Studia Azjatystyczne 1 (2015), str.

18-34

Pawe Janik
Uniwersytet Warszawski, Warszawa

Rola koczownikw Wielkiego Stepu

w transferze idei pomidzy Europ
a Dalekim Wschodem

Wielki Step, czyli obszar trawiasty cigncy si w przyblieniu od

Kotliny Karpackiej do Mandurii, od wielu tysicleci stanowi dom
dla niezliczonych ugrupowa wdrownych pasterzy. I cho
w powszechnej wiadomoci teren ten funkcjonuje czsto jako Dzikie
Pola nieprzyjazne miejsce zamieszkae przez barbarzyskie,
krwioercze ludy, to jednak wszystko wskazuje na to, e Wielki Step
nie by barier, lecz pomostem, a zamieszkujcy go koczownicy
porednikami pomidzy dwoma skrajnymi obszarami Eurazji
Europ i Dalekim Wschodem. Oczywicie proces wdrwek idei
kulturowych nie ogranicza si tylko do tych dwch obszarw. Do
rejonw biorcych bezporednio udzia w powyszej wymianie idei
mona byoby wczy rwnie m.in. tereny syberyjskie, osiade
spoecznoci Azji rodkowej, Bliski Wschd oraz pnocne Indie.
Jednak w niniejszym artykule skupi si jedynie na kontaktach
kulturowych pomidzy terenami europejskimi a Dalekim Wschodem,
rozumianym tu gwnie jako obszar cywilizacji chiskiej oraz
Pwysep Koreaski. Zakres chronologiczny teje pracy mieci si
pomidzy III tys. p.n.e. a czasami tu po najedzie mongolskim na
Europ, ktry mia miejsce w drugiej dekadzie XIII w. n.e.
Oczywicie kontakty pomidzy wspomnianymi rejonami miay
miejsce zarwno wczeniej, jak i pniej, jednake te wczeniejsze

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

19

zdarzay si bardzo sporadycznie 1 , a pniejsze zostay dobrze

udokumentowane. W pracy tej nie bd wspomina o takich
wynalazkach, ktre cho rozpowszechniy si na szersz skal dziki
kontaktom Wschodu z Zachodem (np. papier), to jednak w ich
rozpropagowaniu nie bray udziau ludy koczownicze.
Pierwsze szersze kontakty pomidzy zachodni Eurazj a Dalekim
Wschodem miay miejsce w okolicach przeomu III i II lub na
pocztku II tysiclecia p.n.e. i zwizane byy z napywem ludnoci
pasterskiej z zachodniej Syberii na tereny obecnego Xinjiangu. Na
pocztku XX w. n.e. na pustyni Takla Makan zaczto natrafia na
zmumifikowane szcztki ludzkie. Ich odkrywcami byli m.in. tacy
podrnicy jak Sven Hedin i Aurel Stein (Mallory 2000: 10). Po
ogldzinach okazao si, e cz z nich reprezentuje europoidalny
typ antropologiczny. Najstarsza z mumii pochodzia z Qwrighu
i zostaa wydatowana na okoo 1800 r. p.n.e.. Pod wzgldem
antropologicznym wykazywaa ona najblisze podobiestwo do
populacji zamieszkujcych poudniow Syberi, Kazachstan oraz
obszar dolnej Wogi w epoce brzu (tame: 237). W pniejszych
czasach badania genetyczne potwierdziy, e spora cze
pochowanych tam ludzi miaa przodkw pochodzcych z zachodniej
Eurazji (Li 2010). Najmodsze mumie pochodziy ju z I tysiclecia
n.e. i mona zauway, e im modsze mumie, tym czciej
wystpoway wrd nich cechy mongoloidalne, co zapewne byo
zwizane z mieszaniem si z azjatyck ludnoci pochodzc ze
stepw Mongolii, Syberii oraz z Chin. Na datowanym na IX w. n.e.
fresku z Bezeklik w Xinjiangu wida dwch mnichw buddyjskich
jednego majcego mongoloidalne cechy antropologiczne i drugiego
reprezentujcego typ europoidalny (Mallory 2010, fig. 1). Aurel Stein
ponadto jako pierwszy odnalaz na terenie Xinjiangu fragmenty
manuskryptw zapisanych w nieidentyfikowanych w tamtym czasie
jzykach (Deuel 1970: 425-455). Teksty te w wikszoci byy
zapisane w pimie Brahmi na liciach palmowych, drewnianych
tabliczkach oraz chiskim papierze, a datuje si je na okres od VI do
VIII w. n.e.2 Po analizie lingwistycznej okazao si, e zapisano je
w jzyku, a waciwie w co najmniej dwch spokrewnionych ze sob
jzykach, nalecych do nieznanej wtedy gazi jzykw
indoeuropejskich. Intrygujce jest to, e nie by on zwizany
1
2

Mona tu wymieni m.in. migracje tzw. czowieka z jaskini Denisowa na obszarach lecych pomidzy Atajem a Hiszpani (Callaway 2013).
Cho pierwsze, pojedyncze sowa tocharskie pochodz z dokumentw z Krorn
datowanych na III w. n.e. i zapisanych w Prakrycie (Mallory 2000: 270-297).

20

Pawe Janik

z jzykami indoiraskimi, obecnymi w pniejszym czasie w Azji

rodkowej, a zdaniem niektrych badaczy najbliej mu do jzyka
hetyckiego i innych anatolijskich jzykw indoeuropejskich
(Bouckaert 2012: 957-960). Friedrich W. K. Mller jako pierwszy
zaproponowa, by owe jzyki wiza z ludem Tocharw (Mallory
2000: 270-297) wspominanym przez pisarzy antycznych takich jak
Ptolemeusz (VI. 11. 6) czy Strabon (11. 8. 2). Tocharowie bywaj
czsto utosamiani ze znanym z chiskich rde ludem Yuezhi
(Yuzh, ), ktry zosta pokonany przez Xiongnu (Xingn,
). Yuezhi opucili swoje dotychczasowe siedziby w Xinjiangu
i opanowali pastwo greko-baktryjskie (Shiji 123), a w pniejszym
czasie dali tam pocztek pastwu kuszaskiemu. Odtd byli oni
nazywani duymi Yuezhi, natomiast ci, co pozostali w dawnych
siedzibach maymi Yuezhi (Hanshu 96). Yuezhi mieli dostarcza
Chiczykom jadeit i wyglda na to, e miao to dug tradycj,
poniewa w grobowcu Fuhao () z czasw dynastii Shang ()
(XVI-XI w. p.n.e.) znaleziono due iloci jadeitu pochodzcego
z Chotan we wspczesnym Xinjiangu (Lebedynsky 2006: 59).
Utosamienie Tocharw z Yuezhi wzio si z tego, e wedug
Strabona Tocharowie byli jednym z plemion, ktre opanoway
Baktri, a w pniejszym czasach kraina ta bywaa nazywana
Tocharystanem. Poza tym w tekstach staroturkijskich wystpuje
wyraz twyry lub toxri na okrelenie ludnoci Kotliny Tarymskiej
(Mallory 2000: 270297), jednake mieszkacy tych terenw sami
si w ten sposb nie okrelali. Oczywicie zwizek Tocharw
z Yuezhi i jzykami indoeuropejskimi z kotliny Tarymskiej nie jest do
koca pewny (cho najbardziej prawdopodobny), jednak powysze
jzyki mimo to s umownie nazywane tocharskimi. Owe jzyki oraz
wspomniane wczeniej mumie europoidw, mimo pewnych
rozbienoci chronologicznych3, mona najprawdopodobniej poczy
ze sob. wiadcz one o tym, e na terenach obecnego Xinjiangu co
najmniej od pocztku II tysiclecia p.n.e. (a prawdopodobnie
i wczeniej) mieszkaa ludno pochodzca najpewniej z zachodniej
Eurazji. Osadnicy ci byli przypuszczalnie w duej czci wdrownymi
pasterzami, ktrzy w nowej ojczynie przeszli w wikszoci na
rolnictwo oazowe. Dlaczego si tam znaleli i czy s jakie dowody
3

Najstarsze mumie pochodz z pocztku II tysiclecia p.n.e., natomiast najwczeniejsze zabytki jzyka tocharskiego z III w. n.e. Jednake nie powinno to stanowi
problemu, poniewa w starszym okresie na danych terenach po prostu nie byo
moliwoci zapisu jzyka, natomiast najmodsze z mumii pochodz ju z czasw
powstawania dokumentw w jzykach tocharskich.

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

21

na ich wdrwk? I w tym miejscu wskazwek udziela nam

archeologia. Na terenie Kotliny Dungarskiej, na obszarach lecych
na pnoc od niej oraz w niektrych czciach Kotliny Tarymskiej
(m.in. Qwrighu), stwierdzono obecno kultury archeologicznej
nawizujcej do kultury afanasjewskiej. Nawizania te przejawiaj
si m.in. w formach naczy i grobw, obecnoci antropomorficznych
steli (Mallory 2010: 50-53) oraz w przedmiotach metalowych (Junli
2009: 202-203). Kultura afanasjewska bya eneolityczn jednostk
kulturow, rozwijajc si na terenach Kotliny Minusiskiej, Altaju
i wschodniego Kazachstanu w okresie mniej wicej od 3300 do 23002000 p.n.e. (Svyatko 2009: 266). W jej genezie, oprcz miejscowego
podoa, miay udzia elementy kulturowe ze wschodniej Europy
(kultura grobw jamowych). Owa jednostka kulturowa powstaa
zapewne na skutek migracji ludnoci wschodnioeuropejskiej na
tereny Kotliny Minusiskiej oraz Ataju i poczenia si ich
z miejscowym substratem etnicznym (Matuenko 1997: 43-45).
Ludno tej kultury zapocztkowaa po raz pierwszy na omawianych
terenach gospodark wytwrcz (hodowla krw, koni i owiec oraz
rolnictwo), a take obrbk miedzi. Ta jednostka kulturowa
ekspandowaa take na ssiednie terytoria, takie jak obszary
wspczesnej Mongolii i Xinjiangu, co zostao zasygnalizowane
wyej, oraz oddziaywaa na wczesn chisk metalurgi. Na
przeomie III i II tysiclecia p.n.e. kultura afanasjewska zacza by
zastpowana przez kultur andronowsk i karasusk. To
prawdopodobnie wtedy przodkowie pniejszych Tocharw zaczli
przenosi si na tereny wspczesnego Xinjiangu, co zgadzaoby si
z datowaniem najstarszych mumii z Kotliny Tarymskiej. Jednake
moliwe, e cz z nich pozostaa na dawnych terenach, poniewa
pewne kulturowe elementy postneolityczne dalej trway w Kotlinie
Minusiskiej, a w pniejszym czasie bray udzia razem z kultur
andronowsk i karasusk w powstaniu kultury tagarskiej (VIII-III w.
p.n.e.) (Chochorowski 1999b: 351). Z jednostki tej powstaa kultura
tasztycka (II w. p.n.e.-V w. n.e.), ktra wizana jest z tzw. Kirgizami
jenisejskimi. Chiskie rda pisane z czasw dynastii Tang (,
VII-X w. n.e.) m.in. Kronika zachodnich rejonw opisuj owych
Kirgizw jenisejskich (Gekun, , Jiegu, ) jako ludzi o przewanie rudych wosach i niebieskich oczach. Natomiast ci o czarnych
oczach, byli rzekomo potomkami chiskiego generaa Li Linga ()
(Findley 2004: 118, Lung 2011: 108). Oczywicie owi Kirgizi
o bardziej mongoloidalnym wygldzie byli prawdopodobnie
potomkami miejscowej, syberyjskiej ludnoci lub mieli mieszane
pochodzenie. Faktycznie, badania genetyczne wskazuj na to, e

22

Pawe Janik

ludno kultury tasztyckiej stanowia mieszank przybyszw

z zachodniej Eurazji i miejscowych autochtonw (Keyser 2009: 395410). Oczywicie nie jestemy w stanie stwierdzi, jakim jzykiem
lub jakimi jzykami mwili twrcy tej kultury indoeuropejskimi
(tocharskimi lub iraskimi), atajskimi czy innymi rdzennie
syberyjskimi. Wspczeni Kirgizi mwi jzykiem z rodziny
turkijskiej, jednak nie zawsze musiao tak by. Mieszajc si
z miejscow ludnoci, mogli przejmowa jej jzyk oraz cechy
antropologiczne. Wspczeni Kirgizi zamieszkujcy Kirgistan oraz
Chakasi zamieszkujcy Kotlin Minusisk s w wikszoci raczej
mongoloidalni, jednak badania genetyczne potwierdzaj wystpowanie
u bardzo duej ich czci haplogrupy R1a1 (Zerjal 2002: 466-482), ktra
jest charakterystyczna dla mieszkacw zachodniej Eurazji. Kirgizi
odziedziczyli j zapewne po przodkach pochodzcych z tamtych rejonw.
Jak ju zostao to wczeniej zasygnalizowane, jedne z pierwszych
chiskich przedmiotw metalowych, m.in. z kultury Qijia (24001900 p.n.e.), nawizuj do pierwowzorw z kultury afanasjewskiej
oraz innych rejonw zachodniej i centralnej Eurazji (Junli 2009: 202203, 206). Nie jest jednak pewne, czy poprzez kontakt z tymi ludami,
bdcymi zapewne protoplastami tzw. Tocharw, przodkowie
Chiczykw Han przejli sam umiejtno obrbki metalu,
poniewa dwa najstarsze przedmioty metalowe z terenu pniejszych
Chin znalezione w kontekcie kultury Majiayao (3100-2700 p.n.e.)
nie wykazuj podobiestwa do zabytkw z euroazjatyckiego stepu
(tame: 203). Nawet jeli tak byo, to wczeni Chiczycy metalurgi
t rozwinli i zaawansowaniem wkrtce przewyszyli samych
nomadw (Bavarian 2006: 9-10). Mona byoby wtedy mwi
o swoistym sprzeniu zwrotnym, cho zaznaczam, e nie jest to
pewne. Mniej wicej w tym samym czasie przodkowie Chiczykw
przejli od nomadw umiejtno hodowli konia oraz znajomo
rydwanu. Od tej pory Chiczycy podali koni pochodzcych od
ludw z pnocy i zachodu, czego przykadem moe by niezwyke
uwielbienie za czasw dynastii Han (, III w. p.n.e.-III w. n.e.)
rumakw pochodzcych z Fergany (Gafurow 1978: 149-150).
Najstarsze rydwany pochodz z kultury grobw katakumbowych
(2800-2000 p.n.e.) (Chochorowski 1999a: 269), jednake byy one
uywane rwnie w kulturze afanasjewskiej (Mallory 2010: 52).
Natomiast na obszarze historycznych Chin konie i rydwany pojawiy
si w drugiej poowie III tysiclecia p.n.e. Najstarsze szcztki koni
pochodz ze wspomnianej ju kultury Qijia (Cosmo 1999: 901),
a niewiele pniej umiejtno hodowli tego zwierzcia rozpowszechnia
si na obszary rdzennie chiskie (dolne dorzecze Rzeki tej i Jangcy).

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

23

Wszystkie wymienione wyej elementy, tj. dane archeologiczne,

zabytki jzykw tocharskich i mumie z Kotliny Tarymskiej oraz
dane antropologiczne i genetyczne wiadcz o tym, e owi
Tocharzy faktycznie byli ludem indoeuropejskim, ktrego
przodkowie pochodzili z zachodniej Eurazji i ktrzy gdzie na
przeomie III i II tysiclecia p.n.e. osiedlili si na terenie
wspczesnych zachodnich Chin.
Jzyki tocharskie z Kotliny Tarymskiej prawdopodobnie od IX w.
n.e. zaczy by wypierane przez jzyk ujgurski. Ciekawostk jest to,
e pewne znane teksty w jzyku ujgurskim s przekadami ze
starszych tekstw tocharskich (Mallory 2010: 44-53). Ujgurzy poza
wierzeniami i literatur przejli take inne elementy kulturowe
ludnoci miejscowej, w tym rolnictwo oazowe. W zwizku z tym
mona stwierdzi, e istniaa i dalej trwa pewna forma cigoci
kulturowej, a dawni mieszkacy zmieszali si z Ujgurami i ludnoci
Han, przejmujc ich tosamo etniczn. Ta asymilacja jest
widoczna u wspczesnych mieszkacw Kotliny Tarymskiej
i przejawia si w wystpowaniu u wielu Ujgurw europoidalnych
cech antropologicznych, o czym wiadcz rwnie badania
genetyczne (Xu 2008: 883-889).
W kolejnych wiekach kontakt kultury chiskiej i ugrupowa
koczowniczych z obszaru pnocnych i zachodnich wspczesnych
Chin z nomadami z zachodniej i rodkowej Eurazji trwa dalej.
W I tysicleciu p.n.e. objawia si to w wystpowaniu na powyszych
obszarach elementw kultury scytyjskiej w tym zoomorficznego stylu
syberyjskiego (Junli 2009: 3-4, 26, 206, Feltham 2010: 1-28).
Omawiajc kontakty zachodniej Eurazji z Dalekim Wschodem,
trzeba oczywicie wspomnie o tzw. jedwabnym szlaku, czyli sieci
drg handlowych, zarwno morskich, jak i ldowych, ktre czyy
m.in. Europ z Azj Wschodni. Trzeba zaznaczy, e jedwab by
tylko jednym z rodzajw towarw, ktre uczestniczyy w tej
wymianie handlowej. Tradycyjnie za pocztek historii jedwabnego
szlaku uwaa si podr emisariusza chiskiego Zhang Qiana ()
na zachd. Wyprawa ta miaa miejsce w latach 138-125 p.n.e.,
a celem wysannika byo odnalezienie i przekonanie Wielkich Yuezhi
(), ktrzy w tym czasie osiedli w Baktrii, eby wspomogli
cesarza chiskiego Wudi z dynastii Han () w walce z Xiongnu.
Yuezhi odmwili, niemniej jednak Zhang Qian przywiz do Chin
mnstwo informacji na temat zachodnich krain oraz w pewnym
sensie zainicjowa kontakt cesarstwa Hanw z zachodem (Boulnois
2005: 66). Cho w zespoach archeologicznych wizanych
z koczownikami znajdowany jest jedwab, a nomadzi ci mogli

24

Pawe Janik

w jakim stopniu uczestniczy w wymianie handlowej, to jednak nic

nie wskazuje, by w tych kontaktach odgrywali istotn rol
(Simonenko 2012: 295). Aczkolwiek w danym zagadnieniu istnieje
jedna frapujca kwestia. Pozostaoci jedwabnych tkanin
pochodzcych z terenu Europy s datowane na VI-V w. p.n.e., czyli
na okres znacznie poprzedzajcy funkcjonowanie jedwabnego szlaku.
Znaleziska te pochodz z dwch kurhanw kultury halsztackiej
w Hochdorf i Hochmichele datowanych na VI w. p.n.e. oraz z grobu
Kerameikos w Atenach datowanego na V w. p.n.e. (Barber 1992:
204). Rodzi si pytanie: w jaki sposb materiay te dostay si do
Europy? Nic nie wskazuje na to, by w tym czasie jedwab
produkowano poza Chinami, a na pewno nie w Europie, do ktrej
technika jego wykonania dotara dopiero w VI w. n.e. (Wojna
Wandalska 4. 17). Nie istniay wtedy pastwa hellenistyczne, ktre
mogyby odgrywa rol porednikw i nie ma dowodw na to, by
Imperium Achemenidzkie miao jakikolwiek kontakt z Chinami. By
moe porednictwo Indii mogoby wchodzi tu w gr, jednak to
droga bardzo okrna. Bardziej prawdopodobne wydaje si, e
powysze tkaniny jedwabne mogy dotrze do Europy wraz
z nomadami (Barber 1992: 205). By to czas, kiedy ugrupowania
scytyjskie z Europy Wschodniej utrzymyway kontakt ze swoimi
pobratymcami z Ataju i Syberii. Natomiast tamte plemiona miay
kontakt z cywilizacj chisk. Oczycicie nie mg by to napyw
jedwabiu ani w ogle wymiana handlowa na tak skal jak
w czasach jedwabnego szlaku, ale jest to bardzo prawdopodobne.
Twierdzeniu temu sprzyja fakt, e kultura halsztacka, z ktr
identyfikowane s wspomniane kurhany powstaa pod wpywem
silnych impulsw koczowniczych (Chochorowski 1999b: 361-363).
Tak wic przedstawiciele elit kultury halsztackiej oraz Grecy mogli
otrzyma owe tkaniny jedwabne poprzez porednictwo koczownikw
ze wschodniej Europy i Niziny Wgierskiej.
Koczownicy wschodnioeuropejscy, zapewne dziki porednictwu
rodkowoazjatyckich nomadw w pnym okresie przedrzymskim
i okresie wpyww rzymskich, mieli w dalszym cigu kontakt
z cywilizacj chisk, cho nadal do ograniczony. Jednym z takich
elementw przyniesionym z Chin byy miecze z piercieniowat
gowic. W archeologicznych zespoach sarmackich spotyka si je od
I p.n.e. do II n.e., natomiast w I w. n.e. ten typ ora przejli
Rzymianie oraz inne ludy, z tym e ich naladownictwa rniy si
konstrukcyjnie od oryginaw (Skripkin 2003: 9-18). Take jadeitowe
zdobienia rkojeci mieczy oraz pochwy ornamentowane stylem
geometrycznym byy chiskim zapoyczeniem i uytkowane byy

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

25

w rodowisku wschodnioeuropejskich, iraskojzycznych nomadw

mniej wicej od I do III w. n.e. Przedmiotami takimi byy rwnie
chiskie brzowe lustra, ktre nierzadko s odnajdywane w grobach
sarmackich i alaskich z drugiej poowy I i II w. n.e. Naleay one do
najrniejszych typw, w tym TLV. Znamienite s rwnie znaleziska
marmurowego i alabastrowego modzierza z grobw sarmackiej elity
na terenie wspczesnej Ukrainy i rejonu dolnej Wogi. Zdobione s
one chiskim meandrem, natomiast egzemplarz z Ukrainy ma
dodatkowo uchwyty w ksztacie zajcy (Simonenko 2012: 297).
Ozdobienie modzierza zajczymi rczkami zwizane jest z mitem
o Change (). Bya ona on ucznika Hou Yi (), ktry kiedy
otrzyma od bogini Xwangmu () dwa eliksiry niemiertelnoci
sporzdzone przez zajce mieszkajce na Ksiycu4. Change wypia
omykowo dwa naraz, stajc si bogini Ksiyca (Allan 2012: 80).
W sztuce ukazywana jest ona czasami z towarzyszcymi jej zajcami,
ktre w modzierzach wyrabiaj napj niemiertelnoci.
Jeszcze innym wanym elementem w kulturze sarmackiej
zaczerpnitym z Chin, zapewne w II lub I w. p.n.e., jest przedstawienie podunego, mijopodobnego smoka (Simonenko 2012:
290), ktre dao pocztek sarmackiemu symbolowi drako.
Wyobraenie to pochodzi od istot z mitologii chiskiej zwanych lng
(). Na pocztku takie przedstawienie smoka w sztuce sarmackiej
wystpowao na pytkach bdcych okuciami pasa, lecz pniej
przerodzio si w rodzaj sztandaru, na ktrego wczni umieszczano
figur smoka. Nastpnie w I w. n.e. symbol ten przejli Dakowie,
a w II w. n.e. Rzymianie. Drako uywano a do redniowiecza jest
widoczny m.in. na tkaninie z Bayeux. Na wyspy brytyjskie symbol
ten przywdrowa wraz z sarmackimi Jazygami, ktrzy w ramach
traktatu z Rzymianami w liczbie 5500 po 170 r. n.e. zostali
przesiedleni na teren rzymskiej Brytanii. Byo to zwizane z ich
udziaem w wojnach markomaskich po stronie przeciwnikw
Cesarstwa Rzymskiego. Zostali oni osiedleni m.in. w okolicy Wau
Hadriana w obrbie twierdz Bremetennacum (wspczesne
Ribchester) oraz Deva Vitrix (wspczesne Chester), gdzie pniej
zasymilowali si z miejscow ludnoci. W Chester odnaleziono
przedstawienie jedca sarmackiego trzymajcego drako, ktre ma
analogi m.in. w Tanais (Mihailescu-Brliba 2009: 146-154). Istniej
przypuszczenia, e symbol ten da pocztek godu Walii oraz e
4

W Chiskich legendach zajce/krliki miay zamieszkiwa Ksiyc. Jest to zwizane z tym, e uksztatowanie powierzchni Ksiyca widoczne z ziemi moe przypomina zajca/krlika stojcego przy jakim przedmiocie (np. modzierzu).

26

Pawe Janik

mityczny krl Arthur oraz jego rycerze okrgego stou mogli by

potomkami owych Jazygw. Przydomek rodowy legendarnego krla
Brytw Pendragon mia by nawizaniem do sztandaru drako
(Nicolle 1984: 35-41). Oczywicie jest to tylko luna hipoteza, bez
bardziej znaczcych dowodw.
Niektrzy uwaaj, e sioda z wysokimi kami take dotary do
Europy z Dalekiego Wschodu, a poredniczy w tym mieli Hunowie5.
Cho inni badacze wskazuj, e Rzymianie uywali tej czci rzdu
koskiego posiadajcej ki (tzw. cztery rogi) od I w. p.n.e.
(Gawroski 2004: 31-40), to jednak rniy si one od typowych
siode z wysokimi kami. Pierwsze tego typu przedmioty, z ktrych
wywodz si wspczesne sioda, pojawiy si na terenie Chin i Korei
w IV w. n.e. Natomiast najstarsze prawdziwe sioda z wysokimi
kami pochodz z czasw depozytw archeologicznych czonych
z Hunami, m.in. z grobu Pcs-szg (Dbrowski 1975: 57).
We wczesnym redniowieczu ludem stepowym, ktry wprowadzi
wiele elementw pochodzcych z Dalekiego Wschodu, byli Awarowie. Prawdopodobnie wywodzili si ze zwizku plemiennego
ksiniczki Ruru () z plemienia Rouran zamieszkaego na pnoc
od Chin w okresie od IV do poowy VI w. n.e. Rouran zostali rozbici
przez Trkw, a cz plemion, ktra nie chciaa podporzdkowa si
nowej wadzy, wyemigrowaa na zachd. Byli to zapewne Awarowie,
ktrzy w Europie pojawiaj si w 558 r. n.e., przynoszc ze sob
wiele elementw rodem z Azji Wschodniej, gwnie militaria
(Szymaski 1979: 27-32). Byy to m.in. hemy lamelkowe, paasze
z piercieniowat gowic, szable oraz strzemiona, ktre cakowicie
zmieniy oblicze pl bitewnych Europy. Nawet jeli nie wszystkie one
dotary z Awarami, to jednak ten lud przyczyni si do ich rozpowszechnienia w Europie. Hemy lamelkowe pojawiy si po raz
pierwszy w 2. poowie V w. n.e. w Korei, natomiast pierwsze
egzemplarze europejskie datowane s na VI w. n.e. i pochodz z terenw Krymu i Niemiec. Najstarsze egzemplarze paaszy z piercieniowat gowic rwnie zostay znalezione na terenie Korei i datowane s na przeom V i VI w. n.e., za pierwsze okazy europejskie
pochodz z VII w. n.e. Azjatyck genez ma prawdopodobnie take
szabla, cho najstarsze egzemplarze pochodz z terenu Wgier, s
datowane na VII-VIII w. n.e. i wizane z Awarami. Ostatnim
elementem dalekowschodnim przybyym z Awarami, o ktrym
5

Pochodzenie samych Hunw jest przedmiotem wielu sporw od poowy XVIII w.,
wic nie bd tutaj porusza tej kwestii, lecz odsyam czytelnika do najobszerniejszej syntezy wiedzy o tym ludzie (Manchen-Helfen 1973).

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

27

chciaem wspomnie, s strzemiona. Cho istniej przypuszczenia, e

w czasach staroytnych mogy by uywane strzemiona ptelkowe
w formie sznurw. Przedmioty przypominajce strzemiona s
widoczne m.in. na tzw. gemmie kuszaskiej (Jankowski 2013: 534)
oraz datowanym na I w. p.n.e. reliefie z Mathury w Indiach (witosawski 1990: 21). Jednake najstarsze powiadczone okazy prawdziwych strzemion 6 pochodz z terenu historycznej Korei oraz
przylegajcego do niej pogranicza chiskiego i s datowane na IV w.
n.e. Przedmioty te szybko zostay przejte przez rodowisko
koczownikw i najprawdopodobniej wraz z Awarami dotary do
Europy w 2. poowie VI w. n.e. Najstarsze egzemplarze strzemion
pochodz z cmentarzysk awarskich i datowane s na pocztek VII w.
n.e. (witosawski 2001: 76-83).
Innym elementem czcym koczownikw wschodnioeuropejskich
z Dalekim Wschodem jest kalendarz zwierzcy pochodzenia
chiskiego zawarty w tzw. Imienniku chanw bugarskich (Lang
1983: 35, 38). Dzieo to wymienia pierwszych wadcw bugarskich,
lata ich panowania oraz przynaleno rodow. Najstarsza znana
kopia tego dokumentu pochodzi z XV w. n.e., ale niewtpliwie jest
ona odpisem wczeniejszych wersji. Zawarty w owym Imienniku
system liczenia dat opiera si na kalendarzu wzorowanym na
chiskim pierwowzorze, ktry zosta przejty przez rne ludy
tureckie i mongolskie. Protobugarzy odziedziczyli go prawdopodobnie po swoich huskich protoplastach bd przejli od innych ludw
koczowniczych. Kalendarz ten rni si jednak od swojego dalekowschodniego przodka kilkoma detalami.
Kolejnym elementem z kultury koczownikw majcym gbokie
korzenie w zachodniej Eurazji jest ich rodzime pismo zwane
pismem orchoskim lub runami tureckimi. Byo ono uywane m.in.
przez Trkw z Kaganatu Starotureckiego, Protobugarw (zarwno
nadwoaskich, jak i naddunajskich), prawdopodobnie Awarw
(zostao stwierdzone na naczyniu ze skarbu z Nagyszentmikls),
Turkijczykw (Turkw rodkowoazjatyckich), Chazarw oraz Wgrw. Wrd siedmiogrodzkich Seklerw (wg. Szkely) pismo to
przetrwao do XVIII w. n.e. (Everson 2012: 2-3), a i wspczenie
istniej osoby amatorsko tworzce w tej formie zapisu. Najstarsze
dobrze datowane przykady tego pisma pochodz z VIII w. n.e., ale
wiele wskazuje, e byo ono uywane duo wczeniej. Niektre
przedmioty znalezione w kurhanach w Noin Ua byy zdobione
bardzo podobnymi, a czasem wrcz identycznymi znakami (Ishjatms
6

Tj. sztywnych, zamknitych pakw, zawieszonych przy siodle na tzw. puliskach.

28

Pawe Janik

1996: 166). Zreszt o uywaniu przez Xiongnu pisma wspomina Sima

Qian (Shj 110). Istniej take poszlaki wskazujce na to, e
Hunowie Europejscy rwnie mogli zna ten typ zapisu (Dbrowski
1975: 120). Pismo to wyewoluowao najprawdopodobniej z pisma
Kharosthi, ktrego korzenie tkwi w alfabecie aramejskim (Ishjatms
1996: 166), czyli w zachodniej Eurazji. W datowanym na III w. p.n.e.
kurhanie Esik7 z poudniowo-wschodniego Kazachstanu oprcz czci
stroju i szcztkw tzw. zotego czowieka odnaleziono naczynie
z wyryt na nim inskrypcj. Inskrypcja jest zapisana w pimie
Kharosthi, jednak bardzo stylizowanym przypominajcym ju
bardzo znaki z Noin Ua i runy tureckie. Jzyk, ktry zosta w nim
zapisany, to jzyk sakijski, a sama inskrypcja stanowi najprawdopodobniej przepis kulinarny (Harmatta 1999: 421). Ludy atajskie
najwidoczniej przejy ow form zapisu, dostosowujc j do swoich
jzykw poprzez modyfikacj ksztatw liter, a nastpnie
rozpowszechniy je na olbrzymich obszarach Eurazji.
Do najbardziej spektakularnych wynalazkw, ktre mogy trafi
do Europy z Dalekiego Wschodu za porednictwem koczownikw,
naleay proch strzelniczy i bro palna. Cho ich geneza w Europie
nadal nie jest jasna, to nie ulega wtpliwoci, e rzeczy te pojawiaj
si po raz pierwszy w Chinach. Pierwsza wzmianka o prochu palnym
pochodzi z taoistycznej pracy Zhn yun mio do yol (
) z poowy IX w. n.e., natomiast najstarsza formua jego
sporzdzania zostaa zawarta w militarnym kompendium Wjng
Zngyo () z 1044 r. n.e. (Chase 2003: 32-33). Wbrew
obiegowej opinii, Chiczycy szybko odkryli jego zastosowanie nie
tylko w fajerwerkach, ale take w wojsku. Pierwsz broni paln
byy tzw. ogniste lance bdce bezlufow broni miotajc
odamkami metalu. Najstarsze przedstawienie tego typu ora
widnieje na jedwabnej tkaninie z Dunhuang. Wida na niej atakujce
Budd demony, trzymajce w rkach granaty i ogniste lance.
Pierwsz wzmiank o uyciu tego typu broni jest opis oblenia
De'an, kiedy wojska chiskie uyy jej przeciwko Durdenom
(Needham 1986: 8-9, 222). Najstarsze przedstawienie broni lufowej
zostao uwiecznione na XII-wiecznej rzebie z jaskini w Syczuanie.
Przedstawia ono posta trzymajc wazopodobn bombard oraz
okrgy pocisk gotowy do zaadowania. Natomiast najstarszy
7

Mogia ta w literaturze wystpuje czsto pod bdn nazw Issyk. Tymczasem prawidowa nazwa tego stanowiska powinna by tumaczona jako Kurhan Esik (kaz.
). Serdecznie dzikuj recenzentowi za zwrcenie uwagi na kwesti
prawidowego nazewnictwa.

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

29

zachowany egzemplarz broni lufowej pochodzi z Harbinu i datowany

jest na 1288 r. n.e. (Chase 2003: 31-32, Needham 1986: 293-294).
Jeli chodzi o pojawienie si tego typu broni i prochu palnego
w Europie, to istniej rne zdania. Wedle niektrych zostay one
wymylone niezalenie albo te przybyy do Europy przez Bliski
Wschd. Jednak prawdopodobnie zarwno proch, jak i bro palna
pojawiy si w Europie w czasie inwazji mongolskiej w XIII w. n.e.
Mongoowie uyli tego typu broni w bitwie na rwninie Mohi
w Siedmiogrodzie 11 kwietnia 1241 r. n.e. Pierwsza wzmianka
o prochu strzelniczym pochodzi z Epistola de secretis operibus artiis et
naturae autorstwa Rogera Bacona z 1267 r. n.e. Znamienny jest fakt,
e by on przyjacielem Wilhema z Rubruk, ktry posowa na dwr
Mongolski w latach 1253-1255 n.e. (Chase 2003: 58). Z kolei
najstarsze przedstawienie ikonograficzne broni palnej w Europie
pochodzi z manuskryptu De Nobilitatibus sapientii et prudentiis regum
autorstwa Waltera de Milemete z 1326 r. n.e. (Kelly 2004: 29).
Dziedzictwem mongolskim w Europie moe by nie tylko
wprowadzenie prochu i broni palnej. Istnieje przypuszczenie, e takie
nazwy krain dawnej Rusi jak Ru Biaa, Ru Czarna i Ru Czerwona
powstay w czasach dominacji mongolskiej w Europie Wschodniej
i wywodz si z tradycji chiskiej. Nie jest tajemnic, e Mongoowie
w czasie podbojw korzystali z umiejtnoci inynierw,
rzemielnikw, artystw, ludzi wyksztaconych oraz oglnie z dbr
kulturalnych podbitych krajw, w tym Chin. W kulturze chiskiej
kierunki wiata s utosamiane z pewnymi mitycznymi zwierztami
i kolorami: pnoc jest wizana z czarnym wiem Xun W (
), poudnie z czerwonym ptakiem (feniksem) Zh Qu (),
wschd z lazurowym smokiem Qng Lng (), natomiast zachd
z biaym tygrysem Bi H () (Csikszentmihalyi 2008: 908911). Rwnie w jzykach atajskich kolor czarny jest utosamiany
z pnoc. Co wane, nazwy kolorowych Rusi pojawiaj si dopiero
po najedzie mongolskim. Po raz pierwszy nazwy Ru Biaa (Albae
Russiae) uy pod rokiem 1381 n.e. w kronice Janko z Czarnkowa.
Fragment ten opisywa uwizienie Jagiey8 i jego matki w Poocku
(Vauchez 2001: 163). Take pooenie Rusi Czerwonej i Czarnej
faktycznie pokrywa si z kierunkami znanymi z tradycji chiskiej.
Ru Biaa jest tutaj pewnym wyjtkiem, ale moe to wynika ze zej
orientacji przestrzennej dawnych geografw lub nadania jej nazwy
8

Chodzi oczywicie o pniejszego Wadysawa II Jagie (imi Wadysaw otrzyma na chrzcie), pniejszego krla Polski, bdcego jednak wtedy jeszcze tylko
wielkim ksiciem litewskim.

30

Pawe Janik

w innym okresie.
Na zakoczenie chciabym wspomnie o jeszcze jednym
elemencie, ktry mg zosta wprowadzony do Europy przez
Mongow, cho jest to bardziej przypuszczenie ni teoria chodzi
mianowicie o pierogi. W tym przypadku istnieje bardzo niewiele
rde, aczkolwiek ten rodzaj potrawy faktycznie pojawia si po raz
pierwszy na Dalekim Wschodzie. W grobie nr 339 w Astanie
w Kotlinie Turfaskiej odnaleziono dobrze zachowane egzemplarze
pierokw w postaci, ktr wspczeni Chiczycy nazywaj jiozi
(). Pochwek ten datowany jest na czasy dynastii Tang (VII-X w.
n.e.) (Xinjiang Uigur Autonomous Region Museum 2006: 112).
Spraw dyskusyjn jest, czy by to wynalazek chiski, czy te
miejscowy. rda pisane wspominaj o pierogach dopiero w czasach
dynastii Song (, X-XII w. n.e.) (Davidson 2006: 267). Moliwe, e
rozpowszechnienie tego typu potrawy na rozlegych obszarach
Eurazji miao miejsce w czasach ekspansji mongolskiej (Lane 2004:
89). Jest to oczywicie tylko luna hipoteza. Smakiem pierogw
zachwyca si w. Jacek Hiacynt Odrow w czasie pobytu
w Kijowie, gdzie przebywa od 1128 do 1233 r. n.e. Z tym witym
zwizana jest legenda, wedle ktrej po najedzie tatarskim na
poudniow Polsk mia on karmi ubogich pierogami wasnej roboty
i dlatego zyska przydomek w. Jacek z pierogami (Tatara 2012: 21).
Podsumowujc, oprcz zniszczenia i terroru, plemiona
koczownicze ze stepw euroazjatyckich miay take niewtpliwe
zasugi w historii wiata. Ludy takie jak m.in. Tocharowie,
Scytowie, Sarmaci, Hunowie, Awarowie, Turcy i Mongoowie
przyczyniy si do rozpowszechnienia wynalazkw i idei, ktre moe
nie zawsze byy ich wasn inwencj, ale na pewno wpyny na
ksztat dziejw. Bez nich wspczesny wiat z pewnoci nie byby
taki sam.
Bibliografia
Allan, Tony, Charles Phillips. 2012. Ancient China's Myths and Beliefs.
Nowy Jork: Rosen Publishing.
Barber, Elizabeth. 1992. Prehistoric Textiles: The Development of Cloth
in the Neolithic and Bronze Ages with Special Reference to the Aegean.
New Jersey: Princeton University Pres.
Bavarian, Behzad, Lisa Reiner. 2006. Piece Mold, Lost Wax &
Composite Casting Techniques of the Chinese Bronze Age. Los
Angeles: California State University Northridge.

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

31

Bouckaert, Remco, Philippe Lemey (i in.). 2012. Mapping the Origins

and Expansion of the Indo-European Language Family, Science
337, 957-960.
Boulnois, Luce. 2005. Silk Road: Monks, Warriors & Merchants.
Hongkong: Odyssey Books.
Chase, Kenneth. 2003. Firearms: A Global History to 1700. Cambridge:
Cambridge University Press.
Chochorowski, Jan. 1999a. owcy i pasterze w dobie brzowego
ora epoka brzu na obszarach Eurazji: Janusz K. Kozowski
(red.). Prehistoria encyklopedia historyczna wiata. Vol. 1. Krakw:
Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 253-303.
Chochorowski, Jan. 1999b. elazny or barbarzycw wczesna
epoka elaza poza zasigiem cywilizacji klasycznych: Janusz K.
Kozowski (red.). Prehistoria encyklopedia historyczna wiata. Vol.
1. Krakw: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 304-395.
Cosmo, Nicola Di. 1999. The Northern Frontier in Pre-Imperial
China: Michael Loewe, Edward L. Shaughnessy (red.). The
Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization
to 221 BC. Cambrige: Cambridge University Press, 885-966.
Csikszentmihalyi, Mark. 2008. Siling - - Four Numina: Fabrizio
Pregadio (red.). The Encyclopedia of Taoism. Vol. 1. Londyn:
Routledge, 908-911.
Davidson, Alan. 2006. The Oxford Companion to Food. Oxford: Oxford
University Press.
Dbrowski, Krzysztof. 1975. Hunowie europejscy: Edward Tryjarski
(red.). Hunowie europejscy, Protobugarzy, Chazarzy, Pieczyngowie,
Wrocaw, Warszawa: Zakad Narodowy im. Ossoliskich, 10-152.
Deuel, Leo. 1970. Testaments of Time. Nowy Jork: Alfred A. Knopf.
Feltham, Heleanor. 2010. Nomad Culture, Greek Style: Steppes
Jewellery and Adornment, Sino-Platonic Papers 205, 1-31.
Findley, Carter. 2004. The Turks in World History. Nowy Jork: Oxford
University Press.
Gafurow, Bobodan. 1978. Dzieje i kultura ludw Azji Centralnej.
Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Gawroski, Radosaw. 2004. Some Remarks on the Origins and
Construction of the Roman Military Saddle, Archeologia 55, 31-40.
Ishjatms, Nyambuugiin. 1996. Nomads in Eastern Central Asia: Jnos
Harmatta (red.). History of Civilizations of Central Asia Vol. 2.
Pary: Unesco Publishing, 151-169.
Jankowski, Henryk. 2013. Altaic Languages and Historical Contact:
Kim Juwon, Ko Dongho (red.). Current Trends in Altaic Linguistics.
A Festschrift for Professor Emeritus Seong Baeg-in on his 80th

32

Pawe Janik

Birthday. Seoul: Altaic Society of Korea, 523-545.

Jin, Junli. 2009. Chronological and Cultural Framework of Bronzes in
Northern China during the 4th to the 3rd Millennia B. P.. Tybinga:
Universitt Tbingen.
Kelly, Jack. 2004. Gunpowder: Alchemy, Bombards, & Pyrotechnics:
The History of the Explosive that Changed the World. Nowy Jork:
Basic Books.
Keyser, Christine, Caroline Bouakaze (i in.). 2009. Ancient DNA
Provides New Insights into the History of South Siberian Kurgan
People, Human Genetics 126, 395-410.
Lane, George. 2004. Genghis Khan and Mongol Rule. Westport:
Greenwood Publishing Group.
Lang, David Marshall. 1983. Bugarzy: od czasw pogaskich do podboju
przez Turcj Osmask. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Lebedynsky, Jaroslav. 2006. Les Saces - Les Nomades blancs d'Asie.
Troyes: Errance Edition.
Lung, Rachel. 2011. Interpreters in Early Imperial China. Amsterdam:
John Benjamins Publishing.
Mallory, James. 2010. Bronze Age Languages of the Tarim Basin,
Expedition 52, 44-52.
Mallory, James, Victor Mair. 2000. The Tarim Mummies: Ancient
China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West. Londyn:
Thames & Hudson.
Matuenko, Vladimir. 1997.
, 2, 43-46.
Manchen-Helfen, Otto. 1973. The World of the Huns: Studies in Their
History and Culture. Los Angeles: University of California Press.
Mihailescu-Brliba, Lucreiu. 2009. A Funerary Sculptured
Monumentof Chester and its Representation, Studia Antiqua et
Archaeologica XV, 146-173.
Needham, Joseph. 1986. Science & Civilisation in China, Volume 7: The
Gunpowder Epic. Cambridge: Cambridge University Press.
Nicolle, David. 1984. Arthur and the Anglo-Saxon Wars. Oxford:
Osprey Publishing.
Simonenko, Oleksandr. 2012. On the Problem of the HunsSarmatians, Anabasi. Studia Classica et Orientalia 3, 289-302.
Skripkin, Anatoly. 2003. stliche und westliche Neuerungen in der
materiellen Kultur der Sarmaten der europischen Steppen in den
ersten Jahrhunderten n. Chr.: Christian Radtke (red.). KontaktKooperation-Konflikt, Germanen und Sarmaten zwischen dem 1. und
dem 4. Jahrhundrt nach Christus. Neumnster: Wachholtz, 9-18.
Svyatko, Svetlana, James Mallory (i in.). 2009. New Radiocarbon

Rola koczownikw Wielkiego Stepu...

33

Dates and a Review of the Chronology of Prehistoric Populations

from the Minusinsk Basin, Southern Siberia, Russia,
Radiocarbon 1, 243-273.
Szymaski, Wojciech. 1979. Awarzy: Wojciech Szymaski, Elbieta
Dbrowska (red.). Awarzy, Wgrzy. Wrocaw, Warszawa:
Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 7-121.
witosawski, Witold. 2001. Rola Awarw w rozpowszechnieniu
w Europie azjatyckich form uzbrojenia, Acta Unieversitatis
Lodziensis, Folia Archaeologica 23, 75-85.
Tatara, Antoni. 2012. wity na pitk, Niedziela 33, 21.
Vauchez, Andr, Richard Dobson (i in.). 2001. Encyclopedia of the
Middle Ages. Oxford: Oxford University Press.
Xinjiang Uigur Autonomous Region Museum. 2006. Exibition
Catalogue. Urumczi: Xinjiang Baishiyuan Craft and Art.
Xu, Shuhua, Wei Huang (i in.). 2008. Analysis of Genomic Admixture
in Uyghur and Its Implication in Mapping Strategy, The American
Journal of Human Genetics 82, 883-89.
Zerjal, Tatiana, Spencer Wells (i in.). 2002. A Genetic Landscape
Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central
Asia, The American Journal of Human Genetics 71, 466-482.
Teksty rdowe
Biao, Ban, Ban Gu, Ban Zhao. The History of the Former Han
Dynasty, Hnsh ( ), Vol. 3 [prze. Homer H. Dubs].
Baltimore: Waverly, 1938-1955.
Prokopiusz z Cezarei. 1936. Wojna Wandalska (Bellum Vandalicum),
Procopii Caesariensis Historiarum Temporis Sui Tetras Altera. De Bello
Gothico. [prze. Claudius Maltretus (Wenecja 1729)]: Przedruk
w A Source Book for Medieval Economic History: Roy C. Cave,
Herbert H. Coulson (red.). Milwaukee: The Bruce Publishing Co.,
244-245.
Sima Qian (). 1993. Records of the Grand Historian (Shj, ),
Records of the Grand Historian of China. Han Dynasty II, [prze.
Burton Watson]. Nowy Jork: Columbia University Press.
rda internetowe
Callaway, Ewen. 2013. Hominin DNA Baffles Experts, Nature,
http://www.nature.com/news/hominin-dna-baffles-experts1.14294, dostp: 10.04.2014.

34

Pawe Janik

Everson, Michael, Andr Szelp. 2012. Consolidated Proposal for

Encoding the Old Hungarian Script in the UCS,
http://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/n4268.pdf, dostp:
10.04.2014.
Li, Chunxiang, Hongjie Li (i in.). 2010. Evidence that a West-East
Admixed Population Lived in the Tarim Basin as Early as the Early
Bronze Age, BMC Biology 8,
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2838831/,
dostp: 10.04.2014.
Abstract
The Role of Nomads of the Great Steppe in Transfer of Ideas
between Europe and the Far East
This paper discusses the role of nomads in transfer of ideas between
Western Eurasia and the Far East (understood as China and the Korean Peninsula). An ongoing contact between European and Central
Asian cultures, constantly influenced by Chinese people, had started
in the early Bronze Age and has continued until the Middle Ages,
when the military power of Asiatic nomads decreased. This influence
concerned not only inventions but also horse breeding, new vocabulary and cuisine. The majority of ideas spread only in one direction,
from the Far East to Europe. The most famous of them were different
types of weapon, such as a sword with annular pommel introduced in
the Roman period or powder known from the 13th century, but also
horse tack (for example stirrups) and dumplings. The influence of
European culture on Asia is less visible, but it included chariots and
probably the bronze treatment.
Keywords: China, Korea, Europe, nomads of the Great Steppe,
transfer of ideas, inventions