijeni ili umrli od bolesti i 179 oficira. Začuđuju ove brojke, jer je odista čudno da jedna
sila, strana i neprijateljska, strana po svojoj religiji i svojoj rasi, neprijateljska po svojoj svire-
poj germanizatorskoj politici dobro poznatoj, nije mogla a da se ne suoči sa većim otporom
jednog dela naroda koji već beše naoružan i pobednik“. Jovan Dučić, Aneksija Bosne i Herce-
govine i srpsko pitanje, Beograd 2014, 77.
4
U prilog svoje tvrdnje Dučić je navodio veliki požar, dan posle austrijske okupaci-
je, koji je buknuo u četvrti Srba u Sarajevu i uništio imovinu najbogatijih, podmetnut od
„agenata austrijske vlade“. Istakao je i kolonizaciju novih građana u glavni grad Bosne, na-
vodeći da je tokom nekoliko godina jedna trećina stanovništva u Sarajevu bila dovedena iz
Austrije, čime je sva industrija grada i trgovina prešla u ruke stranaca. Osvrnuo se na velei-
zdajnički proces u Banjoj Luci i druge mere koje su pogađale interese stanovnika Bosne i
Hercegovine. Ukratko, austrijska uprava imala je potpuno milicijska i vojnička svojstva. Oni
isti vojnici koji su okupirali zemlju, ostali su u administraciji, od glavnih članova vlade Sara-
jeva svo do sitnih činovnika u raznim birokratskim kategorijama. Saobraćaj, direkcija pošte i
telegrafa, sve je bilo pod vojnom upravom. Tako je i osnovno obrazovanje bilo, isprva, pove-
reno vojnicima u uniformi. Za izdržavanje policije trošena je trećina ukupnog budžeta. Uz to
i nečovečna netrpeljivost izražena naspram domaćih službenika potkrepljena je brojkama.
Od ukupnog broja činovnika u Bosni i Hercegovini 42% činili su Hrvati, 25% Poljaci, 25%
Česi-Nemci-Mađari-Jevreji, dok su domaći Srbi muslimani zauzimali u statistici samo 5%,
Srbi pravoslavci, mada su činili većinu stanovništva u okupiranim pokrajinama, tek 3%. Ta-
kva uprava jedne zemlje koju su činili stranci i koji nisu imali ništa zajedničko ni sa njenim
narodom ni sa njenom religijom, sledstveno donosi previše mržnje, lične i duboke, koju je
pokoreni narod gajio prema Austriji. – J. Dučić, n. d., 80–84.
Time što je Austro-Ugarskoj dao pravo da okupira tursku provinciju

Bosnu i Hercegovinu Berlinski kongres je zatrovao srpsko-austrijske odno-
se i neposredno doveo do bosanske krize 1908. i ubistva Franje Ferdinanda
u Sarajevu 1914. godine. Osim toga, gubitak Bosne i Hercegovine je naterao
Srbe da se okrenu na jug, prema Makedoniji, gde su se sukobili sa Bugari-
ma i Grcima, koji su takođe bili razočarani sporazumom iz 1878. Tako su
plodovi Berlinskog sporazuma, što se tiče Balkana, bili austrijsko-srpski
dvoboj oko Bosne i Hercegovine i bugarsko-srpsko-grčka samoubilačka bor-
ba za Makedoniju.5
Sledeći ključni događaj koji je imao dalekosežne posledice u odnosi-
ma Srbija – Austro-Ugarska, ali i na odnose ostalih balkanskih država kao i
na odnose Austro-Ugarske i Rusije jeste aneksija Bosne i Hercegovine
1908. Jednostrani akt Austro-Ugarske izazvao je veliko nezadovoljstvo u
Srbiji, u kojoj je došlo do masovnih demonstracija i upisa dobrovoljaca za
rat protiv Austrije.
Formirana je i organizacija Narodna odbrana po ugledu na slične
ustanove za odbranu nacionalnih interesa u Rumuniji i Italiji. Politika Srbi-
je prema Bosni i Hercegovini nije bila njeno pripajanje Srbiji već državna
autonomija uz evropsku kontrolu.6
„Aneksija Bosne i Hercegovine je uzrok mnogobrojnih zala, kata-
strofa za Srbiju i Crnu Goru, jedna nesreća politička, nacionalna i ekonom-
ska“, pisao je Dučić. Zbog ovoga „prema svim računicama buknuće strašan
rat između Srbije i Austrije, a još se ne zna gde i kako će se ovaj rat završi-
ti“.7 Srbija, međutim, za ostvarenje svojih interesa nije dobila međunarodnu
podršku, uključujući i Rusiju.
Bosanska kriza imala je nesrećne posledice na Balkanu. Ona je
austrijsko-srpske odnose zatrovala do te mere da je mirno rešenje postalo
suštinski nemoguće. Austrijski izaslanik u Beogradu je već 3. aprila 1909.
javljao: „Srpska vlada će biti oprezna neko vreme. Ali mržnja protiv nas i
„ruski hipnotizam“ ... suviše su jaki da bih se mogao i nadati nekoj stvarnoj
promeni stava Srbije i zadovoljavajućem razvoju njenih odnosa sa nama.
5
Tim sukobima treba dodati destabilizujući uticaj diplomatije velikih sila. Naročito
razorno su delovale Austro-Ugarska i Rusija u svojoj međusobnoj borbi za sfere uticaja na
Balkanu. Glavni saveznik austrougarske politike na Balkanu bili su predstavnici albanskog
nacionalnog pokreta koji su se borili za stvaranje nezavisne „Velike Albanije“ koja bi obu-
hvatala prostor Kosova, Metohiju, zapadnu Makedoniju i delove Grčke. Ta kombinacija raz-
jedinjujućih sila, koje su delovale i unutar i izvan Poluostrva, objašnjava niz kriza i ratova
koji su sa tako tragičnom učestalošću potresali balkansku scenu između 1878. i 1914. godi-
ne. L. Stavrijanos, Balkan posle 1453. godine, Beograd 2005.
6
M. Ekmečić, Dugo kretanje između klanja i oranja. Istorija Srba u novom veku
1492–1992, 334.
7
J. Dučić, Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje, Beograd 2014, 105.
Ovde svako misli na osvetu, koja se može izvršiti jedino uz pomoć Rusije.
Aneksija je zaoštrila i odnose Austro-Ugarske sa Rusijom“.8
Balkanski ratovi predstavljali su novu etapu odnosa Austro-Ugar-
ske prema Srbiji. U toku nekoliko meseci 1912. godine balkanske države su
obrazovale jedinstven front i vodile vlastitu politiku uprkos protivljenju ve-
likih sila. Uspehe srpske vojske i njeno izbijanje na obale Jadranskog mora
u Prvom balkanskom ratu anulirala je Austro-Ugarska svojim diplomatskim
i vojnim akcijama. Podržano je proglašenje nezavisne Albanije 28. novem-
bra 1912, usledila je blokada jadranske obale i ratni ultimatum Srbiji od 18.
oktobra 1913. da povuče svoje trupe sa severnih granica novoformirane Al-
banije a Crnogorci podignu opsadu Skadra.9
Srpske pobede u Balkanskim ratovima imale su dalekosežne posle-
dice na neposrednu budućnost. Kako navodi Andrej Mitrović (1981), ne-
mački poslanik je u novembru 1913. javio iz Beča da sa „zaprepašćenjem i
puni more gledaju ovde na iznenadno podignut slovenski talas i na svim
usnama strepnjama ispunjeno pitanje ’Šta će biti od Austrije’?
Nemci su krajnje potišteni“, jer misle da je posle Turske na redu
habzburška država. Jedne bečke novine su pisale da su „među mrtvima u
balkanskom ratu status quo i Austrijanci“. Šef generalštaba Konrad fon He-
cendorf obnavlja u julu 1913. planove o neminovnosti vojnog obračuna sa
Srbijom. Krajem maja 1914. razrađen je plan ekonomske mobilizacije za
slučaj rata, koji se predviđa u jesen 1914. Poprište bi bilo u Albaniji, pa su
zbog toga jadranske luke osposobljavane za velike transporte vojske i
8
Kriza je okončala i austrijsko-rusku saradnju, koja je nekoliko godina održavala
izvesnu ravnotežu na Balkanu. Umesto saradnje, te dve države su se upustile, kako se poka-
zalo, u borbu na život i smrt za uticaj na Poluostrvu. Ruski diplomati su energično radili na
obrazovanju balkanskog saveza koji bi poslužio kao bedem prema Austriji. Takav savez je, u
stvari, i osnovan u proleće 1912. godine. Tako se može reći da su Balkanski savez i balkanski
ratovi koji su usledili posle njegovog zaključenja proistekli iz krize oko Bosne i Hercegovine.
Drugog oktobra 1912, neposredno pred početak Balkanskih ratova, grof Berhtold, austrijski
ministar spoljnih poslova, napisao je: „Zavaravamo se ako nećemo da se suočimo s činjeni-
com da je način na koji smo anektirali Bosnu i Hercegovinu dao podstrek Balkanskom save-
zu.“ L. Stavrijanos, n. d., 506.
9
Na kraju Prvog balkanskog rata Londonski sporazum je prepustio odluku o statu-
su Albanije i egejskih ostrva velikim silama. One nisu rešile nijedan od ta dva problema do
izbijanja Prvog svetskog rata. U slučaju Albanije, Londonska konferencija ambasadora obja-
vila je decembra 1912. da ta zemlja treba da postane nezavisna država. Učesnici Konferenci-
je su onda imenovali dve komisije da utvrde severnu granicu sa Crnom Gorom i Srbijom, i
južnu granicu s Grčkom. U slučaju severne granice izbili su sukobi između Albanaca i Srba,
na šta su ovi drugi zaposeli teritoriju koju je Konferencija već bila dodelila Albaniji. Srbi su, i
pored ponovljenih upozorenja, nastavili da drže te teritorije dok ih austrijski ultimatum od
18. oktobra 1913. nije primorao da se povuku. Komisija za granice je nastavila rad na pita-
nju severnog dela, ali ju je Prvi svetski rat prekinuo pre nego što je obavila svoj zadatak. – L.
Stavrijanos, n. d. 515–516.
opreme. U Beču su verovali da bi treći balkanski rat otvorio novi sukob sa

Srbijom.10
Svojom balkanskom politikom Austro-Ugarska je neprestano tangi-
rala interese Kraljevine Srbije, na političkom, vojnom i ekonomskom polju.
Napeti odnosi kulminirali su ubistvom nadvojvode Franca Ferdinanda u Sa-
rajevu, zašta je smesta optužena Srbija, odnosno srpska vlada. Propagan-
dom i diplomatskom akcijom Austro-Ugarska se već početkom jula oprede-
lila za, kod dela vojnih i političkih ličnosti u Beču, davno željeni vojni obra-
čun sa Srbijom.
Konstruisanje rata: Dvadeset osmog juna 1914. nadvojvoda Franjo
Ferdinand, naslednik habzburškog prestola i njegova supruga Sofija ubijeni
su u Sarajevu. Izvršioci atentata, svi do jednog austrougarski podanici, hteli
su da pokažu protivljenje habzburškoj vladavini i svoju želju za južnoslo-
venskom nezavisnošću i jedinstvom. Nadvojvodu su, dakle, ubili građani
njegove sopstvene zemlje.11
Mesec dana posle atentata buknuo je najpre evropski a onda i svet-
ski rat. Atentatori nisu mogli ni sanjati takav ishod, jer taj rat nije bio iza-
zvan ovim političkim ubistvom.
Ratna pozornica odavno je bila pripremljena. Austro-Ugarska je do-
bila dobar povod za vojnički obračun sa Srbijom, za koji se verovalo da će
biti lokalnog karaktera i kratkotrajan. Iako je od tog trenutka do danas na-
pisano na hiljade stranica o atentatu, sam događaj policijskim i sudskim is-
tragama i procesima rekonstruisan do detalja tako da izgleda kako je gotovo
svaki detalj poznat, iako nema novih dokumenata, novih činjenica – ovaj
događaj danas, posle 100 godina, ne prestaje da izaziva pažnju ne samo na-
učne već i široke svetske javnosti. A problem nije toliko u samom događaju,
novim činjenicama, koliko u novim vrednovanjima samog atentata i atenta-
tora, prevrednovanju kako samog događaja, tako i njegovog značaja a po-
sebno uloge ličnosti.
Prosta formula koja je dominantna u delu današnje istoriografije je-
ste atentat jednako rat – odnosno da je atentat to jest atentatori, u stvari
Gavrilo Princip izazivač Velikog rata, a atentat na Franca Ferdinanda uzrok
svetskog rata. A pošto je srpskog porekla, iako podanik Austro-Ugarske, on-
da su Srbi odgovorni za izazivanje rata odnosno srpska vlada i država Srbi-
ja. Pod uticajem više nenaučnih nego naučnih razloga i motiva olako se kri-
vica za izbijanje rata pripisuje Srbiji a onda i Rusiji, dok se amnestiraju
Austro-Ugarska i Nemačka, zemlje direktni agresori.
10
M. Ekmečić, n. d., 342.
11
Bečka vlada je na ubistvo odgovorila tako što je poslala u Sarajevo pravnog struč-
njaka da prikupi dokazni materijal za čvrsto utemeljen sudski postupak. U julu 1914. petori-
ca atentatora izvedena su pred sud, dok je šesti uspeo da pobegne u Crnu Goru.
Atentat u Sarajevu se obično uzima kao povod – ponekad i razlog –

za početak rata i označava kao ključni događaj kojim je započeo Prvi svetski
rat. U godini kada se obeležava 100-godišnjica ovaj događaj je ponovo aktu-
elizovan, uz snažne propagandne stavove i učitavanje današnjih političkih i
geostrateških interesa, uz snažan uticaj ratne propagande iz devedesetih
godina vezane za događaje u Bosni i Hercegovini kao posledica razbijanja
jugoslovenske federacije.12
Atentat se ne može smatrati uzrokom globalnog sukoba. U pozadini
su delovali drugi činioci, kao što su imperijalizam, preraspodela moći i uti-
caja, nacionalizam, težnja za oslobađanjem od tuđinske vlasti, sudar supar-
ničkih sistema savezništva i drugi faktori. Oni koji su hteli rat oni su ga i
poveli u veri i nadi da će rat biti kratkotrajan i lokalizovan na austrougar-
sko-srpski obračun, odnosno na šetnju austrougarskih trupa do Niša, kako
su se hvalili austrougarski generali.
12
Danilo Ilić, Demokratija kod nas, u: Spomenica Danila Ilića, Sarajevo 1922; R. W.
Seton-Watson, Sarajevo – Studija o uzrocima svetskog rata, Zagreb 1926; Princip o sebi, Za-
greb 1926; Oskar Tartaglia, Veleizdajnik, Zagreb–Split, 1928; Leo Pfefer, Istraga o Sarajev-
skom atentatu, Zagreb 1938; Vladimir Ćorović, Političke prilike u Bosni i Hercegovini, Beograd
1939; Vojislav Bogićević, Sarajevski atentat – Stenogram Glavne rasprave protiv Gavrila Princi-
pa i drugova, Sarajevo 1954; Vojislav Bogićević, Mlada Bosna – Pisma i prilozi, Sarajevo 1954;
Fuad Slipčević, Bosna i Hercegovina – Od Berlinskog kongresa do kraja Prvog svjetskog rata,
Zagreb 1954; Nikola Đ. Trišić, Sarajevski atentat u svijetlu bibliografskih podataka, Sarajevo
1960; Vojislav Bogićević, Sarajevski atentat – Pisma i saopštenja, Sarajevo 1965; Slavko Mića-
nović, Sarajevski atentat, Zagreb 1965; Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, tom I–II, Beograd
1966; Cvjetko Popović, Oko Sarajevskog atentata – Kritički osvrti i napomene, Sarajevo 1969;
Ewans R. J. W., Austria, Hungary, and the Habsburgs. Central Europe c. 1683–1867, Oxford
2006; M. Ekmečić, Ratni ciljevi Srbije 1914, Beograd 1975; Isti, Stvaranje Jugoslavije 1790–
1918, I–II, Beograd 1989; Isti, Dugo kretanje između klanja i oranja. Istorija Srba u Novom ve-
ku 1492–1992, Beograd 2007; Z. A. B. Zeman, The break-up of the Habsburh Empire 1914–
1918. A Study in National and Social Revolution, London 1961; M. Ž. Živanović, Izveštaji diplo-
matskih predstavnika Francuske u Austro-Ugarskoj o događajima u Bosni i Hercegovini od zavr-
šetka aneksione krize (marta 1909) do atentata Bogdana Žerajića (juna 1910), Istorijski časopis
18, Beograd 1971, 451–490; M. Ekmečić, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i istorijske posle-
dice, u: Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, Beograd 1997, 373–397; Isti, Uticaj
balkanskih ratova 1912–1913. na društvo u Bosni i Hercegovini, u: Radovi iz istorije Bosne i
Hercegovine XIX veka, Beograd 1997, 339–423; Ž. Karaula, Sarajevski atentat – reakcije Hr-
vata i Srba u Kraljevini Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, Radovi, Zavod za hrvatsku povijest
Vol. 43, Zagreb 2011, 255–292; Andrej Mitrović, Prodor na Balkan, Srbija u planovima Aus-
tro-Ugarske i Nemačke 1908–1918, Beograd 1981; Fric Fišer, Savez elita, Beograd 1985; Alan
John Percival Taylor, Habsburška monarhija 1809–1918, Zagreb 1990; Momčilo Selesković,
Srbija u nemačkom javnom mnjenju 1914–1918, Beograd 1996; M. Ekmečić, Ogledi iz istorije,
drugo izdanje, Beograd 2002; Wolfram Wette, Želja za ratom, dostupno na: http://pescanik.
net/2014/03/1914-zelja-za-ratom/; Margaret Macmillan, Paris 1919 – Six months that chan-
ged the world, Random House Trade Paperbacks, New York 2003; Veselin Masleša, Mlada
Bosna, Beograd 2013; Christopher Clark, The Sleepwalkers. How Europe Went to War in 1914,
Hurst, London 2013.
Iako je pitanje početka rata i krivice za njegovo izbijanje raspravlja-

no i raspravljeno na Mirovnoj konferenciji, koja u jednoj tački Versajskog
ugovora eksplicitno pominje da su Nemačka i njeni saveznici odgovorni za
rat, rasprave oko uzroka Prvog svetskog rata i pitanje krivice traju do da-
našnjih dana.13
U diskretnim diplomatskim i vojnim krugovima Beča i Berlina kon-
struisan je ratni sukob, a oduševljenje i entuzijazama za rat iskazani su kod
većine evropskih lidera. Stvorena ratnom propagandom psihoza poželjnog
obračuna sa Srbima i Srbijom kulminirala je austrougarskim ultimatumom
Srbiji, njenim umerenim odgovorom koji nije zadovoljio Beč, objavom rata
Srbiji, mobilizacijom u mnogim zemljama i otpočinjanju ratnih sukoba u či-
tavoj Evropi.
Austro-Ugarska je želela rat sa Srbijom, za koji je našla zgodan po-
vod u ubistvu prestolonaslednika u Sarajevu. Od tog trenutka pa u naredne
četiri nedelje vršene su diplomatske i vojne pripreme i učvršćivana save-
zništva. Nada i plan da će se rat voditi samo između Austro-Ugarske i Srbije
pokazali su se kobnom greškom. Uprkos nedostatku čvrstih dokaza o ume-
šanosti srpske vlade u atentat i pomirljivim gestovima i izjavama srpske vla-
de, Austro-Ugarska je objavila rat Srbiji. Nekoliko dana posle toga rat je po-
stao evropski a onda i svetski.
Još u nedelju popodne, 15. juna / 28. juna, kada su izašla vanredna
izdanja bečkih listova u naslovima je objavljeno da su izvršioci zločina Srbi;
štaviše, to je učinjeno na takav način da ostavi utisak da je reč o Srbima iz
Srbije. U kasnijim izveštajima u kojima je opisivan zločin bila je primetna
tendencija da se dovede u vezu sa Srbijom. Posebno su istaknute dve okol-
nosti a svrha im je bila da ukažu na Beograd kao na mesto odakle potiče
zločin: (1) poseta obojice počinilaca Beogradu; (2) poreklo bombi. Kao tre-
ću i poslednju vezu u tom lancu dokaza, bečki listovi su počeli da objavljuju
podatke koje su atentatori dali prilikom suđenja. Karakteristično je da su
mađarsko dopisništvo, kao i mađarski listovi, naročito list Az Est, jedini bili
u mogućnosti da saznaju sve o tim „dokazima“. U tim dokazima se uglav-
nom nastojalo pokazati da je: (1) utvrđeno da su se učinioci za vreme pose-
te Beogradu družili sa komitom Mihajlom Ciganovićem; i (2) organizator i
podstrekač zločina je major Pribićević.
Istovremeno došla je do izražaja još jedna tendencija da se Narodna
odbrana smatra odgovornom za zločin. Nadalje, prošlog petka, u najnovijem
13
Poslanik Kraljevine Srbije iz Beča je javio da je „zajednički ministar finansija do-
bio iz Sarajeva telegram da su Franc Ferdinand i njegova žena ubijeni revolverom na putu od
sarajevske opštine do zemaljskog muzeja. Atentatori jedan štamparski radenik i jedan gim-
nazijalac“. Pašić je odgovorio da poslanik u ime kraljevske vlade izjavi najdublje saučešće. –
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije..., 417.
izveštaju koji je mađarsko dopisništvo dostavilo listovima navedeno je: „Do-

sadašnja istraga nepobitno dokazuje da je ovaj zločin zavereničko delo. Po-
red dvojice počinilaca, uhapšen je veliki broj lica, najviše mladih ljudi, za
koje se, kao i za počinioce, pokazalo da ih je upotrebila beogradska Na-
rodna odbrana za izvršenje zločina i koji su u Beogradu dobili bombe i re-
volvere.“
Istoga dana kasno uveče mađarsko dopisništvo dostavilo je sledeći
zahtev listovima: „Molimo urednika da ne objavljuje izveštaj koji se odnosi
na sarajevski zločin koji se pojavio u našem večernjem biltenu.“
U isto vreme bečko dopisništvo objavilo je sledeću zvaničnu izjavu:
„Saznajemo iz autoritativnih izvora da se istraga koja se odnosi na zločin
drži u potpunoj tajnosti. Stoga sve pojedinosti koje su objavljene u štampi
treba primiti s rezervom.“
Ipak, budimpeštanski listovi su nastavili da objavljuju navodne iz-
veštaje o istrazi. U poslednjem „izveštaju“ budimpeštanskog lista A Nap,
koji je preštampan u jučerašnjim bečkim listovima, tendencija da se odgo-
vornost za zločin pripiše Narodnoj odbrani još više je naglašena. Prema
ovom izveštaju, optuženi Čabrinović je izjavio da je general Janković glavni
podstrekač zločina.14
Srpski poslanik u Beču je pored izjave saučešća i zvanično izjavio da
srpska vlada nema nikakve veze sa atentatom i da je voljna da sarađuje na
pronalaženju zločinaca ako su na njenoj teritoriji: „Vlada Kraljevine Srbije
najenergičnije osuđuje sarajevski atentat i sa svoje strane će sigurno najlo-
jalnije učiniti sve da dokaže da na svojoj teritoriji neće trpeti nikakve agita-
cije ili kažnjive radnje, koje idu na to da poremete naše i inače delikatne od-
nose sa Austro-Ugarskom. Mislim da je Vlada gotova i saučesnike predati
sudu, ako bi se utvrdilo da ih ima u Srbiji. Vlada Srbije je, pored svih dosa-
dašnjih smetnji, na koje je nailazila od strane Austro-Ugarske diplomatije
(stvaranja nezavisne Albanije, opozicije slobodnom izlazu na Jadransko mo-
re, traženja revizije Bukureškog ugovora, ultimatuma septembarskog i t.
d.), ostajala pri svojoj želji da postavi zdrave osnove našim susednim odno-
sima. Vi znate da je na tome putu nešto i urađeno, postignuto. Srbija misli i
dalje na tome raditi, uverena da se može i da treba nastaviti rad. Sarajevski
atentat ne treba i ne može da spreči taj rad“, referisao je svojoj vladi srpski
poslanik u Beču koga je primio ne grof Berhtold, nego prvi načelnik u Mini-
starstvu inostranih dela Austro-Ugarske.15
14
Gospodin Jov. M. Jovanović, poslanik u Beču – Gospodinu N. Pašiću, predsedni-
ku vlade i ministru inostranih poslova, Beč, 23. jun/6. jul 1914. – Dokumenti o spoljnoj politici
.
Kraljevine Srbije..., 158
15
Poslanstvo Kraljevine Srbije u Austro-Ugarskoj, Beč – Ministarstvu inostranih
dela Kraljevine Srbije, Beograd 17/30. VI 1914. – Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbi-
je..., 430.
Štampa u Austro-Ugarskoj je odmah pisala o odgovornosti i poveza-

nosti srpske vlade sa atentatom stvarajući ratnu atmosferu. „Demonstracije
i protesti koji su nastali u Beču pred Kraljevskim Poslanstvom i na drugim
mestima, dva dana posle Sarajevskog atentata, nisu ni spontani izraz upe-
čatka koji su ovde učinili i ostavili smrt bivšeg austro-ugarskog naslednika
prestola i njegove žene, hercigonje Sofije Hohenberg, niti daju celu sliku
stvarnog upečatka, naročito u koliko se tiče ličnosti poginulih. Demonstra-
cije u Beču su postepeno spremljene agitacijama iz redakcija klerikalnih li-
stova i raznih udruženja klerikalnog karaktera, pošto su sve klerikalne usta-
nove ovde uživale najširu protekciju pokojnog nadvojvode i njegove žene“,
izveštavao je srpski poslanik iz Beča.16 U telegramu srpskog poslanika iz Be-
ča od 29. juna 1914. stoji: „Jutrošnji listovi donose, da je atentator tobože
izjavio, da je bombu dobio iz Beograda od nekog srpskog anarhiste, kome
ne zna imena, vidi se, da je sarajevska policija već sklona da istragu upravi
tako, kao da je sve spremljeno u Beogradu i da sadašnje stanje u Bosni pri-
piše držanju velikosrpskog pisanja beogradskih novina, kojih se, tobož, ma-
sa krijumčari u Bosnu. Obraćam pažnju na ovu tendenciju kako je već po-
kazano, i ako atentat izgleda da je usamljeno delo dvaju nacionalnih fanati-
ka, ipak je objašnjeno u novinama da je komplot bio prostrano organizovan,
da je rezultat jednomišljenika veliko-srpske agitacije iz Beograda, koji traje
meću gimnaziskom omladinom već četiri meseca“.17
Iz Beča je u srpsko ministarstvo inostranih dela stigla i sledeća ana-
liza: „U ovdašnjim diplomatskim krugovima je sada, izgleda mi, prečišćeno
nekoliko nejasnih strana u istoriji sarajevskoga atentata.
1. Svuda se misli da je samo puki, fatalni slučaj, da iz dva revolver-
ska metka budu ubiveni na mestu i nadvojvoda F. Ferdinand i njegova žena.
He pamti se u istoriji takav primer;
2. Svuda se utvrđuje uverenje da je policija u Bosni bila vrlo neoba-
zriva, nebrežljiva do kraja, kad se moglo desiti što se 15. juna o. g. desilo u
Sarajevu;
3. Preovlađuje uverenje da je sarajevski atentat delo jedne zavere,
čiji se konci prostiru i po Srbiji;
16
dela Kraljevine Srbije, Beograd 23. VI/6. VII 1914 Pov. Br. 2555.27. VI/10. VII 1914. – Do-
kumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije..., 482–484.
17
dela Kraljevine Srbije, Beograd, telegram, 16/29. VI 1914 Pov. Br. 2344. – Dokumenti o spolj-
noj politici Kraljevine Srbije..., 423. U seriji telegrama srpski poslanik iz Beča je izveštavao o
sve jasnijoj tendenciji u Beču da se atentat predstavi u Evropi kao delo zavere smišljene u Sr-
biji. „Time se misli koristiti kao političkim sredstvom protiv nas. S toga valja obratiti najveću
pažnju na ton naših listova o sarajevskom događaju“. Telegram od 17/30. juna 1914. Doku-
menti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije..., 429.
4. Svuda se misli da isleđenje i istraga nisu dali toliki i takav materi-

jal da će se moći optužiti zvanična Srbija; a misli se da će se po materijalu
moći Srbija okriviti za nebrežljivost i zato što je na svojoj teritoriji trpela
rad revolucionarnih elemenata koji su radili na prevratu u Austro-Ugar-
skoj;
5. Svuda se ili kritikuje ili osuđuje način postupanja austrougarske
vlade u pogledu držanja korespondencbiroa, literarnoga Biroa na Balplacu,
i bečke štampe od početka do danas;
6. Na mnogo mesta, u mnogim krugovima, naše držanje se odobrava
i smatra kao korektno i dostojno jedne ozbiljne zemlje; ali nikako se ne
odobrava pisanje nekih beogradskih novina. Neki i to dobri prijatelji naši
misle da je ovo pisanje nanelo štete i ako znaju da je ono bilo izazvano od
strane bečkih novina;
7. Nemačko Ministarstvo Inostranih Dela ne odobrava, La politique
comminatoire de Vienne contre la Serbie“, a nemačka ambasada y Beču ta-
kvu politiku u ovome trenutku okuražava“.18
Osim u Parizu, Petrogradu i Rimu, austrougarska štampa i propa-
ganda kojom je optuživana Srbija imala je znatnog uspeha. Rusija je odbija-
la argumentaciju Beča o umešanosti srpske vlade, a francuski predsednik
Poenkare uporedio je ubistvo u Sarajevu sa ubistvom francuskog predsed-
nika Sadija Karnoa, koga je ubio jedan italijanski anarhista. Ubistvo je čin
„devijantnog pojedinca za koji se ne može smatrati odgovornim delova-
nje nijedne političke opcije, a svakako ne suverena država“, smatrao je
Poenkare.
Odluka u Beču o ratu sa Srbijom zavisila je od držanja Nemačke u
budućem sukobu. Ideja da na atentat u Sarajevu treba „konstruisati rat sa
Srbijom“ pojavila se u Beču već 29. juna, a preovladala je i postala potpuno
oblikovana 30. juna 1914, pod optužbom u službenim krugovima da je „ši-
roko razgranata zavera skovana u Beogradu“. Srbiju je zbog toga trebalo
izolovati od ostalih balkanskih država, teritorijalno umanjiti i ukloniti kao
snažnog faktora na Balkanu.19
Ono što srpski poslanik u Beču nije mogao da dozna jeste živa aktiv-
nost austrougarskih zvaničnika da dobiju podršku Nemačke za svoj plan
ratnog pohoda na Srbiju. Berlin je mogao da pruži podršku ali i da odvrati
od ratnog pohoda Austriju, kao što je očekivao ruski poslanik u Londonu.
Petog jula u Berlin je doputovao grof Alek Hojoš, u specijalnu misiju noseći
lično pismo cara Franje Josifa nemačkom kajzeru Viljemu i jedan revidirani
Mačekov memorandum. U carevom pismu je, između ostalog, stajalo da
18
Isto.
19
A. Mitrović, Prodor na Balkan. Srbija u planovima Austro-Ugarske i Nemačke
1908–1918, 38, 50.
više nije moguće pomirenje između dve države i da će problem biti rešen
tek kada Srbija bude eliminisana kao faktor moći na Balkanu. Nemački kaj-
zer, koji je još 30. juna na marginama jednog dokumenta zapisao da je
„krajnje vreme da se definitivno raščisti sa Srbima“, potvrdio je austrijskom
ambasadoru Seđenjiju da „prenese Vrhovnom vladaru, kako možemo i u
ovom slučaju, računati na punu podršku Nemačke“ napomenuvši da akciju
protiv Srbije ne bi trebalo odlagati. „Ruski stav će u svakom slučaju biti ne-
prijateljski, ali on je na to već godinama spreman i ako bi došlo do rata iz-
među Austro-Ugarske i Rusije, možemo se pouzdati da će Nemačka stati uz
nas uza svu uobičajenu lojalnost saveznika. Rusija uzgred rečeno, kako
stvari danas stoje, nipošto nije spremna za rat i sigurno će dugo i dobro raz-
misliti hoće li objaviti poziv na oružje... Ali ukoliko smo uistinu uvideli nu-
žnost vojne akcije protiv Srbije, biće mu žao ako ne uspemo da iskoristimo
ovaj trenutak tako povoljan po nas“, stoji u zabelešci austrougarskog posla-
nika u Berlinu.20 Na drugim sastancima nemačkih zvaničnika sa kajzerom,
potvrđen je stav nemačkog političkog i vojnog vrha, dakle jednoglasno, da
Austrijanci treba što pre da povuku potez protiv Srbije i da se Rusi, mada
prijatelji Srbije, ipak neće uključiti, pa će tako rat biti lokalnog karaktera.
Ovaj stav je sutradan zvanično poslat u Beč, dok je kajzer Viljem otputovao
iz Potsdama u Berlin a odatle svojom jahtom u posetu Skandinaviji. Berlin
je Beču dao blanko ček – i ne samo punu podršku za ratni pohod nego je
smatrao da to treba uraditi što pre, jer ni Rusija ni Francuska nisu spremne
za rat.
Na sastanku u Beču 7. jula 1914, pošto se Hojoš vratio iz Berlina,
prihvaćen je stav da se Srbiji uputi ultimatum formulisan dovoljno oštro da
mora biti odbijen, kako bi se na taj način otvorio put za radikalno rešenje
vojnom intervencijom. Na ovom odlučujućem sastanku odbačena je ideja o
brzom i bez objave rata napadu na Srbiju, između ostalog i zato što je deo
vojnika bio na tzv. žetvenom odsustvu sa kojeg se neće vratiti u službu do
25. jula. Od ovog datuma vojnici više nisu mogli da dobiju odsustvo.
Na sastanku političkog i vojnog rukovodstva 14. jula odlučeno je da
Savet ministara u nedelju, 19. jula, proveri i odobri nacrt ultimatuma, ali da
se on dostavi beogradskoj vladi u četvrtak, 23. jula, tempirano u trenutku
završetka posete francuskog predsednika Petrovgradu.
Sve ove aktivnosti bile su obavijene apsolutnom tajnošću kako se
Srbima ne bi otkrile namere i da bi se predupredile diplomatske akcije u
korist mira. Zato je Berthold naredio austrijskoj štampi da izbegava pisanje
o Srbiji, a austrijski ambasadori da uveravaju da će sve biti u redu. Ipak, na-
mere su brzo razotkrivene.
20
Navedeno prema Kristofer Klark, Mesečari – kako je Evropa krenula u rat 1914,
Smederevo 2014, 356–357.
Skoro mesec dana od atentata Austro-Ugarska nije preduzimala go-

tovo nikakve diplomatske i druge korake prema Srbiji po pitanju pronalaže-
nja i suđenja eventualnim saučesnicima u atentatu. U diplomatskim krugo-
vima vladala je uznemirenost zbog tako dugog ćutanja i rezervisanosti vla-
dinih krugova u Beču po pitanju atentata. „Mnogo se govori o mogućnosti
austrougarsko-srpskog sukoba“, pisao je srpski poslanik iz Beča 22. jula
1914.
Kada je predat ultimatum21 srpskoj vladi – u kome se srpska vlada i
država ne optužuju za saučesništvo u atentatu već zato što su tolerisale or-
ganizacije i aktivnosti na svojoj teritoriji koje su dovele do ubistva – Pašić je
svim poslanstvima na strani, sem u Carigradu i Beču, dao nalog da saznaju i
jave mišljenje i namere tamošnje vlade u „našem“ sukobu sa Austrijom. Od
vlada u Crnoj Gori, Grčkoj i Rumuniji tražio je odgovor da li u slučaju suko-
ba sa Austro-Ugarskom možemo računati na njihovu potporu. A ruskom ot-
pravniku poslova saopštio je da će sutra, u subotu, u 6 časova predati odgo-
vor na austrougarski ultimatum. „Rekao sam da će Srpska vlada umoliti
prijateljske države da zaštite nezavisnost Srbije. Ako je rat neizbežan, do-
dao sam, Srbija će ga voditi“. Engleskom otpravniku poslova Pašić je sa-
opštio da su austrougarski zahtevi takvi da ih vlada nijedne nezavisne ze-
mlje ne može u celini primiti. „Izrazio sam nadu da će možda engleska vla-
da moći podejstvovati kod Austro-Ugarske vlade da ova umeri svoje zahte-
ve. Nisam krio da sam zabrinut zbog događaja koji mogu nastupiti“.22 U ka-
snijem pismu Pašić je zaključio: „Po mome uverenju i oceni političke situ-
acije rat evropejski može se izbeći samo sa velikim žrtvama od strane
Austrije – ali nema verovatnosti da će se Austrija povući i pristati na po-
ravnanja“.23
Na prvi pogled, srpski odgovor je izgledao vrlo pomirljivo. Činilo se
da se njim prihvataju svi austrijski zahtevi izuzev šestog, a ponuđeno je i da
se cela stvar podnese na rešavanje Haškom sudu ili evropskim silama. Ti
ustupci su, međutim, bili toliko suženi i uslovljeni dodatnim pojedinostima
da su postali neodređeni i sumnjive vrednosti. Austrijski predstavnik u Beo-
gradu je izjavio da je odgovor nezadovoljavajući, pa je prekinuo diplomat-
ske odnose i napustio zemlju u roku od pola sata. Čak i pre nego što su dali
odgovor, Srbi su 25. jula po podne objavili mobilizaciju svoje vojske. Te
21
Nacrt saopštenja i ultimatum sastavio je baron Musulin fon Gomirje, od 1900.
godine savetnik u odeljenjima za crkvenu politiku i istočnu Aziju. Slovio je kao čovek sa iz-
vrsnim stilom u pisanju.
22
Telegrami Ministarstva inostranih dela 11/24. jul 1914. – Dokumenti o spoljnoj
politici Kraljevine Srbije..., 634–635.
23
Ministarstvo inostranih dela Kraljevine Srbije, Niš – Vrhovnoj komandi vojske
Kraljevine Srbije, Kragujevac, pov. br. 470 od 18/31. avgusta 1914. – Dokumenti o spoljnoj
politici Kraljevine Srbije..., 767–768.
večeri Austrija je odgovorila mobilizacijom osam armijskih korpusa protiv

Srbije.
U sledećih nekoliko dana pokazalo se da je austrijsko-nemačka
pretpostavka da se sukob sa Srbijom može lokalizovati bila kobna zabluda.
Na prvom mestu, Rusija se nalazila u mnogo povoljnijem položaju nego
1908. godine. Njena vojska je bila reorganizovana i jača nego 1908, kada se
još nije bila oporavila od poraza na Dalekom istoku. Osim toga, Rusija je sa-
da imala i punu podršku Francuske, dok je 1908. godine Francuska izričito
izjavila da ne želi da se zbog Bosne izloži riziku rata. Desilo se da su između
20. i 23. jula francuski predsednik Poenkare i premijer Vivijani bili u poseti
Petrogradu. Poenkare, rodom iz Alzasa, uvek je bio za politiku čvrste ruke
protiv Nemačke. Sada on, izgleda, nije ulazio u suštinska pitanja srpsko-
austrijskog spora nego je na njega gledao kao na probu solidarnosti Antante
u sučeljavanju sa Trojnim savezom. U skladu s tim, on je nagovarao Ruse
da zauzmu čvrst stav i dao im je uveravanja o francuskoj podršci.
Kad je izlazio iz kabineta ruskog ministra inostranih poslova srpski
poslanik u Petrogradu susreo se sa nemačkim ambasadorom. Na pitanje ka-
ko će se naći izlaz iz situacije stvorene austrougarskim ultimatom nemački
ambasador je odgovorio da će to zavisiti samo od Srbije, pošto je posredi pi-
tanje koje se ima raspraviti samo između Austrije i Srbije i u koje se niko
drugi ne može mešati. „Ambasadoru sam odgovorio da se vara i da neće du-
go proći pa će se uveriti da to nije pitanje između Srbije i Austrije već pita-
nje evropsko“.24
Rusi su od početka smatrali da je srpsko-austrijska kriza od evrop-
skog a ne čisto lokalnog značaja. Kada je Austrija otposlala svoj ultimatum,
ruski ministar spoljnih poslova Sazonov je izjavio da neće dopustiti Austriji
da napadne i „proždere“ Srbiju. Rusija je počela vojne pripreme čak i pre
nego što je Srbija dala odgovor. Tako je pozornica bila pripremljena za veli-
ku katastrofu. Austrija je želela rat i bila je čvrsto rešena da upotrebi silu
protiv Srbije; Rusija je bila podjednako čvrsto rešena da spreči tu upotre-
bu sile; a Nemačka i Francuska su se obavezale da podrže svaka svoga sa-
veznika.
Ponuđeni su mnogobrojni predlozi za očuvanje mira. Nemačka se
zalagala da se izvrši pritisak na Ruse da se uzdrže. Francuska je, s druge
strane, želela da se izvrši pritisak na Beč kako bi se Austrijanci naterali da
izmene svoje zahteve. Italija, sa po jednom nogom u svakom taboru, zahte-
vala je pravično rešenje, ali na njene predloge nije obraćano mnogo pažnje.
Erl Grej je u Londonu ponudio jedan za drugim tri plana za očuvanje mira.
Berhtold se uplašio da bi svi ti posrednički predlozi mogli omesti njegove
24
Telegram poslanika Kraljevine Srbije u Rusiji, 11/24. jula 1914. Dokumenti o spo-
ljnoj politici Kraljevine Srbije..., 638.
planove za konačno i nasilno otklanjanje srpske pretnje. Tako je 28. jula ob-
javio rat Srbiji. Tridesetog jula popodne potpisao je naređenje za opštu mo-
bilizaciju, čime je rat postao praktično neizbežan. Nemačka je sledećeg da-
na uzvratila ultimatumom sa zahtevom da Rusija u roku od 24 časa obusta-
vi mobilizaciju. Pošto odgovor nije dobijen, Nemačka je 1. avgusta objavila
rat Rusiji. Dva dana kasnije, 3. avgusta Nemačka je objavila rat i Francuskoj
pod providnim izgovorom povrede granice. Sledećeg dana Engleska je ušla
u rat na strani Francuske, pa su tako velike evropske sile skočile jedna dru-
goj za grlo pet nedelja posle ubistva u Sarajevu.25 Ali, tada više niko ni po-
minjao ni ubistvo u Sarajevu ni nadvojvodu Ferdinanda ni atentatore.
25
L. Stavrijanos, n. d., 527.
Momčilo Pavlović
FROM THE ASSASINATION TO THE WAR 28TH JUNE TO 28TH JULY 1914
– CONSTRUCTION OF THE WAR BETWEEN
AUSTROHUNGARY AND SERBIA
Summary
The author reviews the political events between the assassination of

Archduke Ferdinand in Sarajevo on 28th June 1914 until the dispatch of the
Austro-Hungarian ultimatum to Serbia on 25th July 1914. In this period a
military action against Serbia was prepared. After the assassination, special
editions of Viennese newspapers were released on the afternoon of 28th
June 1914. The titles emphasized that the assassins were Serbs; Moreover,
the journalist claims were such that the impression was created that the
assassins were from Serbia. The whole event was explained as the plot with
the Kingdom of Serbia behind it. Two circumstances were emphasized: (1)
both of the assassins visited Belgrade earlier, and (2) the Serbian origin of
the bombs. Aside from small exceptions the whole press in the Austro-
Hungarian Empire asked immediate declaration of the war on Serbia.
The idea of "construction a war against Serbia" appeared immedi-
ately in Vienna already on 29th June 1914. This idea prevailed in official
circles and became fully created on following day, on charges that "widely
ramified conspiracy” was hatched in Belgrade. Having received the support
for military action from the Germany on 5th July, the Austro-Hungary de-
cided to send an ultimatum to Serbia already on 7th July 1914. It was "for-
mulated with sufficient clarity that must be rejected." At a meeting of the
Viennese political and military leadership on 14th July, it was decided that
the Council of Ministers review and approve the draft of the ultimatum on
19th July, but to deliver it to the Belgrade government on the 23rd July. The
schedule of delivery was planned to follow the end of the visit of French
President to Russia. The Austro-Hungarian plan was to organize the local
war on Serbia, without entering of other European Great Powers. It proved
that this expectation was a fatal mistake. Despite the absence of the evi-
dences, which were needed to prove involvement of the Serbian govern-
ment in the assassination, and conciliatory gestures and statements by the
Serbian government, the Austro-Hungary declared war on Serbia. A couple
days after, after the reactions of the other European great powers the
planned local war turned into European and worldwide. The article was
based on documents and literature.
ĐORDANO MERLIKO, student doktorskih studija
Univerzitet Sapienca, Odsek za istoriju
Rim UDK 94(4)"1914"
341.7(450:497.11)"1914"(093.2)
REAKCIJE NA SARAJEVSKI ATENTAT

U ITALIJANSKIM DIPLOMATSKIM DOKUMENTIMA
Možda se u Beču traži izgovor da bi se okrivila Srbija?
Sanđulijano, 5. jul 1914.
APSTRAKT: Cilj članka jeste da sagleda Sarajevski atentat i krizu koja

je potom usledila u svetlu italijanskih diplomatskih dokumenata. Aus-
trougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand nije uživao velike simpa-
tije što zbog svog karaktera, što zbog svojih reakcionarnih ideja, tako da
njegova smrt nije pobudila veliku žalost, čak ni unutar Habzburškog
carstva. Što se tiče političkih reakcija, vlada u Beogradu je zauzela
odmeren stav kako bi izbegla pooštravanje odnosa sa Bečom. Nasuprot,
austrougarske vladajuće klase čine se odlučnim u nameri da ubistvo pre-
stolonaslednika iskoriste kako bi poravnali račune sa Srbijom i iredenti-
stičkim pokretima aktivnim u južnim delovima carstva. Demonstraci-
jom moći Beč je težio da uguši izrazite nacionalne težnje na teritorijama
pod svojom vlašću i povrati ugled koji je posle uspeha Srbije u Balkan-
skim ratovima bio uzdrman na tim prostorima.
Ključne reči: Sarajevski atentat, Bosna i Hercegovina, Srbija, Austro-

Ugarska, Italija, Prvi svetski rat
Sve do poslednjih decenija 20. veka, vlade ujedinjene Italije su izd-

vajale Balkansko poluostrvo kao jednu od regija u kojoj mogu potvrditi svoj
spoljnopolitički uticaj. U skladu sa svojim ambicijama, Italija se obezbedila
jakom mrežom diplomatskih predstavništava koji su pokrili prestonice svih
država na Balkanu, kao i važne oblasti za regionalnu politiku poput Mađar-
ske, Albanije, Dalmacije, Bosne i Makedonije. Tako su italijanski dokumenti
dobili na značaju u proučavanju istorije na Balkanu, kako zbog produblji-
vanja činjenica, tako i zbog njihove interpretacije i vrednovanja. Cilj ovog
rada jeste da uz pomoć italijanskih diplomatskih dokumenata predstavi
kontekst u kome se odigrao Sarajevski atentat 28. juna 1914, kao i reakcije
na taj događaj u okviru Austro-Ugarske monarhije i na području Balkana.
26 Đordano Merliko Istorija 20. veka, 2/2014
Poseta Franca Ferdinanda Sarajevu kao upozorenje Srbiji
U junu 1914. austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand

odlazi u posetu Sarajevu u funkciji glavnog inspektora oružanih snaga kako
bi prisustvovao vojnim manevrima habzburške vojske u Bosni i Hercegovi-
ni. Izbor Bosne kao sedišta vojnih manevara posebno je bio motivisan poli-
tičkim razlozima, i u analizama italijanskih posmatrača tog vremena ti raz-
lozi su jasno navedeni. Potpukovnik Albrići, italijanski vojni ataše u Beču,
piše: „Manevri su posebno bili traženi iz političkih razloga, rekao bih na
inicijativu glavnog vojnog zapovednika Poćoreka, i u tom smislu podržani
od nadvojvode prestolonaslednika i generala Konrada“. Iz perspektive
zagovornika manevara, prema rečima Albrićija, oni „su morali da deluju
kao upozorenje pansrpskim agitatorima, i da istovremeno pokažu na pros-
toru okupiranih regija i izvan njihovih granica austrougarsku vojnu sprem-
nost na tim teritorijama“.1
Istog mišljenja bio je i italijanski konzul u Sarajevu, Labija, koji
smatra da: „Uz prisustvo nadvojvode i šefa vrhovnog štaba namerava se da
se demonstrira Srbiji i Crnoj Gori, aktivnim u ovim regijama pogotovo
nakon uspeha ostvarenih u Balkanskim ratovima, jedna prvenstveno smela
propaganda, s druge strane se želi da se nadvojvodi ovom posetom, osmiš-
ljenom još u leto 1910. i odloženom zbog hladnog prijema koji je imao u
Dubrovniku odakle je ovamo i trebalo da dođe, omogući prilika da se politi-
čki afirmiše i pred ovdašnjim stanovništvom“.2
Italijanski konzul Labija takođe navodi da je dolazak nadvojvode i
prestolonaslednika u Sarajevo upravo 28. juna, na dan najvećeg nacional-
nog okupljanja Srba, u najmanju ruku bila „nesmotrenost“, ako ne i otvo-
rena „provokacija“.3
1
Istorijski arhiv Vrhovnog štaba italijanske vojske (Ufficio storico dello stato
maggiore dell’esercito [Aussme]), fond G29, fascikla 17. Izveštaji iz 1914. april/jun.
Potpukovnik Albrići, Zapisi o manevrima u Bosni i Hercegovini, 30. jun 1914. Čini se da su
italijanske diplomate tog vremena slabo razumele terminološku razliku između velikosrp-
skih i jugoslovenskih nastojanja. U posmatranim spisima često se upotrebljava pojam „pan-
srpski“ (it. panserbo) kojim su se želele objediniti ideje Južnih Slovena usmerene protiv Aus-
tro-Ugarske sa težnjom da se formira ujedinjena nezavisna država na toj teritoriji. Cilj rada
nije terminološko razjašnjenje ovog pojma i u skladu sa tim termin je preveden najpribližnije
onome kako je naveden u originalnom tekstu.
2
Istorijski arhiv spoljnih poslova, (Archivio storico del Ministero degli Affari Esteri
[Asmae]), Serie politica, 1891–1916, fascikla 104, dosije austro-srpski rat. Il Console in
Sarajevo al Ministro degli affari esteri. Sarajevo, 4 luglio 1914.
3
Ibidem.
Reakcije na Sarajevski atentat u italijanskim diplomatskim dokumentima 27
Princip i Čabrinović
Italijanski diplomatski dokumenti ne sadrže značajnije informacije

o samoj dinamici atentata. Konzul u Sarajevu navodi: „Princip iz neposred-
ne blizine ispaljuje dva hica iz revolvera Brovning koji ranjavanjem nadvoj-
vode u karotidu i vojvotkinje u aortu dovode do njihove skoro trenutne
smrti“. U svom izveštaju konzul Labija takođe beleži kratak opis dva aten-
tatora. Čabrinović biva okarakterisan kao osoba sa „nemirnim i nasilnim“
temperamentom, „osrednje i rasejane“ pameti; on „bi štaviše bio dovoljno
naivan, i onaj koji bi sve priznao“. Izrazito drugačiji od Principa koji „je bio
vanprosečno inteligentan, lukav, rezervisan, ciničan“, i tokom ispitivanja
„čini se da nije izustio ni jednu jedinu reč koja bi ga izdala“. Labija podvlači
veliku odgovornost vlasti zbog lakoće sa kojom se pristupilo organizaciji
prestolonaslednikove posete. Italijanski konzul piše da je „beskorisno govo-
riti – uostalom pokazala se očiglednim – odgovornost vlasti (...) za smrt
nadvojvoda, protiv koje se nije umela preduzeti nijedna spremna i efikasna
mera, pogotovo nakon prvog atentata“.4
Italijanske diplomate takođe smatraju da uzroke atentata delimično
treba tražiti u iredentističkoj propagandi diktiranoj iz Srbije, kako je smat-
rao i Beč, ali i unutrašnjim prilikama u Bosni koja je bila podvrgnuta domi-
naciji Habzburga. Italijanski predstavnik u Srbiji piše da je propagandna
kampanja sprovedena od strane Srbije „nesumnjivo uticala na povišenu
svest dva mladića“ ali i dodaje da su se Princip i Čabrinović „žrtvovali zarad
svog progonjenog naroda“. Slično ovome, ambasador u Beču ocenjuje da je
„napad koji je koštao života nadvojvodu prestolonaslednika i njegovu sup-
rugu (...) nesumnjivo bio počinjen od strane jednog Srbina da bi osvetio
svoju potčinjenu nacionalnost u Austrougarskoj“.5
Reakcije sa južnih prostora Austro-Ugarske
Smrt prestolonaslednika nije imala značajnijih posledica u bosan-

skoj javnosti. Italijanski konzul u Sarajevu beleži: „Nedeljne navike, razo-
noda i veselost nisu usahnule tog tragičnog popodneva, iako su svi znali za
atentat i njegove tragične posledice“. Italijanski diplomata smatra da je vrlo
mali broj ljudi pokazao žaljenje zbog smrti prestolonaslednika, dok su štaviše
mnogi bili zadovoljni. Po mišljenju Labije, atentat je proizveo „zadovoljstvo
4
Ibidem.
5
Asmae, Documenti diplomatici, serie XXII, Serbia 1913–1914. Il R. Incaricato
d’affari in Belgrado al Ministro degli affari esteri. Belgrado, 1° luglio 1914. Asmae, Serie
politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba. L’Ambasciatore in Vienna al Ministro
degli affari esteri. Vienna 2 luglio 1914.
kod velikog broja i nezainteresovanost ostalog dela“ bosanskog naroda. Sve

u svemu, italijanski diplomata je držao do toga da je austrougarska admini-
stracija donela značajnu dobrobit Bosni i Hercegovini, ali ipak, Beč nije
mogao da računa na lojalnost stanovništva koje je, bez obzira na versku
pripadnost, ispoljavalo jasna iredentistička osećanja. U odgovarajućem tre-
nutku ovo stanovništvo bi se u velikoj većini pokazalo voljno i spremno da
pribegne na bilo koji način i po svaku cenu trijumfu pansprske ideje, ili da
gleda potresenu Austro-Ugarsku monarhiju koja se njoj čini glavnom prep-
rekom, zaključuje Labija.6
Za nijansu drugačija slika vidljiva je u Hrvatskoj i Slavoniji. Italijan-
ski konzul u Rijeci izveštava da na tom prostoru Srbi nisu pokazali posebne
emocije povodom smrti Franca Ferdinanda. Ipak, on izdvaja reakcije Hrva-
ta u zavisnosti od njihovog socijalnog statusa i godina. Među bogatima slo-
jevima i omladinom Sarajevski atentat nije izazvao veliki utisak. Po rečima
italijanskog diplomate to se objašnjava njihovom slabom povezanošću sa
Habzburškom monarhijom i, u tim krugovima, podržanim jugoslovenskim
nastojanjima: „Među višim staležima (...) pogotovo među mladima, srpske
pobede nad Turcima i Bugarima imale su velikog uticaja, i moglo bi se reći
da su se prosrpska osećanja među njima ukorenila, time poistovećujući
njihove ideale sa idealima mnogobrojnog srpskog naroda rasejanog po
Slavoniji“.7
Sa druge strane atentat u Sarajevu je ostavio „duboki uticaj“ među
seljacima, što se može objasniti značajem koji je crkva kod njih uživala.
Tako italijanski diplomata objašnjava: „Obično stanovništvo u Hrvatskoj je
bilo, i nastavlja da bude, pobožno i sasvim pod uticajem nižih slojeva sveš-
tenstva koje je uvek nastojalo da održi budnim u dušama ova dva osećaja:
ljubav prema Austriji i tradiciju negovanja kulta dinastije Habzburgovaca“.8
Reakcije u Beču
Ni u Beču nasilna smrt prestolonaslednika nije izazvala veliku

uznemirenost. Italijanski ambasador u Beču, Avarna, piše: „Na kraju neo-
čekivana i tragična smrt prestolonaslednika, mogla je da pobudi kod bečkog
i stanovništva monarhije saosećanje za svoje nesrećne sinove, i za nesrećnu
sudbinu koja je istovremeno prekinula život nadvojvode i njegove supruge,
ali ne i iskreno i duboko saučešće“.9
6
Ivi, Il Console in Sarajevo al Ministro degli affari esteri. Sarajevo, 4 luglio 1914.
7
Ivi, Il Console in Fiume al Ministro degli affari esteri. Fiume, 23 luglio 1914.
8
Ibidem.
9
Ivi, L’Ambasciatore in Vienna al Ministro degli esteri. Vienna, 5 luglio 1914.
Što zbog političke reakcionarnosti, što zbog svog karaktera, Franc

Ferdinand je uživao male simpatije. Italijanski konzul u Budimpešti, Martin
Frenklin, beleži: „Nadvojvoda Franc Ferdinand nije bio simpatičan. U vezi
sa tim je zanimljiva jednoglasnost mišljenja. Čak i oni koji su mu bili najbli-
ži nisu sačuvali za njega neku posebnu privrženost ili naklonost“.10
Sa čisto političke tačke gledišta, podrška na koju je Franc Ferdinand
mogao da računa bila je ograničena na pripadnike visokih činova u vojsci i
crkveni stalež. Italijanski konzul u Budimpešti navodi da se oko naslednika
trona formirala „crkveno-vojna partija“.11 Van tog kruga nadvojvoda nije
pobudio velike simpatije. Ambasador Avarna piše da je liberalno javno
mnjenje stalno kritikovalo „sklonost pokojnog nadvojvode koju je gajio
prema Jezuitima i konstantnu podršku koju je davao crkvenim udruženjima
i socijalno-hrišćanskoj partiji“; od strane buržoazije „pokojni nadvojvoda je
smatran za lidera klerikalne stranke i tako viđen sa dozom straha“. Austro-
ugarska aristokratija se protivila njegovom braku iz ljubavi sa kneginjom
Sofijom, kojim je narušio običaje dvora. Kao rezultat toga, prestolonasled-
nikova pojava je „generalno od strane različitih partija, sa izuzetkom onih
hrišćansko-socijalnih, i hrišćansko-feudalnih, doživljavana sa određenom
nelagodnošću“.12
Ni u vojnim krugovima nadvojvoda nije uživao velike simpatije.
Avarna izdvaja dve različite struje među njima. Prva, sačinjena od Vrhov-
nog štaba vojske koji je prema Francu Ferdinandu gajio „određenu vrstu
poštovanja“ ali se radilo o strahopoštovanju, „strahu da se padne u njegovu
nemilost i da se tako beznadežno kompromituje karijera“. Druga struja bila
je sastavljena „u većini od oficira armije i oficira mornarice“. Nadvojvodi
oni nisu oprostili „njegovo nasilno i bezobzirno ponašanje“, i „optuživali su
ga da je često, za vreme manevara, bio štaviše brutalan u svojim sudovima o
generalima, koji su, i pored toga što su počinili pokoju grešku, imali pravo
da očekuju objektivnije ocene.“13
Na dvoru, car Franc Jozef mu nikada nije oprostio brak sa Sofijom Hotek,
čiji je društveni rang bio niži od onoga što se smatralo poželjnim za supru-
gu prestolonaslednika. Italijanski konzul u Budimpešti piše: „Nadvojvo-
da nije bio preterano omiljen od strane starog cara, i sigurno nije bio omi-
ljen od većeg dela prinčeva, od kojeg su se mnogi od njega udaljili još od
vojske“.14
10
Ivi, Il Console a Budapest al Ministro degli esteri. Budapest, 8 luglio 1914.
11
Ibidem.
12
Ivi, L’Ambasciatore in Vienna al Ministro degli affari esteri. Vienna, 5 luglio
1914.
13
Ibidem.
14
Ivi, Il Console generale a Budapest, Martin Franklin, al Ministro degli esteri.
Budapest, 8 luglio 1914.
Još oštrije bile su reakcije u drugoj prestonici carstva. Konzul u

Budimpešti izveštava da „su u Mađarskoj (...) sve klase na njega gledale sa
antipatijom, zato što se znalo da nije imao ni malo naklonosti prema
mađarskom narodu i zato je uvek izbegavao da poseti ovu zemlju“, kao i da
je želeo da ograniči ulogu koju su Mađari imali u okviru carstva. Posle aten-
tata, italijanski konzul izveštava da „nisu bili malobrojni oni koji su juče u
Budimpešti rekli: „Sada Franc Jozef može mirno da umre zarad budućnosti
svoje dinastije i svojih naroda“. Konzul dodaje da „mađarska štampa ne
sakriva ovakav stav“.15
Posledice smrti Franca Ferdinanda
Različiti posmatrači su složni u uverenju da su posledice atentata

mogle biti pozitivne za tadašnju Evropu. U britanskom ministarstvu spoljnih
poslova smatraju da bi smrt prestolonaslednika mogla da „pojednostavi mno-
ga alarmantna i problematična pitanja“ u međunarodnoj politici, piše itali-
janski predstavnik u Londonu.16 Ambasador u Berlinu Bolati navodi da „lič-
nost austrijskog prestolonaslednika nije bila takva da posle svega čak i ovde
probudi potpunu lojalnost“. Nemački podsekretar spoljnih poslova Cimer-
man u poverenju iznosi italijanskom diplomati svoja razmišljanja o ubijenom
nadvojvodi i o mogućim posledicama njegove smrti. Nadvojvoda Ferdinand
„je imao velike antipatije i predrasude: prema Mađarima, Italijanima, prema
svemu onome što je liberalno; bio je promenljive naravi, nasilan, sklon
isključivim i reakcionarnim uticajima“. Italijanski ambasador Bolati zaklju-
čuje da „bi se moglo poverovati da je njegov nestanak mnogo više pojednos-
tavio nego što je dodatno iskomplikovao situaciju unutar i van monarhije“.17
Antisrpsko nasilje
U Bosni veći deo populacije ostao je ravnodušan prema smrti Fran-

ca Ferdinanda. Ipak, posle atentata počinju demonstracije i nasilje upereni
protiv Srba. Konzul u Sarajevu, Labija, piše da je 28. juna „stotinak stude-
15
Ibidem. I Documenti Diplomatici Italiani (Italijanski diplomatski dokumenti).
12: 28 giugno – 2 agosto 1914. Roma: Instituto Poligrafico dello Stato, 1964, (dalje DDI).
Il Console generale a Budapest, Martin Franklin, al Ministro degli esteri Di Sangiuliano.
29 giugno 1914.
16
Asmae, Documenti diplomatici, serie XXII, Serbia 1913–1914. Il R. Ambasciatore
in Londra al Ministro degli affari esteri. Londra, 8 luglio 1914. Takođe videti: Asmae, Serie
politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba, Il Ministro degli affari esteri agli
Ambasciatori a Berlino, Londra, Vienna e Pietroburgo. Roma, 14 luglio 1914.
17
DDI, Il Ministro a Berlino, Bollati, al Ministro degli esteri, di Sangiuliano.
Berlino, 30 giugno 1914.
nata pokušalo da organizuje demonstracije koje nisu uspele da podgreju

veći deo ravnodušne javnosti“; 29. juna nasilne demonstracije su ponovlje-
ne uz učešće ograničenog broja osoba, „nekoliko stotina mladih i rulje koja
je nastavila da uništava sve što se nalazilo u radnjama, školama i kućama
koje su bile u vlasništvu Srba“. U nekim slučajevima Srbi iz Sarajeva su da
bi odbranili sopstveni život i svoju imovinu pribegavali oružju nanoseći
telesne povrede demonstrantima, ili čak i smrt.18
Odnos vlasti prema nasilju, prema oceni italijanskog konzula, bio je
takav da „uprkos malom broju i lošoj organizovanosti rulje, nije se desio
nikakav efikasan otpor nadbrojnijih interventnih snaga“. Vlasti su „ako ne
organizovano, onda sa predumišljajem tako postupile“, zaključuje konzul.
Prema svedočenju Labije, jedna od žrtava je bila isprovocirana od strane
habzburških snaga bezbednosti, i potom ubijena ispred kuće Čabrinovića, a u
pitanju je bio Hrvat za koga su verovali da je Srbin.19 U svom sledećem izvešta-
ju piše da je lično, zajedno sa nemačkim kolegom, imao priliku da posmatra
kako su demonstranti pred očima policije nastavili sa pustošenjima.20
Nemački konzul u Sarajevu 29. juna navodi da je Sarajevo preživelo
svoju Vartolomejsku noć upoređujući ono što se desilo sa masakrom u
Francuskoj 1574. godine u kontekstu verskih ratova. Sa svoje strane itali-
janski konzul procenjuje da šteta napravljena u noći 28/29. juna iznosi oko
deset miliona kruna, dodajući da su mnogi srpski građani u Sarajevu već
bili očajni i da „mnogi od njih ostaju u potpunoj bedi“. Pogođeni nisu bili
samo oni osumnjičeni da su učestvovali u atentatu, niti oni poznati po svo-
jim aktivnostima protiv vlade. Ciljalo se na Srbe uopšte, uključujući i dob-
rostojeće koji, tradicionalno, nisu podržavali političke projekte protiv vlade
i koji su zbog tog razloga gledani sa podozrenjem od strane pripadnika
Mlade Bosne. U nekim slučajevima, srpsko stanovništvo je na atentat rea-
govalo tako što je negiralo svoje učešće u tome, ponovo potvrđujući lojal-
nost habzburškoj dinastiji. Ovakav stav je u nekoliko navrata bio izražen i
upečatljivim gestovima; arhiepiskop Pravoslavne crkve u Sarajevu poisto-
većuje Principa i Čabrinovića sa Antihristom, dok je na početku rata deo
Srba, da bi pokazao svoju lojalnost, dobrovoljno pristupio austrougarskoj
vojsci.21
18
Asmae, Serie politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba. Il Console in
Sarajevo al Ministro degli affari esteri. Sarajevo, 4 luglio 1914. Ivi, Il Console in Sarajevo al
Ministro degli affari esteri. Sarajevo, 30 giugno 1914.
19
Ibidem.
20
Ivi, Il Console in Sarajevo al Ministro degli affari esteri, 4 luglio 1914.
21
A. Mitrovic, Serbia’s great war, 1914–1918. London: Hurst, 2007, p. 18. Asmae,
Serie politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba, Il Console in Sarajevo al
Ministro degli affari esteri. Sarajevo, 30 giugno 1914. V. Dedijer, Road to Sarajevo. New
York: Simon and Schuster, 1966, p. 340 i 328.
Antisrpske demonstracije se održavaju u Hrvatskoj i Slavoniji, gde

je, kao i u Bosni, brojnost učesnika ograničena. Sa druge strane, nacionalis-
tičke i klerikalne grupe pokušavale su da iskoriste antisrpsku klimu da bi
dobile na sopstvenoj važnosti. Italijanski konzul u Rijeci izveštava da je čak
i u zagrebačkom parlamentu izvesna manjina podstakla „nasilna prekidanja
i pobunu“ protiv srpskog poslanika Medakovića, predsednika i uticajnog
člana srpsko-hrvatske koalicije. Ne toliko zbog žalosti povodom ubistva
Franca Ferdinanda, takvo ponašanje bilo je više motivisano željom da se
„iskoristi okolnost“. Uticaj Hrvatske stranke prava bio je smanjen, dok je u
parlamentu u Zagrebu dominirala srpsko-hrvatska koalicija, tumač političkih
i kulturnih težnji za ujedinjenjem srpskih i hrvatskih zahteva. Smrt nadvoj-
vode i talas antisrpskih reakcija od strane štampe i habzburške vlasti u par-
lamentu, „podržan od strane sveštenstva i austrijskog klerikalizma“, uzdr-
mali su srpsko-hrvatsku koaliciju.22
Reakcije u Srbiji
Na političkoj sceni Srbije bilo je i onih koji su smatrali da je smrt

Franca Ferdinanda pozitivan faktor koji može olakšati odnose između Beča
i Beograda. Srpski ambasador u Parizu Milenko Vesnić je ocenio da će pres-
tankom negativnog uticaja nadvojvode Austro-Ugarska zauzeti mudriji stav
prema Beogradu. Ipak, srpskim vlastima u klimi povišene napetosti u odno-
sima dveju zemalja ne izmiče da bi atentat u Sarajevu mogao da provocira
pogoršanje tih odnosa. Kora, italijanski otpravnik poslova u Beogradu, piše da
je Sarajevski atentat u srpskim političkim krugovima provocirao „duboku zab-
rinutost zbog posledica koje bi mogle nastati (...) u odnosima sa vladom Aus-
trougarske zbog odmazde i progona“ Srba na toj teritoriji.23 Srpska vlast je nas-
tojala da izbegne komplikovanje odnosa sa Bečom. Drugačija je bila reakcija
naroda; predstavnik Austro-Ugarske u Beogradu, fon Štork, izveštava da se „na
ulicama i u kafanama, bodre našom nesrećom kao božjim znakom i praved-
nom kaznom za sve nesreće koje je Austrija nanela Srbiji“. Ovakav stav izri-
če i italijanski predstavnik na Cetinju, koji piše da je smrt Franca Ferdinan-
da prouzrokovala u Crnoj Gori „javno žaljenje od strane vladajućih krugova
(koji su ga čak i previše pokazali da bi bilo iskreno), dok je narod gajio sim-
patije prema potčinjenim Slovenima unutar austrougarskog carstva“.24
22
Fiume al Ministro degli affari esteri. Fiume, 23 luglio 1914.
23
DDI, L’ambasciatore a Parigi, Tittoni, al Ministro degli esteri, Di Sangiuliano.
Parigi, 5 luglio 1914. Asmae, Serie politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba,
L’Incaricato d’affari in Belgrado al Ministro degli affari esteri. Belgrado, 1° luglio 1914.
24
A. Mitrovic [2007], p. 9. Asmae, serie politica, fascikla 199. L’Incaricato d’affari
in Cettigne al Ministro degli affari esteri. Cettigne, 9 luglio 1914.
Austrougarski diplomatski kor u Beogradu pokazuje otvorenu netr-

peljivost prema Srbiji, opuženoj da je delimično odgovorna za ubistvo pres-
tolonaslednika Franca Ferdinanda. U razgovorima sa italijanskim predstav-
nicima habzburške diplomate iznose „najoštrijim rečima“ svoje ogorčenje
prema Beogradu. Otpravnik poslova Kora govori o „nadobudnoj uzbuđenos-
ti“ austrougarskih diplomata „koji otvoreno optužuju srpsku vladu za
učešće u zaveri“. Austrougarska ambasada prigovara i zbog navodnih opas-
nosti u kojima se mogu naći diplomate ili obična lica austrougarske nacio-
nalnosti koji žive u Srbiji. Iako neosnovani, takvi strahovi doprinose stva-
ranju jaza u javnom mnjenju i netrpeljivosti u odnosima sa Srbijom i, kao
rezultat, „najvišu tenziju u odnosima, već dovoljno zategnutim, između dva
naroda“.25
Srpske vlasti uspevaju da zadrže oprezan stav. Italijanski predstav-
nik u Beogradu piše: „Srpska vlada je sigurna da šta god da se desi ima
podršku Rusije, drži se smireno i gleda da izbegne bilo kakvu komplikaciju
sa austrougarskom vladom, uzdržavajući se čak i da uloži protest zbog
demonstracija ispred srpskog predstavništva u Beču tokom kojih su bile
spaljene različite srpske zastave“.26 Povremeno, Srbija upućuje po koje
upozorenje. Ministarstvo spoljnih poslova u Beogradu obaveštava italijan-
skog predstavnika da antisrpsko nasilje pogoršava situaciju u Bosni i da se,
ako uskoro ne prestane, ubuduće ne može isključiti još atentata.27
Političke reakcije iz Beča
Italijanski diplomati nisu verovali da bi atentat mogao da izazove

rat u Evropi, čak ni rat između Srbije i Austro-Ugarske. Značajno je da u
periodu posle atentata ministar spoljnih poslova Italije Sanđulijano poka-
zuje izvesnu zahvalnost zbog činjenice da je nestanak nadvojvode rešio spor
oko Villa d’Este. Smeštena u blizini Rima, ova vila je bila u vlasništvu nad-
vojvode i u toku su bili pregovori sa italijanskim vlastima o njenom otkupu,
što je bio očigledno marginalan problem.28 Sanđulijano takođe smatra da
25
Asmae, Serie politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba. Il Ministro
degli affari esteri all’Ambasciatore in Berlino. Roma, 5 luglio 1914. Asmae, Documenti
diplomatici. Serie XXII, Serbia 1913–1914. Il R. Incaricato d’affari in Belgrado al Ministro
degli affari esteri. Belgrado, 15 luglio 1914.
26
Ivi, Il R. Incaricato d’affari in Belgrado al Ministro degli affari esteri. Belgrado,
4 luglio 1914.
27
Ibidem.
28
A. Salandra, La neutralità italiana 1914–1915. Ricordi e pensieri. Milano:
Mondadori, 1928, p. 16. Salandra, predsednik italijanske vlade od 1914. do 1916, takođe
navodi da se Sarajevski atentat „čini kao novi opasan element koji bi ugrozio bezbednost“,
ali ne i razlog koji bi prouzrokovao rat; ivi, p. 63.
atentat u Sarajevu može imati i pozitivne posledice na produbljivanje odno-

sa Rima i Beča. Na kraju krajeva, nestao je „onaj koji je bio poznat kao naj-
veći protivnik politike u korist Italije u Austriji“. U ovim komentarima ne
čini se da postoji i najmanja sumnja o predstojećem ratu.29
Ipak, italijanske diplomate će ubrzo uočiti uzbuđenje u vrhu Habz-
burškog carstva. Vojni ataše u Beču piše 2. jula: „Uzbuđeni vojni krugovi
jednoglasni su u tome da bi bilo neophodno završiti sa Srbijom“. Čak i pre
početka zvanične istrage, Beč predstavlja atentat kao zaveru srpskih nacio-
nalista, čije organizatore treba tražiti direktno u Beogradu. Habzburškim
vlastima atentatori su priznali da su motivi za njihov gest nacionalnog
karaktera – oni su težili južnoslovenskoj emancipaciji u odnosu na Beč i
ujedinjenju Jugoslovena. Oni takođe uključuju društveno-političke razloge,
kao što su patnje bosanskih kmetova, izražavajući svoja anarhistička i soci-
jalistička uverenja.30 U Austro-Ugarskoj, složenost njihove motivacije, što
u štampi što u diplomatskim razgovorima sa stranim diplomatama, biva
lukavo predstavljena kao zavera srpskih nacionalista. U Beču se prećutku-
je učešće hrvatskih i bošnjačkih atentatora, ne bi li se što jasnije Srbija
povezala sa zaverenicima.31
Već 29. juna, italijanski konzul u Sarajevu piše da vlasti veruju kako
je atentat bio plod „plana pansrpskih nacionalista“, diktiranog od strane
Beograda, „gde je sve bilo pripremljeno u skladu sa određenim planom“. Od
samog početka stav Beča podržava nemačka vlada, koja dodatno podupire
tezu o odgovornosti Beograda.32 Srpska krivica zatim biva potvrđena u pro-
pagandnoj kampanji u kojoj austrougarska štampa utire put predstojećem
ratu. Po rečima italijanskog konzula u Budimpešti, čak i poluzvanični listo-
vi iznose sudove koji „su apsolutno upereni protiv Srbije“. Dana 7. jula itali-
29
degli esteri, di Sangiuliano, agli ambasciatori. Roma, 1° luglio 1914. DDI, L’ambasciatore a
Berlino, Bollati, al Ministro degli esteri, di Sangiuliano. Berlino, 8 luglio 1914.
30
Asmae, Serie politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba. Telegramma
dell’addetto militare a Vienna allo Stato Maggiore, 2 luglio 1914. V. Dedijer [1966], p. 338–
41. O idejama Mlade Bosne videti: ivi, pp. 337–41. Značajno je da Srbija potencira političke
ideje dvojice atentatora. Srpski ambasador u Beču ponavlja austrijskoj vladi da „učinilac
ovog atentata je anarhista, usamljen“; Poslanstvo Kraljevine Srbije u Austro-Ugarskoj – Beč
– Ministarstvu inostranih dela. 20. VI/3. VII 1914. Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine
Srbije. Knjiga VII, Sveska 2. Srpska akademija nauka i umetnosti. Beograd: 1980.
31
DDI, L’ambasciatore a Vienna, Avarna, al Ministro degli esteri, di Sangiuliano.
Vienna 29 giugno 1914. Dedijer [1966], p. 342; Asmae, Documenti diplomatici. Serie XXII,
Serbia 1913–1914. Il R. Ambasciatore in Vienna al Ministro degli affari esteri. Vienna, 9
luglio 1914.
32
DDI, Il console a Sarajevo, Labia, al Ministro degli esteri, di Sangiuliano.
Sarajevo, 29 giugno 1914. Ivi, L’ambasciatore a Vienna, Avarna, al Ministro degli esteri, di
Sangiuliano. Vienna 29 giugno 1914.
janski ambasador u Beču izveštava da „antisrpski diskurs u austrougarskoj

štampi nema namere da se prekine, i štaviše polako se uvećava intenzitet
kojim bivaju objavljena nova otkrića“ o atentatu u Sarajevu.33 Samo izdanja
socijalista, poput Arbeiter Zeitung i u manjoj meri liberala poput Zeit i Neue
Freie Presse uzdržavaju se od ratnohuškačke kampanje.
U propagandnom ratu vođenom po novinama bilo je malo prostora
za precizne rekonstrukcije događaja, dok se sa druge strane preterivalo i
krivotvorilo ono što je bilo u vezi sa atentatom. Austrougarska štampa
najavljuje ujedinjenje Srbije i Crne Gore, izveštavajući da Rusija instalira
vojnu bazu na crnogorskoj obali. Mada su ovakve vesti italijanske diploma-
te redovno demantovale, one su povećavale zabrinutost u javnosti. Reich-
post piše, sa naglašenim besom, da je na dan ubistva Franca Ferdinanda u
ruskoj ambasadi u Beogradu priređen prijem. Italijanski predstavnik u
Srbiji koji je bio prisutan u ruskoj ambasadi navodi da „je prijem bio
ograničen na uobičajeni nedeljni bridž“.34
Od istrage do rata
Italijanski predstavnik u Beogradu, sada već shvata namere Habz-

burškog carstva. Kora piše da se „igra“ Beča sastoji u „tome da se okrivi
vlada i narod u Srbiji, koristeći tragediju u Sarajevu u političke svrhe“.
„Jasno je da Austrija pokušava da iskoristi ovu priliku da se oslobodi poli-
tičkih ličnosti, uznemiravajućih zbog njihovih budnih i redovnih akcija
protiv administracije u Bosni i Hercegovini i zbog ometanja srpskohrvat-
skog bloka. Optužbe majora Pribićevića (koji je bolestan već nekoliko
meseci) zato što je brat poslanika [Svetozara Pribićevića], hapšenje gos-
podina Jeftanovića, koji je tast srpskog ministra u Petrogradu Spalajkovi-
ća, poznatog austrofoba, optužbe generala Jankovića, predsednika i duše
„Narodne odbrane“.35
U međuvremenu srpska štampa reaguje na napade austrougarske
štampe, no Srbija nastoji da ostane smirena: „Uprkos uznemirenosti svih
duša zbog ekscesa rulje protiv Srba u Bosni i Hercegovini, uprkos optužbama
33
Asmae, Serie politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba, Martin
Franklin, Budapest, 4 luglio 1914. Ivi, L’Incaricato d’affari in Vienna al Ministro degli affari
esteri. Vienna, 7 luglio 1914.
34
Asmae, serie politica, fascikla 199. L’Incaricato d’affari in Cettigne al Ministro
degli affari esteri. Cettigne, 9 luglio 1914; DDI, L’ambasciatore a Pietroburgo, Carlotti, al
Ministro degli esteri, di Sangiuliano. Pietroburgo, 18 luglio 1914. Asmae, Documenti
diplomatici. Serie XXII, Serbia 1913–1914. Il R. Incaricato d’affari in Belgrado al Ministro degli
affari esteri. Belgrado, 15 luglio 1914.
35
Asmae, Serie P politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba.
L’Incaricato d’affari in Belgrado al Ministro degli affari esteri. Belgrado, 7 luglio 1914.
i najtežim uvredama od strane austrougarske i nemačke štampe, koje su

opisale Beograd kao jazbinu ubica, uprkos insinuacijama o dosluhu te iste
vlade o zaveri koja će ovde biti organizovana, ipak vlada i javno mnjenje su
uspeli da zadrže miran i uzdržan stav, pokušavajući da izbegnu bilo kakve
izgovore za žalbe od strane Austrije“.36
Kora smatra, međutim, da je Srbija duboko potresena aktuelnim
događajima: „Kakav god bio epilog ovih bolnih događaja, već sada bi se
moglo reći da su reakcije i progoni koje su pratili atentat u Sarajevu još više
povećali, ako je to moguće, neumoljivu mržnju srpskog naroda prema Aus-
tro-Ugarskoj. Od svega što se do sada desilo, kaže svaki Srbin, mi ćemo
zapamtiti dan svođenja računa. Tako, dok je svim naporima vlade i diplo-
matije dugo trebalo da unaprede odnose između Srbije i Austrije, tragična
sudbina i uporna politika ugnjetavanja i zastrašivanja protiv jednog patriot-
skog naroda, uništila je u trenutku težak rad i produbila ponor koji je razd-
vajao Srbiju od susedne monarhije“.37
Zvanično, Beč čeka rezultate istrage da utvrdi sledeće korake, no
sada se pojavljuje ideja da se sprovede istraga i na srpskoj teritoriji – delika-
tan zahtev koji bi ugrozio suverenitet srpske države.38 Prvi put kada habz-
burška diplomatija objavljuje istragu ona to čini na neformalan način, 30.
juna. Italijanski predstavnik u Srbiji piše da Beč nije podneo zvaničan zah-
tev „već kao privatnu stvar poverenu ovom otpravniku generalnog sekreta-
ra spoljnih poslova, kao da je reč o nasilnoj svađi između dvojice“. Nekoliko
dana kasnije, ambasador u Beogradu prenosi reči srpskog premijera Pašića,
koji sažeto navodi da „ako Austrougarska traži casus belli, nema šta drugo
nego da zatraži zajedničku istragu“.39
Postepeno, namere austrougarske vlade postaju jasne; 5. jula minis-
tar spoljnih poslova Italije Sanđulijano izražava sumnju da se u Beču „traži
izgovor da bi se okrivila Srbija“.40 S vremenom sumnje rastu, a 15. jula
ambasador u Srbiji potvrđuje: „Izgleda da Austrija želi da preobrati proces
iz Sarajeva, koji bi trebalo da bude suđenje dvojici ubica, u suđenje ideji
36
Ibidem.
37
Ibidem.
38
Komentarišući ultimatum od 23. jula pravni savetnik italijanskog ministarstva
spoljnih poslova piše da „austrougarski akt (…) postaje najnoviji slučaj direktne intervencije
jedne države u domenu suvereniteta druge države“. Asmae, Serie politica, 1891–1916;
fascikla 104, guerra austro-serba. Ufficio del contenzioso e della legislazione. Roma, 25
luglio 1914.
39
Asmae, Serie politica, 1891–1916; fascikla 104, guerra austro-serba, L’Incaricato
d’affari in Belgrado al Ministro degli affari esteri. Belgrado, 1° luglio 1914. Asmae,
Documenti diplomatici. Serie XXII, Serbia 1913–1914. Il R. Ambasciatore in Belgrado al
Ministro degli affari esteri. Belgrado, 11 luglio 1914.
40
degli affari esteri alle Regie Ambasciate di Vienna e Berlino. Roma, 5 luglio 1914.
pansrpstva i Srbiji, i da time ubrza neizbežan sukob“. Sutradan on dodaje:

„Sasvim je jasno da dok srpska vlada pokušava da na svaki način izbegne
konflikte, u Austriji, naprotiv, gledaju da održe živim nemire“.41
Konačno, 17. jula, Sanđulijano uklanja bilo kakve sumnje u pogledu
namera Beča: „Shvatam da će Austro-Ugarska, podržana od strane Nemač-
ke, uz to obe uverene da Rusija neće učiniti ništa, nametnuti Srbiji nepri-
hvatljive uslove kako bi imala izgovor da je napadne i uništi, verovatno pri-
pojivši potom sebi još neutvrđene teritorije“.42
Italija je svesna da su zahtevi Beča formulisani Beogradu na nepri-
hvatljiv način, i da rezultat toga mora biti njihovo odbijanje od srpske stra-
ne. Neispunjavanje tih uslova habzburškoj vladi pruža izgovor za objavu
rata. U ovom scenariju ne spominje se intervencija Rusije. Nemačka i Aus-
tro-Ugarska veruju, preciznije ponašaju se kao da veruju, kako Petrograd
neće intervenisati. Ipak uprkos uverenjima Beča i Berlina, koji pokušavaju
da pridobiju Rim, italijanska diplomatija jasno sagledava da će se konflikt
proširiti. Italijanski predstavnik u Rumuniji Fašoti piše: „Ne čini mi se
verovatnim da bi Nemačka (...) mogla da se pretvara da bi Rusija, čak i
želeći, mogla da ostane neaktivna pred austrougarskom agresijom protiv
Srbije. Dakle ako je Nemačka pratila Austriju u njenoj agresiji to bi značilo
da je u to uključila rusku intervenciju“.43
Što se tiče razloga koje navodi Beč, italijanski konzul u Sarajevu
šalje 24. jula Rimu duži izveštaj o iredentističkim težnjama u južnosloven-
skim provincijama carstva. Mada je prethodnog dana Srbiji postavljen ulti-
matum, Labija navodi zahteve Beča u formi hipoteza; dakle tekst je napisan
kada se još uvek nisu znale posledice takvog čina. Pošto je opisao ciljeve i
snagu jugoslovenske ideje, Labija zaključuje: „Austrija ima samo jedan put
za spasenje ili barem primirje i taj put je odlučujuća ogromna demonstracija
moći“.44
U italijanskim diplomatskim dokumentima vidi se jasna namera
Austro-Ugarske da objavi rat Srbiji, kao i razlike u provokatorskom stavu
Beča u odnosu na uzdržan stav Beograda tokom julske krize. Uzdrmana
unutrašnjim krizama prouzrokovanim različitim nacionalnim previranjima,
41
Asmae, Documenti diplomatici. Serie XXII, Serbia 1913–1914. Il R. Incaricato
d’affari in Belgrado al Ministro degli affari esteri. Belgrado, 15 luglio 1914. DDI, L’incaricato
d’affari a Belgrado, Cora, al Ministro degli esteri, Di Sangiuliano. Belgrado, 16 luglio 1914.
42
DDI, Il Ministro degli esteri, di Sangiuliano, agli ambasciatori a Berlino, Bollati,
a Pietroburgo, Carlotti, a Vienna, Avarna, e al ministro a Bucarest, Fasciotti. Fiuggi, 17
luglio 1914.
43
DDI, Il ministro a Bucarest, Fasciotti, al Ministro degli esteri, di Sangiuliano.
Bucarest, 18 luglio 1914.
44
Sarajevo al Ministro degli affari esteri. Sarajevo, 24 luglio 1914.
Austro-Ugarska monarhija je imala potrebu da uspostavi unutrašnji red i

potvrdi svoj status moćne sile u Evropi. Upravo na balkanskim prostorima
njena moć je bila najuzdrmanija. Među južnoslovenskim narodima, pogoto-
vo omladinom, širili su se nezadovoljstvo, revolucionarne ideje i otpor. Čak
i pre 28. juna 1914. takva nastojanja bila su manifestovana, između ostalog,
i različitim pokušajima atentata na habzburške zvaničnike u Bosni i Hrvat-
skoj. Tome je pogodovao značaj uloge koju su dobijale Srbija i Crna Gora,
koje su u Balkanskim ratovima znatno proširile svoju teritoriju i dobile na
važnosti u širenju ustaničkih ideja među potčinjenim narodom u južnim
delovima Austro-Ugarske. U tom kontekstu, Sarajevski atentat je za Beč bio
prilika da se objavi rat Srbiji – rat o kome se u više navrata razmišljalo u
vladajućim austrougarskim krugovima. Podržan od Nemačke u slučaju izbi-
janja konflikta, kao i od inostrane javnosti zahvaljujući stalnim optužbama
na račun srpske vlade, Beč je nameravao da demonstracijom sile zaustavi
„proces slabljenja i raspada“, koji je italijanski ministar spoljnih poslova
Sanđulijano smatrao neizbežnim. Ovakvu interpretaciju događaja u svojim
sećanjima navodi i Salandra, predsednik italijanske vlade, 1914. godine. Sa
naznakama zadovoljstva Salandra zaključuje: „Potez koji se vladi Austrou-
garske čini neophodnim za njen spas od brze propasti (...) umesto toga
rezultira njenim samoubistvom“.45
Giordano Merlicco
THE REACTIONS ON THE SARAJEVO ASSASSINATION

IN THE ITALIAN DIPLOMATIC SOURCES
Summary
The article provides an overview of the Sarajevo atentat and the following
Austro-Serbian crisis, as they are described in Italian diplomatic documents. Both
for his character and his reactionary beliefs, Franz Ferdinand was widely unpopu-
lar; that’s why his death doesn’t provoke much regret in Europe, nor in Austria
itself. The Italian Government doesn’t expect that assassination would lead to war.
However, Italian diplomats soon notice that the Austro-Hungarian empire is eager
to use the archduke’s assassination as a pretext in order to wage war against Ser-
bia. Such a move is considered by Italian diplomats as the only way the Habsburg
Empire can halt the national movement of the Yugoslavs living in the dual monar-
chy and thus reassert its role as a great power. Italy is also aware that Russia will
intervene to help Serbia and that the Austro-Serbian war will inevitably lead to a
European conflict.
45
DDI, Il Ministro degli esteri, di Sangiuliano, all’ambasciatore a Berlino, Bollati.
Roma, 14 luglio 1914; A. Salandra [1928], p. 25.
Dr Milan KOLJANIN, viši naučni saradnik
Beograd, Trg Nikole Pašića 11 UDK 94(497.11)"1915/1918"(093.2)
ZLOČINI BUGARSKE U SRBIJI 1915–1918

PRILOG ISTRAŽIVANJU BUGARSKE OKUPACIJE
U PRVOM SVETSKOM RATU
APSTRAKT: Na osnovu arhivskih istraživanja i objavljenih istorijskih

izvora uz konsultovanje istoriografske literature, predstavljene su osno-
ve bugarske okupacione uprave u Srbiji i njen strateški cilj bugarizova-
nja osvojenog područja. Uništenje značajnog dela srpskog naroda i
nasilna promena etničke strukture stanovništva na zauzetoj srpskoj
teritoriji sprovođeni su tokom cele okupacije. O tome je srpska vlada sis-
tematski prikupljala podatke obaveštavajući javnost o bugarskom krše-
nju međunarodnog i ratnog prava. Brojni izvori o bugarskim zločinima
predstavljeni su na Konferenciji mira u Parizu. Ipak, na njoj nisu pri-
hvaćeni predlozi delegacije Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca o kaž-
njavanju bugarskih ratnih zločina i bugarskog kralja Ferdinanda, a
broj kažnjenih zločinaca bio je zamenarljiv.
Ključne reči: Prvi svetski rat, Srbija, Austro-Ugarska, Nemačka, Bugarska,

okupacione uprave, ratni zločini, međunarodno pravo, javnost, konferenci-
ja mira
Uoči napada na Srbiji u oktobru 1915, Austro-Ugarska i Nemački

Rajh, kojima se pridružila Bugarska, imali su donekle različite planove o
budućnost zauzete srpske teritorije. Postojale su i razlike o budućnosti dru-
ge srpske države, Crne Gore. Kada je reč o Austro-Ugarskoj, bilo je nesla-
ganja u stavovima austrijskog i ugarskog dela monarhije. Ipak, svi učesnici
u agresiji delili su stav da Srbiju kao državu treba uništiti. Ovakav stav je
počeo da se operacionalizuje krajem novembra i početkom decembra 1915.
kada je najveći deo Srbije okupiran i kada je izgledalo da sledi potpuni krah
njene vojske.

Rad je deo projekta Konflikti i krize – saradnja i razvoj u Srbiji i regionu u 19. i 20.
veku (47030), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike
Srbije.
40 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 2/2014
Odgovorni faktori u Beču su se zalagali za aneksiju velikog dela

Srbije i Crne Gore Monarhiji, dok bi ostatak zemlje bio pod vojnom upra-
vom, u skladu sa sporazumom sa nemačkom i bugarskom vladom. Predsed-
nik mađarske vlade Ištvan grof Tisa se zalagao za anektiranje teritorija
Srbije uz Savu gde je trebalo kolonizovati Mađare i Nemce. Usto, planiralo
se da se njima u još većem broju naseli Srem, Bačka i Banat da bi se razbio
srpski etnički kontinuitet. Crnu Goru je trebalo umanjiti i odvojiti od mora.
Ostatak Srbije i Crne Gore trebalo je da bude protektorat politički i privre-
dno zavisan od Monarhije. Bugarska je nastojala da joj pripadne još veći
deo Srbije od onog obećanog ugovorima sa Centralnim silama potpisanog 6.
septembra 1915. U skladu sa napredovanjem bugarskih trupa, njena vlada
je tražila dolinu Velike i Zapadne Morave, deo Kosova i severnu Albaniju.
Nemačka je podržavala bugarske aspiracije, a sama nije imala teritorijalne
aspiracije prema Srbiji. I ona je podržavala uništenje srpske države nastoje-
ći da njen prostor uključi u svoje „veliko privredno područje“.1
Sukob pobednika oko zauzete srpske teritorije trajao je sve do 1.
aprila 1916. kada je, pod nemačkom arbitražom, konačno povučena demar-
kaciona linija između austrougarske i bugarske okupacione zone. Carsko-
kraljevska Vrhovna komanda je 1. januara 1916. formirala Vojni generalni
guvernman, koji je, posle konačnog razgraničenja, obuhvatao okruge Šabac,
Beograd, Valjevo, Smederevo, Kragujevac, Gornji Milanovac, deo ćuprij-
skog okruga, kao i okruge Užice, Čačak, Kruševac, Kosovska Mitrovica,
Novi Pazar i Prijepolje.2 Bugarsko okupaciono područje je obuhvatalo isto-
čnu, južnu i deo centralne Srbije, zatim deo Kosova i Metohije i Makedoni-
ju. Ono je podeljeno na dva upravna područja: Vojnoinspekcijsku oblast
Morave, sa sedištem u Nišu, i na Vojnoinspekcijsku oblast Makedonije sa
sedištem u Skoplju. Vojnoinspekcijska oblast Morave je obuhvatala šest
okruga: požarevački, negotinski, zaječarski, ćuprijski, niški i vranjski (kome
je pripadao i pirotski srez).3
Od samog početka rata protiv Srbije, Austro-Ugarska je vršila teške
povrede međunarodnog i ratnog prava, odnosno Haških konvencija iz 1899.
iz 1907. godine. Masovni zločini njene vojske protiv civilnog stanovništva i
ratnih zarobljenika na privremeno zauzetim srpskim teritorijama u Mačvi,
Jadru i Pocerini bili su sistematski i podsticani od vojnih komandanata svih
nivoa komandovanja. O besprimernoj surovosti zločina nad Srbima i razara-
1
Andrej Mitrović, Srbija u Prvom svetskom ratu, Beograd 1984, 326–337.
2
Isto, 379–400; Vladimir Stojančević, Srbija 1908–1918, Izabrani radovi, Beograd
1995, 207–214; Dragica Koljanin, Izgrađivanje identiteta. Istorija Jugoslavije u udžbenicima
zas osnovne škole u Srbiji 1929–1952, Novi Sad 2013, 63–64.
3
A. Mitrović, Srbija u Prvom svetskom ratu, 342; Mira Radojević, Ljubodrag Dimić,
Srbija u Prvom svetskom ratu. Kratka istorija, Beograd 2014, 199–206.
Zločini Bugarske u Srbiji 1915–1918 41
nju materijalnih i kulturnih dobara obaveštavana je međunarodna javnost.

Na tome je srpska vlada na čelu sa Nikolom Pašićem sistematski radila od
početka do kraja rata. U tome je srpskoj vladi od velike pomoći bilo angažo-
vanje Rodolfa Arčibalda Rajsa, svetski priznatog kriminologa, profesora
univerziteta u Lozani. Svoj prvi veliki rad o zločinima nad Srbima u Prvom
svetskom ratu, Izveštaj o zverstvima austrougarske armije 1914, Rajs je pod-
neo srpskoj vladi u aprilu 1915. Posle sloma Srbije izveštaj je na engleskom
jeziku objavljen u Londonu 1916. godine.4 Svojim dopisima velikim listovi-
ma sa opisima zverstava nad srpskim vojnicima i civilima on je puno učinio
na obaveštavanju svetske javnosti o pravoj prirodi agresije Centralnih sila
na Srbiju. Delovanje na prikupljanju podataka o zločinima i obaveštavanje
svetske javnosti o njima Rajs je nastavio i posle sloma Srbije u jesen 1915.
podelivši sve tegobe povlačenja sa srpskom vojskom, vladom i izbeglicama
preko Albanije.
Zločini austrougarske vojske protiv Srba i povrede međunarodnog
ratnog prava uglavnom su činjeni tokom prva faze agresije na Srbiju u leto i
jesen 1914. Sistematsko kršenje međunarodnog i ratnog prava nastavljeno
je i za vreme okupacije 1915–1918, pre svega masovnim interniranjem
civilnog stanovništva. Austrougarsku vojnu upravu odlikovali su bezobzirna
eksploatacija privrednih resursa, masovno interniranje stanovništva u logo-
re, uništavanje političke i nacionalne samosvesti Srba. Istovremeno, u pro-
pagandi, okupaciona uprava je predstavljena kao „civilizatorska“. Uz ostala
nacionalna obeležja, zabranjena je ćirilica, u škole su uvedena „hrvatska
slova“ (latinica), zabranjeni su srpski udžbenici, uvedeno je učenje nemač-
kog i mađarskog jezika.
Posle poraza Srbije i okupacije njene teritorije od Austro-Ugarske i
Bugarske pokazalo se da postoji značajna razlika između sistema koji je
zaveden na ove dve okuapacione teritorije. Austrougarska okupaciona
uprava nastojala je da od Srba stvori verne podanike Monarhije, oblikujući
njihovu nacionalnu svest i kulturu prema željenom modelu. Ipak, pri tome
nije dovođeno u pitanje samo postojanje srpske nacije. Na bugarskom oku-
pacionom području, kako na delovoma Srbije u granicama pre Balkanskih
ratova, tako i u krajevima Stare Srbije i Makedonije pripojenim Srbiji 1912.
i 1913, negirano je i samo postojanje srpskog naroda. Prema velikobugar-
skoj himeri koja je baštinila granice srednjovekovnih bugarskih država iz
vremena njihovog najvećeg obima, slovensko stanovništvo Makedonije i
Moravske oblasti (krajeva u slivu Južne i Velike, delom i Zapadne Morave)
4
R. A. Rajs, Izveštaj podnesen srpskoj vladi o zverstvima koja je austrougarska vojska
počinila za vreme prvog upada u Srbiju, Beograd–Gornji Milanovac 1995; videti i: Rodolf Arči-
bald Rajs o zločinima Austrougara–Bugara–Nemaca u Srbiji 1914–1918, Izabrani radovi, pri-
redili Miloje Pršić i Slađana Bojković, Beograd 1997.
je u stvari bugarsko, a srpska nacionalna svest je rezultat nasilja srpske

države. Stoga je potrebno svim sredstvima izvršiti bugarizaciju okupirane
teritorije i „vraćanje“ stanovnika njihovom izvornom bugarskom identitetu.
U proglasu bugarskog kralja Ferdinanda bugarskom narodu uoči
napada na Srbiju 14. oktobra 1915, navedeno je i sledeće: „Pozivam bugar-
ski naoružani narod na zaštitu rodnog kraja, uvređenog od strane verolom-
nog suseda da oslobodi porobljenu našu braću od srpskog jarma. Naše je
delo pravo i sveto. Zapovedam opet našoj hrabroj vojsci da protera neprija-
telja iz predela Carstva, da potuče verolomnog suseda i da oslobodi tereta
našu iznurenu braću pod srpskim jarmom.“5
Odmah po uspostavljanju okupacione uprave započele su mere
bezobzirne denacionalizacije i bugarizacije stanovništva. Zajedno sa voj-
skom, policijom i činovništvom, stigli su bugarski nastavnici i učitelji. Iako
su se na udaru našli i drugi narodi na okupiranom području, bugarizacija je
pre svega bila usmerena protiv Srba. Prema oceni austrougarskog oficira za
vezu, bugarizaciju su karakterisala dva osnovna pravca: „uništenje gornjeg
sloja (inteligencije) domaćeg stanovništva i nasilno uvođenje bugarskog
jezika“. Odmah je započelo deportovanje i interniranje učitelja, sveštenika,
oficira, koji su velikim delom ubijani na zverski način. Zabranjeni su srpski
jezik i knjige, srpska imena su pretvorena u bugarska, zabranjene su slave,
srpska nošnja, posebno šajkača. Kao i na austrougarskom okupacionom
području, uveden je sistem bezobzirne ekonomske eksploatacije, koji je
doveo stanovništvo na ivicu gladi.6
O ciljevima bugarske okupacione uprave i sredstvima za njihovo
ostvarenje iscrpno svedoči Instrukcija vojne inspekcijske oblasti Moravske
oblasti koju je njen načelnik, general Neresov, uputio Glavnom štabu u
Nišu. Ona je, po svemu sudeći, upućena sredinom 1917. godine, posle
gušenja Topličkog ustanka.7 Tu je istaknuto da je osnovni cilj okupacije ne
samo savršen red i mir, nego „ovladavanje dušom ovoga naroda, koji je bio
silom i sistematski otuđivan od Bugarske u toku poslednjih 40 godina“. „Da
bi se sprovela bugarizacija ove oblasti, treba prethodno uništiti sve što je
srpsko, pa će se tako na ruševinama srbizma izgrađivati bugarizam“.8 Iz
instrukcije se vidi da su prema srpskom stanovništvu, pre svega prema nje-
govoj društvenoj eliti, već primenjene mere masovnog interniranja u
Bugarskoj i da je sprovođena sistematska bugarizacija svim raspoloživim
sredstvima. Uz ostalo, vlasti su nastojale da što više prodube razlike između
5
Veliki rat Srbije, knjiga 10, Beograd 1924–1937, 11–12.
6
Isto, 373–379, 400–405.
7
Slađana Bojković, Miloje Pršić, Stradanje srpskog naroda u Srbiji 1914–1918.
Dokumenti, Beograd 2000, 207–217 (u daljem tekstu: Stradanje srpskog naroda).
8
Isto, 208.
„autohtonog“ stanovništva Moravske oblasti, i „Srba koji su se doselili iz

Šumadije“, odnosno Srba i Crnogoraca. Za prvu grupu stanovništva se sma-
tralo da su Bugari i da ih treba pomagati, izuzev „srbofila“. Druga grupa
stanovnika je po svemu strana ostalom stanovništvu, a njihova srpska svest
je „nepokolebljiva“. Njihova naselja oko Kuršumlije i Prokuplja „čine centre
srpske organizacije i srbizacije Morave“. Protiv njih su trebale da se prime-
njuju oštre mere bugarizacije ili ih je trebalo „pustiti da emigriraju“. Kako
je ova instrukcija doneta posle gušenja Topličkog ustanka, verovatno sredi-
nom 1917. godine, vidi se da su represalije prema srpskom stanovništvu i
njegovoj eliti još pooštrene. Iz činjenice da su represivne mere protiv srp-
skog stanovništva bile još jače nego ranije, može se zaključiti da su dotada-
šnje mere bugarizacije imale slabog uspeha.
U instrukciji su data i detaljna uputstva o postupanju sa stanovniš-
tvom prema profesiji. Prvi na udaru su bili srpski sveštenici za koje se tvrdi-
lo da su „suštinski izraz srpske svesti“. Stoga je naređeno interniranje i pre-
ostalih sveštenika. I za srpske učitelje se smatralo da „neće nikada postati
Bugari“ pa im ne treba dozvoliti povratak iz internacije. Postupak prema
ostalim kategorijama stanovništva je bio diferenciran, ali je svako ispolja-
vanje srpske nacionalne svesti suzbijano oštrim merama. Dokument se
završavao spiskom najstrožih zabrana među kojima je prva bila da reč Srbin
„mora u potpunosti da nestane i niko ne sme da je izgovori. Svi imaju da je
sasvim zaborave“. Zabranjeni su: srpske reči, srpske pesme, molbe i dopisi-
vanje na srpskom jeziku, upotreba srpskih natpisa na radnjama, nadgrob-
nim spomenicima, u nazivima ulica, zabranjeno je davanje srpskih imena
novorođenoj deci, a svako obraćanje vlastima moralo je biti na bugarskom
jeziku.9
Već tokom napada na Srbiju oktobra 1915. bugarske trupe su poči-
nile velike zločine nad zarobljenim srpskim vojnicima, ranjenicima i civili-
ma, po pravilu na najsuroviji način. Podaci o tome su sistematski prikuplja-
ni od svedoka tih zločina, o čemu je sačuvan veći broj naredbi i izveštaja
komandi srpskih jedinica.10 Osim pojedinačnih izveštaja, sačuvani su i
sumarni izveštaji o zločinima. Podaci su prikupljani kako za vreme borbi u
jesen 1915, tako i posle povlačenja preko Albanije u Grčkoj.11 Glavnu ulogu
u organizovanju rada na prikupljanju podataka o zločinima i upoznavanju
javnosti sa njima svakako je imao predsednik vlade i ministar inostranih
poslova Nikola Pašić.12 Osim u pismenom obliku, međunarodna javnost je o
9
Isto, 217.
10
Stradanje srpskog naroda, 220–248.
11
Pukovnik B. Janković, Podatci o neprijateljskim zverstvima za vreme naših pos-
lednjih operacija koji su prikupljeni na osnovu naređenja komandanta 3.armije O. Br.9648
od 9 ov. mca, Drinska divizija, 18 aprila 1916, Stradanje srpskog naroda, 248–254.
12
Đorđe Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, Beograd 2006, 247.
bugarskim zločinima obaveštavana i organizovanjem izložbi. Na sednici

srpske vlade 25. septembra 1918. Pašić je izneo da su se „mnogi slikari pri-
javili ponudom za otkup slika iz našeg rata. Odlučeno da se slike o zvers-
tvima Bugara prikupe i izlože na izložbi u Francuskoj“.13
Posle saznanja o postupanju bugarske vojske i o stanju na bugar-
skom okupacionom području srpska vlada je bila uverena da se radi o uniš-
tenju ne samo srpske nacionalne svesti nego i o fizičkom uništenju velikog
dela naroda, pre svega njegove elite. Stoga je nastavljeno sistematsko pri-
kupljanje podataka o zločinima Centralnih sila, pri čemu se pokazalo da su
najbrojniji i najveći bili upravo bugarski zločini. Već sredinom maja 1916.
Vrhovna komanda srpske vojske je konstatovala da poseduje „bezbroj doka-
za o užasnom postupanju sa našim stanovništvom u Srbiji, o sistematskom
istrebljenju Srba, o odvođenju sviju zdravih ljudi ili u neprijateljsku vojsku
ili u ropstvo“. Najavljeno je objavljivanje publikacije u kojoj će primeri zlo-
čina Bugara i Nemaca biti odštampani i dostavljeni trupama.14 Ubrzo je u
Solunu objavljena brošura pod nazivom Zverstva Bugara i Austro-Nemaca,
namenjena srpskom vojniku i „celom prosvećenom svetu“. Ipak, brošura je
verovatno pre svega bila namenjena srpskom vojniku jer je trebalo da pos-
luži kao snažna borbena motivacija. „Srpski vojnici, pročitajte pažljivo ovo
što piše, zapamtite ga dobro. Priberite snagu i očekujte s punim povere-
njem čas osvete, koji je tu blizu. Blagodareći pomoći božjoj i naših silnih
saveznika, mi ćemo se skoro vratiti u našu otadžbinu kao pobednici“.15
Da bi rad na prikupljanju i objavljivanju podataka o zločinima nad
srpskim vojnicima i civilima dobio nov podsticaj, srpska vlada je ponovo
angažovala profesora Rajsa. Na poziv predsednika vlade Pašića on je sredi-
nom oktobra 1916. stigao u komandu srpske Prve armije. Njemu je poveren
zadatak da „na frontu Srpske i savezničkih vojsaka konstatuje nedela i
zverstva bugarske vojske prema našim vojnicima i stanovništvu“.16 Već
aprila 1917.u izdanju srpskog Ministarstva vojnog u Solunu je objavljena
Rajsova brošura Stradanje grada Bitolja. Uz ostale povrede međunarodnog
ratnog prava tu je konstatovano i da je bugarsko-nemačka artiljerija bom-
bardovala oslobođeni Bitolj projektilima sa otrovnim gasovima. Samo u jed-
nom bombardovanju, noću 16/17. marta 1917. otrovnim gasovima je ubijeno
61 lice među njima 25 žena i 32 deteta. Prilikom prvog bombardovanja
13
Zapisnik sednice Ministarskog saveta držane 18. juna 1918 na Krfu, Zapisnici
sednica Ministarskog saveta Srbije 1915–1918, priredili Dragoslav Janković i Bogumil Hrabak,
Beograd 1976, 458 (u daljem tekstu: Zapisnici sednica Ministarskog saveta Srbije).
14
Pukovnik Milivoje Anđelković, komandant Dunavske divizije – Komandantu I
pešadijske divizije, 16. maja 1916, Stradanje srpskog naroda, 261–262.
15
16
Pukovnik Mil. Zečević, načelnik Štaba Prve srpske armije – Komandantu Konjič-
ke divizije, 17. oktobar 1916, Stradanje srpskog naroda, 263–264.
Bitolja otrovnim gasovima, projektilima su gađane turska i jevrejska četvrt i

zgrade oko srpske mitropolije u čijem podrumu je gasovima ubijeno 37
izbeglica.17 Na Krfu je 1918. objavljena brošura profesora Rajsa Austro-
Bugaro-Nemačke povrede ratnih zakona i pravila, koja je zatim izdata na
francuskom i engleskom jeziku. Rajs je tokom poslednjih meseci rata i po
njegovom okončanju nastavio da prikuplja podatke o zločinima Bugarske, o
čemu je sačinio dva izveštaja. U prvom pod nazivom Surdulica iz decembra
1918, upućenom Vrhovnoj komandi, iscrpno je predstavljen jedan od naj-
većih pojedinačnih zločina Bugara. Drugi, veoma iscrpan izveštaj o zločini-
ma Bugara u Srbiji upućen je vladi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
januara 1919.18
Srpskoj vladi, pa i srpskom Crvenom krstu do leta 1918. bila je
onemogućena komunikacija sa okupiranim krajevima. Vlada je na sednici
od 23. januara 1917. obaveštena da „Bugari ne dopuštaju nikakvu korespo-
denciju sa srpskim stanovništvom na teritoriji koju su oni zauzeli.“19 Ipak,
obaveštenja o stanju u zemlji su stizala raznim drugim kanalima. U tome je
jednu od glavnih uloga imala neutralna Holandija, koja je zastupala srpske
interese u Bugarskoj, bilo preko svog poslanika, bilo preko humanitarnih
i/ili vojnih misija. Pašić je dobijao vrlo poverljive izveštaje i od američkih
humanitarnih misija, preko kojih je stizala i materijalna pomoć srpskim
zarobljenicima i civilnim internircima u Bugarskoj.20
Na osnovu podataka koje je dobijao iz raznih izvora, Pašić je u ime
srpske vlade od 20. septembra 1916. do 17. januara 1918.uputio niz protes-
tnih nota vladama savezničkih i neutralnih zemalja, potpisnika Haške kon-
vencije, o bugarskom kršenju međunarodnog i ratnog prava. U svakoj od
nota je navodio konkretne primere kršenja određenih članova Haške kon-
vencije. Sadržaj protestnih nota i njihov značaj Pašić je predstavio na sed-
nici Narodne skupštine na Krfu 15. aprila 1918.21 U prvoj noti upućenoj
holandskoj vladi 20. septembra 1916. izneo je nehuman postupak bugar-
skih vlasti prema srpskim zarobljenicima. U drugoj noti istog dana protes-
tovao je protiv zauzimanja i pljačke srpskog poslanstva u Sofiji i internira-
nja sekretara poslanstva. Posle osam dana u novoj noti srpska vlada je izra-
zila protest zato što bugarski Crveni krst ne priznaje srpski Crveni krst. U
noti od 3. oktobra 1916. Pašić je protestovao zbog masakriranja srpskih
ranjenika i korišćenja srpskih ratnih zarobljenika za prisilni rad na frontu.
U notama od 4. oktobra i 12. novembra 1916. navedeno je da Bugari siste-
17
18
Isto, 347–352, 390–455.
19
Zapisnici sednica Ministarskog saveta Srbije, 365.
20
Đ. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, 240–241.
21
Isto, 234.
matski ubijaju sve teže srpske ranjenike, kao i da se srpski podanici regru-
tuju u bugarsku vojsku. Nota od 12. novembra 1916. je bila opširna, sa sis-
tematizovanim primerima kršenja Haške konvencije i sadržavala je 169
dokumenata koji su to dokazivali.22
Pašić je priložio dokumentaciju i protestnim notama od 8. i 18. feb-
ruara 1917. U njima je ukazivao na nemogućnost pismene komunikacije
izbeglica u zauzetim oblastima. Osim toga, bugarska vlada je „zabranila
isporuke za zauzete srpske oblasti, usled čega se nisu mogle isporuke izvrši-
ti za varoši: Prizren, Kočane, Radovište, Štip, Paraćin i Ćupriju“. U novoj
noti od 9. marta 1917, srpska vlada je ponovo protestovala protiv prisilnog
regrutovanja svojih građana u bugarsku vojsku. Posebno je značajna prote-
stna nota od 12. marta 1917. jer je u njoj istaknuta suština ciljeva bugarske
okupacije. „Celokupno ponašanje neprijateljskih vlasti odlikuje se, gotovo
na svim savezničkim teritorijama, brutalnošću i bezobzirnošću. Ali, dok je
na drugim mestima to bila posledica momentalnog ratnog besa i želje za
pljačkom, kod nas to predstavlja jedan čitav sistem, čiji je cilj istrebljenje
srpskog naroda, bilo uništenjem, bilo pretapanjem nasilnim“.23
U novom protestu upućenom aprila 1917. Pašić je ukazao na prime-
re ekonomske eksploatacije, pljačke javne i privatne imovine i kulturnih
dobara, na progone i ubijanje monaštva i visokih dostojanstvenika Srpske
pravoslavne crkve. Posebno je istaknut slučaj internacije starog i bolesnog
mitropolita raško-prizrenskog Nićifora. Posle mitropolitove molbe, srpska
vlada mu je poslala jednokratnu pomoć verovatno zato što iznos njegove
penzije nije bio dovoljan za život i lečenje. Iznemogao i bolestan, mitropolit
je umro u Sofiji 14. februara 1918.
O novim kršenjima Haške konvencije prema ratnim zarobljenicima i
o prisilnom regrutovanju stanovništva obaveštena je holandska vlada 18.
juna 1917. O tome je 11. avgusta iste godine vlada uputila obaveštenje srp-
skim poslanstvima u Parizu, Londonu, Petrogradu, Rimu, Vašingtonu, Ber-
nu, Madridu i Hagu.24 U novoj noti srpske vlade od 27. janauara 1918. Pašić
je protestovao protiv još jednog oblika ekonomske eksploatacije okupirane
srpske teritorije.25
Veliki problem za srpsku vladu bilo je pitanje slanja pomoći u zem-
lju, pre svega za potrebe ratnih zarobljenika i civilnih interniraca. Utvrđi-
vanje stvarnog broja srpskih ratnih zarobljenika, a pogotovo civilnih inter-
niraca, pokazalo se kao veliki problem za srpsku vladu zbog stava Bugarske
o statusu okupirane teritorije i stanovništva na njoj. Na osnovu podataka
22
Isto, 236–237.
23
Isto, 238–240
24
Isto, 239; Zapisnici sednica Ministarskog saveta Srbije, 449.
25
Đ. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, 240.
holandskog poslanika u Sofiji srpskoj vladi je na sednici od 19. maja 1917.

saopšteno da u Bugarskoj ima 187 srpskih oficira i 31.000 srpskih zaroblje-
nih vojnika. O broju civilnih interniraca nije bilo podataka.26
Pod pritiskom srpske i međunarodne javnosti bugarska vlada je bila
prisiljena da pošalje u Ženevu zvaničnog delegata bugarskog Crvenog krsta
na pregovore sa predstavnicima srpskog Crvenog krsta. Na konferenciji
održanoj 1. novembra 1917. srpski predstavnici su u sedam tačaka zahtevali
od bugarskog Crvenog krsta da se ispune odredbe iz Ženevske konvencije
koje su se ticale srpskih ratnih zarobljenika i civilnih interniraca. Tražene
su precizne evidencije o njima, omogućavanje prepiske interniraca sa
porodicama, mogućnost slanja hrane i odeće internircima, razmena bole-
snih zarobljenika, podaci o civilnim internircima, njihovo repatriranje i
podaci o bolesnim i ranjenim vojnicima u bolnicama. Bugarski delegat je
odbio da potpiše konvenciju koju je potpisala nova bugarska vlada u leto
1918.27
Preko austrougarskog Crvenog krsta, bugarski Crveni krst je krajem
1917. dostavio podatak da se u Bugarskoj nalazi svega 21.000 srpskih zaro-
bljenika, dok civilni internirci nisu ni pomenuti. To je bilo daleko od stvar-
nog broja jer se znalo da je samo iz Vojnoinspekcijske oblasti Morave 1917.
godine deportovano u bugarske logore 60.000–65.000 lica. Među njima je
svakako bilo i oko 8.000 žena i devojaka koje su Bugari, za zlatan novac,
kao roblje, prodali Turcima. Profesor Rajs je, usto, utvrdio da su to uglav-
nom bila ženska deca od deset do petnaest godina. Turcima u Malu Aziju je
upućena i velika grupa srpskih zarobljenika koji su masovno umirali radeći
na dovršenju bagdadske železničke pruge i na gradnji komunikacija za tur-
sku vojsku. Posle kapitulacije Bugarske u Srbiju se vratilo 52.000 internira-
ca, iako je bugarski Crveni krst nešto pre toga izvestio da je broj srpskih
deportovanih civila 14.324.28
Novi veliki talas užasnih zločina nad Srbima vršen je tokom Toplič-
kog ustanka koji je izbio krajem februara 1917.29 Iako su izveštaji o obimu
tih zločina stizali već tokom 1917. i 1918. godine, prave razmere masovnog
uništavanja srpskog stanovništva i razaranja postale su jasne tek posle oslo-
bođenja. Izveštaji o bugarskim zločinima na okupiranoj teritoriji su stizali
sve do kraja okupacije da bi se prikupljanje podataka o zločinima nastavilo i
26
Zapisnici sednica Ministarskog saveta Srbije, 419; videti i: Zapisnik sednice Minis-
tarskog saveta držane 18. juna 1918. na Krfu, Zapisnici sednica Ministarskog saveta Srbije,
458.
27
V. Stojančević, Srbija 1908–1918, 214–215.
28
Isto, 215–216.
29
Andrej Mitrović, Ustaničke borbe u Srbiji 1916–1918, Beograd 1987, 268–269;
30
po formiranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Narodna skupština je
formirala Anketni odbor za ispitivanje uzroka pobune u okruzima Toplič-
kom, Vranjskom, Niškom i ostalima, koji je marta 1920. podneo iscrpan
izveštaj o stradanju tokom Topličkog ustanka pri čemu je navedeno da je
tada broj žrtava do 35.000 ljudi.31
U govoru pred Narodnom skupštinom na Krfu 15. aprila 1918,
Nikola Pašić je istakao značaj nota i protesta poslatih raznim državama i
organizacijama zbog povreda međunarodnog i ratnog prava od strane
Bugarske. On je ocenio „da ovo nije rat, nego prosto jedno divljačko nepri-
jateljstvo protiv naroda“. Svoj govor je zaključio ocenom da je vlada „učinila
sve moguće, da ova zverstva, koja su tamo vršena, dostavi našim Savezni-
cima, neutralnima i celom svetu i kao što rekoh ako uspemo u ratu, navešće
se ovi slučajevi kao primer najvećeg varvastva što su bila u ovom ratu“.32
Na osnovu istraživanja dokumenata iz poslanstva Kraljevine Jugos-
lavije u Stokholmu vidi se da je Nikola Pašić 8/21. jula 1918. predao posla-
nicima Velikih sila na Krfu još jednu notu. Iako je ovaj akt predsednika vla-
de upućen i ostalim poslanstvima, izgleda da je sačuvan samo dokument
koji je poslat poslaniku Srbije u Stokholmu dr Bošku Čolak-Antiću.33 Značaj
ovog do sada nepoznatog dokumenta jeste u tome što su sumirani podaci
kojima je raspolagala srpska vlada o srpskim internircima i o velikim teško-
ćama oko utvrđivanja njihovog broja i slanja pomoći u zemlju. U uvodu
note, Pašić je nedvosmisleno istakao da su svi napori srpske vlade da olakša
položaj svojih zarobljenih i interniranih građana, naročito u bugarskoj oku-
pacionoj zoni, ostali bezuspešni. To je bila posledica činjenice da je „bugar-
ska vlada zauzela čudnovato pravno gledište: da Srbija ne postoji, niti ikak-
va druga vlada osim bugarske, koja bi nadležno vodila računa o tom naro-
du“. Zatim je navedeno da je srpska vlada blagovremeno obaveštavala i
obaveštavaće „svoje Saveznike i njihovo javno mnenje o svima povredama
Međunarodnog Prava i mnogim aktima, iz kojih se daje jasno utvrditi da
bugarska vlada sistematski i s planom čini sve što može, da uništi preostali
srpski živalj“.34
Kako se bugarska vlada nije osvrtala na „osnovna načela međunaro-
dnog života“, srpska vlada još nema podatke o svojim zarobljenicima i
30
Stradanje srpskog naroda, 285–346. Decembra 1918. svoje izveštaje je podnosila i
Komisija za utvrđivanje zločina bugarskih vlasti u okrugu topličkom; isto, 328–334.
31
Pomenik žrtvama bugarskog terora na jugu Srbije 1915–1918, priredio Momčilo
Pavlović, Beograd 2007, 17–29; Videti i navedeni iscrpan spisak literature o bugarskim zlo-
činima. Stradanje srpskog naroda, 507–517.
32
Đ. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, 247.
33
Arhiv Jugoslavije, fond poslanstva Kraljevine Jugoslavije u Stokholmu (oznaka
fonda: 382), fascikla 15, 20–23.
34
Isto.
internircima zbog čega im nije mogla slati pomoć. Sledila je rekapitulacija

podataka o broju i strukturi interniranih srpskih građana do kojih je srpska
vlada došla posrednim putem. Srpsko Ministarstvo inostranih poslova je 19.
maja 1917. izvešteno da se prema bugarskom službenom saopštenju u njoj
nalazi zarobljenih 187 srpskih oficira i 31.492 vojnika. Prema podacima
bugarskog Crvenog krsta od marta 1918. broj srpskih zarobljenika je bio
samo 21.000. „Vlada mora se pitati sa zaprepašćenjem: gde su njenih
10.000 građana. 14. avgusta 1917. izvešteno je takođe, da se u: Slivenu
nalaze srp. zarobljenika 654, interniranih 2.714, Gornjem Pančarevu zarob-
ljenika 2.000, interniranih 200 /od toga/ činovnika 36, oficira 131, u Šume-
nu sveštenika 200. Srpska Vlada ni do danas nema listu imena tih zaroblje-
nika. Kraljevska Vlada saznala je nedavno da se u Eski-Džumaji nalazi
interniranih 223 srp. sveštenika. Ni o njima nema apsolutno nikakvih bližih
podataka. 8. maja 1918 Ministarstvo Inostranih Dela izvešteno je da je
umrlo 12 srp. oficira u vrlo kratkom razmaku vremena. Vlada se nalazi u
apsolutnom neznanju u kakvom se zdravstvenom stanju nalaze njeni zarob-
ljeni oficiri i vojnici“.
U noti se konstatovalo da bugarska vlada ometa holandskog posla-
nika u misiji zaštite srpskih interesa odbijajući njegov predlog od 27. sep-
tembra 1917. o osnivanju sanitarne misije pri poslanstvu, „po ugladu na
one koje već postoje u Nemačkoj, za britanske zarobljenike u Turskoj“. Iako
je vlada preko holandskog poslanstva slala jednaku mesečnu pomoć za
1.500 srpskih porodica, ona nije imala nikakve podatke o tome kome je
pomoć predavana. Na kraju, od srpskih poslanika je traženo da se Saveznici
najenergičnije zauzmu na zaštiti srpskih interesa „saglasno propisima
međunarodnog i Ratnog Prava“.35
Gotovo istovremeno kada je Pašić uputio poslednju protestnu notu,
pojavio se veliki problem u isplati novčane pomoći koju je Srbija upućivala
u okupiranu zemlju preko holandskog poslanstva. Ministarstvo inostranih
poslova je 10. jula 1918. sa Krfa uputilo srpskim poslanstvima akt upoznav-
ši ih sa smetnjama koje Bugarska čini pri slanju pomoći u zemlju. Značaj
ovog do sada nepoznatog dokumenta jeste prevashodno u tome što pokazu-
je sa kakvim se teškoćama srpska vlada suočavala u slanju pomoći na teri-
torije okipirane od Bugara i koliko je tu pomoć bugarska vlada zloupotreb-
ljavala čak i u leto 1918. kada je ishod rata postajao sve očigledniji. Prema
informacijama srpske vlade, bugarska vlada je tražila od holandskog posla-
nika u Sofiji da novac koji dobija od srpske vlade ubuduće dostavlja bugar-
skom Crvenom krstu, koji će ga u svoje ime predavati onima kojima je
namenjen. Pri tome se neće reći da ga šalje srpska vlada. Objašnjenje
bugarskog Ministarstva inostranih poslova je bilo da slanjem novca Srbija
35
Isto.
vrši propagandu u svoju korist. Iako je očekivao protivljenje ovakvom pos-

tupku sa strane Srbije, holandski poslanik je pristao da privremeno novac
koji dobija od srpske vlade predaje neposredno bugarskom Crvenom krstu.
To je motivisao velikom oskudicom među stanovništvom. Zaista, srpsko
ministarstvo finansija se nije složilo sa tim i tražilo je da se vrati ranija pra-
ksa. Iz prepiske ministarstava finansija i inostranih poslova se vidi da je
srpska vlada slala 300.000 franaka mesečno za pomoć srpskim zarobljeni-
cima i internircima u Bugarskoj i da je to bila jedina pomoć „koju mi redo-
vno ukazujemo našim zarobljenicima i interniranim u Bugarskoj kojih ima
oko 50.000.“ Pokazalo se da je tu sumu holandski poslanik i do tada preda-
vao bugarskom ministarstvu inostranih poslova koje ju je delilo bez ikakve
njegove kontrole. Srpsko ministarstvo finansija je obavestilo holandsko
poslanstvo u Hagu da se ne slaže sa takvom praksom.
Srpska vlada je bila spremna da šalje mnogo veću pomoć stanovniš-
tvu i internircima u bugarskoj okupacionoj zoni jer je „naše stanovništvo
pod bugarskom vlašću u velikoj bedi zbog materijalne oskudice.“ Predviđe-
na je pomoć iz dva glavna izvora: iz privatnih sredstava pojedinih građana i
iz javnih (državnih) sredstava. Ostali iznosi koji su upućivani u okupiranu
zemlju, bilo kao potpora, bilo kao plate, penzije ili invalidnine, upućivani su
u skladu sa jasnim obavezama srpske države prema uživaocima. Prema miš-
ljenju srpske vlade to se nije moglo smatrati bilo kakvom propagandom.
Predsedniku vlade je predloženo da se sa ovakvim postupanjem bugarske
vlade upoznaju sve neutralne i savezničke vlade, da se kod njih uloži naje-
nergičniji protest i zatraži da bugarska vlada ne čini smetnje slanju pomoći
„našem svetu“, zatim da se pomoć najbrže i najdirektnije izdaje onima
kojima je upućena i da se o izvršenju dobijaju nesumnjive potvrde. „Čast mi
je zamoliti Vas da akcija po ovome pitanju bude naročito energična kod
Pape i kod Sjedinjenih Američkih Država naročito u pogledu na to, da ove
poslednje nisu u ratu sa Bugarskom“. Da bi se Bugarska naterala da tako
postupi, predloženo je Pašiću i da se vlada zauzme kod saveznika da se
organizuju kolektivne represalije prema Bugarskoj.36
Napori srpske vlade na prikupljanju podataka o povredama među-
narodnog prava koje su činile okupacione sile u Srbiji, kao i obaveštavanje
međunarodne javnosti o njima trajali su i posle okončanja ratnih dejstava.
U sklopu priprema za mirovnu konferenciju u Parizu, formirana je posebna
Međusaveznička komisija za ispitivanje zločina bugarskih okupacionih vlas-
ti u Srbiji. Nju su sačinjavali predstavnici savezničkih zemalja Francuske i
36
AJ, 382–15–24 do 27, Ministarstvo inostranih dela, Administrativno odeljenje,
Kralj. Srp. Poslanstvu Štokholm, Krf, 10. jul 1918. Nije jasno da li je ovaj akt upućen odmah
ili naknadno, ili je tek naknadno zaveden u poslanstvu u Stokholmu. Ispod datuma kada je
akt nastao, 10. jula 1918, rukom je napisano: „primljeno 24. februara 1919“.
Velike Britanije, zamenik javnog tužioca iz Liona Bonasije i britanski pot-

pukovnik Men, kao i švajcarski profesor Rajs. Srpski deo komisije su činili
ugledni političari, profesori i diplomate – Ljubomir Stojanović, Slobodan
Jovanović i Panta Gavrilović. Rezultate svoga rada komisija je objavila u
Parizu 1919. u dva toma pod naslovom Documents relatifs aux violations des
conventions de la Haye et du Droit International en generalcommises de 1915–
1918. par les Bulgares en Serbie occupee. Njima je pridodat treći tom sa foto-
materijalom o bugarskim zločinima pod naslovom Album des crimes bulga-
res. Publikovana je i posebna knjiga Međusavezničke komisije o zločinima
Bugara u Makedoniji.37 Prema izveštaju ove komisije, tokom gušenja Topli-
čkog ustanka u proleće 1917, ubijeno je ukupno oko 20.000 Srba, svih
uzrasta i oba pola. Većinu su pobili Bugari, uglavnom hladnim oružjem,
dok je drugi deo ubijen od austrougarske vojske i žandarmerije. Ubijanje je
praćeno velikim razaranjima, pljačkom i nasiljem.38
Na osnovu materijala prikupljenog od komisije, delegacija Kraljevi-
ne SHS je pred Konferenciju mira u Parizu podnela tužbu protiv 500
bugarskih državljana i protiv kralja Ferdinanda Koburškog. Ovaj spisak
imena optuženih Konferencija mira je prihvatila. Delegacija Kraljevine SHS
je izabrala 25 lica, optužila ih kao glavne ratne zločince i tražila njihovo
izručenje i pre potpisivanja mirovnog ugovora. Na osnovu toga je zahteva-
no da se u tekst mirovnog ugovora unese odredba da je Bugarska obavezna
da saveznicima preda svakog svog državljanina okrivljenog za ratne zloči-
ne.39 Tokom rada Konfernecije mira u delegaciji Kraljevine SHS pojavile su
se razlike u pogledu kažnjavanja ratnih zločina o čemu je raspravljano na
komisiji za pitanje ratne odgovornosti. Nikola Pašić je bio protiv toga da se
sudi bugarskom kralju Ferdinandu jer bi se time odgovornost za zločine
prebacila na jednog čoveka. Pokazalo se da je Konferencija mira prihvatila
jedino da se sudi nemačkom caru Vilhelmu Drugom, ali je i on izbegao
suđenje. Takva odluka je prihvaćena kao presedan pa do suđenja kralju
Ferdinandu nije ni došlo. Zbog stava Francuske nije prihvaćen ni predlog o
osnivanju međunarodnih sudova za suđenje ratnim zločincima i to je pre-
pušteno međusavezničkim i nacionalnim sudovima. Nije prihvaćen ni pred-
log da se za zločine Bugara obrazuje međusaveznički sud. Sve se svelo na
nekoliko presuda koje su bugarski sudovi izrekli nekolicini oficira zbog zlo-
čina u Srbiji. Među njima samo je jedan osuđen na smrt.40
37
Andrej Mitrović, Jugoslavija na konferenciji mira 1919–1920, Beograd 1969, 193–
194; Pomenik žrtvama bugarskog terora na jugu Srbije 1915–1918, 11–12.
38
Pomenik žrtvama bugarskog terora na jugu Srbije 1915–1918, 12–16.
39
A. Mitrović, Jugoslavija na konferenciji mira, 194–196.
40
Isto, 197–199, 274, napomena 20.
Milan Koljanin
BULGARIAN CRIMES IN SERBIA 1915–1918, A CONTRIBUTION

OF THE RESEARCH OF THE BULGARIAN OCCUPATION
IN THE FIRST WORLD WAR
Summary
The research of the crimes committed by the Bulgaria on the occu-

pied territories of Kingdom of Serbia in the First World War is related to
the question of the character and aims of its occupation regime. The author
stress that the mass crimes were part of the occupation policy of the Bul-
garian Government in the Serbia. The main aim was the Bulgarisation of
the conquered territories, and forced change of the ethnical character at
those territories. On the contrary, the Austro-Hungarian occupation in the
other parts of Serbia, have the intention to change the mindset of the in-
habitants, but not to erase the existence of the Serbians as the nation. Bul-
garian mass crimes were example of the hard violation of the international
and war legislation during the occupation. The Serbian government collect-
ed systematically the facts about the Bulgarian crimes since it entered the
war against Serbia in 1915. The facts and figures on the Bulgarian crimes
were even published during the war, since those crimes were much drasti-
cally than of any other occupation force in Serbia. Later after the war at
the peace conference, the delegation of the Kingdom SHS asked trial for
the Bulgarian war crimes and even to the Bulgarian King Ferdinand. But,
because of the relations among the Great Powers and peace process, all ef-
forts was downscaled only to trials to several minor officers for the crimes
committed in occupied Serbia.
Dr BOJAN B. DIMITRIJEVIĆ, naučni savetnik
Institut za savremenu istoriju UDK 355.1(497.11)"1916"(093.3)
Beograd, Trg Nikole Pašića 11 94(497.11)"1916"(093.3)
SRPSKI VOJNIK NA SOLUNSKOM FRONTU

1916–1918
APSTRAKT: U vremenu obeležavanja 100-godišnjice od početka Prvog

svetskog rata, u naučnoj javnosti je aktuelizovano bavljenje ovim perio-
dom. Istraživanje se uglavnom usredsredilo na vojno-političke događaje.
Uočili smo nedostatak novih istraživanja o samom srpskom vojniku i
njegovom životu na frontu, mimo angažovanja u borbi i svakodnevnim
vojničkim zaduženjima. Kako izvori prvog reda uglavnom ne posvećuju
ovom pitanju previše pažnje, članak je nastao na analizi sekundarnih
izvora, mahom sećanja i memoarskih zapisa o životu srpskih vojnika na
Solunskom frontu.
Ključne reči: Srpska vojska, Solunski front, Saveznici, Solun, moral, pre-
drasude
Srpski vojnik čijim je trudom i požrtvovanjem iznedrena pobeda

Srbije u Prvom svetskom ratu bio je i ostao slavljen, ali čini se bez pomnije
analize njegovog unutrašnjeg profila i ponašanja tokom boravka na frontu
u tri ratne godine: od 1916. do 1918. Boravak van otadžbine, sa neizvesnim
ishodom i trajanjem, život u borbi i rovovima, odnosi sa starešinama, susre-
ti sa savezničkim i protivničkim vojnikom, nove navike i ponašanja – sve je
to uticalo na stvaranje specifičnog ratnog profila srpskog vojnika. O ovome
u principu ne govore arhivska dokumenta, koja se usredsređuju na borbe
na frontu ili druge tipične vojne aktivnosti. O ovom problemu svedoče poje-
dini memoarski zapisi savremenika. Sredinom 1980-ih u tri knjige autora
Dragutina Paunića i Milije Đorđevića sabran je veći broj usmenih izjava
tada još uvek živih solunskih boraca, uglavnom iz Šumadije.1 Ove izjave po

Rad je deo projekta Konflikti i krize – saradnja i razvoj u Srbiji i regionu u 19. i 20. veku
(47030), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
1
Dragutin Paunić, Milija Đorđević, Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, Beograd
1988; Isti, Tri sile pritisle Srbijicu, drugo izdanje, Beograd 1988; Dragutin Paunić, Kad su
vojske prolazile, ratni dnevnici, Beograd 1988.
54 Bojan B. Dimitrijević Istorija 20. veka, 2/2014
svojoj živosti i okrenutosti svakodnevnom životu i iskušenjima srpskog voj-

nika u ratovima 1912–1918, bile su inicijator da u jednom članku pokuša-
mo da lociramo sve osobenosti života i ponašanja srpskog vojnika na Solun-
skom frontu tokom 1916–1918. godine.
Vojnik na liniji fronta
Jedan od prvih koji je pisao o srpskom vojniku na frontu bio je pisac

Dragiša Vasić. I sam rezervni oficir, koji je rat proveo u 10. pešadijskom
puku, Vasić upečatljivo konstatuje: „Na Krfu pogled je uvek bio mutan i
ostao takav sve dok se nije krenulo na Halkidik. A tome putu radovalo se
iskreno...“ Pokret i put prema otadžbini postao je tada „jedna jasna misao“.2
Posle dolaska sa oporavka na Krfu, većina Srpske vojske smatrala je da je
boravak na frontu privremen i da će posle serije borbi kroz koje je vojska
prošla u drugoj polovini 1916. povratak u otadžbinu pitanje dana. „Samo
posle nekoliko dana, međutim, on je doživeo novo razočarenje: on beše vero-
vao da će napasti, a bio je napadnut. On se nadao da će poći napred, a morao
se povlačiti...“ Zanimljiva je i beleška rezervnog potporučnika Milutina Risti-
ća iz 23. pešadijskog puka o danima na Gorničevskom bojištu 1916: „Dan nas
je zatekao u plitkim rovčićima prve borbene linije. Ma koliko da sam nastojao
da svoje vojnike nateram da se bolje utvrde i obezbede, nisam u tome uspe-
vao, jer su nalazili izgovor da se o naređenje ogluše. „Do Srbije ima još mno-
go i mnogo položaja, pa ako na svakom budemo pravili rovove, kad ćemo do
nje stići?“ reče jedan. „Ovako je lakše poći napred“, reče drugi“.3
Dragiša Vasić navodi da je „na ulazu u otadžbinu, on tako strpljivo
očekivao da se pojavi Pravda. A taj optimizam na solunskom frontu bio je
mnogima neshvatljiv. Na tome frontu on je uvek izgledao spreman za pola-
zak. On nikad nije hteo da veruje da je to front odbrane. Svako novo prido-
laženje trupa davalo mu je krila. Svaka artiljerijska demonstracija za njega
je značila ofanzivu. Na pitanje „Šta znače ovi topovski pucnji?“, on je redo-
vno radosno odgovarao: „Počinjemo, u ime Boga“. I posle sviju razočaranja,
pri novom bombardovanju, on je to isto odgovarao. On se nadao protiv sva-
ke nade...“.4 Ispostavilo se, međutim, da će srpski vojnik u rovovima Solun-
skog fronta provesti pune tri ratne sezone. Prvi put, srpski vojnik je tako
dugo živeo na linijama fronta. Boravak na frontu nisu bile samo borbe već i
dugi dani osmatranja, iščekivanja, svakodnevnog života. Tako je stvoren
poseban ambijent na linijama i u pozadini fronta.
2
Dragiša Vasić, Karakter i mentalitet jednog pokolenja, u: Dragiša Vasić, Odabrana
dela, Beograd 1990, 50.
3
Žika Živulović, Napred u Otadžbinu, Beograd 1989, 65.
4
D. Vasić, n. d., 55–56.
Srpski vojnik na Solunskom frontu 1916–1918 55
Kapetan Vladimir Stanojević, lekar 1. jugoslovenskog puka, ovako je

opisao odsek Solunskog fronta na koji je stigao maja 1918: „Prolazeći kroz
Donji Požar video sam u njemu mnoge pozadinske delove i puno šatora,
zemunica, improvizovanih kućica. Penjući se uz brdo, susretao sam na sva-
kom koraku mnoge komordžije i vojnike koji su silazili sa položaja zbog
raznih potreba i poslova. U Gornjem Požaru video sam mnogo porušenih
kuća i razne zemunice i improvizovane kućice. Iznad sela put je ostavljao
iza sebe šumu i peo se uza same gole litice. Pored puta i iznad njega videle
su se mnoge zemunice pripijene uz stene kao lastina gnezda. Prošao sam i
pored zemunice, na kojoj je bila mala tabla sa natpisom Vila Zora. Puk je
bio u rovovima na Kotki.“5 Mladi oficir 12. puka, Dragiša Pandurević, na
frontu maja 1917. ovako opisuje oficirske smeštaje: „Piju se kave i pišu
akta. U susednoj kolibi, koja je od moje odvojena samo retkim talpama, sedi
komandant puka i načelnik štaba brigade. Pričaju privatne stvari, puše i
skoro veselo ćeretaju. A tamo, dosta daleko, srpski vojnik ukočena pogleda,
sa šatorskim krilom na glavi stoji u rovu i čeka mir.“6
Dragiša Vasić piše: „Onim istim oštrim čukama, što ih je nedavno
bio osvojio, vraćao se on posle nekoliko meseci na front... I istog dana on bi
zauzimao svoje mesto u rovu. A rov, to je njegovo najmilije boravljenje u
izgnanstvu i ni za trunku to nije preterano rečeno. On nije voleo bolnicu,
on nije čekao da mu istekne bolovanje, on je uvek ovamo žurio, jer je hteo
da je s drugovima i da je bliže, jer je voleo da s položaja gleda u daljinu... i
ugodnije sanja o kući.“7 Vojnici su donekle bili plastičniji i svedeniji na
bazična pitanja. Tako vojnik Vitomir Đorđević ovako vidi svoje boravište:
„Spavamo u zemunicama. Bukve iscepane na gredice jedna do druge, po
gredicama stavili smo suvu paprat i suvu travu, pa prostremo ćebad i leg-
nemo. Imamo šinjele, pokrijemo se. Zimi nasred zemunice zapalimo poma-
lo vatre. Toplo i zimi. Ručak dobijemo u manjerke, donose nam kuvari po
četama... Svaki obrok dobijamo na vreme, i sve dosta i dobro. Dobijamo
pasulj, pirinač i po parče mesa. I beo leba.“8
Drugarski odnosi vojnika i starešina
Duži boravak na frontu stvorio je prisnije odnose između oficira,

podoficira i vojnika. Jedan oficir ovako svedoči: „Sloboda u ophođenju voj-
nika sa oficirima. Nesta one krute discipline po kojoj je vojnik bio mnogo
5
Vladimir Stanojević, Moje ratne beleške i slike, Ljubljana 1934, 187–189.
6
Mile S. Bjelajac, General Dragiša Pandurović život i svedočenja, Beograd 2007, 103.
7
D. Vasić, n. d., 53.
8
Iskaz Vitomira Đorđevića, u: D. Paunić, M. Đorđević, Srbijico, dušo gorka – priče
solunaca, 144.
daleko od nas. Sada (vlada) familijarnost neka u ophođenju, kao ranije kod
II poziva... Četvorogodišnji rat, zajedničke patnje, muke, opasnosti, zajed-
ničko dobro i zlo, stvorilo je neku rodbinsku vezu među nama. Slobodno se
razgovara.“9 To primećuju i vojnici: „Mi smo bili toliko prisni, ili smo više
nego braća. Izbrisana je u rovu razlika između vojnika i starešine. Bilo je i
zabrinutih ljudi, vidi se pritisla ga neka muka, život je takav.“10
Kao posledica dugotrajnosti rata, u pojedinim jedinicama je bio
(ostao) samo iskusan vojnički kadar. To je bilo posebno izraženo u 1916,
pre nego što će iz Tunisa stići najmlađa godišta regruta ili dobrovoljci sa
raznih strana sveta. Tako kada 1916. prima vod u 2. puku, potporučnik
Jakov Ljotić piše da u njegovom sastavu ima „42 vojnika, i to tri narednika,
šest podnarednika i 33 kaplara. Ni jednog redova u vodu nije bilo.“11 U tak-
voj situaciji sa iskusnim vojnicima i podoficirima, ni oficir nije mogao a da
ne razvije odnos poverenja i prijateljstva. Vojnici su takav odnos cenili i
nagrađivali ga požrtvovanjem i bezuslovnim izvršavanjem naredbi, čak i u
najtežim situacijama.
Nekoliko komandanata i komandira posebno je isticano zbog vojni-
čkih i ljudskih kvaliteta na frontu. Komandant 11. puka Šumadijske divizi-
je, potpukovnik Vojislav Tomić, bio je jedan od komandanata pukova koji je
zapamćen kao neko koji je sve tri ratne godine proveo „na 50 metara od
prve linije“. Takve komandante vojska je posebno volela, jer su sa njom
delili i dobro i zlo. „Bio je sposoban čovek, opasan čovek bio! Ništa nema da
oskuđevaš: nek’ ti se iscepaju pantalone, bluza, odma’ piši trebovanje, novo
ima da dobiješ. Bio je ljut čovek: kocka ne sme da bude, laža ne sme da
bude. Ako vam ne valja, imate bugarsku, imate nemačku vojsku, izvolite.
Ali ako vas ja uvatim, ja ću da vam sudim: pištolj za vrat. Disciplinu zaveo. I
za oficire bio opasan. Vojska ga volela i poštovala.“ Ovaj komandant je svoju
jedinicu držao bez smene na istom odseku fronta dve godine.12
O još jednom takvom starešini kapetanu Dimitriju Đ. Tošiću, osta-
vio je upečatljivo sećanje njegov vodnik, potporučnik Ljotić: „Bio je pravi
starešina – domaćin. Vodio je računa o svakoj sitnici, o svakom vojniku,
motrio na sve, kontrolisao rad i izvršenje svakog naređenja. Svi su znali da
on bdi, da misli o svemu, da njegovo oko sve vidi i svi su se starali da u pot-
punosti izvrše svoju dužnost. Njegova četa imala je svakoga dana tri jela za
ručak, odvojeno supa, odvojeno meso, odvojen pirinač, makarone ili krompir.
9
Golgota i vaskrs Srbije 1915–1918, prir. Silvija Đurić, Vidosav Stevanović, drugo
izdanje, Beograd 1989, 526.
10
Iskaz Desimira Milenovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 243.
11
J. V. Ljotić, Služba u vojsci i učešće u ratovima, Minhen 1967, 147.
12
Iskaz Vitomira Đorđevića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 141–142; Iskaz
Aleksandra Jankovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 223.
I sve je moralo biti najukusnije spravljeno. Ostale čete imale su od istog

materijala samo jedno jelo, gde je sve zajedno bilo pomešano. Svaki vojnik
u Tošićevoj četi imao je prišiven svoj broj na vešu, pa se veš prao kod kujne
zajednički i svake subote delio čist veš vojnicima. Njegova četa imala je
svog krojača, koji je postepeno prepravljao odelo vojnicima, tako da su svi
vojnici izgledali i bili obučeni kao podoficirska škola. Svaki njegov desetar
morao je da vodi brigu o svojoj desetini, vodnik o vodu, četni narednik o
administraciji, o kuvarima i komordžijama. Kapetan Tošić nije pio, nije se
kockao, nije voleo prazne razgovore. Ili je čitao, ili je razmišljao šta da uradi
za svoju četu. Obraćao je pažnju da vojnici nikad ne budu sami. Podoficiri i
vodnici morali su se uvek naći oko vojnika, kako bi se običnim razgovorima
i ličnim dodirom bolje upoznali, poučili i zabavili. Jednom rečju, četa kape-
tana Tošića bila je jedna velika porodica, u kojoj je vršenje dužnosti bila
sveta, a u isto vreme najlakša obaveza, koja se postizala jedino brigom o
vojnicima, prijateljskim razgovorima i ljubavlju prema svakom vojniku. Tek
kad smo stigli na front, kad su borbe otpočele, ja sam video šta znači ovako
ophođenje sa vojnicima i ovako upravljanje četom, i kako su vojnici samo
na jednu reč, ili čak i samo na jedan pogled svojih starešina izvršavali
naređenja skopčana i sa životnom opasnošću.“13
Ističući prisan odnos starešine i vojnika, u svojim sećanjima divizij-
ski general Milorad Radović ovako opisuje svog komandira mitraljeskog
odeljenja, mladog potporučnika Dragoljuba Dražu Mihailovića „koji je
padao u oči jer je nosio naočare koje su se tada među mladim oficirima nisu
viđale“. Draža se „za vreme puta malo družio sa oficirima. Njegovo društvo
bili su njegovi vojnici i podoficiri sa kojima je još od mobilizacije i početka
rata. Iz razgovora i čestih pošalica među njima, osećala se ona intimnost
koja je vezivala starešine i vojnike u dugom zajedničkom službovanju i
ratnim nevoljama.“14
Običan vojnik je sa neskrivenim zadovoljstvom primećivao kada bi
ko od najviših komandanata bio uz njih na linijama fronta. U sećanjima na
dane provedene na Solunskom frontu, pojava najviših vojnih rukovodilaca
ili predstavnika kraljevske kuće bila je uvek zapažena. Vojnička percepcija
najviših rukovodilaca vojske i Kraljevine uvek je bila pozitivna. Ovo nam
takođe služi kao jedan od parametara za sagledavanje same Srpske vojske i
odnosa u njoj.
Srpski vladari – kralj Petar I ili regent Aleksandar, bili su među voj-
skom na frontu još od prvih dana rata. Tako je bilo i na Solunskom frontu.
Njihov dolazak u bolnice, obilazak linija fronta ili samo susretanje bili su
13
J. V. Ljotić, n. d., 166.
14
Milorad. R. Radović, Draža Mihailović na Solunskom frontu. Iz knjige U slavu
Draže Mihailovića, preneseno u listu „Pogledi“ 15. juna 1990, 28–30.
događaji koje je svako od vojnika ili oficira posebno pamtio. Tako Jakov
Ljotić 1916, sedi za slavskom trpezom u svom 2. puku sa regentom Alek-
sandrom i portretiše ga na sledeći način: „Prestolonaslednik je vrlo malo jeo
i pio, a vrlo mnogo pušio. Razgovarao je sve vreme sa prisutnima i bio je
vrlo dobro raspoložen“.15 Vojnici su posebno merili njegovo poistovećenje
sa vojničkim zadacima i uslovima na frontu. „Kralj Aleksandar obuko vojni-
čki šinjel. I on, i onaj oficir sa njim, da se ne vidi da je kralj, da se ne izlaže
opasnosti. I vojničku kapu nosi, nije ni šapku sa grbom i zlatnim širitom
nosio ko što smo ga videli kad smo bili u pozadini. Naočari uvek nosio. Mi
znamo da je kralj, nas pripremili komandiri, da budemo ispravni da pozdra-
vimo. Govori nam, kao i svaki komandir, da se držimo, hrabri nas.“16
Regent Aleksandar je obilazio i ranjene vojnike u bolnicama u Solunu.
Neke, teško ranjene, na licu mesta je i odlikovao.17 Regentovi dolasci među
vojnike na frontu su ga učinili omiljenim, iako je Solunska afera 1917. u
principu mogla da nanese štetu njegovom ugledu. Jedan vojnik kaže za
regenta: „Toliko nas je čuvao on, naš vrhovni komandant, mi smo bili
zadovoljni sa njim, pa makar svi izginuli“.18
Kralj Petar I, iako se povukao sa prestola 1914. godine, bio je tokom
rata prisutan među vojskom. Bio je zašao u godine, ali je svojim prisustvom
i deljenjem sudbine sa narodom i vojskom, posebno tokom povlačenja
1915, privlačio pažnju i emocije posmatrača. Iako je tada imao više od 70
godina, zadržao je vojničko držanje i navike. U sećanjima obično mu je
dodavan pridev „matori“. On je boravio u pozadini fronta tokom 1916 (u
Solunu, odnosno u mestima Aedipso i Halkis), a kasnije u jednoj solunskoj
vili, i uglavnom se nije viđao na linijama fronta. Po gradu i okolini je išao
samo privatnim poslom. Jedno vreme je za njegov prevoz korišćen motocikl
sa prikolicom. „Niko naš motocikl nije pratio. Kralj je bio obučen u general-
sku uniformu, nikakve naočari nisam stavljao. Ni ja, ni Kralj.“ Njegov vozač
se dičio činjenicom da vozi kralja. „Bio je dobar čovek, nikad nije ljut, oso-
ran ni strog. Uvek je voleo da razgovara.“19 Posebnu pažnju je privlačio
princ Đorđe. On je viđan u Solunu. Njegove reakcije i oštar odnos prema
vojnicima koje bi susreo, činile su da vojska zazire od njega. „Bio je princ
Đorđe, onako, nekako... nervozan“.20
Vojvoda Mišić i vojvoda Stepanović kao najpoznatiji i po činu naj-
stariji srpski komandanti najviše su privlačili pažnju. Vojnik dodeljen da
15
J. V. Ljotić, n. d., 153
16
Iskaz Milutina Ristića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 131.
17
Iskaz Vitomira Đorđevića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 153.
18
Iskaz Radosava Markovića, u: D. Paunić, M. Đorđević, Tri sile pritisle Srbijicu, 139.
19
Iskaz Svetislava Kovačevića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 310.
20
Iskaz Vitomira Đorđevića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca,153.
bude posilni vojvodi Mišiću svedoči: „Šes’ meseci nije leg’o u krevet da spa-
va, nego se navali na ruku i spava na stolu“. Mišićev radni sto je asketski
„nema ničega kod njega, samo mape, akta, telefon i svetli lampa njegova...
Obično zamišljen bio...“.21 Vojvoda Mišić je, prema svim sećanjima, bio
omiljen i kako kaže jedan vojnik: „Najveći ugled uživao je kod vojnika.
Žuća, njega su tako zvali, volela ga vojska“.22 Drugi, pak, ovako vidi koman-
danta 2. armije Stepanovića: „Stepu sam viđ’o, bio komandant Druge armi-
je. Dolazio i kaže: „Braćo, ne bojte se ništa. Neće dugo da se bavimo, biće
naše carstvo.“ On je na konju dolazio, bio u vojvodskom odelu, a idu s njim
samo dvojica.“23 Za vojvodu Stepanovića ostale su i priče da se prerušen u
seljaka povremeno kretao po terenu, da ustanovi raspoloženje vojske.24
Moral srpskog vojnika
Na frontu su svi patili za domom i porodicama. I oficiri i vojnici.

Mladi oficir Dragiša Pandurović beleži u svoj dnevnik 26. oktobra 1917:
„Kuća! Kuća, dom svoj, porodica svoja je meta naših želja, predmet naših
maštanja, ideal i idol naš!“25 Dragiša Vasić ukazuje na osobenost odvojenos-
ti srpskih vojnika od svojih najbližih – porodice. „Tamo, jedna ga je briga
uvek naročito rastrzala. To je briga o časti njegove porodice.“ Ovaj pažljivi
promatrač svojih vojnika ističe da se pre balkanskih i Svetskog rata za „naj-
veću porodičnu tragediju“ smatrala „umrljana čast, osramoćeni obraz poro-
dice“. Rat je doneo odvajanje od kuće i porodice. Ali Vasić ukazuje: „Rat je
odvajanje zdravih, koji se bore, od nezdravih, koji ostaju u kući... jer dok su
najbolji van zemlje i udruženi, dotle su najgori u zemlji i bez takmaca. Ovi
drugi, to su nakaze što se u miru stidljivo povlače i što su u ratu hrabri
samo prema nezaštićenima“. Srbi su „bili još nesrećniji sa svojim spoljaš-
njim neprijateljima, kojima su nedostajala njihova osećanja o časti porodi-
ce. U jesen 1914. izgoneći neprijatelja iz zemlje, oni behu poznali najljuću
ranu... Oni koji su doživeli sramotu, nisu mogli više naći smisao požrtvova-
nja koje se od njih tražilo, a oni koji su bili pošteđeni, strahovaše za buduć-
nost.“ „Briga o časti porodice beše njihova najgorčija briga u izgnanstvu.
Iako im je smrt njihovih u ropstvu razdirala srce, oni su je uvek pretpostav-
ljali sramoti“ – ističe Vasić.26
Vojska je povremeno imala i zvanične ceremonije, koje su bile zna-
čajna demonstracija pripadnosti kolektivu i jačanja morala. Njih je posebno
21
Iskaz Petronija Markovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 74.
22
Iskaz Živadina Čokića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 167.
23
24
Iskaz Radosava Markovića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 138.
25
M. Bjelajac, n. d., 105.
26
bilo u 1916. godini. Posle obuke, vršena je ponekad smotra celog puka. Evo
kako je vidi J. Ljotić: „Za mene je bio nezaboravan trenutak, kada se postro-
ji ceo puk, tri bataljona, sa tri mitraljeska odeljenja, pa se prvo sačeka
komandant puka, kome komandant bataljona izlaze u galopu na raport,
zatim pred svakim bataljonom odjekuje „Pomozi Bog“ i „Bog ti pomogao“,
pa onda komanduje pukom i odaje pozdrav zastavi koja se donosi. Potom
dolazi molitva, zatim „kape skini“ pa muzika nastavi „Pričesan“, 2.500 ljudi,
kao jedan čovek, stoji u stavu mirno, svi šapuću molitvu i svi osećaju jedan
retko veliki trenutak. Ne znam da li je u kojoj drugoj vojsci, sem verovatno
u carsko-ruskoj, taj trenutak tako veliki, pobožan i uzbudljiv. Posmatrao
sam strance, naročito Francuze, koji su bili prisutni i pratili ovu našu sve-
čanost, koliko su bili stvarno impresionirani njom.“27
Pukovske slave bile su te godine posebno značajne, jer je trebalo
srpsku vojsku staviti na noge i napraviti od nje kompaktnu ratnu mašinu.
Pre ceremonija, uvežbavane su strojeve radnje i ukrašavani logori. Slavi 2.
puka na Krfu 1916. godine prisustvovale su odabrane zvanice: srpski vojni i
politički vrh, predstavnici francuske i britanske vojske. „Slava je bila prip-
remljena da bi se strancima prikazala naša vojska, jer je to bila prva prilika,
a nas da oni vide u novim uniformama, sa novim oružjem a starim srcem.“28
I vojnici su na prigodan način obeležavali krsnu slavu. Srpski vojnik
je slavio svoju slavu na liniji fronta skromno, sa onim što je oko sebe imao.
„Uzmemo ’leba ceo, pa ga presečemo u krst kao slavski kolač, zalijemo
vinom, prelomimo, krstimo se. Nabavimo vino, nađemo i zapalimo sveću.
Nađe se ribe ili mesa, uz vino. Zajednički ručamo.“29 To je bila specifična
manifestacija duhovne veze sa napuštenom kućom i porodicom.
Pred polazak u boj ili pred ukrcavanje na brod za plovidbu morem
obavljana je molitva. „Ceo puk se krsti kad hoćemo u borbu, oficir ni nare-
de.“30 Vojnici-dobrovoljci (posebno katolici) koji su došli iz Amerike kao da
su bili svesniji molitve: „Gledao sam vojnika, koji u rovu, na osmatračnici,
naslonjen na grudobran, kraj puške, čita Sveto Pismo (Molitvenik), pogle-
dajući s vremena na vreme i na neprijateljsku stranu.“31
Neki vojnici su se uzdali u molitve ili su imali svoje rituale pred boj.
Pojedini su opet isticali: „Ne treba se mnogo uzdati u Boga. Pomeni ga i
prekrsti se, ali se uzdaj najviše u sebe“.32
27
J. V. Ljotić, n. d., 157–158.
28
Isto, 153.
29
30
Iskaz Milutina Matejića, u: Tri sile pritisle Srbijicu,182.
31
Živan Petrović pešadijski potpukovnik, Podoficiri naše vojske, drugo i prerađeno
izdanje, Beograd 1938, 121.
32
Iskaz Živadina Čokića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 166.
Iako je pridavana pažnja duhovnoj komponenti života vojnika,

uočavaju se tragovi sujeverja kome su rat i ratne situacije posebno pogodo-
vale. O ovome su ostale kasnije izjave pojedinih vojnika, ili opisi u književ-
nim delima posle rata. Stanislav Krakov piše da leta 1916, u pauzi između
borbi „u sumraku vojnici lutaju između žbunja i traže tisovinu, drvo crveno
kao višnja, za koje veruju da je sveto, i režu od nje krstiće. To su amajlije
koje treba da štite od čelika. Ova masovna pogibija koja nas već pet dana i
pet noći prati, pojačala je sujeverje i mistiku ovih planinaca, koji u raznim
znacima prirode traže da saznaju svoju sudbinu“.33
Neki od vojnika nosili su amajlije. Jedan vojnik 7. puka rodom iz
sela Međulužja kod Mladenovca, svedoči: „Kad sam polazio u rat, majka mi
u pojas, u kanice, zašila amajliju. Nije mi rekla da je ušila, ali sam vid’o... I
ja sam stalno nosio taj pojas, odneo i vratio u Međulužje. Kad je na Krfu
bacano na gomilu staro odelo, ja sam pojas savio u klupče, stego u pesnicu i
preneo“.34 Drugi, pak, rodom od Velike Plane navodi da mu je majka ušila
„u tkanice amajliju: od kopile kočicu i pobeg-zrno, od kukuruz, ono što
ispod vodenički kamen pobegne nesamleveno. „To će te spasi“, kaže majka
sinu: „kuršum ne vaća“.35 Trećem vojniku iz okoline Topole, majka je tako-
đe ušila amajliju u kanice. „Ne znam šta je ušila, tamjan samo znam da
bio.“ Ovom vojniku majka je ušila i dukat i nekoliko srebrnih novčića, „kao
da su znali šta će da me snađe“.36
Strah je postojao među srpskim vojnicima, ali o tome nema previše
iskaza. Uočava se strah za sopstveni život na frontu, ali i strah od putovanja
brodom preko mora, na koji se nadovezivao strah od „sumarena“ odnosno
potapanja lađe.
Dugotrajnost boravka na frontu je učinila da strah za sopstveni
život u borbi ostane u, reklo bi se, kontrolisanoj meri, pogotovo posle 1916.
godine. Ipak, „bilo je strašljivih ljudi, i kad polazi na stražu i u borbu, drhti,
zaklanja se, ne gleda gde puca, puca preko glave, bilo je raznih ljudi.“37
Pojedina svedočenja najmlađih regrutnih godišta (1896) govore da je stra-
ha, makar iz perspektive tih najmlađih vojnika, bilo: „Kad treba na juriš,
svaki vojnik požuteo, svaki drkće ko prut, svaki prebledeo. Molimo se Bogu
pred juriš, pred smrt. Pripremamo se za juriš...“.38 Većina vojnika je mislila
da „koji god se vojnik plaši borbe, taj gine. Obavezno“. Loš predosećaj je
često istican kao znak nesreće. S druge strane „ima opet slučaj kad čovek
neće da pogine, pa nek bije onaj koliko god oće otud, samo ako imaš
33
Stanislav Krakov, Život čoveka na Balkanu, Beograd 1997.175.
34
Iskaz Vladimira Uroševića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 183
35
Iskaz Janićija Zdravkovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 196.
36
Iskaz Branka Čolića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 263.
37
Iskaz Aleksandra Jankovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 233.
38
Iskaz Živote Todorovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 258.
39
veka“. Jedan solunac upečatljivo navodi: „Mi smo vrdnuli sa onog mesta
dvaes-trijes metara, slučajno, reko Bog, taman smo mi vrdnuli, a ono grana-
ta! ... Da nismo mrdnuli, ni jedan ne bi mrdnuo“.40
Srpski vojnici su nerado putovali brodom. Strah i nelagodnost u
novoj i nepoznatoj sredini izazivali su taj osećaj. Takva putovanja, među-
tim, bila su neizbežna u 1916. godini. Brodovima se prvo prebacivalo sa
albanske obale do Krfa („Tu sam se ja zarek’o: nogom u lađu više nikad!“41),
odnosno do Tunisa – za one koji su bili u težem stanju ili tek regrutovani.
Potom, kasnije sa Krfa morem, oko Peloponeza sve do Soluna u proleće
1916. I konačno, kada bi ranjenici ili bolesni odlazili na lečenje ili oporavak
preko mora u Tunis. Najčešće, ukoliko bi ranjenik bio svestan, on je više
voleo da ostane u bolnici u Solunu, uz front. („Neće da ide ni jedan! Ma
nijedan! A svi su radi. Neće, zato što stižu davljenici... Ne sme preko
mora“.42) Jedan od uzroka straha bilo je i sveopšte neznanje plivanja među
vojnicima, uočeno još u borbama septembra 1914. pri prelasku Save. Na
ovo se nadovezivao strah od potapanja, „topljenja“, na moru. Kada se uoči
da su srpski vojnici bili neplivači, strah od „sumarena“ i potapanja bio je
priličan problem dok se ne bi stiglo do kopna. („’De da skačem ja, kad
nisam gazio ni potok do kolena!“43, pita se vojnik 11. puka na lađi koja se
vraća na front). Potom, uočljiv je strah od višednevne vožnje brodom preko
mora, i nenaviknutost na boravak na brodu, nepreglednost mora, dugotraj-
nu odvojenost od kopna („Nigde obalu nisam vid’o, samo voda, gde god
pogledaš“ odnosno drugi koji kaže: „Pitamo jedan drugog: Jesi l’ ti ugledao
kraj mora? Kaže, nisam, more je veliko, ne može da se vidi kraj.“44).
U specifičnoj duhovnoj klimi iz koje su potekli tadašnji srpski vojni-
ci smatralo se da se treba uzdržavati pljačke, ali i štednje novca. Takođe,
treba izbegavati namerno nišanjenje u protivnika, „jer to su mi govorili sta-
riji vojnici: kad ga nišaniš, nećeš dobro da prođeš.“45
Najveći porok u Srpskoj vojsci na Solunskom frontu, sudeći prema
svim svedočanstvima, bila je kocka koja nije mimoilazila ni oficire i podofi-
cire, niti vojnike. Tada, kada su svi bili na istoj liniji, kocka koja je na poče-
tku rata više bila prisutna među aktivnim vojnim licima, proširila se i među
vojnicima. Činjenica da je vojska dobijala platu, ma kako bila mala, koja
39
Iskaz Aleksandra Karića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 289.
40
Iskaz Ljubomira Batnića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 12, 67.
41
Iskaz Dragoljuba Radojkovića u: u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 87.
42
Iskaz Petronija Markovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 77.
43
44
Iskaz Živojina Jovanovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 170; Iskaz
Mihaila Milojevića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 268.
45
Iskaz Milutina Matejića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 183.
nije imala gde da se potroši pogodovala je razvoju kocke među vojskom.46

(„U rovu imalo kocke, igrali vojnici karte“47 „Kartali smo se i u pare“48).
Jedan od vojnika, koji za sebe navodi da nije igrao karte, duhovito primeću-
je: „Mnogo se igralo karte – u pare, samo da ne vidi komandir. Krili se voj-
nici od oficira. I oficiri su igrali, pa se oni krili od vojnika...“49 Milorad Mar-
ković ukazuje na pojavu „omalovažavanja novca“ odnosno „kartanja u veli-
ke sume, rasipanja u varošima. Čak i francuska komanda skrenula pažnju
našoj Vrhovnoj komandi na kako se bezumno baca novac. Rasipao sam
novac na Krfu i Solunu na hiljade“.50
Alkohol je smatran porokom, ali je prema njemu postojalo više tole-
rancije. Bilo je vojnika koji su se držali podalje od ovog poroka. Nekima su
to stariji govorili pre polaska u rat, neki su sami otkrili štetnost alkohola
kada je front pokazao zahteve za visoku trezvenost i ozbiljnost. „Eto, moj
komandir iz Šatornje uvek je imao pljosku rakije, srkne i ponudi vojnika. I
na koti deset-pedeset iz neopreznosti pogibe“. Uočavano je da piće šteti i
protivnicima – Bugarima: „Kad smo uzeli njine rovove, na svakih pet meta-
ra petačka stoji, bugarska rakija. Vojski daj rakije, i posle je jebi kako
hoćeš.“51
Odnos prema saveznicima
Od vremena dočeka Srpske vojske na albanskoj obali pa do kraja

rata vojnici su razvili poseban odnos prema francuskoj vojsci i Francuzima.
Taj više nego prijateljski odnos može da se sažme u prosto vojničko sećanje:
„Mi smo voleli Francuze oni su nas spasli“.52 Spasavanje vojske na alban-
skim obalama, evakuacija, slanje u bolnice, oblačenje i opremanje srpskih
vojnika – sve je to stvaralo snažan pozitivan utisak o Francuskoj, Francu-
zima i njihovoj vojsci, koji su delili srpski vojnici („Mnogo su lepo sa nama,
Francuzi, onakog naroda nema nigde“53).
Završetak mučnog perioda posle povlačenja do albanske obale bio je
posebno pojačan odnosom Francuza koji su dočekali iscrpljenu srpsku voj-
sku. Evo upečatljivog svedočenja o tome: „Francuzi... ja dotle nisam vido
Francuze. N’umem da vi opišem kaki su ti ljudi. Pazi sad: mi smo dronjavi i
vašljivi, ima i’ koji su bolesni, a Francuzu to ništa: šiša te, kupa te, oblači te.
46
47
Iskaz Dragoljuba Radojkovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 93.
48
Iskaz Mijaila Rakića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 107.
49
50
Golgota i vaskrs Srbije 1915–1918, 523–524
51
Iskaz Živote Pantića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 155–158.
52
Iskaz Dragoljuba Mijatovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 45.
53
Sve nam Francuzi dali na predovoljstvo; da jedeš, da poje’š. Obukli me,

milina da se pogledaš: novo sve od cokule do kape. Tu doktori njini, komisi-
je, tu kuvari, bolničari... Oživesmo mi. Oni bi vojniku dušu dali. Bog da živi
Francuze!“54 O Francuzima kao jedinim spasiocima posle albanske golgote
svedoče mnogi: „O Francuzima sam na frontu mislio kao o rođenoj braći.
Francuzi su svuda bili sa nama. Bolje sloge ne može da bude. Oni su jedini
bili naši spasioci. Sve što je bilo potrebno oni su dali od srca“.55
Već na Krfu, u toku preoružanja i preoblačenja većine preživelog
sastava Srpske vojske, vojnici počinju da upoređuju: francuske plave uni-
forme zamenile su dotadašnje srpske, odnosno ono što je od njih ostalo na
putu da mora. „Dobili smo, plave kao nebo, francuske uniforme i lebel
puške produžene bajonetom, trouglim i dugim kao ražanj. Postajemo opet
vojska“.56
Posebna novost bilo je uvođenje šlemova. Do tada srpski vojnik nosi
francuski šlem tipa „Adrijan“. Na njega se vojska privikavala do dolaska na
front, a tamo su već u prvim borbama uočene prednosti šlema, koje su bili
od životne važnosti: „Ovi šlemovi spasili su život nekolicini pešaka: udari o
šlem i odskoči, ili, ako probije, malo rani.“57 U borbama sa Bugarima, po
noći, u dimu ili magli, šlem je bio znak raspoznavanja.
Srpski vojnik je upoređivao i procenjivao dobijeno francusko oružje.
Srpske petometke sistema Mauzer i druge donete puške zamenjene su na
Krfu francuskim standardnim puškama sa tri metka („trometke“ ili „troj-
ke“). Ove puške se nisu previše volele, jer su one koje su ranije korišćene
bile bolje. Francuski puškomitraljezi tipa Šoša bili su posebna novost za
Srpsku vojsku i za njih je početkom 1917. organizovana posebna obuka
vojnika. „On je težak devet i po kila. Imali su šaržere kao polumesec, dvajes’
pet metaka u šaržeru. Imao sam i pomoćnika, dodavača municije. Jednog ili
dva, kako kad.“58 Francuski mitraljezi tipa Sent Etjen nisu imali sistem hla-
đenja kao ranije korišćeni Maksimi: „Sent Detjenu“ nije trebalo hlađenje,
njegovo je hladnjak od mesinga, a mi smo imali „maksim“.59 Takođe, poljski
topovi kalibra 75 mm ili bombe bili su predmet upoređenja. „Bombe su
francuske ef-jedan i o-ef, defanzivne i ofanzivne, sve vrste.“60 U avgustu
1916, stižu nove engleske bombe „okrugle kao lopta, koje se pale kao šibice.
54
Iskaz Dragoljuba Radojkovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 87.
55
Iskaz Danila Maslaća, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 121.
56
S. Krakov, n. d., 152.
57
Golgota i vaskrs Srbije 1915–1918, 532.
58
Iskaz Danila Maslaća, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 121; Iskaz Milutina
Ristića, u: Srbijico, dušo gorka –priče solunaca, 128.
59
Iskaz Živadina Čokića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 164; Iskaz Milutina Matejić, u:
Tri sile pritisle Srbijicu, 177.
60
Svako od nas ima daščicu, koju privezuje na rukav i o nju se trlja upaljač
bombe“.61
Boraveći i ratujući na Solunskom frontu, srpski vojnik je prvi put
mogao da napravi paralelu sa drugim saveznicima i da ih uporedi, da svoje
kvalitete i mane suprotstavi onom što je video na licu mesta. I u ovakvoj
analizi Francuzi su dobijali pohvalne ocene: „Francuze mnogo cenim, mno-
go. Jer evo što: bio sam sa njima u ratu i po bolnicama, i nigde nisam naišao
na lošeg Francuza. Svaki mi priđe kad mu dobacim neku reč, pozdravi se, i
odma vadi kutiju, nudi mi cigare. Dok Englezi, to su isto naši saveznici, ja
ne bi nikad s njima se složio. On je u stanju da sedi s tobom, a da ne razgo-
vara ništa, da ćuti. Ondak izvadi kutiju, zapali cigaru i ostavi kutiju. Ne
nudi.“62 Razlika između saveznika uočena kod mnogih vojnika najlakše se
prepoznavala u rečenici „Sa Francuzima smo jeli isti hleb, dok su se Englezi
držali po strani“.63 O ovome piše i tada mladi podoficir Aleksandar Deroko:
„Srbi su se najtešnje družili sa Francuzima. Mi podoficiri sa francuskim
podoficirima“.64
Oficiri su bili nešto kritičniji prema Francuzima, a to je mogla da
bude i posledica naknadnog promišljanja iskustava sa fronta. Prema oceni
oficira 2. puka, potporučnika Jakova Ljotića: „Pored Srba, samo su donekle
Francuzi, na ovom frontu ratovali, ali vodeći računa da što manje žrtava
imaju. Englezi su bili potpuno neaktivni na krajnjem desnom krilu Solun-
skog fronta i jedina korist od njih je bila da su posedali jedan veliki odsek
fronta, koji bi bez njih morali drugi da posednu. Doduše, njihovo prisustvo
značilo je mnogo u čisto moralnom pogledu, kako za nas pozitivno, tako i
za Bugare negativno. To isto važi i za Italijane. Ruske dve brigade su se
borile, i nisu žalile sebe, ali su bile vrlo male brojem, da bi mogle stvarno da
pomognu.“65 Ljotić navodi i slučajeve francuskog držanja na frontu: „Fran-
cuzi u našoj eskadrili vršili su svoju službu uredno, ali izbegavajući da se
angažuju, kao što bi verovatno činili da su u sastavu svoje vojske, i na fron-
tu u svojoj zemlji. Većina od njih prikrivala je ovakav stav, kamuflirajući ga
prividnom revnošću, dok je potporučnik Diran, rodom iz Marselja, otvoreno
govorio, „da on ne želi da ostavi svoju glavu na Kajmakčalanu“, dok su svi
ostali isto mislili, samo to nisu govorili. I zato su se tražili izgovori da se što
manje leti... Isto tako, da se što manje preleću neprijateljske linije fronta, i
da se leti nad teritorijom koju neprijatelj drži. Pojedini francuski piloti nisu
nikako hteli da pređu liniju fronta.“66
61
S. Krakov, n. d., 170–171.
62
63
Iskaz Jovana Carića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 312–313.
64
Aleksandar Deroko, A ondak je letijo jeroplan nad Beogradom, Beograd 1983, 99.
65
66
Isto, 265.
Isti oficir pravi razlike među saveznicima i u solunskim kafanama:

„Francuzi su se odlikovali neozbiljnošću, Englezi ozbiljnošću i mnogim tro-
šenjem jakih pića. Rusi prosipanjem para i bučnošću, Srbi stidljivošću, sma-
trajući sve demimondkinje za „princeze“ i željom da se provedu, a da što
manje košta. Italijani su bili najotmeniji.“67 Drugi oficir, Marković, navodi:
„Kvalifikacija vojski od našeg vojnika: na prvom mestu Srbi i Rusi, drugi
Englezi, treći Francuzi, četvrti Italijani, Grci i Rumuni.“68
Kontakt sa francuskom vojskom uticao je na promene mnogih navi-
ka i ponašanja unutar Srpske vojske. Iz većine sačuvanih izjava srpskih voj-
nika uočljivo je da je pod francuskim uticajem, ili bolje reći pritiskom, pres-
tala praksa batinanja vojnika kao disciplinska mera na Solunskom frontu.
U Srpskoj vojsci oficir je do tada mogao da zbog prestupa ili disciplinske
greške naredi da se vojniku „lupe batine“. Jedan kaplar 22. pešadijskog
puka seća se da je bio „dežurni tog dana kada je stigla takva naredba“ od
vrhovnog komandanta Savezničkih snaga generala Saraja. Pročitavši nare-
dbu, kaplar je prokomentarisao na svoj način: „E rek’o gospodo oficiri, eve
vi ga sad!“.69 Prekid ove prakse dobro je upamćen u svesti vojnika i gotovo
svi ga ističu: „A pre su nas tukli ko volove. Ali još na Krfu Francuzi zakratili
boj... Ne smeš da dirneš vojnika. A kad komanduješ, samo na pet koraka
možeš da mu priđeš. Tako i ostalo. O, vojnik, gospodin!... Svaka čast Fran-
cuzima...“70
Sa druge strane, neke navike i praksa francuske vojske su prenete
Srpskoj vojsci na Solunskom frontu. Uvedeno je davanje vina vojnicima uz
ručak („Ono nema svaki dan, nego zna se, ima određeno: četvrtak, nedelja, i
kad je praznik)“. Uz vino dobijane su i „francuske“ cigarete.71 Obični vojnici
su dobro uočavali razlike između svojih i francuskih oficira: „Njin oficir
skupi vojnike ukrug pa im priča nešto, priča, priča, pa kad završi, on izvadi
kutiju cigara od sto komada pa zađe redom, sve posluži vojnike“.72
Posebna novost za srpskog vojnika bili su pripadnici francuske voj-
ske koji su poticali iz afričkih ili azijskih kolonija. Najveći deo srpskih voj-
nika i oficira do tada nije susreo ljude druge rase i boje kože. O tome su
upečatljivo svedočili: „Ja sam tu prvi put vido crnce. Crn ko naša trešnja
crnica. Oni govore francuskim jezikom“. Dvojica mladih vojnika Šumadij-
ske divizije na brodu kada vide ložača u strahu beže na palubu: „Tu smo
67
Isto, 234.
68
69
Iskaz Živote Pantića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 153.
70
Iskaz Dragoljuba Radojkovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 91–92;
71
Iskaz Dragoljuba Radojkovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 92–93.
72
prvi put videli crnca. Kud je crnac, još go! I mi beži gore“73. U bugarskoj
vojsci susreti sa takvim vojnicima izazivaju isti efekat: „Našite voinici, kad
zalovil prvija čeren plennik, pomislili, če e bojadisan, i za užas na gorkija
negr, dlgo go trkali do krv, s keremida, da iztrkat černata boja“.74
U situacijama kada su oko njih francuske trupe Srbi prave razliku
pa Francuzima zovu i „crnce i arape“ koje viđaju u pešadiji oko sebe,
odvajajući ih od „pravih“ Francuza, koje su recimo viđali u artiljeriji.75
Srpski vojnik nije mnogo razlikovao kolonijalne vojnike (navodeći bez raz-
like: „puk crnaca-arapa“), ali im je priznavao borbene kvalitete. „Ratnici
su bili opasniji od nas. Koga zarobe, oni to pobiju. Oni išli napred, mi za
njima.“76
Bliskost na linijama fronta iskovala je ratno srpsko-francusko dru-
garstvo koje je posebno bilo na ceni: „Francuzi su dobri drugovi“.77 Osećaj
zahvalnosti, a potom i ratnog drugarstva ostao je neizbrisiv kod većine voj-
nika-solunaca. „O Francuzima ja i danas, i posle mene, i posle mojeg trećeg
naraštaja, kažem: neka pozdravljaju Francusku-majku. Život su nam onda
ljudi spasli.“78 Kako jedan od njih prostodušno sumira: „Družili smo se sa
Francuzima. Voleli smo Francuze i oni su voleli nas“.79
Slobodno vreme i odlazak u Solun
Srpski vojnici su posle izvesnog vremena na frontu počeli da prila-

gođavaju ambijent svom dugotrajnom boravku. O tome svedoči i Arčibald
Rajs u svom dnevniku, sredinom maja 1918: „Svuda gde su bujne kiše osta-
vile malo plodna zemljišta po stenama, on stvara mali vrt, zaliva ga brižljivo
vodom sa izvora, svežom vodom sa često vrlo dalekog izvora. Crni luk, pla-
ninsko cveće, obrazuju skromni i lepi vrtić koji ga potseća na voćnjake,
vinograde i sela koje dana beru i uživaju drugi.“80 Instinkt seljaka nadmašio
je ratnika. Deo vojnika je od dolaska na prve linije fronta počeo da sakuplja
semenje od voća i povrća koje je raslo u blizini. „Nadali se da ćemo brzo u
Srbiju, pune im vojničke torbe bile kesica i semenije. Ali rat se produžio,
iduće godine oni bacaj staro i ostavljaj novo seme. Doneli neki u Srbiju raz-
nog semena, čak i seme duvana.“81
73
74
Stefan Canev, Blgarski hroniki, tom 3 1878–1943, Trud, Sofija 2008, 356.
75
76
Iskaz Milana Gajića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 127.
77
Iskaz Desimira Milenovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 243.
78
Iskaz Svetozara Andrića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 108.
79
80
81
Iskaz Dragiše Pavlovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 31.
Vojnici su u slobodno vreme počeli da se bave pojedinim zanima-

njima (današnjim rečnikom: hobijima). „U svome slobodnom vremenu, on
je radio ručne radove i jedinstveno dovitljiv on je iznenađivao svojim zdra-
vim duhom i svojim izumima.“ Čak je od radova koji su se mogli doneti sa
linije fronta priređena izložba u Solunu. Za izradu ovakvih predmeta vojni-
ci su koristili materijal „od čaura, kuršuma, parčeta od granata, čuturica,
parčeta polomljenih puščanih cevi, od aluminijuma, mesinga, gvožđa, raz-
nih metalnih legura... Od aluminijuma su izrađene duvanske kutije, upalja-
či kutije za palidrvca, čaše raznih vrsta, lepeze, „piksle“ za palidrvca. Sve je
to po izgledu vrlo skromno ali velikim delom i sasvim ukusno, naročito
pojedine lepo izgravirane čašice. Od mesinga i od kombinacija raznih
metalnih polomljenih delova iz naoružanja ima najviše predmeta. To su
kutije za palidrvca i duvan, mastionice, svetnjaci, čaše, vaze, lampe, krigle,
pljoske.“ (navode se dalje predmeti od kože, drveta, minijature buradi, pre-
dmeti iz pletarstva). „Naročitu grupu predmeta činili su muzički instru-
menti, violine, tambure, dvojnice, svirale, sve izrađene vrlo lepo.“ Zatim tri
minijature: razboj, volovska kola sa išaranim kanatama i čeze „na kojima
stoji natpis Spomen na Mačvu. Sve to ukupno daje utisak nečega našeg dis-
kretnog, nostalgičnog, dirljivog“. „I pored mnogih predmeta gotovo primi-
tivne izrade, on je ovim pokazao da, i kraj svih muka i nevolja, u njemu još
uvek živi krepak duh i zdrava misao“ – bio je zaključak o ovom rovovskom
stvaralaštvu.82
U slobodnom vremenu, vojska je znala da zaigra kolo uz muziku
koju bi zasvirao neko od vojnika na sviralama. Ponekad bi se kolo povelo uz
vojnu muziku – svirače, pronađene u pozadni. Vojnici koji su dobro pevali
posebno bi pamćeni jer su melodijom oživljavali sećanje na dom. „Imali
smo smenu, po nedelju dana siđemo, imalo jedno mesto, Katunac se zvalo.
Tu je bio ko neki zaklon od neprijatelja. Tu smo mi prali rublje ili u pozoriš-
te išli. Igrali glumci. Napravljeno k’o pozornica... mi smo sedeli na travi...
Glumci sve muškarci. Dolazila je tu vojna muzika, svirala... to je bilo jedno
dva kilometra od linije, ali je takav zaklon bio da niko nije znao šta se deša-
va dole.“83 Vojnik iz Moravske divizije svedoči: „Oni su se trudili da nas
razonode. Jer čim se osami vojnik, samo misli: kad ću da vidim majku, ses-
tru, braću...“.84 O srpskom vojničkom pozorištu na frontu aprila 1918, deta-
ljno je i sa puno hvale pisao dr Arčibald Rajs.85
Korisna zanimanja u slobodnom vremenu, uz nešto kocke i alkoho-
la, bile su zabave na linijama fronta i njegove pozadine. Van toga za razo-
82
D. Vasić, n. d., 56–57.
83
Iskaz Aleksandra Jankovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 233.
84
Iskaz Svetozara Andrića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 109.
85
Golgota i vaskrs Srbije 1915–1918, 699–701.
nodu se išlo u Solun, koji je bio mesto odmora i povremenog provoda.

„Zabavni život“ neodoljivo je privlačio pre svega oficire srpske vojske, ali i
podoficire i vojnike, sav taj svet u mladićkom uzrastu željan novih iskustava
i opuštanja od strahota fronta.
Kako piše Stanislav Krakov, ovaj grad je postao metropola jedne
armije, sakupljene sa četiri kontinenta od svih rasa, religija i nacija.86 A
Deroko pojašnjava: Solun je bio „tada jedan fantastičan centar svega i sva-
čega. Bio je pozadina, živa i bučna, daleka od fronta... Tu su bili štabovi,
bolnice, glavno snabdevanje, a pored svega: zabava.“87
„Samo, on (Solun) je sa svim svojim privlačnostima bio nama teško
dostupan. Trebala je naročita dozvola koja se teško dobijala, i uz sasvim
izuzetan razlog. Pa i sa tom dozvolom, noćni barovi i zabave, bar nama
nižima u vojsci, bili su zabranjeni. Patrole su krstarile svuda i proveravale
dozvole i papire.“88 Vojnici koji su dobili dozvole su se nekoliko sati spuštali
do najbliže stanice, a potom se hvatao voz do Soluna. „U Solunu si mogao
da kupiš šta ’oćeš i da se provedeš lepo. Moglo je da se uđe u kafanu, imala
jedna velika kafana, zvala se Olimpus. Mog’o si da pojedeš sve šta ’oćeš, i da
ručaš... u Solunu je svačega imalo“.89
Oficiri su lakše posećivali Solun. U zapisima nekolicine oficira i
podoficira kao posebno mesto zabave figurira kafana „Tur Blanš“. Jakov
Ljotić navodi: „Skoro svako veče išao sam u „Tur Blanš“, gde sam imao veli-
ki broj poznanika, kako među našim, tako i među stranim oficirima. Glavni
gosti „Tur Blanša“ bili su francuski i engleski oficiri, zatim Rusi i Srbi.“90
Stanislav Krakov piše da su on i njegove kolege oficiri ostavljali francuske
uniforme i preodevali se u delove engleske uniforme, koja se mogla kupiti
zajedno sa tropskim šlemom i drugim detaljima. Izgled što više nalik na bri-
tanskog oficira bio je „za svakog od nas najveći izraz elegancije.“91
Oko odlaska u javne kuće postoje oprečna sećanja. U oficirskim
krugovima „odlazak u Solun“ je bio uobičajena stvar. Za oficire bilo je, kako
piše Krakov, „stotine zatvorenih kuća“, gde se isključivalo „učešće ulice u
intimnim susretima“.92 Pojedini vojnici takođe su išli „u Solun zbog žen-
ski“. Neki su to i slobodnije zvali: „Brale, ajdemo u Solun na kurvanje.“93 U
gradu su vojničke javne kuće bile locirane u Vardarskoj ulici. Kako svedoči
S. Krakov, u kvartu „najniže i najbestidnije prostitucije“ u kojem je bila ova
86
87
A. Deroko, n. d., 98.
88
Isto, 99.
89
90
91
92
Isto, 158.
93
Iskaz Čedomira Lazarevića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 320.
ulica, dolazili su samo vojnici iz kolonija, a ovde nije primećivao vojnike

bele rase.94 Pojedini srpski vojnici, međutim, kasnije su se sećali ove ulice:
„Jooj, cela Vardarska ulica u Solunu. Na kraj Soluna. Imalo kurve koliko
’oćeš. Grkinje, najlepše Grkinje. Možeš na zadnjici crtak da joj otkoveš...
Išla vojska, išli i mi, ali ređe... pa kad se vojnik vrati iz pozadine, ili iz Solu-
na, pitaju ga: Jesi l’ bio u vardarskoj diviziji? Oficiri nisu davali da idemo
tamo. Vodili računa. Nego koj’ umakne, ovako na dozvolu.“95
Posebna prilika za ovakvu avanturu bio je boravak u nekoj od vojnih
bolnica u Solunu, kada je moglo da se lako dođe do takvih mesta. Drugi su se
snalazili u blizini fronta: „Iskradali smo se noćom, išli po selu kod Grkinja“.96
U Bizerti se takođe odlazilo u javne kuće u slobodnom vremenu. U
nekima od njih bile su samo Francuskinje („Tamo imao kupleraj. Francus-
kinje od 15 do 30 godina. Uđeš, dva franka metalna ubaciš. Svaka ženska
imala numeru. Ti ubaciš paru, ona ide otud. Ako ti se svidi: idi. Ako ne, ti
ponovo ubaci paru“), odnosno one koje su srpski vojnici zvali „arapski
kupleraj“ („Ijaoj! Arapkinje, mulatkinje. Ijaoj! Unutra ovako krug, one oko-
lo igraju. Ima jedan u krugu što svira u neke zurle, one skoro gole igraju. A
mi sedimo, biramo. Samo daj franak“.)97
U mnogim sećanjima ili izjavama ukazuje se da su vojnici bili svesni
da nije dobro upuštati se u ovakve avanture. Pojedini vojnici govore da im
je od starijih preporučeno „za vreme rata ne pipaj u žensku... Ženama
nisam prilazio, meni su to stariji kazali i ja sam to vezao za ozbiljnost“.98
Slično beleže i pojedini oficiri kao Dimitrije Ljotić, tada potporučnik u 5.
puku: „Front je bio u planinama. Na frontu Drinske divizije nigde naselja.
Kod Srpske vojske inače, za vreme operacija, vlada najveća moguća čed-
nost, koja dolazi od narodnog verovanja da čovek koji nije čedan, koji ide za
ženama, mora platiti glavom. Na frontu naše divizije je to bilo potencirano
potpunim odsustvom svakog naselja. Zapazili smo da ljudima to uzdržava-
nje nije ne samo škodilo, već ih činilo uravnoteženijim i vedrijim.“99
Predrasude
Za razliku od nekih savezničkih vojski koje su imale žene u svom

aktivnom – doduše pomoćnom sastavu, u Srpskoj vojsci su bile samo dve
94
S. Krakov, n. d., 158
95
96
Iskaz Dragiše Pavlovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 31; Iskaz Petroni-
ja Markovića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 77.
97
Iskaz Ljubomira Pavlovića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 274–275.
98
Iskaz Živote Pantića, u: Tri sile pritisle Srbijicu, 155–156.
99
Dimitrije V. Ljotić, Odabrana dela 1. knjiga, Minhen 1981, 310.
žene u aktivnoj službi. Obe su bile borci i to kod 2. pešadijskog puka: Flora
Sands i Milunka Savić. Engleskinja Flora je došla u puk 1915, prateći poru-
čnika Jovića, koji je kasnije nastradao. Ona je od običnog vojnika napredo-
vala sve do potporučnika, bila ranjena i odlikovana Karađorđevom zvez-
dom. „Učestvovala je u svima borbama i u svakoj borbi se sjajno držala“, i
kao borac kako piše J. Ljotić „zaslužila i čin i odlikovanja“. Drugi puk je
mogao da se „ponosi ovom Engleskinjom i njene zasluge ne bi smele nikad
da budu zaboravljene“. Milunka Savić je u puk stigla iste, 1915. godine i
napredovala je od običnog vojnika do podnarednika, bila ranjavana i odli-
kovana. „Nije se razlikovala od drugih vojnika, i mogu reći, da vojnici u njoj
nisu gledali devojku. Bilo je šale i smeha sa njom, ali zaista za sve vreme
dok je bila u četi, nije se moglo ništa reći rđavo ili neugodno primetiti ili
čuti. Možda se to ima pripisati i čednosti Moravaca za vreme rata, kao i
ukorenjenom verovanju da se za vreme rata mora biti čedan.“100
Za razliku od srpske, u savezničkim vojskama bio je angažovan veći
broj žena. Najviše srpskih vojnika susretalo se sa ženama u bolnicama, ali
bilo je i onih koje su radile kao šoferi ili u drugim pomoćnom službama.
Obični vojnici su se mahom stideli u susretima sa „stranim“ ženama. „Tek
ugledasmo: dolazi otud jedna mlada engleska doktorica. Mi se sklonismo
iza stene. Ona dođe sasvim blizu, pogleda malo okolo i poče da se svlači.
Svuče sve sa sebe. Gola! Potpuno gola siđe do vode, pljuska se malo, pljus-
ka, pa zađe u vodu i zapliva... Vide i ona nas, ali ništa ona.“101
Stid pred „nepoznatim ženama“ se posebno uočavao u bolnicama,
gde je bio veliki broj medicinskih sestara i doktorki, koje su za srpske vojni-
ke bile novost. Od dolaska u bolnicu, gde je bilo obavezno kupanje uz prisu-
stvo medicinskih sestara, pa preko neobičnog merenja temperature do
samog lečenja i oporavka u bolnici.
Evo kako su to videli srpski vojnici: „Ja uš’o u kupatilo i bolničarka
ušla sa mnom. Nosi preobuku. I onda pokazuje mi da skinem odelo. Kako
mogu da skinem odelo pred nepoznatom ženom?! Ona meni pokazuje da
skinem, a ja njoj pokazujem da ona iziđe napolje pa ću da se skinem. Ne,
moram da se svučem pred njom! Kako da se svučem... Ona dreknu na
mene...“ Potom u bolničkoj sobi, sestra prepričava najstarijoj sestri ovaj
događaj: „One su se smejale, a ja sam crveneo od stida,“ priča svoje muke
jedan srpski vojnik.102
Merenje temperature u francuskim bolnicama bilo je posebno nep-
rijatno za srpske vojnike i oficire. „Kod Francuza se meri temperatura zav-
lačenjem termometra u čmar. Naši ljudi to nisu mogli da shvate, smatrajući
100
J. V. Ljotić, n. d., 214–215, 225–228.
101
102
Iskaz Svetislava Kovačevića, u: Srbijico, dušo gorka – priče solunaca, 309.
to za ružno i sramotno. Termometre je delila jedna sestra-kaluđerica, i sva-

kom bolesniku mimikom pokazivala gde i kako da stavi termometar. Mi
smo svi to sami radili, ispod pokrivača, ali jedan kapetan, to nikako nije
hteo i mogao. On je merio temperaturu ispod pazuha, ali sestra na to nije
nikako pristajala. Na kraju, ona je naredila kapetanu da legne potrbuške, a
ona mu je sama stavila termometar. Siromah kapetan, menjao je boju, zno-
jio se, ali nije imao kud i morao je da se podvrgne ovoj, za njega, najtežoj
operaciji. Bilo ga je stid i sramota i od sestre, i od svih nas. Sutradan, javio
se da ide u komandu, iako je stvarno još uvek bio bolestan“.103
Uočljive su i pojave predrasuda nastalih iz susreta sa nepoznatim.
Neke od njih bile su vezane za ishranu koju je obezbeđivala francuska vojska.
„Slična je priča bila i sa pekmezom (marmeladom). Vojnici su za
doručak primali čaj i pekmez. U neko vreme počeše neki vojnici da odbijaju
prijem pekmeza. Tako je počeo pekmez da preostaje, pa je onda višak raz-
deljivan onima koji su hteli da ga jedu. Najzad se ustanovilo šta je uzrok
ovoj pojavi. Proneo se bio glas, da Francuzi u pekmez stavljaju nekakav
prašak za umirenje polnog prohteva, ali da njegovo dejstvo malo po malo i
pri dužoj upotrebi ostaje stalno... Nekako smo uspeli da razbijemo ovu zab-
ludu. Kad smo već kod jela, onda da vam spomenem i slučaj sa zečetinom.
Jedno vreme primali smo zečje meso, ali to se brzo moralo da prekine. Bilo
je to meso od pitomog zeca. Iako su zečevi dobijani u neodranom stanju, pa
su ih drali kuvari, ipak ih vojnici nisu rado gledali. Govorili su da su to
mačke, a oni mačke ne jedu. Neke smo razuverili ali najupornije nismo. Oni
su govorili da ovo što mi dobijamo nisu mačke, ali nisu ni zečevi, nego da su
mešanci od mačaka i zečice, dakle nešto kao mačkozec“.104
I pored stida i straha od nepoznatog, korisne navike i praksa su brzo
usvajani. Posebno ono što je vojniku omogućavalo komotnost, sitost, osećaj
nemanja oskudice u bilo čemu. Jedan oficir zapaža uticaj noviteta na svoje
vojnike: „Ljudi su bili dobro hranjeni, pa relativno dobro (a s obzirom na
zdrav planinski zrak) i zdravo smešteni, zatim vrlo dobro odeveni i obuve-
ni.“105 Drugi oficir primećuje reakciju svojih vojnika: „Sad se bolje hrane i
odevaju neko ikada kod svojih kuća. Vajkaju se u šali: „kako ću kod kuće
bez kafe, čaja, supe, vina biskvita...“.106
O izuzetnom kvalitetu srpskog vojnika na Solunskom frontu upad-
ljivo svedoče zapisi tadašnjeg potporučnika Dimitrija Ljotića, vodnika u 5.
puku: „Posmatrao sam život na frontu. Bolji ljudi se teško mogu naći zajed-
no u tolikom broju. Posle albanskog povlačenja ostalo je zaista u vojsci ono
103
104
105
D. V. Ljotić, Odabrana dela 1. knjiga, 311.
106
što je imalo naročitu svest o dužnosti prema zemlji... Preko Albanije (je)
prešao i na Solunski front došao zaista najbolji mogući odbir, jer je birala
Albanska Golgota prvo, a posle se zabušant i kukavica mučio na svaki način
da se domogne Italije, Francuske i Švajcarske, ili da ostane na Krfu, ili na
posletku bar da ostane u Solunu.“107
SERBIAN SOLDIER ON THE MACEDONIAN FRONT 1916–1918
Summary
In the recent period, when the 100th Anniversary of the Great War
actualized the research of the subjects related to this war, the issue of the
soldier’s life on the front and his daily routine, behavior, different atti-
tudes, fears and prejudices, remained out of the research. The Serbian mili-
tary primarily sources from the war also do not pay too much attention to
this subject. The article provides framework for an overview of the social
life of the Serbian soldier on the Macedonian Front 1916–1918. Mostly it is
related to soldier’s non-combat activities while on the front and away from
Homeland. The article also analyses the common soldier’s attitudes to-
ward the Allies on the front. It is based on collected oral testimonies,
gathered in Serbia in 1980ties among the veterans, as well as from the
memoir literature.
107
D. V. Ljotić, Odabrana dela 1. knjiga, 310.
Dr BOŠKO MIJATOVIĆ, viši naučni saradnik
Centar za liberalno-demokratske studije
Beograd, Kralja Milana 7 UDK 336.743(497.1)"1919/1921"
336.748.5(497.1)"1918/1921"
ZAMENA AUSTRIJSKIH KRUNA

ZA DINARE 1920. GODINE (drugi deo)1
APSTRAKT: U drugom delu članka razmatra se kritika zamene austrij-

skih kruna dinarima od strane više autora. Njihova osnovna tvrdnja
jeste da je kurs razmene kruna-dinar od 4:1 bio nepravedan, čak pljač-
kaški, zbog njihove navodne jednakosti kupovnih snaga. Problem je
samo to što ova tvrdnja nikada nije potkrepljena empirijskim materija-
lom. U tekstu iznosimo ondašnje cene više artikala, uglavnom poljopriv-
rednih, koje pokazuju da je kupovna snaga dinara u trenutku zamene
bila znatno veća (verovatno 3–4 puta) nego krune. Druga primedba –
da je vlada namerno propustila da izvrši zamenu odmah po ujedinjenju
– svakako ne stoji iz tehničkih i političkih razloga. Neki od ondašnjih
kritičara čak su izneli katastrofička predviđanja o ekonomskom kolapsu
zemlje zbog izvedene zamene, koja se nisu ostvarila.
Ključne reči: kruna, dinar, zamena novca, kurs, Jugoslavija
Diskusija o unifikaciji
Pogledi na zamenu kruna 1920. i danas su veoma različiti na južno-

slovenskom prostoru. U hrvatskoj ozbiljnijoj literaturi uverljivo dominira
tvrdnja da je u pitanju nepravedna i štetna operacija na račun hrvatskih i
prečanskih krajeva od strane srpske vlade. Hrvoje Matković u uticajnoj
Povijesti Jugoslavije samo kratko kaže da su kroz zamenu „u korist Srbije
teško bili oštećeni svi dijelovi nove države koji su ranije bili pod austrougar-
skom vlašću“.2 I Ivo Banac tvrdi da je odnos 4:1 bio „potpuno neopravdan“ i
da je štednja stanovništva bitno smanjena,3 a Franjo Tuđman navodi da su
1
Zahvaljujem se Borisu Begoviću, Ljubomiru Madžaru i Branku Milanoviću na
korisnim sugestijama. Odgovornost za preostale slabosti isključivo je moja.
2
H. Matković, Povijest Jugoslavije (1918–1991), Hrvatski pogled, Zagreb 1998, 147.
3
I. Banac, n. d., 223 i 224.
76 Boško Mijatović Istorija 20. veka, 2/2014
4
prečanske zemlje zamenom „grubo osiromašene“. I autori koji su kritični
prema „domoljubnoj“ istoriografiji govore isto: Ivo Goldštajn da je „tadašnja
stvarna vrijednost dviju valuta bila podjednaka“,5 a Alojz Ivanišević da je
„prema tadašnjoj stvarnoj vrijednosti dviju valuta taj odnos trebao biti
1:1”.6 Najzanimljivije je to što pomenuti autori ne navode ni argumente ni
reference kojima bi potkrepili svoje tvrdnje, kao da se radi o opšteprihvaće-
noj naučnoj istini, što svakako nije tačno.
U manje ozbiljnoj hrvatskoj literaturi i publicistici, kao i na blogsfe-
ri uzima se za dokazano da se radi o običnoj pljački. Takvo uverenje održa-
va se još iz 1920, ali je popularisano knjigom Rudolfa Bićanića Ekonomska
podloga hrvatskog pitanja, objavljenoj 1938. od strane Hrvatske seljačke
stranke. Njen uticaj vidljiv je i u radovima novosadskog istoričara Borisa
Krševa, koji tvrdi da je zamena krune bila „prva velika pljačka prečanskih
krajeva“.7 Slično govore i pamfleti Šime Đodana8 i Hakije Đozića.9
Potpuno drugačija slika može se naći u knjizi grupe autora Istina o
Ekonomskoj podlozi hrvatskog pitanja, odgovor g. dr Bićaniću, objavljenoj
1940, zatim kod Ivana Slokara10 i Jožeta Šorna (u pomenutim radovima),
kao i kod Momčila Zečevića,11 Ivana Becića12 i Slobodana Vukovića.13 Stoga
je potrebno ne samo ispitati ovu epizodu, već pogledati šta kritičari kažu i
na kritiku eventualno baciti novo svetlo.
Kupovna snaga krune i dinara
Osnovna linija rezonovanja prečanskih kritičara vladinog načina

unifikacije iz starije generacije je sledeća:
– kupovna snaga krune i dinara bila je podjednaka,
– kurs zamene treba da je određen odnosom kupovnih snaga krune i
dinara,
4
F. Tuđman, Hrvatska u monarhističkoj Jugoslaviji, knj. I, 1918–1928, Zagreb 1993, 298.
5
I. Goldstein, Hrvatska 1918–2008, Zagreb 2008, 31.
6
A. Ivanišević, „Kao guske u maglu? Položaj Hrvatske u prvoj jugoslavenskoj drža-
vi. Između mita i stvarnosti“, Radovi – Zavod za hrvatsku povijest, Vol. 42, 2010, 343.
7
B. Kršev, Pet valuta i pet poreskih sistema, Danas, 15. juli 2008.
8
Š. Đodan, Hrvatsko pitanje, Zagreb 1981.
9
H. Đozić, Kako je Kraljevina SHS opljačkala nekadašnje imaoce kruna Austro-Ugar-
ske, Znakovi vremena, br. 28/2005.
10
I. Slokar, Valutne razmere, devizna politika in bankarstvo, u: Slovenci v desetletju
1918–1928, Ljubljana 1928.
11
M. Zečević, Srbija i valutno pitanje 1918–1921, u M. Zečević, Prošlost i vreme, Iz
istorije Jugoslavije, Beograd 2003.
12
I. Becić, Valutno pitanje u Kraljevini SHS, Leskovački zbornik, br. 45, 2005.
13
S. Vuković, Srpsko društvo i ekonomija (1918–1992), Novi Sad 2012.
Zamena austrijskih kruna za dinare 1920. godine 77
– zamena od četiri krune za jedan dinar ne odgovara odnosu kupov-

nih snaga i
– stoga je zamena nepravedna, pa i pljačkaška.
Problem s tvrdnjom da je kupovna snaga krune i dinara podjednaka
je to što uopšte nije dokazana, a ni dokazivana. Uzimala se zdravo za goto-
vo, na poverenje, bez imalo truda da se argumentuje. Tako je Savez novča-
nih zavoda tvrdio da se „za žigosanu krunu dobiva ono isto što i za današnji
dinar“,14 a direktor Saveza Ivan Krajač,15 još preciznije, da „kruna do mar-
kiranja ima veću, a po markiranju u proseku podjednaku snagu kao dinar u
Beogradu“.16 Ili Bićanić: „Što se tiče kupovne snage na tržištu robe, ona je
bila otprilike jednaka za krunu i za dinar... Kupovna snaga u zemlji je bila
jednaka. Ono što je stajalo u Beogradu i Srbiji 10 dinara plaćalo se u Zagre-
bu i Hrvatskoj 10 kruna“.17 I to je sve. Ni ovde ne postoji neki argument,
neka referenca, neke cene ili drugi podaci koji bi potkrepili iskaz, što je oči-
gledna metodološka manjkavost koja je dovoljna za odbacivanje ove tvrdnje,
posebno stoga što dolazi od zainteresovanih strana. Da bi se smelo tvrditi
da je kupovna moć jednaka, trebalo bi raspolagati metodološki korektno
napravljenim upoređenjem nivoa cena na krunskom i dinarskom područ-
ju.18 Ali, ništa slično se ne pominje u raspoloživoj literaturi.
Postoje i drugačije procene. Tako se u zagrebačkom Obzoru još
početkom 1919. pojavilo mišljenje da je je odnos dinara i krune po kupov-
noj snazi 1,5:1.19 I Slovenec, organ Korošecove Narodne stranke, pomenuo
je 1920. da je kupovna snaga dinara u Srbiji „dvaput veća nego kupovna
snaga krune u Sloveniji“.20 Na kraju, Mijo Mirković, savremenik i cenjeni
hrvatski ekonomski istoričar, napisao je da je početkom 1920. kupovna sna-
ga dinara bila tri puta veća nego krune.21
Mi ni danas ne raspolažemo metodološki korektnim poređenjem
ondašnjih kupovnih snaga krune i dinara, ali možemo da navedemo neke
primere uglavnom nađene u tadašnjim novinama, što znači da su nepristra-
sni i svima dostupni.
14
Lj. Kosier, n. d., 246–251.
15
Krajač je bio i političar, prvo u Hrvatskoj zajednici, a zatim u HSS-u ispred koje
je bio i ministar trgovine i industrije u vladama Nikole Pašića i Nikole Uzunovića 1925–
1927. godine.
16
Lj. Kosier, n. d., 291.
17
R. Bićanić, n. d., 42–43.
18
Za savremene metodologije upoređenja kupovnih snaga novca videti Internatio-
nal Comparison Program: http://siteresources.worldbank. org/ICPEXT/Resour-
ces/ICP_2011.html, 5. januar 2013.
19
Obzor, 1. mart 1919.
20
Slovenec, 11. septembar 1920.
21
M. Mirković, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1958, 340.
Upoređenje nekih cena za 1 kg
Vojvodina Beograd Užički kraj

velikoprodaja maloprodaja velikoprodaja
17. 12. 1919. 15. 12. 1919. XII 1919.
kruna dinara dinara Odnos
Mast 33,5 10 3,3
Pasulj 5,6 2,3 2,5
Svinjsko 19,7 7 2,8
Goveđe 17,4 7 2,5
Belo brašno 7,1 3 2,4
Pšenica 4,0 1,3 3,0
Napomene: Cene za Vojvodinu obračunate su kao neponderisani prosek za
11 gradova u Baranji, Bačkoj i Banatu, a za užički kraj kao neponderisani prosek za
4 grada; velikoprodajne cene su originalno izražene za 100 kg.
Izvori: Užički kraj: A. Miletić, Unutrašnja trgovina u Kraljevini SHS 1919.
godine, Tokovi istorije, br. 3–4, Beograd 2003, 12; Beograd i Vojvodina: Trgovinski
glasnik, 16. i 23. decembar 1919.
Kako se jasno vidi, cene u krunama u Vojvodini znatno su više nego

cene u dinarima u Srbiji, tako da tvrdnja o jednakoj kupovnoj snazi krune i
dinara nije istinita. Prosečan odnos cena iz prethodne tabele je 2,7:1. On je
realno bio i veći jer ove cene nisu jednake vrste: krunske su velikoprodajne,
a beogradske maloprodajne. Pošto su svakako krunske u maloprodaji bile
više nego navedene velikoprodajne (za transportne troškove, preduzetničku
dobit i oduzimanje popusta za kupovinu na veliko), to bi odnos porastao sa
tih 2,7:1 na 3:1 ili 4:1.
Drugo, u januaru 1920. kilogram goveđeg mesa na pijaci u Beogra-
du koštao je prosečno 7 dinara, a u Ljubljani je propisana cena bila 15,70
kruna, dok je bilo mesara koji su ga prodavali po 18 kruna, što daje odnos
od oko 2,5:1. Ili, maloprodajna cena brašna se tada u Beogradu kretala od
1,60 do 3,10 dinara, zavisno od vrste, a u Zagrebu su cene adminstrativno
maksimirane na 9 do 12 kruna po kilogramu, što daje odnos od oko 4:1.22
Treće, cena i Jugoslavenskog (Hrvatskog) lojda i Trgovinskog glasnika,
dveju sličnih privrednih novina, iznosila je u decembru 1919. jednu krunu,
ali se ovaj drugi prodavao i za 20 para. Iste cene u krunama i dinarima kao
Trgovinski glasnik imale su Pravda i Politika. Znači, cena zagrebačkog i beo-
gradskih listova bila je jednaka u krunama, ali je dinarska u beogradskim
22
Trgovinski glasnik, 19. februar 1920; Slovenski narod, 16. januar 1920; Slovenec, 8.
januar 1920.
bila znatno niža i davala kurs od 5:1. Slovenački listovi bili su jeftiniji: Slo-
venec, Slovenski narod i Nova doba 60 filera, ali je to još uvek odnos 3:1 pre-
ma cenama beogradskih listova u parama.
Ovi primeri jasno indiciraju netačnost tvrdnje o jednakosti kupov-
nih snaga, odnosno izvesnost da je kupovna moć dinara bila veća nego kru-
ne. Kako se slažu sa pomenutim ocenama Obzora, Sloveneca i, posebno, Mije
Mirkovića, može se zaključiti da je najverovatnije u trenutku odluke kupo-
vna snaga dinara bila daleko veća nego krune.
Ekonomski gledano, jednakost kupovnih snaga dveju valuta i njihov
bitno različit berzanski kurs nikako ne idu zajedno, pa nije moguće da je
kupovna snaga krune i dinara jednaka kada je njihov kurs krajem 1919. bio
oko 4:1. Čak i da su, usled nekog vanrednog razloga, u jednom trenutku
uspostavili i jednakost cena i kurs 4:1, odmah bi na delo stupili redovni eko-
nomski mehanizmi koji bi izmenili te relacije. Za kupca sa dinarskog pod-
ručju roba sa krunskog bila bi veoma jeftina (1/4 od cene na dinarskom
području), što dobija čim zameni dinare za krune (i dobije ih četvorostruko)
i kupi robu za krune. Na primer, ukoliko džak pšenice košta u Vukovaru
100 kruna, a u Beogradu 100 dinara, Beograđaninu se isplati da svojih sto
dinara zameni za četristo kruna i kupi četiri džaka u Vukovaru umesto jed-
nog u Beogradu. Ovo povećanje tražnje sa dinarskog na krunskom području
dovelo bi do uravnoteženja, i to ili rastom cena pšenice na krunskom pod-
ručju (zbog povećane tražnje) ili jačanjem krune prema dinaru (zbog pove-
ćane tražnje kruna), a verovatno i jednog i drugog tako da bi kurs novca i
odnos cena došli u sklad, kakvog, po Krajaču i Bićaniću, nije bilo.
Kurs zamene krune i dinara
Da kurs zamene krune i dinara treba da zavisi od njihovog odnosa

kupovnih snaga, kako traže kritičari vlade, nije sporno. Pitanje je samo da li
isključivo odnos kupovnih snaga treba da odredi kurs zamene. Mislim da
ne, jer postoje i drugi činioci koje bi trebalo uzeti u obzir. Vidimo ih četiri.
Prvo, srpski dinar donosi novom dinaru vrednu metalnu podlogu
koju kruna gotovo da nema (osim iz likvidacije AU banke). Srpska strana je
tako u novac nove države uložila važan deo skromnog nacionalnog kapitala,
iako bi za nju bilo bolje da je, umesto u sefove Narodne banke, uložen, na
primer, u obnovu njenog bankarskog sistema, koji, zbog rata i okupacije,
praktično nije postojao 1919, ili u druge produktivne poslove. Zbog nefun-
diranosti krune posle unifikacije pojavio se manjak podloge,23 što je značilo
23
Doduše, u Zakonu o Narodnoj banci pomenuta je i državna imovina kao podloga,
ali je to bilo više reklamno nego stvarno rešenje. Jer, podloga novca mora biti likvidna, znači
ili metalna ili lako pretvoriva u metal da bi vršila svoju ulogu, što državne šume ili zgrade
svakako nisu.
kvarenje dinara, odnosno smanjenje poverenja koje se u njega može imati.

Da nije došlo do spajanja s krunom, dinar bi zadržao jaku podlogu i omogu-
ćio zlatno važenje. Zbog slabe, razvodnjene podloge, novim zakonom o
Narodnoj banci nije ni predviđena zamenljivost novčanica za metal, tako da
je Kraljevina SHS zadugo ostala na papirnom važenju i čekala do 1931. da
proglasi zlatni standard, a posle velikog francuskog zajma. Slabost papirnog
važenja se ubrzo pokazala: tih godina emitovano je dosta dinara za potrebe
pokrivanja državnog deficita, što je dovelo do smanjenja vrednosti dinara i
što ne bi bilo moguće da je važio metalni standard. Zbog vredne podloge
koju je dinar imao a kruna ne, prirodno je da vrednost dinara bude uvećana
u odnosu na odnos kupovnih snaga.
Drugo, stanovništvo Srbije je tokom rata veoma oštećeno okupacio-
nim kursom od dva dinara za jednu krunu, pa je unifikacija novca bila prili-
ka da se dinarskom području ova šteta makar delimično nadoknadi kroz
povoljniji odnos zamene. Takva pogodnost je u punoj meri sadržana u
pomenutom predlogu Saveza novčanih zavoda, a kroz sugestiju da se kurs
zamene odredi na 2:1 umesto 1:1 baš zbog okupacione eksproprijacije.
Treće, kurs zamene nije smeo da bude previše povoljan kako ne bi
privukao krune iz okolnih zemalja, kako je Ivo Belin govorio još krajem
1918. godine. Milijarde malo vrednih kruna čekalo je priliku da budu zame-
njene za nešto vrednije, pa ih je trebalo odbiti od Jugoslavije, makar i uz
pomoć kursa.
I četvrto, uticaj tržišnog kursa na kurs zamene bio je i neminovan i
poželjan. Neminovan – stoga što je bio raspoloživ i poznat svima (novine su
ga objavljivale), pa je predstavljao orijentir od koga kurs zamene nije smeo
da previše odstupi da zamena ne bi izazvala velike proteste. Poželjan – jer je
predstavljao svakodnevno vrednovanje dveju valuta od strane poslovnih lju-
di, koji su najviše zainteresovani za njih i koji stoga poseduju najbolje infor-
macije o svim činiocima, a polazeći od međunarodnih berzanskih vrednosti,
unutrašnje trgovine i investicionih mogućnosti. U datim okolnostima, pred-
stavljao je najobjektivniji element cele jednačine.
Hacinova kritika
Zanimljivu ekonomsku kritiku kursa zamene dao je slovenački eko-

nomista Janko Hacin.24 Načinio je misaoni eksperiment ustanovljavanja šta
bi se dogodilo s kursom krune i dinara da predstavljaju valute u odvojenim
zemljama. Pošao je od toga da su spoljni dugovi krunskog područja države rela-
tivno mali i izvoz priličan i zaključio da je platni bilans „verovatno aktivan“.
24
Slovenski narod, 25. i 31. decembar 1919.
S druge strane, spoljna zaduženost Srbije je vrlo visoka (oko 4 milijarde zla-
tnih franaka/dinara, sa, kako je procenjivao, godišnjom otplatom od 450
miliona tekućih dinara), a trgovinski bilans u 1919. veoma negativan, što je
donosilo „izuzetno pasivan“ platni bilans. Iz tako različite situacije, a zbog
potrebe da dinar depresira kako bi se popravio platni bilans, izvodio je
neminovnost slabljenja kursa dinara prema kruni i zaključio da bi kurs bio
bliže četiri dinara za jednu krunu nego vladinom predlogu za obrnuti
odnos.
Hacinova logika je tačna u vrlo jednostavnom modelu bez kreditnih
mehanizama, ali pada sa unošenjem realističnijih elemenata. Tako dinar ne
mora da depresira ukoliko u model uključimo kreditne aranžmane i dozvo-
limo mogućnost da se tekući deficit finansira kroz novo zaduženje i da se
stari dugovi ne isplaćuje u gotovom već refinansiraju novim zajmovima:
tada uravnoteženja preko deviznog kursa nisu nužna. Drugim rečima,
moguće je da bi kurs dinara bio znatno povoljniji prema kruni u realistični-
jem modelu valutnog kursa nego što tvrdi Hacin.
Drugo, Hacin je pretpostavio da će Srbija morati odmah da plaća
sve obaveze po spoljnim dugovima, što se nije dogodilo. Pojednostavljeno
rečeno, plaćanje predratnih zajmova Srbije zapelo je na pitanju da li da se
otplata vrši u zlatnim ili papirnim francima, a plaćanje ratnih na pitanju
njihovog tačnog iznosa. Jugoslavija je vrlo dugo vrdala i izbegavala plaća-
nja, uz delimične otpise od strane poverilaca.25
Treće, Hacin je izgubio iz vida jednu važnu stavku koja je menjala
finansijsku sliku: ratne reparacije u korist Srbije (i Crne Gore). Nemačkoj je
1921. određeno da na ime reparacija plati 132 milijarde zlatnih maraka, od
čega 50 milijardi tokom prvih decenija. Srbija je stekla pravo na 5% od toga,
znači na 2,5 milijardi u prvom ciklusu i još 4 milijarde na vrlo dugi rok.
Pored toga, Srbiji je određeno i 1,2 milijardi franaka reparacija od Austrije,
Mađarske i Bugarske, pa je tako imala prava na iznos ratne odštete slične
veličine njenim ukupnim spoljnim dugovima.
Pitanje cena po zameni
Ideja da će zamena novca dovesti do gubitka ¾ novčane imovine

bila je zasnovana na sledećem rezonovanju: zamena će smanjiti brojčani
iznos novca u rukama posednika kruna (100 dinara umesto 400 kruna), ali
cene najverovatnije neće biti brojčano smanjene već će u dinarima ostati
iste kolike su bile u krunama (uglavnom zbog trgovačke pohlepe). Tako je
Ivan Krajač tvrdio sledeće: „Predloženo vezanje obaju novčanica a u razmeru
4:1 na istom papiru, uzrokovat će četvorostruko skakanje cena u krunskom
25
Videti: D. Gnjatović, Stari državni dugovi, Beograd 1991.
području u novoj jedinici“, što će „najteže osetiti svi slojevi, a najviše sama
država koja bi išla u susret katastrofi ako će morati plaćati činovništvu pla-
će u dinarima u istoj brojčanoj visini kako je... plaćala u krunama“.26 I novi-
ne nisu zaostajale, pa je Slovenec pisao da bi zamena 4:1 imala „jedini efekat
da bi cene strašno skočile tako da bi sve što danas košta 1 krunu koštalo 1 dinar.
Da bi takva zamena donela potpun krah privrede ne može biti sumnje“.27
Ovde se očigledno radi o odsustvu elementarne ekonomske logike,
što nije čudno kada se zna da su kao vodeći prečanski finansijski stručnjaci
toga vremena figurirali pravnici zaposleni u bankama. Još je gore ukoliko
su dobro razumeli stvar i svesno varali publiku. Prvo, kod zamene kruna za
dinare po kursu 4:1 ne postoji mogućnost da cene ostanu brojčano iste, jer
je opticaj sada samo jedna četvrtina prethodnog, pa je i obim kupovina
samo jedna četvrtina prethodnog. Pošto na tržištu deluje konkurencija,
trgovci moraju da snize cene na jednu četvrtinu da bi prodali robu, što
mogu da učine bez negativnih posledica po sebe jer znaju da će i njihovi
dobavljači smanjiti cene na jednu četvrtinu, pošto je novac sada četiri puta
vredniji. Jednostavno, denominacija novca ili promena novčane jedinice ne
utiču na realne vrednosti prihoda, dohotka ili imovine. Na kraju, iskustvo iz
1922. godine, kada je vršena zamena krunsko-dinarskih novčanica za dinar-
ske pokazalo je da pomenutih problema sa cenama nije bilo. Drugo, zamena
kruna je 1920. izvršena za krunsko-dinarsku novčanicu (kruna za krunu)
pa nikakvih promena cena nije ni moglo ni trebalo da bude, a nije ni bilo,
pa je Krajačeva tvrdnja besmislena.
Devalvacija krune
Među kritičarima zamene kruna po vladinom konceptu redovno je

korišćen pojam „devalvacije krune“, odnosno „zakonska devalvacija“28 i sta-
vljana primedba da država vodi „devalvacionu politiku“ na račun imalaca
kruna i da je na kraju izvedena devalvacija krune.29 Zakonska devalvacija
označava formalno smanjenje vrednosti krune, izraženo u zlatu, a zakonska
vrednost austrougarske krune ustanovljena je 1892. godine i iznosila je
0,304878 grama zlata za jednu krunu, što potom nije menjano.
Primedba o grehu vlade zbog navodne zakonske devalvacije krune u
stvari znači da bi Jugoslavija trebalo da poštuje zakonsku obavezu obavezu
AU banke i Austro-Ugarske po krunskim novčanicama u punoj zakonskoj
26
Lj. Kosier, n. d., 275 i 291.
27
Slovenec, 21. decembar 1919.
28
Na primer, Lj. Kosier, n. d., 335.
29
Devalvacija standardno označava smanjenje vrednosti novca, prvenstveno zva-
nične vrednosti u sistemu fiksnih deviznih kurseva.
vrednosti, odnosno u zlatu i da, ranije ili kasnije, bude spremna da te nov-
čanice isplati u zlatu po kursu iz 1892, a bez obzira na rat u međuvremenu i
ogromno povećanje broja kruna u prometu.
Takav zahtev ne stoji ni pravno, ni moralno, ni ekonomski. Prvo,
zamena nije donela formalnu devalvaciju krune pošto tom prilikom nije ni
utvrđena njena nova zvanična vrednost izražena u zlatu (kao ni dinara), već
samo odnos dveju valuta. Odlukom vlade o unifikaciji novca od 15. januara
1920. izričito je predviđeno da će se vrednost dinara (a time i krune) u zlatu
odrediti kada se steknu uslovi, odnosno tokom prelaska na zlatni standard.
Drugo, čak ni zvanična devalvacija ne bi padala na dušu vlade Kraljevine
već isključivo AU banke, pošto bi samo predstavljala prilagođavanje već
zaboravljene zvanične vrednosti u zlatu posleratnoj stvarnoj vrednosti kru-
ne. I treće, besmisleno je tražiti da Jugoslavija vrednuje postojeće krune po
nedevalviranom, predratnom zlatnom paritetu i tako ih isplati imaocima,
kao da u međuvremenu nije naštampano dvadeset puta više kruna i ona
obezvređena. Ivo Politeo, kritičan i prema vladinom planu i prema maksi-
malističkim zahtevima protivnika, lepo je to izrazio: „Ne može se današnjoj
kruni dati vrijednost predratne krune ili predratnog dinara kad je ona
nema. Iz ničega se ne može stvoriti nešto“.30 Jer, to bi značilo ogroman
poklon posednicima malo vrednog papira i enormno opterećenje državne
blagajne,31 što se ne može braniti ni na koji način osim zabavnom advokat-
skom vratolomijom da posednici imaju pravo da svoje krune zamene za zla-
to kod AU banke po kursu iz 1892, da je Kraljevina SHS pravni sledbenik
Austro-Uugarske i da je stoga dužna da preuzme formalne obaveze po zlat-
nom kursu nestale monarhije i njene propale centralne banke. Ovo je ne
samo besmisleno shvatanje pravnog kontinuiteta, već su ga Pariska mirov-
na konferencija i Senžermenski ugovor odbacili kroz jasnu odredbu iz člana
206 da krunske novčanice predstavljaju potraživanje isključivo prema AU
banci u likvidaciji i nikom drugom. Naravno, nijednoj drugoj državi sa
krunskog područja (ni Austriji i Mađarskoj) nije na pamet palo da prilikom
zamene isplaćuje stare krune po zakonskom zlatnom kursu.
Kada bi se dovela do krajnjih konsekvenci, isplata kruna po zlatnom
kursu značila bi prenošenje dela troškova finansiranja rata s poražene na
pobedničku stranu! Naime, pošto su troškovi rata finansirani od strane
Austro-Ugarske inflacionim krunama, to bi otkup obezvređenih novčanica
po punoj predratnoj vrednosti od strane države Jugoslavije značio vraćanje
30
I. Politeo, Narodna banka, Jugoslavenska njiva, 8. avgust 1919.
31
Pošto je na teritoriji Monarhije pre rata u opticaju bilo 2,5 milijarde kruna, a na
teritoriji Kraljevine SHS 1919. najmanje 5 milijardi, to bi značilo da nova država duguje
domaćim posednicima kruna zlata za najmanje dva ukupna predratna opticaja kruna cele
Monarhije u zlatu.
krune na predratnu vrednost i poništavanje tog inflacionog obezvređenja,

što bi donelo veliki transfer resursa iz budžeta na krunsko područje i nak-
nadno (delimično) pokrivanje ratnih troškova Austro-Ugarske i njenih
pokrajina od strane pobedničke Srbije. Stvar se još bolje vidi iz Srbije: radi-
lo bi se o čistom transferu zlata u prečanske krajeve preko budžeta Jugosla-
vije, a bez ikakve koristi za Srbiju.
Priča o devalvaciji koristila se, očigledno, kao polemička tehnologija
poslovnih krugova kojom se pokušalo sugerisati da Vlada namerno smanju-
je vrednost novca u rukama posednika kruna, a to je ceo narod. Tako je
Savez novčanih zavoda tvrdio da se radi o devalvaciji krune, i to „bezobzir-
noj“ i „apsolutnoj“, ma šta to značilo, što „gotovo potpuno uništava znatan
deo nacionalnog imetka vlastitih državljana“.32 Ovakve hiperbole ukazuju
da nema govora o ozbiljnoj analizi već o žučnom zastupanju sopstvenih
interesa i njihovog predstavljanja kao opštih, a radi podbadanja javnosti. A
interes je jasan: što bi kurs razmene bio viši za krunu to bi rezultat bio
povoljniji po osnovni kapital i bilanse ovih novčanih zavoda. Lobiranje od
strane poslovnih krugova postojalo je i pre jednog veka.
Takva propaganda imala je šanse na uspeh u narodu i stoga što je
kod znatnog broja onih koji nisu razumeli šta se događa postojao fenomen
koji je u ekonomskoj nauci poznat pod imenom iluzija novca. Radi se o tak-
vom iracionalnom poimanju novca kod koga se njegova vrednost vezuje za
nominalni iznos na samoj novčanici, a ne za njegovu stvarnu kupovnu moć
(na primer, umanjenu inflacijom). Tako su mnogi podrazumevali da je kru-
na kruna, to jest da je ostala ista kakva je oduvek bila, a da joj vlada u Beo-
gradu sada pobija vrednost. I oni su bili vrlo pogodni za manipulaciju, pa je
zamena u hrvatskim krajevima zapamćena kao nepravedna.
Objektivna krivica vlade
Među kritičarima prisutan je i sledeći argument: posednici kruna

nisu krivi za rast opticaja krune, već je to, posle ujedinjenja, domaća finan-
sijska vlast. Stoga bi pravedno bilo da se uzme kurs valuta koji je preovlađi-
vao prilikom ujedinjenja (krajem 1918) i da to bude stopa konverzije kruna
u dinare. Takav stav zastupao je dr Avakumović decembra 1919, u polemici
sa Nedeljkovićem. Avakumović je priznavao da se „namnoži(o) broj kruna
toliko da im je svaka vrijednost pala“ i da je „uslijed tog velikog priliva nas-
talo takvo izobilje u krunama“. Predložio je za kurs zamene sledeće: „U tom
pogledu odlučan bi bio moment sjedinjenja ovih pokrajina, kada je ministar
finansija odredio relaciju 100:50. Pad vrijednosti kruna od to doba dalje
32
Lj. Kosier, n. d., 244.
nikako ne bi smio ići na štetu posednika kruna“.33 Slično tome, Bićanić je

tvrdio: „Imaoci krunskih novčanica imali su moralno pravo, da od države
traže kod izmjene kruna za dinare onaj tečaj koji je važio u momentu stva-
ranja države SHS“, takođe smatrajući da je tadašnjih 2:1 pravedno i da je
jugoslovenska država kriva za kasniji znatan rast količine kruna.34 Taj stav
ponavlja Boris Kršev kada kaže, takođe bez ikakve elaboracije: „Imaoci
krunskih novčanica... imali su (makar) moralno pravo da zahtevaju od
države da zamenu njihove valute za srpske dinare izvrše po kursu koji je
važio u trenutku stvaranja države“.35
Ovaj moralni argument je pogrešan. Za opadanje vrednosti kruna
prvenstveno je odgovorna AU banka, zbog stalne novčane emisije koja se
prelivala u druge zemlje. Sva žigosanja, markiranja i administrativne mere
u vreme posleratnih okolnosti nisu bile u stanju da zaustave prelivanje, pa
ni Jugoslavija nije predstavljala izuzetak. Jedini pravi put predstavljala je
zamena novčanica i unifikacija novca, što je tražilo dosta vremena. Ali, čak i
da je ministarstvo odgovorno – to uopšte nije dovoljan razlog za davanje
predložene beneficije posednicima kruna.
Avakumović i Bićanić propuštaju da primete da razvoj događaja nije
samo oborio vrednost krune nego i povećao broj kruna u cirkulaciji, kako je
navodio i sam Avakumović. Ukoliko, primera radi, pretpostavimo da je vre-
dnost krune od 1. decembra 1918. do 1. januara 1920. prepolovljena, ali i
da je cirkulacija kruna udvostručena (što su dve strane iste medalje), to bi
značilo da posednici kruna drže u rukama manje vredan novac po jedinici,
ali u većoj količini, što daje podjednaku realnu vrednost (izraženu stabilnim
devizama, na primer). Stoga je pravedno zameniti krune po novom kursu
jer se tako imaocima kruna obezbeđuje podjednaka vrednost u dinarima
kakva je bila u krunama (i u trenutku zamene i u trenutku osnivanja Kra-
ljevine SHS).
Iz toga proizilazi da bi krajnje nepravedno bilo prihvatiti Avakumo-
vićev predlog i izvršiti konverziju po starom paritetu, kao da broj kruna nije
povećan. Takvim finansijskim potezom bi, u gornjem primeru, realna vred-
nost novčane imovine posednika kruna bila udvostručena.
Da je Vlada prihvatila radikalne zahteve i opredelila se za razmenu
kruna za srpski dinar al pari ili 2:1 nema sumnje da bi zemlja bila prepla-
vljena krunama, možda sa deset i više milijardi, što bi u prvi mah donelo
veliki odliv realnog kapitala u inostranstvo u zamenu za bezvredne austrij-
ske krune, a potom, kada država ne bude više u stanju da finansira veliko-
33
Dr Avakumović, „Pred riješenjem valutnog pitanja“, Jugoslavenski (Hrvatski)
Lloyd, 10. decembar 1919.
34
R. Bićanić, n. d., 42.
35
B. Kršev, Zamena novca postala politički problem, Danas, 22. juli 2008.
dušnu zamenu, brzo štampanje dinara i visoku inflaciju. Bio bio to finansij-
ski kolaps od koga bi i vlasnici kruna imali samo štete.
Namerno zakašnjenje
Varijacija istog zalaganja jeste Bićanićeva tvrdnja da je zamenu tre-

balo izvršiti odmah po stvaranju nove države, ali „da se ta zamjena nije
namjerice izvršila na vrijeme... koncem 1918. ili početkom 1919. godine“.36
Teško je verovati da je Bićanić ovde ozbiljno mislio da je moguće za nekoli-
ko nedelja po ujedinjenju izvesti zamenu novca koja je dobro pripremljena i
stručno, i politički i tehnički.
U vreme boravka na Krfu srpska vlada nije ništa ozbiljno mogla pri-
premiti, jer se malo šta bitnog znalo: ni kada će rat biti završen, ni da li će i
u kojim granicama zajednička država biti stvorena, ni kakva je monetarna
situacija Austro-Ugarske i kakva će biti na dan kapitulacije, a o štampanju
novčanica nije moglo biti reči.37
Ni po oslobođenju Beograda nije bilo moguće brzo izvesti zamenu.
Ministar finansija stigao je u Beograd sredinom novembra i zatekao zgradu
ministarstva potpuno ruiniranu, bez struje, dokumentacije i personala.38
Rat je tek bio na završetku, trebalo je finansirati vojsku, hraniti gladne na
oslobođenoj teritoriji, stvoriti zajedničku državu, izboriti se za njene grani-
ce i priznanje, rešiti osnove državnog uređenja, izgraditi najnužniju držav-
nu administraciju i drugo, što su svakako hitniji poslovi. Potom, trebalo je
dogovoriti rešenje valutnog pitanja, od osnovne koncepcije, preko stope
konverzije i svih tehničkih detalja do uloge Narodne banke. Ovo svakako
nije samo stručno pitanje već i političko, pa je uključenje parlamenta, poli-
tičkih stranaka i interesnih asocijacija iz raznih pokrajina bilo neminovno,
a to u parlamentarnom poretku, na kakav je Srbija navikla pre rata, zahteva
znatno više vremena nego što je nedelju-dve. Takođe, valutno pitanje ne bi
bilo lakše dogovoreno oko nove 1919. nego kasnije, jer bi svi problemi iz
1919. i 1920. takođe pojavili, a neki u još zaoštrenijoj formi, i krajem 1918.
godine. Zar ne bi kurs zamene postao vruće političko pitanje čim bi došao
na dnevni red? Zatim, samo štampanje novih novčanica umnogome je odre-
đivalo dinamiku zamene, a ono, po svemu sudeći, nije moglo biti brže izve-
deno. Na kraju, sklapanje mirovnih ugovora se oteglo, a od njihovih odreda-
ba zavisila su pojedina rešenja zamene, na prvom mestu odgovornost AU
banke, Austrije i Mađarske.
36
R. Bićanić, n. d., 42.
37
M. Ninčić, Naše valutno pitanje, 19–25.
38
Ministarstvo finansija Kraljevine Jugoslavije 1918–1938, 21–22.
Zamena kruna u Srbiji
Bićanić je tvrdio i da su „tokom 1919“ imaoci kruna u Srbiji zameni-

li svoje krune po kursu „u najmanju ruku“ od 2:1, što je daleko povoljnije
nego 4:1 i što je išlo u korist Srbije, a na štetu Hrvatske.39 Njega i ovde sledi
Kršev.40 Ova tvrdnja nije tačna.
Prvo, u Srbiji tokom 1919. nije bilo nikakve najavljene zamene koja
bi se izvršila u određenom periodu po propisanom kursu, već je dinar stizao
do stanovništva kroz državne plate, nabavke i druge isplate. Nije čudno što
je država gledala da na području Srbije koristi srpski novac umesto okupaci-
onog. Drugo, kurs krune i dinara tokom 1919. ni u jednom trenutku nije
bio 2:1, kako tvrde Bićanić i Kršev: na grafikonu 1 se vidi da se berzanski
kurs kretao od 2,7 sredinom februara do 4,5 u novembru. Državni kurs, koji
je država koristila prilikom svojih transakcija, prikazali smo u tabeli 1. Kako
se vidi, stanovništvo Srbije nije moglo da menja krune za dinare po kursu
2:1 tokom 1919. godine već samo po višem, pošto je 1. januara 1919. držav-
ni već bio 2,5;1. Treće, prilikom markiranja kruna krajem 1919. pokazalo se
da u Srbiji i dalje cirkuliše više stotina miliona kruna, što znači da nisu u
celini zamenjene dinarima, kako tvrde Bićanić i Kršev.
Na kraju, ovaj način postepene zamene kruna za dinare mogli su
koristiti i prečanski krajevi da su tokom 1919. upotrebljavali dinar u poslov-
nom saobraćaju, umesto što su se čvrsto držali krune. Deo prečana, u Vojvo-
dini primao je dinare tokom 1919. godine i tako se pre formalne zamene
oslobađao kruna koje su gubile vrednost.
Zaključne napomene
(1) Ne postoji način da se egzaktno proceni pravedan kurs zamene

krune dinarom, kao što ni 1920. nije bilo moguće naći nedvosmislen krite-
rijum ili aritmetičku formulu kojom bi se on odredio. Samim tim nije
moguće ni sada kao ni tada dati preciznu ocenu ove operacije, pa su i sve
„tvrde“ ocene u ovom ili onom smeru nepouzdane, o čemu svedoči manjak
argumenata i kod kritičara i kod nekih branilaca izvedene zamene.
(2) Potpisnik ovih redova veruje da operacija zamene, generalno
gledano, nije loše izvedena i da je kritika najčešće neopravdana. Sam kurs
zamene nalazi se u zoni prihvatljivih, realnih vrednosti, uzimajući u obzir
kupovnu snagu obeju valuta, vrednost unete podloge, okupacioni kurs kru-
ne u Srbiji, potrebu odbijanja priliva kruna iz inostranstva i berzanski kurs
u zemlji. Idealni kurs, verujem, može odstupiti od primenjenog za manje od
39
E. Bićanić, n. d., 43.
40
B. Kršev, Finansijska politika Jugoslavije 1918–1941, 112.
jedne krune na dinar. Kritičari vlade koji su tvrdili da je kupovna snaga

krune i dinara jednaka i zahtevali da kurs bude al pari ili 2:1 uopšte nisu
bili u pravu, jer je dinar imao vidljivo veću kupovnu snagu i jer nije samo
kupovna snaga relevantna za kurs zamene. Kako je tačno rekao Jože Šorn,
oni koji su, i pored inflacione krune bez pokrića, tražili relaciju 1:1 „bili su
ili naivni ili špekulanti“.41
U manjkavosti operacije mogu se ubrojiti izvesna sporost štampanja
novčanica, koja je odložila zamenu, i činjenica da je odluku o zameni donela
i sprovela vlada, bez parlamenta. Ali, nije izvesno da je u datim okolnostima
moglo biti drugačije.
(3) Važan element delovanja vlade na unifikaciji valuta bila je
razumna težnja da se izbegne veliki priliv malo vrednih kruna iz okolnih
zemalja, koje bi onda bile zamenjene za solidni dinar i transferisane u ino-
stranstvo. Na taj način bi za Jugoslaviju bio izgubljen veliki realan kapital.
Ta bojazan svakako je bila sasvim opravdana, a ne vidi se dobar alternativan
način da se priliv spreči: zabrana uvoza kruna i izvoza dinara i deviza već se
više puta pokazala neefikasnom.
(4) Vlasnici kruna u Jugoslaviji prošli su znatno bolje nego vlasnici
u Austriji i Mađarskoj, zahvaljujući merama koje je država preduzela na
zaštiti od poplave iz okruženja, a koje su usporile opadanje tržišnog kursa
krune. Te mere svakako nisu bile savršene, što je razumljivo u datim okol-
nostima, ali su makar jednim delom „odvezale“ SHS krune od ostalih i
donele relativni dobitak prema susedima. Ova razlika ne znači da su vlasni-
ci kruna u Jugoslaviji odlično prošli, nego samo da ovdašnja država nije
uništavala njihovu novčanu imovinu kao austrijska, već pokušavala da im
ublaži gubitke.
(5) Po okončanoj unifikaciji vladala je dobra poslovna atmosfera i
nisu se primećivale negativne posledice zamene po ekonomski život ni zem-
lje u celini, ni pojedinih krajeva. Nisu se ostvarila crna predviđanja o infla-
ciji ili deflaciji, kao što je ono ljubljanskog župana Ivana Tavčara da će po
zameni „nastati neopisivo pomanjkanje novca“.42
(6) Poznavanje ekonomske nauke nije bilo rašireno na jugosloven-
skom području, što se jasno vidi iz tadašnje literature. Kvalifikovani ekono-
misti koji su se bavili novčanim pitanjima nisu bili brojni – Bajkić, Belin,
Brezigar, Lunaček, Nedeljković, Radosavljević i Hacin – ali jesu znatno
kompetentniji od manje ili više priučenih pravnika, kao što su Avakumović,
Bićanić, Vrbanić, Andrej Gosar, Kosier, Krajač, Politeo, Dinko Puc, Tavčar i
drugi. Među ekonomistima je posebno važnu ulogu odigrao Velimir Bajkić,
kao pomoćnik ministra, lični prijatelj i desna ruka ministra Veljkovića.
41
J. Šorn, Slovensko gospodarstvo v poprevratnih letih 1919–1924, 65.
42
Slovenski narod, 17. decembar 1919.
(7) Aktivnost mnogih učesnika u diskusija o unifikaciji novca nije

bila motivisana težnjom da se dođe do istine ili da se učini nešto dobro za
narod, već se često radilo o političkim i finansijskim interesima pojedinaca,
grupa, partija, pokrajina, nacija i dr. Već prvi ozbiljniji ispit nova država je
teško položila, što nije obećavalo svetlu budućnost.
Istorija se na kraju duhovito poigrala i dovela 19. februara 1920. u
vladu, koja je neposredno realizovala zamenu kruna započetu samo tri dana
ranije, Slovenačku narodnu stranku Antona Korošeca i Hrvatsku zajednicu
Matka Laginje koje su prethodnih nedelja, zajedno sa svojim organima (Slo-
venec i Hrvat) i svojim intelektualcima (Gosar i Krajač), žestoko kritikovale
tu istu zamenu. Potom je zamena nastavljena u mirnoj atmosferi.
Boško Mijatović
THE EXCHANGE OF AUSTRIAN CROWNS FOR DINARS IN 1920

(Part Two)
Summary
In the second part of this paper we discuss criticism regarding the

policy of replacement of crowns with dinars, made by various authors.
Their main claim was that the exchange rate of 4:1 was unfair toward own-
ers of crowns, even plundering, because of allegedly equal purchasing pow-
er of the dinar and the crown at the time of replacement. However, no
emprirical evidence was offered to support that statement. We present the
evidence (mostly prices of several agricultural products) which shows that
purchasing power of the dinar was significantly higher (probably 3–4
times). Another objection – that government intentionally missed to re-
place crowns immediately after the formation of the Kingdom of Serbs,
Croats and Slovenes – is shown in this paper to be wrong because it was an
impossible task for technical and political reasons. These authors even
made some catastrophic predictions of economic collapse of the country
due to the replacement of money, which never materialized.
Dr GORAN LATINOVIĆ, docent
Univerzitet u Banjaluci
Banjaluka, Bulevar vojvode Petra Bojovića 1a
Republika Srpska UDK 327(497.11:489)"1920/1941"(093.2)
341.7(497.11:489)"1920/1941"(093.2)
JUGOSLOVENSKO-DANSKI ODNOSI 1920–1941
APSTRAKT: U članku je dat pregled, do sada neistraženih, diplomat-

skih i ekonomskih odnosa između jugoslovenske države i Danske od
1920. do 1941. godine. Tekst je napisan pretežno na osnovu izvora koji
se čuvaju u Arhivu Jugoslavije u Beogradu.
Ključne riječi: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca/Kraljevina Jugoslavija,

Kraljevina Danska, diplomatski odnosi, ekonomski odnosi
U namjeri da osnaži svoj međunarodni položaj, uprkos velikoj mate-

rijalnoj oskudici i činjenici da se nalazila u izbjeglištvu, srpska vlada je na-
kon Oktobarske revolucije u Rusiji otvorila nekoliko diplomatskih predstav-
ništava, uključujući i ono u Kopenhagenu, koje je u svojoj nadležnosti imalo
Dansku i Norvešku. Prvi srpski diplomatski predstavnik u danskoj prestoni-
ci bio je Milutin Jovanović, koji je tu dužnost obavljao kao ministar rezident
tokom 1918. godine. Nekoliko mjeseci otpravnik poslova bio je Brana Mar-
ković, da bi nešto duže od dvije godine dužnost poslanika obavljao Milan
Rakić. Poslanstvo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Kopenhagenu, kao i
ono u Stokholmu, zatvoreno je 1920. godine, jer je u novim međunarodnim
okolnostima Skandinavija za jugoslovensku državu izgubila onaj značaj koji
je imala tokom Prvog svjetskog rata.1
Nakon zatvaranja poslanstava u Kopenhagenu i Stokholmu, jugoslo-
venska država zadržala je u Skandinaviji počasne predstavnike na konzular-
nom nivou, koji su činili sponu u njenim odnosima sa Danskom, Švedskom i
Norveškom, sve dok 1936. godine nije ponovo otvoreno jugoslovensko po-
slanstvo u Stokholmu. Po zatvaranju dvaju poslanstava, Kraljevina SHS

Srbije.
1
Predrag Krejić, Poslanstvo Kraljevine Srbije i Kraljevine SHS za Dansku i Norvešku
– Kopenhagen 1918–1920, Arhiv, V, 1, Beograd 2004, 103–118.
92 Goran Latinović Istorija 20. veka, 2/2014
zadržala je počasne generalne konzulate u Kopenhagenu, Stokholmu i Kri-

stijaniji (kojoj je 1925. vraćeno staro ime – Oslo), koji su nastavili djelatnost
pod nadleštvom jugoslovenskog poslanstva u Berlinu.
Dužnost počasnog generalnog konzula Kraljevine SHS u Kopenha-
genu, čija je adresa bila Gothersgade 37, vršio je Henri Edgar Tegner, sin
Ludviga Tegnera, prvog počasnog konzula Srbije u danskoj prestonici. On je
kralju Aleksandru I Karađorđeviću u februaru 1929. poslao knjigu o kultur-
no-istorijskom nasljeđu i geografiji Danske, predloživši da knjiga slične te-
matike o Jugoslaviji bude prevedena i objavljena na danskom jeziku.2 Teg-
ner je 29. marta 1933. predložio jugoslovenskoj vladi da budu imenovani
počasni konzuli u Arhusu i Odenzeu.3
Miloš Petronijević je bio danski počasni generalni konzul u Beogra-
du od 1923. do 1925, a poslije njega, sve do 1936. godine, tu dužnost oba-
vljao je Stevan Karamata, direktor Jadransko-podunavske banke. Počasni
konzul u Zagrebu bio je Jovan Maksimović, a u Ljubljani Aleksandar Knez.
U januaru 1933. za počasnog konzula u Sarajevu postavljen je Vojislav Be-
sarović, a za počasnog vicekonzula u Dubrovniku Paul Neregard. Danska je
imala i počasni vicekonzulat u Sušaku, gdje je tu dužnost obavljao Dragutin
Pavlović, a 1935. godine postojala je namjera da bude otvoren vicekonzulat
u Splitu, gdje je kao kandidat za taj posao pominjan Šimun Koceić.4 Posla-
nici skandinavskih zemalja, koji su bili akreditovani u jugoslovenskoj drža-
vi, povremeno su posjećivali Beograd i druge gradove. Tako je danski posla-
nik u Pragu, akreditovan i za Jugoslaviju, Hest, tokom svoje posjete Beogra-
du aprila 1930. odlikovan lentom Svetog Save. Istovremeno, on je kralju
Aleksandru I Karađorđeviću uručio visoko dansko priznanje Orden Elefanta
I reda. Nešto ranije, danski kralj Kristijan X odlikovan je ordenom Karađor-
đeve zvezde I stepena. Hest je posjetio i srpskog patrijarha.5 Kraljevina Ju-
goslavija i Kraljevina Danska zaključile su 14. decembra 1935. Ugovor o mi-
renju, arbitraži i sudskom rješavanju sporova. Ugovor su potpisali u Beogra-
du jugoslovenski premijer Milan Stojadinović i danski poslanik Erik Bje-
ring.6 Oni su se sporazumjeli da sporovi koji bi se pojavili između Jugoslavi-
je i Danske, a koji ne budu mogli biti riješeni diplomatskim putem, budu ri-
ješeni pod uslovima koji su utvrđeni ovim ugovorom, to jest sudskom ili ar-
bitražnom raspravom. Ugovor je bio pravne prirode i imao je 37 članova.7
2
AJ, 74 (KD)–4–11.
3
AJ, 334 (KPO)–227–587.
4
AJ, 334 (KPO)–246–642.
5
AJ, 334 (KPO)–774–953.
6
AJ, 38–774–953.
7
Službene novine Kraljevine Jugoslavije, XIX, 239–LXXII, Beograd 21. oktobar 1937,
1637–1650.
Jugoslovensko-danski odnosi 1920–1941 93
Narodna skupština Kraljevine Jugoslavije donijela je zakon o ovom Ugovo-

ru 16. marta 1937. godine.8
Nepostojanje intenzivnijih diplomatskih odnosa između Kraljevine
SHS/Jugoslavije i Kraljevine Danske nije bilo prepreka za poslovne ljude da
u periodu između dva svjetska rata razvijaju ekonomske odnose, koji su se
zasnivali na Deklaraciji o trgovini zaključenoj između Kraljevine Srbije i
Kraljevine Danske 1909. godine.
Ministarstvo trgovine i industrije u Beogradu primilo je u septem-
bru 1925. zahtjev jednog jugoslovenskog preduzetnika da u Kopenhagenu
bude osnovana trgovinska agencija Kraljevine SHS, koja bi radila na una-
pređenju jugoslovensko-danskih ekonomskih odnosa.9 Prema izvještaju ju-
goslovenskog počasnog generalnog konzulata u Kopenhagenu, u Danskoj se
sve do posljednjih mjeseci 1930. nisu osjećale posljedice Velike ekonomske
krize. Štaviše, Danska je tokom 1930. povećala poslovne veze i promet sa
inostranstvom, uprkos činjenici da je te godine spoljna trgovina većine ze-
malja nazadovala. Doduše, pad cijena uticao je na to da dođe do smanjenja
vrijednosti tog prometa. Za Dansku najveću ulogu imalo je britansko tržiš-
te. Situacija u danskoj privredi bila je veoma loša 1932. godine,10 da bi to-
kom zime 1932–1933. ekonomska kriza u ovoj skandinavskoj zemlji dosti-
gla vrhunac.11
Uoči krize, Kraljevina SHS izvezla je u Dansku robu u vrijednosti od
2.865.000 dinara, što je bilo 0,04% jugoslovenskog izvoza 1927. Iduće godi-
ne, jugoslovenski izvoz u Dansku povećan je na 3.270.000 dinara, tj. činio je
0,05% ukupnog izvoza. Jugoslovenski uvoz iz Danske iznosio je 1927. godi-
ne 8.119.000 dinara (0,11%), a 1928. smanjen je na 3.730.000 dinara
(0,05%).12
Tokom 1931. godine u Kopenhagenu je bilo aktivno Dansko-jugo-
slovensko trgovačko društvo za plasiranje jugoslovenskih proizvoda na dan-
sko tržište, a činili su ga dvojica uglednih danskih trgovaca i jedan jugoslo-
venski novinar. Oni su se posebno angažovali u vezi sa prodajom jugoslo-
venskog voća u Danskoj. Za unapređenje jugoslovensko-danskih ekonom-
skih odnosa posebno se zalagao Sigurd Jergensen, šef trgovinsko-turističkog
odjeljenja pri jugoslovenskom počasnom generalnom konzulatu u Kopenha-
genu. Danski diplomata Bjering proputovao je kroz Jugoslaviju u proljeće
1932, zbog pojačanog danskog interesovanja za uvoz kukuruza i duvana.13
8
AJ, 74 (KD–4–11.
9
AJ, 65–263–795.
10
AJ, 334 (KPO)–423–1370.
11
Knud J. V. Jespersen, A History of Denmark, London 2004, pp. 167.
12
Jaša Grgašević, Trgovina Kraljevine SHS od 1919.–1928. godine, Privredni alma-
nah Jugoslovenskog Lloyda, priredio Joso Lakatoš, Zagreb 1929, 8.
13
AJ, 38–774–953.
I u godinama krize, suve šljive i žitarice bili su glavni proizvodi koje

je Jugoslavija izvozila u Dansku. Vrijednost ovog izvoza 1931. godine bila je
5.105.949 dinara, 1932. godine 3.361.494 dinara, da bi u prvih devet mjese-
ci 1933. njegova vrijednost iznosila 16.597.898 dinara. Počasni generalni
konzulat Jugoslavije u Kopenhagenu izdejstvovao je u septembru 1934. do-
zvolu za uvoz u Dansku pet vagona suvih šljiva. Njih su na dansko tržište
plasirali Agrarna banka, Hrvatska banka i trgovac Mehmedagić iz Brčkog.
Tokom jeseni 1936. godine, jugoslovenski preduzetnici nastojali su da u
Dansku izvezu 200–300 vagona suvih šljiva. Taj izvoz je, međutim, onemo-
gućen zbog danskih uvoznih dozvola. Danske vlasti su predlagale da iz Ju-
goslavije u Dansku budu izvezene suve šljive u vrijednosti od oko 15 milio-
na dinara, a da zauzvrat, za isti iznos, u Jugoslaviju budu uvezena željeznič-
ka motorna kola iz Danske.14
Tabela 1: Glavni artikli jugoslovenskog uvoza iz Danske 1933. godine
Roba Količina (u kvintalima)

Sjeme od povrća 1.490
Šljunak, pijesak i zemlja 500
Katran 306
Nejestiva mast 299
Sirove goveđe kože 150
Jestivo ulje 140
Uljano sjemenje 55
Lijekovi i razni hemijski proizvodi 23
Brašno od krompira 17
Električni aparati 8
Električni, galvanski termoelemenat 6
Vještačke boje 5
Kože 5
Vunene tkanine 4
Motorni čekići i dizalice 3
Ekstrakt za proizvodnju sira 2
Porculanska roba 1
Mašine za obućarsku industriju 1
Radio aparati 1
AJ, 334(KPO)–383–1205.
Jugoslavija je u trgovinskoj razmjeni sa Danskom 1934. godine ima-

la aktivan bilans, jer je vrijednost jugoslovenskog izvoza u Dansku iznosila
14
AJ, 334 (KPO)–460–1450.
16.452.000 dinara, a vrijednost jugoslovenskog uvoza iz Danske 2.028.000

dinara. Tako izražen aktivan bilans Jugoslavija je ostvarila zahvaljujući iz-
vozu kukuruza u ovu skandinavsku zemlju.15 Te godine Jugoslavija je izve-
zla u Dansku kukuruz u vrijednosti od 14.231.000 dinara, dok je drugi izvo-
zni proizvod bilo perje, kojeg je izvezeno u vrijednosti od 1.633.000 dinara.
Što se tiče jugoslovenskog uvoza iz Danske, on se najviše odnosio na mine-
ralne materije (650.000 dinara), hemijske proizvode (309.000), sjeme od
povrća (134.000), lijekove (106.000) i razna jestiva ulja (105.000).16 Struk-
tura jugoslovenskog uvoza iz Danske bila je slična i 1933. godine.
Manje od jednog kvintala uvezeno je gramofonskih ploča, mašina za
obradu kamena i gvozdene žice. Procjenjeno je da bi se na jugoslovensko tr-
žište mogli plasirati i ovi danski proizvodi: separatori, sjeme od suncokreta,
maslinovo ulje, riblje ulje, kozja dlaka, obuća od kaučuka, kaiševi od biljnih
vlakana i balsami za industrijsku robu.17
Grupa danskih preduzetnika u maju 1934. imala je ideju da u jed-
nom od jugoslovenskih pristaništa na Jadranskom moru podignu silos za ži-
to, kapaciteta 17.000 tona, čija bi izgradnja koštala oko 12 miliona dinara.18
Međutim, krajem maja 1934, jugoslovenski počasni generalni konzulat u
Kopenhagenu obavijestio je Beograd da danska vlada namjerava da izvrši si-
stematsku reviziju svoje spoljne trgovine, a između ostalog i uvoza žita.
Danska vlada namjeravala je da poveća trgovinski promet sa zemljama koje
bi mogle uvoziti danske proizvode, u zamjenu za svoj izvoz u Dansku. Iz ju-
goslovenskog predstavništva u Kopenhagenu tražene su instrukcije u pogle-
du stvaranje osnove za proširenje trgovinskih odnosa između dvije zemlje.19
Jugoslovenski izvoz u Dansku znatno je opao 1935. godine, što je bila po-
sljedica mjera koje je preduzeo danski Valutni biro za odobravanje uvoza, s
ciljem da se jugoslovenska vlada prinudi na pregovore sa danskom vladom
radi zaključenja novog trgovinskog ugovora.20 Iste godine, veoma je poras-
tao jugoslovenski uvoz iz Danske, zbog kupovine dizel vozova za preko
900.000 kruna.21
Prema izvještaju jugoslovenskog počasnog generalnog konzulata u
Kopenhagenu iz 1936. godine, interesovanje danskih trgovaca za razmjenu
sa jugoslovenskim trgovcima bilo je veliko. Na osnovu porudžbina koje su
do tada stigle u jugoslovensko predstavništvo, procijenjeno je da vrijednost
jugoslovenske robe za koju su Danci bili zainteresovani prelazi dva miliona
15
AJ, 38–129–275.
16
AJ, 334 (UO–PO)–61–173.
17
AJ, 334 (KPO)–383–1205.
18
AJ, 334 (KPO)–447–1416.
19
AJ, 334 (KPO)–383–1205.
20
AJ, 334 (UO–PO)–61–173.
21
AJ, 334 (KPO)–383–1205.
danskih kruna. Primjećeno je da bi Jugoslavija mogla izvoziti u Dansku ove

proizvode: kukuruz, pšenicu, svježe i suve šljive, grožđe, jabuke, orahe, vi-
no, goveđe kože, duvan, hmelj, kudelju, ljekovito bilje, perje, željezničke
pragove, kalcijum karbid i boksit. Takođe, Jugoslavija bi mogla uvoziti iz
Danske: mašine za mljekarstvo i klanice, aparate za hlađenje, mašine za iz-
gradnju puteva, lokomotive i vagone, dizel motore za brodove i ribarske čam-
ce, sve vrste električnih aparata, riblje ulje i masti, lijekove i medicinske pre-
parate, vještačke boje i porculansku robu.22 Sredinom tridesetih godina 20.
vijeka, Jugoslavija je uvozila motorna vozila iz Danske, u zamjenu za duvan.23
Danske vlasti su, međutim, početkom 1936. godine smatrale da ne
treba više uopšte dozvoliti jugoslovenski izvoz u tu zemlju, pa su sve danske
firme, koje su početkom 1936. tražile dozvolu za uvoz jugoslovenske robe,
bile odbijene. Razlog za to bila je namjera danske vlade da primora jugoslo-
vensku vladu na pregovore koji bi vodili ka zaključenju novog trgovinskog
ugovora. Na probleme su nailazili i danski izvoznici u Jugoslaviju, jer su
usljed nedostatka sporazuma o kliringu sa Jugoslavijom, za dinare dobijene
od prodate robe kupovali strane devize po slobodnom kursu, koji je bio
znatno viši od zvaničnog kursa, zbog čega nisu mogli da izdrže konkurenci-
ju na jugoslovenskom tržištu, koju su im činili izvoznici iz drugih zemalja.24
Profesor dr Milorad Milovanović održao je 5. februara 1936. u Ko-
penhagenu predavanje o jugoslovenskoj spoljnoj trgovini i o jugoslovensko-
danskim ekonomskim odnosima. On je ukazao na nedovoljnu trgovinsku
razmjenu između njih, ističući da su glavna smetnja tome devizna ograniče-
nja u objema zemljama. Danskoj su potrebni jugoslovenski poljoprivredni
proizvodi, sirovine i polufabrikati za njenu industriju, a zauzvrat mogla bi
da izvozi u Jugoslaviju mašine za industriju i poljoprivredu, kao i fabričke
proizvode. Milovanović je istakao da bi danske firme mogle da učestvuju u
izvođenju javnih radova u Jugoslaviji, naročito u izgradnji pristaništa, mo-
stova i željezničkih pruga. Na kraju predavanja, predložio je zaključenje no-
vog trgovinskog sporazuma između Jugoslavije i Danske, kao i sporazuma o
platnom prometu, na bazi privatnih kompenzacija ili kliringa.25
Ipak, učešće Danske u jugoslovenskoj spoljnoj trgovini bilo je izu-
zetno malo. U prvoj polovini 1932. godine, Jugoslavija je preko 70% svog iz-
voza plasirala u Italiju, Austriju, Čehoslovačku, Njemačku i Rumuniju. Dan-
ska je bila tek na 42. mjestu, sa učešćem od 0,01% u ukupnom jugosloven-
skom izvozu, jer je na njeno tržište plasirano 46 tona jugoslovenske robe u
vrijednosti od 181.676 dinara. U prvih šest mjeseci 1932. godine, blizu 70%
22
AJ, 334 (UO–PO)–61–173.
23
AJ, 334 (KPO)–298–888.
24
AJ, 334 (KPO)–383–1205.
25
AJ, 38–129–275.
jugoslovenskog uvoza poticalo je iz Njemačke, Čehoslovačke, Austrije, Itali-

je i Britanije. Danska je zauzimala 30. mjesto, sa učešćem od 0,07% u ukup-
nom jugoslovenskom uvozu, jer je na jugoslovensko tržište plasirano 96 to-
na danske robe, u ukupnoj vrijednosti od 905.816 dinara.26
Uloga Danske u jugoslovenskoj spoljnoj trgovini, dakle, bila je mala.
Prema tome, potreba za novim trgovinskim ugovorom, koji bi dao novi pod-
sticaj razvoju ekonomskih odnosa, bila je sasvim očigledna.
Na zahtjev jugoslovenske vlade, Svetozar M. Rašić, generalni konzul
u Milanu i bivši savjetnik poslanstva u Berlinu, koji je važio kao dobar po-
znavalac prilika u Skandinaviji, napisao je 28. januara 1936. obiman elabo-
rat o potrebi otvaranja jednog diplomatskog predstavništva za Švedsku,
Norvešku i Dansku. Interes za saradnju sa skandinavskim zemljama toliko
se razvio da je nemoguće uspješno voditi poslove iz jugoslovenskog poslan-
stva u Berlinu, ocenio je Rašić. Posebno je naglasio ekonomski interes, ali
su postojali i politički i kulturni interesi. Naveo je najznačajnije predstavni-
ke jugoslovenskih interesa u Skandinaviji, a posebno je pomenuo Sigurda
Jergensena, šef trgovinsko-turističkog odjeljenja pri počasnom generalnom
konzulatu u Kopenhagenu, koji je opisan kao „duša svekolikog rada u našu
korist u Danskoj“. Otvaranje diplomatskog predstavništva Jugoslavije u
skandinavskim zemljama „od najvećeg interesa“, istakao je Rašić.27
Jugoslovensko poslanstvo u Stokholmu otvoreno je 30. septembra
1936. Jugoslovenski poslanik u ovom gradu bio je istovremeno akreditovan
za Švedsku, Dansku i Norvešku, za koje je do tada bio akreditovan jugoslo-
venski poslanik u Berlinu.28 Za jugoslovenskog poslanika u Stokholmu ime-
novan je Milorad Stražnicki, koji je stupio na dužnost 11. februara 1937.29
Osim poslanstva u Stokholmu, Jugoslavija je u skandinavskim zemljama
imala i ranije otvorena predstavništva na nivou počasnih generalnih konzu-
lata, počasnih konzulata i počasnih vicekonzulata. Krajem 1936. godine du-
žnosti počasnog generalnog konzula u Kopenhagenu razriješen je Henri Ed-
gar Tegner,30 a za novog počasnog generalnog konzula postavljen je Torvald
Olesen. On je u novembru 1938. poslao u Muzej kneza Pavla u Beograd jed-
nu vazu na kojoj su izrađeni grbovi Jugoslavije i Danske, u znak njegove že-
lje da se dvije zemlje približe jedna drugoj.31
Kralj Aleksandar I Karađorđević primio je 30. oktobra 1930. dan-
skog diplomatu Erika Bjeringa, radi predaje akreditivnih pisama.32 Bjering
26
AJ, 334 (KPO)–455–1442.
27
AJ, 334 (UO–PO)–61–173.
28
AJ, 334 (UO–PO)–94–302.
29
AJ, 382–4–15.
30
AJ, 334 (KPO)–331–1038.
31
AJ, 433–1.
32
AJ, 74 (M)–191–266.
je boravio u Pragu, povremeno dolazeći u Jugoslaviju. Prema sačuvanim i

dostupnim dokumentima, uočljivo je da je sekretar danskog poslanstva u
jugoslovenskoj prestonici bio I. P. Mirner, a otpravnik poslova 1938. godine
bio je Fric Emerik Heg Guldberg.33
Ministarstvo inostranih dela u Beogradu javilo je 18. marta 1937.
jugoslovenskom poslaniku u Stokholmu da su okončane pripreme za za-
ključenje novih trgovinskih ugovora sa Švedskom i Danskom, i da treba sa-
opštiti vladama tih zemalja želju jugoslovenske vlade da se pristupi prego-
vorima, kako bi bili zaključeni novi sporazumi, umjesto onih iz 1907. i
1909. godine, koji su još bili važeći. Potreba za novim ugovorima bila je oči-
gledna, ne samo zbog vremenskog perioda od trideset godina, koji je dekla-
racije o trgovini koje je Srbija potpisala sa skandinavskim zemljama, a koje
su razmjenom nota proširene i na Kraljevinu SHS, učinio zastarjelima, nego
i zbog sasvim izmijenjene ekonomsko-političke situacije u svijetu.34
Jugoslovenska vlada poslala je u Skandinaviju delegaciju u kojoj su
bili Milivoj Pilja, Ivo Belin i M. A. Pavlović. Tokom pregovora sa predstavni-
cima skandinavskih zemalja, jugoslovenska delegacija imala je zadatak da
uspostavi ravnotežu u trgovinskoj razmjeni. Delegacija jugoslovenske vlade
stigla je 21. aprila 1937. u Kopenhagen, gdje je ubrzo otpočela pregovore sa
danskom delegacijom. Težište pregovora bilo je na utvrđivanju uvoznih
kontingenata i načina plaćanja, a za osnovu poslužio je uvoz, odnosno iz-
voz, iz ranijih godina.35
Sa željom da daju podstrek međusobnoj trgovinskoj razmjeni i da
regulišu izvjesna pitanja ekonomskih odnosa, dvije delegacije postigle su
sporazum, koji su 1. maja 1937. potpisali M. Pilja i P. Munk. Trgovinski
sporazum između Kraljevine Jugoslavije i Kraljevine Danske sadržavao je
osam članova. Oni su se dogovorili da će se trgovinska plaćanja između dvi-
je zemlje vršiti u slobodnim devizama i obavezali se da će davati podstreka
međusobnoj trgovinskoj razmjeni, nastojeći pri tome da ostvare ravnotežu.
Danska vlada se obavezala da će izdati devizne sertifikate u ukupnoj vrijed-
nosti od milion danskih kruna, u cilju uvoza ove jugoslovenske robe: 1. šlji-
ve (550.000 danskih kruna), 2. pekmez od šljiva (50.000), 3. svježe grožđe
(50.000), 4. vino (50.000), 5. ljekovito bilje (50.000), 6. hmelj (50.000), 7.
konoplja (50.000), 8. perje, konjske grive i repovi (50.000), 9. klobučine za
šešire (50.000) i 10. drugi proizvodi (50.000). Jugoslovenska vlada se takođe
obavezala da će izdati uvozne dozvole u vrijednosti od milion danskih kruna,
ali bez navođenja konkretnih proizvoda. Dvije vlade još su se sporazumjele
33
AJ, 74 (KD)–4–11.
34
AJ, 382–4–14.
35
Boško Đorđević, Pregled ugovorne trgovinske politike od osnivanja države Srba, Hr-
vata i Slovenaca do rata 1941. godine, Zagreb 1960, 89.
da će jedna drugu obavještavati o raspodjeli deviznih sertifikata i uvoznih

dozvola, a ukoliko bi trgovinski bilans jedne od zemalja bio pasivan, ona
druga će staviti na raspolaganje devizne sertifikate ili uvozne dozvole izvan
dogovorene količine, ali ne u vrijednosti većoj od 200.000 danskih kruna. U
svrhu praćenja trgovinske razmjene, dvije vlade će jedna drugoj slati stati-
stike. Dogovoreno je da Sporazum stupi na snagu 15. maja 1937. i da važi
do 30. aprila 1938, poslije čega će biti prećutno produžavan za novi period
od četiri mjeseca, sve dok jedna strana ne izrazi želju da ga okonča.36 Spora-
zum je u Jugoslaviji ozakonjen 13. maja, a razmjena ratifikacija obavljena je
25. maja i 6. avgusta 1937. godine.37
Iz Kopenhagena izaslanici jugoslovenske vlade otputovali su u Stok-
holm. Jugoslovensko-švedski pregovori, koji su izazvali veliko interesovanje
poslovnih krugova, okončani su 14. maja 1937, potpisivanjem Ugovora o tr-
govini i plovidbi između Kraljevine Jugoslavije i Kraljevine Švedske.38
Pozitivan rezultat zaključenih sporazuma bio je vidljiv već 1937. go-
dine, jer je jugoslovenski izvoz u Dansku premašio 166 miliona dinara, što
je bio apsolutni rekord u jugoslovenskoj trgovinskoj razmjeni sa ovom ze-
mljom. I po danskoj statistici, Jugoslavija je 1937. i 1938. više izvozila u
Dansku nego što je uvozila iz nje. Jugoslovenski izvoz u Dansku 1937. godi-
ne iznosio je 3,0 miliona danskih kruna, a jugoslovenski uvoz iz Danske 0,4
miliona kruna. Iduće godine, Jugoslavija je izvezla u Dansku robu u vrijed-
nosti od 2,3 miliona kruna, a uvezla iz nje robu vrijednu 0,5 miliona kru-
na.39 Do zaključenja trgovinskog ugovora 1937. godine, po zvaničnoj jugo-
slovenskoj statistici, Jugoslavija je imala aktivan trgovinski bilans sa Dan-
skom samo 1920, 1925, 1929. i 1934. godine. Nakon zaključenja sporazu-
ma, Jugoslavija je zabilježila aktivan bilans u kontinuitetu od tri godine,
premda je on postajao sve manji: 1937. oko 160 miliona dinara, 1938.
oko 22 miliona dinara i 1939. oko 10 miliona dinara. Aktivan trgovinski
bilans bio je posljedica jugoslovenskog izvoza kukuruza u ovu skandi-
navsku zemlju.40
36
Službene novine Kraljevine Jugoslavije, XIX, 110–XXXII, Beograd 16. maj 1937,
519–522; Boško Đorđević, n. d., 89–90.
37
Pregled međunarodnih ugovora i drugih akata od međunarodnopravnog značaja za
Jugoslaviju od 1918 do 1941 godine, Beograd 1962, 316.
38
AJ, 382–4–14.
39
AJ, 334 (KPO)–423–1370.
40
AJ, 334 (KPO)–383–1205.
Tabela 2: Jugoslovensko-danska trgovinska razmjena 1920–1939

(u jugoslovenskim dinarima)
Godina Jugoslovenski izvoz Jugoslovenski uvoz Bilans

u Dansku iz Danske
1920. 1.200.000 2.146 + 1.197.854
1921. 74.293 1.476.944 – 1.402.651
1922. 565.022 4.179.506 – 3.614.484
1923. 1.566.320 7.082.880 – 5.516.560
1924. 1.209.000 14.873.836 – 13.664.836
1925. 19.296.981 14.950.352 + 4.346.629
1926. 3.847.693 6.931.444 – 3.083.751
1927. 2.864.975 8.119.397 – 5.254.422
1928. 3.269.551 3.729.556 – 460.005
1929. 2.863.714 2.657.260 + 206.454
1930. 2.325.888 3.297.414 - 971.526
1931. 1.202.549 2.326.737 - 1.124.188
1932. 412.649 1.372.271 - 959.622
1933. 519.378 2.055.009 - 1.535.631
1934. 16.452.111 2.028.912 + 14.423.199
1935. 1.433.340 11.098.178 - 9.664.838
1936. 7.222.972 3.458.521 + 3.764.451
1937. 166.552.274 5.681.557 + 160.870.717
1938. 29.605.795 7.721.216 + 21.884.579
1939. 14.001.752 4.040.702 + 9.961.050
Statistika spoljne trgovine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Kraljevine Ju-
goslavije 1920–1939, Beograd 1921–1940.
Ipak, učešće Danske u ukupnoj jugoslovenskoj spoljnoj trgovini, po-

smatrano na godišnjem nivou, bilo je redovno ispod jednog procenta, sa izu-
zetkom jugoslovenskog izvoza u ovu zemlju 1937. godine.
Tabela 3: Učešće Danske u ukupnoj jugoslovenskoj spoljnoj trgovini

1920–1939.
Godina Jugoslovenski izvoz Jugoslovenski uvoz

u Dansku iz Danske
1920. 0,09% 0,00%
1921. 0,00% 0,04%
1922. 0,02% 0,06%
1923. 0,02% 0,08%
1924. 0,01% 0,18%
1925. 0,22% 0,17%
1926. 0,05% 0,09%

1927. 0,04% 0,11%
1928. 0,05% 0,05%
1929. 0,04% 0,03%
1930. 0,03% 0,05%
1931. 0,03% 0,50%
1932. 0,01% 0,05%
1933. 0,02% 0,07%
1934. 0,42% 0,06%
1935. 0,04% 0,30%
1936. 0,17% 0,09%
1937. 2,66% 0,11%
1938. 0,59% 0,16%
1939. 0,25% 0,08%
Statistika spoljne trgovine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Kraljevine Ju-
goslavije 1920–1939.
Tokom 1940. godine, Jugoslavija je uvezla iz Danske robu u vrijed-

nosti od oko pet miliona dinara. Glavni artikli ovog uvoza bili su: razno sje-
menje za povrće, sirišni ekstrakti, kožni kaiševi za prenos električne energi-
je, izrade od lima, izrade od kovanog gvožđa, parni kotlovi, vazdušni kom-
presori, separatori, mašine i aparati za mliječnu proizvodnju. Jugoslavija je
1940. godine izvozila u Dansku kudelju, ovčije i jagnjeće kože.41
Njemačka je 9. aprila 1940. izvršila invaziju na Dansku i Norveš-
ku. Danski otpor trajao je manje od šest sati, pa je njemačka okupacija ove
zemlje bila veoma popustljiva. Danska je zadržala svoju vladu, koja je iz
Kopenhagena nastavila da održava odnose sa drugim zemljama, uključu-
jući i Jugoslaviju, s kojom je tokom 1940. godine potpisala nekoliko spora-
zuma.
Dansko poslanstvo u Beogradu obratilo se 1. jula 1940. jugosloven-
skom Ministarstvu inostranih poslova s prijedlogom da bude zaključen spo-
razum između Danske i Jugoslavije o uvozu propagandno-turističkog mate-
rijala oslobođenog carine.42 Sporazum je zaključen razmjenom nota 5. av-
gusta 1940. U Beogradu je 11. oktobra 1940. potpisana Uredba o platnom
sporazumu između Jugoslavije i Danske, kojom je regulisan način plaćanja
u međusobnoj trgovinskoj razmjeni. Danska je usljed ratnih događanja pre-
trpjela znatne promjene u trgovini, posebno sa zemljama sa kojima je trgo-
vala uz devizno plaćanje, zbog čega je zahtjevala regulisanje plaćanja na
osnovu kliringa.43 Platni sporazum, kojim je uveden kliring, u Jugoslaviji je
41
AJ, 65–263–795.
42
AJ, 334 (KPO)–483–1546.
43
B. Đorđević, n. d., 90.
ozakonjen 18. januara 1941.44 Ratna dešavanja iz osnova su promijenila

dansku trgovinu, pa nakon što je napušteno devizno plaćanje sa Jugoslavi-
jom, došlo je i do ograničenja trgovinske razmjene. Predstavnici dviju drža-
va, M. Pilja i I. P. Mirner, potpisali su u Beogradu 1. novembra 1940. Trgo-
vinski protokol, kojim su se vlade dviju zemalja saglasile da privremeno sta-
ve van snage Trgovinski sporazum potpisan u Kopenhagenu 1. maja 1937.
Protokolom je predviđeno da u Jugoslaviju bude dopušten uvoz danske robe
u vrijednosti od 850.000 kruna i da u Dansku bude dopušten izvoz jugoslo-
venske robe u vrijednosti od 1.200.000 kruna. Odlučeno je da Protokol, koji
je u Jugoslaviji obnarodovan 18. januara 1941, ostane na snazi do 31. marta
1941. godine.45
Kapitulacijom jugoslovenske vojske 17. aprila 1941, okupacijom i
podjelom njene teritorije, Jugoslavija nije prestala da postoji kao država.
Odlaskom u izbjeglištvo, Vlada Kraljevine Jugoslavije produžila je svoju me-
đunarodnu politiku, ali u znatno težim uslovima. Ona je u emigraciji održa-
vala diplomatske odnose sa Britanijom, SAD, SSSR, Poljskom, Čehoslovač-
kom, Španijom, Portugalom, Turskom, Švajcarskom, Vatikanom, Šved-
skom, Norveškom, Danskom i francuskom vladom u Višiju.46 Kada je Dan-
ska priznala Nezavisnu Državu Hrvatsku, proglašenu 10. aprila 1941, jugo-
slovenska vlada je 24. maja 1941. prekinula diplomatske odnose sa dan-
skom vladom.47 Do ponovnog uspostavljanja diplomatskih odnosa između
Jugoslavije i Danske došlo je nakon završetka Drugog svjetskog rata, u
potpuno izmijenjenim međunarodnim okolnostima.
44
Pregled međunarodnih ugovora i drugih akata od međunarodnopravnog značaja za
Jugoslaviju od 1918 do 1941 godine, 364.
45
Službene novine Kraljevine Jugoslavije, XXIII, 53–XXVI, Beograd 7. mart 1941,
477–486; Pregled međunarodnih ugovora i drugih akata od međunarodnopravnog značaja za Ju-
goslaviju od 1918 do 1941 godine, 365.
46
Dušan Plenča, Međunarodni odnosi Jugoslavije u toku drugog svjetskog rata, Beo-
grad 1962, 42.
47
Isto, 47.
Goran Latinović
THE YUGOSLAV-DANISH RELATIONS 1920–1941
Summary
Kingdom of Serbia opened its Legation in Copenhagen after the Oc-

tober Revolution in Russia and later, diplomatic relations between the two
countries were intensified. However, the Legation was closed already in
1920. The lack of more intensive diplomatic relations was not an obstacle
for businessmen from both countries to develop economic relations, altho-
ugh the participation of Denmark in the Yugoslav trade exchange was pret-
ty low. The Agreement on Trade between Yugoslavia and Denmark was sig-
ned in 1937, giving an additional impetus to their economic relations.
When Denmark recognized the Independent State of Croatia, proclaimed
under the Nazi order in Europe, Yugoslav Government in exile interupted
diplomatic relations with Denmark in May 1941. Relations between the two
countries were reestablished after the Second World War under new inter-
national circumstances.
MARIJANA JOVELIĆ, viši kustos, istoričar
Vojni muzej UDK 32.019.51(497.11)"1941"
Beograd, Kalemegdan bb 329.15:316.75(497.11)"1941"
069.5:355(497.11)
PARTIZANSKA PROPAGANDA U SRBIJI 1941.

U ARHIVSKOJ GRAĐI VOJNOG MUZEJA
APSTRAKT: Cilj rada jeste da pokaže glavne karakteristike partizanske

propagande u Srbiji 1941. godine, istražene na osnovu arhivske građe
Vojnog muzeja. Najviše je dokumenata koji potvrđuju glavnu intenciju
partizanske propagande ka glorifikovanju SSSR-a. Drugu grupu čine
dokumenta koja odslikavaju favorizovanje socijalne revolucije od strane
partijskog i partizanskog rukovodstva, potencirane u odnosu na oslobo-
dilačku komponentu partizanske borbe. Tek na trećem mestu, po brojno-
sti, jesu arhivalije koje govore o nacionalno-oslobodilačkom karakteru
narodnooslobodilačke borbe.
Ključne reči: Partizanska propaganda, Ravnogorski pokret, socijalna revo-

lucija, Sovjetski Savez, Srbija 1941.
Partizanska propaganda je imala tri karakteristična sloja, kako u

svojim istraživanjima navodi dr Kosta Nikolić.1 Prvi, osnovni i najizrazitiji
ogledao se u težnji partizanskog pokreta da kroz agitaciono-propagandnu
delatnost pruži neiscrpnu podršku SSSR-u. Drugi pravac očituje se u insi-
stiranju na socijalnoj, komunističkoj revoluciji i kao takav je zdušno propa-
giran i popularisan kroz partizansku štampu. Ipak, te 1941. godine, partij-
sko i partizansko rukovodstvo mudro i taktizerski istupa sa parolama kla-
sne borbe, jer je moralo voditi računa da ne izazove ljutnju sovjetskog save-
znika koji je stalno insistirao na strogo ograničenoj platformi oslobodilač-
kog i antifašističkog, ne revolucionarnog rata, da ne bi izazvao podozrenje
saveznika do kojeg mu je bilo najviše stalo, a to je bila Velika Britanija u an-
tihitlerovskoj koaliciji. Drugi razlog opreznosti u smislu odsustva suviše
transparentnog razmahivanja revolucionarnim parolama te 1941. godine, bi-
la je bojazan partijskog i partizanskog rukovodstva da će forsiranjem klasnog
1
Kosta Nikolić, Ustanak u Srbiji 1941, istorijske posledice, „Museum“, Godišnjak
Narodnog muzeja u Šapcu, 12, Šabac 2011, 178–179.
106 Marijana Jovelić Istorija 20. veka, 2/2014
karaktera narodnooslobodilačke borbe i njegove revolucionarne note nužno

izazvati reakciju kvislinške propagande koja bi jedva dočekala da partizan-
ski pokret optuži kao destruktivan, anacionalni i razarački, sa jedinim ci-
ljem osvajanja vlasti. Treći sloj propagandne aktivnosti, zapravo tek posled-
nji, bio je favorizovanje oslobodilačke borbe partizanskog pokreta. Arhivska
građa Vojnog muzeja u najvećoj meri sadrži dokumenta koja se odnose na
popularizaciju SSSR-a i njegove antifašističke borbe, potom dokumenta
KPJ koja imaju cilj svojevrsnu apologezu njenih programskih ciljeva i zada-
taka, a na trećem mestu po učestalosti prisustva, jesu arhivalije koje veliča-
ju borbene akcije i dejstva partizanskih odreda. U zbirci Vojnog muzeja naj-
više je arhivalija koje veličaju i slave SSSR, i govore u prilog tvrdnji dr Ni-
kolića.
Po brojnosti, na drugom mestu su odista arhivalije koje popularišu
ciljeve i zadatke politike KPJ u smislu glorifikacije socijalne revolucije, a
tek na trećem mestu jesu arhivalije koje veličaju i iscrpno govore o oslobo-
dilačkim, borbenim akcijama partizanskih odreda. Razmatrana 1941. godi-
na, donela je mnoštvo različitih sadržajnih elemenata partizanske štampe.
O njima smo već govorili. Ipak, arhivska građa Vojnog muzeja koja pokriva
pitanje partizanske propagande u Srbiji 1941. godine, može se podeliti na
tri osnovne grupe.
U prvu grupu spadaju arhivalije čija je bazična sadržajna karakteri-
stika popularizacija i davanje podrške antifašističkoj borbi SSSR-a. Druga
grupa arhivalija su dokumenta koja pored sadržajnog elementa glorifikacije
SSSR-a i njegove borbe, donose i neke druge sadržajne elemente, i treća
grupa dokumenata, kojih je uzgred i najmanje, jesu arhivalije koje karakte-
rišu sadržajni elementi koji nisu striktno vezani za pominjanje SSSR-a.
Istaknimo jedan Izveštaj partijskih i partizanskih rukovodstava iz
1941. Reč je o listu pod nazivom Naš izveštaj. Hitlerova vojska se u pome-
nutom dokumentu naziva razbojničkom, pominju se fašističke bande i hor-
de, izrodi i zveri. S druge strane, Crvena armija se naziva nepobedivom i he-
rojskom.2 U Izveštaju od 9. novembra 1941, podrobno je opisan Staljinov
govor povodom proslave godišnjice Oktobarske revolucije na Crvenom trgu
u Moskvi. U njemu se veličanstvenim tonovima, sa mnogo patosa, uzdiže
značaj SSSR-a u svetskoj revoluciji i oslobađanju od fašizma. Staljin nakon
samo četiri meseca borbe govori o propasti Hitlerovog munjevitog rata, is-
takavši egzaltiranim masama da je savez sovjetskih radnika i seljaka jači no
ikada.3 Staljinov govor novembra 1941, u stvari, jačao je iluzije u vođstvu
NOP-a o brzom završetku rata i uticao je na strateška opredeljenja NOP-a.
U Izveštaju od 6. oktobra 1941, iznesen je žučan napad na Hitlera koji je
2
Vojni muzej, Arhivska građa, i. b. 18486, Izveštaj, list JNOF-a Dalmacije iz 1941.
3
VM, AG, i. b. 18480, Izveštaj, 9. novembar 1941.
Partizanska propaganda u Srbiji 1941 107
nazvan lažljivcem i političkom varalicom i lupežom, jer „vara nemački na-

rod“ obmanjujući ga lažnim ciframa o nemačkim gubicima na Istočnom
frontu. U tekstu se takođe govori da su 1. oktobra 1941, nemačke radio-sta-
nice otvoreno objavile da je Hitlerov munjevit rat protiv Sovjetskog Saveza
definitivno propao.4 Pomena vredan je Izveštaj br. 3a, za 1941. godinu, u
stvari tekst na srpskohrvatskom jeziku, latinici, umnožen na geštetneru na
belom papiru, na dve numerisane strane formata 34 x 21 cm. Njime se iz-
nosi Staljinov govor o „verolomstvu“ Hitlera i Ribentropa i naglašava kako
ceo sovjetski narod stoji uz Crvenu armiju. Tekst ističe potrebu mobilisanja
svih potencijala za odbranu zemlje. Govori da u sovjetskim redovima ne
sme da bude sabotera, paničara i kukavica, već samo požrtvovanih i samo-
pregornih ljudi. Ovaj izveštaj vatreno govori o nameri SSSR-a da svojim sa-
veznicima sistematski i intenzivno razvije svest o tome da nije reč samo o
borbi SSSR-a da likvidira opasnost po svoju zemlju, nego da je cilj pružanje
„pomoći svim zarobljenim narodima“. Reč demokratija se takođe neprime-
reno koristi kao cilj borbe SSSR-a protiv „fašističkog porobljivača“. Takođe, u
strastvenom govoru Komitetu za narodnu odbranu, Staljin ističe neumitnu
potrebu da se na svaki način predupredi pogubna neprijateljska propaganda.5
U Izveštaju od 7. jula 1941, govori se o „sudbonosnom istorijskom
poslanju“ SSSR-a da oslobodi svet od „varvarstva.“6 Izveštaj br. 10 iz 1941.
godine, slikovito i jezikom mržnje ističe kako će sve „krvoločne fašističke
divizije i ljudožder Hitler, biti pretvoreni u prah i pepeo“. Nijedan fašistički
„pljačkaš“, kako se kaže u tekstu, neće živ otići iz sovjetske zemlje. Tu će
mu biti grob. U ovom tekstu partizanska propaganda pokušava da preuveli-
ča herojstvo crvenoarmejaca i negira dobro poznati faktor ruske zime koji
je, svakako, doprineo porazu Hitlera u munjevitom ratu.7 Interesantno je
da se u gotovo svim Izveštajima iz 1941. godine koji sadrže isključivo sadr-
žajnu karakteristiku veličanja uloge i rata SSSR-a, iznosi istovremeno nje-
gov status svojevrsne „žrtve“. Drugim rečima, htelo se naglasiti u partizan-
skoj propagandi da je SSSR potpuno nevino stupio u rat za razliku od Hitle-
ra koji je svesno i podmuklo prekršio pakt o nenapadanju Ribentrop–Molo-
tov. Taj status „nevine žrtve“ kao da je imao ulogu da samo potencira želju
partizanske propagande da naglasi „natčovečansko“ junaštvo crvenoarme-
jaca i istakne velike gubitke koji su naneti fašističkom neprijatelju, a kojima
se sovjetska ratna mašinerija sigurno veoma ponosila.
Partizanska propaganda je neprestano pokušavala da stvori atmos-
feru sovjetske nevinosti time što je u svojim napisima potencirala oslobodi-
4
VM, AG, i. b. 18457, Izveštaj, 6. oktobar 1941.
5
VM, AG, i. b. 18421, Izveštaj, br. 3a za 1941.
6
VM, AG, i. b. 18424, Izveštaj, 7. jul 1941.
7
VM, AG, i. b. 18410, Izveštaj, br. 10 od 1941.
lački i odbrambeni sovjetski rat protiv fašističkog neprijatelja, želeći da na

neki način negira bilo kakve Staljinove pretenzije u jednom ratu koji je, sa
stanovišta velikih sila, vođen radi preraspodele moći u svetu. O rečenom
svedoči list Vesti od 3. oktobra 1941. Tu se eksplicitno kaže da „zemljište i
tle nije i ne može biti cilj za sovjetsku zemlju. Čovek i jedino čovek za nju je
cilj“. U tekstu se, uz dozu patosa, iznose Staljinove reči da „ono što je u nje-
govoj zemlji najdragocenije, jeste svaka kap krvi crvenog vojnika. Otud nije
važno sačuvati u bici tle koje je samo sredstvo za proizvodnju, već sačuvati
narod, sračunati takvu borbu u kojoj će sovjetski narod podneti najmanje
moguće žrtve i pobediti napadača. Sasvim je svejedno na kom mestu, na ko-
joj teritoriji će sistematsko uništenje dostići stupanj potpunog razorenja
neprijatelja i nije važno da li je neprijatelj dotada izvodio defanzive ili ofan-
zive, važno ga je uništiti i sačuvati svoj narod“.8 Dalje, u istom dokumentu
se iznosi: „Ali nova sovjetska strategija, za koju čovek nije sredstvo nego je-
dini mogući veliki cilj i koja je sva sistematski sračunata na uništenje zavo-
jevačkog fašističkog napadača koji unižava čoveka tako kako nije nikada bio
unižen, moćno rukovodi herojsku Crvenu armiju da u savezu sa Velikom
Britanijom konačno uništi fašističkog dželata, najstrahovitiju kugu koja je
ikada morila čovečanstvo.“9
Popularizacija SSSR-a u arhivskoj građi Vojnog muzeja i afirmati-
van stav prema borbi sovjetskog naroda dovođen u vezu sa davnašnjim pri-
jateljskim relacijama između dva slovenska naroda, imali su izgleda još je-
dan cilj. Reč je o veštom taktiziranju u sprovođenju propagande budući da
je partijsko i partizansko rukovodstvo težilo da istovremeno obezbedi pozi-
tivan stav zapadnih saveznika radi pribavljanja neophodne materijalne i
vojne pomoći. To je bilo važno upravo te 1941. godine kada je Velika Brita-
nija podržavala Ravnogorski pokret Draže Mihailovića. Draža Mihailović
šalje Izveštaj o stanju u zemlji na dan 1. oktobra 1941. godine.10 Već slede-
ćeg meseca, tačnije 15. novembra 1941, Draža je preko Radio Londona pro-
movisan od predsednika vlade u emigraciji Dušana Simovića, za komandan-
ta svih jugoslovenskih snaga u zemlji.11 Rad partijskog i partizanskog ruko-
vodstva na pridobijanju britanskog saveznika neumitno bi zasmetao Ko-
minterni i Sovjetskom Savezu. Zato je, pretpostavljamo, propagandno-agi-
taciona aktivnost minuciozno potencirala prvenstvo prijateljstva i dobrih
odnosa sa SSSR-om kao najvažnijim saveznikom. Takođe, intenzivno nagla-
šavanje bratskih i prijateljskih veza sa SSSR-om imalo je još jedan konkre-
tan cilj. Trebalo je, naime, eliminisati izvesnu disharmoniju u odnosima
8
VM, AG, i. b. 18391, Vesti, 3. oktobar 1941.
9
Isto.
10
V. Đuretić, Saveznici i jugoslovenska ratna drama, I, knj. 23, Beograd 1985, 74–75.
11
B. Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939–1945, Beograd 1992, 236.
NOP-a i SSSR-a koji, te 1941. godine, nije blagonaklono gledao na forsira-

nje socijalne revolucije pored oslobodilačke borbe u Jugoslaviji. Naime,
SSSR-u je bilo stalo do dobrih odnosa sa Velikom Britanijom, te je zbog si-
tuacije na sopstvenom frontu, po jugoslovenskom pitanju bio primoran da
čini ustupke Velikoj Britaniji sve do pred kraj rata. Engleskoj, svakako, nije
bilo u interesu odigravanje socijalne revolucije pod vođstvom KPJ u Jugo-
slaviji.12 I u parolama na kraju Titovih javnih istupanja osećalo se rangira-
nje saveznika: „Da žive Sovjetski Savez i njegovi saveznici“, ili „Živeli naši
saveznici Sovjetski Savez, Engleska i Amerika“.13 Uistinu, partizanska pro-
paganda se svodila na sledeću poruku: I mi treba da stvorimo državu i druš-
tveni sistem po ugledu na SSSR.
Gotovo svi dokumenti u arhivskoj građi Vojnog muzeja pokazuju
neskrivenu želju partijskog i partizanskog rukovodstva ka divinizaciji Stalji-
na i idolatriji prema Sovjetskom Savezu. Jedini dokument koji nekim svo-
jim sadržajnim elementima ukazuje na tračak kolebljivosti i sumnje partij-
skog i partizanskog rukovodstva u sovjetsku armadu, jeste Izveštaj br. 3a, a
reč je o govoru druga Staljina, predsednika „Komiteta za narodnu odbra-
nu“. U Izveštaju se kaže: „Nad našom otadžbinom nadvila se opasnost. Kako
se moglo dogoditi da je naša Crvena armija odstupila pred neprijateljem?
Zar je nemačka fašistička vojska nepobediva, kako to tvrdi neprijateljska
propaganda?“ Potom slede reči koje svedoče o poljuljanom samopouzdanju,
te dalje u dokumentu piše: „Moram istaknuti da je fašistička vojska ušla u
našu teritoriju pod povoljnijim uslovima, a naša vojska je imala nepovoljan
položaj. Neprijatelj je koncentrisao protiv Sovjetskog saveza oko 170 divizi-
ja koje su stajale na našoj granici potpuno spremne, i očekivale signal za ak-
ciju, dok je našoj vojsci bilo potrebno da izvrši mobilizaciju. Veliki značaj
ima i to što je fašistička Nemačka prekršila pakt o nenapadanju i iznenadno
izvršila napad. Ona je dakle napadačka strana. Naša miroljubiva zemlja nije
mogla da bude napadač. Kako je to moglo biti da je naša vlada sklopila pakt
o nenapadanju sa fašističkom Nemačkom? Da li smo mi u tome napravili
grešku?“ Ipak, dokument se završava samouverenim tonovima kojima kao
da se ponovo uspostavlja onaj od ranije trasiran put i kolosek ostajanja i is-
trajavanja u duhu „nepokolebljivosti“ i često isforsiranog osećanja samoza-
dovoljstva. Citiramo: „Ovaj rat nije običan rat samo između dve vojske, ovo
je rat Sovjetskog saveza protiv fašizma. Rat protiv ugnjetavanja i fašizma,
rat u kojem nećemo samo likvidirati opasnost nad Sovjetskim savezom, već
pomoći svim zarobljenim narodima.“14
12
M. Pršić, Štampa NOP-a u Jugoslaviji 1941–1943, doktorska disertacija odbranje-
na na Univerzitetu u Beogradu 1993, 295.
13
Isto, 296.
14
VM, AG, i. b. 18422, Izveštaj br. 3a od 1941. godine, Govor druga Staljina, pred-
sednika „Komiteta za narodnu odbranu“.
Arhivalije Vojnog muzeja pokazuju elasticitet i dovitljivost partij-

skih i partizanskih vrhova u isticanju revolucionarnih parola. One su protu-
rane u svakom pogodnom trenutku, i gde god se to moglo, namerno organ-
ski vezane sa oslobodilačkom platformom. Dokaz ovoga jeste proglas Mla-
doj generaciji svih naroda Jugoslavije. U svakoj rečenici vidljiv je paritet iz-
među oslobodilačkih i revolucionarnih parola. U dokumentu čitamo: „Mla-
da generacijo radnog naroda! Ti koja si uvek htela samo mir i nacionalnu
nezavisnost, ti koja si težila za sretnijom budućnošću stvaralačkog rada u
slobodi i bratstvu svih naroda, ti imaš danas pravo da pitaš i moraš da znaš
gde su i koji su pravi krivci za tvoje današnje patnje.“15 Sledi odgovor da su
krivci nemački i italijanski imperijalisti, što već prejudicira klasnu oboje-
nost onih koji šalju poruku. Već u prvoj rečenici se ističe težnja mladih lju-
di da se uspostavi mir i nacionalna nezavisnost, dakle parole su neobojene
klasnim porivima, ali u sledećem delu rečenice protura se ideal borbe za
„sretniju budućnost“, odnosno uvijena forma revolucionarnih stremljenja i
klasnog rata.16 U dokumentu vidimo opreznost partijskih i partizanskih vr-
hova u isticanju imperativa revolucionarne borbe i klasnih promena. Navo-
di se: „Mladi rodoljubi naše domovine! Savez komunističke omladine Jugo-
slavije koji se verno bori na strani svoga naroda, na strani naše drage i ju-
načke Komunističke partije, za slobodu i srećnu budućnost svih naroda Ju-
goslavije, poziva vas u zajedničku borbu. Danas se ne radi o ovom, ili onom
obliku političkog uređenja, danas se ne radi o pojedinačnim interesima ovih
ili onih, danas se radi o oslobođenju Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca,
Makedonaca i drugih naroda naše zemlje od tuđinskog jarma, danas se radi
o tome da proteramo okupatore iz naše zemlje i osvojimo svoju nezavisnost
i slobodu!“17
Treći razlog glorifikacije Sovjetskog Saveza u napisima i forsiranje
SSSR-a kao zemlje koju treba slediti, pretpostavljamo, proizilazi iz težnje
partijskog i partizanskog rukovodstva da pred saveznicima i pred SSSR-om
ublaži vidljivost svojih intencija da se napusti slepo kopiranje sovjetskih re-
šenja u složenim uslovima NOR-a. Partijsko i partizansko rukovodstvo je
ugradilo sopstvenu inicijativu u kreiranju unutrašnjih prilika18 i imalo, re-
klo bi se, delimično originalan model funkcionisanja, saobražen specifičnoj
situaciji na jugoslovenskom ratištu. Rukovodstvo je imalo svest o osobeno-
sti partizanske borbe, pa je insistiranjem na čvrstim vezama sa Sovjetskim
15
VM, AG, i. b. 18498, Proglas mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije.
16
Isto.
17
VM, AG, i. b. 18417, Mlada generacija svih naroda Jugoslavije, Proglas CK SKOJ-a
od jula 1941.
18
M. Pršić, Štampa Narodnooslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji 1941–1943. godine,
doktorska disertacija odbranjena na Univerzitetu u Beogradu 1993, 295.
Savezom i Kominternom, unekoliko, želelo da otkloni eventualna naslući-

vanja ruskog saveznika da partizani previše forsiraju bilo kakvu samosvoj-
nu i emancipovanu borbu na jugoslovenskom ratištu.
Razume se, partizansko i partijsko rukovodstvo naglašavalo je istak-
nuto mesto Sovjetskog Saveza kao glavnog saveznika u antihitlerovskoj ko-
aliciji. Velika Britanija je bila na drugom mestu po značaju. Arhivalije Voj-
nog muzeja otkrivaju intenciju partizanskih vojnih i partijskih vrhova da
prikažu kako je u antihitlerovskoj koaliciji ipak Engleskoj bilo više stalo do
dobrih odnosa sa Sovjetskim Savezom, iako je u praksi bilo obrnuto. Sovjet-
ski Savez je, naime, bio spreman da zaobiđe interese Jugoslavije da se ne bi
zamerao svom zapadnom savezniku. O napred rečenom svedoči Naš Izveštaj
od 10. septembra 1941, a u kome se iznosi jedna navodna komunikacija iz-
među Lenjingrada i Londona, bez preciznih podataka o tome o kakvom je
kontaktu reč i kada se i pod kojim okolnostima ovaj odigrao. Izgleda da je,
po svoj prilici, on i izmišljen, u skladu sa tendencijom idolatrije prema So-
vjetskom Savezu od strane partijskog i partizanskog rukovodstva. U doku-
mentu se kaže: „London zove Lenjingrad. Vojnici, mornari, avijatičari i rad-
nici Lenjingrada, vojnici, avijatičari i radnici Londona čuli su danas vaš
gromki glas koji je s Neve odjeknuo nad Temzom. Junački grade, grade re-
volucije, grade koji si izgrađen znojem miliona Rusa, svaki metak koji od-
jekne nad Nevom, odjeknuće u Londonu, London te pozdravlja. Živeo ju-
nački Lenjingrade.“19 Partizanska propaganda je bila svojevrstan odgovor
na intenzivnu i žestoku nacističku propagandu čija je oštrica bila usmerena
i protiv SAD i Britanije. Izveštaj br. 16 od 19. jula 1941. sadrži pokušaj ras-
krinkavanja anti-angloameričke nacističke propagande. Partizanska propa-
ganda ne štedi reči podrške angloameričkim saveznicima. Gebelsova propa-
ganda se naziva lažima.20 Čini se potrebnim da iznesemo deo teksta iz do-
kumenta. U njemu se, naime, iznosi: „Na redovnoj preskonferenciji stranih
dopisnika 1941. godine, drug Lozovski, zamenik šefa informacionog biroa,
govorio je o reakciji nemačkih fašista na sporazum o zajedničkoj akciji u ra-
tu protiv Hitlerove Nemačke, između Engleske i Sovjetskog saveza. Još pre
potpisivanja tog istorijskog dokumenta nemačka propaganda tvrdila je, da
Englesko-sovjetski pregovori o zajedničkoj akciji ne mogu dovesti do rezul-
tata radi nemogućih zahteva Sovjetskog saveza. Kad je sporazum sklopljen,
onda su počeli dokazivati, da sama činjenica što se vode pregovori, pokazu-
je beznadnost pozicija Engleske. Kad su se uverili, da takvim argumentima
nije moguće sprečiti potpisivanje sporazuma, nemački radio i novine hitno
su promenili ton i počeli Englesku plašiti boljševizmom. Budući da i to nije
imalo uspeha, Gebels je ponovo reorganizovao propagandu. Izjavili su da
19
VM, AG, i. b. 18443, Naš izveštaj, 10. septembar 1941.
20
VM, AG, i. b. 18431, Izveštaj, br. 16, 19. jul 1941.
englesko-sovjetski sporazum nema značaja. To su prihvatili svi nemački va-

zali i Italija. Ruska poslovica kaže: „Kud konj s kopitom, tuda kovač s čeki-
ćem“. Međutim, ako sporazum nema nikakvog značenja, čemu treba da o
tome govore? Fašisti su mobilisali ne samo berlinski radio i novine, nego su
pokušali iskoristiti i američku štampu. Tako je Junajted Pres iz Berlina javi-
la, da prema izjavama berlinskih krugova, sporazum ima značaj kao savez
između Sovjetske i Engleske plutokratije. Ali, Hitler, Gebels i drugi fašistič-
ki magnati koji su se fašističkim preduzećem obogatili, vole da se posle ma-
snog obeda zaslade antikapitalističkom demagogijom. Ove gluposti izaziva-
ju samo homerski smeh. Nemački informacioni biro počeo je širiti misao da
sporazum nije ništa bitno izmenio. Ovu genijalnu misao prihvatio je i radio-
Bukurešt. Zatim su francuske novine donele da sporazum ima platonski ka-
rakter. I to se činilo berlinskoj propagandi malo. Oni su poslali u akciju i
špansku artiljeriju. Berlinski radio izjavio je da se Engleska ovim sporazu-
mom izbrisala iz evropske civilizacije. Šta će sada biti od jadne Engleske,
pošto su je isključili iz civilizovanih zemalja? Nemačka diplomatska politič-
ka korespondencija kaže: „Engleska hoće sada uništiti Evropu. Eto kako bi
Evropa bila u pogibelji da nema „dobrog“ Hitlera i njegovih pomoćnika. Ali
Engleska nije sama, nju pomaže i Ruzvelt. Sada su dakle počeli pisati da
sporazum ima protivevropski karakter. Dakle, najpre su pisali da sporazum
nema nikakvog značaja, da je to platonski čin, a zatim da je to zavera protiv
Kontinenta i vražja alijansa. Rusi vele u svojoj poslovici: „počeli sa zdravi-
com a završili sa opelom“. Berlinska histerična vika svedoči da je sporazum
udarac u srce Hitleru i njegovim banditima. Što se tiče optužbi protiv Čerči-
la i Ruzvelta, teško će se naći neko u Engleskoj i Americi ko će poverovati
fašističkoj propagandi. Ako bi se takvih i našlo, to bi onda spadalo u patolo-
giju, a ne u politiku.“21
Partizanska propaganda je uspešno balansirala između podržavanja
zapadnih saveznika i SSSR-a, procenjujući da je najcelishodnije imati poli-
tičku podršku i jedne i druge savezničke strane. Vešto smišljena i dovitljiva
partizanska propaganda morala je kroz napise u štampi na sve načine uklo-
niti slabe tačke u lancu povezanosti sa SSSR-om, iznoseći da je ta država
najverniji i najznačajniji saveznik u antifašističkoj borbi. Ovome, pak, treba
dodati i postojanje fanatične odanosti partijskih i partizanskih rukovodsta-
va Sovjetskom Savezu i Kominterni.
Važno je istaći da je stav SSSR-a bio potpuno obeshrabrujući za par-
tizansko i partijsko rukovodstvo u smislu nepodržavanja njegove klasne
borbe. Teško je bilo očekivati od SSSR-a da javno podržava socijalnu revo-
luciju, jer bi time izazvao podozrenje svog zapadnog saveznika. To SSSR nije
21
otvoreno priznao nego je negativan stav prema „levom skretanju“ i revolu-

ciji objašnjavao mišljenjem da će „levo skretanje“ i pojava svojevrsnog vida
sektaštva unazaditi NOP, smanjujući socijalnu osnovicu partizanskog po-
kreta i antifašističke borbe.
Druga grupa arhivalija jesu dokumenta koja popularišu borbu i poli-
tiku SSSR-a, ali takođe nude dosta informacija i sadržaja mimo uobičajenih
egzaltiranih napisa o SSSR-u. Znatan broj dokumenata „raskrinkava, raz-
obličuje i demaskrira“ petokolonaštvo i tzv. „domaće izrode kolaboracioni-
ste“. Takvi dokumenti obiluju patetičnim frazama i floskulama koje pogo-
duju stvaranju tačno profilisane ličnosti koja će verno da se bori za interes
partije, bez stvarnog uvida u značenje proklamovanih parola. O ovome go-
vori jedan detalj iz glasila JNOF-a u Dalmaciji, br. 19 od 22. jula 1941.
Tekst je pisan na srpskohrvatskom jeziku, latinicom, umnožen na geštetne-
ru, na belom papiru, na dve strane, formata 34 x 21 cm. U jednoj, po našem
mišljenju, ključnoj rečenici kaže se između ostalog da „u SSSR-u nema pe-
tokolonaštva i da ceo narod diše kao jedno biće, u cilju antifašističke bor-
be.“ Navodi se i „da radnici u SSSR-u dobro znaju zašto se bore, tj. za svoje
fabrike, zemlju, za svoje domove, porodice, odn. za svoju domovinu.“ Ka-
rakteristična je rečenica da domovina za njih nije prazna fraza, nego „paro-
la puna sadržaja.“22 Ovom rečenicom kao da se želelo naglasiti da su ciljevi
koje proklamuje partijsko i partizansko rukovodstvo sasvim konkretni i li-
šeni bilo kakve imaginarnosti i apstrakcije. Proklamovane revolucionarne
dogme uistinu su mogle biti izvesna apstrakcija za običnog srpskog seljaka.
Partizanska propaganda je trebalo da na svaki način kroz napise u
štampi konkretizuje parole kojima je KPJ uticala na svest prosečnog srp-
skog seljaka, obasutog nerazumljivim dogmama koje su pretendovale da
budu pokretačka snaga na ustanak protiv okupatora. U listu Borba od okto-
bra 1941, pompeznim rečenicama se ističe kako Hitler gubi rat na Istočnom
frontu. Da bi se naglasila podrška SSSR-u, partijsko i partizansko rukovod-
stvo u svojoj štampi kritikuje Gebelsov propagandni ured, nazivajući ne-
mačku propagandu lažima jer iznosi „fantastične“ brojke o sovjetskim gubi-
cima, a u cilju prikrivanja pred nemačkim narodom i svim drugim narodi-
ma sveta, surove istine da Hitler na Istočnom frontu gubi rat, kako se kaže
u dokumentima, „svakim danom sve jasnije i odlučnije“.23 U istom listu
KPJ, Borbi, ogromna pažnja se posvećuje organizaciji organa revolucionar-
ne vlasti – narodnooslobodilačkim odborima. Dužnost odbora kao privre-
menih nosioca celokupne vlasti jeste da organizuju aktivnost celog naroda,
da bi se partizanima na frontu obezbedilo sve što je potrebno. U toj aktiv-
nosti trebalo je da odbori sarađuju sa štabovima partizanskih odreda. Druga
22
VM, AG, i. b. 18435, Izveštaj, br. 19, glasilo JNOF Dalmacije, 22. jul 1941.
23
VM, AG, i. b. 18392, Borba, oktobar 1941.
funkcija NOO-a bila je obezbeđivanje reda u pozadini i bespoštedna borba

protiv „pete kolone“. Treća uloga NOO-a ogledala se u organizaciji snabde-
vanja i ishrane stanovništva i što pravilnijem razvoju privrednog života, tr-
govine i saobraćaja u interesu fronta i naroda. Poslednja, četvrta funkcija
odbora bila je da svim sredstvima učvršćuju vezu fronta i pozadine.24
Ovi napisi Borbe bili su svojevrsna apologeza novih revolucionarnih
vlasti, tim pre što se već na početku, pre iznošenja glavnih funkcija NOO-a,
ne štede reči u objašnjavanju zašto se stvaraju odbori i zbog čega se ne osta-
je pri starim opštinskim upravama i žandarmerijskim stanicama. Kao razlog
se navodi da su ove, kako dokumenta precizno kažu, „leglo petokolonaštva
koje pomaže okupatoru i šteti borbi“.25
Ipak, stvaraoci ovih napisa morali su u ovom tekstu da podvuku ka-
ko je i među članovima opštinske uprave bilo poštenih ljudi i da je njima,
kao časnim rodoljubima, otvoren put da budu birani u NOO-e, naravno
ukoliko dobiju poverenje naroda. 26
Interesantno je da dokumentarna građa Vojnog muzeja ističe kako
su NOO nastojali da okupe što više građana nezavisno od njihovog politič-
kog ubeđenja, ukoliko su ovi bili patriotski raspoloženi i prihvatali borbu za
narodno oslobođenje. To je, verujemo, činjeno iz dva razloga. Prvi se sastoji
u intenciji partijskog i partizanskog rukovodstva da pred srpskim narodom,
vernim legitimnim oblicima vlasti Kraljevine Jugoslavije, unekoliko prikriju
u osnovi antilegitimistički istup protiv centra vlasti na čelu sa kraljem i Ju-
goslovenskom vladom u izbeglištvu. Drugi razlog deklarativnog „širenja ru-
ku „građanskim snagama ogleda se u nameri NOP-a da suzbije negativna
raspoloženja SSSR-a povodom stvaranja revolucionarnih organa vlasti, či-
me se htelo prikriti nastojanje da se oslobodilačka borba proširi u revoluci-
onarnu, a koju Sovjetski Savez nije odobravao, ne želevši da se zamera Veli-
koj Britaniji do čijeg mu je partnerstva u antihitlerovskoj koaliciji bilo neo-
bično stalo.“27
Treću, malobrojniju grupu arhivalija čine dokumenta raznovrsnih
sadržajnih karakteristika koje se odnose na popularizaciju politike KPJ, iz-
ražavanje neprijateljstva prema Ravnogorskom pokretu i slično. Sadržaji
koji veličaju SSSR vidljivi su samo u tragovima. Ipak, neumitno je i njihovo
prisustvo. Nekoliko važnih dokumenata bavi se popularizacijom i svojevrsnom
apologezom politike KPJ. U tom smislu je zanimljiv tekst pisan latinicom,
na srpskohrvatskom jeziku, umnožen na šapirografu, na 26 numerisanih
24
Isto.
25
Isto.
26
Isto.
27
B. Petranović, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji 1941–1945, knj. 1, Beo-
grad 1983, 216–218.
strana, formata 20,5 x 17 cm. Naslov lista Srp i čekić napisan je rukom, ma-
stilom. U tekstu se ističe jedna od pomenutih sadržajnih karakteristika par-
tizanske štampe – propagiranje potrebe stvaranja širokog fronta radnika i
seljaka i svih antifašistički raspoloženih ljudi bez obzira na veru i nacional-
nost. Da bi njihova borba bila što uspešnija, neophodno je učvrstiti i ojačati
partijsku organizaciju, sprovesti strogu podelu rada, najstrože poštovati
pravila konspiracije, očistiti redove od nepouzdanih elemenata, pojačati
budnost i oprez prilikom primanja novih članova i pojačati kontrolu rada
svakog pojedinca, te omasoviti partijski rad.28 Interesantne su pokretačke
parole partizanske propagande, odnosno agitaciona delatnost partijskih ru-
kovodstava u smislu obilate eksploatacije krilatica u ideološkim tekstovima.
Takav je slučaj sa jednim Proglasom mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije
koji je potekao od Centralnog komiteta SKOJ-a, a koji se završava oduše-
vljenjem sa nekoliko dobro poznatih parola koje su imale za cilj stimulisa-
nje i mobilizaciju masa. Pri dnu dokumenta su parole: Živilo jedinstvo mla-
dih naraštaja Hrvatske, Srbije, Crne Gore, Slovenije, Makedonije, Vojvodine i
Bosne, protiv imperijalista, za punu slobodu i nezavisnost svih naroda Jugosla-
vije! Sledeća parola glasi: Živilo jedinstvo radničke, seljačke i školske omladine!
potom: Dole imperijalistički rat! I neizbežna parola: Živio Sovjetski Savez, tvr-
đava mira, slobode i nezavisnosti naroda! 29
Interesantno je da se mlada generacija u ovom Proglasu ne poziva
na raskidanje sa sopstvenim nacionalnim tradicijama, naprotiv, ona se pozi-
va da čuva „slobodarski duh svojih dedova“, svoj jezik i nacionalnu kultu-
ru.30 To se može objasniti velikom nacionalnom svešću srpskog naroda i
omladine koja je bila stožer širih okupljanja, i zazorom novih revolucionar-
nih vođa od potpunog razbijanja srpskog nacionalnog samosvojnog bića ko-
je je, itekako, u ranoj fazi rata moglo okupiti napredne i borbene antifaši-
stičke elemente. U tom smislu je važan Proglas CK SKOJ-a iz jula 1941. u
kojem se mlada generacija Jugoslavije poziva da zbije front i protera okupa-
tora iz zemlje i stvori nezavisnost i slobodu svom narodu. Poseban pasus
ovog teksta odnosi se na obraćanje partijskih rukovodstava srpskoj omladi-
ni da stane na put fašističkom teroru koji „želi da iskoreni njeno srpsko
ime“. Srpski narod nikad nije hteo biti tuđi rob.31
Srpska omladina se ovim napisom poziva da „se pokaže dostojnom
slavne tradicije pobunjene raje i srpskih hajduka i da nastavi delo srpskih
narodnih ustanika iz prošlosti do konačnog oslobođenja Srba“.32
28
VM, AG, i. b. 18405, Srp i čekić, list CK KP Hrvatske.
29
VM, AG, i. b. 18499, Proglas mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije.
30
Isto.
31
VM, AG, i. b. 18417, Proglas CK SKOJ, jul 1941.
32
Isto.
Ovde je vidljiv preterano naglašen blagonaklon stav prema srpskom

narodu na kojeg su antifašističke snage partijskog i partizanskog rukovod-
stva sigurno mogle najozbiljnije da računaju. Takođe, prva godina rata je
još uvek odisala duboko uvreženim ostacima vezanosti sa institucijama pro-
šlosti i tradicijom u srpskom narodu, i tu činjenicu partijska i partizanska
rukovodstva nisu smela i mogla tako lako da prenebregnu. Pomenimo list
Vesti, štaba užičkog narodno-oslobodilačkog partizanskog odreda od 3. ok-
tobra 1941. Tu se ističe da „pobedonosni srpski narodnooslobodilački parti-
zanski odredi, progoneći gnusne okupatore sa svoga nacionalnog tla, pro-
dužuju onu slavnu tradicionalnu borbu u kojoj je nad svetlim srpskim ma-
čevima lepršala srpska zastava, crvena, plava, bela. Zato su prihvatili kao
znamenje svoje borbe za narodno oslobođenje taj trobojni srpski znak.“33
Pretpostavku da je partijsko i partizansko rukovodstvo gajilo respekt prema
borbi srpskog naroda, potkrepljuje i Borba br. 1 od 1941. godine. U doku-
mentu se navodi: „Srpski partizani se ne boje Hitlerovih divizija i pravo je
vreme za nacionalni rat srpskog naroda koji se ne može svršiti drugačije,
nego punom pobedom srpskog naroda“. Dalje se ističe: „Hitler nikada više
neće biti gospodar Srbije, jer je dan njegovog sloma blizak“. Isti dokumenat
beleži: „Hitler nije u stanju da uguši sveti nacionalni ustanak srpskog naro-
da.“34 U Biltenu br. 7 i 8 od 1. oktobra 1941. ističe se: „Srpski partizani nisu
više malene čete koje napadaju iz šuma na neprijatelja. To su danas krupne
borbene jedinice čvrsto povezane štabovima, sposobne za krupne operacije
protiv neprijatelja srpskog naroda.“35 Dalje, interesantan je Naš izveštaj br.
75 od 21. septembar 1941, u kojem stoji: „Evo zato su okupatori tako besni,
jer vide da srpski narod nisu porobili, jer Srbija nije krava muzara za njih,
već opasno bojište gde oni stalno dobijaju osetljive udarce.“36 Pozitivan stav
partijskog i partizanskog rukovodstva prema borbi srpskih partizana ogleda
se u Našem izveštaju br. 64 od 10. septembra 1941: „Borba se sve više raz-
mahuje i razvija u pravcu opštenarodnog ustanka. Evo šta rade srpski na-
rodni partizani. Oni zaustavljaju putničke vozove, održavaju s putnicima
zborove, objašnjavaju značaj narodne borbe i ulogu partizana. To izaziva
ogromno oduševljenje kod naroda.“37 Ipak, prisutna je izvesna opreznost u
ekspresiji blagonaklonosti, što potvrđuje dokument u kojem se naglašava:
„Središte borbe evropskih naroda protiv fašizma jeste Srbija, koja se sa
ostalim narodima Jugoslavije junački bori i neprijatelju zadaje teške udar-
ce.“ Dakle, ideja zajedničke borbe svih naroda Jugoslavije potencira se u
33
VM, AG, i. b. 18391, Vesti, 3. oktobar 1941.
34
VM, AG, i. b. 18392, Borba, br. 1 od 1941.
35
VM, AG, i. b. 18496, Bilten, br. 7 i 8, 1. oktobar 1941.
36
VM, AG, i. b. 18396, Naš izveštaj, br. 75, 21. septembar 1941.
37
VM, AG, i. b. 18443, Naš izveštaj, br. 64, 10. septembar 1941.
odnosu na naglašavanje borbe srpskog naroda koji je, realno, bio glavni an-
tifašistički subjekt.38 Uvažavanje oslobodilačke borbe srpskog naroda vidlji-
vo je u Vestima od 3. oktobra 1941, gde stoji: „U borbi se omladina Srbije
napajala viteštvom golorukih seljaka koji su samo sa ugarkom u ruci skočili
svi kao jedan čovek da izvojuju svoju slobodu, i dokazala da srpski narod još
ima svoje Obiliće.“39 Interesantan je tekst iz istog dokumenta koji sadrži
dosta patosa i pokušaja da se na metaforičan način utiče na formiranje bor-
benih osećanja: „Drhti srce Srbina, kopaju konjici zemlju, nestrpljivi da
krenu u sveti boj, maša se ruka puške, a puška ćuti – ne puca. U tim teškim,
kišnim danima, ispucana usta srpskog vojnika, suva i gladna, bacala su teš-
ko prokletstvo na izrode koji nas prodadoše za lažan sjaj fašističkih bandita.
Narod je ostavljao svoj dom spreman da pođe u novu Albaniju, na nove mu-
ke, s nadom da će se jednom kao pobednik spustiti u svoja sela i uživati plo-
dove svoje slobode. Ali narodna borba bi brzo ugušena. Izdani, napadnuti
sa svih strana od strvinara, srpski radnik i seljak za momenat odložiše oruž-
je. Započe krvava epopeja stradanja, leleka srpskih majki i sestara. Zavijen
u crno, stoji sav srpski narod i ćuti-ako je škrgut zuba ćutanje. Na zvon bor-
be za slobodu ustaju borci, planinama i šumama gori plamen, nevidljivi pla-
men u grudima boraca i preti da sažeže sve krvnike i silnike“.40
Blagonaklon stav KPJ prema srpskom narodu na samom početku
rata imao je, pretpostavljamo, i pragmatičan cilj otklanjanja bilo kakvih
sumnji u postojanje animoziteta Partije prema srpskom narodu kao glav-
nom i nezaobilaznom antiokupatorskom činiocu na koji se najviše računa-
lo, budući da je Partija u ranoj fazi svoje istorije neretko izjednačavala srp-
ski narod sa buržoazijom. On je, navodno, „držao pod svojom čizmom osta-
le, tzv. ugnjetavane narode, a među njima pre svih hrvatski narod.“ Pri tom
nije uzimana u obzir činjenica da je i sam taj srpski narod bio eksploatisan
kao i ostali narodi od svoje i ostalih buržoazija naroda Jugoslavije. U samoj
KPJ, srpski komunisti su gotovo među poslednjima stvorili svoju nacional-
nu partijsku organizaciju, posle Slovenaca, Hrvata i Makedonaca, tek maja
1945.41
Prva ratna godina je bila obeležena i nastojanjem partizanske pro-
pagande da raskrinka i kako sama kaže „razobliči“ i „demaskira“ pripadnike
Ravnogorskog pokreta. U tom smislu je važan tekst na srpskohrvatskom je-
ziku, ćirilici, umnožen na hemijskoj presi na 3 numerisane strane, formata
34 x 21 cm. U pitanju je letak štaba beogradskog bataljona NOV Jugoslavije
38
VM, AG, i. b. 18482, Naš izveštaj od 1941.
39
VM, AG, i. b. 18391, Vesti štaba užičkog narodno-oslobodilačkog partizanskog odre-
da, 3. oktobar 1941.
40
Isto.
41
B. Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939–1945, Beograd 1992, 150–
151.
iz 1941. godine, kako je neprecizno formulisano u samom dokumentu, a

pominje se „izdajnička“ delatnost Milana Nedića i Draže Mihailovića.42 Na-
ravno, reč je o pogledu zasnovanom na uvreženom mišljenju o Dražinom
kolaboracionizmu, ali interesantno je odsustvo „teških“ i uvredljivih reči
prema pripadnicima Ravnogorskog pokreta. Čak se i pominje da su oni
sklopili sporazum sa partizanima u cilju vođenja zajedničke borbe. Ovaj pri-
lično uravnotežen, obestrašćen rečnik partijskih i partizanskih rukovodsta-
va može se objasniti njihovom svešću da se od Ravnogorskog pokreta mogla
očekivati korist tokom 1941. godine i da su postojale planirane akcije zdru-
ženih partizanskih i snaga pripadnika Ravnogorskog pokreta.
Ovu pretpostavku potkrepljuje Bilten Vrhovnog štaba od 20. oktobra
1941. u kojem se ističe kako u „razbijanju Ljotićevaca hrabro učestvuju ne-
salomivi partizani i pravi srpski četnici.“ Borba je počela dobijati sve šire
razmere i u nju stupaju novi partizanski bataljoni i pošteni četnički odredi,
navodi Bilten.43 Potvrdu toga da je partizanska štampa bila, u neku ruku,
blagonaklona prema Ravnogorskom pokretu u oktobru i novembru 1941,
nalazimo u Biltenu Vrhovnog štaba u kojem se jasno kaže kako mnoge gra-
dove u Srbiji kontrolišu i čvrsto imaju na oku ne samo herojski partizani,
nego i deo savezničkih vojnih četnika.44 Godina 1941, svakako nije bila po-
godno vreme za eksplicitnu ekspresiju nezadovoljstva četnicima, te nailazi-
mo na prilično sofisticirane i blage izraze koji se povezuju sa pripadnicima
Ravnogorskog pokreta. To je bilo svakako u vezi sa mudrim taktiziranjem
partizanskog vrha koji nije želeo otvoreno da se zamera sa njima jer su oni
bili veoma popularni u narodu. Pomenuti Proglas iz 1941. godine, prilikom
obraćanja srpskoj omladini govori joj da se hrabro bori za svoju slobodu i
da prezre „sve one koji savetuju čekanje i štednju vremena, jer još nije do-
šao čas“.45 Tu se, izvesno, misli na pripadnike Ravnogorskog pokreta, ali
partizanska propaganda još uvek ne želi to otvoreno da kaže i direktno se
razračuna sa potencijalnim saveznikom u zajedničkoj oslobodilačkoj borbi.
Ova tendencija nezameranja koja provejava partizanskom štampom prisut-
na je i u Izveštaju br. 14 od 18. jula 1941. Tu se ističe da se u Srbiji pod ime-
nom četnika „razumeju narodni borci koji su se još pod Austrougarskom
borili protiv tuđinskih vlasti. Tamo nastaju nacionalni četnički odredi koji
se bore protiv tuđinskog osvajača. Ali ti se odredi sve više slivaju zajedno
sa partizanskim odredima, te pod vođstvom Kompartije stvaraju jedinstve-
ni nacionalno-oslobodilački front za borbu protiv fašističkog osvajača.“46
42
VM, AG, i. b. 1840, Letak štaba beogradskog bataljona NOV Jugoslavije iz 1941. godine.
43
VM, AG, i. b. 18490, Bilten Vrhovnog štaba, 20. oktobar 1941.
44
VM, AG, i. b. 18946, Bilten Vrhovnog štaba.
45
VM, AG, i. b. 18417, Proglas CK SKOJ, jul 1941.
46
Članak iz Biltena donosi tekst u kojem se jasno vidi da se partizanska propa-

ganda sa ustručavanjem okomljuje na Ravnogorski pokret. Ona ne govori
nimalo pohvalno o njemu, ali se snebiva da jasno naglasi da je četnički po-
kret protivnik partizanskog. Iznesimo deo sadržaja ovog dokumenta: „Dižu
se narodi Jugoslavije na boj sa fašističkim zverima-okupatorima, jer sada je
kucnuo čas. Sada je kucnuo čas kada herojska Crvena armija i sav sovjetski
narod zadaje udarac za udarcem fašističkim pljačkaškim hordama. Mi Južni
Sloveni moramo u toj svetoj oslobodilačkoj borbi Slovena doprineti svoj
deo. A ko će nama doneti slobodu ako se mi sami nećemo boriti? Zar nije
podlost i sramota govoriti narodu da nije vreme za borbu. Zar ne znači to
isto što i kazati, neka ginu za nas braća Rusi a mi ćemo onda na gotovo. Ta-
kvo gledište je podlo i sramotno, nedostojno našeg naroda. Istorija ovo ne
bi oprostila našem narodu. To bi bila izdaja najgore vrste.“47 Unekoliko po-
mirljiv odnos prema Ravnogorskom pokretu nazire se u dokumentu u ko-
jem se navodi: „Ima sektaških pojava prema saveznicima u borbi, ili prema
sada još neutralnim grupama četnika, koje još nisu voljne da stupe u borbu,
ali nam nisu neprijateljske. Sa svim tim grupama mora se izbegavati svaki
sukob. Treba takvima strpljivo objašnjavati da je baš sada čas za odlučnu
borbu protiv neprijatelja srpskog naroda.“48
U arhivalijama Vojnog muzeja ilustrativno se prikazuje težnja parti-
zanskog rukovodstva da pozove u borbu sve narode bez obzira na nacional-
no opredeljenje.49 I ovo se ne može objasniti samo širokim vizionarskim po-
gledima KPJ lišenim uskogrudosti, nego i svojevrsnom reakcijom na četnič-
ku propagandu koja je forsirala blagonaklon stav prema svim poštenim Hr-
vatima, Slovencima i Muslimanima.50 Ipak, neminovno je napomenuti da je
politika propagiranja jedinstvenosti jugoslovenskog nacionalnog bića oliče-
na kroz parolu bratstva i jedinstva, u stvari direktna posledica politike Ko-
minterne, koja je insistirala na ideji formiranja jake jugoslovenske države i
jugoslovenskih naroda ne iz sentimentalnih i romantičarskih ideja njihove
međusobne povezanosti, nego zbog toga što je jedinstven narod u jedinstve-
47
VM, AG, i. b. 18489, Članak iz Biltena Glavnog štaba narodno-oslobodilačkih
partizanskih odreda Jugoslavije.
48
VM, AG, i. b. 18496, Bilten Vrhovnog štaba narodno-oslobodilačkih partizanskih od-
reda Jugoslavije br. 7 i 8, 1. oktobar 1941.
49
VM, AG, i. b. 18498, Proglas mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije; VM, AG, i.
b. 18505, Proglas CK KPJ; VM, AG, i. b. 18417, Proglas CK SKOJ, Mlada generacija svih naro-
da Jugoslavije; VM, AG, i. b. 18484, Naš izveštaj, br. 119, 16. decembar 1941; VM, AG, i. b.
18404, Bilten Glavnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije; VM, AG, i.
b. 18499, Proglas mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije; VM, AG, i. b. 18486, Naš izveštaj,
br. 9; VM, AG, i. b. 18482, Naš izveštaj, br. 117, 9. decembar 1941; VM, AG, i. b. 18405, Srp i
čekić, organ CK KP Hrvatske; VM, AG, i. b. 18946, Bilten Vrhovnog štaba narodnooslobodilač-
kih partizanskih odreda Jugoslavije.
50
M. B. Matić, Ravnogorska ideja u štampi i propagandi, Beograd 1995, 43.
noj državi jedino bio sposoban da se odupre eventualnoj agresiji imperijali-

stičkih sila.51 Partizanska propaganda, čak, nije bila lišena protivrečnosti i
isključivosti i da je dolazila u kontradikciju sama sa sobom. Ono što je para-
doksalno, dokumenti arhivske građe Vojnog muzeja koji zdušno propagira-
ju jedinstvo svih naroda Jugoslavije, ukazuju na isključivosti partijskih vr-
hova po ovom pitanju.
U dokumentu pod nazivom Mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije
piše: „Mlada generacijo svih naroda Jugoslavije, ti to možeš. Ako budeš zna-
la da zbiješ svoje redove u moćan jedinstveni front na strani svoga naroda,
na strani radničke klase i njene avangarde KPJ koja se i danas, kao uvek,
hrabro bori na čelu naroda protiv imperijalističkih zavojevača, za nacional-
no oslobođenje i svetlu budućnost svih naroda Jugoslavije.“52 U ovom iska-
zu zapažamo dve stvari. Prvo, u dokumentu se eksplicitno navodi kako mla-
da generacija treba da se bori na strani svog naroda, a ne kaže se, kako bi
bilo očekivano, da mlada generacija treba da bude eksponent svih naroda
Jugoslavije i da treba da stoji ispred svih naroda Jugoslavije. Drugo, u doku-
mentu se navodi da mlada generacija treba da se bori na strani radničke
klase i njene avangarde, KPJ, a ne spominje se seljaštvo niti bilo koji drugi
sloj društva. Ipak, partijsko i partizansko rukovodstvo neretko je bilo sve-
sno da se moralo oslanjati na široke mase ne bi li uspešno vodilo borbe sa
neprijateljem. Tako se partizanski pokret identifikovao, barem verbalno, sa
sveopštim narodnim pokretom. Prilikom iznošenja da će se partizani boriti
protiv okupatora, navodi se da će se uništavati bez milosti sve što padne u
ruke narodnih boraca. U Biltenu Vrhovnog štaba od 20. oktobra 1941. kaže
se: „Borba je počela zauzimati sve šire razmere. U borbu stupaju sve novi i
novi partizanski bataljoni i pošteni četnički odredi. U toj borbi na život i
smrt, neće biti nikakve milosti ni za okupatore ni za domaće izrode. Uništa-
vaćemo bez milosrđa sve što padne u ruke narodnih boraca. Uništavaćemo
sve ono što je diglo okrvavljenu ruku na našu decu, na naše majke i očeve,
na naše žene. Uništavaćemo one koji pale i ruše naša mirna sela i varoši.
Neprijatelj će skupo platiti za svoje krvave zločine.
Nevina krv dece, žena i staraca vapi za osvetom i mi ćemo je osveti-
ti-stostruko osvetiti. Krv za krv, jedan život za stotinu pasjih okupatorskih i
izdajničkih života. Borićemo se do poslednjeg daha, borićemo se do potpu-
nog uništenja okupatorske fašističke nemani. Borićemo se dok i poslednji
fašistički bandit ne napusti našu zemlju. Na kostima fašističkih bandita iz-
gradićemo naša sela, naše varoši.“53
51
B. Petranović, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji 1941–1945, knj. 2, Beo-
grad 1983, 252.
52
VM, AG, i. b. 1849, Mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije.
53
VM, AG, i. b. 18490, Bilten Vrhovnog štaba, 20. oktobar 1941.
Marijana Jovelić
THE PARTISAN PROPAGANDA IN SERBIA IN 1941

IN THE ARCHIVES OF THE SERBIAN MILITARY MUSEUM
Summary
The Partisan propaganda had three layers. The first layer represents
a glorification and blinded idolatry towards the USSR. The second layer
was depicted by favoring the social revolution, and it is only the third layer
which shows that actually only one goal of the National Liberation War and
the Party and Partisan governance was the liberation struggle. The archives
of the Military Museum tell in favour of the above mentioned, so that there
are mostly documents which corroborate the tendency of the Partisan and
Party governance to an uncritical worshipping of the USSR. According to
number, at the second place are archival documents which tell in favour of
subversive aims of the National Liberation War in the context of insisting
on a social revolution, and only at the third place there are archives in
which the liberating character of the National Liberation War is glorified. A
considerable part of the archival material tells of how, during the first war
year, the leadership of the National Liberation War expressed a certain
kind of respect towards the opponent displayed in the Ravna Gora Move-
ment, and by this showing understanding for the fact that the Ravna Gora
Movement was really very popular with the Serbian people whose support
it was aimed at. The year 1941 was significant because of two reasons.
Firstly, during that period the military units of the National Liberation War
were being formed in a complete strategic isolation, without any backing of
the allies and with a rather reserved support of the Comintern. Secondly,
the military press as a means of political propaganda was diverse at that ti-
me, sprung out of the variety of concrete „local“ conditions and a different
level of power and organization of the Partisan units, and as such it is inte-
resting for observation.
Mr. sc. AMIR OBHOĐAŠ, viši arhivist
Hrvatski državni arhiv UDK 355.48(497.5)"1944"
Zagreb, Trg Marka Marulića 21 94(497.5)"1944"
NOVA SAZNANJA O BORBAMA

U SJEVEROZAPADNOJ HRVATSKOJ 1944.
Pothvat „Brod“ i druga bitka za Ludbreg, srpanj 1944.
APSTRAKT: Članak upotpunjuje postojeća saznanja o borbama u sje-

verozapadnoj Hrvatskoj 1944. godine. Reč je o operaciji „Brod“ i drugoj
bitci za Ludbreg, srpanj 1944. Pisan je na bazi novoobrađene arhivske
građe u Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu.
Ključne reči: sjeverozapadna Hrvatska, operacija „Brod“, Ludberg, NOVJ,

NDH, NOP, UDB-a.
Tijekom izučavanja operacija koje su se 1944. godine vodile na pod-

ručju sjeverozapadne Hrvatske, najveći problem s kojim smo se suočili bila
je fragmentacija arhivskog građe koje se odnosi na Ustašku vojnicu. Smat-
rali smo da se ovo gradivo mora najvećim djelom nalaziti u Vojnom arhivu
Republike Srbije u Beogradu (nekadašnji Vojni arhiv Vojnoistorijskog insti-
tuta), međutim, pokazalo se da se u onom dijelu arhivskih fondova koji su
dostupni korisnicima nalazi samo manji dio dokumenata koji se odnose na
djelovanje Ustaške vojnice.
Do ove fragmentacije je došlo njegovim korištenjem u različitim is-
tražnim postupcima koje su nakon rada provodila različita jugoslavenska
tijela. Primjerice, 1993. godine Ministarstvo unutarnjih poslova RH predalo
je Hrvatskom državnom arhivu zbirku gradiva iz razdoblja NDH, koje se
koristilo u navedene svrhe. Ova zbirka (HR HDA 1549, Zbirka zapisa up-
ravnih i vojnih vlasti Nezavisne Države Hrvatske i Narodnooslobodilačkog
pokreta) obuhvaća spise različite provenijencije, a koji nisu bili zanimljivi
za uklapanje u tematsku povijesnu zbirku dokumenata Službe državne si-
gurnosti (nekadašnje UDB-e) ili u osobne policijske dosjee građana. Obra-
đena je posebnim sustavom indeksiranja, kojim su popisana sva imena koja
se u sadržaju pojedinih dokumenata spominju, bez obzira na njihov značaj i
kontekst. Spisi različite provenijencije međusobno su izmiješani, prvobitni
124 Amir Obhođaš Istorija 20. veka, 2/2014
je poredak u potpunosti narušen, te je stoga pretraživanje zbirke moguće

jedino po kazalu imena. Kako zbirka sadrži 209 kutija tematski raznolikog
gradiva vrlo je lako previdjeti ili preskočiti pojedine dokumente.
Tako smo u ovoj zbirci tek nedavno naišli na izvješća Poglavnikovog
tjelesnog zbora (PTS). Stoga ćemo se u ovom članku koristeći se izvješćima
I., II. i III. bojne 1. pješačke pukovnije PTS-a za mjesec lipanj i srpanj 1944.
godine nastojati dodatno razraditi Pothvat „Brod“ i drugu bitku za Ludbreg.
S ovim novim saznanjima upotpunićemo postojeća saznanja o borbama u
sjeverozapadnoj Hrvatskoj 1944. godine.
Borbe na pravcu Koprivnica – Bjelovar i operacija Bienenhaus
Nakon što su snage X. zagrebačkog zbora većim djelom izvukle s

područja Zagorja i Kalnika prema Moslavini i Bilogori, u sjeverozapadnoj
Hrvatskoj uslijedilo je relativno zatišje. Ovo zatišje potrajalo je do 18. lipnja
kada je I. satnija/1. PTS bojna, pojačana jednom satnijom iz sastava III./1.
PTS bojne i vodom gorskih topova DSŠ, zaprimila zapovijed da u zajednici s
dijelovima V. stajaćeg djelatnog zdruga napadne selo Zrinski Topolovac u
kojem su se navodno nalazile dobro utvrđene partizanske snage.1 Pojačana
I./1. PTS bojna istoga se dana rasporedila na crti Ladislav Sokolovački –
Gornji Križ, gdje je ulovila spoj s V. SDZ. Tijekom napredovanja prema
Zrinskom Topolovcu naišlo se samo na manje raspršene partizanske grupe i
selo je zauzeto u 10 sati bez borbe. Potom se I./1. PTS bojna povukla u So-
kolovac, a kod sela Mala Mučna ponovno je naišla na manje skupine parti-
zana koje nisu pružale jači otpor i odmah su se povukle prema Kalniku.
Tijekom odmora u Sokolovcu zapovjednik I./1. PTS bojne dobio je
dojavu da se u Apatovcu nalazi stožer Kalničkog odreda s oko 120 partiza-
na.2 U noći s 19. na 20. lipnja bojna je izvršila pokret pravcem Sokolovac –
Carevdar – Šužnjevići – Čabraji – Glogovnica – Grujice – kota 369 – Gradec
i prije svanuća izbila pred Apatovac. Napad je u potpunosti iznenadio posa-
du u Apatovcu i nakon kraće borbe partizani su počeli odstupati prema selu
Ivanec. Navodni partizanski gubici u ovoj borbi iznosili su 56 poginulih, ali
kako o ovoj borbi nisam našao ni jedno izvješće NOVJ ovaj podatak ne mo-
gu potvrditi. Tom prilikom zarobljeno je 27 puška, pismohrana zapovjedni-
1
Hrvatska, Zagreb, Hrvatski državni arhiv, HR HDA 1549, Zbirka zapisa upravnih
i vojnih vlasti Nezavisne Države Hrvatske i Narodnooslobodilačkog pokreta, spis III-
35/192–195, I. bojna 1. pukovnije PTS, Podhvatno izvješće za vrieme od 10/VI. do 1/VII.
1944. g.
2
Isto, vidi i Hrvatska, Zagreb, Hrvatski državni arhiv, HR HDA 1450, Zbirka
mikrofilmova Gradivo iz inozemnih arhiva koje se odnosi na Hrvatsku, mikrofilmski svitak
D-2364 (ZM 53b/244), snimak 501., Dnevno izvješće PTS-a, Ia, 20. 6. 1944.
Nova saznanja o borbama u sjeverozapadnoj Hrvatskoj 1944 125
štva Kalničkog područja, ambulanta s mnogo lijekova, sustav veze i drugo

vojničko tvorivo. U izvješću I./1. PTS bojne stoji da je zarobljen i jedan ra-
njeni partizanski časnik koji: „Dok je još težko ranjen ležao molio je liečničku
pomoć da ga se spasi od smrti, jer da je On jedan od glavnih zapovjednika u
Kalniku, a ime svoje nije htio kazati.“ Ovaj neidentificirani časnik kasnije je
podlijegao zadobivenim ranama u bolnici u Ludbregu. Uspjehu ovog pot-
hvata zacijelo je pridonijelo i to što je Kalnički odred morao predati svoje
dvije bojne 32. diviziji NOVJ za popunu udarne brigade Braća Radić i nje-
govo brojno satnije u tom trenutku bilo je oko 100 boraca.
U isto je vrijeme X zagrebački korpus, koji je u prvoj polovici lipnja
vodio teške borbe u okolici Bjelovara, težište svog djelovanja ponovno
usmjerio prema Podravini, te je na području zapadne Bilogore razmjestio
32. diviziju NOVJ i 28. udarnu diviziju NOVJ.3 Dok su ove snage NOVJ bile
u pokretu prema novo određenim položajima, dijelovi V. stajaćega djelat-
nog zdruga zauzeli su u noći s 19. na 20. lipnja Đurđevac.4 Pojedinosti o
ovom pothvatu nedostaju i iz V. stajaćega djelatnog zdruga izvijestili su
samo da su 20. lipnja zarobili jednu tešku strojnicu, šest lakih strojnica, 30
pušaka, alat puškarske radionice i drugo tvorivo uz vlastite gubitke od 2
poginula i 7 ranjenih. Nije poznato s kojom su se postrojbom sukobili ovi
dijelovi V. SDZ, jer izvješća NOVJ o ovom sukobu nisam našao. U izvješću
28. udarne divizije navodi se samo da je Đurđevac zauzet od strane neprija-
telja neposredno prije nego je u mjesto ušla njezina XXI. udarna brigada.5
Ova brigada o tomu nije bila obaviještena, te je 21. lipnja kod sela Budrovac
vodila cjelodnevnu borbu s dijelovima V. SDZ iz Đurđevca.
Bila je to najava teških borbi koje će uslijediti u Podravini sljedećih
tjedana. Dana 21. lipnja 32. divizija NOVJ razmjestila se na području Hu-
dovljani – Maslarec – Donja Velika i već je 22. lipnja II./Braća Radić bojna
došla u sukob s dijelovima V. stajaćega djelatnog zdruga koji su bili u izvi-
đanju područja iznad Hudovljana.6 Sljedećeg dana, 23. lipnja, otpočeo je
pothvat protiv snaga X. zagrebačkog zbora koje su se prikupljale na prosto-
ru između Koprivnice i Bjelovara. Iz smjera Koprivnice nastupale su I./1.
PTS bojna pojačana s 5. satnijom II./1. PTS bojne i VII./V. stajaća djelatna
bojna, a iz smjera Bjelovara dijelovi njemačke 1. kozačke konjaničke divizije
3
Rade Bulat, Deseti korpus „Zagrebački“ NOV I POJ, ČGP Delo, Ljubljana, 1985.,
str. 95. 28. udarna divizija NOVJ ušla je u sastav X. zagrebačkog zbora tijekom borbi u
okolici Bjelovara, a 25. lipnja na područje Bilogore stigla je i I. zagorska brigada.
4
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 28., dokument br. 137., str. 693.–694.
5
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 29., dokument br. 39., str. 206.
6
7
(1. Kosaken-Kavallerie-Division). Ove su snage trebale dovesti protivnika u
okruženje na širem prostoru sela Poljančani. Tijekom napredovanja od sela
Jagnjedovac prema Poljančanima, 5./1. PTS satnija naišla je kod sela Hu-
dovljani na zasjedu udarne brigade Braća Radić, koja je držala položaj Do-
nja Velika – Gornja Velika – Gornja Sredica – kota 230 – kota 220.8 Zasjeda
je potisnuta jakom strojopuščanom vatrom i napredovanje je nastavljeno
prema selu Gornje Sredice. Na čistini ispred sela udarna brigada Braća Ra-
dić izvršila je protunapad na pojačanu I./1. PTS bojnu, te su se razvile bor-
be prsa u prsa. Nakon teških borbi u kojima su se višekratno izmjenjivali
napadi i protunapadi, I./1. PTS bojna uspjela je odbaciti udarnu brigadu
Braća Radić i u 12,30 sati zauzeti selo. Kako spoj s ostalim postrojbama iz
pothvata nije ostvaren, a ne zaprimivši nikakve daljnje zapovijedi, zapovje-
dnik I./1. PTS bojne ustaški bojnik Branko Nališ donio je odluku da nastavi
s napredovanjem preko sela Kapela prema Bjelovaru. Bojna je pod borbom
stigla u Bjelovar u 20 sati, a njezini ukupni gubitci toga su dana iznosili 5
poginulih i 6 ranjenih. Gubitci udarne brigade Braća Radić u ovoj borbi iz-
nosili su 11 poginulih i 22 ranjena.9
Ustaški bojnik Nališ u svom izvješću navodi da je VII satnija /V. sta-
jaće djelatne bojne bez borbe došla u Poljančane, a kako je I satnija 1. PTS
bojna zbog borbe kod Gornjih Sredica kasnila u svom nastupu, povukla se
nakon nekog vremena na svoj početni postav. Međutim, iz izvješća 28.
udarne divizije NOVJ vidljivo je da je toga dana vodila s ovom bojnom bor-
bu kod sela Gornje Zdelice.10 Prvotno je VII./V. stajaća djelatna bojna tije-
kom svog napredovanja naišla na stožer X. zagrebačkog zbora u selu Gornje
Zdelice i u potpunosti ga iznenadila. Stožer se je povukao u neredu, pri če-
mu je izgubio dio pismohrane i knjigu sa šiframa, a dio partizana iz osigu-
ranja je zarobljen. Neposredno nakon toga, u 8 sati, pred Gornje Zdjelice
dolazi XXI. brigada iz sastava 28. udarne divizije NOVJ, koja je imala zapo-
vijed da zatvori pravac od sela Mosti i Poljančani. Partizanska XXI./28. bri-
gada prešla je iz hodnje u obuhvatni napad s tri svoje bojne, dok je jedna
ostala u pričuvi i uspjela je potisnuti VII./V. stajaću djelatnu bojnu iz Gor-
7
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-2364 (ZM 53b/244), snimak 509., Dnevno
izvješće PTS-a, Ia, 24. 6. 1944. i HR HDA 1549, spis III-35/192–195, I. bojna 1. pukovnije
PTS, Podhvatno izvješće za vrieme od 10/VI. do 1/VII. 1944. g.
8
HR HDA 1549, spis III-35/196–206, II. bojna 1. pukovnije PTS, Izvještaj o
izvršenim podhvatima i izvidjanjima u mjesecu lipnju 1944. i HR HDA 1450, mikrofilmski
svitak D-1186 (ZM 51E/1), snimak 245., Štab XXXII. Divizije NOVJ, 24. lipnja 1944. u 7,40.
9
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-1186 (ZM 51E/1), snimci 246., Štab XXXII.
Divizije NOVJ, Oper. broj 126/44., Dne 24. lipnja 1944.
10
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 29., dokument br. 39., str. 206. i Radojica Ne-
nezić, Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija: u sjeverozapadnoj Hrvatskoj i u dvije borbe
za oslobođenje Ludbrega, Centar za kulturu i informiranje, Beograd 1990., str. 143–146.
njih Zdelica prema selu Mosti. U napadu je vraćen dio izgubljene pismoh-
rane i oslobođeno je nekoliko zarobljenika. Istodobno je XVII./28. udarna
brigada vodila borbu s dijelovima 1. kozačke konjaničke divizije kod sela
Rakitnica, i uspjela ih natjerati na povlačenje prema Bjelovaru.11
Izvješće 32. divizije NOVJ od 24. lipnja donosi slijedeće viđenje ovih
borbi:12 „Uslijed jakog pritiska neprijatelja i iznenadnog napada, koji brigada
nije očekivala od pravca Mostova i Poljančana s obzirom na jedinice XXVIII.
divizije, Brigada se morala povući i povukla se je sa Sredica. Neprijatelj je nas-
tupao dalje i kod Sredica došlo je do teških i krvavih borbi i poslije nekoliko juri-
ša neprijatelj je uspio zauzeti selo, dok su se naši povukli na položaje oko sela.“
U kasnijem izvješću od 25. lipnja zabilježeno je sljedeće:13 „Borba je bila vrlo
oštra, krvava na bliskom odstojanju, partizani su se izmiješali s ustašama i tom
prilikom vršeno je nekoliko juriša i protujuriša, dosta neorganizovanih, u koji-
ma su se naročito istakli pojedini borci. Neprijatelj je konačno uspio da odbaci
naše snage iz Gor. Sredica, koje su tada zauzele položaje oko samog sela.“
Izvješća 32. divizije NOVJ o ovim borbama sadrže dosta nedosljed-
nosti i za neuspjeh u ovoj borbi njezino zapovjedništvo dio krivice pokušalo
je prebaciti na 28. udarnu diviziju NOVJ, jer da nije na vrijeme zatvorila
desno krilo udarne brigade Braće Radić. Međutim, ova tvrdnja teško je odr-
živa s obzirom da se težište napada na udarnu brigadu Braća Radić nalazilo
na pravcu od Jagnjedovca prema Gornjim Sredicima, gdje je nastupala I./1.
PTS bojna. Bliža je stvarnosti ocjena istog zapovjedništva da dio krivice
snosi i zapovjednik brigade koji:14 „…nije držao Brigadu u rukama, nego su
komadant i politkomesar i pom. politkomesara Brigade bili prvi jurišaći tako da
su izgubili svaku preglednost nad Brigadom i situacijom na terenu operacije i
nisu pravovremeno i ni pravromeno mogli ni primiti aktivniju pomoć našeg šta-
ba, jer nas nisu u prvi mah kad im je pomoć bila najpotrebnija izvijestili.“ Ovoj
ocjeni možemo dodati da i zapovjedništvo 32. divizije NOVJ snosi dio krivi-
ce jer da nije ostvarilo vezu s svojim i susjednim postrojbama i da je izgubi-
lo preglednost nad bojištem.15 i
11
12
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-1186 (ZM 51E/1), snimak 245., Štab
XXXII. Divizije NOVJ, 24. lipnja 1944. u 7,40.
13
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-1186 (ZM 51E/1), snimci 248.-249., Štab
XXXII. Divizije NOVJ, Oper. broj 127/44., Dne 25. lipnja 1944.
14
Isto.
15
Radojica Nenezić, Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija, str. 145. Istov-
remeno kao uspjeh zapovjedništvo 32. divizije u izvješću od 25. lipnja navodi „Brigada je i
ako potiskivana od neprijatelja odstupala organizovano, bataljoni spremni za borbu i nisu bili
razbijeni što je jedinstven slučaj za naše jedinice koju su se do sada kod povlačenja pred nepri-
jateljem redovno rascjepkale“.
Slijedećeg se dana VII./V. stajaća djelatna bojna probila preko Gor-

njih Sredica i Pavlin Kloštra u Bjelovar.16 U tom trenutku 32. divizija NOVJ
nalazila se razmještena na crti Peščenik – Gornji i Donji Maslarec – Gornji
Križ – Jakopovac Kapelski ali nije ostvarila borbeni dodir s VII./V. stajaćom
djelatnom bojnom.17 Da se ova se bojna uspjela probiti u Bjelovar bez borbe
u izvješću 32. divizije NOVJ pravdali su to slabom vezom i koordinacijom s
28. udarnom divizijom NOVJ.
Pojačana I./1. PTS bojna i VII./V. stajaća djelatna bojna prikupile su
se u Bjelovaru radi predstojeće operacije pod nazivom Bienenhaus (Košni-
ca), koja je bila usmjerena protiv snaga NOVJ u široj okolici Čazme. Osim
ove dvije bojne u operaciji Bienenhaus učestvovali su i dijelovi 1. kozačke
konjaničke divizije i I. gorskog zdruga.18 U iščekivanju operacije ove dvije
bojne slijedeća su dva dana provela u odmoru te čišćenju opreme i naoru-
žanja.19 U izvješću II./1. PTS bojne stoji da je 5./1. PTS satnija ova dva dana
u Bjelovaru proboravila:20 „…bez hrane, čekajući dok se zapovjednici bojna
nagode s Njemcima, jer su se odmetnički jaki djelovi prebacili na podrućje 1.
pukovnije PTS. Medjutim njemački pukovnik, zapovjednik podhvata izjavio je
da to njega ništa ne zanima, premda mu se dokazalo da se odmetnički djelovi ne
nalaze više u području u kojem je trebao biti poduhvat pod njegovim zapovjedni-
štvom.“
Pojačana I./1. PTS bojna i VII./V. stajaća djelatna bojna uključile su
se u operaciju 26. lipnja u 4 sata kada su otpočele napredovati pravcem
Narta – Laminac – Bojana – Gornji Miklauš. Pred Gornjim Miklaušem došlo
je do borbe slabijeg intenziteta sa snagama II./33. moslavačke brigade, a
nakon zauzimanja sela ustaške su se snage povukle u Grabovnicu, gdje su
se zadržale slijedeća dva dana. Pothvat je okončan 27. lipnja, a pojačana
I./1. PTS bojna prebačena je 28. lipnja preko Čazme za Ivanić Grad, gdje je
istog dana ukrcana na vlak za Ludbreg. Operacija nije postigla značajnijeg
uspjeha, jer se glavnina 33. divizije NOVJ uspjela povući prema Kalniku
pretrpjevši pri tom samo manje gubitke.
Tijekom ovog pothvata počinjeni su brojni zločini o čemu je ustaški
nadporučnik Zvonimir Buljan, zapovjednik II./1. PTS bojne, izvijestio:21
„Vrlo loše su se ponieli u podhvatu pripadnici Crne legije koji su ulazili u kuće
16
izvršenim podhvatima i izvidjanjima u mjesecu lipnju 1944.
17
18
Rade Bulat, Deseti korpus, str. 108.
19
HR HDA 1549, spis III-35/192–195, I. bojna 1. pukovnije PTS, Podhvatno
izvješće za vrieme od 10/VI. do 1/VII. 1944. g.
20
izvršenim podhvatima i izvidjanjima u mjesecu lipnju 1944.
21
Isto.
uzimali privatne stvari, odjeću, obuću, na očigled vlastnika. U s. Grabovnica

koje je bilo cielo u plamenu nije nidko živ zatečen. Na upit zašto su bježali odgo-
vorili su da ne bi bježali ni pred ustašama ni pred partizanima ali moraju bje-
žati pred kozacima jer isti pale i pljačkaju i siluju žene i djecu.
Kod ulazka u Čazmu bilo je još gorih prizora. Čitava Čazma bila je u
jednom plamenu. Kozaci nisu pitali čija je koja kuća već su od reda palili i uniš-
tavali. Tako n. pr. kuća jednog ust. satnika povratnika izgorjela je zajedno sa
njegovom majkom. Na drugom mjestu naišlo se na neku 75 godišnju staricu
silovanu a potom usmrćenu nožem u ledja. Sve su to uradili kozaci. Kada je 5
sat krenula iz Čazme prema Ivanić gradu susretali su na povorke žena i djece
koji su plakali bježeći prema Ivanić gradu, govoreći nam: ’Zašto ustaše dopušta-
ju da kozaci radi ovakve stvari.‛“
O ovim postupcima 1. kozačke konjaničke divizije izvijestilo je i za-
povjedništvo I. gorskog zdruga: „Prigodom ovog podhvata desili su se izgredi
od strane kozačkih postrojbi na koje je ovaj zdrug reagirao tužbom sa svim pot-
rebnim dokazima na najviše mjesto. Podhvat nije uspio kao što je trebao prema
snagama koje su sudjelovale, radi kozačkih nedjela i radi slabo izdane zapovjedi
za podhvat.“ 22
Pothvat „Brod“
Tako su se koncem lipnja 1944. godine na području Kalnika i Bilo-

gore našle pod zapovjedništvom X. zagrebačkog korpusa 33. i 32. divizija
NOVJ, 28. udarna divizija NOVJ, I. Zagorska brigada i Kalnički odred. Za-
povjedništvo ovoga zbora namjeravalo je s ovim snagama ponoviti uspjeh
od prošle godine i ponovno uspostaviti „Podravsku republiku“. Prvotno je
bilo planirano da s 28. udarnom i 32. divizijom NOVJ zauzmu uporište u
Koprivnici, za što su od Glavnog štaba NOV i POH zatražili podršku zrakop-
lovstva, jer je procjena bila takva da bez zračne potpore ne mogu zauzeti
ovo jako uporište.23 Kako Glavni štab nije mogao zajamčiti pružanje zračne
potpore, zapovjedništvo X. zagrebačkog korpusa preusmjerilo je svoje snage
na zauzimanje Ludbrega.
U sklopu priprema za napad minirani su mostovi između Ludbrega i
Koprivnice, a na istom pravcu porušeno je i 3.500 metara pruge. Sukobi
između ophodnji na ovom području postaju sve učestaliji te je tako kod Su-
botice Podravske 28. lipnja došlo do jačeg sukoba posade iz Koprivnice i
brigade Matija Gubec, koja se razmjestila na uzvisine južno od ceste Kop-
22
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-2169 (ZM 53b/49), snimci 79.-96., Zapo-
vjedničtvo I. zbornog područja, Obće bojne relacije I. zbornog područja za mjesec lipanj
1944. godine.
23
24
rivnica – Subotica Podravska. Do sukoba je došlo nakon što su u 6,30 sati
dva motocikla s prikolicom naišla na partizansku zasjedu u kojoj su dva
vojničara V. stajaćega djelatnog zdruga poginula, a dvojica su uspjela pob-
jeći.25 Na to je iz uporišta u Koprivnici upućena jedna satnija ojačana dva-
ma lakim tenkovima, koja se na visovima Leptan, Razbojište i kota 228 su-
kobila s III./Matija Gubec bojnom. Dok se vodila ova borba, II./Matija Gu-
bec bojna nastojala je zaći u leđa ustaškoj satniji, što ju je primoralo da ods-
tupi natrag prema cesti. Osim dvojice poginulih u zasjedi, V. stajaći djelatni
zdrug u ovoj je borbi imao još tri smrtno stradala i četiri ranjena vojničara,
dok su gubici u brigadi Matija Gubec bili jedan poginuli i četvorica ranje-
nih. Udarna brigada Braća Radić povukla se uvečer na položaj Ribnjak –
Radeljevo Selo – Prkos, a brigada Matija Gubec na položaj Vrhovac – Do-
maje.26 Ovome treba dodati i da je zbog zasjede kod Subotice Podravske,
Vojni sud u Bjelovaru, kojim je predsjedao zapovjednik V. stajaćega djelat-
nog zdruga, ustaški dopukovnik Boban dao 30. lipnja strijeljati 26 partizan-
skih simpatizera.27
Ophodnje iz uporišta u Koprivnici i Ludbregu svakodnevno su jav-
ljale o premještanju snaga NOVJ prema Ludbregu te je stoga posada u Lud-
bregu pojačana 1. satnijom III./1. PTS bojne iz Ivanca i dvama oklopnim
vozilima iz Varaždina. Po okolnim visovima otvarana je topnička vatra, a
zatraženo je i djelovanje zrakoplovstva. U Ludbreg se 30. lipnja u 21 sat
vratila iz Bjelovara I./1. PTS bojna, a s njom je došla i VII./V. stajaća djelat-
na bojna.28
Kako bi razbile snage NOVJ koje su se prikupljale na Kalniku i spri-
ječile očekivani napad na Ludbreg u zapovjedništvu 1. pješačke pukovnije
PTS-a odlučili izvršiti pothvat na području Apatovac – Rasinja.29 U pothva-
tu koji je nosio naziv „Brod“ učestvovale su I./1. PTS bojna pojačana s
14./1. topničkom satnijom, te tri satnije II./1. PTS bojne (5., 7. i 8.) pojača-
ne 12. satnijom iz sastava III./1. PTS bojne, dvjema satnijama VII. hrvatske
dobrovoljačke policijske bojne iz Varaždina i vodom gorskih topova DSŠ-
24
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-2364 (ZM 53b/244), snimci 518.–520.,
Dnevna izvješće PTS-a, Ia, 28. i 29.6.1944. U dnevnom izvješću PTS-a za 29. lipnja stoji da
se je sukob vodio s 21. udarnom brigadom, ali je zapravo u pitanju bila brigada Matija Gu-
bec.
25
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 28., dokument br. 97., str. 508.–509.
26
27
Zvonimir Despot, Vrijeme zločina, str. 151.
28
izvješće PTS-a, Ia, 1. 7. 1944.
29
Sjeverozapadna Hrvatska u Narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revolu-
ciji 1941–1945, Građa, svezak X., dokument br. 166. str. 833–834.
a.30 Težište napada nalazilo se na pojačanoj II./1. PTS bojni, koja se 1. srp-
nja okupila u selu Ljubelj, od kuda je slijedećeg dana trebala napadati prav-
cem Apatovac – Rasinja, dok je I./1. PTS bojna trebala zatvarati pravac Lu-
kovec šuma – selo Lukovec – Rasinja. Prema zapovjedi obje grupe trebale
su se spojiti na području Rasinje 2. srpnja u 11 sati. Tijekom pothvata dvoje
oklopnih kola iz sastava Oklopnog sklopa PTS-a osiguravala su cestu Čuko-
vec – Bolfan – Cvetkovec – Rasinja.31
U tom trenutku jedinice 32. divizije NOVJ, kojima je bila podređena
i I. zagorska brigada, nalazile su se pokretu i uvečer 1. srpnja dosegle su
crtu Svibovec – Donja Poljana – Leskovec Toplički, gdje su trebale osigura-
vati planirani napad 28. udarne divizije NOVJ na Ludbreg.32 Na njihov pri-
jašnji položaj razmjestila se 28. udarna divizija NOVJ, čija je XXI. udarna
brigada zauzela položaje u okolici sela Prkos i Vrhovac s obje strane puta
Veliki Poganac – Rasinja, a XVII. udarna brigada se razmjestila na prostoru
Apatovac – Ivanec Ludbreški – Ribnjak – Veliki Poganac.33
U ranim jutarnjim satima 2. srpnja pojačana II./1. PTS bojna zauze-
la je bez borbe selo Stupe gdje se je podijelila u dvije kolone. Prvu kolonu
činila je II./1. PTS bojna i dva gorska topa DSŠ, a drugu VII. hrvatska dob-
rovoljačka policijska bojna i 12./1. PTS satnija. Prva kolona napala je selo
Apatovac pravcem Lipovac – Fičar – Kota 326, dok je druga napala selo s
njegove zapadne i južne strane. Napad je otpočeo u 7,30 sati jakom topnič-
kom i minobacačkom vatrom, a potom je pješaštvo II./1. PTS bojne u jurišu
potisnulo protivnika iz sela. Zauzimanje Apatovca okončano je u 9,30 sati
uz gubitak od jednog ranjenog vojničara. Partizanska I., III. i IV. bojna iz
sastava XVII. udarne brigade povukle su se u neredu i ponovno su se pri-
kupile tek oko 16 sati istoga dana, dok se je II./XVII. bojna uredno povukla
prema položajima XXI. udarne brigade.34
Prema zapovjedi 1. pješačke pukovnije PTS-a grupa okupljena oko
II./1. PTS bojne ponovno se podijelila na dvije kolone i u 10,30 sati II./1.
bojna PTS pojačana jednim gorskim topom počela je napredovati smjerom
Apatovac – Ivanec Ludbreški – Ribnjak, dok je preostali dio grupe napredo-
vao smjerom Apatovac – Veliki Poganac – Veliki Gradičani – Rasinja.35
30
Isto, dokument br. 155., str. 763., kao i HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-
2364 (ZM 53b/244), snimak 528., Dnevno izvješće PTS-a, Ia, 3. 7. 1944.
31
HR HDA 1549, spis III-35/91–93, Oklopni sklop PTS, Izvješće o podhvatima za
mjesec lipanj i srpanj.
32
33
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 29., dokument br. 6., str. 28.-29. i Radojica
Nenezić, Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija: u sjeverozapadnoj Hrvatskoj i u dvije
borbe za oslobođenje Ludbrega, Centar za kulturu i informiranje, Beograd 1990., str. 171.
34
Radojica Nenezić, Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija, str. 172.
35
Sjeverozapadna Hrvatska u NOR, svezak X., dokument br. 166. str. 834–835.
Odmah po izlasku prethodnice iz Apatovca II./1. PTS bojna zadobila je sna-

žnu strojopuščanu vatru iz smjera Ivanca Ludbreškog. Pod zaštitom jake
topničke i minobacačke vatra II./1. PTS bojna izvršila je napad na Ivanec s
lijevog boka i čela ali je ovaj napad prekinuo protunapad II./XVII. bojne u
lijevi bok II./1. PTS bojne. Nakon što je odbijen partizanski protunapad za-
povjednik II./1. PTS bojne, ustaški nadporučnik Zvonimir Buljan, odustaje
od daljnjeg napredovanja po zadanom pravcu i zapovijeda da se obje kolone
probiju preko Velikog Poganca za Rasinju.
Istodobno je I./1. PTS bojna prema planu zaposjela pravac Lukovec
šuma – selo Lukovec – Rasinja u 11 sati gdje je dva sata čekala na spoj s
II./1. PTS bojnom.36 Kako je II./1. PTS bojna zaustavljena kod sela Ivanec
Ludbreški do ovog spoja nije došlo i desno krilo I./1. PTS bojne stajalo je
nepokriveno. Stoga je njezin zapovjednik ustaški bojnik Branko Nališ za-
povjedio da se s dosegnutog položaja napreduje u tri kolone na crtu Ivančec
– Belanovo Selo – Rasinja, čime je nastojao olakšati napredovanje II./1.
PTS bojne i ostvariti spajanje dviju grupa, ali je tijekom napredovanja došao
u sukob s partizanskom I./XXI. i III./XXI. bojnom, koje su se nalazile ra-
zmještene na crti Radeljevo – Veliki Grabičani.37 Desne kolone I./1. PTS
bojne zaustavljena je u samom početku svog nastupa čime je zaprijetilo op-
koljavanje srednjoj koloni koja je prema planu izbila pred Belanovo selo.
Desnoj koloni je iz Rasinje upućena 3./1. PTS satnija u pomoć koja je ujed-
no i pokrivala izvlačenje iz borbe srednje kolone. Pojačana I./1. PTS bojna
okupila se ponovno u selu Rasinja, a sve borbe na ovom pravcu okončane
su u 19,30 sati.
Dok su trajale ove borbe pojačana II./1. PTS bojna pokušala se je
probiti cestom preko Prkosa prema Rasinji ali je pri tom naišla na snažnu
vatru partizanske II./XXI. i IV./XXI. bojne razmještenima na postavu des-
no od ceste Veliki Poganac – Rasinja u šumi Gradina i Kamenjak. Grupa je
zaustavljena pred selom Prkos, a istodobno je tučena i iz Pravca Ivanca
Ludbreškog.38 Prkos je zauzet u 19 sati ali se stanje pojačane II./1. PTS boj-
ne naglo pogoršalo nakon što su se dvije partizanske satnije iz sastava
I./XXI. bojne i jedna iz sastava II./XXI. bojne ubacile u njezinu pozadinu i
izvršile napad iz smjera Velikog Poganca. Povoz i topništvo cijelo su se to
vrijeme nalazili na cesti pod su snažnom vatrom iz šume Gradina i Kame-
njak, a protunapad VII. hrvatske dobrovoljačke policijske bojne nije uspio
izbaciti partizansku II./XXI. i IV./XXI. bojne s ovih postava. U tom trenut-
36
37
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 29., dokument br. 6., str. 29. Izvješće XXI.
udarne brigade spominje da je I:/1. PTS bojna imala u potpori i dva tenka ali o tome ni u
jednom izvješću PTS-a nisam našao ni spomena.
38
ku pojačanu II./1. PTS bojnu zahvatilo je rasulo i dio ljudstva počeo je bje-
žati. Iako su časnici zadržali prisebnost i pokušavali okupiti ljudstvo i ko-
nje, to im nije pošlo za rukom te su topovi ostavljeni na cesti, a grupa se u
dijelovima i neredu povukla prema Ludbregu. Povlačenje je trajalo cijelu
noć i glavnina II./1. PTS bojne okupila se u Ludbregu sutradan u 6 sati.
Pojačana II./1. PTS bojna u ovoj je borbi pretrpjela teške gubitke;
poginulo je 12 pripadnika VII. policijske bojne, šestorica domobrana iz
Domobranske središnje škole, dva vojničara II./1. PTS bojne i jedan vojni-
čar iz 12./1. PTS satnije.39 Ranjeno je 5 vojničara II./1. PTS bojne, a 6 ih je
nestalo, 12./1. PTS satnija imala je jednog ranjenog vojničara, dok se za os-
tale jedinice iz pojačane II./1. PTS bojne ne navode podatci. U prvi trenu-
tak gubici su se činili još težim i prva izvješća javljala su da II./1. PTS bojna
ima 20 poginulih i nestalih, VII. policijska bojna 60, a Domobranska sredi-
šnja škola jednog časnika i 20 domobrana, ali se očito velik broj nestalih
uspio naknadno vratiti u svoje postrojbe.40 Gubitci kod I./1. PTS bojne bili
su znatno manji i iznosili su jednog poginulog vojničara i jednog ranjenog
dočasnika, te dvojicu vojničara.41
U izvješću XXI. udarne brigade navodi se da su zarobljena dva topa
75 mm, jedan minobacač 81 mm, tri laka bacača, dvije teške strojnice, tri
lake strojnice, dvije kratke strojnice, 30 pušaka, dvije brdske kuhinje, 12
konja te mnoštvo ostalog tvoriva. Gubici XXI. udarne brigade bili su trojica
poginula i 13 ranjenih, dok se za XVII. udarnu brigadu navodi da je imala
jednog poginulog i trojicu ranjenih.42
Zapovjedništvo Domobranske središnje škole u Varaždinu pokrenu-
lo je istragu o gubitku brdskih topova u kojoj je ustanovljeno sljedeće:
„1. Da je kombiniranu-pojačanu bojnu, u čijem se sastavu nalazio vod
gorskih topova ove škole, vodio jedan ustaški nadporučnik, koji u ovom slučaju
nije pokazao dovoljno spreme i sposobnosti za svrsishodnu upotrebu voda gor-
skih topova i vodjenje bojne u obće.
Prema tome, trebala bi se iztraga proširiti u smislu priedloga povjeren-
stva, radi ustanovljenja, zbog čega je tolika snaga na najtežem i najvažnijem
pravcu podhvata povjerena ustaškom nadporučniku, kada je u zapovjedništvu
1. pukovnije PTS-a bilo pogodnijih častnika.
39
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-2169 (ZM 53b/49), snimci 215.-218.,
Mjestno zapovjedničtvo Varaždin, 2196/taj., 7. VIII. 1944., Obća bojna relacija za mjesec
srpanj 1944. godine i Sjeverozapadna Hrvatska u NOR, svezak X., dokument br. 166. str.
837.
40
41
Sjeverozapadna Hrvatska u NOR, svezak X., dokument br. 155. str. 764.
42
2. Da se je satnija odredjena za neposrednu zaštitu topova u kritičnom

trenutku odmah bez odpora razbjegla i taj vod topova ostavila nezaštićen, tako
da je isti morao nakon kratke borbe, samoobrane i pokušaja spasavanja iste
onesposobiti i napustiti.
Prema tome trebalo bi iztragom utvrditi krivičnu odgovornost zapovje-
dnika sati za osiguranje voda topova.
3. Osim toga bilo bi potrebno iztragom utvrditi razloge zašto djelovanje
snaga iz Ludbrega sa ovima kod Prkosa nije bilo uskladjeno, jer imadem dojam,
da u tom cielom podhvatu, gdje su izgubljeni topovi, nije bilo jedinstveno ruko-
vodjenje borbom.
Dostavljajući prednje, slobodan sam napomenuti, da je isto već drugi
slučaj nepovratnog gubitka voda gorskih topova 7,5 cm. Obr. 28 u razmaku od
2 mjeseca čime je ova škola izgubila gorsku bitnicu (4 topa)“.
Naknadno je još dodano:
„1. Uobće vodjenje kombinirane II/1. pukov. P. T. S. ne odgovara trenu-
tnim ondašnjim prilikama, kako se to vidi iz izvješća top. poručnika Slavka Gr-
gurića.
2. Unatoč nepoznavanja situacije kod sela Prkos, nije provedeno razvid-
janje, niti osiguranje desnog boka, te je time usliedio prepad partizana i gubitak
topova.
3. Nije bilo jedinstvenog rukovodjenja niti medju djelovima kombinira-
ne bojne, kao ni uskladjen rad s djelovanjem snaga iz Ludbrega“.43
U svezi s ovim pothvatom je i sukob koji se dogodio u noći s 1. na 2.
srpnja u selu Svibovec. Naime zapovjednik posade u Varaždinskim Toplici-
ma uputio je 1. srpnja u 16 sati jednu satniju Oklopnog sklopa PTS-a prav-
cem Varaždinske Toplice – Škarnik – Vidobornjak (kota 357) – Drobno
Kamenje – Drenovac radi osiguravanja lijevog krila II./1. PTS bojne tijekom
njezinog pokreta prema Apatovcu.44 Satnija je u Drenovac došla bez dodira
s neprijateljem i u selu se zadržala do 2 sata kada je krenula natrag prema
Varaždinskim Toplicama pravcem Glavica – kota 437 – Korović – Leskovac.
Satnija je pri tom nezamijećeno prošla između položaja I. i III./Braća Radić
bojne i u 3 sata u selu Svibovcu naletjela na II./Braća Radić bojnu.45 Satnija
se pod borbom uspjela probiti prema Varaždinskim Toplicima ali uz znatne
gubitke. U 8 sati prema Svibovcu upućene su dvije satnije Oklopnog sklopa
PTS-a iz Varaždinskih Toplica koje su odstupile nakon što je na njih otvo-
43
HR HDA 250, Ustaška vojnica, serija Poglavnikovi tjelesni zdrugovi, spis Ia-br. T.
1789/44., Izvješće po završetku iztrage o gubitku gor. topova.
44
HR HDA 1549, spis III-35/91–93, Oklopni sklop PTS, Izvješće o podhvatima za
mjesec lipanj i srpanj.
45
rena vatra iz protuoklopnog naoružanja.46 Gubitci Oklopnog sklopa PTS-a

bili su jedan časnik, dva dočasnika i pet vojničara poginuli ili nestalih, a
udarna brigada Braća Radić imala je jednog poginulog i petoricu ranjenih.
Međutim, u ovom napadu izgubljen je dio pismohrane 32. divizije NOVJ,
što će kasnije u 28. udarnoj diviziji NOVJ pobuditi sumnju da su tom prili-
kom oružane snage NDH došle u posjed zapovjedi o napadu na Ludbreg.47
U noći s 3. na 4. srpnja brigada Matija Gubec napala je uporište u
Novom Marofu koje je branila II./1. PTS bojna.48 Napad je trajao od 2 do 4
sata i posada Novog Marofa odbila ga je uz gubitak od trojice lakše ranjenih
na vlastitoj strani, dok se u izvješću 32. divizije NOVJ gubici u ovoj borbi ne
navode.49 U izvješću II./1. PTS bojne navodi se da se je borba većinom vodi-
la s odstojanja a da je protivnik počeo odstupati u 3,30 u pravcu Možđenec
– Ljubeščica.50 U gonjenje se upustila 8./1. strojnička satnija koja je uspjela
zarobiti partizanskog potporučnika koji je pokušavao postaviti tri mine na
potez ispod žičanog pojasa oko Novog Marofa.
Borbe za Ludbreg
S obzirom da su snage NOVJ počele sve više ugrožavati komunika-

ciju od Varaždinskih Toplica prema Ludbregu, zapovjednik PTS-a ustaški
pukovnik Ante Moškov prebacio je iz Zagreba u Varaždinske Toplice tri sa-
tnije Dočasničkog tečaja PTS-a, a u Novi Marof jednu kombiniranu bojnu
sastavljenu od 1./II. i 1./III. satnije Zagrebačkoga ustaškoga posadnog
zdruga (ZUPZ) i 1./VII. satniju I. prometnog zdruga.51 Kako je 1./II. satnija
ZUPZ-a činila posadu Marije Bistrice, na njezino mjesto postavljena je
8./III. satnija Stražarskog sklopa PTS-a.
Na ovaj način oslobodile su se snage 1. pješačke pukovnija PTS-a za
pothvat čišćenja područja između Varaždinskih Toplica i Ludbrega, koji je
otpočeo 5. srpnja u ranim jutarnjim satima. Napad se razvijao iz dvaju
smjerova: II./1. PTS bojna i tri satnije Dočasničkog tečaja PTS-a nastupale
su od Varaždinskih Toplica i Novog Marofa prema Drenovcu i Svibovcu, a
46
47
48
49
50
51
I./1. i III./1. PTS bojna od Ludbrega prema Leskovcu i Svibovcu.52 U 3 sata

III./1. PTS bojna krenula je iz Ludbrega pravcem Vinogradci – Liepa Gorica
– uzvisina Medved (kota 333), gdje se je sukobila s jednom satnijom I. za-
gorske brigade, a u uz nju su se još nalazile i stožerne postrojbe 32. divizije
NOVJ, bolnički vod i dočasnička škola.53 Napad je u potpunosti iznenadio
partizanske snage koje su se povukle u neredu, a bolnički vod pritom je os-
tao bez sanitetskog tvoriva. Postrojbe PTS-a produžile su napad i ubrzo je
čitava I. zagorska brigada potisnuta u selo Višograd na pravac kojim je nas-
tupala I./1. PTS bojna. Ova je bojna nastup otpočela u 2 sata i kretala se
pravcem Ludbreg – Hrastovsko – Slanje – kota 175 – Duga greda – kota 292
– Tri Međe – uzvisina Piramida gdje je prispjela u 7,30. S ove uzvisine jasno
su se mogle vidjeti snage I. zagorske brigade u odstupanju iz Višograda
prema Drenovcu. Uslijedio je napad I./1. PTS bojne pravcem brdo Piramida
– Višograd u kojem je I. zagorska brigada potisnuta na položaj II./Braća
Radić bojne na brdu Glavica (kota 437).
Napredovanje II./1. PTS bojne odvijalo se nešto sporije. Ova je boj-
na krenula iz Novog Marofa u 3 sata i kretala se pravcem Možđenec – Iva-
novo Polje – Kozji hrbet – kota 426 – Drenovac gdje je naišla na postav I. i
III./Braća Radić bojne. Nakon kraće borbe partizanske su bojne potisnute
prema Glavici, a istodobno je iz smjera Višograda po ovim snagama otvore-
na topnička i minobacačka vatra. Pred ovim napadom udarna brigada Braća
Radić, I. zagorska brigada i stožerne postrojbe povukle su se prema Pirami-
di koja je ostala nezaposjednuta od strane PTS-a.
Snage PTS-a spojile su se na podruju Leskovca i Svibovca gdje su se
sukobile s brigadom Matija Gubec kod Gornjeg Polja. Nakon kratke borbe
brigada Matija Gubec povukla se prema Vrbanovcu, a postrojbe PTS-a vra-
tile su se u svoja uporišta u Varaždinskim Toplicama, Novom Marofu i
Ludbregu. Postrojbe PTS-a imale su u ovom pothvatu jednoga poginulog i
trojicu ranjenih, a zarobljen je jedan teški minobacač, četiri teške strojnice
i dvije lake strojnice.54 Izvješće 32. divizije NOVJ navodi gubitke od jednoga
poginuloga i desetorice ranjenih.
Bez obzira na ove borbe i izvješća o pojačanjima koja su pristigla
posadi u Ludbregu, zapovjedništvo X. zagrebačkog zbora donijelo je odluku
da se napad na Ludbreg nastavi prema planu.55 Uvodni dio zapovijedi za
napad na Ludbreg pisan je u nadasve dramatičnom tonu, što u postrojbama
52
Sjeverozapadna Hrvatska u NOR, svezak X., dokument br. 155. str. 765., doku-
ment br. 161. str. 808. i dokument br. 166. str. 842.
53
54
55
NOVJ inače nije bila iznimka: „Jedinice X. korpusa ’Zagrebačkog’ NOV i POJ
i jedinice XXVIII. Udarne Divizije NOVJ započinju svoju ofenzivu na neprijate-
lja, koji je privremeno zaposjeo nekoliko većih uporišta u Podravini. Neprijatelj-
ske posade u tim uporištima sastavljene su od najkrvavijih ustaških razbojnika,
koji su poharali i popalili mnoge naše krajeve. Opustjela i pogorjela sela Kalni-
ka, ne pokošene livade i brojni grobovi koji vape za osvetom, djelo su tih ustaš-
kih hordi, koje već nekoliko mjeseci žare i pale na našem oslobodjenom teritori-
ju, pod vodstvom najvećeg Pavelićevog krvoloka Bobana. Polazimo u borbu da
im se osvetimo i da ih uništimo. U času kada se obruč oko Hitlerove Njemačke
steže ne smanjenom brzinom sa svih strana mi polazimo u borbu sa čvrstim uv-
jerenjem da će pobjeda biti naša i da će sva garišta i sve suze biti krvavo osveće-
ne. Borci slavom ovjenčanih brigada XXVIII. Ud. Divizije, koji su prošle jeseni
oslobodili Koprivnicu i Ludbreg uz pomoć boraca XXXII. i XXXIII. Divizije, si-
jati će opet smrt u redovima neprijatelja. Narod oko Ludbrega željno očekuje
slobodu i sjeća se XVII. Udarne Brigade, koja će ga ovaj puta ponovo da oslobo-
di.“56
Jedinice 32. divizije bile su zadužene za osiguranje smjera od Vara-
ždina i Varaždinskih Toplica, stoga su se u noći s 5. na 6. srpnja premjestile
na nove položaje; udarna brigada Braća Radić zauzela je postav Čičkovina –
Hrastovljan, brigada Matija Gubec raspoređene je u okolicu Vrbanovca, a I.
zagorska brigada crtu Leskovac – kota 295.57 Za napad na samo mjesto od-
ređena je XVII. udarna brigada, a XXI. udarna brigada i XXV. brodska bri-
gada osiguravale su pravac iz smjera Koprivnice. Zapadna grupa odreda
osiguravala je smjer od Križevaca.
Posada Ludbrega sastojala se od I./1. i III./1. PTS bojne, 14./1. top-
nička satnija PTS-a, vod haubica DSŠ i VII./V. bojne Crne legije.58 Samo
mjesto bilo je dobro utvrđeno sustavom bunkera međusobno povezanih ro-
vovima i zaštićenih redovima bodljikave žice, a brdo Filipsberg na Ludbreš-
kim Vinogradima bilo je utvrđeno za kružnu obranu. Ovo brdo nadvisuje
sve uzvisine južno od grada i s njega se mogu nadzirati svi prilazi gradu s
južne i zapadne strane. Sam Ludbreg držala je I./1. PTS bojna, dok je dio
VII./V. bojne bila razmještena u zgradi Ciglane i brdu Flipsberg. Topništvo
je bilo razmješteno sjeverno od starog groblja, između ceste za Varaždin i
ceste koja vodi prema Varaždinskim Toplicama, a pričuvu je tvorila III./1.
PTS bojna. Obranom je zapovijedao zapovjednik I./1. PTS ustaški bojnik
56
HR HDA 1450, mikrofilmski svitak D-1186 (ZM 51E/1), snimci 63.-64., Štab X.
korpusa „Zagrebačkog“ N. O. V. i P. O. J., op. broj 341., 29. VI. 1944., Zapovjest.
57
58
Sjeverozapadna Hrvatska u NOR, svezak X., dokument br. 155. str. 765–766.,
dokument br. 161. str. 811. i Radojica Nenezić, Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija,
str. 235–241.
Nališ, a stožer mu se nalazio u zgradi kina (nakon rata preuređeno u hotel

Putnik).
Jedinice XVII. udarne brigade zauzele su napadne položaje u 0,50
sati 6. srpnja.59 Težište napada nalazilo se na III./XVII. bojni koja je napa-
dala na južnom pravcu iz smjera sela Kučan prema zgradi mlina. Njezina 1.
satnija uspjela je nezamijećeno otvoriti prolaz kroz žičane prepreke i u 1,30
zauzeti su prvi rovovi na južnom ulazu u grad. Ubrzo je zauzet drugi i treći
rov nakon čega su uklonjene žičane prepreke i otvoren je prolaz za ulazak u
Ludbreg. U 2 sati zapovjednik III./XVII. bojne Mojica Birta s 2. i 3. satni-
jom zauzima jedan bunker i nekoliko prvih kuća s obje strane ulice prema
Varaždinskim Toplicama i nastavlja prodor prema topničkom postavu. Za-
povjednik 28. udarne divizije Radojica Nenezić zapovijeda da se ovaj pravac
pojača s tri satnije iz sastava II./XVII. bojne. Njezina 2. satnija preuzela je
osiguranje lijevog boka prodora zajedno s 2. satnijom IV./XVII. bojne, a 1.
satnija III./XVII. bojne ostaje u zauzetim rovovima i osigurava desni bok.
U isto vrijeme s napadom je otpočela i IV./XVII. bojna na sjever-
nom pravcu od sela Selnik prema željezničkoj stanici. I ova bojna uspjela je
nezamijećeno otvoriti prolaze kroz žičane zapreke te potom napasti željez-
ničku stanicu i bunkere na cesti koja vodi prema selu Selnik.60
59
Radojica Nenezić, Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija, str. 215–217.
60
Isto, str. 254. O samom tijeku napada na željezničku postaju svjedočio je nakon
rata Svetozar Jeremić-Baja, politički delegat voda u 3. satniji IV. bojne: „Zadatak naše čete je
bio da napadne železničku stanicu Ludbreg i magacin pored iste, zatim da likvidira bunker na
desnom krilu i dalje produži dejstvo. Napad je počeo u 01.00 ili 01.30 časova, sečenjem žice. Za
vreme sečenja žice na nas nije opaljen ni jedan metak. Po pravljenju prolaza kroz žicu otvoren je
plotun u pravcu rovova, a zatim smo se počeli prebacivati kroz napravljeni otvor i zauzimati
rovove. Na nas ni tada nije opaljen ni jedan metak. Kod zauzimanja rovova naišli smo na jedan
puškomitraljez, za koji ja danas tumačim, da je možda namerno ostavljen sa ciljem da se izazove
naše oduševljenje o lakoći proboja i da nas se eventualno uvede u zamku. Po zauzimanju rovova
prešli smo prugu i došli do magacina. Moj vod je zauzeo položaj. U međuvremenu, određeno je
jedno odeljenje da očisti rovove i zauzme bunkere na desnom krilu, odakle je pružen vrlo jak otpor,
pa taj zadatak nije izvršen. U toku borbe do nas je dolazio drug Milan Rodić, koji je naredio da se
zauzmu položaji i sačeka dalje naređenje za produženje napada. Na dostignutim položajima
prilično smo se zadržali, a na postavljeno pitanje komandiru čete, drugu Rodiću, zašto čekamo,
odgovorio je, da ne možemo ići napred dok Prva četa ne osvoji bunkere na cesti za Selnik i time
nam obezbedi bok i pozadinu. U međuvremenu, u cik zore, primetili smo komešanje ispred naših
položaja. Drug Rodić je pitao: ’Ko je tamo?‛ ’Ovde ustaša Grga’. A istog trenutka je na nas otvo-
rena uraganska vatra, sa čela i boka. Verovatno ceneći situaciju, a raspolažući i drugim podacima
drug Rodić je naredio povlačenje. Povlačenje je vršeno organizovano pod borbom. Van žice je
postavljen mitraljez na neki štagalj (senik), kojim se štitilo prebacivanje naših boraca. Tada je
ranjen drug Rodić, kroz torbicu u desnu slabinu. Magacin i železnička stanica bili su u našim
rukama, a moj vod nije išao dalje. Nismo prešli ni cestu pozadi magacina. Prestanak borbe bio je
oko 6—7 časova. Bio je potpun dan.“ Isto, str. 255.
U izvješću I./1. PTS bojne stoji da partizanska IV./XVII. bojna nije

uspjela zauzeti zgradu stanice i da su tri partizana koja su se privukli zgradi
ostala ležati pred njom.61
Slično je prošao i napad I./XVII. bojne koja je trebala zauzeti brdo
Filipsberg i željeznički most preko Bednje, te potom zauzeti oružničku pos-
taju, stožer I./1. PTS bojne i njezino skladište. Ova bojna nije uspjela ostva-
riti otvore kroz žičane prepreke, te iako se probila u zaleđe uzvisine Filips-
berg, brdo nije uspjela zauzeti, jer je ovo najstrmiji pravac kojeg je inače
teško svladati i bez borbe. Tako se I./XVII. bojna našla ukliještena između
uporišta Ludbreg i uporišta na Ciglani te brdu Filipsberg bez mogućnosti
daljnjeg napredovanja.
U 4,10 počeo je nakon jake topničke i minobacačke pripreme pro-
tunapad 9., 10. i 11. satnije III./1. PTS bojne na južnom pravcu proboja, a
12. satnija pojačala je postav I./1. PTS bojne kod željezničke stanice na sje-
vernom pravcu proboja.62 Protunapad na južnom pravcu presjekao je pro-
dor u njezinoj osnovici, razdvojio 2. i 3. satniju III./XVII. bojne od II./XVII.
bojne i doveo ih u potpuno okruženje. Topništvo iz uporišta otvorilo je zap-
rečnu vatru, a kako je počelo svitati pojačavala se vatra iz Ciglane i uporišta
na Filipsbergu. U 5 sati III./1. PTS bojna počela je potiskivati partizanske
snage iz zauzetih rovova na južnim prilazima gradu, dok je otpor dviju op-
koljenih partizanskih satnija bivao sve slabiji. Partizanske snage izvršile su
u 5,10 sati protunapad kako bi oslobodile snage u okruženju ali je ovaj na-
pad odbijen i u 6,30 sati zapovjednik 28. udarne divizije NOVJ donosi odlu-
ku o povlačenju.63 Jedinice XVII. udarne brigade tijekom povlačenje bile su
zasipane snažnom vatrom i tom je prigodom smrtno pogođen metkom u
potiljak zapovjednik II./XVII. bojne Dušan Popović. Postrojbe na osigura-
nju nisu vodile borbu i oko 10 sati počele su se povlačiti prema Kalniku.64
S opkoljenim dijelovima III./XVII. bojne u gradu borba se vodila do
11 sati i u izvješću I./1. PTS bojne stoji da:65 „…su se oni grozno branili i ka-
ko je koji streljivo istrošio tako bi se ta kuća zauzela i posada zarobila – preko
čitavog dana vršen je pretres kuća na tom sektoru – pronađeno je mnogo živih
tog bataljona. Sve što je živo uhvaćeno odmah je streljano.“
Izvješća I./1. i III./1. PTS bojne navode da su imali ukupno 16 smr-
tno stradalih i 41 ranjenog pripadnika, a da su zarobljena 3 laka minobaca-
ča, 20 lakih strojnica, 96 pušaka i veća količina streljiva i raznog drugog
61
62
Sjeverozapadna Hrvatska u NOR, svezak X., dokument br. 155. str. 766., doku-
ment br. 161. str. 811.
63
R. Nenezić, Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija, str. 219–220.
64
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 29., dokument br. 6., fusnota 2.
65
vojničkog tvoriva. Za VII./V. bojnu nemamo podataka o gubitcima ili zapli-

jenjenom tvorivu.
Izvješća 28. udarne divizije NOVJ navodi sljedeće gubitke: I./XVII.
bojna: jedan poginuo i devetorica ranjenih, II./XVII. bojna: četvorica pogi-
nula i desetorica ranjenih, III./XVII. bojna: 78 poginulih i nestalih i 21 ra-
njen i IV./XVII. bojna: 16 mrtvih i 26 ranjenih.66 Od III./XVII. bojne ostalo
je na broju samo oko 60 ljudi.67
Za neuspjeh i pretrpljene velike gubitke zapovjednik 28. udarne di-
vizije NOVJ Nenezić smatrao je najodgovornijim stožer X. zagrebačkog
korpusa, tj. njegovog zapovjednika generala Vladu Matetića i komesara
zbora pukovnika Ivana Šibla.68 Naime, prema saznanjima X. zagrebačkog
korpusa posada u Ludbregu sastojala se od 250 ljudi, dok je zapovjedništvo
28. udarne divizije NOVJ izviđanjem utvrdilo da se u Ludbregu nalaze zna-
tno veće protivničke snage. Ova izvješća potvrdila je i zapovijed o izvođenju
pothvata „Brod“ koju je u borbama od 2. srpnja zaplijenila XXI. udarna bri-
gada. Iz ove se zapovijedi moglo razaznati da se u Ludbregu i okolnim upo-
rištima nalaze znatno veće snage od onih koje je navodilo zapovjedništvo X.
zagrebačkog korpusa. Međutim, izvješća 28. udarne divizije NOVJ nisu
uzimana u razmatranje i napad na Ludbreg izveden je prema prvobitnom
planu. Razlog zbog kojeg je zapovjedništvo X. zagrebačkog korpusa toliko
inzistirao na zauzimanju Ludbrega nalazio se u njegovoj želji za ponovnom
uspostavom „Podravske republike“, a za što je zauzimanje Ludbrega i Kop-
rivnice bile osnovni preduvjet.
Nenezić, osim toga, zamjera zapovjedništvu X. zagrebačkog korpusa
što nije ga nije izvijestio o napadu na stožer udarne brigade Braća Radić u
Svibovcu 2. srpnja i gubitku dijela pismohrane 32. divizije NOVJ, jer da je
tom prilikom neprijatelj navodno došao u posjed zapovijesti za napad na
Ludbreg. On smatra da je tako posada Ludbrega imala dovoljno vremena za
pripremu obrane i da je namjerno dozvolila prodore u grad na pojedinim
mjestima kako bi nadmoćnijim snagama okružila i uništila partizanske je-
dinice. U izvješćima oružanih snaga NDH nisam naišao na potvrdu ove tvr-
dnje, a iz izvješća Oklopnog sklopa PTS-a vidi se da je do sukoba u Svibovcu
došlo neplanirano i u njemu se ne spominje da su zarobljeni bilo kakvi do-
kumenti. Moguće je da je posada Ludbrega odista očekivala napad, na što
upućuje lakoća s kojom su se partizanske snage probile kroz žičane prepre-
ke na južnom i sjevernom prilazu i silovitost protunapada koji je potom us-
lijedio, a i pojedini učesnici napada svjedočili su o eksplozijama u zauzetim
66
67
Zbornik NOR-a, svezak V., knjiga 29., dokument br. 6., fusnota 2.
68
Ovoj problematici posvećen je skoro čitav drugi dio knjige Radojica Nenezić,
Dvadeset osma slavonska NO udarna divizija.
rovovima koje nisu poticale od minobacačke ili topničke vatre već od mina
položenih u rovovima. Naznaka da je napad iščekivan može se iščitati iz
izvješća ustaškog pukovnika Ante Moškova njemačkom LXIX. korpusu, u
kojem se navodi da su partizanske snage prilikom napada na Ludbreg pora-
žene primjenom taktike iznenađenja i varke.69 To, međutim, ne znači nužno
da su u oružanim snagama NDH do saznanja o napadu na Ludbreg došli
zapiljenom dokumenata. Prikupljanje partizanskih snaga nije prošlo neza-
mijećeno i obavještajna služba PTS-a raspolagala je s točnim saznanjima
koje se sve postrojbe NOVJ nalaze na području njezinog djelovanja, stoga je
i mogla pravodobno pripremiti obranu najvjerojatnijih ciljeva partizanskih
napada. Slažem se, međutim, s Nenezićevom ocjenom da je planiranje na-
pada na Ludbreg od strane zapovjedništva X. zagrebačkog korpusa bilo ne-
adekvatno i da nije realno ocijenilo stvarno stanje u Ludbregu, a istu će po-
grešku ovo zapovjedništvo ponoviti i tri mjeseca kasnije prilikom napada na
Koprivnicu.
69
Isto, str. 224–225.
Amir Obhodjaš
THE NEW FINDINGS ABOUT THE WAR IN

NORTHWESTERN CROATIA 1944
Operation „Brod“ and second battle for Ludbreg, July 1944
Summary
After fierce battles between the Croatian Armed Forces and the
Partisan X Corps, that took place in the region of Zagorje from March until
May 1944, partisan forces has pulled back to the Moslavina and Kalnik re-
gion and intensity of fighting in Northwestern Croatia has significantly
dropped down. Relative calm down lasted till mid of Jun when the Partisan
X corps began to concentrate towards the Podravina region in the attempt
to seize towns of Koprivnica and Lubreg before the onset of coming winter.
At the beginning of July, the bulk of NX Corps reinforced with 28th Divi-
sion from the VI Corps has been concentrated in the region of Western Bi-
logora and Kalnik Mountain with the attempt to seize the town of
Koprivnica first. Intelligence reports showed that the town is to heavily for-
tified, so the command of X Corps has made decision to attack Ludbreg in-
stead. This concentration of partisan forces has not gone unnoticed by the
Croatian Armed Forces and they launched operation „Brod“ in the attempt
to disperse the enemy. Operation failed and preparation for the partisan
attack on the town of Lubreg continued only with minor delay. Using the
new found documents in Croatian State Archives the author try to bring
more perspective to this operation and the subsequent partisan failed at-
tack on Lubreg, which has brought some controversy in the Yugoslavian
historiography.
ALEKSANDAR SIMONOVSKI, asistent-istraživač
Institut za nacionalnu istoriju UDK 355:929 Трбић М.(093.2)
Skoplje, Grigor Prličev 3 94(497.17)"1947"(093.2)
HAPŠENJE MILIVOJA TRBIĆA U JANUARU 1947.
APSTRAKT: U članku je rekonstruisano hapšenje Milivoja Trbića

(Milivoj Trbić)1 koje je izvršila UDB-a. Tekst sačinjava nekoliko delova:
izvori koji su korišćeni, bekstvo Trbića iz redova NOV i PO Makedonije,
mesta na kojima se skrivao i elaboraciju operacije njegovog
pronalaženja i hapšenja.
Ključne reči: Milivoj Trbić, Gostiražni, Brailovo, Rilevo, Zrze, hapšenje,

saslušanje
Podaci za rekonstrukciju događaja koji su povezani sa hapšenjem

Milivoja Trbića2 navedeni su u izveštaju Uprave za državnu bezbednost
(UDB) o toku operacije pronalaženja i hapšenja3 i u policijskim dosijeima
UDB-e koja su vođena o Milivoju Trbiću, njegovoj nevenčanoj supruzi Zlati
1
U dokumentaciji policijskog dosijea Milivoja Trbića (Milivoj Trbić) u Državnom
arhivu Republike Makedonije srećemo i ime Milivoje. Državni arhiv Republike Makedonije,
Skoplje (dalje: DARM), fond (dalje: f.) Republički sekretarijat unutrašnjih poslova /OZN-
UDB/ (dalje: RSUP/OZNA-UDB/), dos. 42200146 Trbić Vasilije Milivoje, AK 111/17. U
optužnici od 28. januara 1943. i u presudi protiv pripadnika Ravnogorskog pokreta na
teritoriji Makedonije od 16. juna 1943. od Skopskog vanrednog suda, Milivoj Trbić je
naveden kao Voislav Trbić. Takav je slučaj i u jednom dokumentu Federalne komisije
Makedonije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomoćnika od 30. juna 1945. Arhiv
Jugoslavije, Beograd (dalje: AJ), f. Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i
njihovih pomagača (dalje: DK), F. br. 3875, dos. br. 1317, Rešenje o utvrđivanju zločina
Vojislava Trbića u Drugom svetskom ratu, 30. jun 1945; Dokumentaciono odeljenje „Dr
Velimir Brezoski“ pri Institutu za nacionalnu istoriju, Skoplje (dalje: DO „Dr Velimir Brezo-
ski“), f. Ostavština prof. dr Velimira Brezoskog (dalje: Ostavština), kutija (dalje: kut.) 2,
Optužnica od 28. januara 1943, 12; Političkite sudski procesi vo Skopje za vreme na bugarskata
okupacija (1941–1944), izbor, voved i redakcija prof. d-r Vlado Ivanoski, Skopje 2009, 183,
186, 191. Mi u glavnom tekstu koristimo ime Milivoj budući da u/na dokumentima gde se on
potpisivao, ističe njegov svojeručni potpis Milivoj Trbić Vojče. Ime Voislav ne odgovara pra-
vom imenu Milivoja Trbića.
2
Sin srpskog četničkog vojvode i poslanika u Skupštini Kraljevine Jugoslavije iz
Prilepskog sreza, Vasilija Trbića.
3
Izveštaj je napisan posle operacije.
144 Aleksandar Simonovski Istorija 20. veka, 2/2014
Mađoskoj i o određenom broju lica koja su imala kontakte sa Trbićem u

vreme njegovog skrivanja. Podjednako značajni jesu dokumenti UDB-e
pronađeni kod samog Milivoja Trbića a koji se ne nalaze u njegovom
policijskom dosijeu.
Prilikom analize dosijea najviše su korišćeni zapisnici UDB-e sa
saslušanja određenog broja uključenih lica. Mada se prilikom obrade
materijala postavilo pitanje verodostojnosti tih iskaza i to zbog okolnosti u
kojima su dati, smatramo da taj materijal omogućava da se formira slika o
temi rada.
***
Milivoj Trbić, pripadnik Ravnogorskog pokreta, bio je deo tročlane
grupe koju je nadležni Gorski štab br. 110 sredinom 1942. uputio da
organizuje pokret na teritoriji Makedonije. U periodu 1942–1944, Trbić je
delovao u oblasti Azot, u prilepskoj okolini, i u oblasti Poreč i obavljao je
sledeće dužnosti: šef Istaknutog dela Štaba 110 (kao takav bio je odgovoran
za organizovanje Ravnogorskog pokreta na području Makedonije, desno od
reke Vardara), pomoćnik komandanta Vardarske vojne oblasti, komandant
Prilepske i Veleške brigade Porečkog korpusa Jugoslovenske vojske u
otadžbini i odgovoran za finansijska sredstva Ravnogorskog pokreta u ovom
rejonu.4
Treba napomenuti da Ravnogorski pokret, iako formiran i na
teritoriji Makedonije, u Drugom svetskom ratu ovde nije bio značajan
vojnopolitički faktor.
Krajem avgusta ili početkom septembra 1944, u prilepskoj okolini
Narodnooslobodilački pokret (NOP) Makedonije pregovarao je sa Trbićem
u duhu dogovora od 16. juna 1944. između Nacionalnog komiteta
oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) i Jugoslovenske kraljevske vlade, sa ciljem
da se Trbić priključi Narodnooslobodilačkoj vojsci i partizanskim odredima
(NOV i PO) Makedonije.5 Ubrzo posle pristupanja NOV i PO Makedonije,
on beži iz njenih redova i o ovome događaju sam Trbić ima dve verzije.
Prema prvoj, on se u selu Nebregovo susreo sa političkim komesarom
Glavnog štaba NOV i PO Makedonije, Borkom Temelkoskim-Liljkom
(Borko Temelkoski-Liljakot), da bi posle toga istakao: „On mi reče da se
4
DO „Dr Velimir Brezoski“, f. Ostavština, kut. 2, Zapisnik sa saslušanja Milivoja
Vasila Trbića „Vojčeta“ 27. januara 1947, 1–6; Slavka Fidanova, Četničkata organizacija na
Draža Mihajloviќ vo Prilep i Prilepsko 1943–1944, Prilep i Prilepsko vo NOV 1944–15 maj
1945 godina: materijali od naučniot sobir održan na 14, 15. i 16 mart 1983 godina, kniga I/2,
Skopje 1985, 264–267.
5
Krste Krsteski, Pregovori so Vojče Trbiќ i likvidiranje na negovata grupa vo
Prilepsko, Prilep i Prilepsko vo NOV 1944–15 maj 1945 godina: materijali od naučniot sobir
održan na 14, 15 i 16 maj 1983 godina, kniga treta, Skopje 1985, 254–256.
Hapšenje Milivoja Trbića u januaru 1947 145
pripremim i odem u bazu (...) on mi reče: ’Ti si vojnik i treba da izvršavaš

naredbe, a treba i da odgovaraš jer si sam bez prava vršio mobilizaciju’. Ja sam
se prividno složio, ali sam se uplašio jer su me zvali u bazu“.6 Prema drugoj
verziji, Trbić je pobegao jer nije imao poverenja u NOV i PO Makedonije,
plašeći se da ne bude ubijen kao organizator Ravnogorskog pokreta.7
Slušajući glasine da će biti streljan, posle kratkog boravka u prilepskom
kraju sa Mađoskom i još dva lica otišao je u oblast Poreč nadajući se da će
tamo naći svog poznanika Božidara Leševića.8 Njemu je prethodno napisao
pismo i Lešević je trebalo da izvidi situaciju u kojoj se Trbić zatekao, a uz
Leševićevo posredovanje, Trbić bi se predao NOV i PO Makedonije da bi
mogao po drugi put da im se priključi.9
U oblasti Poreč, Trbić i Mađoska su odseli u selu Zrkle, kod ujaka
njegove supruge Radovana, posle čega su se premestili kod Milosava
Kostadinoskog gde su ostali više od mesec dana10 čekajući obaveštenje od
Leševića. S obzirom da se to nije desilo, odlučili su da se skriju kod njene
6
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 42200146 Trbić Vasilije Milivoj, AK 111/17,
Zapisnik sa saslušanja Milivoja Vasila Trbića „Vojčo“ 23. januara 1947. Iskaz Milivoja Trbića
o mobilizaciji je oskudan da bi razumeli na šta se konkretno ukazuje.
7
Vasila Trbića „Vojčeta“ 27. januara 1947, 8.
8
Božidar Lešević (Prokuplje, 1890 – ?). U drugoj polovini 1943. priključio se Rav-
nogorskom pokretu u oblasti Poreč – Makedonija. Posle pregovora u oblasti Poreč, krajem
avgusta 1944, između 5. makedonske narodnooslobodilačke udarne brigade – Prilepske i
Ravnogorskog pokreta u duhu Dogovora između NKOJ i Jugoslavenske kraljevske vlade od
16. juna 1944, pripadnici Ravnogorskog pokreta u oblasti Poreč stavili su se pod komandu
NOV-a i PO-a Makedonije i formirana je 6. porečka narodnooslobodilačka brigada sastavlje-
na od snaga Ravnogorskog pokreta i boraca 5. makedonske narodnooslobodilačke udarne
brigade – Prilepske. Time je, u stvari, likvidiran Ravnogorski pokret u oblasti Poreč. U štabu
6. porečke narodnooslobodilačke brigade, Lešević je bio intendant. Iako Petar Pepeljugoski
piše o Dušanu Leševiću, smatramo da se ime Dušan Lešević odnosilo na Božidara Leševića s
obzirom da pri istraživanju delovanja Ravnogorskog pokreta u oblasti Poreč, nismo naišli na
osobu Dušan Lešević. Petar Pepeljugoski, Nezaboravni godini (seќavanja), Prilep 1982, 212–
214, 231.
9
DARM, f. RSUP/OZNA-UDBA/, dos. 42200146 Trbić Vasilije Milivoje, AK
111/17, Zapisnik sa saslušanja Milivoj Vasil Trbić „Vojčo“ 23. januara 1947; dos. 47100147
Unerkova Dimko Zlata, AK 258/4, Zapisnik sa saslušanja Zlate Dimkove Mađoske (Zlata
Dimkova Mađoska) 22. januara 1947, 4–5; dos. 47100147 Stankovski Veljan Angele, AK
247/8, Zapisnik sa saslušanja Angeleta Veljanovog Stankoskog (Angele Veljan Stankoski)
17–21. januara 1947, 1.
10
Postoji i osoba Milosav Kostadin Videski iz sela Zrkle, koji je na saslušanju od
UDB-e istakao da su u njegovu kuću novembra 1944. došli Trbić i Mađoska i ostali tri dana
ili nije znao koliko tačno vremena. Očigledno je da su Milosav Kostadinoski i Milosav Kosta-
din Videski ista ličnost. DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 42201186 Videvski Kostadin
Milosav, AK 111/18, Zapisnik sa saslušanja Miliosava Videskog Kostovog 8. decembra 1947,
2; Zapisnik sa saslušanja Milosava Videskog Kostovog 11. decembra 1947; Zapisnik sa saslu-
šanja Miliosava Videskog Kostovog 27. januara 1948.
majke u selu Samokov, gde su odseli nekoliko dana. Trbić i Mađoska su

napustili Samokov jer njen otac nije hteo da ih primi pa su ih Atanas
Ilievski11 i Vojče Miladino(v)ski, iz prilepskog sela Gostrižani, smestili u
svoje selo. Trbić i Mađoska su se skrivali nekoliko godina po prilepskim
selima Gostrižani, Brailovo, Rilevo i Zrze, koja su deo područja u
severozapadnom delu Prilepa gde je za vreme rata delovao Ravnogorski
pokret. Na saslušanju od strane UDB-e 27. januara 1947, Trbić je, kao
najbliže saradnike u vreme dok se skrivao, naveo: Bogeta Veleskog (Boge
Veleski),12 koji se susreće i kao Boge Župan, i Vasila Janevskog13 iz sela
Brailovo, Atanasa Ilievskog, Petreta Trenkovski (Petre Trenkovski), koji se
sreće kao Petre Maslar, iz sela Rilevo i Krsteta Markoskog (Krste Markoski)
iz sela Krapa-Poreč. Obaveštenja o radu vlasti (održavanje konferencije i
dr.), dobijao je najčešće od Janevskog, koji je bio sekretar mesnog narodnog
odbora u selu Brailovo.14
Posle boravka u Gostrižanima decembra 1944, oni su se krili u
nekoliko kuća. Prvo su se sklonili kod Vojčeta Mildino(v)skog i njegovog
oca Miladina, Koleta ili Koneta Milošeskog15 i zatim kod njegovog brata
Petreta Milošeskog (Petre Milošeski). Kod Petreta Milošeskog su boravili
od aprila 1945. do aprila 1946. Ovde im se rodio sin, a loši uslovi života i
Trbićeva strahovanja da ih zbog predugog prebivanja na jednom mestu
mogu otkriti, bili su razlog da se premeste.16 Sledeće skloniše bilo im je kod
11
Sreće se kao Atanas Čičevski, Atanas Čičovski, Tanasko Čičovski, Tane Ilie(v)ski i
Tane Ilioski.
12
U prilepskom kraju prezimena ne završavaju na „vski“ nego na „ski“, međutim,
pojavljuju se u dokumentima u varijanti sa „v“, zavisno od službenika koji je obrađivao
dokumenat i zato se u ovom tekstu prezimena javljaju u obe varijante, npr. Stankoski i Sta-
nkovski. U obrađenoj dokumentaciji postoje i nedoslednosti u beleženju ličnih i očevih ime-
na, usled nepoznavanja njihove transkripcije od strane službenika. Npr. Atansovski Gjorgji
Todor u dosijeu ali u zapisniku je Todor Georgijev Atansoski.
13
Sreće se kao Vasil Janeski, Vaslil Velkoski, Vasil Jone(v)ski i Vasilije Jankovski.
14
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 44101246 Velevski Atanas Boge, AK 182/23,
Zapisnik sa dopunskog saslušanja Bogeta Atanasovog Veleskog 23. januara 1947; dos.
42200146 Trbić Vasilije Milivoje, AK 111/17, Informacije o potrazi za grupom Trbić – 24.
aprila 1947, Zapisnik sa saslušanja Milivoj Vasil Trbić „Vojčo“ 23. januara 1947. DO „Dr.
Velimir Brezoski“, f. Ostavština, kut. 2, Zapisnik sa saslušanja Milivoja Vasila Trbića „Vojče-
ta“ 27. januara 1947, 8–10, 16.
15
Prezime Milošeski se sreće kao Miloševski, Mološeski i Milošoski.
16
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 47100147 Unerkova Dimko Zlata, AK 258/4,
Zapisnik sa saslušanja Zlate Dimkove Mađoske 22. januara 1947, 4, Zapisnik sa saslušanja
Zlate Dimkove Mađoske 22. januara 1947, 6; dos. 42200146 Trbić Vasilije Milivoje, AK
111/17, Zapisnik sa saslušanja Milivoj Vasil Trbić „Vojčo“ 23. januara 1947, Provaljeni u
vezi sa Vojčetom Trbićem –24. april 1947. U vezi sa istragom grupe Trbić provaljena su sle-
deća lica – 24. aprila 1947; dos. 47100949 Ilievski Vasil Atanas, AK 247/13, Zapisnik sa sas-
lušanja Taneta Vasilevog Ilievskog (Tane Vasil Ilievski) 21. januara 1947, 2–3.
Trenkovskog i njegovog oca Blažeta Maslaroskog, koji se sreće kao Blaže

Maslar, u selu Rilevu.17 Tu su ostali samo nekoliko dana zbog straha da ih
ne provale prevoznici stočnim kolima, sa kojima je sarađivao Petre.
Posredovanjem Trenkovskog, Veleskog i Janevskog, Trbić je prebačen u
kuću Todora Cvetanoskog18 u Brailovo. Boge Veleski i Dragan Aleksoski u
to selo dovode i Mađosku sa detetom. O vremenu boravka u kući
Cvetanoskog, podaci su različiti: do 27. oktobra 1946, nekoliko dana posle
27. oktobra i novembar 1946.19 Najtačnijim treba smatrati datum 27.
oktobar, a u prilog tome idu i podaci sa saslušanja sina Todora
Cvetanoskog, Temelka (Temelko),20 kao i Todora Atanasoskog koji je u
jednoj prilici kod Todora Cvetanoskog video Trbića, Mađosku i dete,
razgovarao sa Trbićem da bi na saslušanju u UDB-i 24. januara 1947.
istakao: „Vojče (Milivoj Trbić-Vojče – prim. aut.) stanovao je kod Todora do
Petrovdana (u stvari do Petkovdana – prim. aut.) 1946. god., odatle se
premestio zato jer je Todoru bila slava i plašio se da ga ne vide gosti koji će
dolaziti“.21
Sledeća utočišta do sredine januara 1947. bila su im u Brailovu kod
Bogeta Veleskog, u selu Zrze kod Angeleta Stankoskog (Angele Stankoski)22
i u Rilevu kod Petreta Trenkovskog. Dok su se Trbić i Mađoska krili u
Rilevo u kući Petreta Trenkovskog i Blažeta Maslaroskog, decembra 1946.
njima se pridružuje Vasil Janevski sa nevenčanom suprugom Stojnom
Petrovom (Stojna Petrova).23 Značajan podatak je da su Trbić i Trenkovski
17
Prema UDB-i, pre Trenkovskog, Trbić se krio 2–3 dana kod Risteta Miloševskog
(Riste Miloševski) u selu Gostrižani. DARM, f. RSUP/OZN-UDB/, dos. 42200146 Trbić Vasi-
lije Milivoje, AK 111/17, U vezi sa istragom grupe Trbić su provaljena su sledeća lica – 24.
april 1947.
18
Sreće se kao Todor Bačkoski, Todor Bačko, Todor Petrovski i Todor Petrov Cve-
tanoski.
19
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 4410246 Velevski Atanas Boge, AK 182/23,
Zapisnik sa saslušanja Bogeta Atanasovog Veleskog 19–20. januara 1947, 2; dos. 47100147
Unerkova Dimko Zlata, AK 258/4, Zapisnik sa saslušanja Zlate Dimkove Mađoske 22. janua-
ra 1947, 6; dos. 42200146 Trbić Vasilije Milivoje, AK 111/17, U vezi sa istragom grupe Trbić
provaljena su sledeća lica –24. april 1947, Zapisnik sa saslušanja Petkane Cvetanove Arizan-
koska 4. januara 1947, 2.
20
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 44100147 Petrevski Todor Temelko AK
190/10, Zapisnik sa saslušanja Temelka Todorovog Petreskog (Temelko Petreski) 25. januara
1947, 1.
21
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 47100147 Atanasovski Gjorgji Todor, AK
260/12, Zapisnik sa saslušanja Todora Georgijevog Atanasoskog 24. januara 1947, 2.
22
Sreće se kao Angele Veljanov, Angele Veljanoski, Angele Kockaroski i Angele
Kockar.
23
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 42200146 Trbić Vasilije Milivoje, AK 111/17,
Informacije o potrazi za grupom Trbić – 24. april 1947, Zapisnik sa saslušanja Blažeta Tra-
janoskog Maslaroskog (Blaže Trajanoski Maslaroski) 22. januara 1947; dos. 44101246 Velev-
ski Atanas Boge, AK 182/23, Zapisnik sa saslušanja Bogeta Atanasovog Velevskog (Boge
iskopali zemunicu u zemlji za skrivanje u slučaju da vlasti budu vršile

pretres, ali zbog delikatne situacije straža je čuvana i danju i noću.
Poslednje mesto na kojem su boravili Trbić, Mađoska, Janevski i Petrova
bilo je u selu Zrze kod Taseta Kostadinoskog (Tase Kostadinoski), koji se
sreće kao Tase Sopodoski i Tase Sopot.24
U to vreme, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) pri formiranju
novog državnog i društvenog sistema držala je sve konce u svojim rukama i
bila odlučna da eliminiše sve političke protivnike, koje je smatrala
neprijateljima zemlje i naroda.25 U okviru takve pozicije KPJ, Trbić je
trebalo da odgovara za organizovanje Ravnogorskog pokreta na teritoriji
Makedonije kao protivnik Narodnooslobodilačke borbe, a njegovo bekstvo
iz NOV-a i PO-a Makedonije biće tretirano kao odmetanje od nove vlasti.26
Federalna komisija Makedonije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih
pomagača optuživala je Trbića i da je jedna četa pod njegovim vođstvom
avgusta 1943. stigla u selo Krapa i odvela Taseta Petrovog Desoskog (Tase
Petrov Desoski), Đuru Trenevog Velkoskog i Nikolu Mitkoskog, od kojih su
prva dvojica ubijeni a Nikola Mitkoski pušten. Zbog brojnih zločina koji su
mu pripisivani, Komisija je tražila Trbićevu ekstradiciju. Prema
informacijama kojima je raspolagala nije se moglo utvrditi mesto gde se on
nalazi i smatralo se da je verovatno pobegao u Grčku ili u Englesku.27
U vezi sa ubistvom pomenutih lica, Trbić je na saslušanju 27.
januara 1947. izjavio: „U selu Krapa znam da su zaklani seljani Đuro i Tase.
Seljani iz s. Krapa su došli kod mene i rekli su mi da postoji opasnost za rad
(Ravnogorskog pokreta – prim. aut.) u njihovom selu od gore navedenih
seljana. Zato sam poslao: Atanasa Đorđevića i Metodija iz Crešneva, Milana
Saveskog, Miomira iz Dobrog Dola, Svetozara iz Drvodela, i isti su otišli i
zaklali Đuru i Taseta kao naše neprijatelje. To se desilo u septembru 1943.
godine.“28
Atanasov Velevski) 19–20. januara 1947; dos. 47100147 Unerkova Dimko Zlata, AK 258/4,
Zapisnik sa saslušanja Zlate Dimkove Mađoske 22. januara 1947, 5; dos. 47100147 Stankov-
ski Veljan Angele, AK 247/8, Zapisnik sa saslušanja Angeleta Veljanovog Stankoskog 17–21.
januara 1947, 3. DO „Dr Velimir Brezoski“, f. Ostavština, kut. 2, Zapisnik sa saslušanja Mili-
voja Vasila Trbića „Vojčeta“ 27. januara 1947, 16.
24
Zapisnik sa saslušanja Blažeta Trajanoskog Maslaroskog 22. januara 1947, U vezi sa istra-
gom grupe Trbić provaljena se sledeća lica – 24. april 1947.
25
Momčilo Pavlović, Za Tita ili za kralja: izbori za Ustavotvornu skupštinu 11. no-
vembra 1945, Beograd 2007, 11.
26
Nova Makedonija, 12. jun 1947, 7.
27
AJ, f. DK, F. br. 3875, Dos. br. 1317, Rešenje o utvrđivanju zločina Vojislava
Trbića u Drugom svetskom ratu, 30. jun 1945.
28
Vasila Trbića „Vojčeta“ 27. januara 1947, 7.
Odeljenje za zaštitu naroda (OZNA) počelo je u Makedoniji

operaciju pronalaženja i hvatanja Trbića. U početku se tome nije pristupilo
ozbiljno, na podatke dobijene od saradnika nije se obraćala veća pažnja niti
su detaljno analizirani, nisu preduzimane sve mere da se ubace agenti u
sredinu koja bi mogla da pomaže Trbića. Saradnici su vrbovani na osnovu
patriotizma i bili su uglavnom članovi Komunističke partije Makedonije,
lica koja nisu mogla da imaju kontakt s Trbićem i njegovom sredinom, pa
su informacije do kojih su dolazili bile neprecizne. U više navrata,
pretresana su sela i sprovođena je istraga, ali to nije davalo rezultate.29
Posle prvih neuspeha promenjen je metod rada i vrbovano je lice
(agent) koje je za vreme rata bilo pod Trbićevom komandom u
Ravnogorskom pokretu. Pretpostavljalo se da će ta osoba veoma lako
uspostaviti vezu s njim ukoliko se nalazio u Makedoniji. Lice je vrbovano za
novac, trebalo je da se poveže sa Trbićevim jatacima i da im se stavi na
raspolaganje. Razrada plana je počela u leto 1946. Sastanci su održavani u
oblasti Poreč i u okolini Prilepa. Agent je dostavljao razne podatke, tvrdio
da je uspostavio vezu sa Trbiću najbliskijom osobom, koja mu kao meru
opreza još uvek nije otkrivala njegovo sklonište. Ovo je dovelo do zaključka
da se istraga kreće u pravom smeru, odnosno smatralo se da se Trbiću ulazi
u trag. Jednom je agent dostavio izveštaj o konkretnom vremenu i mestu
održavanja sastanka sa osobama iz porečkog i prilepskog kraja, pri čemu je
naveo i lica koja treba da prisustvuju. Podaci iz dojave smatrani su tačnim,
jer su navedene ličnosti tretirane u UDB-i kao glavne veze sa Trbićem ili
njegovom sredinom, a s druge strane, očekivalo se da Trbić preuzme šire
akcije.30
Ovakvo izveštavanje izazvalo je zadovoljstvo kod operativne grupe
UDB-e, ali „sve je ovo bilo kratkog daha“. Na osnovu nedovoljno
analiziranih informacija organizovana je akcija u kojoj su učestvovali oficiri
UDB-e, vojska i milicija. Sa velikom pažnjom bilo je blokirano mesto na
kojem je trebalo da se održi sastanak, ali „sve je to bilo uzalud – nigde
nikoga“. Posle ove neuspešne akcije „izveštaji agenta i dalje su redovno
tekli“, ali se na njegove izveštaje sada gledalo sa oprezom. Do tog momenta
nisu proveravani delovi izveštaja, a kada se „već posumnja i uvidi da može
biti da gubimo vreme na dobro legendirane agentove izveštaje (verovatno
se misli na „lažirane“ izveštaje – prim. aut.), pristupilo se analizi i
proveravanju“. Agent nije znao da se njegovi izveštaji primaju s rezervom i
produžio je da sastavlja lažne izveštaje, da bi se na kraju „dokazalo da agent
laže“. Istraga nije raspolagala podacima o Trbićevom kretanju, niti
29
Likvidacija bande Vojčeta Trbića, 2.
30
Isto, 3.
konkretnim informacijama o licima koja su ga krila, tako da je njegovo

hapšenje prerastalo u sve aktuelniji problem. Pristupilo se stvaranju nove
obaveštajne mreže, tako što su 20 dana vrbovani novi agenti sa kojima su
svakodnevno održavani sastanci. Od posebne važnosti bilo je da se barem
približno otkrije mesto na kojem se krio Trbić. Većina informacija
upućivala je da se Trbić nalazi na prilepskom području.31
Da bi utvrdila mesto skrivanja, UDB-a je krenula u potragu za licem
koje će joj dostavljati takve informacije. Mreža je prikupljala sve što se
govorilo po selima, „ali nikako da dođemo do bližih podataka“. Napori
UDB-e su napokon dali rezultat posle analize izveštaja saradnika iz
Brailova, koji će im predočiti lice koje će se pokazati kao ključni ispitanik i
čije će informacije dovesti do pronalaženja Trbića. Saradnik je izvestio
UDB-u da je od svoje kćerke doznao kako je Dušan, sin Vasila Janevskog,
zaljubljen u devojku iz Brailova, prijateljicu njegove kćerke. Dušan je ovoj
devojci kazao da je njegov otac, pre nego je pobegao, odneo radio-aparat na
popravak u Prilep i, kada je aparat bio gotov, otišao je u Rilevo i više se nije
vratio. Ovu informaciju UDB-a je smatrala ključnom i pretpostavljalo se da
se i Trbić krije u Rilevu. Zbog toga je UDB-a odlučila da tu devojku tajno
uhapsi.32 Reč je o Petkani Arizankoskoj koja je 4. januara 1947. saslušana u
UDB-i Prilepa. Prema njenom iskazu, ona je o Trbiću znala od Dušana, a u
proljeće 1946. kada je sa ocem bila u kući Cvetanoskog, lično je videla
Trbića, Mađosku i njihovo dete.33
Arizankoska je svedočila da se Dušanov otac u svojoj kući sreo sa
osobom koju je UDB-a već „registrirala kao glavnog jataka“ Milivoja Trbića
i dalja istraga se usredsredila na hapšenje ovog lica.34 U tajnosti je
uhapšeno prokazano lice koje će otkriti lokaciju u Rilevu na kojoj se Trbić
nalazio. U izveštaju UDB-e navodi se sledeće: „(...) dobili smo lice gde je
trebalo brzo da se deluje, tačnije zavisilo je da li će mesto biti provaljeno ili ne
(...). Vreme nije smelo da se gubi, zato je odlučeno da se u što kraćem roku
utvrdi gde je banda. Još iste noći, s neprekinutim radom se potvrdilo i otkrilo
gde se skriva naoružana grupa, već smo naučili u kojem selu i gde se nalaze na
zimovanju“.35 Uhapšeno lice je Boge Veleski koji je bio u istražnom zatvoru
od 14. januara 1947.36
31
Isto.
32
Isto, 4.
33
DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 12271 Arizankoska Cvetan Petkana, AK
410/6, Zapisnik sa saslušanja Petkane Cvetanove Arizankoska 4. januara 1947.
34
Likvidacija bande Vojčeta Trbića, 4.
35
Isto.
36
DO „Dr Velimir Brezoski“, f. Ostavština, kut. 2, Presuda od 13. juna 1947, 1.
On je na saslušanju u UDB-i 15. januara 1947, po hronološkom

redu naveo mesta i lica kod kojih se Trbić krio od aprila 1946, da bi na
kraju otkrio i tačno mesto na kojem se krije: „On je kod Blažeta Maslara (...)
Ovo niko drugi iz našeg sela (Brailovo – prim. aut.) ne zna. Ja znam zato jer za
vreme Vojčetovog kretanja (Milivoj Trbić-Vojče – prim. aut.) ja sam bio u
raznim stanovima i uostalom bio sam pre 18 dana kod Blažeta Maslara, on je
bio tamo i nije bilo pomena o premeštanju, zato prema svemu ovome tvrdim da
je tamo (...) U istom stanu nalazi se i novi begunac Vasil V. Joneski (Vasil
Velkov Janevski – prim. aut.) zajedno sa ljubavnicom“. Od oružja su imali
dve puške i jedan revolver.37
Iskaz Veleskog o tačnoj lokaciji na kojoj se skrivao Trbić podudara
se sa izveštajem UDB-e, ali postoji nejasnoća u poređenju sa zapisnikom sa
saslušanja Veleskog od 15. januara 1947. Ukoliko je deo „Vreme nije smelo
da se gubi, zato je odlučeno da se u što kraćem roku utvrdi gde je banda.
Još iste noći, s neprekinutim radom se potvrdilo i otkrilo gde se skriva
naoružana grupa, već smo naučili u kojem selu i gde se nalaze na
zimovanju“ datiran 14. januarom 1947, od kada je Veleski bio u istražnom
zatvoru, i budući da takvo pisanje odslikava aktivnost UDB-e da otkrije gde
se krije Trbić, u zapisniku sa saslušanja Veleskog nedostaje datum 14.
januar zato što je zapisnik datiran 15. januarom 1947. Citiramo: „Rađeno
pod punomoći U. D.B. Prilep na 15-I-1947 god.“38 Ili je možda zapisnik
datiran samo na 15. januar jer je tog dana provaljen Trbić, a to je bilo
najvažnije što je trebalo uneti u zapisnik.
Iskaz Veleskog je omogućio UDB-i da te noći organizuje akciju.
Mesto je bilo opsednuto pred zoru, a akcija je počela posle svitanja. Iako su
pri pretresu u Rilevu na imanju Trenkovskog i Maslaroskog nađeni
kokarda, šajkača, konzerve i drugo, tražena lica nisu pronađena jer su se
krila u zemunici koja nije bila otkrivena.39 Prilikom ispitivanja domaćini
nisu priznali da su skrivali tražene osobe: „Bili smo prinuđeni da se vratimo u
Prilep i produžimo sa istragom nad jatacima. Akcija je propala i ljudstvo je bilo
povučeno. U toku dana beše provaljeno i skrovište“.40
37
Zapisnik sa saslušanja Bogeta Atanasovog Veleskog 15. januara 1947.
38
Isto.
39
Prema Mađoskoj, prethodno je Trenkovski doznao da su u Gostrižanima i drugim
selima bile blokade i zato je licima koja su se krila kod njega rekao da se pretres verovatno
vrši i u Rilevu. Tako su u skrovište donete potrebne stvari, ali vojska je došla tek naredne
večeri oko ponoći. Čim je primećena, lica koja su se krila oko 02:00 časova otišla su u skrovi-
šte. DARM, f. RSUP/OZNA-UDB/, dos. 47100147 Unerkova Dimko Zlata, AK 258/4,
Zapisnik sa saslušanja Zlate Dimkove Mađoske 22. januara 1947, 6.
40
Likvidacija bande Vojčeta Trbića, 4–5.
Skrovište je bilo napravljeno po ideji Trbića, koji je odabrao lokaciju

gde se zimi sklanjala stoka. Zemunica se nalazila ispod kotara za skrivanje
svinja, a njen ulaz su zatvarala dva teška kamena. Ovako prilagođeni ulaz
za kratko vreme mogao je da se pokrije đubretom stoke i ostalim, što nije
izazivalo sumnju da bi se tu moglo nalaziti skrovište. Sama zemunica na
dubini od dva metra, sa podzidanim uskim hodnikom, bila je iskopana
pored zida, a u slučaju nedostatka vazduha na zidu je postojao kamen koji
se mogao lako skloniti i vratiti u prvobitan položaj. Takva kamuflaža je
omogućila da, i pored toga što se pri pretresu kopalo u dvorištu i prevrtalo
đubre, zemunica ostane neotkrivena. O daljem toku potrage, izveštaj UDB-
e navodi: „Kad smo već doznali od jataka gde se nalazi skrovište, ponovo se
otišlo na mesto ali već je bilo kasno, Vojče (Milivoj Trbić-Vojče – prim. aut.) sa
svojom naoružanom grupom je bio otišao“. Akcija se ubrzo nastavila jer se
smatralo da bi se Trbić i lica koja su se krila s njim mogli prebaciti u oblast
Poreč.
Trbić, Mađoska, Janevski i Petrova su na kraju uhapšeni u
prilepskoj okolini, odnosno: „Pre da odu iz mesta gde su bili blokirani (u selu
Rilevo, prim. aut.) rekli su jatakovoj ženi da idu u selo Zrze (...) i čak odredili
kod koga. U bezizlaznoj situaciji ovaj podatak nam je pomogao da ih još istog
dana uhvatimo“. Kuća Taseta Kostadinoskog u selu Zrze je zaposednuta,
posle čega je izvršen upad i Trbić, Mađoska, Janevski i Petrova su uhapšeni
bez borbe.41
O Trbiću postoji podatak da je bio u istražnom zatvoru od 16.
januara 1947, Janevski od 18. januara 1947, a Mađoska od 11. juna 1947.42
Postoje i dokumenti koji datiraju iz ratnog perioda (1942–44), naknadno
potpisani Trbićevom rukom 17. januara 1947: „Nađeno kod mene“ i
„Nađeno kod mene pri pretresu“.43 Sačuvan je i podatak prema kojem je
hapšenje izvršeno 18. januara 1947.44 Pozivajući se na 17. januar 1947,
kako je moguće da hapšenje bude izvršeno 18. januara? Radi se o
kolektivnom hapšenju Trbića, Mađoske, Janevskog i Petrove o čemu piše i
41
Isto; Informacije o potrazi za grupom Trbić – 24. april 1947.
42
43
Priznanica za 5 francuskih napoleona u zlatu i Priznanica za 5 funti u zlatu, 6. juni 1944;
Pismo za Vojčeta Trbića, 1. septembar 1944. DO „Dr Velimir Brezoski“, f. Ostavština, kut. 2,
Lični dokumenti Vojčeta Trbića (original), Pismo Vasilija Trbića sinu Vojčetu Trbiću (origi-
nal i prepis) od 15. februara 1943, Naredba komandanta Vardarske vojne oblasti br. 184 od
19. jula 1944, Račun za Istaknuti deo Štaba 110 za period 1943–44.
44
Do Okružnog tužilaštva u Bitolju, 20. januara 1947; Rešenje o određivanju istražnog zatvora,
3. februara 1947.
sama UDB-a.45 Za datum hapšenja uzimamo 16. januar: Trbić je tada već
bio u istražnom zatvoru i ovo je jedini datum koji ima dodirne tačke sa
njihovim hapšenjem. Od kako je Veleski na saslušanju od 15. januara 1947.
naveo da se Trbić nalazi u Rilevo, UDB-a je već te noći preduzela mere.
Mesto je zaposednuto pred zoru, akcija je počela posle svitanja, izvršen je
upad kod Trenkovskog i Maslaroskog. U toku dana (16. januara) otkriveno
je skrovište, istog dana UDB-a je upala u Zrze kod Kostadinoskog i izvršila
hapšenje. Dokaz hapšenja od 16. januara 1947. jeste i činjenica da je Petar
Trenkovski bio u istražnom zatvoru od ovog datuma.46
Na sudskom procesu u Skoplju održanom od 11. do 13. juna 1947.
Trbić je za krivično delo protiv naroda i države osuđen na kaznu smrti
streljanjem, trajan gubitak političkih i građanskih prva i konfiskaciju celo-
kupne imovine.47 Potom je podneta žalba na presudu, kao i molba za
njegovo pomilovanje. Presudu je potvrdio Vrhovni sud Narodne republike
Makedonije, a molbu za pomilovanje je odbio Prezidijum Narodne
skupštine FNRJ, posle čega je 24. septembra 1947. izvršena egzekucija.48
Usled nedostataka izvora ne može se odrediti kada je tačno započela
operacija OZN-e/UDB-e na pronalaženju Trbića i njegovom hapšenju, ali je
jedno sigurno: u leto 1946. ta operacija je već bila u toku. Nekoliko godina
skrivanja i promene Trbićevog mesta boravka svedoče o aktivnosti lica koje
su ga skrivala uprkos operativnom radu OZN/UDB-e. Izveštaji saradnika iz
Brailova otvorili su UDB-i put, a informacije saradnika i iskaz Arizankoske
pokazali su se veoma važnim za sprovođenje operacije. UDB-a je usmerila
svoje delovanje na hapšenje i saslušanje Veleskog, koji je otkrio tačno
mesto skrivanja Milivoja Trbića u Rilevu. Na osnovu svedočenja da se
premestio iz Rileva u Zrze, Trbić je konačno bio uhapšen.
45
DARM, f. RSVR/OZNA-UDB/, dos. 42200146 Trbić Vasilije Milivoje, AK 111/17,
Informacije o potrazi za grupom Trbić – 24 april 1947, Provaljeni u vezi sa Vojčetom Trbi-
ćem – 24. april 1947; dos. 47100148 Todor Tasev Petrevski, AK 256/11, Podaci o licu Todor
Tasev Sopodovski iz sela Zrze, 26. januar 1948.
46
47
Isto, 1–2, 4–6.
48
Presuda Vrhovnog suda NR Makedonije za održani pretres od 5. jula 1947; Zapisnik o izvr-
šenju smrtne kazne nad Milivojem Trbićem, Skoplje, 24. septembar 1947.
THE ARREST OF MILIVOJ TRBIĆ IN JANUARY 1947
Summary
This article has an aim to make a reconstruction of the arrest of

Milivoj Trbić. He was arrested by the Administration of State Security on
January 16, 1947 in the Prilep village Zrze. Two phases characterize the
operation in Macedonia for locating and arrest of Trbic. The first phase is
the period when the Department for Protection of the People was receiving
incorrect reports from its contributors about the locations where Trbić
could be. In the summer of 1946 was recruited a contributor with the idea
that he could easily establish a contact with Trbić. This contributor
submitted reports, but they were false. After that, began the formation of a
new intelligence network which was supposed to find the exact or the
approximate place of the hiding of Trbić. During the second phase, the
Administration of State Security received a report from its contributor
from the Prilep village Brailovo. According that report, in the beginning of
January 1947 Petkana Arizankoska was arrested and she was the key
examinee whose information was of great importance to the successful
completion of the operation. In that way, in the middle of January 1947
was arrested Boge Veleski as a close contributor of Milivoj Trbić and he
revealed the place where Trbić was hiding in the Prilep village Rilevo.
Because of this, the operation continued in Rilevo, and finally, the
Administration of State Security realized the epilogue in the village Zrze.
IVAN HOFMAN, viši arhivista
Arhiv Jugoslavije UDK 329.78:316.75(497.1)"1946/1951"
Beograd, Vase Pelagića 33 37.035.4:329.78(497.1)"1946/1951"
„SOCIJALISTIČKO TAKMIČENJE“
NA OMLADINSKIM RADNIM AKCIJAMA
U JUGOSLAVIJI 1946–1951.
APSTRAKT: Život i rad jugoslovenske omladine na radnim akcijama u

vreme obnove i izgradnje zemlje i Prvog petogodišnjeg plana bio je pos-
matran kao stalno takmičenje, kroz koje su mladi naraštaji stasavali u
zatočnike socijalizma.
Ključne reči: Socijalističko takmičenje, omladinske radne akcije, Prvi peto-

godišnji plan, omladina Jugoslavije, Komunistička partija Jugoslavije
„Početkom ove nedelje Druga čačanska brigada je od stručnog

rukovodstva deonice zahtevala da se što pre postavi određena norma i rok
za dovršavanje zemljanih radova na trasi u dužini od 900 kvadratnih meta-
ra. [...] Posle premeravanja terena stručnjaci su doneli zaključak da se ovi
radovi mogu, uz maksimalno zalaganje brigadira, završiti prvog maja.
Nasuprot tome brigadiri su [...] dali obavezu da će ove radove [...] završiti
25 aprila. [...] Uporedo sa ovim prvim primljenim obavezama, brigadiri
Druge čačanske brigade zakazali su takmičenje svim brigadama Sedme sek-
cije [...] po sledećim tačkama:
1) Koja će brigada do 25 aprila iskopati više kubnih metara zemlje;
2) Koja će brigada ugraditi više nasipa;
3) Koja će brigada postići bolji kvalitet zidnih novina;
4) Koja će brigada redovitije čitati dnevnu štampu, pročitati i pro-
učiti više knjiga;
5) U kojoj će brigadi nepismeni i polupismeni postići najbolje
rezultate;
6) Ko će dati više dopisa za Borbu na Omladinskoj pruzi;
7) Koja će brigada imati bolji i pravilniji odnos prema stanovništvu
i čija će poseta selima biti bolje organizovana.“1
1
Druga čačanska brigada pozvala na takmičenje sve brigade Sedme sekcije, Borba na
Omladinskoj pruzi 10, Šamac–Sarajevo, petak 11. april 1947.
156 Ivan Hofman Istorija 20. veka, 2/2014
Prva leskovačka brigada dobila je zadatak da izvrši određene građe-

vinske radove u roku od 2. do 24. aprila 1947: „Posle određivanja norme 10
aprila održana je vanredna konferencija [...] brigade na kojoj su se omladin-
ci i omladinke obavezali da će ove radove završiti zaključno sa 22 aprilom.
Pored obaveze da svoj radni zadatak ispune dva dana pre predviđenog roka,
omladinci Prve leskovačke brigade prihvataju zakazano takmičenje sa Dru-
gom čačanskom brigadom po svim postavljenim tačkama.“2
***
Ideolozi Komunističke partije Jugoslavije posmatrali su, u svom
ratničkom, revolucionarnom zanosu, izgradnju socijalizma kao stalnu
borbu. Vođena je „borba“ za izvršenje Prvog petogodišnjeg plana, „borba“
protiv kulturne zaostalosti i „ostataka buržoaskih shvatanja“. Ogorčena
„borba“ vođena je na omladinskim radnim akcijama širom Jugoslavije:
trebalo je izgraditi železnice, drumove, fabrike i druge kapitalne objekte
pre roka, da bi se oni što pre stavili u pogon, ne bi li pretežno agrarna i
ratom razorena zemlja krenula putem izgradnje socijalizma – jednog,
verovalo se, pravednijeg, naprednijeg i naučno zasnovanog društva.3
Kako pokrenuti jugoslovensku omladinu na tolika pregnuća? Pro-
nađena je formula u takmičenju, ali ne onom uobičajenom, u kome je biti
pobednik samo po sebi cilj i pitanje ličnog prestiža, već u socijalističkom –
onom koje će viziju naprednog socijalističkog društva pretvoriti u stvarnost.
„Socijalističko takmičenje“ stvoriće od mladih jugoslovenskih naraštaja
svesne i odlučne graditelje i branioce socijalizma, koji će ideju društvene
pravde i jednakosti širiti i van granica domovine.
Na omladinskim radnim akcijama u Jugoslaviji takmičili su se svi i u
svemu: u količini iskopane i nabijene zemlje u nasip, izgrađenim metrima
pruge, brzini kojom će savladati slova azbuke, broju pročitanih knjiga i
brošura, broju održanih priredbi, brzini sprovođenja neke ideološko-
političke kampanje u selima u okolini gradilišta, u gimnastici... Štabovi
omladinskih radnih brigada vezivali su takmičenja za različite važne datu-
me, na primer: Praznik rada (1. maja), rođendan Josipa Broza Tita (25.
2
Prva leskovačka brigada prihvata takmičenje sa Drugom čačanskom, Borba na Omla-
dinskoj pruzi, 11, Šamac–Sarajevo, subota 12. april 1947.
3
O omladinskim radnim akcijama pisali su, između ostalih: B. Petranović, Istorija
Jugoslavije III, Beograd 1988; P. J. Marković, Beograd između Istoka i Zapada 1948–1965,
Beograd 1996; M. Mitrović, Izgubljene iluzije. Prilozi za društvenu istoriju Srbije 1944–1952,
Beograd 1997; S. Selinić, Omladina gradi Jugoslaviju. Savezne omladinske radne akcije u Jugo-
slaviji 1946–1963, Arhiv, časopis Arhiva Srbije i Crne Gore, godina VI, br. 1–2, Beograd,
2006; S. Selinić, Život na omladinskim radnim akcijama u Jugoslaviji 1946–1963, Isto, godina
VII, br. 1–2, Beograd, 2007; I. Simić, The Construction of Gender Relations at Youth Work Ac-
tions in Yugoslavia, Jacobs University, Bremen, 2012. magistarska teza u rukopisu.
„Socijalističko takmičenje“ na omladinskim radnim akcijama u Jugoslaviji 1946–1951 157
maja), Dan ustanka (opštejugoslovenski 4. jula i republičke) i Dan Republi-

ke (29. novembra). Vremenom su se povodi proširili i omladina se takmičila
u čast predstojećeg Petog kongresa KPJ (juli 1948), povodom godišnjice
Petog kongresa ili tridesetogodišnjice SKOJ-a (1949).4 „Takmičari“ su uzi-
mali lične, četne ili brigadne obaveze i, očekivalo se, ne samo da će ih izvr-
šiti već i premašiti. Koji su koreni „socijalističkog takmičenja“? Kako je ono
bilo zamišljeno i sprovođeno u praksi? Na narednim stranicama pokušaće-
mo da pružimo neke odgovore.
Teorijske osnove u delu „klasika marksizma“
O „socijalističkom takmičenju“ pisali su različiti omladinski i partij-

ski ideolozi i teoretičari, pozivajući se na dela „klasika marksizma“. Zato,
zadržaćemo se na pojedinim člancima iz pera Vladimira Iljiča Lenjina i
Josifa Visarionoviča Staljina.5
U tekstu Kako organizovati takmičenje iz 1917, vođa Oktobarske
revolucije je, koristeći mnoge jake, neprimerene izraze koji svedoče o nje-
govom fanatizmu i ostrašćenosti u uslovima borbe za vlast, naveo kako su
liberalno-kapitalistički pisci pisali „slavopojke“ konkurenciji, privatnoj pre-
duzimljivosti, smelosti inicijative koja podstiče napredak društva, što je u
uslovima industrijske proizvodnje i postojanja kartela i monopola predstav-
ljalo „nečuveno zversko gušenje preduzimljivosti, energije, smele inicijative
mase stanovništva, njegove ogromne većine“ i, istovremeno, značilo
„zamenu takmičenja finansiskim lopovlukom, despotizmom, servilnošću na
vrhu socijalne lestvice“. Nasuprot kapitalizmu, socijalizam nije značio
gašenje takmičenja. Upravo je on stvorio mogućnosti da se ono razvije širo-
ko i u masovnim razmerama, „da se većina trudbenika zaista privuče u are-
nu takvog rada gde oni mogu doći do izražaja, razviti svoje sposobnosti,
ispoljiti talente koji imaju [...] a koje je kapitalizam gazio, davio, gušio na
hiljade i milione.“6
Zadatak socijalističke vlade bio je da organizuje takmičenja: „Svaka
fabrika iz koje je kapitalist izbačen ili bar obuzdan pravom radničkom kon-
trolom, svako selo iz kojeg su najurili spahiju-eksploatatora i oduzeli mu
zemlju, jeste sada, i tek sada, poprište na kojem radni čovek može da dođe
do izražaja, može da malo razdrma leđa, može da se uspravi, može da se
oseti čovekom. Prvi put posle vekova rada za druge, prinudnog rada za eks-
ploatatore, pojavljuje se mogućnost rada za sebe i uz to rada koji se oslanja
4
Arhiv Jugoslavije (dalje AJ), Savez socijalističke omladine Jugoslavije (dalje
SSOJ), fascikla 152, Rad omladinskih radnih brigada na izgradnji Beograda 1949. godine.
5
V. I. Lenjin, J. V. Staljin, O socijalističkom takmičenju, zbornik, Beograd 1946, 7–17.
6
Isto, 7.
7
na sve tekovine najnovije tehnike i kulture.“ Lenjin je od trudbenika tražio
da se bore protiv svakog pokušaja uvođenja jednoobrazovanosti u radu,
čemu su tako skloni „histerici iz redova inteligencije“. Tražio je da se razvi-
je takmičenje u izvršavanju zadataka, boljoj organizaciji rada i kontroli
potencijalnih neprijatelja: „U kojoj komuni, u kojem kvartu velikog grada, u
kojoj fabrici, u kojem selu nema gladnih, nema nezaposlenih, nema bogatih
parazita, nema nitkova iz redova lakeja buržoazije, sabotera koji sebe nazi-
vaju intelektualcima? U kojoj je više urađeno za povećanje produktivnosti
rada, za izgradnju novih dobrih kuća za sirotinju, za smeštanje sirotinje u
kuće bogataša, za pravilno snabdevanje svakog deteta iz siromašne porodi-
ce bočicom mleka? – eto po kojim pitanjima treba da se razvije takmičenje
komuna, opština, [...] udruženja i zadruga, sovjeta radničkih, vojničkih i
seljačkih deputata.“8
Dvanaest godina posle Lenjina, u uslovima nasilne industrijalizacije
i kolektivizacije poljoprivrede u SSSR,9 o socijalističkom takmičenju pisao
je Josif Staljin.10 Stil i jezik kojim se on izražavao nije živopisan kao Lenji-
nov i odaje dogmatu vrlo sterilnog duha. Spisi su mu puni opštih mesta, ali
ono što je rečeno sasvim odgovara našoj temi: „Takmičenje je u stvari
komunistički metod izgradnje socijalizma, na osnovu maksimalne aktivnos-
ti milionskih masa trudbenika.“ Ono je „poluga pomoću koje je radnička
klasa pozvana da preokrene čitav privredni i kulturni život zemlje na bazi
socijalizma.“ „Socijalističko takmičenje nije kancelarijska stvar.“ Ono je
„izraz ozbiljne revolucionarne samokritike masa“ i „svaki onaj koji sputava,
svesno ili nesvesno tu samokritiku i tu stvaralačku inicijativu masa, mora
biti uklonjen s puta kao kočnica našeg velikog dela.“ Staljin u nastavku
ponavlja Lenjinovo tvrđenje da socijalističko takmičenje nije isto što i kon-
kurencija u kapitalizmu, jer „princip je konkurencije: poraz i smrt jednih,
pobeda i gospodstvo drugih“, a „princip je socijalističkog takmičenja: dru-
garska pomoć zaostalima od strane naprednih,“ pri čemu je konačan cilj
opšti napredak društva.11
Sada ćemo posetiti jugoslovensku omladinu koja sa neskrivenim
entuzijazmom gradi socijalističku domovinu. Čitaćemo njenu štampu, vide-
ćemo radne logore i gradilišta okićena parolama, grafičkim prikazima učin-
ka pojedinaca i kolektiva. Nastojaćemo da dočaramo atmosferu stalnog
7
Isto, 8.
8
Isto, 16.
9
Videti: R. Konkvest, Čemerna žetva. Sovjetska kolektivizacija i teror gladi, Beograd
1988.
10
J. V. Staljin, Takmičenje i radni polet masa (predgovor brošuri E. Mikuline ‘Takmi-
čenje masa'), V. I. Lenjin, J. V. Staljin, O socijalističkom takmičenju, zbornik, Beograd 1946,
141–143.
11
Isto, 142, 143.
takmičenja, trke da se u što kraćem vremenu uradi što više, bez obzira na
kvalitet urađenog ili eventualne štetne posledice po zdravlje i život tak-
mičara.
„Socijalističko takmičenje“ na delu
Omladinska štampa koja je izlazila na gradilištima redovno je objav-

ljivala dopise iz brigada u kojima su iznošeni rezultati takmičenja.12 Tako
nas Bratstvo–jedinstvo obaveštava da je tokom prvomajskog takmičenja
1948, na gradilištu istoimenog autoputa, Prva virovitička brigada prebacila
normu za 90%. Štaviše, u njoj se uspešno odvijala i „borba protiv nepisme-
nosti“, jer su četiri brigadira bila potpuno opismenjena, a ostali su naučili
25 slova.13 Ovaj, kao i desetine sličnih priloga opterećeni su brojevima i
procentima, koji deluju impozantno, ali u stvari – ništa ne govore. Da li je
norma bila nisko postavljena, pa omladini nije bilo teško da je prebaci?
Koliko su istiniti objavljeni rezultati? A kvalitet urađenog?
U štampi su bili brojni prilozi o udarnicima i udarništvu, od kojih se
očekivalo da će motivisati omladinu na nova pregnuća, nova takmičenja.
Bratstvo–jedinstvo imalo je redovnu rubriku „Likovi naših udarnika“, a
Omladina, list Narodne omladine Jugoslavije pisala je o pojedinim zapaženim
brigadirima koji su nastavili „socijalističko takmičenje“ kao industrijski
radnici.14
Zidne novine su davale najsvežije informacije o rezultatima takmi-
čenja u jednoj brigadi i objavljivale su pozive na dalju „borbu za izvršenje
date obaveze“. Pogledajmo Munju, zidne novine Jugoslovenske radne bri-
gade na izgradnji autoputa Kuks–Piškopeja (severna Albanija, 1946.)15 U
obaveštenju Dobra inicijativa (koje krasi crtež snažnog brigadira koji kram-
pom razbija stenje) stoji da se desetina izvesnog Muje Bećirovića obavezala
da će za četiri dana iskopati 100 m³ zemlje duž trase autoputa, te da je ne
samo izvršila obavezu, već da ju je višestruko premašila iskopavši 336 m³:
„Neka ova inicijativa bude poziv svim desetinama na primanje novih obave-
za. Pođimo primerom Mujine desetine!“16 Nekoliko dana kasnije Munja je
12
Spomenimo sledeće listove: Omladinska pruga (Brčko–Banovići, 1946), Borba na
omladinskoj pruzi (Šamac–Sarajevo, 1947), Bratsvo i jedinstvo (na gradilištu istoimenog auto-
puta, 1948, 1949) i Zviška pruga (Kučevo–Brodice, 1948).
13
Dopisi iz Brigada, Bratstvo–jedinstvo, list omladinskih radnih brigada na gradnji
autoputa Beograd–Zagreb, 5. Sremska Mitrovica, 8. maj 1948.
14
Udarnik sa radnih akcija, udarnik u proizvodnji, Omladina, list Narodne omladine
Jugoslavije, 9, godina V, Beograd, 23. januar 1949.
15
AJ, SSOJ, 125, Dnevnik Radne brigade narodne omladine Jugoslavije na izgradnji
autoputa Kuks–Piškopeja, Skavic, Albanija, 1946.
16
Isto.
objavila (u letku koji krase dva mišićava omladinca koji, držeći alatke preko
ramena, vizionarski gledaju u daljinu) da je desetina izvesnog Ahmeda
Dalića dostigla Bećirovićevu, a da su blizu ostvarenju ovog rezultata još tri,
jer „dostići i prestići – nek nam još uvek bude parola!“.17
„Socijalističko takmičenje“ se nije moglo zamisliti bez pratećih
vizuelnih sadržaja. Logori u kojima su bili smešteni brigadiri i gradilišta bili
su ukrašeni različitim parolama, crtežima, obaveštenjima i grafikonima koji
su prikazivali grupni i/ili pojedinačni radni učinak, a radi podizanja borbe-
nog i takmičarskog duha graditelja.
Zadržaćemo se na Uputstvu za crtanje grafikona u omladinskim rad-
nim brigadama na Pančevačkoj pruzi iz 1948.18 Ono nam daje vrlo sadržajna
obaveštenja o tome kako bi trebalo da se vizuelno predstavljaju rezultati
„socijalističkog takmičenja“ na jednoj omladinskoj radnoj akciji, sa odgova-
rajućim ilustracijama.
Bilo je nekoliko vrsta grafikona, koji su postavljani na vidnom mes-
tu u logoru. Prvi je Grafikon u stubovima, koji je prikazivao rezultate svake
čete unutar jedne brigade u periodu od nedelju dana (slika 1).
Slika 1 – Grafikon u stubovima
17
Isto.
18
Arhiv Srbije, Omladinska radna akcija Pančevački rit 1948 (dalje Đ–68), Uputstvo
za crtanje grafikona u omladinskim radnim brigadama na Pančevačkoj pruzi, 1948.
Svaki stub predstavljao je jednu četu i bio je podeljen na tri različito

obojena dela: donji je prikazivao kolika je radna norma koju su odredili
inženjeri, sa navedenim brojem, najčešće kubnih metara, koliko može jedna
četa da iskopa u datom roku. Središnji deo stuba prikazivao je obavezu koju
su dali brigadiri. Ona je uvek morala da bude veća od utvrđene norme. Na
primer, inženjeri su izračunali da omladina iz jedne čete može u sedmodne-
vnom periodu da iskopa 35 m³, što je prikazano u donjem delu stuba, pored
koga je upisan broj 35. Brigadiri bi na brigadnoj konferenciji svečano obe-
ćali da će iskopati 43 m³, što je na stubu prikazano posebnom bojom pored
koje je upisan broj 8, jer toliko m³ iznosi razlika između norme i date oba-
veze. Omladina bi, očekivano, premašila datu obavezu, što bi bilo prikazano
u gornjem delu stuba. Tako, na stubu koji smo uzeli kao primer, stoji da su
brigadiri premašili datu obavezu za 20 m³. Uputstvo za crtanje grafikona
predvidelo je i situaciju da pojedina četa nije dostigla normu ili datu obave-
zu. U tom slučaju, linija koja je prikazivala postignute rezultate nalazila se
ispod linije koja je predstavljala normu ili obavezu.
Sledi tabela koja je prikazivala kretanje tzv. prelazne zastavice u
brigadi (slika 2).
Slika 2 – Kretanje prelazne zastavice
Šta su to prelazne zastavice? Svako veče bi jedan brigadir, koji se

naročito isticao, svečano skidao zastavu FNRJ sa stuba, dok su ostali slušali
intoniranje himne, ili je i sami pevali. Potom bi se čitale dnevne zapovesti
koje su sadržavale raspored rada i zadataka za naredni dan, različita nare-
đenja, zabrane, opomene i kritike, ali bi se i obnarodovalo koje su se čete,
desetine ili pojedinci unutar brigade posebno istakli na gradilištu ili u kul-
turno-prosvetnim i drugim aktivnostima. Upravo te grupe i pojedinci bili su

nagrađivani prelaznom zastavicom, koju su mogli već sutra da izgube, u
slučaju da ih je neko pretekao u rezultatima. Na kraju bi se sabirali rezulta-
ti i najbolje grupe i pojedinci dobili bi zvanje udarnika, koje je moglo zna-
čajno da utiče na njihovo dalje kretanje u hijerarhiji Narodne omladine
Jugoslavije, KPJ ili u budućoj profesiji.19
Tabela kojom je prikazivan pregled kretanja četne prelazne zastavi-
ce imala je po horizontali obeležene dane u mesecu, a po vertikali redni
broj čete u jednoj brigadi. Ako bi, na primer, treća četa pokazala najbolje
rezultate u takmičenju na dan 9. jula 1948. u odgovarajuće mesto u tabeli
bila bi ucrtana zastavica. Na kraju meseca bi se sabirao ukupan broj zasta-
vica koji je dobila svaka četa.20
Brigadni i četni statističari su redovno pratili rad svakog pojedinca i
njegov učinak beležili su u odgovarajućoj tabeli, nemaštovito nazvanoj Dne-
vno stanje čete. U njoj, po horizontalnoj osnovi, bili su obeleženi dani u
mesecu, a po vertikalnoj imena i prezimena brigadira. Odgovarajućim sim-
bolom, koji bi se unosio u svaku pojedinačnu rubriku, bilo je označeno da li
se pojedinac tokom jednog određenog dana isticao u radu, radio onoliko
koliko mu propisuje norma, podbacio, bio odsutan i drugo (slika 3).
19
U kontekstu privilegija koje bi u daljoj karijeri uživali nosioci udarničkog zvanja,
treba spomenuti ekstreman slučaj kojim se bavio Sreski komitet NOJ u Jaši Tomiću, kada je
jedan omladinac tražio da mu se prizna ni manje ni više nego 25 udarničkih zvanja, jer ih je,
tvrdio je, zaradio na većem broju radnih akcija na kojima je učestvovao u periodu 1946–
1951 (AJ, SSOJ, 127, ORA Brčko–Banovići, 1946).
20
AS, Đ–68, Uputstvo za crtanje grafikona u omladinskim radnim brigadama na Pan-
čevačkoj pruzi, 1948.
Slika 3 – Dnevno stanje čete
Na osnovu zbira rezultata sa ove tabele delila su se udarnička zva-

nja ili različite pohvale.21
Na gradilištu se nalazio poseban časovnik za merenje radnog učinka
(slika 4).
21
Isto.
Slika 4 – Časovnik za merenje radnog učinka
Časovnik je imao dva reda brojeva: sa unutrašnje strane kruga bili

su obeleženi radni časovi na gradilištu – od 1 do 6, koliko je iznosilo redov-
no radno vreme na ORA Pančevački rit 1948, a sa spoljne su bili obeleženi
kubici zemlje koje bi trebalo iskopati ili nabiti, broj pragova ili šina koje bi
trebalo postaviti, broj cigala koje treba uzidati u neki objekat i dr. Na skali
kubika (odnosno onoga što bi trebalo da se uradi u šestočasovnom radnom
vremenu) bila je označena norma koju su izračunali inženjeri, kao i radna
obaveza koje su se prihvatili brigadiri, koja je, podrazumeva se, morala da
bude veća od norme. Protok vremena i količinu urađenog označavale su dve
kazaljke, koje su pomerali četni statističari.22
Logori i gradilišta bili su ukrašeni raznovrsnim parolama i slikama
na zidovima baraka čija je svrha bila podizanje borbenog i takmičarskog
duha. Na primer, omladinci koji su probijali tunel Vranduk (što je bio naj-
veći izazov pred graditeljima pruge Šamac–Sarajevo 1947), izloženi stalnoj
opasnosti od odronjavanja stenja, gušenja u tunelu ili od eksplozija dinami-
ta kojima su rušene najtvrđe stene, čitali su prilikom svakog pogleda ka
ulaznom otvoru sledeći natpis: „Tunel Vranduk – put do rudnih bogatstava
naše zemlje“ i posmatrali su velike portrete Staljina i Tita.23 Portreti sovjet-
22
Isto.
23
AJ, SSOJ, 215, Kontakt-kopije fotografija sa ORA Šamac–Sarajevo, 1947.
skog i jugoslovenskog vođe bili su naslikani na zidovima baraka Treće kom-

presorske pet puta udarne brigade, na istoj pruzi, dok su oko ulaznih vrata
u baraku jedne nepoznate brigade bili naslikani prizori koji svojom simbo-
likom neodoljivo podsećaju na likovne predstave u grobnicama egipatskih
faraona. Tako su s desne strane vrata prikazani brigadiri koji guraju kolica i
istovaruju vagonete, dok se sa leve nalazi velika fabrika iz čijih dimnjaka
izlazi gusti dim; iznad vrata stoje zvezda petokraka, Titov portret i natpis
koji, budući da je fotografija teško oštećena, ne može da se rekonstruiše u
celosti, ali glasi približno „Tito, simbol naše sloge, časti [...]“.24 Poruka ovih
prikaza je lako razumljiva: omladina Jugoslavije gradi kapitalne objekte koji
predstavljaju simbol društvenog napretka; ona gradi socijalizam – moderno,
tehnološki napredno, ali i pravedno društvo i time nastavlja revolucionarni
put koje su trasirali Josip Broz Tito i KPJ.
„Socijalističko takmičenje“ je bilo redovna tema dnevnih zapovesti.
Iz večeri u veče bili su pohvaljivani pojedinci ili grupe koje su postigle naj-
bolje rezultate tokom dana na izmaku i kritikovani su oni koji su podbacili.
Evo dva primera: „Posmatrajući rad četa, zalaganje, političku svest [...] kao i
postignute rezultate u toku dana 13. IX 1947. štab brigade donosi sledeću
dnevnu odluku br. 11 da jednodnevnu prelaznu zastavicu dodeli III četi“,25
ili „Prepodnevna smena je u prevoženju šljunka vagonetima podbacila za
18%, a popodnevna u istom poslu 46% [...] ali ovo ne znači da naš 10-to
dnevi nalog nećemo ispuniti za 7 dana, već naprotiv da ćemo povesti još
uporniju borbu da nalog ispunimo za 6 dana.“26 Pobednici takmičenja, i
kolektivi i pojedinci, dobijali su usmene i pisane pohvale i zvanje udarnika,
što su brigadiri doživljavali kao najveću čast (kao što je i oduzimanje udar-
ničkog zvanja smatrano za najveću sramotu i bilo primenjivano u slučaje-
vima različitih težih prestupa).27
Radio, kao jedini elektronski medij u tadašnjoj Jugoslaviji (pa i
većem delu sveta), imao je svoju ulogu u „socijalističkom takmičenju“.
Velike omladinske radne akcije imale su svoje radio stanice, koje su svako-
dnevno izveštavale o rezultatima rada na svim deonicama gradilišta. Bili su
emitovani intervjui sa udarnicima, vatreni govori omladinskih i partijskih
24
Isto.
25
AJ, SSOJ-151, Dnevnik zapovesti Druge gornjomilanovačke omladinske radne
brigade na ORA Šamac–Sarajevo, 1947.
26
AS, Omladinska radna akcija Kučevo–Brodice (Đ–66), fascikla 1, Knjiga dnevnih
zapovesti Druge niške gradske radne brigade „Pavka Korčagin“, 1948.
27
Na primer, na ORA Šamac–Sarajevo 1947. bila je kažnjena Treća lička brigada
oduzimanjem zvanja udarna, zato što je veliki broj njenih pripadnika odbio da se vakciniše
protiv zaraznih bolesti (AJ, SSOJ, 128, Odluka o kažnjavanju Treće ličke brigade oduzima-
njem naziva udarna, Zenica, 5. avgust 1947).
aktivista i poletna muzika, koja je podsticala slušaoce na nove napore.28

Velike radio stanice, kao što su Radio Beograd i Radio Zagreb, emitovale su
redovne priloge o pregnuću omladine, namenjene najširoj publici.
„Socijalističko takmičenje“ kao književna tema
Socijalistički realizam, u Staljinovoj epohi jedini dopušteni vid knji-

ževnog i umetničkog izražavanja u SSSR-u, nije u Jugoslaviji pustio dubljeg
korena. U književnosti jugoslovenskih naroda, u periodu 1945–1950, pre-
ovlađivao je realizam, obogaćen sadržajima iz tek završenog rata i revoluci-
je (poezija i proza Branka Ćopića, na primer, stajali su na čvrstim osnovama
realizma). Socijalistički realizam, koji je prema sovjetskim teoretičarima
bio sinteza realizma i romantizma, jer je prikazivao poželjnu stvarnost –
onakvu stvarnost socijalističkog društva koja će se prema nauci marskizma-
lenjinizma ostvariti,29 našao je u Jugoslaviji svoj najjači izraz u literaturi o
omladinskim radnim akcijama. Bila je to didaktička književnost, čija je svr-
ha pokretanje mladih graditelja na akciju. „Socijalističko takmičenje“ je
bilo njena stalna tema, zbog čega je naknadno ironično nazvana „kubikaš-
kom poezijom“. U nastavku teksta analiziraćemo dva čeda svog vremena,
pripovetku Nagari, Druga!, Vojislava Čolanovića30 i roman Put po nasipu,
Antona Ingoliča.31
Nagari, Druga! prikazuje pretežno muslimansku četu iz sastava jed-
ne bosanskohercegovačke brigade na izgradnji autoputa „Bratstvo i jedins-
tvo“: „Druga vodi bitku. Partizanski upornu i ozbiljnu. Zastavica je sad po
prvi put u njenim rukama. A graditeljski polet ostalih četa ne predstavlja
malu pretnju.“ „Borba“ je bila neizvesna ne samo zbog konkurencije ostalih
četa u brigadi, već i zbog njenih „unutrašnjih protivurečnosti“: „Ta četa je
istovremeno ključala i mladićki neobuzdanom ljubavlju ka svojoj novoj
domovini, ka izgradnji socijalizma, [ali] i nimalo naivnim ostacima prežive-
lih nazadnih shvatanja i pogleda na život i odnose među ljudima.“ Konzer-
28
V. programe radio stanica u Borbi na omladinskoj pruzi.
29
L. I. Tiofejev, Socijalistički realizam, Naša književnost, 10, Beograd, oktobar 1948,
161–174; Isti, Teorija književnosti, Beograd 1950.
30
Vojislav Voja Čolanović (1922), u vreme kada je napisao pripovetku bio je stu-
dent Novinarske i diplomatske visoke škole, kasnije novinar, urednik TV Beograd, drama-
turg i književnik (Novinarska i diplomatska visoka škola u Beogradu 1948–1953, studija i
dokumenti, priredio Dragomir Bondžić, Beograd 2013, 359)
31
A. Ingolič, Put po nasipu. Roman po zabeleškama brigadira Andreja, Beograd 1950.
Anton Ingolič (1907–1992), jedan od najznačajnijih slovenačkih književnika u XX veku.
Napisao je veliki broj pripovedaka, romana i drama za decu i odrasle. Najviše je pisao o lju-
dima iz svog rodnog kraja – okoline Maribora, ali i o slovenačkim izbeglicama u Srbiji za
vreme Drugog svetskog rata i slovenačkim iseljenicima u Zapadnoj Evropi i Americi
(http://sl.wikipedia.org/wiki/Anton_Ingolič).
vativna shvatanja muslimana, nepoverenje, duboko usađeno u svest, prema

Srbinu komandiru i nepraktična orijentalna ženska odeća predstavljali su
direktnu smetnju postizanju boljih rezultata. Pripovetka se, očekivano,
završava prosvetljenjem mladih graditelja i pobedom u „socijalističkom
takmičenju“. Ne samo što je zadatak bio obavljen pre roka, već su se i bri-
gadiri ideološki izgradili kroz fizički rad: „To je sada bila jedna nova, svesna
i borbena, jedna sasvim druga Druga.“32
Put po nasipu prikazuje svakodnevicu jedne brigade iz okoline
Maribora na pruzi Šamac–Sarajevo. Likovi su stereotipni – ideološki neiz-
građene devojke i mladići seoskog i malograđanskog porekla. Tu je pripad-
nik seoske sirotinje, večiti sluga navikao da ga svaka vlast izrabljuje, pa je
samim tim nepoverljiv prema izgradnji socijalizma. On potvrdu svojih sum-
nji pronalazi u činjenici da je komandir čete sin njegovog bivšeg gazde –
dakle kulak. Tu su još: tipična malograđanka, navikla na lagodan život, kći
kolaboracioniste koju progoni očeva krivica i komandirka čete koja nema
svoj intimni život, jer za nju postoji samo izgradnja socijalizma. Glavni
junak je brigadir Andrej, mladi radnik, bivši partizan i heroj, koji bespogo-
vorno veruje u ideju socijalizma, ali ima i ličnih slabosti – sklonost ka indi-
vidualizmu i ljubav koju oseća prema komandirki čete, što onemogućava
njegovo potpuno ideološko formiranje.
Zaplet je takođe stereotipan: dan za danom traje „socijalističko
takmičenje“. Vodi se „bitka“ za ostvarenje Plana, koju neprekidno otežava-
ju lične slabosti junaka. Prekretnicu u radnji romana predstavlja otkriće
izdaje komandira – kulačkog sina. Od tada počinje postepeno osvešćivanje
brigadira i njihovo pretvaranje u prave zatočnike socijalizma. Na kraju, pri-
padnici udarne brigade odlaze kući ponosno koračajući po nasipu koji su
izgradili: „Da, tu dole počeli smo naš rad, tu smo zarili prve lopate. Samo
smo po imenu bili omladinska radna brigada, a u stvari smo bili grupa mla-
dih ljudi bez pravog smisla za zajednicu i drugarstvo, a i bez pravog radnog
poleta. A sada? Četiri metra iznad nekadašnje močvare korača dvaput
udarna brigada. Ko je bezobličnu masu prekalio u čvrstu radnu zajednicu,
ko je i zadnjeg brigadira probudio, okrepio, izgradio? Ko drugi do pruga, do
ovaj deo nasipa koji smo mi izgradili.“33 Tek kada je završena „borba“, kada
je brigada pobedila u „socijalističkom takmičenju“, mogla je komandirka
čete da obznani svoju ljubav prema brigadiru Andreju.
32
V. Čolanović, Nagari, Druga!, Bratstvo–jedinstvo, list omladinskih radnih briga-
da na gradnji autoputa Beograd–Zagreb, 3, Sremska Mitrovica, 24. april 1948.
33
A. Ingolič, Put po nasipu..., 321.
Takmičari
A „socijalistički takmičari“ – ko su, zapravo, oni? Rođeni su uglav-

nom krajem dvadesetih, početkom tridesetih godina XX veka. Dakle, u
periodu 1946–1951. bili su u tinejdžerskim ili ranim dvadesetim godinama.
Šta su oni pamtili? Kakvo je bilo njihovo detinjstvo, rana mladost? Rođeni
su uglavnom na selu, siromašnom i kulturno zaostalom. Bili su svedoci i
učesnici Drugog svetskog rata i mnogi su preživeli genocid.34 A revolucija i
socijalizam? Većini su ti pojmovi bili apstraktni. Ni predratni komunisti
(osim malobrojnih izuzetaka) nisu mogli da prihvate naličje socijalizma u
SSSR, pa samim tim nije mogla ni omladina koja je, po prirodi stvari, sklo-
nija idealizaciji stvarnosti od ljudi većeg životnog iskustva. Socijalizam je
bio alternativa svetu njihovog detinjstva i rane mladosti. On će, verovali su,
doneti pravdu, društvenu ravnopravnost, napredak. Zar nije, uostalom,
socijalizam naučno zasnovan? Zar o tome ne svedoče spisi „klasika marksi-
zma“ i domaćih teoretičara, kao što su Milovan Đilas i Edvard Kardelj?
Devojke i mladiće koji su gradili pruge, autoput i druge objekte pre-
dviđene Prvim petogodišnjim planom vodila je snažna i iskrena vera. Koris-
tili su primitivan alat, često su radili golim rukama. Najčešće nisu imali
potrebna znanja iz građevinske struke. Hranili su se slabo, boravili u neus-
lovnim barakama, bili stalno izloženi riziku od zaraza, povreda, pa čak i
gubitka života.35 Ali, izgradili su ono što su, u njihovo ime, svečano obećali
rukovodioci Narodne omladine Jugoslavije.
***
Kada razmatramo fenomen „socijalističkog takmičenja“, možemo
uvek da govorimo o kvalitetu onoga što je sagrađeno, kao radnica lenjin-
gradskog brodogradilišta iz romana Ženski dekameron, sovjetske disidentki-
nje Julije Voznesenske: „Sagradili smo tanker šest meseci pre roka – a onda
smo osam meseci otklanjali nedostatke!“.36 Možemo da govorimo o „socija-
34
Ratna iskustva ove generacije plastično su opisali Branko Ćopić u romanima iz
Pionirske trilogije (Orlovi rano lete, Slavno vojevanje i Bitka u Zlatnoj dolini) i Arsen Diklić u
romanima Ne okreći se sine i Salaš u Malom ritu. Ipak, prema sasvim ličnom stavu autora
ovog priloga, posebnu težinu imaju potresne Ćopićeve pesme: Marija na Prkosima, Herojeva
majka i Na Petrovačkoj cesti. Posleratno iskustvo dobrog dela ove generacije, njenu nepotpu-
nu transformaciju od seljaka do industrijskog radnika, naučno istoriografski je obradila Iva-
na Dobrivojević u monografiji Selo i grad: transformacija agrarnog društva Srbije 1945–1955,
Beograd 2013.
35
Prilikom izgradnje pruge Šamac–Sarajevo 1947, prema jednom popisu, poginulo
je na licu mesta ili umrlo od posledica povreda i zaraza 85 devojaka i mladića (AJ, SSOJ,
129).
36
J. Voznesenska, Ženski dekameron, Beograd 1990, 11. Roman je komponovan kao
Bokačov Dekameron: deset porodilja (radnica, partijska činovnica, disidentkinja, prostitutka
lističkom takmičenju“ i kao o sredstvu kojim su omladinski rukovodioci

nastojali da se nametnu svojim nadređenima, jer, ukoliko bi radna brigada
kojom su rukovodili dobila zvanje udarne, mogli su da se nadaju bržem
napredovanju u partijskoj hijerarhiji. Zato su pojedini komandanti terali
svoje devojke i mladiće na prekomeran rad, po cenu štetnih posledica po
njihovo zdravlje i život.37
Uprkos svom naličju, „socijalističko takmičenje“ je zaista pokretalo
omladinu Jugoslavije na akciju. Primer „takmičara“ pokazuje koliko stvara-
lačka može da bude snaga ubeđenja (postoje, doduše, i brojni primeri kada
je snaga ubeđenja bila okrenuta u suprotnom smeru – ka destrukciji). Isto-
vremeno, mladi ljudi, mahom siromašnog seoskog porekla, emancipovali su
se gradeći: opismenili su se, naučili pojedine zanate, a žene su shvatile da u
svemu mogu da budu ravnopravne muškarcima. Iz redova brigadira regru-
tovani su budući industrijski radnici (doduše, hibridnog gradsko-seoskog
mentaliteta koji se stvorio zbog njihovog naglog prelaska iz sela u grad),
koji su činili osnovu kasnijeg industrijskog razvoja Jugoslavije.
U decenijama koje su usledile Jugoslavija se, sve do svog tragičnog
raspada, kretala trnovitim putem modernizacije. Sledili su: eksperiment
radničkog samoupravljanja, neuspele privredne reforme i pokušaj da se
iskoriste povoljne geopolitičke okolnosti, kako bi Jugoslavija zaigrala zna-
čajnu međunarodnu ulogu (koja je, pokazalo se, prevazilazila njene stvarne
potencijale). U temeljima svega toga stoji napor devojaka i mladića sa rad-
nih akcija. Oni su izgradili infrastrukturu bez koje privredni napredak i
modernizacija nisu bili mogući. Bili su opterećeni isključivom, militantnom
ideologijom i, sasvim sigurno, mnogi objekti koje su u žurbi sagradili nisu
ni u vreme nastanka zadovoljavali sve kriterijume kvaliteta (ili su se nedos-
taci ispoljavali bržim propadanjem objekata), ali ono što su izgradili postoji
i danas, koristi se i stoji kao spomenik idealima jedne mladosti.
i druge) u lenjingradskom porodilištu, čekaju deset dana da prođe karantin zbog neke epi-
demije i vreme ispunjavaju pripovedajući svaki dan po jednu priču na zadatu temu – iz sops-
tvenog života. Roman je izvanredna ilustracija SSSR-a u epohi Leonida Brežnjeva, odnosno
dekadencije socijalizma kao društveno-ekonomskog sistema.
37
AJ, SSOJ, 128, Izveštaj o nesrećnim slučajevima na području VIII sekcije Omla-
dinske pruge Šamac–Sarajevo, Lašva, 17. juli 1947.
Ivan Hofman
“THE SOCIALIST COMPETITION” AT THE YOUTH WORKING ACTIONS

IN THE YUGOSLAVIA 1946–1961
Summary
The ideologist of the Yugoslav Communist Party, perceived the so-

cialism as constant struggle and one of the crucial battles for building of
the new society. The regulary organized Youth Working Actions were of the
special importance as places where this struggle could be developed, orga-
nized and led. The main method was the “Socialist Competition”. It has the
emphasized ideological dimension, since the hard physical labor was per-
ceived as the main tool for building of the strong and conscious personali-
ties of the socialist men and women. Inspiration for the established prac-
tice of the “Socialist Competition” was discovered in the theoretical works
of the classics of the Marxism: Lenin and Stalin. The Competition propa-
ganda was very aggressive. It was constantly announced in the news and
the radio program which was listened in the Working Actions compounds.
Those announcements were actually paroles fitted with the graphic images
of the work statistics, coupled with the portrait of the Yugoslav Communist
Party leaders and scenes of the youth in work. The authors reviles the
“other” side of the Competitions, showing the young party cadres strug-
gling for easy climbing within the hierarchy, problems of the quality of the
works and buildings performed, as well as the injuries and some fatalities
in this process, which remained hidden from the propaganda efforts. But
besides such problems, in general, the Socialist Competition helped the
mobilizing of the youth for public works, among many resulted in im-
portant building and infrastructure works.
Dr SRĐAN CVETKOVIĆ, naučni istraživač
Beograd, Trg Nikole Pašića 11
UDK 323.285:314.151.3-054.7(=163.3/.6)(100)"1965/1 98"
351.746.1(497.1)"195/198"
TERORIZAM I JUGOSLOVENSKA POLITIČKA

EMIGRACIJA
APSTRAKT: Rad se bavi analizom oblika terorističkih aktivnosti jugos-

lovenske političke emigracije protiv komunističkog režima u Jugoslaviji
koje su kulminirale od druge polovine šezdesetih pa do početka osamde-
setih godina 20. veka. U članku se daje i kratak pregled radikalnog
odgovora države na terorističke izazove kroz proces „neutralisanja eks-
tremne emigracije“.
Ključne reči: terorizam, politička emigracija, Jugoslavija, komunizam,

državna bezbednost
Iako se svi teoretičari slažu da je od početka sedamdesetih godina

20. veka terorizam jedan od najozbiljnijih globalnih izazova, sam pojam u
savremenoj političkoj upotrebi jeste zaista klizav teren. U političkoj praksi
često je mali korak od toga da se neka dejstva zavisno od stanovišta politič-
kih faktora karakterišu kao oslobodilačka ili teroristička. Ne postoji ni
jedinstvena definicija terorizma, a sam pojam se može razmatrati sa niza
stanovišta (bezbednosnog, vojnog, političkog, pravnog i drugih). U oficijel-
nim udžbenicima bezbednosti terorizam je opisan kao oblik subverzivnog
delovanja i specijalnog rata smišljene i sistematske upotrebe akata nasilja radi
sejanja straha prema ljudima od strane državnih organa ili organizovanih sku-
pina da bi se postigli određeni politički ciljevi.1 Priručnik vojske SAD slično
definiše terorizam – kao sračunatu upotrebu nasilja da bi se postigli ciljevi
političke religijske i ideološke prirode od strane manjine. Slične definicije i
varijacije se mogu naći kod pojedinih izraelskih, ruskih i drugih autora. U

Srbije.
1
Milan Stojanović, Savremeni terorizam i odbrana Republike Srbije, Beograd 2007,
15–20; Obren Đorđević, Leksikon bezbednosti, Beograd 1986, 382.
172 Srđan Cvetković Istorija 20. veka, 2/2014
arapskom svetu, međutim, reč ima nešto drugačije značenje. Savet Ulema
definiše terorizam kao nepravednu agresiju čiji su počinioci individue, grupe
ili države u odnosu na ljudsko biće pri tom naglašavajući da se džihad ne
može poistovetiti sa terorizmom jer podržava borbu protiv okupacije i
kolonizacije. Uravnoteženije definicije terorizma razlikuju terorizam i teror.
Dok je terorizam usmeren protiv vlasti (teror odozdo) državni teror je nasilje
države i njenih institucija prema sopstvenim građanima zavođenjem stra-
hovlade kako bi se primorali na podanički odnos.2 Teorija poznaje različite
vrste i oblike terorizma razlikujući tradicionalni (etnički, verski i ideološki)
i moderni (ekološki, spiritualni i informatički) terorizam. Prema oblicima,
teroristička dejstva se dele na: akcije, operacije, kampanje i agresije. Tradi-
cionalna teroristička dejstva podrazumevaju terorističke pretnje, ucene,
atentate, diverzije gerilske akcije itd. U savremenoj terorističkoj praksi
poznata je upotreba i nuklearnog, biološkog i hemijskog oružja.3 Terorizam
se kao metod političke borbe u savremenim međunarodnim odnosima javlja
ozbiljnije neposredno posle Drugog svetskog rata, ali je eskalirao je tokom
1970-ih. Manifestovao se kroz: otmice vazduhoplova i određenih ličnosti
(najčešće diplomata), diverzije na objekte određene zemlje, gerilske akcije i
atentate.
Socijalistička Jugoslavija, bremenita teškim političkim nasleđem
Drugog svetskog rata i sa brojnom i raznorodnom političkom emigracijom,
nije bila imuna na pojave terorističkih dejstava inače učestalih u svetu
tokom sedme i osme decenije 20. veka. Broj terorističkih akata rastao je u
godinama kriza, unutrašnjih i spoljnih turbulencija, poput 1968. (student-
ske demonstracije i Čehoslovačka kriza) kada dolazi do tri bombaške akcije
u Beogradu za četiri meseca (maj–septembar 1968). Posle sloma i posete
sovjetskih i američkih državnika SFRJ juna 1972. dolazi do ubacivanja naj-
brojnije do tada terorističko diverzantske grupe i pokušaja organizovanja
gerilske borbe (operacija Raduša). Terorizmu kao obliku političke borbe
tokom druge polovine 20. veka pribegao je ipak mali procenat od ukupne
jugoslovenske političke emigracije i to mahom hrvatske – proustaške (često
pod izgovorom tzv. osvete za Blajburg) a radi stvaranja samostalne hrvatske
države. Ovaj vid delovanja imao je za cilj da se u međunarodnoj javnosti
stvori utisak kako se protiv ustavom utvrđenog poretka u SFRJ vodi oruža-
na borba, a ta aktivnost predstavi kao oslobodilački pokret (na način na koji
su to činili pokreti u Irskoj ili Palestini i drugde).4 Prema istim analizama
srpska i druge političke emigracije su u simboličnom broju slučajeva pribe-
2
Radoslav Gaćinović, Nasilje u Jugoslaviji, Beograd 2002, 27.
3
M. Stojanović, Savremeni terorizam i odbrana Republike Srbije, 143–144.
4
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 45, 74. sednica, Specijalni rat protiv SFRJ, 23.
april 1977, 43.
Terorizam i jugoslovenska politička emigracija 173
gle terorizmu, mahom u blažim oblicima. Ukupan teroristički deo emigraci-

je se svodio na 1–3% aktivne političke emigracije, ali sudeći po izveštajima
Službe državne bezbednosti (SDB) za zemlju je predstavljao ozbiljan bezbe-
dnosni i politički problem. Po nacionalnom sastavu, od 1.000 označenih
terorista polovinom 1970-ih oko 700 ili 70% su aktivni u hrvatskim emi-
grantskim organizacijama, a svega stotinak u srpskim (oko 10%). Sa aspek-
ta terorizma Službi državne bezbednosti su bile naročito interesantne sle-
deće ilegalne emigrantske organizacije: Hrvatsko revolucionarno bratstvo –
oko 300 članova, Hrvatski narodni otpor-luburićevci – oko 50 utvrđenih čla-
nova, Ujedinjeni Hrvati Nemačke – oko 300 članova i Srpski oslobodilački
pokret-Otadžbina – 120 članova. Primećena su nastojanja ustaških terorista
da za svoje akcije koriste ekstremiste iz albanske i makedonske emigracije.
Prema evidenciji SDB terorističke organizacije su od 1970. do 1977. izvršile
30 diverzantsko-terorističkih akcija protiv SFRJ, a u celom periodu 1945–
1977. oko 210, poginula su 72 lica i 232 lakše i teže povređeno.5
U praćenju i suzbijanju aktivnosti emigracije, SDB se više orijenti-
sala na tzv. ekstremnu emigraciju, prevenciju terorističko-diverzantskih
ataka, napada na građane i predstavništva, ali i agitaciju i stvaranje novih
uporišta. U periodu od 1968. do 1970. osujećen je veći broj planiranih ataka
u zemlji kako se kaže „odgovarajućim metodama“, razbijeno i pasivizirano
nekoliko ekstremnih grupa i „ekstremnih emigrantskih rukovodilaca“. Otkri-
veni su svi izvršioci diverzija i utvrđeno je više pojedinaca i grupa u zemlji
koji su radila za račun političke emigracije.6 Ipak od ogromnog broja emi-
grantskih organizacija tek nekoliko desetina je smatrano ekstremnim i
potencijalno opasnim. Polovinom 70-ih, služba bezbednosti je pratila oko
35 „ekstremnih organizacija“ iz redova svih nacionalnih grupacija koje nep-
rijateljski deluju protiv države i jugoslovenskih građana u inostranstvu. Kao
najopasnije u izveštajima se navode, proustaške: Hrvatsko revolucionarno
bratstvo, Hrvatski narodni otpor – luburićevci, Hrvatska revolucionarna mla-
dež, Ujedinjeni Hrvati Nemačke i Francuske, Socijalistička stranka; zatim čet-
ničke organizacije: Srpski oslobodilački pokret Otadžbina, Srpski kulturni klub
Sveti Sava; potom ostale Pokret za oslobođenje i ujedinjenje Makedonije;
Albanska Prizrenska liga i Savez Kosovara i dr. Najveći problem bila je obra-
da neprijateljske emigracije u prekomorskim zemljama (SAD, Južna Ameri-
ka i Australija). Identifikovano je oko 300 najekstremnijih, mahom mlađih
ljudi, nosilaca diverzantsko-terorističkih aktivnosti i drugih subverzivnih
delovanja. Među njima je ustanovljeno oko 50 profesionalnih diverzanata i
5
Isto, 44; Stane Dolanc, Zoran Vejnović, Snage sredstva i metodi spoljnog ugrožava-
nja SFRJ, Beograd 1985, 65.
6
AJ, SIV, 130, 558, Analiza osposobljenosti i efikasnosti organa unutrašnjih poslova,
SSUP mart 1970, Emigracija, 72.
terorista. Aktivnosti se svode uglavnom na stvaranje uporišta ilegalnih gru-

pa u zemlji i na izvršavanje terorističkih akata u manjim grupama.7
Ozbiljnijim terorističkim akcijama najviše je pribegavala proustaška
emigracija, pre svega Hrvatsko revolucionarno bratstvo (zabranjena u Nema-
čkoj 1968), Tajni ustaški pokret (TUPR) i Hrvatski narodni otpor – luburićev-
ci, dok su slične grupice među slovenačkom i srpskom emigracijom brzo
razbijene akcijama SDB. Kao takvi ocenjivani su Jugoslovenski komitet za
prihvatanje emigranata osnovan 1962. i Jugoslovenski antikomunistički komi-
tet – Oslobođenje (JAKO) sa sedištem u Parizu (zabranjen u Francuskoj
1966). Oni su organizovali nekoliko sitnih diverzija prema predstavništvima
JAT-a i turističkog saveza, fizičkih napada na jugoslovenske radnike i poku-
šaj gaženja kolima savetnika jugoslovenske ambasade dr Save Milutinovića
u Štutgartu.8 Zavisno od perioda, ustaška emigracija preduzima od 55% do
70% svih terorističkih akcija, a još u većem procentu najtežih. U oceni
državnih organa u SR Nemačkoj početkom 70-ih kaže se: „Hrvatski naciona-
listi bili su i ostali jedno od žarišta terorističke i protivzakonite delatnosti radi-
kalnih grupa stranaca na teritoriji SR Nemačke.“9 Srpska emigracija na Zapa-
du je u ogromnoj većini bila nacionalno-demokratska, pa je u manjoj meri
vična i voljna da se služi terorističkim metodama borbe. Jedina srpska
organizacija koja je ozbiljnije obrađivana kao teroristička bio je Srpski oslo-
bodilački pokret Otadžbina (SOPO) sa svega 80-tak aktivnih članova. Neki
članovi ove organizacije su izvršili desetinu diverzantsko-terorističkih akci-
je prema jugoslovenskim diplomatsko-konzularnim predstavništvima u
SAD i Kanadi.10 Ova grupa izvršila je diverzije na jugoslovenska predstav-
ništva u SAD, Kanadi, Francuskoj i SR Nemačkoj, uglavnom noću, bez ljud-
skih žrtava i veće materijalne štete. Stoga i nije bila ozbiljnije gonjena od
strane tamošnjih bezbednosnih organa, sve dok nije došlo do kidnapovanja
američkog aviona 1977, pa je usledilo hapšenje i suđenje političkih emigra-
nata članova SOPO. Ostala politička emigracija je za ovakve vidove borbe
bile slabo organizovana i osposobljena. Neke od organizacija se nisu odrica-
7
„Moramo se, kao primarno efikasno i definitivno obračunati sa ekstremnom teroristič-
kom emigracijom – grupama i pojedincima. Sadašnje pozicije službe za takav zadatak su nedovo-
ljne, naročito u jezgrima ilegalnih terorističkih grupa. Zbog toga su razrađeni konkretni zadaci i
utvrđena zaduženja u službi u republikama i pokrajinama, upravo u vezi sa prodorima u takve
grupe radi njihovog razbijanja i uništavanja. Istovremeno služba je orijentisana na energično
raščišćavanje veza emigracije u zemlji“ – navodi sekretar SSSUP-a Franjo Herljević u izveštaju
s kraja 1975. AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 18,1974, Informacija o bezbednosti Franje
Herljevića, 9.
8
Milo Bošković, Antijugoslovenska fašistička emigracija, Beograd 1980, 223.
9
AJ, Vrhovni sud Jugoslavije, 212, fasc. 18, str. pov. 1966, Neprijateljska delatnost
političke emigracije protiv SFRJ, Diverzantsko teroristička delatnost, 16.
10
AJ, Vrhovni sud Jugoslavije, 212, fasc. 18, Analiza o sprovođenju Osnovnog zakona
o unutrašnjim poslovima, 9. decembar 1967, 27.
le i nasilnih metoda borbe ali u „povoljnijim međunarodnim okolnostima“ i

ako se politička sredstva borbe iscrpe ili potpuno onemoguće.
Neprijateljska delatnost političke emigracije protiv Jugoslavije ima-
la je neretko oblik diverzantsko-terorističke akcije oslonjene na SAD i Za-
pad do 1948, ili SSSR i narodne demokratije u periodu 1949–1953. a zatim
u hladnoratovskom periodu sa promenljivim motivima i političkom podrš-
kom. Prema istraživanju dr Milana Pašanskog od 1945. do 1984. emigranti
su izvršili čak 447 takvih akcija u kojima je stradala 101 a ranjeno 300 oso-
ba. U antijugoslovenskim terorističkim aktivnostima je, prema podacima dr
Mila Boškovića (autora bliskog službi bezbednosti), učestvovalo oko 1.200
političkih emigranata, a ustaše su po njemu bile čak četiri puta opasnije od
četnika. Hrvatsko revolucionarno bratstvo (HRB) izvršilo je u Evropi i
Australiji oko 120 terorističkih akcija i tom prilikom usmrtilo 53 i ranilo
118 lica.11 Prema podacima službe bezbednosti HRB je izveo čak 50% svih
terorističkih i diverzantskih napada na Jugoslaviju.12
Naročito visok stepen terorističkih aktivnosti bio je u periodu nepo-
sredno posle Drugog svetskog rata i nestabilnih odnosa sa Istokom i Zapa-
dom i borbe protiv ostataka poraženih formacija.13 Prvi zabeleženi teroris-
tički akt u emigraciji jeste ubistvo konzula Vicka Glumčića koga su već
1946. u italijanskom logoru Eboli ubili četnici. Samo tokom 1945–1947. u
Jugoslaviju je sa Zapada ubačeno 826 špijunskih grupa i oko 5.000 terori-
sta.14 Period 1950–1960. bio je mirniji, naročito u godinama 1953–1957,
kad emigracija nije ubacila nijednu diverzantsko-terorističku grupu. Od
kraja 60-ih, prema izveštajima službe bezbednosti, terorizam pokazuje sta-
lan porast. U periodu od 1962. do 1971. bilo je 50 pokušaja raznih teroristi-
čkih akata, od kojih u Švedskoj 8 samo od marta 1968. do 1971.15 Od 1960.
do 1964. u zemlju je ubačeno 25 terorista, a 1960. izvršene su 3, 1961. – 21
1962. – 23 terorističke akcije na jugoslovenska predstavništva u inostrans-
tvu. Tokom 1962. uhvaćeno je 31. lice a 1963. njih 13. Od 1964. do 1967.
ponovo vlada relativno zatišje (godišnje hvatano 4–5 lica za terorističku
delatnost). Još ozbiljnija eskalacija terorizma kreće od 1967. kada su te i
sledeće godine izvršene 22 terorističke akcije, od kojih 3 u zemlji (najveća
je podmetanje bombe u beogradskom bioskopu 20. oktobar jula 1968) i 19 na
objekte u inostranstvu, koji su bili pristupačniji za ovakvu vrstu dejstava.
Ukupno tokom 1966–1972. izvedene su 92 diverzantsko-terorističke aktiv-
11
M. Bošković, n. d., 227–228.
12
Ko je ubijao srpske političke emigrante, http://www.srpskadijaspora. in-
fo/inc/cirilica. asp? id=6011
13
Samo od 1945. do 1947. zabeleženo je 826 diverzantsko-špijunskih grupa sa više
od 5.000 terorista. – M. Bošković, n. d., 214.
14
Isto, 117.
15
M. Bošković, n. d., 213.
nosti: 42 u zemlji i 51 u inostranstvu. Statistika kazuje da su od toga 54

izveli pripadnici ustaške emigracije, četničke svega 15 lakših, a svi ostali 24.
Najviše je terorističkih dejstava bilo tokom turbulentnih godina, u vreme i
po obračunu s maspokom 1971–1975. kada je samo 1973. osuđeno 67 tero-
rista, a za šest meseci od oktobra 1974. do marta 1975. 34 lica. Tokom
1975. i početkom 1976. izvršeno je 30 i sprečeno 17 akcija i osuđeno ukup-
no 90 lica zbog delovanja u emigrantskim organizacijama, označenih kao
terorističke ili zbog saradnje s njima. Za dve godine 1977. i 1978. pripadnici
terorističke emigracije ubili su 6 i ranili 4 građana SFRJ i iseljenika i ukup-
no izveli 47 diverzantsko-terorističkih akcija i 30 drugih provokacija. Pove-
ćana aktivnost terorista je zabeležena na teritoriji SAD, Kanade, Australije i
nekih zapadnoevropskih zemalja. Tokom 1981. uhapšeno je 12 ubačenih
lica u zemlju, a 1983. izvršene su 24 terorističke akcije u kojima je poginuo
jedan emigrant i više povređeno. Od početka 80-ih primećuje se veća aktiv-
nost albanskih iredentističkih organizacija i njihova sprega sa hrvatskim
ekstremistima.16 Od ukupno 72 ubijena i 232 ranjena lica u akcijama od
1945. do 1977. preko 80% svih su žrtve do 1953. godine.17 Ako se izuzme
pad aviona iz 1972. (za koji se sumnja da je moguće odgovorna ČSSR) uku-
pno je u svim terorističkim akcijama posle 1962. izgubilo život 9 lica i oko
40 ranjeno. Najviše akcija bilo je u SR Nemačkoj – 18, SAD 16, Švedskoj 9,
Australiji 8, Belgiji 4, Francuskoj 3, Italiji 2, Argentini, Kanada i Paragvaju
po jedna.18 U kojoj meri je SDB eventualno provocirala izvesne akcije da bi
16
političke emigracije protiv SFRJ, Diverzantsko teroristička delatnost, 15. AJ, Predsedništvo
SFRJ, 803, fasc. 64. Informacija o zaštiti ustavnog poretka 29. mart 1979., 6; S. Dolanc, Z.
Vejnović, n. d., 65.
17
M. Bošković, n. d., 225–230.
18
Isto, 225–230. Od 1962. do 1985. na jugoslovenske diplomatske predstavnike
izvršeno je više terorističkih akcija, mahom ustaške emigracije. Izdvajamo: 1962. – napad na
konzula u Klivlendu, ubistvo službenika predstavništva u Bonu M. Popovića (9. septembar);
1966. – pokušaj atentata na konzula u Marsburgu A. Klarića (19. april), atentat na službeni-
ka konzulata u Štutgartu S. Milovanovića (30. avgust) atentator Franjo Gereta, pripadnik
HRB pravosnažno osuđen u SR Nemačkoj na 8 godina robije; 1969. – pokušaj atentata na
šefa vojne misije u Z. Berlinu dr A. Kolendića (30. jun) i slanje eksplozivnog paketa konzula-
tu u Hamburgu (20. jul); 1971. – upad i terorisanje osoblja u konzulata Geteborgu (10. feb-
ruar); ubistvo ambasadora V. Rolovića u Stokholmu (7. april) i pokušaj atentata na general-
nog konzula u Milanu (25. mart) (atentatori uhvaćeni i pravosnažno osuđeni u Švedskoj);
1972. – pokušaj atentata na konzula u Geteborgu i ranjavanje konzula u Štutgartu V. Đuki-
ća; 1973. – napad i pokušaj kidnapovanja osoblja konzulata u Geteborgu (3. april; )1975. –
pokušaj atentata na vicekonzula u Lionu M. Đogovića (29. mart), napad na konzula M. Bula-
jića u Njujorku (april) i napad na šefa misije u Njujorku (maj); 1976. – atentat na konzula E.
Zdovca u Štutgartu (7. februar), pokušaj atentata na vicekonzula u Dizeldorfu V. Topića (28.
jun). Godinu 1977. obeležilo je stotinak terorističkih akcija ekstremnih emigranata. Najviše
akcija izveli su ustaše luburićevci, koji su, između ostalog, u Čikagu držali kao taoce 8 služ-
unela pometnju među emigrante i u kojoj meri su akti zloupotrebljeni za

eliminaciju pokreta i pojedinaca koji su preferirali borbu političkim sreds-
tvima ostaje da se ispita i do kraja rasvetli po otvaranju arhiva Službe drža-
vne bezbednosti.
Vremenom teroristički oblik delovanja prihvataju neke organizacije
koje se nisu deklarisale kao radikalne i manji deo srpske emigracije. Hrvat-
ska Legija časti (po ugledu na Janka Pustu) osnovana zarad atentatorskih
akcije u zemlji, osim Hrvatskog revolucionarnog bratstva i Hrvatski oslobodi-
lački pokret otvoreno se izjašnjavala za terorističke metode. Bilo je pokušaja
naročito posle 1965. da se za terorističke akcije angažuju i radnici na priv-
remenom radu u inostranstvu (ubistva lokalnih funkcionera, rušenje spo-
menika NOB-a i drugo). Do izvršenja takvih zadataka uglavnom nije dolazi-
lo jer su ova lica otkrivana. U periodu 1968–1970. politička emigracija je,
prema saznanjima SDB, pripremala oko stotinu terorističkih akcija, od čega
je pokušala 22, a izvela 13. Primećuje se da emigracija tokom 70-ih radi
konspirativnije, planovi se utvrđuju u uskom krugu, brižljivije se vrši odabir
diverzanata, obuka, izbor oružja, pa se otkrivanje i sprečavanje čine sve slo-
ženijim.19
Služba državne bezbednosti je „odgovarajućim metodama“ osujetila
veći broj planiranih ataka. Na meti su bila diplomatsko-konzularna pred-
stavništva, službenici i pojedine istaknute ličnosti kao i emigranti koji su
„ostali privrženi zemlji“. Najčešća meta u SFRJ su bile železničke pruge,
mostovi, vojni, privredni i turistički objekti, nešto ređe mesta javnog okup-
ljanja: bioskopi, aerodrom, autobuske i železničke stanice, istorijski spo-
menici itd. Pominju se i diverzije protiv stranaca u SFRJ i demoliranje nji-
hovih automobila, kako bi se sprečio priliv stranih turista, izazvao publici-
tet i dat dokaz o postojanju otpora u zemlji. Vlast je smatrala da je osnovni
benika konzulata SR Nemačke radi puštanja na slobodu ustaše S. Bilandžića; 1980. – 3. juna
ustaše su podmetnule eksploziv u muzej ispred Kipa slobode u Njujorku koji je tom prilikom
oštećen; 1981. – u Minhenu, 9. avgusta eksplodirala bomba u kući R. Šulca, poznatog izda-
vača, zbog štampanja Dedijerove knjige o Titu; 1982. – u nekoliko restorana na moru (Smo-
kva na Pagu, Galeb u Rijeci, TO u Šibeniku i u Zadru) ranjeno desetak gostiju, a nekoliko ih
je smrtno stradalo. Organizatori akcije i izvršioci su ustaški emigranti iz Nemačke; 1982. –
podmetnut eksploziv u zgradi firme Renk u Ausburgu, u kojoj se nalazi klub jugoslovenskih
građana na privremenom radu u inostranstvu, a 2 meseca kasnije ustaški teroristi podmet-
nuli su bombu ispred predstavništva JAT u Njujorku; 1983. – u Vinkovcima podmetnut eks-
ploziv na železničkoj stanici, a nekoliko meseci ranije, eksplodirala je i benzinska pumpa u
S. Brodu; 1983. – 26. jula u Štokholmu, članovi HDP provalili u prostorije Geneksa i izvršili
napad na predstavništvo SFRJ u Švedskoj, da bi 7. avgusta u Karlsruheru ubijen Jugosloven
J. Tatar, a njegove ubice D. Šišnjak i B. Vukušić osuđeni su na doživotnu robiju. – M. Boško-
vić, n. d., 214–218; Bože Vukušić, HRB – rat prije rata, Zagreb 2012, 37 i dalje.
19
AJ, SIV 130, 558, Analiza osposobljenosti i efikasnosti organa unutrašnjih poslova,
SSUP mart 1970, 79–84.
motiv svih akcija bilo sejanje straha, nesigurnosti i panike.20 Diverzanti i

teroristi su se regrutovali od mlađih ljudi sa putnim ispravama (20–30
godina sa kratkim emigrantskim stažom – do 7 godina). Uglavnom su bili
seoskog porekla, fanatično nacionalistički i verski raspoloženi. Među njima
je dosta studenata i visoko obrazovanih (inženjeri, trgovci, ugostitelji, pro-
svetni radnici). Teroristi su u socijalnom smislu 74% seoskog porekla i 12%
radničkog. Oko 90% su bili religiozni, a oko 40% njihovih očeva pripadali
su poraženim antikomunističkim i kolaboracionističkim formacijama. Uti-
cala je i moda vremena, mnogi su političke idole videli u legendarnim geril-
skim vođama poput Če Gevare, u nemačkoj grupi Bader-Majenhof ili Crve-
nim brigadama u Italiji.21 Bili su u kontaktu ili nekoj vrsti koordinacije sa
ilegalnim grupama u zemlji. Organizacija većine terorističkih grupa neobi-
čno podseća na tajna društva, službe bezbednosti ili mafiju. Članovi prolaze
kandidatski staž, polažu zakletvu na kraju obuke, nisu upoznati sa delova-
njem i organizacijom čitave grupe, deluju u manjim grupama, za kršenje
pravila podležu strogim kaznama, pa i likvidaciji.22
Prema procenama SDB-a na intenziviranje terorističkih akata u
drugoj polovini 1960-ih i tokom 1970-ih uticalo je nekoliko faktora, pre-
vashodno globalni porast terorizma. Povećan ugled SFRJ u svetu navodio je
delove emigracije na zaključak da isključivo terorizmom mogu skrenuti
pažnju međunarodne javnosti na svoje ciljeve. Postojala su „četiri žarišta“
za pripremu terorističke delatnosti protiv Jugoslavije: Australija, Francus-
ka, Švedska i Savezna Republika Nemačka. SDB je operisao sa dve glavne
baze za obuku terorista: Dorbrin i Marsburg, kod Bodenskog jezera, na tro-
međi Austrije, Nemačke i Švajcarske i u šumama u okolini Fridrihshavena
(Nemačka). Podaci iz 1966. navode da za aktivnost u zemlji i u Zapadnoj
Evropi postoji oko 600 pripremljenih terorista i u Australiji oko 200. Godiš-
nje je hvatano u proseku desetak terorista, ako izuzmemo 1972. godinu
kada je broj više nego udvostručen. Uglavnom su svi koji su završili obuku
bili naoružani samo pištoljima. Glavna slabost bili su nedostatak finansij-
skih sredstava za nabavku eksploziva i drugog naoružanja i opreme i nedo-
20
21
Hrvatski emigrant Bruno Bušić verovao je u program i metode gerilske revoluci-
je. Obožavao je Ernesta Če Gevaru, a kao levičar ushićeno je pratio delovanje Crvenih
brigada. Takvo uverenje delili su skoro svi pripadnici Hrvatskog revolucionarnog bratstva.
Pripadnici grupe Bader-Majnhof hapšeni su u dva ciklusa 1972. i 1977. a Crvenih brigada u
velikoj akciji aprila 1979. kada su uhapšeni profesor Antonio Negri i još 13 ultralevičara. – I.
Čizmić, Hrvatska politička emigracija i hrvatska država, Vjesnik, http://www.vjesnik. hr/razno/
dijaspora/; AJ, Vrhovni sud Jugoslavije, 212, fasc. 18, str. pov. 1966, Neprijateljska delatnost
22
voljna priprema i disciplina. Eksploziv je u manjim količinama nabavljan u

SR Nemačkoj, Belgiji i Španiji, a novac je, osim dobrovoljnih priloga, dobi-
jan ucenama i reketiranjem ekonomskih emigranata. Zbog tih razloga gru-
pe su često do kraja 60-ih trpele neuspeh, otkrivane su, hvatane ili „neutra-
lisane“ (likvidirane).23
Terorističke organizacije se od početka 70-ih više orijentišu na obje-
kte i ličnosti u inostranstvu zbog dostupnosti i lakšeg izvođenja akcija, ali i
zbog psihološkog efekta i većeg odjeka u javnosti zapadnih zemalja.24 SDB
je, sa svoje strane, bila duboko infiltrirana u političku emigraciju, unosila je
sumnju da su pojedinci saradnici DB izazivajući razdor među vođama, pro-
turajući glasove da je delatnost grupe poznata DB, ali i preduzimala akcije
za nasilno neutralisanje ovakvih grupa, pri čemu se često nije pravila odgo-
varajuća selekcija između političkih aktivista i terorista (rukovodeći se čes-
to nacionalnim i drugim simetrijama). Nije postojala spremnost većine gra-
đana da sa teroristima sarađuju, pa su brzo otkrivani. Tokom 1962–1976.
izvršeno je 25 napada na jugoslovenska diplomatsko-konzularna predstav-
ništva, 12 napada i podmetanja požara u turističkim predstavništvima,
jugoslovenskim klubovima i slično. Posle napada na objekte najbrojniji su
atentati kojih je u ovom periodu bilo 19, a u njima je ubijeno 4, a ranjeno 8
službenika.25
Gerilske akcije koje se najčešće definišu kao oružani otpor stanov-
ništva jedne zemlje protiv agresora, okupatora ali i postojećeg sistema vlasti
nisu bile tako česte. Takva dejstva izvode obično male raznoliko naoružane
grupe i jedinice vrlo pokretljive izbegavajući frontalne sukobe iznenadno i
uz oslonac na lokalno stanovništvo.26 Prvi veći takav pokušaj je zabeležen
već početkom jeseni 1947. kada je po nalogu kralja Petra II angažovan po-
ručnik JVuO Andrija Lončarić da bude ubačen u Jugoslaviju i izvidi situaci-
ju u zemlji. Veza u Trstu mu je bio američki obaveštajac Dragoljub Vurdelja.
Korespondencija je trebalo da se odvija preko službenika francuske amba-
sade. Praćen je, međutim, još od Trsta od UDB-e (preko Vurdeljinog telo-
hranitelja), a uhapšen u Beogradu marta 1948. zajedno sa dvojicom taksista
koji su mu pomagali (Vidaković i Alimpijević), a kasnije još 11 tajno ubače-
nih komandosa (10 je pohvatano još na granici) dok je poslednji B. Boško-
vić tajno praćen. U mrežu UDB-e, u kojoj je kao agent-provokator istakao
23
24
25
26
Izraz gerila se javio još u vreme Napoleonovih ratova u Španiji, a kasnije se zadr-
žao u različitim interpretacijama za hajdučiju, partizanski rat i slično. – Vojni leksikon, Beo-
grad 1981.
Nikola Milovanović Grba (bivši oficir JVO), „upecao“ se i poznati advokat

Strahinja Subotić koji je početkom 50-ih zbog pisanja referata o svrgavanju
režima osuđen na 7 godina zatvora dok je Bošković dobio 12, a ostali vre-
menske kazne od jedne do sedam godina. Lončarić je osuđen na 20 godina
zatvora, ali je pušten 1962. na intervenciju SAD i Francuske i isporučen u
Trst. Odatle je prešao u Francusku, a zatim SAD gde je učestvovao u formi-
ranju tajne organizacije SOPO u kojoj je bio glavni instruktor za obuku eks-
plozivom.27
Posle Rezolucije Informbiroa mnogo su aktivniji bili prostaljinistički
emigranti. Susedne narodne demokratije bile su baze za obuku i ubacivanje
diverzanata. Bugarskoj je u tom smislu dodeljena posebna uloga (s obzirom
i na pogodan brdsko-planinski teren). Diverzantsko-teroristički kursevi dr-
žani su u Dragomanu, na Vitoši kraj Sofije, Petriču i drugde a bugarska vla-
da se nije stidela takvog gostoprimstva „jugoslovenskim patriotima“. Iz ovih
centara, diverzanti su delovali pre svega na teritoriji istočne Srbije. Na svim
istočnim granicama je vladalo opsadno stanje sa čestim incidentima. U raz-
doblju 1948–1953. zvanična statistika zabeležila je 7.877 incidenata od ko-
jih 142 oružana.28 U direktnim sukobima na jugoslovenskoj teritoriji sa IB-
emigrantima uhvaćeno je 161 lice. Pri tom je poginulo 43 pripadnika orga-
na bezbednosti, 40 ranjeno i 14 nasilno oteto.29
Učestale u periodu od Drugog svetskog rata do 1953. gerilske tero-
rističke akcije gotovo da su zamrle su do polovine 60-ih, kada se primećuje
ponovo intenziviranje sa kulminacijom u vreme maspoka.
Nadalje gerila, kao radikalni vid terorističke borbe ostaje tipična za
ustašku hrvatsku emigraciju. Srpski emigranti ovakve akcije nisu preduzi-
mali od vremena likvidacije grupe A. Lončarića početkom 50-ih. Najaktiv-
nija je u tom smislu bila emigrantska grupa Hrvatsko revolucionarno bratstvo
(formirana 1961. u Upsali, Švedska, zatim prebačena u Australiju). Organi-
zacija se najviše pročula po ubacivanju grupe emigranata radi organizova-
nja otpora među stanovništvom u SFRJ. Pripadnici organizacije su, prema
izveštajima SDB, u manjim grupama ubacivani u Jugoslaviju od početka 60-
ih: 1963. – 9 terorista, 1972. –19, 1973. - 2. Teroristi su obučavani od 1969.
ali se čekao pogodan moment. Najpoznatija gerilska teroristička akcija
ustaške emigracije opočela je ne slučajno na 40-godišnjicu tzv. Velebitskog
27
Tokom 1967. i 1968. SOPO je izvršio tri diverzije na jugoslovenska diplomatska
predstavništva u SAD. Andrija Lončarić je bio dobar prijatelj sa Dragišom Kašikovićem, pozna-
tim antikomunističkim aktivistom (ubijen u Čikagu 1977). Lončarić je nađen mrtav u Parizu
10. marta 1969, a francuska policija i srpski emigranti su za ubistvo optužili jugoslovensku taj-
nu službu.
28
Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju druga Tita, Beograd 1983, 462.
29
Dragan Marković, Istina o Golom otoku, Beograd 1990, 63.
ustanka30 u Kraljevini Jugoslaviji, kada je tzv. grupa Feniks od 19 ustaša

osujećena u operaciji Raduša krajem juna 1972. Oni su na osnovu zahte-
va maspokovaca verovali da među hrvatskom narodom vlada dovoljno jako
antijugoslovensko raspoloženje i da je došlo vreme za oružanu pobunu pro-
tiv Jugoslavije. Grupa od 19 diverzanata iz HRB-a, tzv. Bugojnska grupa,
ušla je na teritoriju Jugoslavije 20. juna 1972. kod Dravograda i stacionirala
se u okolini planine Raduše u centralnoj Bosni s ciljem da se podigne usta-
nak i sruši vlast u Jugoslaviji tj. izvojuje nezavisna Hrvatska. Posle dugot-
rajne potere u okolini Bugojna, u kojoj je učestvovalo oko 30.000 pripadni-
ka Teritorijalne odbrane, u borbama je do 28. juna živote izgubilo 15 terori-
sta (među kojima i vođe grupe braća Adolf i Ambroz Andrić), 4 je uhvaćeno
i izvedeno pred Vojni sud u Sarajevu gde su osuđeni na smrt (kazna je nad
trojicom i izvršena – Mirkom Vlasnovićem, Đurom Horvatom, Vejsilom
Keškićem), dok je 19-godišnji Ludvig Pavlović pomilovan na 20 godina.31 U
operaciji je stradalo 13 a ranjeno 15 pripadnika snaga bezbednosti. Tom
prilikom se posebno istakao komandant Teritorijalne odbrane BIH, ratni
komandant i general-pukovnik Franjo Herljević, što ga je verovatno prepo-
ručilo za novog sekretara SSUP-a (1974–1982).32 Prema rečima Božidara
Spasića akcija je vešto isplanirana tako da je i sama SDB bila iznenađena jer
je izgubila trag teroristima u Francuskoj. Operacija Raduša označila je pre-
kretnicu u borbi države protiv terorizma i dovela do promene filozofije
antiterorističke borbe – do aktivnijeg i mnogo oštrijeg nastupa protiv
označenih terorističkih grupa i u samim zemljama iz kojih deluju (koji je
navodno tražio sam Tito).33
Služba bezbednosti je kao ilegalne poluvojne organizacije u zemlji
označila sledeće grupe nastale ili ubačene u periodu 1960–1974: Hrvatski
30
Velebitski ili Lički ustanak je, u stvari, akcija grupe od 15-ak ustaša iz italijanskog
grada Zadra koja se 1932. prebacila na Velebit i napala mesnu policijsku stanicu u mestu
Brušani. Posle rata najpoznatija je bila akcija tokom 1947. – Gvardijan, kada je uhapšeno
117 ubačenih terorista, među kojim i vodeći ljudi ustaškog pokreta B. Kavran, Lj. Miloš, A.
Vrban, i drugi. Čelnici operacije Gvardijan presudama Vojnoga i Okružnog suda u Zagrebu
osuđeni su na smrt, a preostala 43 na stroge kazne od 15 do 20 godina zatvora; Berislav
Jandrić, Represivne mjere komunističkog režima prema hrvatskoj političkoj oporbi 1945–1975. –
najznačajniji politički procesi, http://www.cpi. hr/download/links/hr/7323.pdf
31
Na izdržavanju kazne bio je u S. Mitrovici, gde se 1987. navodno potukao sa Ž.
Ražnatovićem Arkanom i bio kažnjen. Prebačen je u zatvor u Hrvatskoj 1990. i ubrzo pušten
1991. da bi poginuo na ratištu u Hercegovini – Svedočenje Ranka Mataruge radnika KPD
Sremska Mitrovica maj 2008.
32
S. Zečević, Sećanja i kazivanja, Beograd 2004, 249.
33
Akcija Bugojanske grupe je izazvala veliki publicitet u SFRJ, odnosno vlasti su je
iskoristile u propagandne svrhe. O njoj je TV Sarajevo godine 1985. snimila mini-seriju
Brisani prostor, a Đorđe Ličina je napisao knjigu Dvadeseti čovjek. – Bojan Dimitrijević, Isto-
rijski aspekti terorizma u Jugoslaviji, Istorija 20.veka, 1–2008, Beograd 2008, 134–136. Svedo-
čenje Božidara Spasića, Ćirilica, TV Košava, 1. jun 2010.
pokret otpora (formiran 1962. sa 104 člana u vreme otkrivanja i u kontaktu

sa tajnom ustaškom organizacijom u emigraciji); Hrvatski oslobodilački
pokret (nastao 1964. u Zagrebu, Rijeci i Imotskom, u momentu otkrivanja
imao 50 članova), Skupina Zagreb (formirana 1970) sa 20 članova, Hrvatski
oslobodilački pokret (otkriven 1974); Zagrebačka grupa 1975. (navodno uba-
čena 1974. u zemlju) itd. Zadatak im je, navodno, bio napad na saobraćaj-
nice i infrastrukturne objekte, izazivanje nemira, likvidiranje političkih
funkcionera i slično.34 U Hrvatskoj je posle maspoka bilo sporadičnih gru-
pa, hapšenih zbog „neprijateljske delatnosti“ i sprege sa ekstremnom emigra-
cijom, pa jeu 1974–1975. u Zadru uhapšena i osuđena grupa od 15-ak sled-
benika maspoka koji su bili u sprezi sa ekstremnom emigracijom. U Rijeci
je uhapšena grupa od 10 lica koja je pomagala ubačene teroriste na Velebi-
tu, a 1 lice u Slavonskoj Požegi, dok je u Gospiću 7 jataka predato sudu. U
Zagrebu su 19. oktobra 1974. uhapšeni ustaški emigranti Nenad Marketić i
Zlatko Grbeša iz SR Nemačke, članovi tzv. Zagrebačke grupe. Zbog teroristi-
čkih akcija osuđeni su na 10, odnosno 12 godina strogog zatvora.35
Podmetanje eksploziva kao najčešći vid terorističke aktivnosti jav-
lja se primetnije krajem 60-ih. Ustaški terorista Ivan Jelić je zbog postav-
ljanja mine u garderobi železničke stanice u Beogradu 23. maja 1968
(kojom prilikom je lakše i teže povređeno 12 lica) osuđen na smrt a kazna je
ubrzo i izvršena. Postojala je, navodno, i namera za podmetanje bombe na
zagrebački kolodvor. Maja 1969, kad i Miljenko Hrkać, suđen je emigrant
Ante Penavić, koji je navodno za sumu od 10.000 maraka trebalo da postavi
eksploziv na zagrebački kolodvor u isto vreme kada i Ivan Jelić na beograd-
skoj železničkoj stanici.36 U Srbiji i Jugoslaviji su najpoznatiji teroristički
akti bili diverzija na Železničkoj stanici i u bioskopu 20. oktobar u Beo-
gradu juna 1968. pripisani hrvatskim ekstremistima okupljenim u Hrvat-
skom narodnom otporu. Miljenko Hrkać, 21-godišnji tesar iz Mokrog, bez
stalnog zaposlenja (sezonski radio u Opekarni u Mariboru) kao član Hrvat-
skog oslobodilačkog pokreta navodno je za sumu od 5.000 maraka pristao da
postavi eksploziv na železničkoj stanici i u bioskopu 20. oktobar 13. jula
1968. u vreme prikazivanja filam Rififi u Panami.
Prema optužnici, on je navodno sa ustaškim emigrantom Antom
Penavićem 13. jula 1968. postavio bombu pod sedište br. 6 u 16. redu bios-
34
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc.645, 03–05 1978, Komisija za pomilovanje,
Presuda Miljenku Hrkaću, br. Kžs-10/76.
35
36
Podmetanje bombe ispred zgrade Putnika u Beogradu 3. juna 1968. u vreme stu-
dentskih demonstracija je moguće samo policijska taktika da se kompromituje stu-
dentski pokret jer počinilac nikad nije pronađen, niti je pričinjena veća materijalna
šteta. – M. Bošković, n. d., 224.
kopa 20. oktobar u Balkanskoj ulicu u Beogradu. Posle njegovog udaljava-

nja u 21.05. došlo je do eksplozije kojim prilikom je Sava Čučurović izgubio
život, a Magdalena Novaković zadobila teške telesne povrede i ostala bez
obe noge. Lakše je povređeno 85 osoba, a načinjena materijalna šteta od
116.630 dinara. Pored ovog 24. septembra 1968. Hrkać je navodno postavio
minu i kod groblja Narodnih heroja na Mirogoju, a 25. septembra 1968.
podmetnuo minu u garderobi železničke stanice u Beogradu, kada je teže i
lakše povređeno još 13 lica i načinjena materijalna šteta od 486.000 dinara.
Po izvršenom delu, Hrkać je navodno podneo izveštaj u emigrantskoj orga-
nizaciji u Štutgartu i uzeo novac. Ubrzo po dolasku u zemlju krajem 1968.
je uhapšen. Kao direktan Hrkaćev saučesnik, u optužnici je označen Ante
Penavić, preko koga je navodno stupio u ustašku organizaciju. Bio je to
formalno prvi zamašniji teroristički akt unutar SFRJ.
Slučaj Hrkać su nadalje pratile mnoge kontraverze o čemu svedoči i
činjenica da je smrtna kazna izvršena tek posle deset godina. Hrkać je
konačno, posle dugog sudskog procesa na tri stepena, gde je, između osta-
log, poricao svoje prvobitno priznanje i dalje tvrdio da nije on izvršilac nego
njegov stariji brat blizanac Božo. Govorio je da je nevin i tražio saslušanje
pod hipnozom ili detektorom laži (na osnovu ovog podignuta je optužnica u
Mariboru protiv njegovog brata). Tvrdio je da je nagovoren da prizna delo
od lokalnog funkcionera SUP-a Rade Vukojevića, inspektora iz Mostara,
budući da mu je nudio posao, a supruga mu je bila pred porođajem. Hrkać
je procesuiran pred OKS u Beogradu, Vrhovnim sudom Srbije i Saveznim
sudom Jugoslavije na osnovu prvobitnog iskaza i 30. decembra 1976. pra-
vosnažno osuđen na smrt streljanjem. Kazna je izvršena tek 10. januara
1978. što je i poslednja smrtna kazna izvršena zbog političkog terorizma u
SFRJ.
Budući da u momentu izvršenja krivičnog dela nije imao navršenu
21 godinu (nedostajalo je dva i po meseca kod dela u bioskopu i 8 dana kod
dela na stanici) njemu nije po zakonu mogla biti izrečena smrtna kazna
zbog akta u bioskopu (po čl. 135.) za koji je dobio 15 godina. Iskorišćena je
okolnost što je garderoba na železničkoj stanici proglašena za objekat „od
vitalnog privrednog i državnog značaja u sticaju sa ubistvom“ (po čl. 114 KZ),
pa je na osnovu toga osuđen na smrtnu kaznu jer se po ovom članu mogla
izreći smrtna kazna i za učinioce mlađe od 21 godine.37 Za njegov slučaj
ispoljio je izuzetno interesovanje kabinet Predsednika republike, više puta
37
Hrkać je iskoristio zakonsko pravo i odbio je da svedoči na procesu svom bratu
Boži koji je u međuvremenu emigrirao. Sud je prihvatio stanovište da „protivrečnosti u iz-
menu priznanja optuženog i pravog stanja stvari treba pripisati diverzantskoj taktici op-
tuženog, koji je bio obučen kako se u pojedinim situacijama treba držati i ponašati“. AJ,
Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 646, Komisija za pomilovanje 03–05/1977, Predmet Miljenka
Hrkaća osuđenog na smrt streljanjem, 1–27; M. Bošković, n. d., 224.
tražeći od Vrhovnog suda informaciju o slučaju. Posle tri ponovljena suđe-

nja pravosnažno je osuđen tek 1977. Treće suđenje je bilo tajno. Komisija
za pomilovanje Predsedništva SFRJ odbila je njegovu molbu na sednici 15.
novembra 1977, posle čega je kazna izvršena u krugu Centralnog zatvora u
Beogradu.38 Novije interpretacije tog slučaja navode da je Hrkać poslužio
kao tzv. zec, to jest da je pod pritiskom ili voljno najpre priznao krivicu kako
bi omogućio bekstvo pravih terorista (njegov brat Božo i ostali u međuvre-
menu su emigrirali) da bi potom prešao na poricanje dela nadajući se da će
biti oslobođen. S druge strane državna bezbednost je na ovom slučaju
dokazivala svoj kredibilitet tako da je postojao imperativ osude kako ne bi
priznala poraz.39
Ustaška emigracija je svoje najveće bombaške akcije u Jugoslaviji
izvela mahom na terenu Srbije tj. Beograda, a gerilske na terenu Dalmacije,
Like, BiH, Gorskog kotara, Hercegovine, a mnogo manje u Zagrebu i dru-
gim većim gradovima centralne Hrvatske.40
Tokom 1963. minirana je pruga u Gorskom kotaru, ali bez većih
posledica jer je to učinjeno na pogrešnom mestu, a grupa od 9 emigranata
je istog dana uhvaćena. Dana 17. juna 1969. podmetnut je plastični eksplo-
ziv u zgradi SO Knin, a iste godine desilo se ubistvo komandira milicije u
Karlobagu (kada su likvidirana dvojica terorista). U toku 1972. podmetnut
je plastični eksploziv u vozu Beč–Zagreb koji je eksplodirao 25 km od
Zagreba kada je povređeno 6 lica.41
U Splitu je juna 1975. uhapšen ustaški emigrant Vinko Barešić, član
HRB-a, koji je trebalo da postavi eksploziv u turističkim mestima na Jadra-
nu. Osuđen je na 20 godina strogog zatvora. Član HNO-a Miloš Tvrtko pos-
38
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 646, Komisija za pomilovanje 03–05/1977, 20
sednica, Predmet Miljenka Hrkaća osuđenog na smrt streljanjem, 1–27. Hrkać je najpre priz-
nao delo u istrazi, ali je kasnije na sudu poricao. Otežavajuća okolnost po tužilaštvo je što je
imao brata blizanca i što nije bio punoletan, kao i neke procesne okolnosti oko dokazivanja
krivice, pa se sudski proces razvukao na gotovo čitavu deceniju. Hrkać je, prema svedocima,
kada je kasnije suočen sa činjenicom da je devojka ostala bez obe noge navodno zaplakao. M.
Bošković, n. d., 258–259. M. Mihajlov, koji je jedno vreme u S. Mitrovici bio u ćeliji sa
Hrkaćem, o njemu piše: „Stavili su me da budem zajedno sa trinaestoricom osuđenih na smrt.
Tako sam se upoznao sa Miljenkom Hrkaćem, zajedno smo šetali. Krišom mi je dao da pročitam
njegovu presudu. Po njegovom kazivanju zapravo, nije on podmetnuo bombu u beogradskom
bioskopu 20. oktobar, to je učinio njegov stariji brat, koji je radio u Ljubljani s kojim je bio
neopisivo sličan. Posredi su bili plemensko-arhaični odnosi, Miljenko je preuzeo ulogu žrtve. Kad
je saznao da mu je brat zbrisao u Australiju, odmah je pozvao islednike i rekao: „Nisam ja!
Svejedno, streljali su ga...”. – Sve moje robije, NIN, br. 2648, 28. septembar 2001; Svedočenje
Mihajla Mihajlova u intervjuu autoru, Beograd 3. oktobar 2007.
39
Slučaj Hrkać, Uviđaj, RTS, 26. septembar 2012.
40
M. Bošković, n. d., 305..
41
tavio je 17. septembra iste godine tempiranu minu koja je eksplodirala

ispred zgrade Kreditne banke u Zagrebu. Osuđen je na smrtnu kaznu, koja
je zamenjena strogom zatvorskom kaznom od 20 godina.42
Učestalost diverzija u privredi se naročito primećivala polovinom
70-ih, kada je od 340 slučajeva u 35 bila utvrđena sabotaža. Posle požara u
skladištu farmaceutskih proizvoda u Ljubljani krajem 1974. šteta je proce-
njena na 8 milijardi dinara, a u požaru u Baru 14 milijardi. U eksploziji u
preduzeću 21. oktobar 17. marta 1975. pričinjena je šteta od 200 miliona
dinara, uz 4 povređena radnika. SDB je tragao za vinovnicima više eksplozi-
ja u Makedoniji za koje je sumnjičen albanski iredentistički pokret, kao i u
slučaju kada je iz transporta oružja iz Kragujevca, preko Kosova za Skoplje,
došlo do velike krađe krajem 1974. godine.43 Povodom toga preduzeta je
specijalna akcija Čelik koja je trebalo da poveća bezbednost objekata.44
Tokom 1976. osuđen je Radoslav Gajić na 10 godina jer je bio navodno
upućen u planove podmetanja bombe pod mostove na pruzi Beograd–Bar,
železničke stanice u Sarajevu itd. Bilo je podmetanja eksploziva u Zagreba-
čkoj pošti br. 2, 15. novembra 1974, kada je poginuo jedan službenik, zatim
eksplozija mine kod Kreditne banke u Zagrebu (18. novembra 1976) i drugih
manjih diverzija kasnije.45 Za pet meseci, od kraja 1974. do početka 1975,
bilo je 130 alarmantnih najava diverzantsko-terorističkih akcija ekstremne
emigracije od kojih znatan broj i realizovanih. Radi se o slučajevima u
kojima je služba raspolagala podacima da ekstremisti pripremaju izvršioce,
eksploziv za dizanje u vazduh vozova i mostova, za obaranje aviona, da
organizuju ubijanje ili kidnapovanje i druga dela. Postoje nagoveštaji da su
mnogi pripadnici službe i radnici u inostranstvu stradali u sumnjivim saob-
raćajnim nesrećama.46
Teroristima su pripisivane i tri otmice i diverzije na vazduhoplo-
ve,47od kojih je najveća obaranje aviona DC-9 1972. iznad Srpske Kamenice
42
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 24–1975, 26. sednica, Neka aktuelna pitanja
bezbednosti – izlaganje saveznog sekretara za unutrašnje poslove Franje Herljevića 18. mart
1975, 5; B. Jandrić, n. d.
43
1975, 4.
44
Isto, 9.
45
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 648, Komisija za pomilovanje 03–05/1977,
Predlozi komisije za pomilovanje SAP Kosova; M. Bošković, n. d., 225–230.
46
1975, 7.
47
U drugoj polovini 20. veka ova vrsta diverzija postaje sve češća, a vrhunac doživ-
ljava 70–80-ih godina. Prva otmica aviona zabeležena je 16. juna 1948, između Macao i
Honkonga. U avionu bila 24 putnika, a otmičari su bila trojica Kineza, koja su saznala da će
u ČSSR, kada je poginulo 27 putnika. U novije vreme istraživači govore da

je to, u stvari, bila greška vojnih vlasti Čehoslovačke jer je avion navodno
leteo nisko i ušao u koridor leta aviona u kojem se vozio sovjetski predsed-
nik Leonid Brežnjev. Greška je, navodno, tada zataškana zbog „socijalističke
solidarnosti“, a jugoslovenskoj strani je, prema istom navodu, politički
odgovaralo da ovu akciju pripiše ustaškoj emigraciji.48 Iste godine desila se
otmica aviona švedske kompanije SAS od strane proustaške terorističke
grupe, kojim je izvršena ucena za oslobađanje Miro Barešića (atentatora na
Vladimira Rolovića u Stokholmu 1971. iz zatvora u Švedskoj). Sredinom
septembra 1976. izvršena je otmica aviona TWA od strane petorice pripad-
nika ustaške emigracije na čelu sa Zvonkom Bušićem sa zahtevom da se u
vodećim američkim listovima objavi pamflet Proglas američkom narodu i
Deklaracija nezavisnosti i da se rasture letci iz aviona iznad Londona. Ame-
ričke vlasti su to prihvatile i pored ubistva jednog i ranjavanja drugog ame-
ričkog policajca.49 Tokom 1977. zabeležena je još jedna otmica aviona kom-
u avionu biti pošiljka 10 kg zlata. Iste godine desila se otmica u Bugarskoj, pa u Grčkoj.
Avion u Grčkoj otela su šestorica studenata komunista koji su prisilili kapetana da sleti u
Skoplje. Tokom 1950–1955. u Jugoslaviji su zabeležena 4 slučaja u kojima je posada aviona
bila prinuđena da prizemlji avion u nekoj susednoj, zapadnoj zemlji. Dana 17. oktobra 1951.
pilot JAT-a I. Kević je upravljao avionom DC-3 punim putnika na relaciji Ljubljana–Beograd.
Zatražio je azil, a jugoslovenska vlada je podnela zahtev za ekstradiciju, koji je odbijen, a na
njegov zahtev avion je prinudno sleteo u Cirih. 24. juna 1952. Bogdan Žigić je sa dvojicom
putnika prisilio avion na liniji Zagreb–Pula da skrene u Italiju. Slučajevi avio-otmica više se
beleže tokom 1960. Samo u toj godini desilo se 17 otmica aviona, od kojih su dva leta
završena tragičnim udesom i ljudskim žrtvama. Trend otmica aviona narednih godina prela-
zi i na Bliski istok. Prema podacima Organizacije međunarodnog civilnog vazduhoplovstva
(ICAO), od početka 1969. do juna 1970. desilo se ukupno 118 otmica vazduhoplova i 14 sab-
otaža na civilno vazduhoplovstvo. Za to vreme se 7.600 putnika, pripadnika različitih
nacionalnosti, suočilo se strahom za sopstveni život. – M. Bošković, n. d., 192.
48
Od 28 članova posade i putnika jedino je preživela stjuardesa Vesna Vulović,
pošto je bila vezana za svoje sedište u delu aviona koji je posle eksplozije ostao spojen za
toalete i pao na snegom pokrivenu planinu. Prema zvaničnoj verziji, Vesna je pala sa visine
od 10.000 metara, pa je nakon što se oporavila od brojnih preloma primila i titulu za Ginisov
rekord od Pola Makartnija, a tokom 70-ih je postala nacionalni heroj u Jugoslaviji. Dopisnik
ARD-a iz Praga, Peter Hornung-Andersen, češki novinar Pavel Theiner i stručnjak za
vazdušni saobraćaj Tim van Beveren nakon višegodišnjeg istraživanja i uvida u tajne spise
čehoslovačke obaveštajne službe i posle razgovora sa očevicima i stručnjacima, zaključuju da
se JAT-ov avion raspao u blizini severnočeškog mesta Srbska Kamenice samo nekoliko stoti-
na metara iznad zemlje, a ne na visini od 10.000 metara, kako se dosad tvrdilo i da ga je
najverovatnije srušila češka vojska iz bezbednosnih razloga. – AJ, Predsedništvo SFRJ, 803,
fasc. 54, 93. sednica, 16. februar 1978. Informacija i platforma o poseti čehoslovačkog minis-
tra MUP-a J. Obzine; http://www.naslovi. net /2009–01–25/dw/nesmireni-duhovi-jatovog-
aviona/1012075;http://www.javno. com/hr-svijet
49
Zvonko Bušić, inače blizak rođak Bruna Bušića ubijenog godinu dana ranije,
zbog tog dela osuđen je na doživotni zatvor (ostali na 30 godina robije) u SAD, a tek 2010.
oslobođen je daljeg izdržavanja kazne. – M. Meštrović, U vrtlogu hrvatske politike, 181.
panije TWA u SAD, i to članova SOPO (Srpski oslobodilački pokret Otadžbi-

na). Nakon otmice sredinom 1979. osuđeno je 8 terorista: Nikola Kavaja,
Boško Radonjić, Stojiljko Kajević i još neki članovi SOPO a organizacija je
zabranjena. Kavaja je bio značajna ličnost i jedan od osnivača grupe SOPO.
Organizacija je izvršila bombaške napade na jugoslovenske ambasade u
Vašingtonu (SAD) i Otavi (Kanada), kao i na konzulate u Njujorku i San
Francisku. Tokom novembra 1978. Kavaja i još desetina pripadnika SOPO-a
uključujući Stojiljka Kajevića su uhapšeni u Njujorku u pripremi osvete za
brutalno ubistvo novinara Dragiše Kašikovića od strane SDB. Kavaja je
oslobođen po plaćanju kaucije od 250.000 dolara i posle posete porodici u
Njujorku, izveo je otmicu američkog putničkog aviona Boing 727 (let
293 iz Njujorka za Čikago). Planirao je da zahteva Kajevićevo oslobađanje,
da odlete za Beograd i obruše se na soliter Ušće u kojem je tada bilo sedište
CK SKJ. Nakon što mu je Kajević telefonom saopštio da neće poći sa njim,
pustio je putnike na slobodu zadržavši samo pilota, kopilota, a u avionu je
bio i njegov advokat. Prinudio je posadu da odlete iz Čikaga do aerodroma
Dž. F. Kenedi u Njujorku s namerom da krenu za Beograd. Na savet advo-
kata odleteli su za Irsku, koja nije imala ekstradicioni sporazum sa SAD
nadajući se političkom azilu. Kavaja se predao u Irskoj, ali je ipak bio ispo-
ručen SAD gde je i osuđen.50
Tokom 80-ih terorističke akcije ne zamiru, ali sve više u samoj zem-
lji i od strane albanskih terorista. S druge strane politički zahtevi sve više
artikulišu kroz javne demonstracije i političko-propagandni rat. Tome je
doprineo i pojačan državni nadzor ali i represija na Kosovu, naročito posle
velikih albanskih demonstracija marta 1981. Samo tokom perioda 1981–
1988. u JNA je otkriveno 225 ilegalnih albanskih grupa sa više od 1.600
vojnika. Na Kosovu je godišnje vršeno između 40 i 100 oštećenja vojnih
instalacija, imovine i nekoliko manjih sabotaža i provokacija. Najpoznatija
manifestacija tihog rata jesu pucnji albanskog vojnika A. Keljmendija 1987.
u kasarni u Paraćinu, medijski prikazana kao terorizam u pokušaju mobili-
zacije javnog mnjenja u vreme dolaska Slobodana Miloševića na čelo Srbije.
Od 1989. Kosovo je ponovo buknulo kroz masovne demonstracije i štrajko-
ve i sve brojnije terorističke i gerilske akcije, koje su obeležile devedesete,
provocirajući odgovor policije, kasnije i vojske, sve do intervencije NATO
pakta 1999. kojom su praktično podržani separatistički zahtevi Albanaca na
Kosovu.51
50
Svedočenje Nikole Kavaje autoru, novembar 2007; http://www3.washingtontimes.
com/ news/2008/nov/ 11/ serb -who-hijacked-us-plane-in-1979-dies/
51
Bojan Dimitrijević, Istorijski aspekti terorizma u Jugoslaviji, Istorija 20. veka, 1–
2008, Beograd 2008, 134–140.
„Neutralisanje ekstremne emigracije“
Režim je nastojao da prema političkim protivnicima u zemlji i inos-

transtvu koristi i šargarepu i štap. Vršio je amnestije i davao pomilovanja,
nudio saradnju sa službom i ugodnosti koje nose položaji bivšim osuđeni-
cima spremnim na saradnju, a s druge strane, žestoko se obračunavao sa
najradikalnijim elementima u krugu političke emigracije. Na optužbe da se
jugoslovenska tajna policija služi brutalnim metodama obračuna, jugoslo-
venska strana je odgovarala da se radi o „međusobnom obračunu u emigrant-
skom podzemlju“ kao i „međusobnim ratom četničke i ustaške emigracije.“ Slu-
žba državne bezbednosti je, u domenu svog operativnog rada, nastojala da
uspostavi što veću diferencijaciju među političkim emigrantima. U jednoj
analizi se konstatuje da „moramo biti nemilosrdni prema svima onima koji
nastavljaju sa neprijateljskom delatnošću“, a s druge da „moramo biti tolerant-
ni i strpljivi prema onima koji su zavedeni“. SDB je bila primorana da vodi i
posebne akcije, prvenstveno psihološkog karaktera, kojim je otežavala efi-
kasnije ujedinjavanje ekstremne emigracije i njihovo delovanje. Akcijama je
unosila strah, dezorijentaciju i razdor među ionako posvađane političke
emigrante, navodeći ih na uzajamno optuživanje i razračunavanje, sve uz
podršku Predsedništva SFRJ i njegovog Saveta za zaštitu ustavnog poret-
ka.52 Tako su iz redova ekstremne emigracije ili zbog saradnje s njom tokom
70-ih osuđena 143 lica od čega 93 pripadnika ustaške emigracije, 44 četnič-
ke i po 1 iz makedonske, belogardejske i balističke.53
U suzbijanju emigrantske terorističke aktivnosti SDB je, prema sop-
stvenim izveštajima, postizala dobre rezultate. Samo tokom 1975. i 1976,
kako se navodi, sprečeno je 16 težih diverzantsko-terorističkih akcija i osu-
đeno 90 lica zbog neprijateljskog delovanja. Stoga se ekstremna emigracija
preorijentisala na delovanje među emigrantima i terorističke atake na jugo-
slovenska predstavništva i građane u inostranstvu. Procenjivalo se da se sve
jugoslovenske emigracije oslanjaju na inostrane reakcionarne krugove i
predstavljaju oruđe u njihovim rukama. U pojedinim zemljama emigracija
je uživala blagonaklonost i podršku nekih političkih partija i zvaničnih
organa, pa se njihove akcije koriste za politički pritisak protiv Jugoslavije,
kad im to ustreba. Ekstremni emigranti su povezani i sa međunarodnim
terorističkim grupama i „uz pomoć inostranih krugova stvorili su materijalnu
bazu za razvijanje i izvođenje propagandno-subverzivne delatnosti protiv naše
52
1975, 7.
53
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 46, 75. sednica, 12. april 1977, Informacija o
amnestiji i pomilovanju lica osuđenih za političke delikte.
zemlje i naših građana na privremenom radu u inostranstvu.“54 Jugoslovenske

vlasti su oštro protestovale kod vlada zapadnih zemalja. Iako su u nekim
zemljama apeli delimično urodili plodom i doveli do određenih mera zabra-
ne i organizovanja rada, druge su se o te zahteve potpuno oglušavale.55
U SDB se procenjivalo da u eventualnoj kriznoj situaciji treba raču-
nati, između ostalih, i na intenzivne akcije tzv. šeste kolone (tj. emigracije),
što je bila jedna od osnova za izradu tzv. plana za krizne situacije – Akcija
Papuk početkom 70-ih.56 Očekivalo se da će, u uslovima pojačanih pritisaka
sa Zapada, prozapadne grupacije (nacionalisti, liberali, „ostaci starih struk-
tura“, kler i drugi) pojačati političke i propagandne akcije i širiti defetizam,
dezinformacije i slično. U istim uslovima očekivalo se da istočne obaveštajne
službe intenziviraju akcije oslanjajući se na IB emigrante, rankovićevce i
birokratsko dogmatske snage u Jugoslaviji koje će nastojati da se poistovete
sa zvaničnom politikom odbrane zemlje u cilju osvajanja pozicija vlasti.57
Time bi se stvorila široka opoziciona platforma i mobilisao deo omladine
koji je podložan „uticajima i željama za individualnim ispoljavanjem i istica-
njem“, podsticao nacionalizam, šovinizam i separatizam. Išlo bi se i na raz-
bijanje jedinstva u političkom i državnom rukovodstvu, izazivanje poteško-
ća u privrednom sistemu, preduzimanje političko-diverzantskih akcija u
zemlji, razbijanje sistema ONO i DSZ, SK na Univerzitetima i školama, itd.
Intenzivirala bi se obaveštajna delatnost i stvaranje agenture u zemlji, for-
miranje ilegalnih i legalnih punktova i organizacija za postizanje „neprija-
teljskih ciljeva“.58 U maksimalnom programu, spoljni neprijatelj i neprija-
teljska emigracija bi pokušali da „privuku sredstva javnog informisanja na
svoje pozicije ili da unese zabunu i da stvori opštu dezorijentaciju“, a u mini-
malnom programu da sredstva javnog informisanja dovede na prividno
„objektivističke pozicije“ i da sa tih stanovišta napadaju i raskrinkavaju pos-
tojeći sistem.59
Kao mogući povodi i oblici za ispoljavanje krizne situacije navode
se: konfrontacija blokovskih grupacija (Treći svetski rat), spoljni pritisci i
demonstracija sile u odnosu na Jugoslaviju, masovni štrajkovi i demonstra-
cije u zemlji, itd. Kako bi se ovo predupredilo, trebalo je preduzeti mere u
cilju „potpune kontrole teritorije i sprečavanja delatnosti unutrašnjeg neprijate-
lja, stranih obaveštajnih službi i neprijateljske emigracije“, ali i sprečiti „glasi-
54
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, fasc. 39, 61. sednica, 19. oktobar 1976, Nacrt
izveštaja o stanju u zemlji 8. oktobar 1976, Zaštita ustavnog poretka, 65–71.
55
Isto, 65–71.
56
AJ, Predsedništvo SFRJ, 803, Fasc. 22–1975, 26. sednica, 4. februar 1975, Osnovi
za izradu planova i pripremnih mera za slučaj krizne situacije – Akcija Papuk, 5–10.
57
Isto, 10.
58
Isto, 7.
59
Isto, 10.
ne i dezinformacije koje mogu unositi u javnost uznemirenost, dezorijentaciju,

psihozu straha, nenormalnost stanja“ itd.. Operativnim planom Papuk odre-
đena su zaduženja predsednika republike, SKJ, Predsedništva SFRJ, SIV-a,
SSUP, SSIP, SSNO, Skupštine, Komisije za informisanje i drugih ključnih
državnih i partijskih institucija, sve do lokalnog nivoa. Posebno je planom
predviđeno da SSUP vrši potpunu kontrolu i onemogućavanje delovanje
neprijatelja u zemlji i inostranstvu, uspostavljanjem operativne kontrole
nad svim eksponiranim neprijateljskim grupacijama i preventivnim postav-
ljanjem, prema njihovom delovanju. Ukazano je na potrebu sprečavanja
diverzantsko-terorističkih aktivnosti i likvidaciju ubačenih terorističkih
grupa i onih koje deluju protiv jugoslovenskih predstavništava u inostrans-
tvu i pojačanu zaštitu objekata, ličnosti i institucija.60 Razmatrana je mogu-
ćnost povećanja bezbednosti većom kontrolom, modernizacijom službe,
nabavkom tehnike i većim obezbeđenjem institucija, vitalnih objekata
(ambasada i konzularnih predstavništava, aviona itd.) kao i ličnosti koje su
mogle biti predmet terorističkih napada. Konkretno se razmatralo nabavka
250 aparata za pronalaženje eksplozivnih naprava u avionima i poštanskim
pošiljkama itd.61
Prema „neprijateljskoj ekstremnoj emigraciji“ u pojedinim slučajevi-
ma primenjivane su i tzv. posebne mere ili neutralisanje kako se kaže u zva-
ničnim dokumentima. Pod time se u izveštajima SDB misli uglavnom na
fizičke likvidacije.62 Prema emigrantima je trebalo propagandno delovati i
upoznati ih sa pozitivnim tekovinama političkog i društvenog razvoja Jugo-
slavije, dok se sa onima označenim kao ekstremisti-teroristi trebalo nemilo-
srdno obračunavati. Zahvaljujući oštrom delovanju SDB i većem izostanku
međunarodne političke podrške i tolerancije tokom 70-ih terorističkoj emi-
graciji su zadati ozbiljni udarci. Žarišta i nosioci te delatnosti su potpuno ili
delimično „neutralisani“, pa se navodi da za dve godine 1975–1977. nije
izvedena nijedna ozbiljnija teroristička akcija. Samo od 1968. u „međusob-
nim obračunima“ (a zapravo većinom likvidirano) poginulo je 57 terorista.
Zaplenjeno je oko 200 kg eksploziva i 380 upaljača, veće količine emigrant-
ske štampe i drugog materijala neprijateljskog sadržaja (oko 50.000 prime-
raka).63 Zbog sve većih gubitaka, aktivnost ekstremne emigracije se od kra-
ja 70-ih više locira u prekomorskim zemljama u Južnoj, Severnoj Americi i
60
Isto, 20–40.
61
1975, 7.
62
Isto, 7.
63
april 1977, 45.
Australiji, gde izostaju mere gonjenja iz spoljnih ili unutrašnjih političkih

razloga.64
Prema svedočenjima bivših funkcionera SDB-a i dobrih poznavalaca
metoda tajnih službi, služba je na agresivne napade uzvraćala istim, pa i
agresivnijim merama likvidirajući neselektivno i simetrično lica iz raznoli-
kih redova političkih emigranata, često se služeći provokacijama. Dušan
Stupar, načelnik beogradskog odeljenja SDB tokom 1984–1987, priznaje da
je bilo likvidacija mnogih političkih emigranata, ali kaže da je država bila
isprovocirana terorističkim aktima sprovođenim ili planiranim u redovima
političke emigracije, po principu „na ljutu ranu, ljutu travu.“ Savezna UDB-
a je, navodno, za likvidaciju koristila ljude iz podzemlja ili sa kriminalnom
prošlošću i vezama. Ostvarivana je saradnja, u tom smislu, sa drugim taj-
nim službama (npr. rumunskom DIA) „po principu reciprociteta“, koja se
poput bugarske i sovjetske službe na sličan način obračunavala sa svojim
disidentima.65 Aleksandar Vasiljević, bivši šef vojne bezbednosti, tvrdi da je
vršena selekcija ekstremista i terorista po odluci najvišeg državnog vrha i
Saveta za zaštitu ustavnog poretka.66 Marko Nicović, bivši visoki obavešta-
jac, zatim advokat i biznismen, ističe da je služba vršila neprincipijelne
simetrije zbog uplitanja politike. Srpska služba, po njegovom mišljenju,
morala je da zadovolji zahteve hrvatske i ostalih službi i vrši eliminaciju
pojedinih četničkih aktivista u emigraciji, iako su realno bili manje opasni i
nisu zabeležili nijedan znatniji teroristički akt, za razliku od ekstremne
ustaške emigracije. Likvidacije su bile delom odgovor SDB na terorističke
provokacije kao što su podmetanje bombe u bioskop 20. oktobar – 1968,
ubistvo ambasadora Vladimira Rolovića u Stokholmu 1971, ubacivanje 19
hrvatskih terorista u Hercegovinu 1972, napade na predstavništva JAT-a,
banke i drugo.67 U brošuri o Specijalnom ratu protiv SFRJ navodi se da „bez
64
65
Svedočenja bivšeg načelnika beogradske SDB Dušana Stupara (1984–1987), Pravila
službe – Insajder 2. oktobar 2008, B92. Najpoznatija akcija bugarske Državne sigurnosti bilo
je ubistvo Georgija Markova, novinara bugarske redakcije BBC 1978. godine – M. Meštrović,
n. d., 133. Više o saradnji jugoslovenske i rumunske službe, dogovoru Tita i Čaušeskua iz
1973. o likvidaciji rumunskih političkih emigranata u: Jon Paćepa, Crveni horizonti, Beograd
1991, 432–444.
66
Tako je, prema Stuparu, angažovan Ž. Ražnatović Arkan, kao sin oficira JNA i
„dokazani patriota jer se i na svoju ruku u inostranstvu obračunavao sa četničkom i
ustaškom emigracijom, to ga je preporučivalo za ovakve zadatke“. – Svedočenja bivšeg
načelnika beogradske SDB Dušana Stupara, Aleksandra Vasiljevića i Aleksandra Čotrića,
Pravila službe - Insajder 2. oktobar 2008, B92.
67
„Hrvati su ubijali ustaše, Slovenci Belu gardu, Bosanci baliste, a Srbi četnike i al-
banske teroriste“, Svedočenje Milanka Nikolića, bivšeg obaveštajca SDB SSUP-a http:
//internetnovineserbske. spaces. live. com; Izjava M. Nicovića, 5. oktobar 2008. Utisak nedelje,
B92, Iako bivši operativci o tome javno govore, (pa je i vršena ekshumacija dvojice ubijenih
Dapčevićevih telohranitelja, Opojevića i Stojanovića tokom 2003) na pitanje A. Čotrića
obzira na to što se trenutno razlikuju po oblicima i opsegu delovanja, sve nacio-

nalne grupacije jugoslovenske fašističke emigracije su podjednako opasne“.
Nacionalnom simetrijom progona se izbegavala kvalifikacija hrvatske emi-
gracije kao najozbiljnije u terorističkim aktivnostima.68 U trećem izdanju
udžbenika Više škole unutrašnjih poslova Osnovi državne bezbednosti iz
1987. autora Obrena Đorđevića, srpska emigracija je predstavljena kao
brojnija od hrvatske, koja je bila faktički masovnija i opasnija. Po rečima
autora, to je posledica političke odluke da svaka republika i pokrajina pro-
ganja najpre svoje političke delikvente.69
Obračun sa označenim teroristima vođen na ovakav način imao je
za posledicu da su danak platili mnogi koji su samo propagandno i politički
delovali protiv komunističkog režima ne pribegavajući nasilju. Prema pisa-
nju Božidara Spasića, bivšeg obaveštajca zaduženog za praćenje kruga oko
Naše reči, tajna služba je više od dve decenije progonila i pratila krug oko
Desimira Tošića, potpuno miroljubivog i demokratski nastrojenog. Aleksa
Đilas govori da su čak i prema njima, zbog ugleda i uticaja koji su imali,
bile, navodno, planirane „mere neutralisanja“ početkom 80-ih.70 Svaka
republička SDB bila je orijentisana i zadužena za praćenje, borbu i likvida-
ciju neprijateljske aktivnosti svoje emigracije. Makedonska je bila usmere-
na na likvidaciju i praćenje neprijateljskih istupa i akcija u Bugarskoj i Grč-
koj. Crnogorska je pratila mahom ibeovce, među kojima i Vladu Dapčevića.
Hrvatska SDB je orijentisana na Zapadnu Evropu, posebno na Nemačku,
Italiju i Mađarsku. Dok je slovenačka bdela nad emigrantima u Austriji i
Italiji, srpska služba je bila posebno zainteresovana za Nemačku, Englesku i
Sjedinjene Američke Države.71
Prema nekim istraživačima, posle Drugog svetskog rata likvidirano
je preko stotinu političkih emigranata, najviše za dve decenije, to jest od
kraja 60-ih do kraja 80-ih. Nemačka štampa je svojevremeno pisala o spisku
od 65 emigranata u Zapadnoj Evropi koji su bili predviđeni za likvidaciju.
Hrvatski publicista Bože Vukušić tvrdi da je tajna služba Jugoslavije u tom
tokom 2007. koliko je bilo likvidiranih političkih emigranata u vreme Titovog režima, od
BIA je dobio odgovor da ona o tome nema podataka. – Svedočenje Aleksandra Čotrića, Pravila
službe – Insajder 2. oktobar 2008, televizija B92.
68
april 1977, 42.
69
Mark Lobi, Tajne službe Srbije, I, Beograd 2006, 117.
70
Aleksa Đilas piše o tome kako je falsifikovan ceo broj Naše reči i kako je lažno
objavljena narudžbenica za njegovu knjigu o ocu Milovanu Đilasu. Više u A. Đilas, U
emigraciji, Beograd 2009, 237, Izjava Božidara Prelevića, 5. oktobar 2008. Utisak nedelje, TV
B92.
71
bezbednosti – izlaganje saveznog sekretara za unutrašnje poslove Franje Herljevića, 18. mart
1975, 4.
periodu likvidirala više od 69 hrvatskih nacionalista u Evropi i Južnoj Ame-

rici.72 Marko Lopušina navodi ukupno 110 ubijenih emigranata u periodu
1946–1990, još 25 neuspelih uz 8 smrtnih kidnapovanja, uz 14 uspelih i
neuspelih otmica.73 Još uvek su nedovoljno rasvetljene okolnosti atentata
na Ante Pavelića 10. aprila 1957. i postavljanja bombe u Hrvatskom domu
u Buenos Ajresu 1960. kojom prilikom je stradalo više civila, među kojima i
dece. Tokom 60-ih i 70-ih pominje se da je likvidirano na desetine hrvat-
skih proustaških i desničarskih političkih emigranata. Najviše pažnje je
pridavano likvidaciji emigrantskih vođa: Maksa Luburića, predsednika eks-
tremne hrvatske emigracije Hrvatski narodni odpor (HNO) u letovalištu
Carcagente, nedaleko od Valensije u Španiji (20. aprila 1969), Nahida
Kulenovića u Damasku 1969, Branimira Jelića 1972. u Berlinu i Brune
Bušića 16. oktobra 1978. u Parizu, kao i Blagoja Sambeskog člana make-
donske organizacije DOOM koji je zaklan nožem u Parizu 1975.74
Prema podacima o koje je objavio britanski časopis Daily record
1989, jugoslovenska tajna policija je najviše likvidacija u emigraciji imala u
SR Nemačkoj, čak 28, u Francuskoj i Italiji po 7, u Belgiji je izvršeno 6, a po
2 u SAD, Argentini, Austriji i Švedskoj. Najmanje atentata SDB je izvršila u
Velikoj Britaniji, Kanadi, Španiji, Južnoj Africi, Australiji i Švajcarskoj – po
72
Boža Vukušić, HRB – rat prije rata, Zagreb 2012.
73
Marko Lopušina, Ubice u ime države, Beograd 2012.
74
Među nastradalima je najviše članova ustaških organizacija koje su bile najbro-
jnije, ali i najopasnije po SFRJ. U razdoblju od 1946. do 1990. služba je, navodno, likvidira-
la 69 hrvatskih emigranata, a osmorica su nestala. Izvršila je 24 neuspela atentata na
hrvatske emigrante, žrtve su se izvukle s lakšim ili težim ozledama. Trojica su oteta, a četvo-
rica su se spasila od otmice. Na toj listi su: dr I. Protulipac, G. Pasti, M. Milićević, H. Ursa,
M. Rukavina, K. Tolj, N. Kulenović, V. M. Luburić, J. Senić, S. i T. Ševo, B. Jelić, N. Penava,
B. Bušić, A. Cikoja, J. Oreč, S. Nižić, A. Kostić i I. Furlić, S. Đureković i D. Đureković i drugi.
Atentat na A. Pavelića 10. aprila 1957. u predgrađu Lomas del Palomar u Buenos Airesu (od
kojeg je preminuo 29. decembar 1959. u Španiji), izvršio je srpski politički emigrant Blagoje
Jovović, iako su na njegovoj likvidaciji radile i srpska i hrvatska služba bezbednosti kao i
jevrejski Mosad. Odluku o likvidaciji Stjepana Đurekovića u akciji Dunav donela je, na-
vodno, Milka Planinc, u svojstvu predsednika Saveta sa zaštitu ustavnog poretka. Glavni
razlog za preuzimanje najstrožih mera SDB SSUP-a, bila je, navodno, Đurekovićeva namera
da se vrati u Jugoslaviju i da na suđenju svedoči o kriminalnim radnjama vrha Saveza
komunista Jugoslavije. U Bavarskoj je tim povodom vođena obimna istraga. Tokom 2008.
osuđen je jedan od aktera atentata Krunislav Prates, a Hrvatskoj je doneo velike probleme
tokom 2013. zahtev Nemačke da se izruči Josip Perković bivši visoki funkcioner SDB optu-
žen za učešće u atentatu. – Prema B. Vukušić, Tajni rat UDB-e protiv hrvatskih iseljenika iz
Bosne i Hercegovine, Zagreb 2003, 463–464. Prema drugom istraživaču I. Ćizmiću, radi se o
67 ubistava, 4 oteta, 5 pokušaja otmice, 4 nestala i 29 neuspelih atentata. Čizmić tvrdi da su
otmicu hrvatskog književnika V. Čižeka 1977. organizovali i sproveli agenti H. Milić, T. Ko-
kot, I. Sprečkić, J. Ansić, S. Dinda i B. Pletikosa, prema direktivi šefa bosansko-
hercegovačke UDB-e D. Zgonjanina. – Ivan Čizmić, Iseljena Hrvatska, Zagreb 2006; Pero
Zlatar, Meta poglavnik: Živ ili mrtav, Zagreb 2010.
75
jedan. Pojedini politički emigranti su likvidirani na krajnje brutalan način
radi zastrašivanja. Tako su u noći 18/19. juna 1977. u Čikagu, poznati emi-
grant i politički aktivista u SAD Dragiša Kašiković i maloletna Ivanka Milo-
šević izbodeni sa više desetina uboda nožem kako bi se poslala poruka i zas-
trašili ostali. Godine 1960, u Buenos Ajresu u dvorani Hrvatskog doma akti-
virana je bomba u čijoj je detonaciji poginula i trogodišnja Dinka Domanči-
nović.
Telo srpskog političkog emigranta u SAD, Borivoja Manića je, 1986.
izmasakrirano i razbacano po gepeku automobila u Čikagu.76 U literaturi, u
svedočenjima nekih bivših pripadnika službe i među emigrantima se obično
govori o dvadesetak srpskih političkih emigranata koji su pali kao žrtve
„neutralisanja“.77 Spisku treba dodati emigrante stradale prilikom kidnapo-
vanja Vlade Dapčevića početkom avgusta 1977. u Bukureštu, Aleksandra
Opojevića i Đoke Stojanovića, još neke „sumnjive slučajeve“ koje tek treba
istražiti, kao i desetak likvidiranih ekstremnih albanskih emigranata od
kojih su najpoznatiji braća Jusuf i Baroš Gervala, Vehbi Ibrahimi, Zeka i
Enver Hadri.78
75
Navodi se Dejli rekord, London 1989, u R. Kalabić, Srpska emigracija, Beograd
2001.
76
Svedočenja bivšeg načelnika beogradske SDB Dušana Stupar, Pravila službe –
Insajder 2. oktobar 2008, TV B92; Radovan Kalabić, Srpska emigracija, Beograd 2001, 85.
77
Siniša Ocokoljić, komandant Mlavskog korpusa JvuO (Jugoslovenske vojske u
otadžbini), ubijen pod nerazjašnjenim okolnostima 1953. u Italiji; Duško Raketić, poverenik
u Dinarskoj diviziji (JvuO) ubijen 1967. u Francuskoj; Andrija Lončarić, bivši oficir
Jugoslovenske kraljevske vojske i jedan od osnivača SOPO Otadžbina, likvidiran 10. marta
1969. u Parizu; Ratko Obradović, urednik ljotićevskog lista Iskra, likvidiran 17. aprila 1969.
u Minhenu; Sava Čubrilović, politički emigrant urednik antikomunističkog lista Jugosloven i
dopisnik lista Srpska borba, likvidiran 15. decembra 1969. u Švedskoj; Jakov Ljotić, brat
Dimitrija Ljotića, urednik ljotićevske Iskre, ubijen 8. jula 1974. u Minhenu; Bora Blagojević,
emigrant aktivan u Belgiji, likvidiran u Briselu 8. marta 1975; Petar Valić, urednik lista
Vaskrs Srbije, likvidiran 12. maja 1975. u Briselu; Miodrag Bošković, publicista i urednik
emigrantskih novina, ubijen u Belgiji 6. avgusta 1976; Dragiša Kašiković, novinar i
publicista čikaške Slobode i Ivanka Milošević kojoj je bio očuh, ubijeni 19. juna 1977. u
Čikagu; Bogdan Mamula, politički emigrant u SAD, ubijen 18. avgusta 1977. u Geriju,
Indijana; Borislav Vasiljević, vlasnik srpskog radija Čas, ubijen 1. februara 1979. u američkoj
državi Indijani; Dušan Sedlar, predsednik SNO u Zapadnoj Nemačkoj, promovisao se kao
predsednik vlade u izbeglištvu, ubijen dve nedelje uoči Titove smrti 16. aprila 1979. u
Dizeldorfu (Nemačka); Jovo Caričić, oficir JVuO, ubijen 17. februara u Beču 1986, a telo mu
je nađeno u Dunavu, u Mađarskoj; Borivoje Manić, ubijen 9. marta 1986. u Čikagu. Radovan
Kalabić spisku stradalih emigranata dodaje i sumnjivu saobraćajnu nesreću Mihaila
Naumovića, političkog emigranta, koji je samo šest meseci posle ubistva D. Kašikovića, 16.
januara 1978, doživeo udes i sleteo u Mičigensko jezero. – R. Kalabić, n. d., 279–286, 331–
336; M. Janković, Žigosani na spisku UDB-e, Politika, 14. jun 2005.
78
Srđan Cvetković, Između srpa i čekića II – politička represija u Srbiji 1953–1985,
Beograd 2011, 484 i dalje.
BIA je 2009. na pitanje Ministarstva dijaspore odgovorila da o ubi-

jenim srpskim emigrantima nema podataka, osim za likvidaciju Jakova Ljo-
tića, čije je ubistvo priznao izvesni Pavle Matić, novinar, koji je 1967–1974.
bio na privremenom radu u inostranstvu i po povratku u zemlju 1977. priz-
nao delo i pred OKS u Beogradu osuđen na 6 i po godina zatvora. Za sluča-
jeve Ratka Obradovića, Miodraga Boškovića i Dušana Sedlara kaže se da su
postojali dosijei, ali da su izgoreli prilikom NATO bombardovanja 1999.79
Švedska policija je osumnjičila jugoslovenskog državljanina Milana Šop
Đokića, za koga se sumnjalo da je agent SDB, za ubistvo Save Čubrilovića.
Milanko Nikolić, bivši inspektor savezne tajne policije, tvrdi da je u vreme
generala Franje Herljevića, na Titov nalog, počelo angažovanje jugosloven-
skih kriminalaca u Evropi za likvidaciju „jugoslovenske neprijateljske emigra-
cije“. Po njemu, politička ubistva emigranata organizovala je savezna tajna
služba SDB Jugoslavije, pa, navodno, BIA o tome nema dokumenta i sazna-
nja o tim državnim atentatima i atentatorima.
Za likvidatore su angažovani spoljni saradnici, špijuni i kriminalci,
koje je SDB štitio.80 Pored ovih najradikalnijih metoda „neutralisanja“ od
strane tajne službe organizovana su kidnapovanja političkih emigranta radi
79
Pod oznakom „službena tajna strogo poverljivo“ BIA je uputila Ministarstvu dijas-
pore Republike Srbije dokument br. 02–721 u kome se navodi kako ne postoje saznanja i
osnovana sumnja da je tajna policija nekadašnje SFRJ odgovorna za likvidaciju 12 emigrana-
ta u inostranstvu u periodu 1969–1986. To je bio zvaničan odgovor na dopis ministra dijas-
pore A. Čotrića kojim je tražio odgovor na pitanje o likvidacije 12 političkih emigranata.
Prema tim navodima postoji osnovana sumnja da su iz političkih razloga likvidirani srpski
emigranti. „BIA nas je obavestila da ništa ne zna o umešanosti agenata nekadašnje zloglasne
Ozne, potom Udbe, pa SDB-a, u ubistva istaknutih političkih emigranata“ – otkriva A. Čotrić i
pojašnjava da je pomenuti dokument zakasneli odgovor na dopis koji je to ministarstvo
uputilo direktoru BIA Radetu Bulatoviću 18. avgusta 2004. – M. Janković, Žigosani na spisku
UDB-e, Politika, 14. jun 2005.
80
Jedan od najprozivanijih za likvidacije J. Senića 1972, S. Ševe sa ženom i 10-
godišnjim detetom u Minhenu 1971, S. Mužića, takođe u Minhenu 1981. i pokušaj ubistva
Nikole Štedula u Škotskoj 1988 – Vinko Sindičić je, navodno, bio agent provokator i likvida-
tor za službu državne bezbednosti, zbog čega je osuđen u Škotskoj na 15 godina zatvora. U
Hrvatskoj je optužen 1993. i za ubistvo B. Bušića zbog čega je Hrvatska tražila 1996. i dobila
njegovo izručenje krajem 1998. Zbog optužba za učešće u ubistvu B. Bušića i S. Đurekovića
vodio se sudski spor u Hrvatskoj. – Sindičić prekasno podnio tužbu protiv nakladnika Globusa?
Vjesnik, 1. listopad 1999. Kako piše Bože Vukušić, među likvidatorima emigranata su najpo-
znatiji bili Ilija Stanić iz Sarajeva (ubica Maksa Luburića), Bogoja Panajotović iz Niša, Ivan
Galić, Vinko Sindičić iz Rijeke (navodno ubio 11 ustaša) pominju se Željko Ražnatović
Arkan, Đorđe Božović Giška, Andrija Lakonić, Darko Ašanin i mnogi drugi. Poznat je slučaj
Slobodana Radojev Mitrića zvanog Karate Bob koji je 1973. imao zadatak da likvidira Vladi-
mira Dapčevića, od čega je odustao i prebegao u Holandiju; B. Vukušić, Tajni rat UDB-e pro-
tiv hrvatskih iseljenika iz Bosne i Hercegovine, 463–464; Z. Jovanović, Umesto potezanja revol-
vera pozdrav s Dapčevićem, Ispovest jednog razočaranog udbaša, feljton Danas, 10. maj 2004; I.
Udovičić, T. Đurić, V. Đurić, I. Jednobrković, Hrvatski nacionalni pokret, Zagreb 1997, 66–68.
suđenja u zemlji, poput Vlade Dapčevića 1975, Bate Todorovića 1975, Mile-
te Perovića 1977. Sumnjalo se da je isto urađeno i sa hrvatskim nacionalis-
tima Krunoslavom Draganovićem (1967)81 i Venceslavom Čižekom (1977).
***
Hrvatska-proustaška a kasnije i albanska ekstremna emigracija bili
su glavni nosioci političkog terorizma prema socijalističkoj Jugoslaviji. Pri
tom treba imati u vidu višedecenijsku pa i vekovnu tradiciju albanske i
hrvatske borbe za nezavisnu državu, ponekad i svim sredstvima. Kod Alba-
naca se ta linija može pratiti još od 1878, preko 1913, 1919–1923, 1945,
1981, 1989. do 1999, a kod hrvatske emigracije od 1932, 1941–1945, 1947,
1972. U srpskoj političkoj emigraciji, osim jednog kontroverznog slučaja
1977–1978, nijedan ozbiljniji teroristički akt nije zabeležen posle 1945,
izuzimajući anarhične očajničke akcije odmetnutih četničkih grupacija do
polovine 50-ih.
Glavni tok srpske emigracije, a još više Srbi u matici, izjašnjavao se
za prihvatanje Jugoslavije kao države. Ozbiljnije su učestvovali u krivičnim
delima protiv naroda i države kao ibeovci, monarhisti-četnici, liberali-
demokrati ili socijalisti boreći se za drugačiji oblik društveno-političkog i
administrativnog uređenja, ali ne i negirajući samu državu Jugoslaviju.
Hrvatska politička emigracija je u najvećem delu bila antijugoslovenski
opredeljena.
Na osnovu analize mnogih slučajeva ubistava političkih emigranata
za koje postoji osnovana sumnja da je reč o političkim likvidacijama, vrhovi
talasa se uočavaju krajem 60-ih, zatim polovinom 70-ih i kasnije 1983–
1984. Zamah terorističkih aktivnosti ali i radikalnog odgovora države na
njih pada upravo tokom sedamdesetih u vreme globalne ekspanzije terori-
zma. Serijska ubistva političkih emigranata na teritoriji SAD počinju posle
1977. nakon pokušaja otmice aviona u SAD i hapšenja članova emigrantske
organizacije SOPO. Na meti je, osim stvarnih terorista, bio i veliki broj
uglednih političkih aktivista, novinara i vlasnika medija, antikomunističkih
intelektualaca, najviše u SR Nemačkoj. Neki od likvidiranih su duboko
zagazili u osmu deceniju života. Osim zastrašivanja i preventivnog delova-
81
Kontroverzan je slučaj dr Krunoslava Draganovića, bivšeg profesora Teološkog
fakulteta u Zagrebu, krajem rata navodno jednog od organizatora Pacovskih kanala, kojim su
mnogi ustaški emigranti izbegli iz zemlje. UDB-a je posedovala informaciju da Draganović
radi za vatikansku, italijansku i američku obaveštajnu službu. Objavljeno je da se novembra
1967. dobrovoljno vratio u zemlju, dok se u emigraciji pričalo o kidnapovanju. Sam je ćutao
o tome, a živeo je u Sarajevu pod prismotrom do smrti 1982. godine. Neki istraživači smatra-
ju da se radilo o višestrukom špijunu. Radmila Radić, Država i verske zajednice 1945–1970,
II, Beograd 2002, 437; Dragoljub Živojinović, Vatikan, Katolička crkva i jugoslovenska vlast
1941–1958, Beograd 1994, 94.
nja protiv terorizma najverovatnije su intenzivniji progon i radikalnije

metode „neutralisanja“ političkih emigranata od strane države usledile kao
posledica težnje da se spreči organizovanije propagandno delovanje prema
ekonomskoj emigraciji čija je masovnost eksplodirala od kraja 60-ih godina
prošlog veka.
Srdjan Cvetković
TERRORISM AND YUGOSLAV POLITICAL EMIGRATION
Summary
The work analyzes forms of terrorist activities of political émigrés

against the communist régime in Yugoslavia that culminated from the sec-
ond half of the sixties until the beginning of the eighties of the last centu-
ry. Also, it gives an overview how the State reacted to challenges posed by
terrorists’ through the process of neutralization of the extreme emigrants.
According to the analysis executions of the emigrants reached peaks during
the 1960s, then in the 1970s and between 1983–84. Intensity of the terro-
rist activities and the State’s radical answer to it was noticeably high during
the 1970s or during the global expansion of the terrorist activities. It is
indicative that serial killings of political emigrants in the USA began after
1977 following the high jacking of the plane in the USA and the arrest of
the members of the SOPO terrorist organisation. Besides the terrorists
many prominent political figures, journalists and media moguls, anticom-
munist intellectuals mostly from Germany were targeted. In an attempt to
stop organised propaganda activities aimed at economic emigrant the State
applied methods for neutralisation of political emigrants, threats and pre-
ventative measures against the terrorists which reached its peak at the end
of the 1960s.
Dr DRAGAN BOGETIĆ, naučni savetnik
Institut za savremenu istoriju UDK 327(497.1:47)"1970/1973"
Beograd, Trg Nikole Pašića 11 323(497.1:47)"1970/1973"
SOVJETSKA POLITIKA PREMA JUGOSLAVIJI

TOKOM PRVE FAZE BIPOLARNOG DETANTA
APSTRAKT: U članku je obrađena pozadina i determinante poboljšanja

jugoslovensko-sovjetskih odnosa početkom 70-ih godina prošlog veka. U
okviru nastojanja sovjetskih zvaničnika da na širem međunarodnom
planu objasne i dobiju podršku za svoju novu kooperativnu strategiju
prema SAD, formulisanu u sklopu „Programa za mir“, usvojenom na
XXIV kongresu KPSS, zvaničnici iz Kremlja su zauzimali sve pozitivniji
stav prema pokretu nesvrstanosti i jednoj od najuticajnijih članica tog
pokreta – Jugoslaviji.
Ključne reči: Jugoslavija, Sovjetski Savez, pokret nesvrstanih, međunarodni

odnosi, detant
Saradnja Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom uvek je za Josipa Broza

Tita i njegove saradnike predstavljala jedan od ključnih spoljnopolitičkih
prioriteta, kako sa stanovišta realizacije elementarnih premisa načela ekvi-
distance na kome se zasnivala jugoslovenska politika nesvrstanosti, tako i
sa stanovišta borbe za afirmaciju i priznanje sopstvenog modela socijalizma
unutar međunarodnog radničkog pokreta. U sličnim političkim i ideološkim
koordinatama mogao se sagledati i interes vlastodržaca iz Kremlja za unap-
ređenje saradnje sa režimom u Beogradu. Odnosi sa Jugoslavijom uvek su
za SSSR i KPSS imali širi međunarodni značaj, kako sa stanovišta njihove
politike u međunarodnim odnosima, tako i sa stanovišta politike u međuna-
rodnom komunističkom pokretu. Obe strane su se pri tome rukovodile uza-
jamno nespojivim i neostvarljivim krajnjim ciljevima. Jugoslavija je želela
punu saradnju sa SSSR-om, lišenu bilo kakvog oblika sovjetskog pritiska u
pogledu uključivanja Jugoslavije u socijalistički lager. Za Leonida Brežnjeva
 Rad deo projekta Srpsko društvo u jugoslovenskoj državi u 20. veku: između demo-
kratije i diktature, (177016), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog
razvoja Republike Srbije.
200 Dragan Bogetić Istorija 20. veka, 2/2014
i njegove sledbenike, pak, upravo je pridruživanje Jugoslavije familiji pro-

sovjetskih, socijalističkih država predstavljalo ključni preduslov za iskrenu i
čvrstu saradnju dve države. Pošto ni jedni ni drugi nisu bili spremni da
odstupe od svojih polazišta, prišlo se iznalaženju privremenih kompromisa,
pri čemu su i Tito i Brežnjev, svako sa svoje strane, verovali da vreme radi
za njih i da će određene unutrašnje i spoljne okolnosti u bližoj ili daljoj
budućnosti omogućiti pobedu njihove opcije.
Koncipiranjem nove spoljnopolitičke strategije Sovjetskog Saveza
na XXIV kongresu KPSS 1971. godine, zvaničnici iz Moskve su bitno revi-
dirali svoje stavove prema Jugoslaviji i njenoj međunarodnoj poziciji. Sa
promenom globalne spoljnopolitičke strategije Sovjetskog Saveza menjali
su se i pogledi na politiku i pokret nesvrstanosti, odražavajući postepeno
realne odnose u međunarodnoj zajednici. Iako je u ovom procesu bilo pov-
remenih uspona i padova, razvoj sovjetskih stavova je u globalu išao uzlaz-
nom linijom: od ranijeg perioda ignorisanja nesvrstanosti, preko faze u
kojoj se nesvrstanost priznaje kao snaga mira (doduše, samo kao „rezerva“
socijalističkih snaga), do perioda početkom 70-ih godina, u kome se nesvrs-
tanost ocenjuje kao značajan prilog miru i samostalan i aktivan faktor
međunarodnih odnosa. To je bilo vreme kada se u zvaničnim dokumentima
sovjetske partije i vlade bezrezervno prihvata stanovište da se pokret nesvr-
stanosti nametnuo kao važan činilac savremenih međunarodnih odnosa, da
je njegovo postojanje u interesu mira i ravnopravnih odnosa između svih
zemalja, te da bi bilo neophodno da ojača svoju ulogu u svetskoj politici.
Akcije pokreta nesvrstanosti su bile pozitivno vrednovane, a on sam po sebi
ocenjen kao „uočljiv faktor međunarodnog života i važna karika borbe pro-
tiv imperijalizma“, te da stoga „ima progresivan karakter“. Prema sovjet-
skim gledištima, ključ jačanja uloge nesvrstanih je u vernosti izvornim
principima i zbijanju redova na toj osnovi.1
Međutim, izvorni principi nesvrstavanja i smisao te politike su se u
SSSR-u svodili samo na borbu protiv imperijalizma i kolonijalizma, protiv
rata i agresije, tako da je sama suština nesvrstanosti i dalje bila svesno zao-
bilažena. Menjajući stavove prema nesvrstanosti, Sovjetski Savez se poste-
peno prilagođavao novoj stvarnosti u međunarodnim odnosima, ali uvek
nastojeći da nesvrstanost uklopi u okvire svoje globalne međunarodne stra-
tegije na način koji bi najbolje odgovarao realnim sovjetskim spoljnopoliti-
čkim interesima. Dodatni stimulans za intenzivniji pristup SSSR-a pokretu
nesvrstanih proizilazio je iz povećanog interesovanja i jačeg „ideloško-
političkog pritiska“ Kine i SAD na sam pokret nesvrstanih. Od sredine 70-ih
1
Dragan Bogetić, Evolucija sovjetskih gledišta prema politici nesvrstanosti. Razlike u
jugoslovenskom i sovjetskom poimanju načela miroljubive koegzistencije, Istorija 20. veka, br. 2,
Beograd 2012, 131–145.
Sovjetska politika prema Jugoslaviji tokom prve faze bipolarnog detanta 201
godina Kina zauzima mnogo aktivniji stav prema nesvrstanim zemljama,

težeći da ih privuče na svoju stranu i pretvori u svoju „rezervu“, da ih sup-
rotstavi Sovjetskom Savezu ili da im nametne svoju doktrinu o neophodno-
sti borbe protiv razornog dejstva „dva imperijalizma“ (američkog i sovjet-
skog). U isto vreme, i SAD su pojačale ideološko-političko delovanje u
odnosu na pokret nesvrstanih, nastojeći da mu oslabe antiimperijalističku
oštricu, odvoje ga od „prirodnih saveznika“ (bloka prosovjetskih država) i
razjedine pokret u celini.2
Ovakve namere glavnih sovjetskih suparnika, koji su u vanblokov-
skim zemljama tražili nova uporišta, znatno su pojačale interesovanje Sov-
jetskog Saveza za nesvrstavanje.
I na kraju, približavanje i poklapanje interesa i ciljeva Sovjetskog
Saveza i nesvrstanih zemalja u mnogim značajnim pitanjima na međunaro-
dnom planu takođe su bili jedan od važnih uzroka radikalnog zaokreta u
odnosu na pokret nesvrstanosti. U borbi protiv kolonijalizma i neokolonija-
lizma u Ujedinjenim nacijama, kao i u borbi za mir i međunarodnu sarad-
nju na osnovama miroljubive koegzistencije, našli su se na istim pozicijama
i Sovjetski Savez i nesvrstane zemlje, što je dovelo do približavanja njihovih
stavova, a u isto vreme i pothranjivalo iluziju o identitetu interesa i ciljeva,
odnosno o prirodnom savezništvu socijalističkih i nesvrstanih zemalja. Sov-
jetski političari bili su jednodušni u oceni da bez postojanja svetskog siste-
ma socijalizma, nikada ne bi bilo mogućno voditi politiku nesvrstanosti, niti
bi bilo mogućno formiranje pokreta nesvrstanosti. Stoga su osnovni pre-
duslov opstanka ovakve politike i realizacije njenih prioriteta i ciljeva, videli
isključivo u tesnom vezivanju nesvrstanih zemalja za socijalistički lager i
SSSR.
U duhu nove spoljnopolitičke platforme SSSR-a usvojene na XXIV
kongresu KPSS i u duhu „Programa za mir“, može se pratiti nastup sovjet-
skih zvaničnika tokom Titove zvanične posete Sovjetskom Savezu, od 5. do
10. juna 1972. Tom prilikom sa sovjetske strane istaknuta je bezrezervna
podrška jugoslovenskoj politici nesvrstanosti i Titovim mirovnim inicijati-
vama pokrenutim u cilju razrešavanja nagomilanih svetskih problema.
Istaknuta je, osim toga, bliskost ili identičnost stavova SSSR i Jugoslavije u
pogledu svih ključnih međunarodnih problema i najopasnijih žarišta svet-
ske krize. Praktično sva važnija sporna pitanja koja su stajala na putu unap-
ređenja bilateralnih odnosa bila su, tokom razgovora Tita i Brežnjeva, ili
razrešena, ili potisnuta u drugi plan i relativizovana. Stalno je istican nap-
redak u saradnji dve zemlje i potreba da se ta saradnja još više proširi u
svim sferama političkih, ekonomskih i kulturnih odnosa. U Zajedničkom
kominikeu istaknuta je „životvornost“ principa Beogradske deklaracije iz
2
Isto.
1955. godine, Zajedničke izjave Tita i Hruščova date u Moskvi 1956. i Izjave
Tita i Brežnjeva, usvojene u Beogradu, septembra 1971, kao osnove na kojoj
se zasnivaju i na kojoj će se i ubuduće graditi odnosi dve zemlje. U tom
duhu je napomenuto da „sovjetska strana podržava antiimperijalističku
usmerenost politike nesvrstanih zemalja i, u vezi s tim, pozitivno ocenjuje
njenu ulogu u učvršćenju mira i međunarodne saradnje, u borbi naroda
protiv kolonijalizma i neokolonijalizma, za nezavisnost i društveni progres“.
Tito je pozvao Brežnjeva, Podgornog i Kosigina da „učine zvaničnu i prija-
teljsku posetu SFRJ“, što je „prihvaćeno sa zadovoljstvom“. U znak pošto-
vanja, Titu je na svečan način u Kremlju uručeno najviše sovjetsko odliko-
vanje – Orden Lenjina, a potom upriličena još jedna počast – dodela mar-
šalske sablje.3
Rezultat vidnog poboljšanja jugoslovensko-sovjetskih odnosa bili su
izuzetno povoljni i izuzetno obimni sovjetski investicioni krediti Jugoslaviji.
SSSR je odobrio dugoročni robni kredit Jugoslaviji u iznosu od 540 miliona
dolara (najveći pojedinačni kredit koji je Jugoslavija u to vreme dobila iz
inostranstva) za finansiranje izgradnje i rekonstrukcije 38 privrednih obje-
kata u Jugoslaviji sa rokom otplate od 10 do 12 godina i kamatom od 2%.
Ovaj kredit trebalo je da bude stavljen na raspolaganje Jugoslaviji već od
1973. godine. Osim toga, SSSR je u načelu prihvatio da finansira izgrad-
nju i rekonstrukciju još 11 privrednih objekata u Jugoslaviji u ukupnom
iznosu od 450 miliona dolaru, čije je korišćenje trebalo da počne tokom
1976 godine.4
Iako je kooperativan nastup zvaničnika iz Moskve nailazio na izuze-
tno pozitivan prijem jugoslovenskog rukovodstva, on je, istovremeno, i
dalje bio u Beogradu tumačen kao „iznuđeni strateški kurs“, uslovljen real-
nošću bipolarnog detanta i „novim sovjetskim taktičkim pristupom Jugos-
laviji“ koji bi trebalo da obezbedi postepeno jugoslovensko uključivanje u
prosovjetski blok. U duhu ovakve jugoslovenske procene, nametao se zak-
ljučak da Sovjeti „vide svoju istorijsku šansu“ u razornom efektu aktuelne
ekonomske i međunacionalne krize u Jugoslaviji, koja će kad-tad dovesti do
potpune destabilizacije države i prinuditi jugoslovensko rukovodstvo da
zatraži pomoć od Moskve. „Osnovni strateški cilj SSSR prema Jugoslaviji
ostao je neizmenjen – dugoročna orijentacija na privlačenje Jugoslavije i
SKJ u ’lager’. „Međutim, izmenile su se međunarodne okolnosti i uslovi, te
se otuda i taktika SSSR i KPSS prema nama menja i prilagođava tim novim,
promenjenim uslovima. Bitan činilac u našim odnosima je unutrašnja sta-
3
AJ, KPR, I-2/53. Materijal o poseti J. B. Tita SSSR, jun 1972; Borba, 11. jun 1972.
Zajedničko saopštenje o jugoslovensko-sovjetskim razgovorima.
4
AJ, KPR; I-5-b/99–26. Informacija o jugoslovensko-sovjetskim odnosima sa osvrtom
na neka aktuelna pitanja politike KPSS u međunarodnom radničkom pokretu.
bilnost našeg društva i dosledna orijentacija na dalji razvoj samoupravlja-

nja, kao i nesvrstana spoljna politika kao dugoročna orijentacija na među-
narodnom planu... Karakteristično je da u kriznim situacijama kod nas,
SSSR povećava pritiske na Jugoslaviju... Ovakva sovjetska politika je sraču-
nata i na pripremanje sovjetskih pozicija za tzv. posttitovski period“.5
U obimnom elaboratu Ministarstva inostranih poslova Jugoslavije
u kome je detaljno analizirana sovjetska strategija prema jugoslovenskoj
politici nesvrstavanja, ocenjeno je da „sovjetska strana nastoji da valorizuje,
kako celinu unapređenja naših odnosa, tako i međunarodnu situaciju, da bi
obezbedila odgovarajuća ’pomeranja’ Jugoslavije ka koordiniranoj aktivnos-
ti ’socijalističke zajednice’, vodeći pri tom računa da ova nastojanja ne pop-
rime dimenzije direktnijeg pritiska i postanu kontraproduktivna“. U tom
smislu uočena je veća sovjetska „fleksibilnost“ prema jugoslovenskoj nesvr-
stanosti i uvažavanje specifičnosti međunarodne pozicije Jugoslavije. Nara-
vno, takva pozicija ne čini se zvaničnicima iz Moskve primerena spoljnopo-
litičkom nastupu jedne socijalističke države, ali sve to više ne predstavlja
razlog za zaoštravanje odnosa sa njenim rukovodstvom. Konačno su stvo-
reni uslovi za otvorenu i tolerantnu atmosferu i za iznošenja razlika u gle-
dištima bez uobičajenog pogoršanja bilateralnih odnosa tim povodom.
„Moglo bi se, možda, konstatovati da se u praksi obrazovala izvesna ’legiti-
mnost’ uzajamne nesaglasnosti u ovom pogledu, odnosno da su se ’legalizo-
vali’, kako sovjetska inicijativnost (na širokom frontu) u ovom smislu, tako
i naša odbijanja, odnosno, neprihvatanja ovih inicijativa, jer bi to značilo
postepeno ’eroziju’ naše nesvrstane pozicije... Realno je očekivati da će se
ova ’dvojnost’ nastaviti, odnosno, nije realno očekivati da će sovjetska stra-
na načelno odustati od svojih nastojanja“.6
Ova „dvojnost“ došla je do izražaja i tokom posete Jugoslaviji pred-
sednika Ministarskog saveta SSSR, Alekseja Nikolajeviča Kosigina, od 24.
do 30. septembra 1973.
U razgovorima jugoslovenske i sovjetske delegacije vrlo je pozitivno
ocenjeno stanje bilateralnih odnosa i realizacija ranije koncipiranih priori-
teta saradnje. Uočena su brojna pitanja iz međunarodnih odnosa u kojima
se stavovi dve strane u potpunosti poklapaju. Tokom razgovora sa jugoslo-
venskim zvaničnicima, sovjetski premijer je pokušao da obezbedi što koo-
perativniji prilaz svojih domaćina „Programu mira“, usvojenom na XXIV
kongresu KPSS, tretirajući taj program kao široku političku platformu na
kojoj treba da se zasniva spoljnopolitičko delovanje svih socijalističkih
zemalja i svih miroljubivih snaga u svetu. U tom smislu, Kosigin je obaves-
5
Isto.
6
AJ, KPR; I-5-b/99–26. O nekim pitanjima sovjetskog gledanja na sadašnju politiku
SKJ i odnosa prema ovoj politici.
tio Tita da se u Moskvi razmatra mogućnost da se narednih godina održi

konsultativni sastanak evropskih komunističkih partija, kako bi ove partije
zauzele konkretne „zajedničke stavove“ u vezi sa najnovijim događajima i
utvrdile „zajedničku političku liniju“ oko budućeg organizovanog nastupa u
međunarodnim odnosima. S jugoslovenske strane je, kao i obično, načelno
podržana ovakva inicijativa, ali je ukazano i na određene jugoslovenske
rezerve po tom pitanju. Za Tita i njegove saradnike učešće na ovakvim sku-
povima bilo je prihvatljivo samo pod uslovom da se jugoslovenskim komu-
nistima prethodno obezbedi aktivno uključivanje u pripreme i organizaciju
konsultativnog sastanka i puno učešće u izradi dnevnog reda. Insistirano je
i na tome da odluke i dokumenta na sastanku evropskih komunističkih par-
tija moraju biti prihvatljivi za sve partije i ne smeju biti u suprotnosti sa
politikom i pozicijama bilo koje partije. Stoga bi se sve odluke i sva doku-
menta morala donositi konsenzusom (uz saglasnost svih učesnika) i biti
zasnovana na načelima samostalnosti i ravnopravnosti partija i država.7
Kosigin je, po već ustaljenom pravilu koje je davalo ton svim jugos-
lovensko-sovjetskim samitima, izneo značajne primedbe u pogledu jugoslo-
venske štampe i njenog „neobjektivnog“ izveštavanja o politici Varšavskog
pakta i SSSR-a. Problem, naravno, nije bio u štampi, jer je ona samo verno
prenosila i odslikavala stavove jugoslovenskog rukovodstva o ključnim
međunarodnim pitanjima. Problem je bio, upravo, u nesaglasnosti tih zva-
ničnih stavova jugoslovenskog rukovodstva sa stavovima sovjetskih komu-
nista. Da bi izbegao oštru polemiku sa svojim domaćinama, Kosigin je, kao i
ostali sovjetski zvaničnici, napadao stavove novinara u želji da skrene paž-
nju na neprihvatljivost stavova jugoslovenskih političara. Po običaju Tito je,
uz određenu samokritičnost prema jugoslovenskoj štampi, skrenuo pažnju
svom sagovorniku da ni on nije zadovoljan pisanjem sovjetske štampe. Pri-
govorio je da ona, kada je reč o Jugoslaviji, po neki put izveštava dosta jed-
nostrano i na vrlo selektivan način bira teme. Predložio je da se informativ-
na delatnost ugovorno reguliše, na čemu je inače već odavno insistirala
Jugoslavija, a što je sovjetska strana uporno izbegavala. Radilo se o širem
problemu vezanom za evidentno odsustvo reciprociteta u informativnoj
oblasti, na štetu Jugoslavije. Dakle, o nezadovoljavajućem stanju u sovjet-
skim medijima u pogledu položaja i prisustva tema koje su se ticale jugoslo-
venskog društva. Zbog toga su iz Beograda već godinama upućivani zahtevi
da se tu uspostavi adekvatnija proporcija i angažovanije pristupi pitanju
povećanja kupovine jugoslovenske štampe, periodike, knjiga i filmova i
7
AJ, KPR, I-3-a/101–145. Poseta Predsednika Ministarskog saveta SSSR, Alekseja
Nikolajeviča Kosigina; Zabeleška o razgovoru Predsednika Republike Josipa Broza Tita sa Predse-
dnikom sovjetske vlade Aleksejom Kosiginom, 28. septembra 1973. godine na Brionima; KPR, I-
2/55. Inicijative za održavanje novog svetskog savetovanja komunističkih i radničkih partija.
obezbedi njihovo veće prisustvo na tržištu i TV ekranima u SSSR. Kosiginu

je skrenuta pažnja i na činjenicu da njegova vlada nije prihvatila ni zahtev
Jugoslavije da se u Moskvi otvori jugoslovenski informativni centar po uzo-
ru na sovjetski Dom kulture u Beogradu („koji u svojoj veoma izraženoj
propagandnoj delatnosti redovno izlazi iz okvira ranijeg međudržavnog
aranžmana i krši odredbe jugoslovenskih pozitivnih propisa“). Odbijajući
da se izjasni u pogledu mogućnosti otvaranja jugoslovenskog Doma kulture
u Moskvi, Kosigin je, ipak, konačno prihvatio predlog da se informativna
delatnost dve države ugovorno reguliše posebnim normativnim aktom,
čime su stvoreni uslovi da Jugoslavija ostvari povoljniji tretman u ovoj
oblasti i obezbedi veći uticaj u medijskoj sferi.8
Pošto su dvočasovni zvanični politički razgovori Tita i Kosigina u
Beloj vili na Brionima završeni, tokom svečanog ručka, priređenog u čast
sovjetskog premijera, Tito je održao govor koji je u velikoj meri odstupao od
jugoslovenskih nastojanja za vođenjem izbalansirane politike prema bloko-
vima i koji je išao u prilog sovjetskog gledišta o „prirodnom savezništvu“
pokreta nesvrstanosti i Varšavskog pakta. Osvrćući se na odluke nedavno
održanog Alžirskog samita nesvrstanih zemalja, Tito je uporno isticao anti-
zapadnu i antiameričku usmerenost Pokreta nesvrstanosti – „borbu protiv
imperijalizma“ i istovremeno hvalio govor Brežnjeva u Alma Ati (u Kazah-
stanu) u kome je sovjetski lider sveo međunarodnu aktivnost pokreta
nesvrstanih upravo na ovu njegovu odrednicu. „Vidi se da vi potpuno shva-
tate ulogu koju nesvrstani igraju u svijetu, njihovu borbu protiv imperijali-
zma, kao i njihova nastojanja, zajedno sa socijalističkim zemljama, da ta
borba bude čim efikasnija... Ja mislim da je to dobar prilog borbi svih pro-
gresivnih snaga u svijetu protiv imperijalizma, a za poboljšanje međunaro-
dnih prilika. Mogu da kažem – a vjerujem da ćete se Vi s tim složiti – da se
naša i vaša spoljna politika u tome podudaraju. To znači da, s jedne strane,
stvaramo čim bolje i šire odnose između naše dvije zemlje, a s druge strane,
da na međunarodnom planu, idemo putem borbe protiv imperijalizma za
bolje odnose među državama i među narodima“.
Na kraju je zaključio da „naši odnosi imaju veliki značaj ne samo za
brži razvitak i proširenje međusobne saradnje, već oni predstavljaju i sna-
žan faktor u okupljanju svih progresivnih snaga na pitanjima koja danas
tište većinu čovječanstva“.9
8
AJ, KPR, I-2/55. Jugoslovensko-sovjetski odnosi; AJ, KPR; I-5-b/99–26. Informacija
o jugoslovensko-sovjetskim odnosima sa osvrtom na neka aktuelna pitanja politike KPSS u među-
narodnom radničkom pokretu AJ, KPR, I-3-a/101–145. Poseta Predsednika Ministarskog saveta
SSSR, Alekseja Nikolajeviča Kosigina; Zabeleška o razgovoru Predsednika Republike Josipa
Broza Tita sa Predsednikom sovjetske vlade Aleksejom Kosiginom, 28. septembra 1973. godine
na Brionima.
9
Borba, 29. septembar 1973.
Interesantno je to što je sve ovo što je Tito izrekao na zdravici u čast

Kosigina, u brojnim izveštajima Ministarstva inostranih poslova Jugoslavije
bilo uporno pripisivano sovjetskim zvaničnicima i objašnjavano kao potpu-
no nerazumevanje suštine politike nesvrstanosti ili kao zlonamerni pokušaj
Sovjeta da se ta politika svede samo na jednu njenu komponentu („borbu
protiv imperijalizma“) koja ide u prilog njihovim pokušajima da se pokret
pretvori u privezak prosovjetskog bloka.10 Ne može se tačno proceniti da li
je ovakav Titov nastup bio motivisan željom za uspostavljanje prisnije sara-
dnje sa SSSR-om kako bi se stvorili povoljniji uslovi za razgovore sa sovjet-
skim zvaničnicima oko intenziviranja podrške Egiptu i Siriji u sklopu aktu-
elnih zbivanja na Bliskom istoku ili se, zapravo, radilo o Titovoj spontanoj
reakciji uzrokovanoj jugoslovensko-američkim nesuglasicama oko Vijet-
namskog rata.
Pomenuta dilema je brzo razrešena tokom Titove posete SSSR-u i
tokom njegovih razgovora sa liderom sovjetskih komunista, Leonidom
Brežnjevom. Samo mesec dana posle Gromikove posete Jugoslaviji, dvojica
državnika su se srela u ukrajinskoj metropoli – Kijevu, gde je Tito boravio u
prijateljskoj poseti od 12. do 15. novembra 1973.
Susret Tita i Brežnjeva protekao je u izuzetno srdačnoj i prijatelj-
skoj atmosferi, kakva nije bila zabeležena tokom prethodnih godina. Već na
samom početku razgovora Brežnjev je istakao da Titova poseta za njega
predstavlja dobru priliku za „prijateljski, partijski susret“, da u tom smislu
treba isključivo govoriti „partijskim jezikom“, „slobodno razmenjivati miš-
ljenje“ i da ne treba uopšte obraćati pažnju na protokol – „Šta će nama pro-
tokol“. Tito je prihvatio ovakav ton razgovora i srdačno se na ruskom obra-
tio svom domaćinu, naglašavajući da je u odnosima dve partije i dve države
„učinjen korak napred“, da više nema teških pitanja i problema, odnosno da
„nema toga što bi moglo da nam smeta da ojačamo našu saradnju“. Pozitiv-
nu ocenu bilaterale Brežnjev je zasvodio konstatujući „da i nad vašom i
10
To je slučaj i sa obimnim elaboratima Ministarstva spoljnih poslova koji su sači-
njeni nešto kasnije, a u kojima se posebno ukazuje na to „da je dugoročni, krajnji i strategij-
ski cilj SSSR-a prema SFRJ da je uvuče u Varšavski pakt“ i da taj cilj pokušava da obezbedi
„kroz pomeranje jugoslovenske spoljne politike ka koordiniranoj aktivnosti socijalističkih
zemalja“. Lansirajući teoriju o „prirodnom savezništvu“ nesvrstanih i socijalističkih zemalja
i pothranjujući antiimperijalistička nastrojenja u jugoslovenskoj nesvrstanoj politici, a uz
sve glasnije zagovaranje potrebe čvršćeg povezivanja nesvrstanih i socijalističkih zemalja
„koje idu istom stazom istorije“, Sovjeti su pokušavali da postepeno ubede Jugoslaviju da
budu „prirodni saveznici“.
na neka aktuelna pitanja politike KPSS u međunarodnom radničkom pokretu; AJ, KPR; I-5-
b/99–26. O nekim pitanjima sovjetskog gledanja na sadašnju politiku SKJ i odnosa prema ovoj
politici.
našom zemljom imamo nebo i da je nebo zajedničko. Naše i vaše nebo mora
biti uvek čisto i na njemu uvek mora da bude sunce“.11
Sve ovo bilo je povod za Brežnjevljevo prenaglašavanje ideološke
bliskosti Jugoslavije i Sovjetskog Saveza i njihovog identičnog „klasnog pri-
laza“ međunarodnim problemima i žarištima svetskih kriza. Brežnjev je sa
zadovoljstvom konstatovao: „U svetskoj politici smo postali mnogo bliži
jedni drugima“, a potom obraćajući se direktno Titu istakao: „Veoma me je
obradovao Tvoj sopstveni jezik o ulozi imperijalizma“. I, zaista, po pitanju
sve agresivnijeg nastupa „imperijalizma“, odnosno Sjedinjenih Američkih
Država, u međunarodnim odnosima, Tito i Brežnjev su itekako bili istomiš-
ljenici. Na Brežnjevljevo permanentno isticanje da se „imperijalizam groz-
ničavo bori da opkoli socijalizam sa svih strana“, da „imperijalisti nastoje da
nas obmanu gde god je to moguće, svugdje gde god mogu hoće da formiraju
svoje baze“ – Tito je uzvratio: „Cilj Amerike jeste da vrši pritisak putem
vojnih baza... Ona je žandarm“. Brežnjev se složio sa ovom konstatacijom:
„Da, to je tačno. Ali, žandarm je malo. Oni su, to je ružna reč, ali oni su
gadovi... Oni se boje ofanzive socijalizma, jer znaju snagu radničke klase. U
njihovim parlamentima nema revolucionara; tamo sede magnati. Zbog toga
se oni boje“.
Na kraju je usledila Brežnjevljeva „optimistička“ procena o buduć-
nosti kapitalističkog sistema: „Je li to beskrajna priča ili će zaista doći čas
kada će Amerikanci i Englezi postati nešto drugo? I Marks i Engels su napi-
sali da će ipak nastupiti takva istorijska situacija, da će Amerika i Engleska
biti drugačije“. S obzirom da ni sam Brežnjev nije baš bio uveren da će ova-
kav istorijski zaokret skoro nastupiti, hvalio je aktuelnu politiku „bipolar-
nog detanta“ kao izuzetno mudro privremeno rešenje. „Dajte da pročitamo
i Lenjina. On je bio za saradnju sa imperijalistima. Napisao je pismo u kome
kaže da se može ići u savez sa svakim đavolom, ali ne dozvoliti da đavo pre-
vari tebe, već ti đavola... Predstoji dugotrajna klasna borba. Mi vodimo kla-
snu politiku. Neki su mislili da smo pošli na ustupke, da je Sovjetski Savez
pošao da se pokloni SAD-u“. Tito se složio da je sovjetski prilaz saradnji sa
zapadnim silama – „klasni prilaz“. O ovom pitanju, kao i u pogledu situacije
na Bliskom istoku, Jugoslavija i SSSR imaju „identična gledišta“, istakao je
Tito. Pomirljivu politiku Egipta i Sporazum sa Izraelom i Amerikancima
(potpisan neposredno uoči Titovog dolaska u Kijev) ocenio je kao „grešku“
kojom se „ne rješava ništa“ i da on lično nije optimista u pogledu ishoda
ovakve politike.12
11
AJ, KPR; I-2/55. Stenografske beleške sa razgovora vođenih između Predsednika SKJ
i Predsednika SFRJ Josipa Broza Tita i Generalnog sekretara CK KPSS L. I. Brežnjeva, održanih
12. novembra 1973. u Kijevu.
12
Isto.
Pada u oči da je Brežnjev bio mnogo oštriji od Tita kada je u pitanju

pomenuti Egipatsko-izraelski sporazum, sačinjen na osnovu teksta Kisin-
džerovog mirovnog plana. Brežnjevu je teško padalo to što je uticaj Sovjet-
skog Saveza na Bliskom istoku znatno opao (što je on sam bio „potisnut u
stranu“ tokom egipatsko-izraelskih pregovora), a uticaj SAD porastao i pos-
tao takoreći predominantan. Brežnjev se osećao dvostruko izigranim, kako
od Niksona („on nije izvršio ono što nam je obećao“), tako i od Sadata (koga
je sada nazivao „slugom imperijalizma“, a njegov potez okarakterisao kao
„sramni momenat“ i „primanje milostinje“ od SAD). „Sadat nije Naser. Zato
sam mu napisao toplim rečima – nemoj da se predaješ političkoj panici,
nemoj da daješ ustupke, Kisindžer hoće da on faktički vodi stvar. Ukoliko
Amerikanci postignu uspeh, onda im Sadat neće biti potreban, oni će ga
maknuti, oni će maknuti Asada, sve one koji su ratovali sa njima. Severna
Afrika će biti u njihovim rukama, mislim, ono što je njima potrebno. Opet
bi oni bili kraljevi nafte, a lokalne vlasti bi bile antisovjetske, antijugoslo-
venske“.13
Na pitanje koje je nekoliko puta bilo ponavljano tokom razgovora u
Kijevu i koje je zapravo predstavljalo glavni povod za organizovanje ovih
razgovora – „šta treba preduzeti u ovakvoj situaciji“, dvojica sagovornika
očigledno nisu imali pravi odgovor. Umesto toga, insistiralo se na uopšte-
nim frazama o „neophodnosti akcije“, jedinstvenog nastupa, podrške svim
arapskim zemljama involviranim u bliskoistočnom sukobu i posredničkoj
ulozi pokreta nesvrstanosti, odnosno Jugoslavije, u tom sklopu. I Tito i
Brežnjev su pozitivno ocenjivali smernice Alžirskog samita o razrešenju bli-
skoistočne krize i nedavnu inicijativu vanblokovskih zemalja u Ujedinjenim
nacijama. Smatrali su da pokret nesvrstanih treba da preduzme odgovara-
juće akcije kako bi se očuvalo „kakvo, takvo jedinstvo“ arapskih zemalja.
Budući da je alžirski predsednik Bumedijen preuzeo ulogu predsednika
Koordinacionog biroa nesvrstanih, mnogo se očekivalo od njegove posete
Libiji i Saudijskoj Arabiji. Prvi put, Brežnjev je isticao važnu ulogu nesvrs-
tanih zemalja u sklopu nastojanja za demokratizacijom međunarodnih
odnosa i ukazivao na ograničen domašaj bipolarnog detanta po tom pitanju.
Složio se sa Titovom konstatacijom da Konferencija o evropskoj bezbednos-
ti i saradnji mora celovito razmatrati problem očuvanja mira, kako u Evro-
pi, tako i na Mediteranu i na opštem globalnom planu, jer je mir nedeljiv i
nemogućno ga je obezbediti u Evropi ukoliko u drugim delovima sveta preti
opasnost eskalacije nasilja. Samim tim, mirovni proces ne sme biti predmet
pregovora isključivo dve supersile, nego i svih involviranih država. Brežnjev
je shvatio da se detant ne može ograničiti samo na odnose SAD i SSSR, ili
13
Isto.
samo na Evropu, niti da je mogućno odvajati politički od vojnih aspekata

bezbednosti (u čemu su se ranije razilazili stavovi Jugoslavije i Sovjetskog
Saveza).14
Tito i njegovi saradnici bili su zadovoljni tonom, sadržajem i epilo-
gom razgovora u Kijevu. Ti razgovori su dodatno doprineli i inače uzlaznom
trendu procesa unapređenja jugoslovensko-sovjetskih odnosa. U neku
ruku, može se reći da su i Tito i Brežnjev u potpunosti ostvarili svoje ciljeve
kojima su se rukovodili kada su se odlučili za ovaj susret. Taj susret je pred-
stavljao iznenađenje za veći deo svetske javnosti, jer je upriličen u neobiča-
jeno kratkom roku posle posete Beogradu sovjetskog premijera Alekseja
Kosigina. Razgovore dvojice državnika su nametnule međunarodne okolno-
sti i obostrano nezadovoljstvo sopstvenom pozicijom u sklopu raspleta blis-
koistočne krize.
Jugoslovenska strana je bila zadovoljna jer je Brežnjev, razočaran
bliskoistočnom politikom SAD, počeo sumnjati u samodovoljnost politike
sporazumevanja sa Niksonom i u tom smislu se saglasio s Titom, da se
detant ne sme ograničavati na odnose dve supersile već mora imati mnogo
širu osnovu. Na tome je Tito insistirao i ranije, a Brežnjev je to sada nevolj-
no prihvatio, pošto je SSSR bio potisnut u drugi plan u sklopu aktuelne
Kisindžerove „mirovne misije“ na Bliskom istoku i početka arapsko-
izraelskih pregovora na osnovu Kisindžerovih političkih smernica. Pored
toga, preporuka Brežnjeva da Tito preuzme posredničku uloge između Ara-
pa i SSSR-a mogla je doprineti ponovnom jačanju prestiža Jugoslavije u
pokretu nesvrstanosti u momentu kada je taj prestiž delimično bio okrnjen
zbog sve ofanzivnijeg i sve radikalnijeg nastupa alžirskog predsednika Hua-
ri Bumedijena u sklopu aktuelnih zbivanja na Bliskom istoku. Preuzimajući
ulogu predsedavajućeg u pokretu posle Alžirskog samita (u duhu nove pra-
kse ustanovljene odlukama tog samita), Bumedijen je uspeo da potisne Tita
u drugi plan i da obezbedi snažnu podršku grupe radikalnih nesvrstanih
zemalja, koje su bile ogorčene zbog Sadatove popustljivosti prema Izraelu i
zbog kolebljive politike pokreta nesvrstanosti po tom pitanju. I, na kraju,
od posebnog značaja za Jugoslaviju je bilo i to što je Brežnjev konačno priz-
nao pokret nesvrstanosti kao značajan međunarodni faktor bez koga je
nezamisliva borba za očuvanje mira i bezbednosti u svetu. To je, pored
ostaloga, snažno potencirano i u kominikeu objavljenom posle razgovora, u
kome je nesvrstanost pominjana više puta upravo u ovom smislu.15
Sovjeti su pak mogli biti zadovoljni, jer su Titovo priznanje ogrom-
nog doprinosa SSSR-a u očuvanju mira u svetu i Titove pohvale na račun
14
Isto
15
AJ, KPR, I-2/55. Neke karakteristike i ocene razgovora Tito-Brežnjev; Borba, 16.
novembar 1973. Jugoslovensko-sovjetsko saopštenje o Titovoj poseti SSSR.
Brežnjevljeve politike sporazumevanja sa Niksonom svakako morale imati

izuzetno pozitivan odijum u nesvrstanom i arapskom svetu. Sa sovjetske
strane je pozitivno primljeno i to što je Tito (kako je to navodila moskovska
Pravda) – „vatreno odobravao i podržavao“ odluke nedavno održanog XXIV
kongresa KPSS i političke smernice „Programa mira“, koji je na tom skupu
usvojen i koji je u suštini opredeljivao buduću spoljnopolitičku strategiju
SSSR-a i istočnoevropskih zemalja. To je Brežnjevu bilo jako važno, jer je
to bilo vreme kada je on preduzimao značajne napore u cilju obezbeđiva-
nja većeg stepena koordinacije spoljne politike zemalja prosovjetskog blo-
ka i obezbeđivanja jedinstva unutar međunarodnog komunističkog pokre-
ta. Sovjetska štampa je stoga, izveštavajući o razgovorima u Kijevu, sta-
vljala akcenat na „dalje produbljavanje partijskih odnosa“, što je ocenji-
vano kao „najznačajniji faktor i garancija uspešnog razvoja celokupne
saradnje“.16
Iako su u jugoslovenskim političkim krugovima izuzetno pozitivno
ocenjeni razgovori Tito–Brežnjev, često su isticane i ozbiljne rezerve oko
širih političkih implikacija koje bi ti razgovori mogli imati u sklopu nasto-
janja SSSR-a da korišćenjem nove, fleksibilnije strategije veže Jugoslaviju
za socijalistički lager. Posebnu pažnju privlačile su reči koje je Brežnjev
izrekao u svojoj zdravici na svečanoj večeri priređenoj u čast predsednika
Tita: „Usaglašavanje politike socijalističkih zemalja bila je i jeste glavni
pokretač popuštanja napetosti... Antiimperijalistička usmerenost pokreta
nesvrstanosti, koja se manifestovala i u toku Alžirske konferencije, kao i
jasno izražena težnja učesnika da se bore protiv imperijalističkog diktata i
samovolje, sve to nailazi sa naše strane na potpuno razumevanje i podršku.
Ujedinjavanje svih progresivnih, antiimperijalističkih snaga je imperativ
našeg doba“. U tom smislu, ni u Kominikeu ni u Brežnjevljevoj elaboraciji
načela na kojima treba ubuduće da se zasnivaju odnosi Jugoslavije i Sovjet-
skog Saveza ne pominju se principi navedeni u Beogradskoj deklaraciji iz
1955. (ravnopravnost, nemešanje u unutrašnje poslove, nezavisnost, uvaža-
vanje specifičnih puteva u socijalizam). Umesto toga, sada se akcenat sta-
vlja na načelo socijalističkog internacionalizma, koje je činilo okosnicu
Brežnjevljeve doktrine „ograničenog suvereniteta“ socijalističkih zemalja.17
16
AJ, KPR, I-2/55. Isto; Strana štampa o poseti Predsednika SSSR-u.
17
„Brežnjevljeva doktrina“ je javno bila promovisana kao deo zvanične spoljnopoli-
tičke orijentacije SSSR-a i bloka prosovjetskih država posle vojne intervencije pet zemalja
članica Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj, avgusta 1968. Polazila je od stava da je svaka
komunistička partija odgovorna za zaštitu tekovina socijalizma ne samo pred sopstvenom
radničkom klasom, nego i pred međunarodnim proletarijatom i međunarodnim komunistič-
kim pokretom. Iz toga je proizilazilo da je zaštita tekovina socijalizma u svakoj zemlji inter-
nacionalni dug svih komunista, koji podrazumeva ukazivanje pomoći socijalističkoj zemlji u
kojoj je ugrožen socijalizam. Ova doktrina se zapravo svodila na ekskluzivno pravo Sovjet-
Insistirajući na prioritetu forsiranja međupartijskih odnosa na račun

međudržavne bilateralne saradnje, Brežnjev je u svojoj zdravici naglasio:
„Sa daljim produbljivanjem saradnje među partijama, na bazi principa
marksizma-lenjinizma i proleterskog internacionalizma, mi povezujemo
ove široke horizonte, koji se pred nama otvaraju narednih godina“.18
U Informaciji o jugoslovensko-sovjetskim odnosima sa osvrtom na neka
aktuelna pitanja politike KPSS u međunarodnom radničkom pokretu, sačinje-
noj od strane Predsedništva SKJ, ukazano je na opasnosti koje sobom nosi
aktuelan sovjetski „taktički pristup“ prema Jugoslaviji. „Osnovni strateški
cilj SSSR prema Jugoslaviji ostao je neizmenjen – dugoročna orijentacija na
privlačenje Jugoslavije i SKJ u ’lager’. Međutim, izmenile su se međunaro-
dne okolnosti i uslovi, te se otuda i taktika SSSR i KPSS prema nama menja
i prilagođava tim novim promenjenim uslovima... Pri tome, sovjetska strana
jednostrano interpretira principe iz zajedničkih dokumenata, posebno isti-
čući da se odnosi između dve zemlje i partije zasnivaju na ’marksizmu
lenjinizmu’, ’zajedničkim ciljevima’, ’socijalističkom internacionalizmu’. Na
tim linijama su, naprimer, tumačili Kijevski susret druga Tita i Brežnjeva...
Ukupna aktivnost SSSR prema Jugoslaviji u osnovi je uvek bila određena
njegovim strateškim interesima na Balkanu i Mediteranu, s jedne, i odno-
som prema našoj zemlji kao samoupravnoj i nesvrstanoj, s druge strane.
Otuda je ona, s manjim ili većim oscilacijama u datim periodima, stalno bila
sračunata na podrivanje i rušenje našeg samostalnog sistema, uspostavlja-
nje režima birokratsko-etatističkog tipa i uključivanje Jugoslavije u lager...
Sadašnji nastup SSSR-a predstavlja, u svojoj osnovi, određeni kontinuitet
sa politikom koja je naročito došla do izražaja u intervenciji u ČSSR. Proce-
njujući da je Jugoslavija suočena sa ozbiljnim ekonomskim i političkim teš-
koćama, sovjetska obaveštajna služba, kao i druge specijalizovane instituci-
je, već duže vremena znatan deo svojih aktivnosti posvećuju pripremama za
nastupanje po njima neminovnih kriznih situacija u Jugoslaviji. U tom cilju
se pripremaju i razrađuju planovi za delovanje i postupke u raznim varijan-
tama takve situacije, priprema sopstvena i šira javnost“.19
Posle Titove posete Kijevu, uporedo sa tendencijom uspostavljanja
sve prisnije jugoslovensko-sovjetske saradnje,20 uočena je pojačana delat-
skog Saveza da sam procenjuju da li je u nekoj zemlji ugrožen socijalizam, a da potom, u

cilju njegovog navodnog spasavanja – vojno interveniše.
18
Zdravica na svečanoj večeri u Marijinskom dvorcu, Borba, 13. novembar 1973.
19
20
Tokom perioda koji je usledio, zvanična komunikacija dve države bila je lišena
ranijih dosta oštrih uzajamnih optužbi u pogledu neadekvatnog izveštavanja štampe, javnih
nastupa i izjava političara ili ideoloških kontroverzi. Intenzivirana je ekonomska, kulturna i
naučna saradnja. Ipak, pada u oči da se sledeće dve godine Tito i Brežnjev nisu susreli, ni u
nost „informbiroovske emigracije“, koja se, po oceni jugoslovenskog ruko-

vodstva, odvija „uz znanje obaveštajne službe Sovjetskog Saveza, uključuju-
ći i njenog šefa, člana Politbiroa KPSS, Andropova, kao i obaveštajne službe
Bugarske, Čehoslovačke i nekih drugih istočno-evropskih zemalja... Realno
je očekivati da će Sovjetski Savez, zbog svog unutrašnjeg sistema i svojih
pozicija i interesa koje želi da ostvari u blokovskoj podeli sveta, i dalje raz-
vijati obaveštajnu, posebno subverzivno-propagandnu delatnost prema
nama kako bi došao korak bliže onom stanju koje bi opravdavalo ’interven-
ciju za spašavanje socijalizma u Jugoslaviji’. Pri tome ne treba isključiti ni
njegovu spremnost za pogađanje sa SAD, jer bi svaka varijanta kojom bi
dobio izlaz na Jadransko more, odnosno Mediteran, značila dobitak i zado-
voljenje njegovih vekovnih interesa... Iako je poslednjih godina – posle niza
uzajamnih poseta i razgovora, uključujući i susrete na najvišem nivou – u
odnosima između dve zemlje došlo do pozitivnih kretanja koja su uslovila i
promene u taktici nastupa Sovjetskog Saveza prema Jugoslaviji, ipak i dalje
postoji raskorak između njegove zvanične politike i ponašanja obaveštajne
službe i drugih specijalizovanih institucija koje su radno okrenute prema
Jugoslaviji. Na jednoj strani, ističe se želja za svestranom saradnjom sa
našom zemljom u svim oblastima, a na drugoj, napadaju njene osnovne
vrednosti, samoupravni sistem, nesvrstana politika i nezavisnost“.21
U Beogradu je zapaženo da Sovjeti „minimalizuju značaj Deklaracija
iz 1955. i 1956. godine, a favorizuju i reafirmišu Deklaraciju iz 1971. sa
principom socijalističkog internacionalizma, koji je u njoj sadržan, koji je
do sada doživeo veliku evoluciju i koji je sada postao de fakto osnova (i teo-
rijska, i politička) za izgradnju sistema odnosa između socijalističkih zema-
lja, koju mi ne prihvatamo, odnosno teorijska i praktična osnova za teoriju
ograničenog suvereniteta“.22 Procenjeno je da će uspeh ovakve sovjetske
strategije ponajviše zavisiti od stabilnosti unutrašnjeg jugoslovenskog sis-
tema i sposobnosti Tita i njegovih saradnika da zaustave unutrašnje dezin-
tegracione procese i preduzmu efikasne mere u cilju otklanjanja izvorišta
narastajuće ekonomske krize. „Praksa je pokazala da je osnovni faktor raz-
vijanja ravnopravnih odnosa i saradnje sa SSSR – naša unutrašnja situacija
i stabilnost našeg samoupravnog socijalističkog društva. Karakteristično je
da u kriznim situacijama kod nas, SSSR povećava pritiske na Jugoslaviju“.23
Jugoslaviji, ni u Sovjetskom Savezu. Prvi njihov susret posle Kijeva, usledio je tek sredinom
novembra 1976, kada je Brežnjev boravio u relativno kratkoj, prijateljskoj poseti Jugoslaviji.
21
22
AJ, KPR; I-3-a/101–153. Informativni materijal povodom priprema za predstojeću
posetu Generalnog sekretara CK KPSS Leonida Iljiča Brežnjeva Beogradu.
23
Gledano iz današnje perspektive, ovakva procena jugoslovenskog

rukovodstva čini se uglavnom ispravna i činjenički zasnovana. Ipak, ona
nikada nije mogla da bude verifikovana u praksi. U to vreme, naravno, poli-
tički krugovi u Beogradu nisu mogli predvideti da će razorni talas sveopšte
državne i sistemske dezintegracije pogoditi prvo SSSR, pa tek onda Jugos-
laviju.
Dragan Bogetić
THE SOVIET POLICY TOWARDS YUGOSLAVIA IN THE FIRST PHASE

OF THE BIPOLAR DETANT
Summary
The article reveals the background and determination of

the Yugoslav-Soviet relations improvement in the beginning of the
1970-ties. The postive attitude towards Yugoslavia was the part of the
ambitions of the Soviet officials in their new international policy strategy
towards the United States. It was formulated as the Program for the Peace
at the 24th Congress of the Soviet Communist Party in 1971. This
improvement in Soviet-Yugoslav relations was enabled with the close
similarity of the both foreign policies at the time. The Soviet wish to
establish the closer relations with the Non-alligned movement where
Yugoslavia had the leading role, also helped the improvement. Tito’s
positive attitude towards president Brezhnyev policy of detante was
welcomed in Moscow. Beside this process, the Yugoslav leadership never
stopped to have suspicious on the final Soviet aims to include the
Yugoslavia in the Eastern bloc and to discipline its leadership.
DOKUMENTA
Ma. RADE RISTANOVIĆ, istoričar
Beograd, Nedeljka Gvozdenovića 8
NAREDBA UPRAVNIKA GRADA BEOGRADA

O USPOSTAVLJANJU SLUŽBE OBEZBEĐENJA
PREDSEDNIKA VLADE MILANA NEDIĆA
Rimska Pretorijanska garda, Gvardija kneza Miloša, američka Tajna

služba, samo su deo specijalizovanih službi koje su kroz istoriju imale za-
datak da štite važne državne funkcionere od unutrašnjeg i spoljnog nepri-
jatelja. Moderna policijska doktrina, termin obezbeđenje determiniše kao
„organizovanu i plansku primenu mera, radnji i sredstava u cilju zaštite od
ugrožavanja određenih ličnosti, lica, objekata, prostora i skupova.“1 Vrsta i
obim obezbeđenja koje će lice dobiti u zavisnosti je od važnosti funkcije
koju obavlja, ali i bezbedonosnih procena.
Pokušaćemo da za trenutak uđemo u ulogu policijskog analitičara u
nameri da rekonstruišemo stanje bezbednosti u kojem se našla Vlada
Milana Nedića.2 Od 22. juna 1941. na teritoriji okupirane Srbije gori anti-
fašistički ustanak organizovan i vođen od strane dva pokreta otpora. Paljen-
je zgrada i opštinskih arhiva, oružani napadi i ubistva kolaboracionističkih
zvaničnika bili su učestala pojava. U Beogradu, koji je bio centar okupacio-
ne i kolaboracionističke uprave, komunistički ilegalci izvodili su najraz-
ličitije oružane akcije. Do smirivanja situacije došlo je tek po angažovanju
dodatnih nemačkih trupa i obrazovanju Vlade Milana Nedića.3 Bez obzira
1
Милан Белић, Милица Васић, Историјско-правни аспекти послова обезбеђења
одређених личности и објеката, у: Безбедност, Београд 2009, 1/2, 113.
2
Milan Đ. Nedić, armijski general (1877–1946). Posle završene niže i više vojne
škole bio na službi u Kraljevoj gardi, kao ordonans kralja Petra, načelnik Đeneralštaba
vardarske divizijske oblasti itd. Učesnik u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu.
Vrhunac u svojoj predratnoj karijeri dostigao je u periodu od 1934. i do 1940, kada je najpre
obavljao dužnost načelnika Glavnog generalštaba, a zatim ministra vojske i mornarice. U
Aprilskom ratu bio je komandant 3. grupe armija. Pod okupacijom, od avgusta 1941. do
1944, bio je predsednik kolaboracionističke vlade u okupiranoj Srbiji. Od strane američkih
organa izručen je komunističkim vlastima u Jugoslaviji, gde je prema zvaničnoj verziji
izvršio samoubistvo u toku istrage: Mile Bjelajac, Generali i admirali Kraljevine Jugoslavije
1918–1944. Studija o vojnoj eliti i biografski leksikon, Beograd 2004, 224–225.
3
Više o ovoj temi u: Branko Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939–1945,
Beograd 1991; Коста Николић, Историја Равногорског покрета 1941–1945, 1, Београд
216 Rade Ristanović Istorija 20. veka, 2/2014
na ovu činjenicu, visoki zvaničnici kolaboracionističke uprave nisu se našli

u bezbednijem okruženju. Komunistički pokret otpora je od septembra iste
godine u Beogradu projektovao nov način borbe čija je suština bila da se
putem atentata na kolaboracionističke organe destabilizuje ovaj režim.4 Ni
pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini nisu blagonaklono gledali na
delatnost Vlade Milana Nedića. U leto 1942, na zahtev ravnogoraca, preko
Radio Londona objavljen je spisak imena ministara pod nazivom „potomci
Vuka Brankovića“, čija su imena stavljena pod slovo „Z“.5 Pored komuni-
stičkog i ravnogorskog pokreta otpora, koji su predstavljali glavnu
bezbednosnu pretnju, potrebno je ukazati i na činjenicu da ni većina
običnih građana nije podržavala rad ove vlade i da je iz njihovog ugla to bila
otvorena izdaja. Ovakvo stanje stvorilo je potrebu da od prve godine okupa-
cije policija posebnu pažnju posveti zaštiti. Uprava grada Beograda (UGB)
bio je organ koji je i u predratnom periodu imao u svom delokrugu rada
zaštitu lica i objekata. Upravnik grada je već 6. jula 1941. naredio da se
preduzmu „mere za obezbeđenje zgrada i prostorija“ u kojima su bila
smeštena kolaboracionistička nadleštva, te da se za ove potrebe izdvoji pot-
reban broj agenata i stražara.6 O sistematičnosti kojom je Uprava grada
Beograda prilazila ovom problemu svedoči Naredba br. 25 od 2. novembra
1941, koja se sastojala od niza zaštitnih mera u nameri da se spreče akta
atentata i sabotaže.7 Osim službenika UGB o ličnoj bezbednosti Milana Ne-
dića starala se i Srpska garda. Kako navodi istoričar Bojan B. Dimitrijević
bila je to „brojčano mala formacija, osnovana od najboljih pripadnika“
Srpske državne straže čiji zadatak je bio da vrše stražarsku, ceremonijalnu i
počasnu dužnost pred Predsedništvom vlade.8 Naredba koju objavljujemo
nastala je kao plod težnji policijskih organa da se, radi što efikasnije zaštite
Milana Nedića i zgrade Predsedništva vlade, objedine i preciziraju dužnosti
svih činilaca koji su bili uposleni na ovom zadatku. Dokument, prema
našim saznanjima, nije do sada objavljivan i nalazi se pohranjen u Isto-
rijskom arhivu Beograda u fondu Uprave grada Beograda.9
1999; Јovan Marjanović, Ustanak i Narodnooslobodilački pokret u Srbiji 1941, Beograd 1963;
Бојан Б. Димитријевић, Војска Недићеве Србије. Оружане снаге српске владе 1941–1945,
Београд 2011.
4
Раде Ристановић, Акције комунистичких илеглаца у Београду 1941–1942, Бео-
град 2013, 179–186.
5
Боривоје М. Карапанџић, Грађански рат у Југославији 1941–1945, Ваљево
2010, 221–251.
6
Istorijski arhiv Beograda (dalje: IAB), Uprava grada Beograda (dalje: UGB), Odel-
jenje specijalne policije (dalje: SP), IV–116.
7
Vojni arhiv (dalje: VA), Nedićeva arhiva (dalje: Nda), k. 57, f–1, d–5.
8
Б. Б. Димитријевић, н. д., 263.
9
IAB, UGB, SP, IV-162.
Naredba upravnika grada Beograda o obezbeđenju predsednika vlade M. Nedića 217
UPRAVA GRADA BEOGRADA

ODELJENJE SPECIJALNE POLICIJE
Pov. Br. 3150
27 novembra 1943 godine
Beograd
Da bi bezbednost Pretsednika vlade bila potpuno zagarantovana i da

bi zgrada u kojoj je smešteno Predsedništvo i Ministarstvo unutrašnjih
poslova bila potpuno obezbeđena, to u smislu ovlašćenja Pretsedništva Mi-
nistarskog saveta D.S.br.143, od 22 novembra t.g.
NAREĐUJEM
I
ORGANI
Šef službe bezbednosti.

Za šefa službe bezbednosti Pretsednika vlade određujem policijskog
komesara TRIPKOVIĆ ĐURU.10
Organi.
Šefu službe bezbednosti dodeljuje se potreban broj gardista i 10
policijskih agenata, koje će šef službe rasporediti na obezbeđenju zgrade
Pretsedništva vlade i za lično obezbeđenje Pretsednika, prilikom njegovog
kretanja po gradu i van grada.
II
RASPORED ORGANA
a) Gardisti.
1. – Jedno stražarsko mesto na glavnom ulazu iz Kralja Milana ulice.

2. – Jedno stražarsko mesto na ulazu iz Dobrinjske ulice.
3. – Jedno stražarsko mesto na terasi garaže u zgradi Pretsedništva.
4. – Jedno stražarsko mesto pred vratima prostorija Predsednika
vlade.
10
Đuro Tripković je rođen 29. marta 1904. u Užicu. Po okončanju gimnazije upisao
je Pravni fakultet u Beogradu i do 1941. završio tri godine studija. U Upravi grada Beograda
zaposlio se u maju 1931, a poslednji poznati položaj bio mu je policijski komesar. Po okupa-
ciji do imenovanja na dužnost šefa službe bezbednosti predsednika vlade radio je kao refe-
rent u jednom od odseka Odeljenja specijalne policije; VA, Nda, К. 133, f. 2, d. 7/9.
5. – Komandir gardiske straže ili razvodnik imaju se stalno nalaziti

u holu glavnog ulaza.
b) Policijski agenti.
1. – 4 policijska agenta na glavnom ulazu iz Kralja Milana ulice.

Služba traje od 7.30 do 20.30 časova. U koliko pretsednik do ovog vremena
ne izađe iz zgrade, služba se produžava do njegovog izlaska.
2. – 3 policijska agenta na ulazu iz Dobrinjske ulice. Služba traje od
6 do 21 čas.
3. – 3 policijska agenta za ličnu pratnju pretsednika prilikom nje-
govog kretanja po gradu i van grada.
v) Policijski stražari.
Jedno stalno pozornično mesto u neposrednoj blizini zgrade Pret-
sedništva vlade u ulici Kralja Milana i Dobrinjskoj.
III
POJAČANA SLUŽBA
U slučaju potrebe, da se bezbednost pojača, kao i za vreme stroge

pripravnosti pojačava se stražarska služba na ulazima i na terasi nad
garažom sa po još jednim stražarom-gardistom. Pred zgradom Pretsedništ-
va u mesto pozornika, obrazuje se jedna, a prema potrebi i više policijskih
patrola.
IV
DUŽNOST ORGANA NA OBEZBEĐENJU
Šef službe bezbednosti vršiće raspored službe civilnih organa i

kontrolu nad celokupnim osobljem na obezbeđenju i izdavati potrebna nar-
eđenja i instrukcije za službu. Prilikom svakog izlaska Pretsednika pratiće
ga, u koliko se drugačije ne naredi. U slučaju privremene otsutnosti šefa
bezbednosti, zameniće ga organ koga on bude odredio a u slučaju duže od-
sutnosti odrediće mu se zamenik po predlogu šefa Odeljenja specijalne
policije.
Garda je u službenom pogledu potčinjena šefu bezbednosti, a u
pogledu discipline, stručne nastave, naoružanja, reda i rasporeda službe –
komandiru straže Srpske garde.
Stražarski gardisti na ulazima iz Kralja Milana i Dobrinjske ulice
imaju za dužnost, da motre na sva lica, koja ulaze u zgradu i da u slučaju
Naredba upravnika grada Beograda o obezbeđenju predsednika vlade M. Nedića 219
potrebe ukazuju pomoć civilnim organima, koji vrše službu u holovima kod
ulaza. Naročitu pažnju imaju obratiti na bezbednost Pretsednika vlade pril-
ikom njegovog ulaska i izlaska iz zgrade.
Stražar gardista na terasi garaže ima da motri, da se neko iz sused-
nih dvorišta ne prebaci u dvorište ili zgradu Pretsedništva. Svakome bez
razlike ima da zabrani prolaz u zgradu Pretsedništva van određenog ulaza.
Stražari gardisti pred ulazima i terasi vrše službu sa velikim
oružjem.
Stražar gardista pred vratima prostorije predsednika vlade vršiće
obezbeđenje Predsednika vlade za vreme dok se Pretsednik nalazi u kance-
lariji, a u otsustvu Predsednika obezbeđivaće prostorije kabineta.
Komandir straže i razvodnik koji se za celo vreme nalazi u holu
glavnog ulaza ukazivaće, prema potrebi, pomoć civilnim organima, koji na
tom mestu vrše službu.
Gardisti koji su u holu i pred vratima Pretsednika vlade vrše službu
sa malim oružjem – revolverom.
Ključevi od ulaza nalaziće se kod komandira gardiske straže, koji će
ulaz iz Kralja Milana ulice otključavati u 7.30 a zaključavati u 20.30 časova.
Ako Pretsednik do toga vremena nije izišao iz zgrade, ulaz će zaključati po
njegovom izlazku. Ulaz iz Dobrinjske ulice otključavaće u 6 časova, a
zaključavaće u 21 čas.
Civilni organi na glavnom ulazu iz Kralja Milana ulice imaju za
dužnost, da vrše kontrolu nad svim licima, koja ulaze i izlaze iz zgrade. Sva
nepoznata lica legitimisaće i pregledati im prtljag, a u slučaju potrebe
izvršiti im i lični pretres. Na ovaj ulaz puštaće samo ona lica, kojima je odo-
breno naredbom Državnog sekretara pri Pretsedništvu vlade i za koja se iz
kabineta Pretsedništva, naredi da se pusti. Sva ostala lica upućivati na ulaz
iz Dobrinjske ulice. Prilikom dolaska i izlaska Pretsednika vlade iz zgrade
ovi organi da obezbeđuju slobodan i bezopasan prolaz Pretsednika.
Civilni organi na ulazu iz Dobrinjske ulice vrše legitimisanje i pre-
tres prtljaga, a u slučaju potrebe i lične pretrese lica koja ulaze u zgradu, u
cilju pronalaska oružja, eksploziva i slično. Prtljag koji lica nose sa sobom,
zadržavaju i vraćaju sopstvenicima prilikom njihovog izlaska iz zgrade.
Policijski stražar-pozornik, koji vrši službu na ulici pred zgradom
Predsedništva ima za dužnost da spreči svako nepotrebno zadržavanje
građanstva pred Pretsedništvom, a naročito pred ulazom, da obraća pažnju
na lica koja se kreću i zadržavaju na drugoj strani trotoara. Kada pretsednik
dolazi ili izlazi iz pretsedništva pozornik se ima nalaziti na suprotnom
trotoaru ili na mestu odakle opasnost po bezbednosti Pretsednika najpre i
najviše može da nastupi.
Stražari-gradisti i policijski agenti na ulazima, stražar-gardista na

terasi, kao i policijski stražar-pozornik imaju za dužnost da kontrolišu da
neko od prolaznika ne ostavi kakav predmet pred zgradom ili u blizini
zgrade Pretsedništva, ili da neko ne ubaci kroz prozor kakav predmet čime
bi se ugrozila bezbednost zgrade i ličnosti u zgradi.
Organi angažovani ovom naredbom za bezbednost imaju svoje do-
deljene ima dužnosti obavljati najpažljivije i najsavesnije, sa puno volje,
takta, obazrivosti i požrtvovanosti.
U koliko se ukaže potreba za izmenom službe bezbednosti
predviđene ovom naredbom, Šef službe bezbednosti učiniće mi obrazloženi
predlog.
O izvršenju ove naredbe staraće se šef službe bezbednosti policiski
komesar Tripković Đura.
O stalnoj kontroli službe šef Specijalne policije ili njegov pomoćnik.
UPRAVNIK GRADA BEOGRADA

JOVANOVIĆ
PRIKAZI
Davor Kovačić, ORUŽNIŠTVO NE- 1990-ih sa nestrpljenjem iščekivala na-
ZAVISNE DRŽAVE HRVATSKE, RE- slove na navedene teme.
DARSTVENO TIJELO I VOJNA PO- Ovu istraživačku nepravdu konačno
STROJBA, Despot Infintus – Hrvatski je ispravio Davor Kovačić koji je, posle
institut za povijest, Zagreb 2014, 392 str. višegodišnjeg istraživanja u hrvatskim i
srpskim arhivima, ponudio javnosti mo-
Šireći svoju prilično atraktivnu listu nografiju u kojoj na studiozan način go-
naslova iz vojne istorije, zagrebačka izvori o ovoj oružanoj formaciji ratne hr-
davačka kuća Despot-Infinitus je u sa- vatske države. Autor je deo istraživanja
radnji sa Hrvatskim institutom za povi- obavio u beogradskom Vojnom arhivu,
jest objavila sadržajem i izgledom veo- koji raspolaže i velikom količinom gra-
ma dopadljivu monografiju Oružništvo đe objedinjene kao fond NDH. Za istra-
Nezavisne Države Hrvatske, Redarstveno živača iz inostranstva, to je i dalje teh-
tijelo i vojna postrojba autora Davora Ko- nički složena operacija, pa je tako bila i
vačića, saradnika pomenutog instituta. za Kovačića. Ipak, svedoci smo da je is-
Kovačić se javnosti preporučio kao traživanjima u ovdašnjem Vojnom arhi-
naučnik koji je istraživao bezbednosni vu značajno obogatio svoju studiju gra-
sistem NDH. Njegova monografija Re- đom iz fonda NDH.
darstveno-obavještajni sustav Nezavisne U analizi fonda NDH primećuje se
Države Hrvatske od 1941. do 1945. godi- da je formiran i prilagođen posmatranju
ne, koja je objavljena 2009. godine, pra- događaja iz ugla pobednika, iz partizan-
vi je vodič za razumevanje ovih struktu- skog ugla. Veći deo građe je postavljen
ra. Ona svojim izbalansiranim i reklo bi tako da svedoči o borbama sa snagama
se čak i školskim pristupom predstavlja partizanskog pokreta, a ne po unutraš-
otklon od mnogih ranijih tumačenja ko- njoj organizacionoj logici vojnog siste-
ja su ovaj sistem NDH predstavljali is- ma NDH. Oružnička Dnevna izvješća za-
ključivo kao zločinački aparat. Kovačić počinju sa ustaničkim danima 1941, a
je, naprotiv, ponudio vrlo vredan vodič ne od samog nastanka hrvatskih oruža-
kroz komplikovanu strukturu različitih nih snaga (Oružništva), i uredno su slo-
bezbednosnih institucija NDH u perio- žena hronološki, a posle njih dolaze
du njenog postojanja. razne komande, jedinice i druge usta-
Ovog puta pred nama je novo delo nove oružanih snaga NDH. Sastavljače
Davora Kovačića posvećeno Oružništvu fonda nije previše interesovalo funkcio-
(žandarmeriji) NDH, u vremenu njego- nisanje vojnog ili političkog sistema hr-
vog postojanja od 1941. do 1945. godi- vatske države o čemu svedoči i činjeni-
ne. Ova monografija je na neki način i ca da je u obradi građe prvo fokusirano
nastavak Kovačićeve prethodne mono- ono što se odnosi na partizanski pokret,
grafije, jer je delom prethodne studije pa sve ostalom potom. Sve ovo je uglav-
sumarno obradio i Oružništvo. Pored, u nom do sada bilo van istraživačkog fo-
Hrvatskoj, „vrućih“ ili „napetih“ tema kusa.
kakve su Ustaški pokret, Ustaška vojni- Sama tema Oružništva NDH ima ve-
ca, Hrvatska legija na Istočnom frontu, liki značaj i gotovo da nema istraživača
hrvatsko Zrakoplovstvo, ili pak Domo- rata na prostoru NDH ili njenog siste-
branstvo, hrvatsko Oružništvo nije ima- ma uopšte koji nije primetio da značaj-
lo naročitu privlačnost za istraživače, nu osnovu sačuvanih podataka za tur-
pa ni za publiku, koja je od početka bulentan period 1941–1942. godine upra-
222 Prikazi Istorija 20. veka 2/2014
vo čine izveštaji Oružničkih sastava ra- Iako u naoko jedinstvenom ideološ-

sutih po celoj teritoriji NDH. Iz dnev- kom (nacionalnom) sistemu NDH, od-
nih izveštaja (izvješća) Oružništva koja nosi prema i unutar Oružništva nisu bili
teku od početka komunističke akcije sa- jedinstveni. Samo Oružništvo je menja-
znaje se najviše o događajima na tere- lo hijerarhijsku potčinjenost, što je bila
nu. To, ipak, nije bio dovoljan podstrek posledica specifične uloge ovog vida si-
i do sada se o Oružništvu NDH istraži- stema bezbednosti NDH. Tako je Oru-
valo ili pisalo samo u sklopu većih tema, žništvo bilo u sastavu oružanih snaga –
a Oružništvu je davan posredan značaj. Domobranstva, a u periodu 1942–1944.
Tu, reklo bi se, naučnu nepravdu is- u sastavu Ustaške vojnice. Takođe, bilo
pravio je Davor Kovačić ovom mono- je u dva ministarstva: Oružanih snaga
grafijom. Od ukupno jedanaest pogla- 1941–44, i Unutrašnjih poslova 1944–
vlja, u deset se bavi istorijom ove oruža- 1945. godine.
ne formacije: od nastanka ili bolje reče- Kovačić opsežno navodi procene
no transformacije jugoslovenske žan- brojnog stanja Oružništva od 1941. do
darmerije u Oružništvo NDH, aprila 1944. godine, sumirajući te podatke
1941, preko organizacije, osnovnih obe- ocenom da je prosečno bilo oko 11.000
ležja delovanja u svakoj od ratnih godi- ljudi, što je značajna suma naoružanih
na, do kompleksnog odnosa Oružništva ljudi raspoređenih na čitavom području
prema ostalim bezbednosnim ili držav- NDH.
nim strukturama NDH odnosno sa voj- Hronološki gledano, autor se detalj-
nim organima Trećeg rajha ili Italije. no bavi uspostavljanjem strukture Oru-
Nama su se najinteresantnijim učinila žništva u drugoj polovini aprila 1941.
poglavlja koja se bave strukturom Oru- Ono što privlači pažnju čitaoca jeste da
žništva i odnosima unutar ove organi- to nije bio nimalo lak posao. Usposta-
zacije, posvećena odnosima u komand- vljanju Oružničkih jedinica i stanica su-
noj strukturi, popuni, obuci, moralu i protstavljali su se ne samo strani oku-
disciplini, brojnom stanju (poglavlja patori – Italijani, već i pojedine ustaške
VII–XI). Ova poglavlja su upravo te no- snage koje su samostalno nastajale na
vine sa kojima Kovačić stupa pred na- širem području NDH, ili njihove istak-
učnu javnost i koja ovu monografiju či- nute samonikle vođe.
ne zaista svežom i interesantnom za sve Period relativnog mira i organizacije
koji se bave vojnom istorijom (upravo vlasti već od juna 1941. smenili su ne-
oni koji čine čitalačku publiku izdanja miri na područjima NDH gde je živelo
renomirane izdavačke kuće Despot-In- srpsko stanovništvo. Iako se suprotsta-
finitus). vljalo srpskim ili–i komunističkim usta-
Oružništvo je bilo zamišljeno kao nicima od najranijih događaja počet-
vojnički organizovana formacija sa za- kom leta 1941, Oružništvo je na terenu
datkom da uspostavi i održava red i mir često bilo nemoćno da uspostavi red i
na teritoriji NDH. Međutim, oružništvo mir. Bitno je uočiti da Oružništvo ugla-
nije vršilo policijske poslove, koje je vnom nije angažovano u zločinima pre-
obavljalo Redarstvo, niti je učestvovalo ma srpskom stanovništvu i da je često
u organizovanju ili obezbeđivanju razli- bilo samo nemi svedok tih zločina. Sa
čitih logora, a za šta je u NDH bila za- druge strane Oružništvo je gotovo od-
dužena Ustaška nadzorna služba. mah postalo meta oružanih napada srp-
Prikazi 223
skih ustanika koji, ne razlikujući formaci- nemačkim vlastima u ratno zarobljeniš-

je NDH, napadaju njihove stanice širom tvo. Oni Srbi pripadnici žandarmerije
nemirima zahvaćenog područja. koji su bili rodom sa teritorije NDH,
Uočava se u dokumentima (pa tako i mahom su ostali u ovoj formaciji izve-
u monografiji Davora Kovačića) činjeni- sno vreme posle Aprilskog rata 1941. I
ca da su ustaške vojne ili druge struktu- kasnije je deo komandne strukture Oru-
re ispoljavale veliko omalovažavanja žništva bio srpskog porekla, i pored iz-
prema Oružništvu. Ovakav odnos uoč- ričitog i zakonski utemeljenog stava da
ljiv je od najnižih pojedinaca u hijerar- se ne primaju oružnici „pravoslavne ve-
hiji na terenu – najviše u leto 1941, pa re“. Ovaj stav je izmenjen jednom od-
preko odnosa u samom vrhu bezbedno- redbom iz 1943, koja je verovatno zbog
snog sistema NDH, kasnije. Pogotovo promenjenih vojnopolitičkih okolnosti
između nosilaca vlasti kakvi su bili omogućavala prijem oružnika srpske
Eugen Kvaternik („glavar“ javne sigur- nacionalnosti u službu.
nosti) ili Vilko Pečnikar (komandant Ni strani akteri ratne drame na hr-
Oružništva od 1942). Još je Slavko Kva- vatskom prostoru nisu imali previše
ternik isticao da su visoki ustaški dužno- afirmativno mišljenje o Oružništvu. To-
snici na čelu s poglavnikom mrzili oru- kom italijanske okupacije 1941–1943.
žništvo jednako kao i domobranstvo. Ovo Oružništvo NDH je proterano iz itali-
se nije promenilo ni formalnim prela- janske zone. Ono je predstavljalo repre-
skom Oružništva u sastav Ustaške voj- zent hrvatskih vlasti na teritoriji koju
nice 1942. godine, pa je sačuvano više su italijanske vojne vlasti stavile pod
naredbi u kojima Glavni ustaški stožer svoju kontrolu. Odnos nemačkih vojnih
pokušava da uredi odnose ustaških i i policijskih vlasti prema Oružništvu to-
oružničkih sastava na terenu. kom 1943–1945, bio je opterećen njiho-
Domobranstvo je bilo znatno tole- vom praksom uspostavljanja sopstvene
rantnije u odnosima prema Oružništvu. bezbednosne strukture koja je premre-
U principu reč je o dve oružane forma- žavala teritoriju NDH, mimo hrvatskih
cije koje su se razlikovale od „ekskluziv- vlasti, i čak nastupala sa težnjom da se i
no“ ideoloških nacionalnih – hrvatskih hrvatske snage potčinjavaju nemačkim
– ustaških formacija. Takođe i o organi- bezbednosnim organima.
zacijama koje su se na terenu zajednički Oružništvo, pa i druge teme iz vre-
borile protiv partizanskih ili četničkih mena NDH, u ranijoj jugoslovenskoj
snaga pod istom komandom. Treba na- istoriografiji uglavnom su bile van
glasiti da su odnose na terenu tokom či- objektivnog istraživačkog fokusa. Rani-
tavog postojanja NDH dodatno kompli- ja socijalistička, propartizanska jugoslo-
kovale lokalno obrazovane milicije hr- venska istoriografija bavila se utvrđiva-
vatskog ili muslimanskog stanovništva, njem činjenica koje su iznova optuživa-
a koje su po formi trebale da budu pot- le NDH i njene institucije uglavnom sa
činjene Oružništvu. ideološke strane. Potom, klatno se
Autor jedno poglavlje posvećuje po- okrenulo na drugu stranu. Ali, realnost
ložaju Srba u Oružništvu NDH. Pripad- života i funkcionisanja NDH i dalje su
nici jugoslovenske Žandarmerije koji su van većeg istraživačkog zahvata. Knjiga
služili na područjima gde je formirana Davora Kovačića u mnogome oslikava
NDH i koji su bili „Srbijanci“ odmah su upravo ovaj aspekt ratne stvarnosti u
isključeni iz njegovog sastava i predati NDH.
Moramo, naravno, biti realistični: is- zduhoplovnih jedinica kao što je bilo
torijska slika o NDH u mnogome je već Pomorsko vazduhoplovstvo, posebna je
formirana u ranijem periodu na bazi ta- modernizacijska karakteristika prve po-
da vladajuće ideologije i nekih ranijih lovine 20. veka. Tehnološkim unapređe-
istraživanja. Detaljnim istraživanjem njem, povećanjem brzine i vatrenih mo-
građe koja se čuva u beogradskim ili za- gućnosti pomorsko vazduhoplovstvo je
grebačkim arhivima, ona se u principu postalo jedan od presudnih činilaca za
ne može drastično izmeniti. Ipak, no- snagu evropskih pomorskih država iz-
vim istraživanjima ta istorijska slika među dva svetska rata.
može se učiniti kompleksnom, sa mno- Svetski rat 1914–1918. doneo je dra-
go novih detalja ili novih uglova posma- matičan napredak aviona pa i hidroavi-
tranja, koji će dopuniti saznanja o mno- ona kao sredstva koje će imati značajnu
gim pitanjima iz epohe postojanja Ne- ulogu u ratnim operacijama. Autori se
zavisne Države Hrvatske. U tome je i bave i razvojem austrougarskog pomor-
glavni doprinos najnovije knjige Davora skog vazduhoplovstva u Boki Kotorskoj,
Kovačića Oružništvo Nezavisne Države koja je bila središte Pomorskog vazdu-
Hrvatske, Redarstveno tijelo i vojna po- hoplovstva Kraljevine SHS/Jugoslavije i
strojba. njegovog uticaja na razvoj domaće va-
zduhoplovne industrije. Prve korake u
Bojan B. Dimitrijević stvaranju vazduhoplovnih fabrika (Ika-
rus) i konstrukcija 1923–1924, napravi-
li su konstruktori pomorskog vazduho-
Bojan B. Dimitrijević, Milan Micev- plovstva Države SHS, Dimitrije Konjo-
ski, Predrag Miladinović, JUGOSLO- vić i Josip Mikl. Posedovanje ovakvih
VENSKO POMORSKO VAZDUHO- aviona-vazduhoplova je značilo posedo-
PLOVSTVO 1918–1991, Institut za sa- vanje srazmerne sile u rukama jedne
vremenu istoriju, Beograd 2014, 352 str. mornarice, odnosno države, kao što je
bila Kraljevina Jugoslavija.
Nastavljajući seriju naslova o temi U ovoj monografiji, B. Dimitrijević i
vojne istorije socijalističke Jugoslavije, koautori obuhvataju sve aspekte razvo-
naučni savetnik Instituta za savremenu ja Pomorskog vazduhoplovstva – od
istoriju dr Bojan B. Dimitrijević i istra- tehnologije izrade, preko organizacije,
živači Milan Micevski i Predrag Miladi- obuke, uloge u miru i upotrebe u ratu
nović ponudili su naučnoj i široj javno- 1941. Bila je to herojska epoha razvoja i
sti studiju koja se bavi istorijom jugo- tehnološkog stasavanja, koja je uticala
slovenskog pomorskog vazduhoplovstva na svakodnevni život ljudi u Primorju,
od 1918. do 1991. godine. Knjiga ima ali i na industrijski razvoj Novog Sada i
352 strane i gotovo 260 ilustracija. Veli- Beograda u periodu do 1941.
ki broj fotografija, od kojih se veći deo Aprilski rat 1941. odneo je sa poli-
prvi put objavljuje, svedoči o predanom tičke i istorijske scene Kraljevinu Jugo-
istraživačkom postupku autora. Autori slaviju, njenu vojsku, ali ne i Pomorsko
su istraživali i fondove u Sloveniji i Hr- vazduhoplovstvo, koje je jednim delom
vatskoj, ali je najveći deo studije zasno- nastavilo da se bori kod saveznika u
van na novim istraživanjima u beograd- Mediteranu. Ovo je verovatno i najdra-
skom Vojnom arhivu. Upotreba aviona matičnija epizoda knjige, koju su autori
u Mornarici i nad morem, odnosno va- posebno dokumentovali koristeći bri-
Prikazi 225
tansku građu iz fonda Public Record voluminoznu studiju Kraljevsko vazdu-

Office. hoplovstvo 1918–1941. koja je privukla
Da je reč o tematici koja ima znača- znatnu pažnju stručne publike.
jan čitalački krug kod nas, a još više u
regionu, svedoče mnogobrojni naslovi Momčilo Pavlović
koji govore o različitim aspektima upo-
trebe hidroaviona, razvoja, tipovima,
ljudima koji su se sa njima borili ili sa Danilo Šarenac, TOP, VOJNIK I SE-
njima postizali značajne ratne uspehe. ĆANJE. PRVI SVETSKI RAT I SRBIJA
Na ovom prostoru ima, kao i za mnogo 1914–2009, Institut za savremenu isto-
drugih sličnih tema, dosta naslova koji riju, Beograd 2014, 311 str.
govore o razvoju Pomorskog vazduho-
plovstva posebno između dva rata, ali Prateći dobro utabane staze svetske
za domaću prošlost postoji manjak sa- istoriografije da se o ratovima ne piše
znanja o ovoj temi. Ovaj prazan prostor samo kroz ratno-operacijske i političke
popunjava nova monografija B. Dimitri- tokove, Danilo Šarenac u knjizi Top,
jevića i vrednih istraživača Micevskog i vojnik i sećanje. Prvi svetski rat i Srbija
Miladinovića. Njihova studija vraća ovu 1914–2009, sagledava Prvi svetski rat, i
temu u krug srpske istoriografije, jer je učešće Srbije u njemu, kroz tri teme
u proteklim godinama kroz nekoliko imenovane u naslovu, tačnije: srpsku
sličnih monografija u Sloveniji i Hrvat- artiljeriju, regrute iz 1915. godine i ma-
skoj ta tema na neki način izašla iz nifestacije sećanja na sam rat, ali i temu
oblasti interesovanja srpskih istoričara i veterana koju je povezao sa temom se-
zainteresovane publike. ćanja. Hronološke odrednice knjige su
Autori su izabrali hronološki način postavljene na početnu godinu Prvog
izlaganja prevashodno zato što je ovo, svetskog rata i 2009, kao savremenu go-
ipak, istoriografska knjiga. Ali, istorio- dinu do koje su praćeni fenomeni seća-
grafska knjiga koja govori o tehnološ- nja na ovaj rat (autor je dao obrazlože-
kom aspektu vojne istorije. Ne možemo nje da se do te godine mogu uočiti svi
da se otmemo utisku da i pored toga oni važniji procesi u formiranju sećanja, ali
korespondiraju sa celinom pogleda na i procesu zaboravljanja, pri čemu je do-
jugoslovensko društvo i državu. voljno udaljena od 2014. godine i očeki-
U knjizi nema ponavljanja ili preuzi- vanih proslava stogodišnjica). U knjizi
manja iz ranih radova, jer je nastala na se može pročitati i o dešavanjima koja
potpuno novim istraživanjima, do sada su prethodila Prvom svetskom ratu, a
još uvek dobrim delom neobrađene ar- usko su povezana sa istorijskim tema-
hivske građe, literature i stručnih časo- ma i tokovima koje autor predstavlja.
pisa. Jedan od autora (B. Dimitrijević) Prvi deo knjige, naslovljen Top, do-
dodirivao je u više studija i monografija nosi priču o pojavi moderne artiljerije u
problematiku vazduhoplovstva u Jugo- svetu i njenoj upotrebi u ratu, nastanku
slaviji; Micevski i Miladinović takođe is- srpske artiljerije, njenom razvoju, mo-
traživački, u meri u kojoj je to bilo neo- dernizaciji pred Balkanske ratove i upo-
phodno i koliko su takve teme to dozvo- trebi samih topova tokom Prvog svet-
ljavale. Istaknimo na kraju da je ovaj skog rata. Ovaj deo hronološki polazi od
autorski tim 2012. godine u izdanju In- Prvog srpskog ustanka, ukratko se osvr-
stituta za savremenu istoriju objavio ćući na ustaničke topove, da bi kao pra-
vu uvertiru priči o artiljeriji tokom Pr- (posebno u najkritičnijem momentu,

vog svetskog rata predstavio problema- prilikom povlačenja kroz Albaniju, kada
tiku modernizacije srpske artiljerije na srpska vojska sama uništava veći deo
samom početku 20. veka. Taj proces ni- svog artiljerijskog naoružanja).
je bio samo tehnički – izabrati najbolje Pišući o srpskoj artiljeriji i regruti-
topove i kupiti ih, nego i politički, a ma tokom Prvog svetskog rata, kao i
zbog mnogih spoljno i unutar-političkih njegovim komemoracijama, autor je
pregovora, sukoba i obrta ostao je ukratko prikazao slična dešavanja u ne-
upamćen kao „Topovsko pitanje“. Šare- kim evropskim zemljama. Posebno u
nac nas upoznaje sa tom problemati- delu teksta o artiljeriji, čitamo dobro
kom objašnjavajući uzroke borbi evrop- izabrane citate svedoka i savremenika,
skih fabrika za proizvodnju topova (pre koji utemeljuju ili pojašnjavaju autoro-
svih onih iz Francuske, Nemačke i Aus- ve teze.
tro-Ugarske), ne bi li Srbija od njih ku- Drugi deo knjige, naslovljen Vojnik, go-
pila naoružanje. Srpska vlada je prili- vori, u stvari, o jednom delu srpske vojske
kom odlučivanja morala da razmišlja i o – regrutima iz 1915. godine i njihovom
političkim odnosima sa tim zemljama. stradanju.
Kupovina topova je bila povezana i sa Na početku ovog dela autor objaš-
mogućnošću podizanja kredita, pa je i njava ustrojstvo srpske vojske i principe
to uslovljavalo odluke srpske vlade. Po- regrutacije, da bi zatim razjasnio i raz-
red spoljnopolitičkih, mnogo veći su bili loge regrutacije mladića od 17 do 19 go-
unutar-politički koji su se ogledali kroz dina u jesen 1915. godine. Ovi mladići,
protivljenja načinima kupovine i izboru međutim, nisu uspeli da prođu obuku
ponuđača, promene vlada i menjanja pošto je nastupilo povlačenje cele srp-
mišljenja više aktera celog procesa. To- ske vojske iz Srbije. Prilikom prelaska
povi su najzad kupljeni od francuskog kroz Albaniju veći deo njih (više hilja-
koncerna Šnajder. da) izgubio je živote, uglavnom zbog
Autor je prikazao i kako se top kori- neodgovornosti srpskih komandnih vla-
stio u borbi, ali i koju municiju i druga sti, a i zbog odbijanja Italijana da ih
tehnička pomagala je koristila artiljeri- prevezu sa albanske obale. Veliki gubi-
ja. Da bi objasnio šta je top značio srp- tak mladih života nije prošao nezapaže-
skoj vojsci, konkretna dejstva artiljerije no i još tokom rata su pokrenute dve
je predstavio kroz dešavanja tokom oba vojne istrage sa zadatkom da ispitaju
balkanska i Prvog svetskog rata. Prika- odgovornost za nebrigu pri evakuaciji
zano je učešće srpske artiljerije u bor- regruta.
bama protiv austrougarske pešadije i Kako nijedna nije uspešno završila
artiljerije, pokušaji potapanja monitora posao, veoma brzo po završetku rata je
na Dunavu i Savi, kao i pokušaji rušenja oformljen Anketni odbor Narodne
aviona, pri čemu je obaranje neprijatelj- skupštine sa istim zadatkom, ali i sa
skog aviona iznad Kragujevca 1915. go- istim ishodom – istraga nije završena i
dine malo detaljnije razmotreno. Pored niko nije odgovarao za načinjene pro-
toga, možemo pročitati i o problemu puste i greške. Prikazujući stradanje re-
nedostatka municije, ubojnom dejstvu gruta i neuspešne istrage, Šarenac je
artiljerije, bombardovanju gradova, za- skrenuo pažnju i na zaboravljanje ovog
pleni topova, ali i njihovom gubitku stradanja u Kraljevini Jugoslaviji.
Prikazi 227
Prvi i drugi deo knjige čine protivte- obiđeno ni pominjanje raznih političkih
žu jedan drugom. Autor je prikazao na- rasprava u kojima su isticane ili preispi-
čin na koji su se artiljerija i „srpski top“ tivane uloge pojedinaca, ali i naro-da, u
ukorenili u narative Prvog svetskog ra- ratu.
ta, dok su sa druge strane regruti iz Posle kratkog pominjanja tradicija
1915. godine praktično zaboravljeni, Prvog svetskog rata tokom Drugog svet-
iako ih je bilo gotovo trideset puta više skog rata, autor je prikazao odnos vlasti
nego čuvenih 1300 kaplara. Na ovakvo socijalističke Jugoslavije prema njima.
sagledavanje Prvog svetskog rata, nado- U tom delu možemo videti na koji način
vezalo se posmatranje kasnijih slika i je sećanje na Prvi svetski rat bilo poti-
komemoracija Prvog svetskog rata. snuto, ali i da su postojali izuzeci na
Treći deo knjige, naslovljen Sećanje, primer: izjednačavanje nosilaca Kara-
prati dve usko povezane teme. Prva su đorđeve zvezde sa nosiocima Partizan-
ratni veterani, a druga manifestacije se- ske spomenice 1941. ili film Marš na
ćanja na Prvi svetski rat, koje su vođene Drinu. Protokom vremena, stege su po-
i od strane raznih udruženja bivših rat- puštale i sećanje na Prvi svetski rat je
nika. bilo sve prisutnije u srpskom društvu.
Posle povratka kući, bivši ratnici su Pored navedenog filma, autor je, izme-
osetili potrebu da se udruže i na taj na- đu ostalog, prikazao i romane Dobrice
čin održavaju sećanje na svoje pale dru- Ćosića Vreme smrti, zbirke Golgota i vas-
gove, ali i da ostvare svoja prava. Autor krs Srbije i Solunci govore: ovako je bilo,
prati nastanak, razvoj, rad i urušavanje pozorišnu predstavu Solunci govore i po-
ugleda jednog od mnogih ratničkih dizanje spomenika braniocima Beogra-
udruženja – Udruženja rezervnih oficira i da u blizini Kule Nebojše u Beogradu.
ratnika. Osim angažovanja na zakon- Sećanja na Prvi svetski rat u posled-
skom priznavanju ratničkih zasluga, nje dve decenije možemo pratiti kroz
pomoći porodicama stradalih ratnika, pisanje o: obnovljenom sećanju na ruše-
prikupljanju istorijske građe o ratu, nje aviona kod Kragujevca 1915. godi-
Udruženje se posebno angažovalo i na ne, filmu Sveti Georgije ubiva aždahu i
uređivanju grobalja i podizanju spome- postavljanju bareljefa sa likovima srp-
nika i spomen-kosturnica. Iz široke de- skih i francuskih vojskovođa na „osma-
latnosti na tom polju, prikazane su ak- tračnicu“ u Pionirskom parku u Beo-
tivnosti na uređenju srpskog vojničkog gradu.
groblja u Tijeu u Francuskoj, podizanju Komponujući tri teme – dve ratne i
spomenika trećepozivcima u Beogradu, jednu posleratnu, autor je uspeo da pri-
spomenika braniocima Beograda na kaže Prvi svetski rat iz novog ugla. Iako
Novom groblju u Beogradu, Kosturnice deluje da je mogao da napiše tri knjige,
u Jakšićevoj kuli Beogradske tvrđave i njihovo spajanje u osi uspeh (artiljerije)
popravci i uređenju Crkve Ružice u Be- – neuspeh (evakuacije regruta) – sećanje
ogradu. Posebna pažnja je posvećena (na rat, artiljeriju i regrute) ima smisla
podizanju i simbolici Ratničkog doma u pošto pokazuje opšte poznate obrasce
Beogradu. Komemoracije u Kraljevini sećanja. Naime, uvek se sećamo pobeda
Jugoslaviji su predstavljene i kroz obe- i uspeha, a poraze i neuspehe se trudi-
ležavanje godišnjica, putovanja na nemo da zaboravimo. Tako je kombinacija
kadašnja bojišta, ali i saradnju sa među- dobrog francuskog topa i srpskog vojni-
narodnom federacijom ratnika. Nije zaka, koji se u boju odlično snašao na tom
topu, donela uspeha srpskoj vojsci to- Božovićeva studija je koncipirana

kom balkanskih i Prvog svetskog rata i hronološki i podeljena je u pet celina:
zbog toga je top postao uspešan narativ. Doseljavanje Nemaca u srednje Poduna-
Sa druge strane, neuspešna evakuacija vlje u 18. i 19. veku (9–28 str.), Nemačka
regruta 1915. godine i odgovornost ko- nacionalna zajednica u Kraljevini Jugo-
mandnog kadra za to je bio narativ po- slaviji između dva svetska rata (29–48),
željan da se zaboravi. Da bi se bolje sa- Jugoslovenski Nemci u 1941. godini (49–
gledao odnos uspeha i neuspeha prikaza- 85), Divizija „Princ Eugen“ (86–204) i
no je sećanje, koje je autor spojio sa rat- Sudbina Nemaca iz Jugoslavije posle Dru-
ničkom, veteranskom, organizacijom ko- gog svetskog rata (205–232).
ja je učestvovala u njegovom kreiranju. U prvom poglavlju autor je prikazao
Knjiga je zasnovana na opširnoj do- kolonizaciju Nemaca u srednje Poduna-
maćoj i inostranoj literaturi, memoar- vlje, koja je počela po zaključenju Poža-
skoj i arhivskoj građi. Obogaćena je fo- revačkog mira 1718. godine za vreme
tografijama iz Muzeja grada Beograda i cara Karla VI, nastavila se za vreme
francuskog Vojnog arhiva u Parizu, što njegove kćerke carice Marije Terezije
joj svakako daje posebnu vrednost. (1740–1780) i dobila svoj puni obim za
vreme cara Josifa II (1780–1790) i nje-
Nenad Lajbenšperger govog naslednika Leopolda II (1790–
1794). U nastavku autor je, u kratkim
crtama, skicirao i život kolonizovanih
Srđan Božović, DIVIZIJA „PRINC Nemaca na navedenom prostoru od po-
EUGEN“, Narodni muzej Pančevo, Pan- četka XIX veka do završetka Prvog svet-
čevo 2011, 273 str. skog rata.
Drugo poglavlje opisuje politički,
Iako je odigrala bitnu ulogu na jugo- ekonomski i kulturni život Podunavskih
slovenskom ratištu u Drugom svetskom Švaba u novostvorenoj južnoslovenskoj
ratu, nemačka SS divizija „Princ Eugen“ državi, u kojoj su predstavljali veoma
donedavno nije privlačila značajniju pa- brojnu, ekonomski snažnu i uticajnu
žnju jugoslovenske i srpske istoriografi- nacionalnu manjinu. Autor je obratio
je. U Nemačkoj su do sada objavljene posebnu pažnju na ulogu organizacije
dve monografije posvećene ovoj diviziji. Kulturbund, koja je posle pobede struje
Prva se pojavila još 1978. godine, a „obnovitelja“ potpuno nacifikovana što
autor je jedan od njenih bivših koman- je dovelo do pojačanog uticaja i preo-
danata, Oto Kum (Vorwärts, Prinz vlađivanja ideologije nacionalsocijali-
Eugen!), dok je druga novijeg datuma zma među pripadnicima nemačke na-
(Thomas Casagrande, Die Volksdeutsche rodnosne grupe u Jugoslaviji. Ovakav
SS-division „Prinz Eugen“, Frankfurt razvoj događaja je u znatnoj meri dopri-
2003). Veoma značajan iskorak u istori- neo svrstavanju folksdojčera u „petu
ografskom istraživanju ove vojne for- kolonu“ za vreme napada Nemačke na
macije, sastavljene gotovo isključivo od Jugoslaviju aprila 1941. godine.
jugoslovenskih državljana nemačke na- U trećoj celini opisano je izdajničko
rodnosti, načinio je istoričar Srđan Bo- postupanje jugoslovenskih Nemaca za
žović, viši kustos Narodnog muzeja u vreme kratkotrajnog Aprilskog rata, us-
Pančevu, objavivši prvu monografiju na postavljanje folksdojčerskog vojno-poli-
srpskom jeziku o ovoj diviziji. cijskog sistema vlasti u Banatu i njihova
Prikazi 229
represija prema Srbima i posebno Je- i zločini nad civilnim stanovništvom su

vrejima, koji su veoma brzo gotovo u nastavili da prate borbeni put jedinice.
potpunosti istrebljeni. Autor je, ukrat- Ulaskom Crvene armije i uspostavlja-
ko, obradio i organizovanje i položaj njem Sremskog fronta krajem 1944. go-
folksdojčera u Nezavisnoj Državi Hrvat- dine divizija „Princ Eugen“ zauzela je
skoj i Bačkoj i Baranji, koje su ušle u sa- svoje mesto u nemačko-ustaškom siste-
stav fašističke Mađarske. mu odbrane. Probijanje fronta i završne
Četvrto, ključno i najobimnije pogla- borbe za oslobođenje njeni pripadnici
vlje, u 18 potpoglavlja, na veoma pre- dočekali su na granici Slovenije i
gledan način, donosi najbitnije infor- Austrije u pokušaju da se predaju za-
macije o stvaranju, obuci, organizaciji, padnim saveznicima. Mnogi su streljani
vojnim akcijama i ratnom putu 7. SS kao ratni zločinci, ali je većina poslana
„Princ Eugen“ divizije. Glavni cilj stva- na prisilni rad u rudnicima i radnim lo-
ranja ove jedinice je bio borba protiv gorima po Vojvodini i centralnoj Srbiji.
ustanika na prostoru okupirane Jugo- Od četiri komandanta divizije, rat je
slavije kako bi se druge nemačke jedini- preživeo samo, već pomenuti, general
ce mogle uključiti u borbe na Istočnom Oto Kum. Prvi komandant, general Ar-
frontu. Inicijativa za stvaranje je pote- tur Fleps, poginuo je 1944. u Rumuniji
kla od samog Hitlera početkom 1942. u borbi sa sovjetskim trupama, a gene-
godine, koji je ovlastio general-majora rali Karl fon Oberkamp i August Šmid-
Artura Flepsa da je formira. Ratna slava huber osuđeni su na smrt pred jugoslo-
princa Eugena Savojskog, koju je stekao venskim sudom posle rata.
u borbama sa Turcima krajem XVII i U poslednjem, petom poglavlju
početkom XVIII veka, bila je opštepo- autor opisuje sudbinu folksdojčera na
znata među folksdojčerima pa je naziv kraju rata. Činjenica da je velika većina
divizije bio logičan izbor. Iako su divizi- vojno sposobnih jugoslovenskih Nema-
ju, u najvećoj meri, sačinjavali pripad- ca učestvovala u oružanim formacijama
nici Dojče Manšafta iz Banata, u njoj je nacističke Nemačke stigmatizovala je
bilo i bačkih, ali i Nemaca iz Hrvatske i celokupnu zajednicu. Oduzeta im je
Rumunije. imovina, a svi žitelji nemačke narodno-
Borbeno krštenje divizije je bilo 12. sti su poslati u radne logore. Takođe,
oktobra 1942. Za cilj je određeno uniš- znatan broj je poslat u Sovjetski Savez
tavanje jedinica Rasinskog korpusa Ju- na prinudni rad. U teškim, nehigijen-
goslovenske vojske u otadžbini, pod ko- skim uslovima u logorima je stradalo i
mandom majora Dragutina Keserovića, dosta dece i žena. Posle zatvaranja rad-
koji su bili stacionirani na planini Ko- nih logora mnogi Nemci su se odlučili
paonik. Brutalan zločin nad civilnim da napuste Jugoslaviju i većina se pre-
stanovništvom u selu Kriva Reka gde selila u Saveznu Republiku Nemačku.
su, kao veliki neprijatelji Trećeg rajha, Knjiga Srđana Božovića je vredan
masakrirana i deca uzrasta 6 meseci i doprinos srpskoj istoriografiji. Kvalitet
starci od 72 godine i ubijeno 45 žitelja knjizi daju njena preglednost, nepri-
spaljivanjem u lokalnoj crkvi, nagove- strasnost i mnogobrojne ilustracije.
stio je način ratovanja „Princ Eugen“ Ipak, autoru se mora zameriti prilično
divizije. Krajem 1942. godine divizija je siromašna bibliografsko-izvorna osno-
prešla na prostor NDH gde je učestvo- va. Smatramo da je ovakvu studiju bilo
vala u operacijama Vajs i Švarc. Ekscesi apsolutno neophodno obogatiti i gra-
đom Vojnog arhiva Vojske Srbije. Tako- Istoriografsko zanemarivanje ovako va-
đe, istraživanja dr Zorana Janjetovića o žne teme autor smatra nepravednim,
životu jugoslovenskih Nemaca u Kralje- pre svega jer je Jugoslavija od svog po-
vini Jugoslaviji i njihovoj sudbini na stanka do svog nestanka bila u samom
kraju rata su mogla dopuniti autorova središtu rečne mreže Dunava predsta-
saznanja i dati dodatni kvalitet knjizi. vljajući sam „čvor dunavskog sistema“.
Nadamo se da će pojava ove knjige Monografija dr Milana Gulića pod nazi-
samo dodatno zaintrigirati autora, ali i vom Kraljevina Jugoslavija i Dunav, du-
druge istraživače, pa da će u nekom od navska politika jugoslovenske kraljevine
narednih pokušaja istoriografskog ob- 1918–1944. vrlo uspešno ispravlja ovu
rađivanja 7. SS dobrovoljačke brdske „nepravdu“ i stavlja dunavsko pitanje i
divizije „Princ Eugen“ biti otklonjeni uopšte značaj rečnih sistema na važno
navedeni nedostaci, ali i konsultovana mesto u našoj istorijskoj nauci. Delo
građa iz nemačkih vojnih arhiva, što bi koje je predmet naše pažnje svojom ak-
ovoj temi dalo pun naučno-istoriograf- tuelnošću, tematikom, stilom pisanja
ski obim. zadovoljava stroge kriterijume naučne
javnosti, i s pravom možemo reći da nu-
Nebojša Stambolija di korisna znanja široj čitalačkoj publici
zainteresovanoj za ovu problematiku.
Autor je istraživanje dunavskog pi-
Milan Gulić, KRALJEVINA JUGO- tanja započeo radom na doktorskoj di-
SLAVIJA I DUNAV. DUNAVSKA PO- sertaciji pod nazivom Dunav u jugoslo-
LITIKA JUGOSLOVENSKE KRALJEVI- venskoj politici prema Sovjetskom Savezu
NE 1918–1944, Institut za savremenu (1944–1953), koja je odbranjena no-
istoriju, Beograd 2014, 277 str. vembra 2012. u Beogradu, a ova knjiga
Značajni vodotokovi su vekovima je proizašla iz njene uvodne studije. Po-
privlačili narode da u njihovoj blizini kušavajući da osvetli dunavsku politiku
organizuju svoj život i državni razvitak. jugoslovenske države u međuratnom
Bez sumnje Dunav je jedna od takvih periodu, autor je obavio opsežna arhiv-
reka. Sveukupan razvitak novovekovne ska istraživanja u svim istaknutim do-
srpske države do današnjih dana čvrsto maćim arhivskim ustanovama, ali i u
je vezan za Dunav i njegov tok. Na oba- institucijama malo korišćenim od stra-
lama Dunava i Save nastala je i razvijala ne istoričara kao što je slučaj sa Arhi-
se srpska prestonica, na obali Dunava vom Muzeja nauke i tehnike.
bila je granica sa Habzburškom od Monografiju Kraljevina Jugoslavija i
1867. Austro-Ugarskom monarhijom, u Dunav autor je podelio na 13 poglavlja.
mirnodopsko vreme Dunav je predsta- Posle sažetog Predgovora gde se osvrće
vljao glavnu arteriju međudržavne sana značaj teme i na dosadašnje radove
radnje, trgovine i saobraćaja, a u vreme koji su se u manjoj ili većoj meri dotica-
rata prvi pravac napada kao što su poli dunavskog pitanja, autor nas u temu
kazala iskustva iz oba svetska rata. uvodi fizičko-geografskim prikazom
Upravo zbog nesumnjivog značaja Dunava sa preciznim podacima o njego-
za jugoslovensku državu, Dunav i du- voj dužini, pritokama, vodenom režimu
navsko pitanje bili su predmet pažnje i plovnosti. U drugom i trećem pogla-
pravnika, ekonomista, stručnjaka za vo- vlju ukazuje na značaj Dunava za stva-
doprivredu, ali, nažalost, ne i istoričara. ranje srpske novovekovne države, kao i
Prikazi 231
na najznačajnije međunarodne ugovore uspela da izgradi najveću flotu na Du-

koji su doticali dunavsko pitanje i regu- navu u međuratnom periodu.
lisali slobodu plovidbe, počev od Završ- Složenost međunarodnog položaja,
nog akta Bečkog kongresa 1815. godi- nepovoljna pozicija na pravcu nemač-
ne. U svojoj monografiji autor nije za- kog prodiranja, nesređenost unutraš-
nemario ni ulogu Dunava tokom Prvog njih prilika neke su od karakteristika
svetskog rata. jugoslovenske države u međuratnom
Da bi ukazao na značaj Dunava u za- periodu koje su, sudeći prema autoru,
vršnim borbama na kraju Prvog svet- opisivale i njenu dunavsku politiku.
skog rata autor nam kao najbolju ilu- Razmatrajući ovaj problem, autor mu
straciju prenosi reči francuskog marša- pristupa dvojako, paralelno prateći dva
la Ferdinanda Foša da „onaj, ko je go- pravca delovanja jugoslovenske države,
spodar Dunava, gospodar je Centralne i međunarodni i unutrašnji. U međuna-
orijentalne Evrope, a onaj ko nije na rodnom pogledu dunavsko pitanje je
Dunavu, sve je izgubio“. razmatrano na Mirovnoj konferenciji u
U poglavlju pod nazivom Kraj Prvog Parizu, provlačilo se kroz pregovore o
svetskog rata – jugoslovenska država na raspodeli plovnog parka država koje su
Dunavu apostrofiran je značaj dunav- poražene u Prvom svetskom ratu, Kon-
skog plovnog puta za nastajuću jugoslo- ferenciju koja je donela konačni statut
vensku državu koja je u prvim danima i Dunava 1921. godine, Međusavezničku
mesecima svoga postojanja oskudevala i Međunarodnu dunavsku komisiju, kao
u saobraćajnicama. Pri takvim okolno- i Đerdapsku administraciju koja je, ka-
stima, ističe autor, Dunav se nametao ko je autor naveo, predstavljala prvi
kao jedino rešenje za snabdevanje drža- međunarodni organ za upravu nad Đer-
ve sve dok se kopnene saobraćajnice, dapskim sektorom. O važnosti Jugosla-
koje su razorene u ratu, ne osposobe. vije u dunavskom pitanju u međurat-
Naredno poglavlje nosi naslov Ras- nom periodu svedoči činjenica da je Be-
podjela dunavskog plovnog parka, i u nje- ograd bio poslednje sedište Međunarod-
mu autor argumentovano predočava od ne dunavske komisije (1938–1940), a
kolikog je značaja bilo za Kraljevinu da je u Tekiji bio smešten jedan od ser-
SHS da u svom posedu zadrži što veći visa koji su činili Đerdapsku admini-
broj plovila zarobljenih od neprijatelja straciju.
na kraju rata. Takođe, kroz portrete Dragutina
Značajnu ulogu u ovoj borbi, kako Price, Frana Vilfana, Mihaila Ristića,
naglašava Gulić, imao je bivši austrou- Miloša Mihailovića, Velizara Ninčića i
garski činovnik iz Zemuna Dejan Mar- drugih autor prikazuje koje su ličnosti,
ković koji je uspeo doći u posed origi- suštinski, bile eksponenti jugoslovenske
nalnih dokumenata koja su detaljno na- dunavske politike.
vodila imena brodova, njihovo kretanje U pogledu unutrašnje dunavske po-
i prepisku dok su bili u službi austrou- litike jugoslovenske države, autor je iz-
garskih oružanih snaga. Jugoslovenska dvojio dve značajnije celine: plovidbu
delegacija je, koristeći se ovim doku- Kraljevine SHS/Jugoslavije na Dunavu i
mentima, uspela da zadrži veliki broj graditeljske poduhvate na Dunavu.
konfiskovanih plovila. Zahvaljujući do- Autor u njima predstavlja Kraljevinu
bijenim austrougarskim plovilima, ju- kao priobalnu, dunavsku državu koja
goslovenska država je za kratko vreme brine o svojim plovnim putevima.
Analizirajući graditeljske poduhvate Monografija Kraljevina Jugoslavija i

na Dunavu, Gulić je po značaju izdvojio Dunav, dunavska politika jugoslovenske
gradnju tri velelepna mosta: most kojim kraljevine 1918–1944. daje značajan do-
su povezani Novi Sad i Petrovaradin prinos sveobuhvatnom proučavanju
(Bačka i Srem), nazvan imenom kralje- Dunava i dunavskog pitanja, zbog čega
vića Tomislava; prvi lančani, viseći most je možemo preporučiti široj naučnoj i
izgrađen u Jugoslaviji koji je premostio stručnoj javnosti.
Savu kod ušća u Dunav nazvan imenom
ubijenog kralja Aleksandra I Ujedinite- Biljana Stojić
lja (Zemunski most); i jedini koji još i
danas, u nekom obliku, postoji, Panče-
vački most, pušten u promet 1935. i ta- Nikola Marković, Danica Filipović,
da nazvan imenom kralja Petra II. Bu- ZABRANJIVANJE KNJIGA U OKUPI-
duće planove na izgradnji rečne infra- RANOJ SRBIJI 1941–1944, Univerzi-
strukture i proširenja mreže plovnih tetska biblioteka „Svetozar Marković“,
puteva prekinulo je izbijanje Drugog Beograd 2012, 190 str.
svetskog rata.
U završnom poglavlju Strateška va- Broj i vrsta radova koji analiziraju
žnost Dunava i Drugi svetski rat autor pojave i procese nastale tokom Drugog
ukazuje na strateški značaj Dunava za svetskog rata u Srbiji u toj meri su
ratne planove Trećeg rajha. Naglašava obimni i raznoliki da su istraživači koji
da je upravo na Dunavu kod Sipskog se danas bave ovim periodom gotovo
kanala, 5. aprila Nemačka otpočela na- redovno „prinuđeni“ da vrše istorio-
pad na Jugoslaviju i za svega nekoliko grafsku reviziju i daju nove poglede na
sati uspela da pod svoju kontrolu stavi već istražene teme, a retko kada imaju
Đerdap i Gvozdena vrata, čime je svojoj priliku da ispunjavaju istoriografske be-
privredi obezbedila otvoren put od „ži- line.
votne važnosti“ ka Crnom moru. Bibliotekarima Univerzitetske bibli-
U borbama za oslobođenje Jugosla- oteke u Beogradu, Nikoli Markoviću i
vije 1944. obala Dunava kao mesto spa- Danici Filipović, pošlo je za rukom da
janja Crvene armije i NOVJ bila je tačka pronađu jednu gotovo nedodirnutu te-
iz koje je proisteklo dalje oslobođenje mu. Njihova publikacija Zabranjivanje
Srbije i čitave Jugoslavije. Sa stvara- knjiga u okupiranoj Srbiji 1941–1944
njem nove, socijalističke države i poja- kao i izložba o istoimenoj temi (održana
vom novog činioca u dunavskom pita- u Univerzitetskoj biblioteci decembra
nju – Sovjetskog Saveza, autor je za- 2012) govori o inicijativi okupatora i
ključio izlaganje, ostavljajući prostor da kolaboracionista da se zabrane knjige
se ova izuzetno važna i nadasve intere- čija sadržina se nije uklapala u nacistič-
santna tema sagleda i u svetlu izmenje- ke ideološke i političke stavove. Struk-
nih državnih i međunarodnih okolnosti. tura publikacije tipična je za ovakvu vr-
Važno je naglasiti da poseban kvali- stu istoriografskog rada i sastoji se od
tet monografije čine brojne fotografije uvodne studije i priređene građe. Uvod-
date uz tekst, koje je autor vredno pri- na studija ima četiri poglavlja: „O cen-
kupio iz zbirki arhivskih i drugih javnih zuri“, „Nacisti i kultura“, „Srbija pod oku-
ustanova, ali i iz privatnih kolekcija. pacijom“ i „Univerzitetska biblioteka“.
Prikazi 233
U prvom poglavlju priređivači uka- pisali Jevreji, komunisti, liberali, pacifi-

zuju da su „biblioteke bile mesta cenzu- sti i ostali po nacističkim merilima ne-
re od davnina“ i da je izbacivanje knjiga prijatelji nemačkog naroda. Vrhunac
iz njih bila samo jedna od metoda koriš- „čišćenja“ bila je akcija spaljivanja knji-
ćenih u cilju njene implementacije. Pre- ga na Trgu opera u Berlinu 10. maja
ma onome ko sprovodi cenzuru i na koji 1933. Nova crna lista obnarodovana je
način, ističu pet vidova cenzure knjiga: 1935. Priređivači ukazuju da su nacisti
autocenzura koja je sa stanovišta vlasti ovakav oblik cenzure sprovodili i na
„najpoželjniji oblik cenzure jer onemo- anektiranim područjima kao što su
gućuje da se pojave spisi koje treba za- Austrija, Sudetska oblast ali i „nešto
braniti“; cenzura nametnuta i kontroli- opreznije i prikrivenije“ na okupiranim
sana od strane državnog aparata; uniš- teritorijama u Norveškoj, Holandiji,
tavanje rukopisa pre štampanja; zabra- Češkoj.
na prodaje nepoželjnih publikacija; ob- Poglavlje „Srbija pod okupacijom“
javljivanje popisa zabranjenih knjiga. sadrži osnovne podatke o Aprilskom ra-
Potreba da se države prvi put ozbiljnije tu, formiranju okupacione i kolaboraci-
pozabave kontrolom štampane reči javi- onističke vlasti, karakteru okupacionog
la se u 15. veku pronalaskom štampar- režima u Srbiji i položaju Beogradskog
ske mašine koja je donela knjigu gotovo univerziteta. Pored opšte poznatih po-
u svaki dom. Posebna pažnja je posve- dataka, priređivači u ovom poglavlju
ćena primerima cenzure u Evropi. Cen- ukazuju i da uredničku dužnost nisu
zura je bila jedno od omiljenih oružja mogla da vrše lica jevrejskog ili rom-
Katoličke crkve. Engleski kralj Henri skog porekla, da periodične publikacije
VIII bio je prvi evropski monarh koji je nisu mogle biti štampane bez odobrenja
1529. izdao listu zabranjenih knjiga, a Propagandnog odeljenja pri Vojnom za-
kroz različite periode istorije praktiko- povedniku za Srbiju i da su kolaboraci-
vali su je i monarsi Francuske i Nemač- onistički činovnici imali dopunsku ulo-
ke. Nažalost, priređivači su se zadržali gu u procesu kontrole. U izradi ovog
samo na evropskim primerima i ostavili poglavlju korišćen je skroman broj ra-
čitaoce u mraku kada je u pitanju polo- dova. Sadržaj se, izuzmemo li poslednju
žaj pisane reči i primena cenzure na te- fusnotu, celokupno temelji na knjizi
ritoriji Srbije, što je s obzirom na temu Branka Petranovića Srbija u Drugom
bilo neophodno. svetskom ratu 1939–1944. O strukturi i
Posebno poglavlje posvećeno je od- karakteru okupacionog i kolaboracioni-
nosu prema knjigama u nacističkoj Ne- stičkog aparata i položaju kulture i pro-
mačkoj. Jedna od prvih odluka nacista svete pod okupacijom napisan je veliki
po dolasku na vlast 1933, bila je o osni- broj dela koja bi dodatno kontekstuali-
vanju Ministarstva za narodno prosve- zovala predmet istraživanja.
ćivanje i propagandu, koje je bilo „od- „Univerzitetska biblioteka“ – naslov
govorno za sve zadatke koji se tiču du- je centralnog i najobimnijeg dela uvod-
hovnog razvoja nacije.“ Visoki činovnici ne studije u kome se govori o šteti koje
ovog ministarstva „zahtevali“ su od sva- je pretrpela ova ustanova prilikom
kog pisca i novinara da im, pri radu, aprilskog bombardovanja, obnovi rada,
knjiga Main Kapmf bude osnovni „pri- te procesu sprovođenja u delo naredbe
ručnik“. Iste godine u Nemačkoj obja- okupatora o zabrani knjiga. Za razliku
vljena je i prva crna lista knjiga koje su od Narodne biblioteke koja je u potpu-
nosti uništena, Univerzitetska bibliote- da prečešlja sve publikacije koje se na-

ka je pretrpela manju štetu u aprilskom laze kod izdavača, u knjižarama, anti-
bombardovanju. Naredbom Komande kvarnicama, bibliotekama. Komisija je
mesta od 24. aprila 1941, zgrada Uni- svoj spisak knjiga prosledila filozofskoj,
verzitetske biblioteke je izuzeta iz spi- pravnoj, istorijskoj i književnoj sekciji,
ska objekata predviđenih za smeštaj a one su zatim sastavljale manje popise
okupacionih vojnika, čime je ispunjen publikacija koje je trebalo zabraniti.
osnovni preduslov za obnovu rada ove Proces izdvajanja zabranjenih knjiga u
ustanove. Zaposlenima je naređeno da Univerzitetskoj biblioteci postepeno se
dođu na posao 28. aprila sa zadatkom okončavao do 15. avgusta 1942. Poseb-
da sistematski srede prostorije bibliote- nu ulogu u ovom procesu imali su bibli-
ke, popišu zatečeno stanje inventara, otekari, Smilja Mišić, koja je bila pred-
kako bi se svi nedostaci otklonili. Polo- stavnik biblioteke kod nemačkih vlasti i
vinom maja naložena je revizija svih bi- Pavle Stefanović, zadužen da čuva klju-
bliotečkih knjiga i časopisa. Iz izveštaja čeve profesorske čitaonice u biblioteci
koje je upravnik biblioteke Lazar Mar- (sobe broj 14) u kojoj su bile smeštene
ković upućivao Ministarstvu prosvete izdvojene knjige. Priređivači donose bi-
saznajemo da su bibliotekari radili i na ografije Mišićeve i Stefanovića iz kojih
ispisivanju matičnih kartona iz inventa- možemo videti da su oni bili istaknuti
ra, sređivali privatne zbirke, uradili po- naučni i javni radnici. Poslednji deo po-
pis bibliotečkih duplikata itd. Nova epi- glavlja posvećen je „filmskoj priči“ o
zoda u radu ove ustanove došla je 1. ju- svesnom odugovlačenju bibliotekara
na naredbom dr Getsnera, majora bibli- prilikom rada na izdvajanju zabranjenih
otekara kojom je naloženo „da se otpoč- publikacija. Prema pisanju priređivača,
ne sa uklanjanjem neželjenih knjiga“. ovakav rad činovnika biblioteke doveo
Pod udarom su se našle sve knjige koje je to toga da nijedna knjiga iz njenih
su autorski ili sadržinski u vezi sa ko- fondova do okončanja okupacije nije
munističkom ideologijom, jevrejskom uništena.
zajednicom ili koje su antinemačke. Za Drugi deo zbornika čine dokumenta
početak je naređeno da se knjige popišu raspoređena u 10 priloga priređenih po
i zajedno sa kartonima povuku i drže hronološko-tematskom principu. Prvi
„pod ključem“. Nemačka komanda do- prilog pod nazivom „Dopisi vlasnika
stavila je naknadno spisak od nekoliko knjižara“ odnosi se na dopise raznih
hiljada proskribovanih dela jugosloven- knjižara upućene Ministarstvu prosvete
ske književnosti i zahtevala da se mora u kojima, navodeći najrazličitije razlo-
uništiti 80–90 % popisanih knjiga. Vla- ge, traže od nadležnih da im produže
da Milana Nedića ovlastila je Ministar- vremenski rok predviđen za podnošenje
stvo prosvete 2. septembra 1942. „da u spiska knjiga. Uredba i pravilnik o pre-
cilju zaštite nacionalnog duha podvrgne gledu knjiga vlade Milana Nedića obja-
pregledu i stavi van upotrebe“ sve pu- vljena je u drugom prilogu. Najvredniji
blikacije „koje mogu nepovoljno da uti- dokument ove publikacije predstavlja
ču na nacionalno i moralno vaspitanje spisak dostavljen od strane okupatora u
srpske omladine i naroda“. Za ove po- kome je popisano preko 2.500 knjiga i
trebe obrazovana je Komisija za pregled predviđeno za uništenje. Treći prilog
knjiga od pet članova čiji je zadatak bio predstavlja spisak 159 knjiga, koji je sa-
Prikazi 235
činila Komisija za pregled knjiga, znat-

no manjeg obima od pomenutog. Od če-
tvrtog do desetog priloga sabrani su spi-
skovi knjiga koje su sačinile filozofska,
istorijska, pravna, književna i politička
sekcija. Ostaje nejasno iz kog razloga se
priređivači u uvodnom delu studije nisu
usudili da izvrše kvantitativnu analizu
navedenih spiskova i čitaocu pruže in-
formacije o tačnom broju knjiga koji je
bio predviđen za zabranu, ko su po na-
cionalnom poreklu i verskom opredelje-
nju bili „zabranjeni autori“, koje vrste
dela su se mahom našle na udaru itd.
Činjenica da u „spisak“ korišćene li-
terature nisu ušli mnogi radovi koji se
tiču ove teme i da popisi zabranjenih
knjiga nisu podvrgnuti kvantitativnoj
analizi upućuje na zaključak da priređi-
vači, prilikom pisanja uvodne studije,
nisu uložili dovoljan trud. Ipak, uprkos
tim nedostacima smatramo da publika-
cija Zabranjivanje knjiga u okupiranoj
Srbiji 1941–1944. predstavlja vredan
doprinos proučavanju kulturne politike
okupatora i Vlade Milana Nedića kao i
istorije jedne od naših najznačajnijih
ustanova kulture.
Rade Ristanović
IN MEMORIAM
Dr SLOBODAN D. MILOŠEVIĆ, naučni savetnik
(1932–2013)
Slobodan D. Milošević, naučni savetnik u Institutu za savremenu

istoriju, pripada generaciji istoričara koji su svojim radovima dali pouzdan
temelj istraživanju fenomena savremene istorije, generaciji koja je profili-
sala ovu granu naše istoriografije. Osnova za to je bila kako mnogo veća
sređenost i dostupnost istorijskih izvora, tako i širenje istraživačkih napora
na celi niz novih tematskih polja, koja su bila potpuno zanemarena i potis-
nuta. Jedna od velikih neistraženih tema bilo je i stradanje stanovništva
tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, posebno pitanje masovnog pri-
silnog pomeranja stanovništva. Svojim radovima Slobodan Milošević je
doprineo da se umnogome izmeni crno-bela ideologizovana slika rata na
našem tlu, kojom su decenijama dominirali herojski narativ i simetrije zlo-
čina i zločinaca. Za to je trebalo imati i istraživačku hrabrost koja njemu
nije nedostajala.
Slobodan Milošević je rođen 11. septembra 1932. u Prislonici kod
Čačka. Diplomirao je 1958. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, istorijska
grupa. Doktorirao je 1977. na Filozofskom fakultetu u Prištini. Od 1960.
radio je u Institutu za istoriju radničkog pokreta naroda Jugoslavije, zatim
u Institutu za izučavanje radničkog pokreta. Od 1969. do penzionisanja
1997. radio je u Institutu za savremenu istoriju.
Bio je strog, ali i izrazito pravičan, patrijarhalan i porodičan čovek.
Kolege ga pamte ne samo po velikoj radnoj energiji, nego i po predusretlji-
vosti i spremnosti da pomogne savetom i upućivanjem na arhivske izvore i
literaturu za pojedine teme.
238 In memoriam Istorija 20. veka, 2/2014
Radovi Slobodana Miloševića mogu da se podele u tri istraživačke

oblasti. Prva je vezana za stradanje i zločine i u tom okviru i za pitanja
izbeglištva, interniranja u koncentracione i zarobljeničke logore. Druga
istraživačka oblast su bili nemačko-italijanski odnosi u Jugoslaviji do kapi-
tulacije Italije, dok je treća posvećena temama vezanim za organizovanje
partizanskih slobodnih teritorija, uz ostalo i za kulturno-prosvetni rad i
opismenjavanje boraca.
Svojom, svakako najznačajnijom, knjigom Izbeglice i preseljenici na
teritoriji okupirane Jugoslavije 1941–1945 (Beograd 1979), Slobodan Milo-
šević je na velika vrata uveo temu izbeglištva u domaću istoriografiju. Uz
ostalo, on je pokazao izuzetno značajnu ulogu srpskih kvislinških vlasti u
spasavanju i zbrinjavanju stotina hiljada izbeglica i prognanika sa ostalih
područja podeljene Jugoslavije, među njima i onih sa nemačkog okupacio-
nog područja u Sloveniji. Svojom knjigom o nemačko-italijanskim odnosi-
ma u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu, Slobodan Milošević je dao dop-
rinos razumevanju ključnog značaja tih odnosa za događaje na tlu podelje-
ne zemlje. Radovima o organizovanju slobodne partizanske teritorije i živo-
tu na njoj on je tematski obogatio našu istoriografiju u kojoj je do tada bilo
malo mesta za fenomene izvan političke i, posebno, vojne strane događaja.
Njegova istraživanja pitanja ratnih vojnih zarobljenika, na žalost, ostala su
nedovršena i ta tema još uvek čeka celovitu naučnu obradu.
Osim monografija i brojnih članaka i priloga u naučnim časopisima
i zbornicima radova, Slobodan Milošević je dao značajan doprinos srpskoj i
jugoslovenskoj istoriografiji i u priređivanju preko 20 istorijskih izvora.
Uprkos dugoj bolesti, pisao je do poslednjeg časa nastojeći da rezul-
tate svog bogatog istraživačkog iskustva predstavi naučnoj i najširoj javnosti.
Umro je 20. februara 2013. u Beogradu.
Milan Koljanin
In memoriam 239
Dr ENES MILAK, naučni saradnik
(1947–2014)
Institut za savremenu istoriju ostao je bez još jednog svog, bivšeg,

istaknutog radnika, naučnog saradnika dr Enesa Milaka, koji je preminuo
10. juna 2014. u Jajcu.
Smrt, koja je naša jedina izvesnost i sudbina, otrgla je prerano iz ži-
vota nežnog oca, dobrog supruga, pouzdanog druga i prijatelja, a svi koji su
ga znali, sa njim sarađivali, osiromašeni su i ožalošćeni.
Milaka je iznedrila ponosita Bosna i Hercegovina, Livno, 5. juna
1947, gde je završio osnovnu školu i gimnaziju, a Filozofski fakultet na Beo-
gradskom univerzitetu 1972, na kojem je magistrirao i doktorirao. U Insti-
tutu za savremenu istoriju radio je kao naučni saradnik od 1972. do 1997,
kada se vratio u zavičaj i u Jajcu vršio odgovornu dužnost direktora Muzeja
AVNOJ-a. Obnovio je i obogatio rad Muzeja novim postavkama svih bivših
jugoslovenskih republika, ne prekidajući saradnju sa istorijskim naučnim
ustanovama u Beogradu, a u svom Institutu često je boravio. Aktivno je sa-
rađivao sa SUBNOR-om Srbije, jer je voleo Srbiju i svoj bivši Institut.
Enes je bio čovek snažne individualnosti, rođeni optimista, koga su
krasili vera u smisao života, rada, borbe, drugarstvo, bećarluk, neprestano
sticanje novih znanja. Čovek je neprolazan jedino kroz one kojima omogući
da žive i traju posle njega, on je bio stamen, neprolazan. Svojim životom i
radom ostavio je trajan trag u ljudima i u istoriografiji.
Naučnoistraživačke rezultate E. Milaka tek treba izučiti i vrednova-
ti, to „preporučuje“ njegova bibliografija radova. U svom naučnoistraživač-
kom radu on se pretežno i uspešno bavio pitanjima vezanim za spoljnu poli-
240 In memoriam Istorija 20. veka, 2/2014
tiku Kraljevine SHS, Jugoslavije. Tako njegova magistarska teza obrađuje

pitanje Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i Rimski sporazum (1922–1924),
tu je i njegova vredna knjiga Italija i Jugoslavija 1931–1937, objavljena u iz-
danju Instituta 1987, kao i više naučnih priloga od kojih navodimo neke:
Hitlerovi stavovi prema Jugoslaviji, septembar 1939 – april 1941. godine; Mu-
solini i problem Jadrana 1917–1922; Uspostavljanje trgovinskih odnosa izme-
đu Italije i Jugoslavije 1945–1947; Jugosloveni u koncentracionim logorima i
zatvorima fašističke Italije u toku Drugog svetskog rata; Ustaški pokret i faši-
stička Italija; Italijansko viđenje jugoslovenske ratne situacije (1944); Doktrina
spoljne politike italijanskog fašizma u istupanjima Benita Musolinija; Spolj-
notrgovinski odnosi Jugoslavije 1945–1948. godine; Italijanska diplomatija i
Hrvatsko pitanje 1928–1936; Musolini, Italija i nastanak Kraljevine SHS i
drugi.
Bavio se i lokalnom istorijom, na primer Istra 1944–1945; Rijeka iz-
među dva svetska rata; Užice u Jugoslaviji 1945–1974l, jer takvi radovi najbo-
lje pokazuju produkciju i reprodukciju stvarnog života.
Treba posebno pomenuti njegovu koautorsku knjigu Vekovi Srba,
srpske države i zemlje (1992), koja i sadržajem i načinom interpretacije ma-
terije pleni čitaoce i predstavlja trajan, pokretan spomenik Srbima.
Radovi Milaka su na tragu, u funkciji spoznavanja složenog bića
istorije. Oni potvrđuju da je zadatak istorijske nauke da svojom utemelje-
nošću i objektivnošću suprotstavlja – predrasudama razboritost, politikan-
stvu stručnost, ideologizaciji naučnost, manipulacijama iskrenost, nezna-
nju znanje.
Enes Milak je nastojao da otkrije istinu o razvoju Kraljevine Jugo-
slavije od stvaranja do kraja Drugog svetskog rata – „Istina je sklad spozna-
je sa njenim predmetom“ (Kant). Otkrivanje te spoznaje uvek je teško i ni-
kada nije konačno, jer istorija ne pretenduje na apsolutne istine već samo
na naučnu istinu, to jest istinu do koje se došlo istraživanjem.
Radovi Enesa Milaka zbog bogatstva istorijskih izvora i ponuđene
empirije, zbog načina i nivoa interpretacije materije vredan su prilog srp-
skoj, jugoslovenskoj istoriografiji i biće nezaobilazni u budućim istraživa-
njima te problematike.
Praznina koja nastaje smrću Enesa Milaka je velika, ali ostaje i
trajno sećanje na čoveka koji je svojim životom i radom podizao ljudske
vrednosti, činio ovaj svet boljim, bio predan službi svega što uzdiže mi-
sao, dostojanstvo čoveka i unapređuje ljudsko znanje i razumevanje.
Miroljub Vasić
ISTORIJA 20. VEKA, 2014, 2
Izdavač
INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU
Beograd, Trg Nikole Pašića 11, tel./faks: 011 3398 362
www.isi.co.rs office@isi.co.rs
Za izdavača
Prof. dr Momčilo Pavlović, direktor
Tiraž: 200
Prvo izdanje
Fotografija na korici:
Automobil austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda
u vožnji sarajevskom ulicom, neposredno pred atentat, 28. jun 1914.
(Vojni arhiv Beograd)
CIP - Каталогизација у публикацији

Народна библиотека Србије, Београд
93/94
ISTORIJA 20. veka: časopis Instituta za savremenu istoriju / glavni i odgovorni

urednik Bojan B. Dimitrijević. - God. 1, br. 1 (1983) - Beograd (Trg Nikole Paši-
ća 11) : Institut za savremenu istoriju, 1983 - (Beograd: Planeta print). - 24 cm
Polugodišnje. - Nastao spajanjem:

Istorija 20. veka (1959) = ISSN 0535–8930 i Prilozi za istoriju
socijalizma = ISSN 0522–8042
ISSN 0352–3160 = Istorija 20. veka
(Beograd. 1983)
COBISS. SR-ID 11831554
Objavljivanje časopisa sufinansiralo je Ministarstvo prosvete,

nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Štampa Planeta print, Beograd

Istorija 20. Veka 2014-2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Istorija 20. Veka 2014-2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISTORIJA 20.

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK

Izlaze dva broja godišnje

Klasifikacija po UDK urađena

All articles published in Istorija 20. veka are refereed

Institut za savremenu istoriju, Beograd, E-mail: office@isi.co.rs

ISTORIJA 20. VEKA

THE HISTORY OF THE 20TH CENTURY

HISTOIRE DU 20. SIÈCLE

ИСТОРИЯ 20. ВЕКА

Godina XXXII 2014. Beograd Broj 2

Davor Kovačić, Oružništvo Nezavisne Države Hrvatske, Redarstveno

Bojan B. Dimitrijević, Milan Micevski, Predrag Miladinović,

Srđan Božović, Divizija „Princ Eugen“ (Nebojša Stambolija) 228

Milan Gulić, Kraljevina Jugoslavija i Dunav. Dunavska politika

Nikola Marković, Danica Filipović, Zabranjivanje knjiga u okupiranoj

Slobodan Milošević 1932–2013 (Milan Koljanin) 237

Enes Milak 1947–2014 (Miroljub Vasić) 239

DEBATES AND ARTICLES

Davor Kovačić, Oružništvo Nezavisne Države Hrvatske, Redarstveno

Bojan B. Dimitrijević, Milan Micevski, Predrag Miladinović

Danilo Šarenac, TOP, VOJNIK I SEĆANJE. PRVI SVETSKI RAT

Srđan Božović, DIVIZIJA „PRINC EUGEN“ (Nebojša Stambolija) 228

Milan Gulić, KRALJEVINA JUGOSLAVIJA I DUNAV. DUNAVSKA

Nikola Marković, Danica Filipović, ZABRANJIVANJE KNJIGA

Slobodan Milošević 1932–2013 (Milan Koljanin) 237

Enes Milak 1947–2014 (Miroljub Vasić) 239

APSTRAKT: U članku se prate događaji od ubistva nadvojvode Ferdinanda u

Ključne reči: Atentat u Sarajevu, Srbija, Austro-Ugarska, Beč, Berlin, rat,

Od početaka borbe za nezavisnost početkom 19. veka Srbija se osla-

Šumadiji. Upravo su oni u Srpskom vojvodstvu razvili svoje kulturne i du-

Berlinski kongres 1878. predstavlja ključni događaj u srpskoj i bal-

Time što je Austro-Ugarskoj dao pravo da okupira tursku provinciju

opreme. U Beču su verovali da bi treći balkanski rat otvorio novi sukob sa

Atentat u Sarajevu se obično uzima kao povod – ponekad i razlog –

Iako je pitanje početka rata i krivice za njegovo izbijanje raspravlja-

izveštaju koji je mađarsko dopisništvo dostavilo listovima navedeno je: „Do-

Štampa u Austro-Ugarskoj je odmah pisala o odgovornosti i poveza-

4. Svuda se misli da isleđenje i istraga nisu dali toliki i takav materi-

Skoro mesec dana od atentata Austro-Ugarska nije preduzimala go-

večeri Austrija je odgovorila mobilizacijom osam armijskih korpusa protiv

The author reviews the political events between the assassination of

REAKCIJE NA SARAJEVSKI ATENTAT

APSTRAKT: Cilj članka jeste da sagleda Sarajevski atentat i krizu koja

Ključne reči: Sarajevski atentat, Bosna i Hercegovina, Srbija, Austro-

Sve do poslednjih decenija 20. veka, vlade ujedinjene Italije su izd-

Poseta Franca Ferdinanda Sarajevu kao upozorenje Srbiji

U junu 1914. austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand

Italijanski diplomatski dokumenti ne sadrže značajnije informacije

Reakcije sa južnih prostora Austro-Ugarske

Smrt prestolonaslednika nije imala značajnijih posledica u bosan-

kod velikog broja i nezainteresovanost ostalog dela“ bosanskog naroda. Sve

Ni u Beču nasilna smrt prestolonaslednika nije izazvala veliku

Što zbog političke reakcionarnosti, što zbog svog karaktera, Franc

Još oštrije bile su reakcije u drugoj prestonici carstva. Konzul u

Posledice smrti Franca Ferdinanda

Različiti posmatrači su složni u uverenju da su posledice atentata

U Bosni veći deo populacije ostao je ravnodušan prema smrti Fran-

nata pokušalo da organizuje demonstracije koje nisu uspele da podgreju

Antisrpske demonstracije se održavaju u Hrvatskoj i Slavoniji, gde

Na političkoj sceni Srbije bilo je i onih koji su smatrali da je smrt

Austrougarski diplomatski kor u Beogradu pokazuje otvorenu netr-

Političke reakcije iz Beča