Wprowadzenie do językoznawstwa historycznego (wykład)

07.10.2022 r.
 Diachronia (grec. Dia – przez, Chronos – czas) – następstwo procesów w czasie,
niewspółczesność zjawisk.
 Synchronia – skupia się na danym momencie (też: patrzenie na dany wycinek czasu bez
postrzegana go przez pryzmat zmian i konsekwencji; statyczna).
 Językoznawstwo synchroniczne – bada zmiany językowe, zajmuje się relacjami zachodzącymi
między elementami języka w różnych epokach jego rozwoju.
 Jęz. diachroniczne a synchroniczne – jęz. diachroniczne stosuje również metody badań
językoznawstwa synchronicznego, ponieważ żeby zbadać ewolucję języka, trzeba poznać
poszczególne stadia rozwojowe i stan wyjściowy. Dopiero suma przekrojów synchronicznych
daje całościowy obraz przeobrażeń językowych.
 Językoznawstwo diachroniczne:
 Opisowe – dotyczy ewolucji jednego języka
 Porównawcze – dotyczy ewolucji grupy języków
 Działy jęz. diachronicznego:
 Gramatyka historyczna języka polskiego
 Historia języka polskiego
 Dialektologia historyczna języka polskiego
 Leksykologia historyczna języka polskiego
 Stylistyka historyczna języka polskiego
 Etymologia (bada pochodzenie wyrazu, zmiany jego znaczenia, zmiany formy wyrazu)
Stanisław Rospond – założyciel Katedry Języka Polskiego UWr, onomasta, znawca polszczyzny
Śląska.

14.10.2022. KLASYFIKACJA JĘZYKÓW:

1. Przyjmuje się, że na świecie istnieje ponad 6000 języków. Prawie połowa z nich jest zagrożona
wymarciem. (21 lutego – Światowy dzień języka ojczystego).
2. Najpopularniejsze języki świata:
 Chiński (mandaryński) – 1475 mln użytkowników
 Angielski – 984 mln użytkowników
 Hiszpański – 528 mln użytkowników
 Hindi
 Arabski
3. Klasyfikacja genetyczna:
 grupuje języki ze względu na ich pokrewieństwo językowe. Za pokrewne uważa się
języki pochodzące bezpośrednio lub pośrednio od wspólnego przodka – prajęzyka.
 Początki klasyfikacji historycznej: w 1786 roku sir William Jones zauważył
podobieństwo między sanskrytem, greką i łaciną. Stwierdził, ze wywodzą się one z
jednego prajęzyka, z którego początek wzięły także języki germańskie i celtyckie.
 Jednostki klasyfikacji genetycznej: gwara, dialekt, język, grupa językowa, rodzina,
gałąź, fyla. Hierarchię można poszerzać o jednostki podrzędne typu: podrodzina lub
makrogrupa.
4. Główne rodziny językowe:
 Indoeuropejska (2480 mln mówiących, 443 języki)
 Chińsko-tybetańska (1250 mln mówiących, 365 języków)
 Nigero-kongijska (350 mln mówiących, 1489 języków)

1
 Afroazjatycka
 Austronezyjska


5. Grupy języków indoeuropejskich:
 Anatolijska
 Tracko-ormiańska
 Tocharska
 Indoirańska
 Helleńska
 Italska
 Celtycka
 Germańska
 Iliryjska
 Bałtosłowiańska
6. Języki wymarłe
 Języki tracko-ormiańskie
 Języki tocharskie
 Języki anatolijskie
 Języki iliryjskie
7. Języki indyjskie i irańskie:
 Języki indyjskie: hindi, urdu, bengali, syngaleski, cygański
 Języki irańskie: nowoperski, afgański, języki pamirskie i dardyjskie, język kurdyjski (Iran, Irak,
Turcja), język beludżyjski (Zatoka Perska), język jagnobski (Tadżykistan), osetyński (Kaukaz)
8. Języki helleńskie (greckie):
 Okres mykeński
 Okres klasyczny
 Okres bizantyjski
 Okres turecki
 Okres nowogrecki: po 1827 roku
9. Języki italskie (chronologia i obszar):
 Okres archaiczny (od ok. VII/VI w. p. n. e. do naszej ery, najstarszy zapis w język łacińskim w
Rzymie i okolicach, potem w całej Italii powstawały inne języki (oskijski, umbryjski,
wenetyjski)
 Okres klasyczny (do 476 roku) – ekspansja łaciny (łacina literacka i łacina ludowa)
 Okres preromański (476 r. – 800 r.)
 Okres romański (po 800 r.)
 Obecnie: włoski, francuski, prowansalski, hiszpański, kataloński, portugalski, rumuński)
10. Języki germańskie:
 Obszar dawnej płd. Skandynawii, Danii, płn. Niemiec
 Najstarsze zabytki: I w. p. n. e. – pismo runiczne

2
  Grupy języków germańskich: wschodnia (dialekty gockie – Pomorze Gdańskie, Ukraina –
Ostrogoci, Rumunia – Wizygoci), północna (duński, szwedzki, norweski, islandzki, farerski –
na Wyspach Owczych), zachodnia (niemiecki, angielski, holenderski, flamandzki, dialekt
luksemburski).
 Języki gockie zaginęły, ale ich naleciałości pozostały w językach słowiańskich.
11. Grupy języków celtyckich:
 Galijska – zaginęła przez Rzymian
 Brytyjska – język walijski i część dialektów w Bretanii
 Irlandzko-szkocka – język irlandzki i język gaelicki (płn. Szkocja)
12. Języki europejskie nienależące do rodziny indoeuropejskiej:
 Fiński
 Węgierski
 Estoński
13. Języki słowiańskie:
 Zachodniosłowiańskie (Polska)
 Wschodniosłowiańskie
 Południowosłowiańskie
14. Języki zachodniosłowiańskie
 Grupa lechicka (polski, kaszubskim połabski - wymarły)
 Grupa łużycka (dolnołużycki, górnołużycki) – granica polsko-niemiecka
 Grupa czesko-słowacka (czeski, słowacki)
15. Języki wschodniosłowiańskie
 Rosyjski
 Białoruski
 Ukraiński (Rusiński)
16. Języki południowosłowiańskie
 Grupa wschodnia (bułgarski, macedoński, starocerkiewnosłowiański – wymarły)
 Grupa zachodnia (słoweński, prekmurski) (serbsko-chorwacki)
17. Klasyfikacja typologiczna – grupuje języki w typu językowe ze względu na podobieństwo
pewnych cech strukturalnych.
18. Klasyfikacja ze względu na cechy fonologiczne
 Język z ubogim systemem fonologicznym (12 – 20 fonemów) np. fiński
 Języki z umiarkowanie z bogatym systemem fonologicznym, np. języki europejskie
 Języki z bogatym systemem fonologicznym (pow. 45-50 fonemów) języki kaukaskie
19. Klasyfikacja typologiczna ze względu na cechy syntaktyczne
 Języki o stałym szyku, np. angielski
 Języki o szyku swobodnym, np. polski
20. Klasyfikacja geograficzna – grupuje języki ze względu na podobieństwa wynikające z
długotrwałych wzajemnych kontaktów na określonym obszarze.
21. Franz Miklosić – w 1862 roku wrócił uwagę na strukturalne zbieżności języków
22. Jednostki klasyfikacji geograficznej: języki – ligi językowe – cykle językowe
 Liga językowa – grupa języków, które wykazują podobne cechy systemowe z powodu
wzajemnych oddziaływań na siebie w wyniku kontaktów mówiących nimi społeczności i/lub
w wyniku działania identycznych albo podobnych czynników społecznych, historycznych.
23. Do ligi bałkańskiej Miklosić zaliczył:
 Rumuński
 Bułgarski
 Serbski
 Macedoński

3
  Albański
 Nowogrecki
 Turecki
 Cygański
 Gaugaski
 Arumuński
 Szpaniolski
24. Cechy języków ligi bałkańskiej:
 Brak bezokolicznika
 Formowanie czasu przyszłego za pomocą czasowników posiłkowych o znaczeniu ,,chcieć’’
 Ruchomy akcent
 Ubogi system wokaliczny przy bogatym systemie konsonantycznym
 Skłonność do alternacji spółgłoskowych
 Duża liczba wspólnego oryginalnego słownictwa
 Zapożyczenia leksykalne z j. greckiego i tureckiego
25. Liga wielkich języków Europy (SAE)
 Język angielski
 Język francuski
 Język niemiecki
 Język włoski
 Język rosyjski
 Język hiszpański
26. Liga rokytnicka (od miejscowości Rokitno na Ukrainie)
 Język polski
 Język litewski
 Język białoruski
 Język ukraiński
 Język kaszubski
27. Cechy języków ligi rokytnickiej:
 Akcent ruchomy (z wyjątkiem polskiego i kaszubskiego)
 Brak dyftongów (z wyjątkiem litewskiego)
 Liczne wymiany głoskowe
 Rozbudowana palatalizacja
 Rozbudowana fleksja rzeczownika
 Bezosobowe konstrukcje imiesłowowe

28.10.2022. Metody badawcze językoznawstwa diachronicznego.

1. Metody badawcze:
 Filologiczna (źródłowa)
 Rekonstrukcji wewnętrznej
 Historycznoporównawcza
 Strukturalna
2. Metoda filologiczna – polega na zestawianiu danych z zabytków pisanych w tym samym
języku:
 Pochodzących z jednego okresu (wtedy stwierdzamy istnienie danego zjawiska)
 Pochodzących z różnych okresów (wtedy określamy długość trwania zjawiska)
Dane muszą dotyczyć tych elementów językowych, które spełniają identyczną funkcję.

4
  Metodą filologiczną zbadano m.in. ewolucję form deklinacji rzeczownikowej, np. zmiany, jakie
zaszły w formie B. l.poj. deklinacji męskiej. (TERAZ: widzę STÓŁ PSA CHŁOPA – B. = M.,
B. = D, B. = D., dla żywotnych M. = D., dla nieżywotnych M. = B.) (KIEDYŚ: widzę STÓŁ
PIES CHŁOPA, B. = M. dla nieosobowych, B.= D. dla osobowych).
 Traktat o ortografii Parkoszowica (ok. 1440 r.) brak mazurzenia
 Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (II poł. XV w.) jest mazurzenie
 Utwory Piotra Kochanowskiego (XVII wiek) – jest mazurzenie
Rodzaje źródeł filologicznych:
 Bezpośrednie – takie, w których dany fakt językowy jest poświadczony.
 Pośrednie – takie, których tylko pisze się o tym, że dany fakt istnieje, ale się go nie poświadcza
(traktaty ortograficzne)
3. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej – jej podstawą jest występowanie w danym stadium
rozwojowym języka elementów obocznych. Dzięki niej można ustalić chronologię elementów
obocznych.
 Dwie formy – regularna i nieregularna np. N. l. mn. Oczami i oczyma (wniosek – forma
nieregularna jest wcześniejsza niż forma regularna)
 Bogurodzica – tryb rozkazujący: formy dłuższe (spuści) i krótsze (słysz). W źródłach
późniejszych dominując formy krótsze (wniosek – formy dłuższe są chronologicznie
wcześniejsze)
Dwie tezy pomocnicze w metodzie rekonstrukcji wewnętrznej:
 Teza o formach wyjątkowych: jeśli występuje forma regularna i forma nieregularna, oznacza to,
że ta druga jest archaiczna
 Teza o formach ginących: jeśli z dwóch synonimów jeden zanika, a drugi się upowszechnia, to
ten pierwszy jest chronologicznie wcześniejszy
4. Metoda historyczno-porównawcza: sprowadza się do wyboru starszego elementu spośród
elementów różnych języków ze sobą spokrewnionych. Dzięki tej metodzie rekonstruujemy
praformy.
5. Praforma – forma występująca w prajęzykach:
 Praindoeuropejskim (pie.)
 Prasłowiańskim (psł.)
Praformy oznacza się gwiazdką.
6. Rekonstrukcja praform metodą historyczno-porównawczą:
 Pol. Cichy, kochać, ścielę
 Czes. Tichy, kchati, stelivo
Pol. Praga, gawiedź, ginąć
Czes. Praha, haved, hynouti
o Pol. Krowa, droga, chronić
o Czes. Krava, draha, chraniti

Język czeski zachował stan starszy, w prasłowiańskim zamiast ć i dź było t i d.

7. Metoda strukturalna – przyjmuje się w niej, że historia języka to system procesów
pozostających we wzajemnych zależnościach oraz w określonych relacjach w stosunku do
samego przebiegu dziejów.
 Całość przebiegu dziejów języka = superstruktura, czyli fakt obiektywny i przedmiot badań
zorganizowany wokół głównego procesu, którym jest doskonalenie się języka.
8. Zadania metody strukturalnej w językoznawstwie diachronicznym:
 Wskazanie głównego procesu, który organizuje superstrukturę
 Wskazanie relacji w obrębie superstruktury

5
Rodzina języków indoeuropejskich. Pojęcie języka praindoeuropejskiego i wspólnoty
praindoeuropejskiej.
1. Prajęzyk – wspólny przodek rodziny językowej, najczęściej niezaświadczony bezpośrednio, ale
częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej.
2. Język praindoeuropejski – prajęzyk, czyli wspólny przodek języków indoeuropejskich,
niezaświadczony bezpośrednio, ale częściowo zrekonstruowany za pomocą metody
porównawczej.
3. Języki indoeuropejskie to rodzina kilkuset pokrewnych języków i dialektów, w tym większość
najważniejszych języków w Europie, na płaskowyżu irańskim i w Azji Południowej. Niektórzy
lingwiści uważają również, że język Ainu w północnej Japonii jest (dalece) spokrewniony z
językami indoeuropejskimi. Historycznie ta rodzina językowa była ważna również w Anatolii i
Azji Środkowej.

4. Najwcześniejsze pisma indoeuropejskie pochodzą z epoki brązu w grece anatolskiej

i mykeńskiej. Pochodzenie pisma indoeuropejskiego wywodzi się z czasów
wynalezienia rolnictwa, ponieważ niektóre protoeuropejskie słowa są słowami rolnymi. Choć
może mieć mniej różnych języków niż niektóre inne rodziny językowe, ma najwięcej
rodzimych użytkowników, około 2,7 miliarda. Spośród 20 języków, którymi posługuje się
najwięcej osób, 12 to języki indoeuropejskie: angielski, hiszpański, hindi, portugalski,
bengalski, rosyjski, niemiecki, sindhi, pendżabski, marathi, francuski i urdu. Cztery z sześciu
oficjalnych języków Organizacji Narodów Zjednoczonych to języki indoeuropejskie:
angielski, hiszpański, francuski i rosyjski.
5. Główne indoeuropejskie grupy językowe:
 Albańczyk
 Anatolijczyk: Luwian; Hittite
 Armeńczyk
 Balto-Słowiański
Bałtyk (łotewski i litewski)
Słowiańskie (takie jak polski, rosyjski i serbski)
 Celtycki (np. irlandzki i walijski)
 Język germański (np. angielski, niemiecki i szwedzki)
 Grek (i współczesny Grek)
 Indoirańskie
Języki indoaryjskie (wskaźnik)
Irańczyk
 łacina i języki romańskie (takie jak francuski, włoski i rumuński)

Większość języków indoeuropejskich używa alfabetu łacińskiego, ale inne używają Devanagari,

cyrylicy lub skryptów arabskich.

6
 6. Rys historyczny:
 Sugestie dotyczące podobieństw między językami indyjskimi i europejskimi zaczęły być
zgłaszane przez europejskich gości w Indiach w XVI wieku. W 1583 r. Thomas Stephens S.J.,
angielski misjonarz jezuicki w Goa w Indiach, zauważył podobieństwa między językami
indyjskimi a greką i łaciną i włączył je do listu do swojego brata, ale został on opublikowany
dopiero w XX wieku.
 Pierwsza wzmianka o sanskrycie pochodzi od Filippo Sassetti. Był kupcem, który jako jeden z
pierwszych Europejczyków studiował sanskryt. Pisząc w 1585 roku, zauważył pewne
podobieństwa słowne między sanskrytem a włoskim, takie jak devaḥ/dio "Bóg", sarpaḥ/serpe
"wąż", sapta/sette "siedem", aṣṭa/otto "osiem", nava/nove "dziewięć"). Jednak żadna z tych
obserwacji nie doprowadziła do dalszych badań naukowych.
 W 1647 r. językoznawca i uczony niderlandzki Marcus Zuerius van Boxhorn zauważył
podobieństwo języków indoeuropejskich i przypuszczał, że wywodzą się one z prymitywnego
wspólnego języka. W swojej hipotezie zawarł on
język niderlandzki, grecki, łaciński, perski i niemiecki, a następnie dodał języki
słowiańskie, celtyckie i bałtyckie. Jego sugestie nie stały się jednak powszechnie znane i nie
pobudziły dalszych badań.
 Gaston Coeurdoux i inni dokonali podobnych obserwacji. Coeurdoux dokonał dokładnego
porównania koniugacji sanskryckich, łacińskich i greckich pod koniec lat 60. ubiegłego
wieku, aby zasugerować związek między językami. Podobnie Michaił Łomonosow
porównywał różne grupy językowe świata, w tym słowiański, bałtycki, irański, fiński, chiński,
hottentot i inne.
 Hipoteza ta pojawiła się ponownie w 1786 roku, 20 lat po Coeurdouxie, kiedy to Sir William
Jones po raz pierwszy wygłosił wykład na temat uderzających podobieństw między trzema
najstarszymi językami znanymi w jego czasach: łacina, greka i sanskryt. Później nieśmiało
dodał język gotycki, celtycki i staroperski, ale popełnił kilka błędów i pominięć w swojej
klasyfikacji.
 W 1813 roku Thomas Young po raz pierwszy użył terminu "indoeuropejski". Stał się on
standardowym terminem naukowym z wyjątkiem Niemiec za sprawą Gramatyki
Porównawczej Franza Boppa. Pojawił się on w latach 1833-1852 i był punktem wyjścia dla
studiów indoeuropejskich jako dyscypliny naukowej.
 Niektórzy dwudziestowieczni uczeni myśleli, że języki indoeuropejskie zaczęły się
w Armenii lub Indiach, ale większość z nich sądzi, że w Europie Wschodniej lub Anatolii.
Nowsze badania potwierdzają pochodzenie z północnego Iranu i Armenii.

04.11.2022 Rodzina języków słowiańskich. Pojęcie języka prasłowiańskiego i wspólnoty

prasłowiańskiej.
1. Rozpad wspólnoty:
 Anatolijska
 Indoirańska
 Helleńska
 Italska
 Celtycka
 Germańska
 Tracko-ormiańska
 Bałtosłowiańska
2. Rozpad wspólnoty praindoeuropejskiej (2000 p.n.e.) = jeden z odłamów ludności
indoeuropejskiej (kultura ceramiki sznurkowej) osiadł na obszarze między Odrą a dorzeczem
Oki. Tu zastał ludność praugrofińską (kultura ceramiki grzebykowej). W ten sposób
wytworzyła się wspólnota bałtosłowiańska.

7
 3. Kultura ceramiki sznurkowej – nazwa pochodzi od wzoru, którym zdobiono naczynia
(puchary o esowatym profilu, kamienne topory bojowe)
4. Kultura ceramiki grzebykowej – zdobienia n naczyniach o ostro zakończonych dnach (ozdoby
były rzędami poziomych dołków, wykonywane wielozębnym, grzebieniastym narzędziem)
5. Rozpad wspólnoty bałtosłowiańskiej:
 1800 – 1500 p.n.e. na tereny bałtosłowiańskie od zachodu nawarstwia się ludność kultury
łużyckiej
 1500 – 1300 p.n.e. ludność łużycka obejmuje zachodnią część bałt.-słow. (po Bug)
 Od 1300 r. p. n. e. do V. – IV. W. p. n. e. – rozpad wspólnoty bałto-słowiańskiej na odmiany:
prasłowiański i prabałtycki
6. Kultura łużycka – kultura epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Nazwa pochodzi od
cmentarzysk popielicowych odkrytych na terenach Łużyc (popielice = urny)
7. Zespoły etniczno-językowe:
 Zespól prabałtycki
 Zespól prasłowiański
8. Wspólnota prasłowiańska – powstała w wyniku ruchów migracyjnych spowodowanych
przyrostem ludności i koniecznością poszukiwania nowych przestrzeni życiowych. Pierwotnie
obejmowała dorzecze Odry i Wisły, a w okresie od IV w p. n. e do IV w p. n. e nastąpiła
ekspansja Prasłowian w kierunku wschodnim, południowym i północnym.
9. Obszar prasłowiański w IV w. n. e.
 Północ – Bałyk między Odrą a Wisłą
 Zachód – środkowa Odra
 Wschód – środkowy brzeg Dniepru
 Południe – zachodnie Karpaty i średni bieg Dniestru
10. Teoria autochtoniczna – koncepcję istnienia ludu prasłowiańskiego stworzył Józef
Kostrzewski, który utożsamił Prasłowian z twórcami kultury łużyckiej zamieszkującymi, mniej
więcej, tereny obecnej Polski już w epoce brązu.
11. Teoria allochtoniczna – Kazimierz Godłowski widział kolebkę Prasłowian bardziej na
wschód, na terenach dzisiejszej Białorusi.
12. Słowo ,,brzoza’’ w językach słowiańskich
Współczesne nazwy tych drew w językach słowiańskich są kontynuacją ps. berza. Stąd:
 Polskie brzoza (przystawka i zmiękczenie r; przekształcenie w rz; przegłos - ,,e’’ zamieniło
się w ,,o’’)
 Słowackie oraz serbsko-chorwackie breza
 Czeskie briza
 Rosyjskie bierioza

04.11.2022./ 10.11.2022. Pojęcie i znaczenie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.

1. Język starocerkiewnosłowiański:
 Najstarszy literacki język Słowian.
 Formował się od połowy IX w. (przed ostatecznym rozpadem wspólnoty ps.).
 Powstał na podłożu prasłowiańskiego dialektu: oparty był na słowiańskich gwarach okolic
Sołunia (dzisiejsze Saloniki).
 Najbliższej spokrewniony jest z językami bułgarskim i macedońskim.
 Do jego powstania przyczynili się misjonarze – Cyryl i Metody.
 Język liturgiczny chrześcijan obrządku słowiańskiego.
 Zapisywany głagolicą, a później cyrylicą.

8
 2. Cyryl i Metody
 Cyryl (Konstantyn) i Metody (Michał) – Bracia Sołuńscy (urodzili się w Tesalonikach). Ich
ojciec był wysokim urzędnikiem bizantyjskim, a matka być może miała pochodzenie
słowiańskie.
 Bracia byli Grekami, ale znali język słowiański, ponieważ okolice Sołunia zamieszkiwali
Słowianie.
 W IX w. na prośbę księcia wielkomorawskiego Rościsława cesarz bizantyjski Michał wysłał ich,
by prowadzili misje chrystianizacyjne na ziemiach zamieszkanych przez Słowian.
 Prowadzili swą misję w Księstwie Wielkomorawskim i na Rusi Kijowskiej
3. Głagolica i cyrylica
Teksty w języku scs. zapisywano najpierw głagolicą, a później cyrylicą.

 Głagolica – najstarsze znane pismo słowiański, stworzone przez Cyryla i Metodego, oparte na
greckiej minuskule. To pierwotny alfabet języka scs.
 Cyrylica – pismo ułożone przez uczniów Cyryla, znacznie prostsze niż głagolica. Bazuje na
greckiej majuskule. Pismo alfabetyczne używane do zapisu niektórych języków słowiańskich.
4. Zachowane oryginalne zabytki głagolicy:
 Inskrypcja presławska, 893 r.
 Fragmenty kijowskie, X wiek.
 Płyta z Baški, płyta z Senja, około 1100 r.
 Fragmenty wiedeńskie, XI w.
 Istarski Razvod, 1275-1395.
 Vinodolski Zakon, 1288 (unikatowy akt prawny).
5. Ochryda – centrum działalności literackiej
W Ochrydzie, w Macedonii, w XI wieku uczniowie Cyryla i Metodego (Klemens i Naum) założyli
szkołę piśmiennictwa scs. Macedończycy nazywają ją jednym z dwóch pierwszych uniwersytetów w
Europie. Celem szkoły było kształcenie przyszłych nauczycieli i duchownych.
6. Zabytki scs. zapisane cyrylicą:
 Kodeks Sawy
 Najobszerniejszy zabytek scs (Kodeks Supraski XI wiek)
 Znaleziony w 1823 r. w klasztorze bazylianów w Supraślu.
 Zawiera 24 żywotny świętych (na marzec), 23 homilie i 1 modlitwę.
 151 kart przechowywanych jest w Bibliotece Narodowej w Warszawie (pozostałe w Lublanie i
Petersburgu).
 W roku 2007 został wpisany na listę Pamięci Świata UNESCO.

9
18.11.2022 Wokalizm praindoeuropejski i prasłowiański:
1. Wokalizm współczesnego języka:

2. Wokalizm praindoeuropejski:
Typy elementów wokalicznych pie.:

 Monoftongi (samogłoski pojedyncze) – i, e, u, o, a (każda w wersji długiej i krótkiej)

 Dyftongi (dwugłoski) – monoftong (e, o , a) +
 Połączenia dyftongiczne: monoftong (o, e) + m, l, n, r
 Sonanty (spół. Zgłoskotwórcze)
Współcześnie istnieją tylko monoftongi.
3. Prawa, które doprowadziły do przejścia systemu wokalicznego pie. w ps.
 Tendencja do przechodzenia różnic ilościowych w jakościowe (działa w obrębie
monoftongów)

*oznacza rekonstrukcję
Po lewo – praindoeuropejskie głoski krótkie
Po prawo – praindoeuropejskie głoski długie

 Jer miękki pojawił się z przejścia i krótkiego

 Jer twardy pojawił się z u krótkiego
 Jać powstało z długiego e (jać) ale mogło też pochodzić z dyftongów (jać drugie)

 Prawo sylaby otwartej (działało w grupie dyftongów i połączeń dyftongicznych. W języku

prasłowiańskim mogły istnieć tylko sylaby otwarte - każda musiała być zakończona
samogłoską).

10
 4. Wokalizm ps. – faza końcowa

 Jery – monoftongi sklasyfikowane jako średnie

 Jać – ta w niskich przednich
 Obecnie: nie ma jeru miękkiego, nie ma jeru twardego, nie ma jać
 We współczesnej polszczyźnie nie ma sonantów (kiedyś r i l pełniły funkcję zgłoskotwórczą).

25. 11. 2022

Iloczas – każda samogłoska (z wyjątkiem jerów) mogła być długa lub krótka. Pod koniec
prasłowiańszczyzny w obrębie każdego jeru wytworzyły się po dwa warianty.

 Konsekwencją tego, że każda sylaba musiała kończyć się na samogłoskę (były tylko sylaby
otwarte) są jery.
 Stojące obok siebie dwie spółgłoski zazwyczaj trzeba rozdzielić jerem.
 Skąd wiadomo, który jer był w pozycji słabej, a który mocnej? Zawsze ten, który jest
pierwszy od końca jest w pozycji słabej, kolejny w pozycji mocnej (naprzemiennie).

11
 5. Zanik i wokalizacja jerów

02.12.2022 Konsonantyzm prasłowiański

1. Wczesnoprasłowiański system konsonantyczny

2. Polski system konsonantyczny

W systemie samogłoskowym doszło do uproszczenia, natomiast w systemie spółgłoskowym nastąpiło

rozwinięcie.
3. W rozwoju konsonantyzmu prasłowiańskiego największą rolę odegrały palatalizacje.
 Palatalizacja – miękczenie spółgłosek.
4. Rezultaty palatalizacji
 Głoski spalatalizowane (zmiękczone)
 Głoski palatalne (miękkie)
5. Głoski spalatalizowane (zmiękczone)

12
Palatalizacji podlegały spółgloski welarne (tylnojęzykowe: k,g,ch) kiedy po nich lub przed nimi
zjadowała się samogłoska przednia (w wyniku tego powstawała spółgłoska palatalna)
6. Chronologia palatalizacji:

I1, e1 – i oraz jać pochodzące z monoftongów

I2, e2 – i oraz jać pochodzące z dyftongów
Ręka a ręce – w jednych formach były warunki do palatalizacji a w innych nie
Mucha, ale o musze – w mianowniku nie było warunków do palatalizacji, w miejscowniku warunki te
zaszły

Wywoływały ją tylko niektóre samogłoski przednie występujące przed k, g, ch

 I palatalizacja – wsteczna
 II palatalizacja – wsteczna
 III palatalizacja – postępowa

13
We wszystkich występują głoski welarne, I i II łączy to, że są wsteczne, II i III łączy rezultat.
16.12.2022

Prasłowiańskie połączenia fonetyczne tort, tolt, telt, tert (pod te podkłada się dowolną spółgłoskę).

R + samogłoska = r' (r miękkie) które w języku polskim przeszło w rz

Na gruncie polskim dawne prasłowiańskie l twarde to ł, a l miękkie to l.

14
Najpierw doszło do przestawki, później pojawiły się dodatkowe głoski o,e (przestawka z
pełnogłosem).
Metateza = przestawka

Wzdłużenie zastępcze – jer zamykając sylabę ,,przekazywał energię'' poprzedniej głosce, ale jeśli
głoska poprzedzająca miała swoją energię to posłała ją jeszcze dalej i przekazywała ją samogłosce o
wydłużając ją.

W XVI wieku wydłużone o przeszło w ó.

15
16
17