1. KHI QUT V TRIT HC C IN C.

1.1. Tin xut hin trit hc c in c.

Vo cui th k XVIII, Ty u t c nhng thnh tu kinh t - x hi mi,
khng nh phng thc sn xut TBCN, a giai cp t sn ln a v thng tr. Cc cuc
cch mng x hi th k XVII - XVIII m ng cho s pht trin cc t tng x hi
tin b, dn n cuc cch mng t sn Php (1789 - 1794).
Cch mng cng nghip Anh khng nh sc mnh ca con ngi trong nhn thc
th gii, cng vi cch mng t sn Php th hin kh nng ci to th gii, lm rung
chuyn c chu u, nh du s m u ca cch mng cng nghip.
Hai cuc cch mng tiu biu nh hng rng ln n phong tro gii phng
cc nc chu u chng ch ngha phong kin, pht trin h t tng t sn - h t tng
mi v tin b trong lch s. Cc nh t tng t sn i hi phi tr li cho con ngi
nhng ci m h t tng phong kin ang ph nhn. Quyn t do, bnh ng, quyn s
hu ring ca mi c nhn v quyn mu cu hnh phc. H t tng t sn tuyn b:
con ngi l thc th ti cao, con ngi phi vn ti tr tu v t do, phi thc hin tin
b x hi v hnh phc cho con ngi.
Tuy nhin v mt chnh tr, ch ngha phong kin cha b tiu vong hon ton.
nhng nc m kinh t TBCN cha th thc hin vic ci to cch mng t sn, lc
lng phong kin vn nm chnh quyn v khng chu phn quyn cho giai cp cn non
yu. S phc hi ch qun ch na phong kin Bucbng Php, Hi ngh vin o
thng nht cc lc lng qun ch - phong kin ton chu u. Chng t lc lng phong
kin vn ang cn mnh v ang chun b phn cng li giai cp t sn.
Giai cp t sn cm nhn c kh nng tht bi ca mnh khng ch t s phn
cng ca th lc phong kin m c t pha qun chng b p bc, nhng ngi m s
khng nh ca CNTB cng lm cho i sng ca h ti t hn. Ngay t nhng cuc cch
mng t sn trc trong ng cp th ba ny xut hin nhng mu thun v gi y
chng tr thnh mu thun i khng.
Tnh hnh dn n trong h t tng t sn khuynh hng tho hip vi cc lc
lng phong kin li tng ln, cc th ch phong kin n lt mnh li thch nghi vi trt

t t sn v trong phm vi ng k c t sn ho. Nhng mu thun v tho hip c

biu hin r nht nc c, ni m c s pht trin ca CNTB b cn tr bi iu kin
kinh t v chnh tr ca n.
Trong thi k , nu nc Anh nh cch mng t sn v bc ngot cng nghip
m tr thnh quc gia t bn ln mnh nht, v Php nh kt qu ca cch mng t sn
Php 1789, giai cp t sn tiu dit ch ngha phong kin, tin nhanh trn con ng t
bn ch ngha th nc c hy cn l mt nc na phong kin b phn ho c v kinh
t ln chnh tr. Nhng tn tch ca ch nng n, ch phng hi, cha t, s tn ti
ca nhiu quc gia nh b ph thuc ln nhau vi cc th ch chnh tr phn ng..., khng
ch km hm s pht trin m cn lm tng thm mc lc hu ca nc c so vi cc
nc pht trin quan h TBCN.
F. Enghen nhn xt rng: l thi k nhc nh v mt chnh tr v x hi...
Mi th u nt bt lung lay, xem chng sp sp , thm ch chng cn ti mt tia hy
vng chuyn bin tt ln v dn tc, thm ch khng cn sc vt b ci thy ma ra nt
ca ch cht ri.
Nhng ng thi Enghen cng vit rng thi k nhc nh li mang mt nt c
bit rt ng t ho: l thi k v i trong lch s vn ho, ngh thut v trit hc c,
mi tc phm xut chng ca thi i u thm m tinh thn ph phn, phn khng,
chng li ch x hi ng thi. Tinh thn trn y trong cc tc phm vn hc ngh
thut, trit hc ca: G.G.Heee (1744 - 1803), G.F.Lxinh (1729 - 1791), G.F.Sinl (1759 1805), I.F.G.Phicht (1762 - 1814), S.V.Selling (1775 - 1854), G.V.F.Hghen (1730 - 1831),
Ltvch Phoibc (1804 - 1872)... cc i biu li lc ca trit hc c in c.
c cng nh Php, cch mng chun b t tng cho cch mng t sn.
Nhng khc vi cc nh t tng Php, cc nh trit hc c khng ng thi l cc nh
hot ng cch mng. Khng nh P.H.Hnbach (1723 - 1789), R.iir v cc nh hot
ng khc thi k khai sng, cc nh trit hc c l nhng nh duy tm. iu c
phn nh trong s bt lc tin hnh mt cuc cch mng chng li trt t phong kin, v
cui cng th hin s tho hip ca h. Cc hc thuyt trit hc duy tm ca cc nh

trit hc c in c khng th lm tin cho s ci to t sn nc c, theo mong

mun m tuyn ngn ca h nu, t do, tr tu, hnh phc v quyn con ngi.
Mc gi trit hc Cant l hc thuyt c ca cch mng t sn Php. nh ngha
cng hon ton ng vi trit hc Phcht, Sling, Hghen. Hc thuyt ca cc nh
trit hc c v s pht trin gin tip hoc trc tip chng li cc lc lng phong
kin phn ng. V.I.Lnin vit: lng tin ca Hghen vo l tnh ca con ngi v vo
quyn li ca con ngi v nguyn l c bn ca trit hc. Hghen cho rng trong th
gii lun din ra mt qu trnh lin tip bin ho v pht trin..., ngay c cuc u tranh
chng hin trng, cuc u tranh chng bt cng ang tn ti v chng iu c tung honh
cng bt r t quy lut ph bin l s pht trin khng ngng.
Song cc hc thuyt khng bin thnh cch mng c, n duy tm v yu hn. Tnh
cht duy tm v tinh thn yu hn dn n nhng hn ch trong trit hc c in c.
Hn ch ca n l ch, cc nh trit hc c hiu s pht trin nh mt qu trnh
tinh thn, mt qu trnh t thc tnh v s pht trin ca l tnh. Cch hiu xa nho
bn cht vt cht ca s ci to x hi hin thc v v l thuyt n bin h cho s tho
hip chnh tr vi cc th lc phong kin ca giai cp t sn.
Vn dt ra l ti sao cc nh duy tm t sn yu hn trong iu kin kinh t - x
hi thp km ca nc c li lm nn nhng thnh tu v i trong trit hc.
Lch s t tng chng minh rng, cc hc thuyt t tng tin b c th ny sinh
trong lng mt nc c trnh kinh t lc hu hn nu bit tip thu thnh tu mi mt
ca cc nc tin b khc.
Php vo th k XVIII nn kinh t km pht trin hn Anh, song li hnh thnh
ch ngha duy vt: Hnbach, R.iro... Chnh v ch ngha duy vt Php da trn nhng
thnh tu ca ch ngha duy vt Anh th k XVII. c tnh hnh cng tng t. Trit hc
c in c da trn nhng thnh tu trit hc ca cc nc pht trin chu u, n tip thu
c t tng gii phng t tng cch mng ca cc nh duy vt cch mng Php.
Nhng tin cho s pht trin th gii quan bin chng i vi lch s nhn loi
v s khi qut l thuyt php bin chng ca cc nh duy tm c l: bc ngot kinh t
- x hi c tnh cht thi i ca Anh, bc ngot t tng x hi c tnh lch s th gii

ca cch mng t sn Php, s k tha truyn thng trit hc bin chng c v c bit
l nhng thnh tu ca khoa hc t nhin.
Nhng bc tin bi ca trit hc c in c l nh trit hc - ton hc Php
R.iro, nh vt l hc Anh I.Niutn, C.Vnph... Cc hc thuyt ca h cha ng
nhng t tng bin chng su sc.
Khoa hc t nhin lc ny vi nhng pht minh xut sc vch r tnh bin
chng ca qu trnh t nhin, thc y vic xy dng php bin chng.
Nhng thnh tu phn nh vo trong t tng, trong nhng hc thuyt ca cc
nh trit hc c in c v l nhng tin cho nhng t tng bin chng thin ti ca
h. Nhng thnh tu chng t khoa hc t nhin chn mui cho s tng kt bin
chng, n cn xy dng mt phng php t duy v kho st mi - phng php bin chng
c th phn nh y nhng quy lut t nhin khch quan. Nu th k XVII nhng
nh khoa hc bt u t Bcn, Galil, xy dng mt cch t pht phng php siu hnh
cho nhn thc khoa hc th cui th k XVIII u th k XIX, cc nh trit hc c bt
u xy dng phng php bin chng cho khoa hc. Nhng s thc hin nhin trong
trit hc c in c cha tin hnh trit , n vn l trit hc y mu thun trn c s
ch ngha duy tm xa l vi tinh thn duy vt cng xa l vi bin chng duy vt khoa hc.

1.2. c im ca trit hc c in c

Th gii quan v thc h ca giai cp t sn c cui th k XVIII na u th

k XIX hu ht cc i biu ca n nh: Cant, Hghen, Phoibch, v.v u
xut thn t tng lp thng lu ca x hi. Nhn thy s tr tr ca x hi phong
kin c, trong th gii quan ca cc nh trit hc c in c ni chung u
phn nh mu thun gia tnh cch mng v khoa hc v t tng vi s bo th,
ci lng v lp trng chnh tr, x hi (s tha hip ca giai cp t sn c vi
ch phong kin lc hu bo th).

c bit cao vai tr ca con ngi, tnh tch cc trong hot ng ca con ngi,
thc hin bc ngot lch s t tng trit hc phng Ty t ch ch yu bn v
vn bn th lun (ngun gc v bn cht ca s vt, hin tng), nhn thc lun

(l lun nhn thc) n ch coi con ngi nh mt ch th hot ng l nn tng

v im xut pht ca mi vn trit hc.

Quan im bin chng v th gii, trc nhng bc pht trin mnh m ca khoa
hc v thc tin x hi chu u cui th k XVIII na u th k XIX cho thy
s hn ch ca t duy siu hnh c gii v th gii. Cc nh trit hc c in c
tip thu nhng t tng bin chng trong cc di sn trit hc truyn thng t thi
c i (Hraclt), xy dng php bin chng tr thnh mt phng php lun trit
hc trong vic nghin cu cc hin tng t nhin v x hi.

Trit hc c in c c h thng ha ton b nhng tri thc v thnh tu m

nhn loi t c t trc n trit hc c in c, v mun khi phc li
quan nim coi trit hc l khoa hc ca cc khoa hc. H th hin s uyn bc
khng ch v trit hc m cn v cc lnh vc khoa hc t nhin, php quyn v
lch s v.v... cng l s ph phn phng php t duy siu hnh ca thi k cn
i, lm xut hin l lun bin chng trong trit hc ca Hghen.

Trit hc c in c l giai on pht trin mi v cht trong lch s t tng Ty

u v th gii cui th k XVIII na u th k XIX. y l nh cao ca trit hc
c in phng Ty, ng thi c nh hng ln n trit hc hin i v nht l
i vi trit hc Mc v cc tro lu trit hc t sn hin i.
Trn y l nhng c im c bn ca trit hc c in c. Lun im ca Mc

coi nhng c im trit hc c in c l "l lun ca ngi c v cch mng t

sn Php", mt mt, cho thy c trng ring ca trit hc c in c so vi trit hc
Php th k XVIII, d gia chng c s k tha to ln; mt khc, khng nh gi tr t
tng v i ca trit hc c in c.

1.3. Nhng i din tiu biu ca trit hc c in c

1.3.1.Cant (Emmanuel Kant 1724-1804)
Cant l mt trong nhng nh trit hc ln ca trit hc c in c. ng l i
biu ca nhiu trng phi trit hc nh ch ngha duy tm ch quan, hoi ngh lun.
nhng v c bn t tng trit hc ca Cant l trit hc hoi nghi lun (khng th bit).

Nt ni bt trong trit hc ca Cant l trnh by nhng quan nim bin chng

ca mnh v gii t nhin v t nn tng cho l lun v phng php nghin cu khoa hc
ng khng nh tri thc khoa hc l mt h thng m v t tng hoi nghi trong khoa hc
l cha kha cho s pht trin ca khoa hc. ngghen nh gi cao nhng gi thuyt ca
Cant l s cng ph vo nhng quan im siu hnh, k c trong trit hc v khoa hc.
Mt trong nhng lun im c bn ca Cant v l lun nhn thc l hc thuyt tri
thc tin nghim (apriori) v vt t n (Ding an sich). l quan im cho rng cc s
vt (th gii) phi ph hp vi nhn thc ca chng ta l tri thc tin nghim v chng.
gii thch vn ny ng cho rng con ngi khng th nhn thc c bn cht ca
s vt (vt t n). Mc du vy, ng vn cho rng con ngi c kh nng nhn thc c
th gii, nhng l ci hu hn, ci c th, ci tng i ch khng th nhn thc c
ci tuyt i, ci v hn ca th gii, v.v
Trit hc Cant vi ni dung ht sc a dng phong ph bao trm nhiu lnh vc,
nhng cn cha ng nhiu mu thun m chnh ng cng khng t gii thch c.
chng hn nh hc thuyt v tri thc kinh nghim hay vt t n. Trit hc ca Cant
xut pht t nghin cu t nhin ti con ngi nh mt ch th, t tn ti ti hot ng.
Ngoi t tng hoi nghi trong khoa hc xy dng phng php nghin cu khoa
hc, y cng l nhng tin l lun ca hc thuyt Mc sau ny v hot ng thc tin
ca con ngi nh l nn tng ca i sng x hi.
Trit hc Cant t ra nn mng cho mt quan nim bin chng v gii t nhin
v lch s, ng thi t ra nhiu vn su sc cho s pht trin ca trit hc phng Ty
hin i. Nhiu t tng ca trit hc hin sinh, ch ngha duy ch, trit hc thc chng,
hin tng hc u t nhiu u xut pht t nhng t tng ca trit hc Cant.

1.3.2. Gicgi Vinhem Phridrich Hghen (1770-1831)

Hghen l nh bin chng li lc, bc tin bi ca trit hc Mc. Theo ngghen,
"Hghen khng ch l thin ti sng to, m cn l mt nh bc hc c tri thc bch khoa,
nn trong mi lnh vc, ng xut hin nh l mt ngi vch thi i".
L mt nh bin chng duy tm khch quan nn trit hc ca Hghen cha ng y
mu thun. Nu phng php bin chng ca ng l ht nhn hp l, cha ng t tng

thin ti v s pht trin th h thng trit hc duy tm ca ng li ph nhn tnh cht khch
quan ca nhng nguyn nhn bn trong, vn c ca s pht trin t nhin v x hi.
Php bin chng ca Hghen coi ton b th gii, lch s v tinh thn l mt qu
trnh duy nht ang vn ng, bin ha, pht trin v thay i khng ngng. Nhng mu
thun ni ti u l ngun gc ca t thn vn ng. Hghen c coi l ngi u tin
trnh by c tnh h thng cc nguyn l, qui lut v phm tr ca php bin chng. Mt
trong nhng lun im ni ting ca Hghen khi ng khng nh: mi ci tn ti u c
tnh hp l. Ci hp l theo ng l ci u ph thuc vo cc qui lut ni ti vn c ca n.
Hc thuyt v nim tuyt i, Tinh thn th gii l t tng c bn c tnh
xuyn sut trong h thng trit hc ca ng. nim tuyt i, Tinh thn th gii theo
ng l ci c trc, ci quyt nh i vi hin thc. Nhng khi gii thch s tha ha
ca n trong t nhin, x hi v t duy th li l nhng t tng khoa hc trong php
bin chng ca Hghen. y cng l tin l lun, c Mc k tha v pht trin khi
xy dng php bin chng duy vt.
Hghen p dng php bin chng vo lgc v vo vic nghin cu nhng khi
nim v nhng s phn on. Nhng ng l ngi duy tm, v h thng gio iu phn
ng ca ng v tnh hp hi v giai cp. Cho nn, theo Hghen bn cht ca s tn ti
nm trong s t thn pht trin ca mt " nim tuyt i" c tnh cht thn b.
Php bin chng ca Hghen cha c nhng hnh thc khoa hc hp l. l hnh
thc kinh vin v thn b ca php bin chng lm ln ngc tt c mi vt (theo
cch v von ca Mc th php bin chng ca Hghen nh mt ci cy gc trn tri
ngn di t, nn cn phi dng ngc n li). Php bin chng ca Hghen quay v
qu kh, ch khng hng vo hin ti hay tng lai, trong h thng trit hc Hghen th
s pht trin sau khi t n mt trnh nht nh no th ngng li, v.v
Trong cc quan im x hi, Hghen ng trn lp trng ch ngha s vanh
cao dn tc c, mit th cc dn tc khc, coi nc c l "hin thn ca tinh thn v
tr mi" mun duy tr nh nc Ph phn ng, xem n nh l nh cao ca s pht trin
nh nc v php lut. Hn na, ni dung khoa hc trong php bin chng ca Hghen l
mu thun vi trit hc duy tm ca ng.

1.3.3. Ltvch Phoibc (1804-1872)

Phoibch l nh duy vt ni ting ca trit hc c in c, bc tin bi ca trit
hc Mc. Ban u Phoibch chu nh hng ln ca trit hc Hghen, ng tham gia phi
Hghen tr (trong c Mc), ng tin rng tn gio, cc khi nim ca tinh thn th gii
thng tr th gii hin thc. Nhng v sau do nh hng ca cc nh trit hc duy vt
Php th k XVIII v s pht trin ca thc tin x hi v khoa hc u th k XIX
Phoibch t b trit hc Hghen (trong c Mc). Phoibch c cng ln trong vic
ph phn ch ngha duy tm ca Hghen cng nh ch ngha duy tm v tn gio ni
chung, khi phc v tr xng ng ca trit hc duy vt.
Trit hc Phoibch mang tnh nhn bn. N chng li ch ngha nh nguyn lun v s
tch ri gia tinh thn v th xc, ng coi thc, tinh thn cng l mt thuc tnh c bit ca
vt cht c t chc cao l b c ngi. Mt tch cc trong trit hc nhn bn ca Phoibch l
s u tranh chng li nhng quan im tn gio chnh thng ca o thin cha, c bit quan
nim v thng . Trit hc ca ng nh hng trc tip n qu trnh chuyn tip t th gii
quan duy tm trong trit hc ca Mc sang th gii quan duy vt ca Mc.
Trit hc ca Phoibch bc l nhng hn ch khi ng i hi trit hc mi - trit
hc nhn bn, phi gn lin vi t nhin th ng thi phi ng trn lp trng ca ch
ngha t nhin xem xt mi hin tng thuc v con ngi v x hi. Con ngi trong
quan nim ca ng l con ngi tru tng, phi x hi mang nhng thuc tnh sinh hc
bm sinh. Trit hc nhn bn ca ng cha ng nhng yu t duy tm. V d nh quan
im thay th th tn gio tn sng mt v thng siu nhin, cn xy dng mt th
tn gio mi ph hp vi tnh yu ca con ngi. Trong cuc u tranh chng ch ngha
duy tm ca Hghen, Phoibch vt b lun php bin chng ca Hghen. Mc d c
nhng hn ch trit hc ng vn c ngha to ln trong lch s trit hc v tr thnh mt
trong nhng ngun gc l lun ca trit hc Mc.

2. PHP BIN CHNG TRONG TRIT HC C IN C

2.1.
Heghen tng ni mt cu ni ting : tt c ci g l hin thc, u l hp l v
tt c ci g l hp l, u l hin thc. y l mt lun im bin minh cho mi th
ang tn ti, l tha nhn, v mt trit hc, nn chuyn ch, nh nc cnh st, php l
ca quc vng v ch kim duyt. Phri-rich Vin-hem II hiu nh vy v cc thn
dn ca nh vua cng hiu nh vy. Nhng theo heghen th tuyt nhin khng phi tt c
nhng g tuyt nhin khng phi tt c nhng g hin ang tn ti cng u l hin thc.
Theo ng, thuc tnh hin thc ch thuc v nhng g ng thi l tt yu:
Tnh hin thc, trong s pht trin ca n, t biu l ra tnh tt yu
Heghen cng hon ton khng tuyt i cho rng bt c bin php no ca
chnh ph cng u la hin thc c. Nhng ci g l tt yu xt cho cng cng l hp l
v p dng vo nh nc c lc by gi th lun im ca Heghen ch c ngha l: nh
nuc , chng no cn l tt yu, chng no cn ph hp vi l tnh th l hp l. V
nu chng ta thy rng tuy n l v dng nhng mc du th n vn tip tc tn ti, th
nh vy l tnh cht v dng ca chnh ph c bin minh v gii thch bi tnh cht v
dng tng ng ca thn dn ca chnh ph. Ngi c thi by gi c mt chnh ph
xng ng vi h.
Song theo Heghen th tnh hin thc khng phi l thuc tnh c trng cho mt
trt t x hi hay mt nn chnh tr nht nh no , trong mi hon cnh v trong mi
lc. V nh vy, trong qu trnh pht trin ca n, tt c nhng g trc kia l hin thc
th hin nay tr thnh khng hin thc, mt tnh tt yu, mt quyn tn ti, mt tnh hp l
vi chng v hin thc mi s thay th cho hin thc c ang tiu vong. Qu trnh ny s
din ra mt cch ha bnh nu ci c khng phn li v s din ra bng bo lc nu ci c
phn khng li s tt yu .
Nh vy thng qua php bin chng ca Heghen m lun im trn ca Heghen
chuyn thnh mt ci i lp vi n: tt c nhng g l hin thc trong lnh vc ca lch
s loi ngi th lu dn cng tr thnh khng hp l, tr thnh khng hp l do bn cht
ca n, tr thnh b nhim t trc tnh khng hp l v tt c nhng g l hp l trong

u c ca con ngi th c quy nh trc l tr thnh hin thc, d c mu thun n

u chng na vi ci hin thc b ngoi hin ang tn ti. Theo tt c cc quy tc ca
phng php t duy ca Heghen th lun v tnh hp l ca mi ci g l hin thc,
chuyn thnh mt lun khc: mi ci ang tn ti u ng tiu vong (1)
Nhng ngha thc s v tnh cht cch mng ca trit hc Heghen ch n
kt liu tnh ti hu ca nhng kt qu ca t tng v ca hnh ng con ngi. Theo
Heghen, chn l m trit hc c nhim v phi nhn thc khng cn l mt tp hp
nhng nguyn l gio iu c sn m ngi ta ch vic hc thuc lng m t nay chn l
nm trong chnh qu trnh nhn thc, trong s pht trin lch s lu di ca khoa hc tin
t trnh hiu bit thp ln trnh hiu bit cao hn

L gii hp l mi quan h gia t duy v tn ti