Metro stasyonlarnn Mimari Adan Deerlendirilmesi

Glen ada, Glay Pekta Moulko

T Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm
Takla Taksim stanbul
0 212 293 13 00 / 2394, 2399
cagdas@itu.edu.tr

z
Byk kentlerdeki ulam sorununa zm olmas beklenen metro sistemlerinden
istenilen performansn elde edilebilmesi ve istasyonlarn fonksiyonel olarak doru ve
verimli bir ekilde ileyebilmesi iin istasyonlardaki yaya hareketlerinin analizi
yaplarak kullancya ve iletmeye uygun tasarmlarn yaplmas gerekmektedir.
Bu bildiride , derlenmesi amalanmtr. Gelitirilen uzman sistem nerisi, kapal metro
istasyonlarndaki yaya hareketinin analizini ve sirklasyon sisteminin deerlendirmesini
yaparak istasyonunun boalma sresini tahmin etmek zere tm ilemlerin bilgisayar
tarafndan yapld deerlendirme amal bir modeldir.
Oluturulan model ile, lkemizde uygulamaya yeni geilen metro sistemlerine gerekli
olan tasarm verilerinin belirlenerek, metro istasyonlarndan istenen performanslarn
salanmas amalanmtr. Yolcularn izdihama yol amayacak ekilde istasyonlar
boaltmalar metro istasyon tasarmlarndan beklenen nemli bir zelliktir. Bu nedenle
kapal metro istasyonlarnn sirklasyon sistemleri incelenerek analiz edilmi ve bu
sistemi kullanan yolcu davranlar gzlemlenmitir.
Model, tanmlama, tahmin ve deerlendirme aamalarndan olumaktadr. Tanmlama
aamasnda, istasyon planlar ve sirklasyon alar matrisler eklinde temsil edilmi,
uzman sistemin arayz ve bilgi edinme birimleri kullanlarak bilgi taban ve olgu taban
oluturulmutur. nerilen modelin tahmin aamasnda uzman sistemin kural tabannda
belirlenen kurallar ve karsama mekanizmasnn kulland mantksal ve matematiksel
ilemler ile istasyondaki yolcu hareketleri, sirklasyon sistemini temsil ettii varsaylan
hcreler arasndaki akmlar olarak analiz edilmitir. Modelin deerlendirme aamasnda,
analiz sonular yorumlanarak, belirlenen kriterlere gre sistemin performanslar
deerlendirilmitir.
Bu amala, Aksaray Hafif Metro stasyonunda yaplan alan almasnda yolcu
hareketlerinin zellikleri incelenmi ve elde edilen veriler ile istasyondaki yolcu
hareketlerinin benzetimi yaplm, gelen yolcularn vagon kaplarndan k
turnikelerine olan hareket rntleri belirlenerek istasyonun sirklasyon asndan
performans deerlendirilmi ve sistemdeki darboazlar tespit edilmitir. Yolcu
klarnn en youn olduu durumlarda, yolcularn istasyonu boaltma sresi tahmin
edilerek maksimum yolcu kapasitesi belirlenmeye allmtr.
Anahtar kelimeler: Metro istasyonlar, stasyonlarn deerlendirilmesi, Yolcu
hareketlerinin analizi, Uzman sistem, Benzetim modeli

247

Metro stasyonu Deerlendirme Modeli

Bildiri kapsamnda sunulan model, kapal metro istasyonlarndaki yaya hareketinin
analizini ve sirklasyon sisteminin deerlendirmesini yaparak istasyonun boalma
sresini tahmin etmek zere, tm ilemlerin bilgisayar tarafndan yapld
deerlendirme amal bir uzman sistemdir (Pekta, 1997). Model, kapal metro
istasyonlarnn tek dzeyli orta peron tipi iin gelitirilmitir. Orta peronlu istasyonlarn
maksimum iki hat tarafndan kullanlmas nedeniyle model, bu iki hatta gre
dzenlenmitir. Model, kullancnn belirleyebilecei hatta ncelik tanr, dier bir
deyile, istasyonun boalmas srasnda ilk gelen metronun peronun hangi tarafna
yanaacan kullancya sorarak belirler ve yaya akmn balatr. Gelen metro dizisi
peron uzunluuna gre maksimum drt vagonlu olabilmektedir. Model, her iki hat iin
de gelen metro dizisinin ka vagonlu olduunu kullancnn belirlemesine olanak
tanmaktadr. Gelitirilen model, hem istasyonun sirklasyon sisteminin zelliklerine
ilikin fiziksel parametreleri, hem de yayalarn davransal parametrelerini iermektedir.
Yayalarn tercih edebilecekleri dey sirklasyon elemanlar ve k turnikeleriyle ile
ilgili bilgiler, alan almasndan elde edilen veriler dorultusunda modele aktarlmtr.
Gelen yolcularn istasyonu boaltmalar sresince her periyotta sirklasyon sistemindeki
yerleri, model tarafndan belirlenebilmektedir. Ayrca her periyot iin hcrelerdeki
yaya kapasitesi ve buna bal olarak sistemdeki darboazlar tanmlanabilmektedir.
Kapal metro istasyonlarnn sirklasyon sistemlerinin deerlendirilmesine ynelik
oluturulan model, tanmlama, tahmin ve deerlendirme aamalarndan olumaktadr.
Modelin tanmlama aamas, uzman sistemin bilgi tabann oluturan pasif tanmlama
aamas ve uzman sistemin olgu tabann oluturan aktif tanmlama aamas olarak
ayrlmaktadr. Modelin pasif tanmlama aamasnda, metro istasyonu kat planlarnn
bilgisayar ortamnda tanmlanabilmesi iin istasyon planlarn temsil eden matrisler
oluturulmutur. Matrisler bilgisayar ortamnda hcre denilen birimlerle tanmlanmtr.
Bu matrisler ile istasyonun sirklasyon sistemini oluturan, farkl yaya hareket
zellikleri gsteren yatay ve dey sirklasyon elemanlar ayr ayr
tanmlanabilmektedir. stasyon kat planlarnn pasif tanmn oluturan bilgiler, modelin
analiz ve sentez aamas iin yeterli olmamaktadr. Bu nedenle, uzman sistemin kural
taban ve karsama mekanizmas ile yeni bilgilerin retilerek tahmin ve deerlendirme
aamasna veri tekil edecek olgu tabannn oluturulmas gerekmektedir (ada,
1986). Bu amala gelitirilen alt programlar:
KOMZEM ve KOMPER Alt Programlar: Plan tanmlayan matris hcrelerinin yolcu
k ynne doru, komuluk ilikilerine gre kodlanmasn salayan alt programdr.
KAPZEM ve KAPPER Alt Programlar: Plan oluturan hcrelerin her birinin
maksimum yolcu kapasitesini hesaplayan alt programlardr. Farkl sirklasyon
elemanlarn temsil eden hcrelerin zelliklerine gre belirlenen kurallar
dorultusunda program matristeki hcre kapasitelerini hesaplayabilmektedir.
ILISZEM ve ILISPER Alt Programlar: Plan oluturan hcrelerin yolcu k
ynnde oluacak akm iin birbirleriyle olan ilikilerini tanmlayan alt programdr.
liki matrisinin satr says toplam hcre says kadardr. Her hcrenin maksimum
drt hcreyle ilikisi olabileceinden stun says drde eittir. Ayrca akm
gerekletiren alt programa yardmc olmak zere, k ynne gre kart ynde
yardmc iliki matrisleri de oluturulmutur.
BAGZEM ve BAGPER Alt Programlar: Plan oluturan matris hcreleri arasndaki
yolcu (ba) gei kapasitelerini ve hcrenin ba gei sresini hesaplayarak ilgili
248

matrisleri oluturan alt programdr. Hcreler aras ba gei sreleri hesaplandktan

sonra, sirklasyon sisteminin statik a modeli, zaman faktr gz nne alnarak
analiz aamasna veri tekil eden dinamik a modeli haline dntrlr. Dinamik a
modellerinde yolcularn bir hcreden dier bir hcreye kabul edilen bir periyotluk
zaman birimi iinde hareket ettikleri varsaylr.
Uzman sistemin tanmlama aamasnda bilgi tabannn kullanlarak olgu tabannn
oluturulmas srecinde elde edilen veriler unlardr:
stasyonun giri katndaki ve peron katndaki toplam hcre says,
Her hcrenin kod numaras,
Sirklasyon, peron, dey sirklasyon ve k hcrelerinin maksimum kapasiteleri,
Her sirklasyon hcresine en yakn k hcresi,
Her hcrenin k akm ynnde ilikili olduu hcre says ve bu hcrelerin kod
numaralar,
Her hcrenin ilikili olduu hcreler arasndaki ba gei kapasiteleri,
likili hcreler arasndaki ba gei sreleri.
Uzman sistemin tahmin aamasnda kullanlacak olan olgu taban ve bilgi taban
bylece elde edilmi olmaktadr. Tahmin aamasnda, istasyonun sirklasyon sistemini
temsil ettii varsaylan hcreler arasnda oluan yaya akm, uzman sistemin bilgi ve
olgu tabannn karsama mekanizmas tarafndan, tanmlanan kurallar erevesinde
analiz edilmitir. Bu amala, AKIMZEM ve AKIMPER Alt Programlar gelitirilmitir;
bu altprogramlar gelen yolcularn vagon kapsndan balayarak k turnikelerinden
geiiyle sonlanan istasyon iindeki akmlarn analizini yaparlar. Modelin tahmin
aamasnda, perona gelen metro hattna, metro dizilerinin vagon saysna ve metrolarn
geli aralklarna bal olarak elde edilen sonular unlardr:
stasyonun boalma sresince her periyot iin yolcu akmn oluturan hareketlerin
izlenmesi,
Her periyottaki hcrelerin yolcu kapasitelerinin belirlenmesi,
Yolcularn hcrede bekleme srelerinin hesaplanmas,
Sirklasyon sisteminde darboazlar meydana getiren hcrelerin tespit edilmesi,
stasyonun toplam boalma sresinin tahmin edilmesidir.

Alan almas
Metro istasyonlarnn deerlendirilmesi amacyla kullanlabilecek modele veri
oluturulmas ve modelin denenmesi iin stanbul Hafif Metro Sistemindeki
istasyonlardan biri olan Aksaray stasyonu alan almas iin seilmitir. Seim
kriterleri yle sralanabilmektedir:
Kapal metro istasyonu olmas,
Gerekli sirklasyon donanmlarnn tmnn bulunmas,
Youn yolcu sirklasyonun olmas.
Aksaray stasyonu, kapal metro istasyonlarnn temel mekanlarndan olan giri kat,
dey sirklasyon elemanlar ve peron katndan olumaktadr. Baz kapal metro
istasyonlarnda mevcut olan istasyon lobisi (konkors kat) Aksaray stasyonunda
bulunmamaktadr (ekil 1).

249

YENIKAPI TARAFI

EMNYET
TARAFI
EMNYET TARAFI
bE

aE

bD

yemek
hane

bilet
g.

ay
oca

LRTS Od.

kasa

aD

bro
akbil turnikeleri

bilet
g.

bC

aC
giri turnikeleri

giri turnikeleri

bB

aB
k turnikeleri

makinist
Od.

bA

k turnikeleri

beyaz masa

soyunma
Od.

aA
b1

b2

b3

b4

b6

b5

16

15

a6

14

13

12

11

10

Esenler Hatt

Yenibosna Hatt

ekil 1. Aksaray Hafif Metro stasyonu planlar.

250

a5

a4

a3

a2

a1

Aksaray Hafif Metro stasyonundaki Yolcu Hareketlerinin Analizi

Aksaray stasyonundaki yolcu hareketlerinin analizi iin, kronometre ile lmler yaplarak
ve video kaydedicisi ile yolcu hareketleri tespit edilerek yaya sirklasyonuna ait veriler elde
edilmitir. ncelikle, istasyondaki yaya hareketlerinin en youn olduu doruk saatler
belirlenmitir. Doruk saatler, iletmenin yapt yolcu istatistiklerine (Anon, 1995) ve
yaplan 15 gnlk gzlemlere gre seilmitir. stasyondaki yolcu sirklasyonun gn iinde
en youn olduu yarm saatlik periyotlar; metro ile gelen yolcu sirklasyonu iin 8.15-8.45
ve metro ile giden yolcu sirklasyonu iin 18.20-18.50 olarak kabul edilmitir. stasyonda
bulunan yolcular, giden yolcu ve gelen yolcu olarak iki grupta incelenmitir.
Giden Yolcu Hareketlerinin Analizi:
Aksaray stasyonundan giden yolcularn istasyon iindeki hareketleri u ekilde
snflandrlabilir:
1. Bilet turnikelerinden geme,
2. Dey sirklasyon elemanlarna yrme,
3. Dey sirklasyon elemanlarn kullanma,
4. Peron katnda bekleme,
5. Metroya binme.
Metroyu kullanmak zere Aksaray stasyonuna gelen yolcularn istasyon iindeki
hareketleri giri turnikelerinden gemeleri ile balamaktadr. Yolcularn giri turnikelerinden
gei sreleri, manyetik kart ve akbil turnikelerinde farkllamaktadr. Yolcularn
turnikelerden gei srelerini tespit etmek zere manyetik kart turnikeleri ve akbil
turnikeleri iin, video ekimlerinden her gn 30 yolcu olmak zere 150 yolcunun gei
sreleri llmtr. Manyetik kart geilerinde en hzl gei 1.08 saniye ve en yava gei
16.89 saniyedir. Genel olarak turnikelerden gei sresi 1 ile 4 saniye arasndadr.
Geilerdeki en youn periyot 2-3 saniye arasdr. Gei sreleri llen 150 yolcunun 41
tanesi 1-2 saniyede, 46 tanesi 2-3 saniyede, 26 tanesi 3-4 saniyede, 11 tanesi 4-5 saniyede
manyetik kart turnikelerinden gemilerdir. Bir kiinin manyetik kart turnikesinden ortalama
gei sresi, 3.43 saniyedir.
Akbil turnikelerinden ise en hzl gei 0.91 saniye, en yava gei 6.72 saniyedir. Bu
turnikelerden genel olarak gei sresi 1 ile 4 saniye arasndadr. Akbil turnikelerinden
geilerdeki en youn periyot 2-3 saniyede 73 kii olarak gereklemitir. Gei zamanlar
llen 150 yolcudan 30 yolcu 3-4 saniyede, 32 yolcu 1-2 saniyede, 10 yolcu 4-5 saniyede
turnikelerden gemilerdir. Akbil turnikelerinden bir yolcunun ortalama gei sresi 2,67
saniyedir. 1 saniye ile 4 saniye arasnda akbil turnikelerini kullanan 150 kiinin % 90 akbil
turnikelerinden geerken, ayn sre ierisinde manyetik kart turnikelerini kullanan 150
kiinin ancak % 75i geebilmektedir.
Giden yolcular peron kotuna inmek iin mekanik merdivenleri veya normal merdivenleri
kullanmaktadrlar. Yolcularn dey sirklasyon elemanlarndaki hareketlerinin analizleri,
istasyondaki Yenikap ynndeki merdivenleri kullananlar arasnda yaplmtr. Yolcularn
hangi tip merdiveni tercih ettiklerini belirlemek iin, video kaytlarndan 4.5 dakika sreyle
saym yaplmtr. Toplam 1469 yolcudan 997si mekanik merdiveni, 472si normal
merdiveni kullanmlardr. Ayrca istasyonda, belirlenen en youn periyotta (18.20-18.50)
normal merdiven ve mekanik merdiveni kullanan yolcularn saymlar yaplmtr. Yarm
saatlik srede 2210 yolcunun 1494 tanesi mekanik merdiveni, 716 tanesi normal merdiveni

251

kullanarak perona inmilerdir. Aksaray Metro stasyonunda akam doruk saatlerde giden
yolcularn % 68i mekanik merdiveni, %32si de normal merdiveni tercih etmektedirler.
Yolcularn normal merdivenlerden ini sresini saptamak iin, her gn 15 kii olmak zere
toplam 75 kiinin merdivenlerden ini sreleri llmtr. Yolcularn merdivenden
indikleri en hzl sre 6.08 saniye, en yava sre 29.60 saniyedir. lm yaplan 75 kii
arasndan 3 kiinin 5-10 saniyede, 20 kiinin 10-15 saniyede, 29 kiinin 15-20 saniyede, 18
kiinin 20-25 saniyede, 4 kiinin 25-30 saniyede merdivenlerden indikleri gzlenmitir.
Giden yolcularn normal merdivenden ortalama ini sresi 17.46 saniye olarak belirlenmitir
Giden yolcularn giri turnikelerinden metroya binmelerine kadar geen sreler llerek,
istasyonda geirilen toplam sirklasyon zaman tespit edilmeye allmtr. Hafta ii be
gn sreyle belirlenen doruk saatler iinde toplam 28 yolcunun toplam sirklasyon sreleri
llmtr (Tablo1).
Tablo 1. Giden yolcularn sirklasyon sresi (giri turnikeleri-vagon kaplar).
Tarih

Kullanlan Giri
Turnikesi
Manyetik
K

Akbil

Kullanlan Dey
Sir.

Gidilen Hat

Mek.
Mer.

Esenler

Nor.
Mer.

12.08.1996
Pazartesi

13.08.1996
Sal

14.08.1996
aramba

15.08.1996
Perembe

16.08.1996
Cuma

Gelen Yolcu Hareketlerinin Analizi:

252

Yenibos
na

Vagon

Sre

Kap No.

(Dakika)

1V-3K
1V-4K
1V-4K
3V-3K

0.47.63
1.16.44
1.03.32
1.21.91

1V-1K
1V-3K
1V-1K
3V-1K
1V-3K
2V-1K

0.41.93
0.35.90
0.57.69
1.05.69
0.50.42
0.54.55

1V-3K
1V-3K
2V-1K
1V-1K
3V-1K
2V-1K

0.41.46
0.47.59
0.55.84
0.31.83
1.02.45
1.06.74

1V-1K
1V-1K
1V-2K
1V-3K
3V-2K
3V-2K

0.45.58
0.59.30
0.37.79
1.10.69
1.27.37
1.07.37

1V-3K
1V-1K
1V-1K
2V-1K
1V-1K
2V-3K

0.32.95
0.51.91
0.48.79
0.41.68
0.58.93
1.13.25

Aksaray stasyonuna metro ile gelen yolcularn hareketleri u ekilde snflandrlabilir:

1. Metrodan ini,
2. Dey sirklasyon elemanlarna kadar yrme,
3. Dey sirklasyon elemanlarn kullanma,
4. k turnikelerine kadar yrme,
5. k turnikelerinden gei.
Yolcularn k turnikelerinden gei srelerini saptamak amacyla beer gn boyunca her
gn 30 yolcu olmak zere, yolcularn k turnikelerinden gei sreleri llmtr. k
turnikelerinden en hzl gei 0.88 saniye, en yava gei ise 4.04 saniyedir. Genel olarak
turnikelerden gei sresi 1 ile 2 saniye arasndadr. Gei sreleri llen 150 kiiden 102
kiinin 1-2 saniyede, 39 kiinin 2-3 saniyede, 7 kiinin 3-4 saniyede turnikelerden getikleri
belirlenmitir. Bir kiinin bir turnikeden ortalama gei sresi 1.86 saniyedir. Yolcularn
k turnikelerinden ortalama gei sreleri belirlendikten sonra, bir k turnikesinden
geen yolcu says belirlenmitir. Bu tespitler iin, video kaytlarndan, belirlenen
turnikelerden 1 dakika sre boyunca geen yolcu says tespit edilmitir.
stasyona gelen yolcularn zemin kotuna kmak iin kullandklar dey sirklasyon aralar
mekanik merdiven ve normal merdivendir. Yaya sirklasyonunun k annda ok youn
olmas nedeniyle yolcular, giden yolcular iin ayrlan normal merdiveni de
kullanmaktadrlar. Bu sebeple, gelen yolcular iin ayrlan normal merdivende gelen ve giden
yolcu sirklasyonu karmaktadr. Kullandklar dey sirklasyon aralarna gre her gn
bir seferde gelen yolcularn saym yaplmtr. stasyona gelen toplam 2103 yolcunun,
994 mekanik merdiveni, 542sinin normal merdiveni ve 567sinin giri ynndeki normal
merdiveni kulland llmtr. Yolcularn normal merdivenden k srelerini tespit
etmek iin, her gn 15 yolcu olmak zere 5 gn boyunca toplam 75 yolcunun merdivenden
k sreleri llmtr. Yolcularn normal merdivenden en hzl k zaman 15.23
saniye, en yava k zaman ise 42.88 saniyedir.
Gelen yolcularn istasyonu boaltma sresini belirlemek ve yolcularn bekleme srelerini
tespit etmek iin, metrodan kan ilk yolcunun ve son yolcunun vagon kapsndan k
turnikesinden geene kadar harcadklar sreler llmtr. lm sonular ekil 2de
gsterilen boyutlu grafikte verilmitir.

2,5

Zaman (Saniye)

2
1,5
1

2,17
1,33

2,06

2,03
1,45

1,28

1,44

1,54

1,52

0,5

0,33

0,38

0
Esenler

Pazartesi

Yenibosna

0,27
Esenler

Sal

0,34
Yenibosna

0,2
Esenler

aramba

0,26
Yenibosna

0,24
Esenler

Perembe

0,3
Yenibosna

0,36
Esenler

0,26

Son Yolcu
lk Yolcu

Yenibosna

Cuna

ekil 2. Vagondan kan ilk yolcularn ve son yolcularn istasyonu boaltma sreleri.
253

Modelin Uygulanmas
Gelitirilen kuramsal modelle elde edilen sonularn geerliliinin tespit edilmesi amacyla
model, Aksaray Hafif Metro stasyonu verilerine uygulanmtr. stasyonun genel zellikleri
ve yaplan alan almasnn ayrntlar nceki blmde anlatlmtr. stasyonun peron kotu
ve giri kotu farkl mimari zellikler gsterdiinden ayr ayr ele alnarak modellenmitir.
Tanmlama aamasnda, istasyonda yolcularn kullandklar yatay ve dey sirklasyon
elemanlar (vagon kaplar, peron, dey sirklasyon elemanlar, sirklasyon hol, k
turnikeleri) tanmlanarak tanm matrisleri oluturulmutur. Uzman sistemin daha nce
aklanan alt programlar ile komuluk ilikilerini kodlayan kod matrisleri; hcrelerin
maksimum kapasitesini belirleyen kapasite matrisleri; hcrelerin k ynnde oluacak
akm iin birbirleriyle olan ilikilerini tanmlayan iliki matrisleri, plan oluturan hcrelerin
yolcu gei kapasitelerini oluturan ba gei kapasite matrisleri ve bunlarn srelerini
hesaplayan ba gei sreleri matrisleri oluturulmutur.
Uzman sistemin tahmin modeli, yolcu hareketlerinin benzetimini yaparak akm
gerekletirir ve yolcularn istasyonu boaltma sresini hesaplar. Aksaray Hafif Metro
stasyonu iin yaplan uygulamada, program 3 vagon dizili Esenler ve Yenibosna hatlar iin
altrlmtr. Esenler hattndan gelen 433 yolcu istasyonu 366 periyotta (183 saniyede),
Yenibosna hattndan gelen 330 yolcu, 289 periyotta (145 saniyede) boaltmtr. Modelin
uygulamasndan elde edilen sonular, Fruinin Servis Dzey lerine gre yorumlanmtr.
Fruin, akm younluunun en az olduu Servis Dzeyi Adan akm younluunun en fazla
olduu Servis Dzeyi Fe kadar eitli akm younluu kabulleri yapmtr. Tablo 2de
Fruinin merdivenlerdeki servis dzeylerine gre kabul ettii akm younluklar
grlmektedir. Tmyle serbest bir ekilde oluan akm, Fruin tarafndan Servis Dzeyi A
olarak tanmlanmtr. Bu dzeyde yayalar arasnda dokunma yoktur, bireyler kendi yrme
hzlarn seebilirler, daha yava yryebilirler ve farkl ynlerdeki insanlar birbirlerini
rahatlkla geebilirler. Byle bir akmda younluk saniyede 0.3 kii/m2 nin altndadr.
Akm younluunun saniyede 1.4 kii/m2 olmas, Fruin tarafndan Servis Dzeyi E olarak
tanmlanr. Sirklasyon btn yayalar iin snrlanmtr ve kiiler doal hzlarnn altnda
yrmek zorundadrlar, akm aralkl olarak durmaktadr.
Tablo 2. Fruinin servis dzeyi tanmlamalar (Fruin, 1971).
Servis
Dzeyi

Akm Younluu
kii/m (dak.)

Ortalama Hz
(metre/dakika)

Tanmlama

16.4

30.5

16.4-23.0

30.5-32.2

Tek ynl akm, serbest sirklasyon, kar

ynde akmlar iin kk arpmalar.

23.0-32.8

32.2-30.5

Dier yayalarn geii nedeniyle, hzda kk

snrlamalar, kar yndeki akmlar iin
zorluklar.

32.8-42.6

30.5-27.7

Birok yaya iin snrlanm sirklasyon, kar

yndeki akmlar iin nemli zorluklar.

42.6-55.8

27.7-20.6

Btn yayalar iin snrlanm sirklasyon,

aralkl durmalar, kar yndeki akmlar iin
ciddi zorluklar.

55.8-0.0

20.6-0.0

Akm tamamen bozulmutur ve akmda birok

kere durma olumaktadr.

Serbest akm

254

Gelitirilen modelden elde edilen akm matrislerine gre her periyottaki peron ve zemin
kattaki akm younluklar ekil 3 ve ekil 4de gsterilmitir. Akm younluklar, peron
kat ve zemin kat iin yolcularn kullanabilecekleri btn alana gre hesaplanmtr.
stasyona Esenler hattndan gelen yolcularn, 39. periyotta mekanik merdivene, 55. periyotta
normal merdivene, Yenibosna hattndan gelen yolcularn ise 27. periyotta mekanik
merdivene 110. periyotta normal merdivene ulatklar saptanmtr. Mekanik merdivenin
gei sresi 44 periyot (22 saniye), normal merdivenin gei sresi 54 periyot (27 saniye)
olarak tespit edildii iin, Esenler hattnda 83. periyotta, Yenibosna hattnda 71. periyotta
yolcular zemin kotuna kmlardr.
0 ,7

Akm Younluu kii/m2

0 ,6
0 ,5
0 ,4
0 ,3
0 ,2
0 ,1
0
10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

170

180

190

200

P e riy o t

Y e n ib o s n a

E s e n le r

ekil 3. Aksaray Hafif Metro stasyonu peron kat sirklasyon hcrelerindeki akm
younluu.
ekil 3deki grafik, uygulama yaplan her iki hat iin peron katndaki akm younluklarn
gstermektedir. Akm younluklarnn en fazla olduu periyot Yenibosna hatt iin 40.
periyot, Esenler hatt iin 30. periyottur. Bu periyotlardaki servis dzeyleri Fruinin Servis
Dzeyi C akm artlarna uymaktadr.
2
1,8

Akm Younluu kii/m2

1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
80

90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 310 320 330 340 350
Periyot

Esenler

Yenibosna

ekil 4. Aksaray Hafif Metro stasyonu zemin kat sirklasyon hcrelerindeki akm
younluu.

255

ekil 4deki grafik, uygulamas yaplan her iki hat iin zemin katndaki yolcu akm
younluklarn gstermektedir. Zemin kattaki en fazla younluk Esenler hatt iin 210.
periyotta, Yenibosna hatt iin 170. periyotta olumaktadr. Zemin katta bu periyotlardaki
akm, Fruinin servis dzeyi C akm artlarna uymaktadr. Grafikte 110-120. periyotlar
arasnda grlen akm younluundaki hzl art, normal merdiveni kullanan yolcularn
zemin kotuna ulamasndan kaynaklanmaktadr.
Peron kat ve zemin kat iin her periyot iin gsterilen akm younluklar yolcularn
kullanabilecekleri btn alan dikkate alnarak hesaplanmtr. Ancak, yolcular istasyondan
k srasnda, kendi bulunduklar noktadan amalarna uygun en yakn rotay izleyip
ayrlan alann belirli blmlerini kullanmaktadrlar. Bu nedenle, yolcularn kullandklar
alanlardaki akm younluklar ve servis dzeyleri deimektedir.
Yaplan uygulamalarda, aklanan merdiven tercih kabulleri ile Esenler hattndan gelen 433
yolcunun 339u mekanik merdiveni, 84 k iin ayrlan normal merdiveni, 7si ini iin
ayrlan normal merdiveni; Yenibosna hattndan gelen 335 yolcunun ise, 194 mekanik
merdiveni, 120si k iin ayrlan normal merdiveni, 6s ini iin ayrlan normal
merdiveni kullanmlardr. Hatlara gre deien mekanik merdiveni ve normal merdiveni
kullanan yolcu saylar, ncelikle tercih edilen mekanik merdivenin gelen metro hattna
yaknl veya uzakl ile aklanmaktadr.
3 ,5

Akm Younluu kii/m2

3
2 ,5
2
1 ,5
1
0 ,5
0
110

120

13 0

14 0

150

160

17 0

1 80

190

P e riy ot

Yenibos na

E s enler

ekil 5. Aksaray Hafif Metro stasyonu normal merdivenlerdeki akm younluu.

ekil 5.de periyotlara gre k ynne ayrlm normal merdivenlerdeki yolcu akm
younluklar gsterilmitir. Younluun en fazla olduu periyotlar Esenler hatt iin 120.
periyottur. Bu periyotta akm younluu 2.75 kii/m2dir ve servis dzeyi E akm artlarna
uygundur. Yenibosna hatt iin 130. periyotta normal merdivenin kapasitesinin tmyle dolu
olduu 3.25 kii/m2lik akm younluu servis dzeyi Fe karlk gelir. Normal
merdivenlerdeki akm younluunun 2 kii/m2 olduu Esenler hatt iin 130. periyot,
Yenibosna hatt iin 150-160. periyotlar aras akm hz 0.5 m/sn olarak kabul edilmektedir.
Akm younluunun 2 kii/m2 den fazla olduu periyotlarda akm hz dmektedir.
Esenler hattndan gelen 433 yolcu iin yaplan uygulamada, mekanik merdiven nndeki
hcrelerde 200-257. periyotlar arasnda darboaz oluarak, mekanik merdivendeki akmn
engellendii grlmtr. Yenibosna hattndan gelen 330 yolcu iin yaplan uygulamada ise,
normal merdiveni kullanan yolcularn says daha fazla olduu iin, darboaz normal
merdiven nndeki hcrelerde olumutur. Darboazlarn oluma nedenleri, dey

256

sirklasyon elemanlar ile k turnikeleri arasndaki alann yolcu saysna gre yetersiz
kalmas ve k turnikelerinin saysnn az olmas ile aklanabilir.
stanbul Hafif Metro sisteminde, sistem metro sefer aralklarnn 2,5 dakikaya kadar
dmesine izin vermektedir. Bir sonraki metro dizisinin 2,5 dakika sonra gelebilecei
dnlerek, istasyonun 150 saniyede boaltlmas, istenen performans deeridir. Gelen 4
vagonlu metro dizisinin btnyle dolu olduu izdiham durumunda (gelen yolcu says
1216) Aksaray Hafif Metro stasyonunun sirklasyon sisteminin yeterli olmad
grlmtr.

Sonular
Mevcut metro istasyonlarnn mimari adan deerlendirilebilmesi amacyla gelitirilen
uzman sistem modeli, tasarm nerilerine ait sirklasyon sisteminin performansnn yolcu
hareketleri asndan llmesi iin kullanlabilecektir. Yolcu klarnn en youn olduu
durumlarda, yolcularn istasyonu boaltma sresi tahmin edilerek maksimum yolcu
kapasitesi belirlenebilecektir.
Bir istasyonda yaplan gzlemlerden elde edilen yolcu hareket verilerinin kullanlarak
mevcut istasyonlarn deerlendirilmesi iin gelitirilen bilgisayar modeli, dier metro
istasyonlarnn da deerlendirilmesinde kullanlabilecek zelliklere sahip bir uzman
sistemdir. Modelin kullanlmasyla metro istasyonlar, daha tasarm srecinde iken
deerlendirilebilecek ve bylece kullanm srecinde ortaya kabilecek olas hatalardan
kanlabilecektir. stasyonlardaki yaya hareketlerini etkileyen giri holleri ve platformlarn
boyutlar, dey sirklasyon elemanlarnn saylar, tipleri, boyutlar, konumlar ve ulalma
mesafeleri, turnike say ve konumlar gibi nemli tasarm parametreleri tasarm srecinde
deerlendirilerek, performans yksek istasyon tasarmlar gelitirilebilecektir.
Model izdiham koullar iin uygulanmamtr. Bilgisayar modeli araclyla istasyonda
izdiham koullarnn simlasyonu gerekletirilerek, istasyonun performansnn llmesi
amalanmaktadr.

Kaynaklar
Anon, (1995), stanbul Ulam Sanayii ve Ticaret A.. rapor ve istatistikleri, stanbul.
ada, G., (1986), Binalarda Boalma Srecinin Analizi ve Benzetimi, Doktora Tezi,
stanbul Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Anabilim Dal,
Bina Bilgisi Program, stanbul.
Fruin, J.J., (1971), Pedestrian Planning and Design, Metropolitan Association of Urban
Designers and Environmental Planners, Inc. New York.
Pekta, G., (1997), Metro stasyonlarnda Yolcu Sirklasyonun Deerlendirilmesi in Bir
Uzman Sistem nerisi, Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, Fen
Bilimleri Enstits, Mimarlk Anabilim Dal, Bina Bilgisi Program, (Tez
danman: G. ada), stanbul.

257