235

YKSEK MANGANEZL OSTENTK ELKLERN

METALLRJK ZELLKLER
Veli

AYTEKlN
Do. Dr. Mh.

Orta Dou Teknik niversitesi

ZET

SYNOPSIS:

Bu yazda, eliklerde manganezin kullan maksatlar ve

miktarlar zetlendikten sonra, (Fe-Mn-C) almlarnn denge
halinde ve tatbikattaki artlarda tnetallografk yaplar gzden
geirilmi; bunlarn ierisinde yksek manganezi! ostenitik
eliklerin mevkii ve nemi b e l i r t i l m i t i r . m a l , dkm ve kay
nak teknikleri ile kokile ve kum kalplara dklm manganezli ostenitik eliklerin makro ve mikro-strktrleri s! i
lemleri ve mekanik zellikleri incelenmi ve buna gre en uy
gun kullan yerleri b e l i r t i l m i t i r .

After a brief presentation of the uses and the amounts of

manganese used n iron and steel, metallographic structures
of (Fe-Mn-C) alloys are examined under equilibrium and noneq u i l i b r i u m conditions prevailing in practice w i t h special refe
rence to the importance of austenltc manganese steel. Methods
of production, die and sand castings, welding and heat treat
ment-including macro and micro-structures at varons f conditions-of austenitic manganese steel are studied; finally these
are correlated with the mechanical properties and w i t h Us ty
pical applications.

I ELKLERDE MANGANEZ:
Manganez, eliklere muhtelif maksatlar
la ve eitli miktarlarda ilve edilmektedir.
Ham demir ve elik istihsali safhalarndan
itibaren hadde mamullerinde ve pik-elik
dkmlerinde, malzemenin bileimine man
ganez mhim bir eleman olarak daima gir
mektedir. Adi karbon eliklerinde (Mn) bir
deoksidant ve ayn zamanda eliklerin scak
gevrekliini gideren bir kkrt balayc
madde olarak kullanld malmdur. Keza,
elik ve pik dkmlerde sertlik husule geti
ren (karbr tekil edici) rol de ehemmiyet
lidir. Temper dkmlerde bilhassa bu zel
likleri bakmlarndan zerinde ehemmiyetle
durulmaktadr. Manganez, eliklerin muka
vemetini artran ve bu ynden de karbondan
sonra gelen mhim elemanlardan biridir.
Demir-elik malzemelerinin muhtelif
gruplarnda bulunan manganez miktarlar
ile manganezin ilve ediliindeki maksatlar
cetvel: 1 de hlsa edilmitir.
Cetvel: 1 deki malzemelerin eitli ve ge
ni kullan sahalar gzden geirilecek olur
sa, manganezin demir-elik sanayiindeki ne
mi kolayca anlalr.
Manganez cevheri yataklar olduka bol
olan Trkiye iin, manganezin byle geni
bir tatbikat sahasna girmesi ayrca bir de
er ifade etmektedir. Manganez elik ve pik
lere umumiyetle yksek frnlarda istihsal
edilen1 spiegelesen veya ferro-manganez ha
linde ilve edilmektedir.

Yksek manganezli ostenitik eliklerin

iyice anlalmas iin, nce (Fe-Mn) denge
diyagram ile bunun (C) muvacehesinde ve
farkl soutma hzlarmdaki durumunu ince
lemek icabeder.
Cetvel: 1 muhtelif demir-elik malze
melerinde bulunan manganez miktarlar ve
manganezin rol:

Veli AYTEKN

236

II (FfrMn) DENGE DYAGRAMI VE

(C) MKTARI:
Denge halinde iken, Fe ile Mn elemanla
r ekil: 1 deki gibi bir denge diyagram hu
sule getirmektedir. Genel olarak Mn, demirin
Aj ve A3 allotropik deiim scaklklarm s
ratle drmektedir. Fe-Mn alamna (C)
ilve edilince (veya karbon eliklerine Mu
ilve edilince) nazar dikkati eken en m
him deiiklik, tektoid karbon miktarnn
ve tektoid scaklnn devaml dmesidir

SEKL; 1

Tatbikattaki normal artlarda eliin bi

leimine gre bnyesini genel olarak tayin
etmek iin ekil: 3 ten istifade edilebilir
(2); Guillet'in tesbit etmi olduu hu diyag
ramda btn fazlar gsterilmeyip sadece ha
kim durumda bulunanlar gsterilmitir. Mn
nin husule getirdii elik cinsleri (ekil: 3)
nikelin husule getirdiklerine benzer ancak
(Mn) in tesiri takriben iki misli daha fazla
dr.

Fe.Mn KL DENGE DYAGRAMI.( 1 ).

ekil: 2 den de grld gibi, Mn ihtivt

etmeyen bir elikte tektoid scakl takri
ben 735 C iken % 10 Mn ilve edilmi bi
elikte bu scaklk takriben 620 Ca dmek
tedir. Keza, Mn ihtiva etmeyen bir elikte
tektoidin (C) miktar % 0.8 iken, mesel
% 4 Mn ilve edilmi bir elikte tektoidin
(C) miktar % 0.5 civarndadr. tektoit s
cakl, C-yzdesi ve elikteki Mn-yzdesi
arasndaki balanty gsteren ekil: 2, an
cak ok yava stma halinde elde edilmitir.
Aj ve A3 scaklklarna (Mn) miktarnn te
sirleri stma veya soutmaya gre de dei'
mekte olduu aadaki sonulardan anla
lmaktadr. (1):
ok yava stmada (Ac)in dt miktar = 6C / (% 1 M

Bu etdn asl konusunu tekil eden,

yksek manganezli ostenitik eliklerin kim, yasal bileimleri yledir (3):

ok yava stmada (Aa)n dt miktar = 65C / (% 1 tt

ok soutmada (An) in dt miktar = 50C / (% 1 M

ok soutmada (Are)n dt miktar = 70C / (% 1 M

Mn = En az %O,00

Mn ilvesi ile en bariz fark husule geti

ren (Ar3) sinindir. Bu sebebten dolay, d
km artlar ve kalbn cinsi gibi faktrle
yksek manganezli eliklerin bnyelerine di
er eliklere nispetle daha da fazla tesir et
mektedir.

= %1.001.40

= En ok %0,10

S = En ok %0,05
(Si = 0.301.00)

(ASTM. A123-33) e gre bu eliklerin, dkm

den sonra, 1000 C tan su ierisine daldr
larak sulanmas icabetmektedir.

YKSEK MANGANEZLI OSTENTK ELKLERN METALRJlK ZELLKLER 237

III YKSEK MANGANEZLI OSTEN

TK ELKLERN METALLOGRA
FK YAPISI:
Denge diyagramna gre, ok yava so
utularak dklm bir yksek manganezli
ostenitik eliin yaps, umumiyetle y (Oste
nit) faz ile bir miktar (Fe, Mn) 3 C karbrn
den teekkl etmesi gerekmektedir, a (=ferrit) faz tefrik edilemiyecek kadar azdr. (Fe,
Mn) 3 C faz, esas itibariyle, ortorombik sementit ( = F e 3 C) kristal yapsnda'olup Fe
atomlarnn yerleri ksmen Mn tarafndan i
gal edilmitir. Ostenit ise bilindii gibi yzey
merkezli kbik kristal yapsndadr.
Yksek manganezli ostenitik eliin e
itli artlarda metallografik yapn tetkik
iin metal kalba (kokile) ve kum kalba d
klen ortas delik bir ezme disk parasnn

makro ve mikro-strktrleri ekil: 4, 5 ve 6

da gsterilmitir. Gerek ekilme boluu ve
gerekse gaz boluklarna bu nevi, eliklerde
hemen hemen daima rastlanmaktadr Kokile
dklm olan parada (ekil: 4-a) ekilme
boluklar bariz olarak grlmekte; buna
mukabil kum kalba dklm olan parada
(ekil: 4-b) ise fazla miktarda gaz bolukla
r (parasnn st yzeyinin hemen altnda)
bulunmaktadr. Umumiyetle dkm halinde
kullanlan ve souk ilemeye elverili olma
yan bu cins eliklerde boluklarn mevcudi
yeti muayyen bir haddi ama'mak kaydiyle
baz hallerde mhim bir mahzur tevlit etme
yebilir. Mikroskobik yap itibariyle, kokile
dklen para, hemen hemen % 100 ostenit
kristallerinden ibarettir (ekil: 5) kum kal
ba dklen parann yaps ise (donma daha
yava olduu iin) ostenit kristallerini bir

238

Veli AYTEKIN

a gibi ihata eden karbr fazm da ihtiva et

mektedir. Bu ..farkn izah basittir: Souma
ve donma sratlendike A3 transformasyon
scakl dmektedir, kokil kalba dkm
halinde bu scaklk normal scakla kadar
dm bulunmaktadr. Karbr faznn mev
cudiyeti malzemenin krlganln, artrdn
dan bilhassa girift ekilli paralarn, tercihan
kokile dklmesi daha elverili olabilir.
Yksek manganezli ostenitik elik d
kmler tavlanmaya elverili deildirler. Zira,
350-400 C tan yukar stldklar taktirde
derhal karbr faz y-kristal snrlarna kelmee balar ve malzemeyi krlgan hale geti
rir. Ayrca, para kalnl 12-15 santimetreyi
at zaman ekilme boluklar da artmak
tadr. Isl genileme katsays yksek, s ilet
kenlii dk ve dklm halde ekseriya
krlgan durumda olan bu grup ostenitik e
likler atlamaya fazla mtemayildirler. Tav
lamaya da elverili olmadklar iin dkle
cek parann olduka dzgn kesitli olmas
ve dkm artlarnn iyi intihap edilmesi
arttr.

ekil: 6 Kum kalba dklen yksek manganezli ostenitik

elik dkmnn mikroskopik yaps.
Ostenit kristal snrlarna karbr faz bir a eklinde ekelmitir.
Byltme: X 50.

Kullanma esnasnda, bu nevi eliklerin

ostenitik durumda bulunmalarn ve bilhas
sa karbr fazndan tamamen ari olmalarm
salamak iin, malzeme standartlar gerein.ce, zel bir sulama ilemine tabi tutulmas
art koulmaktadr. (ASTM. A123-33) e gre,
dklm parann yava olarak 1000 C a
stlmas ve ksa bir sre bu scaklkta tu
tulduktan sonra oda scaklndaki suya dal-

drlmas suretiyle ostenitik bnye elde edil

mektedir. ekil: 4, 5 ve 6 da gsterilen par
alarn sulanmam ve sulanm haldeki mikrostrktrleri, mukayeseli olarak ekil: 7, 8,
9, ve 10 da gsterilmitir. Sulama ilemi sa
dece bnyeyi tamamen ostenit haline getir
mekten ibaret olmayp ayn zamanda kristal
leri de kltmektedir. ekil 4-10 da gsteri
len paralarn kimyasal bileimi:
% 1.2
%12.0
% 0.59
% 0.004
% 0.028

ihtiva etmektedir.

C
Mn
Si
S
P

ve

YKSEK MANGANEZL OSTENTK ELKLERN METALRJK ZELLKLER 239

ekil: 9 Kum kalba dklen manganezi! ostenitik elik d

kmnn sulanmam halde yaps.
Byltme: X 210.

IV DKM TEKN:
Yksek mangenezli ostenitik elikler,
umumiyetle, bazik elektrik ocaklarnda, tek
crufla istihsal edilmektedir. (4) Ergitme so
nunda banyoda % 0.90-1.00 C, % 11 kadar Mn,
% 0.30 Si olacak ekilde arj ayarlanr. Bitir
me crufunda, takriben %50 CaO, %20 Si0 2 ,
% 3 FeO ve % 10-15 MnO bulunur.
ift crufla ostenitik elik istihsali de
mmkn ise de ekseriya tercih edilmemekte
dir. lk crufla takriben % 10 CaO, % 30
SiCv,, % 3 FeO ve % 40 MnO mevcut olabilir;
bu cruf pulvarize kok tozu ile redklendikten sonra niha cruf takriben % 60 CaO,
% 25 SiC2 % 10 Fe ve % 1 kadar MnO olacak
ekilde ayarlanr. Deoksidasyon, dkmden
5-15 dakika nce ferro-silisyum kullanlarak
yaplr.
Bu nevi ostenitik eliklerin dkm scak
l 1460-1570 C arasndadr, iyi kurutulmu
kum kalplara veya kokile dklebilirler.
Yksek manganezli elikler, adi eliklere na
zaran, ok daha fazla ekilme gsterdiklerin
den ekilme boluklar fazladr. Tavsiye olu
nan model ekilme pay % 2.5 dur.
V KAYNAK TEKN:
Kaynak ilemi parann kaynak yapla
cak ksmn ergitmeyi icabettirdiinden, bu
blgede ve (450-500 C) tecavz eden m
cavir ksmlarda ostenit kristallerinin snr
larna karbr kmesi husule gelmektedir.
Buna mani olmak iin, kaynaktan mteessir

ekil: 10 ekil: 9 dakt parann sulandktan sonraki yaps.

Byltme: X 210.

olan ksmn bileimini tamamen ostenitik

bnye yapacak ekilde, zel elektrotlar kul
lanmak gerekmektedir. Ostenitik bnyeyi
kolayca temin ve krlganl gidermek zere
kaynak elektrodunun bileiminde ykseke
Ni ve dk nisbette C bulunmasna, yani
takriben % 3-5 Ni, % 10-15 Mn ve % 0.60-0.80
C ihtiva etmesine itina edilir. Kaynak esna
snda tavsiye olunan elektrik akm da aa
da verilmitir:
Elektrodun takribi
ap
(mm)

plak elektrot
(Doru akmla)
Amper

rtl elektrot (Doru

veya alternatif akmla)
Amper

3
4
5
6

50 70
70100
100140
140175

5 0 70
70100
100140
140175

VI MEKANK ZELLKLER VE
KULLANI YERLER:
Yksek, manganezli ostenitik eliklerin
dkldkten sonra sulanm halde arzettikleri ostenitik bnyesi souk deformasyon te
siriyle martensitik bnyeye tahvil olmakta
dr. Bu transformasyon, darbe halindeki sat
hi tesirler veya sair souk ilemelerle husule
gelmektedir. Bylece, normal sertlii 180-220
Brinell sertliinde olan malzemenin darbe
tesiriyle transformasyona urayan yzey k
smlarnn sertlii 450-550 Brinell sertliine
ykselmektedir. Deformasyon mevzii kald
ndan i ksmlar krlmaya mukavim oste
nitik yapy muhafaza edebilmektedir. Yine
sertleme zelliinden dolay, bu eliklerin
souk ilemesi imknsz denecek kadar g-

240

Veli AYTEKlN

tr. Zira kk bir tala veya destere izi te

siriyle malzeme hemen sathta martensitik
yapya tahavvl ederek sertlii derhal yk
selmekte ve daha fazla ilemeyi imknsz ha
le sokmaktadr. Bu itibarla Mn li ostenitik
eliklerin mmkn mertebe niha ekle gre
dklmesi ve ancak talama suretiyle ilen
mesi gz nnde tutulmaldr.
Mekanik zelliklerin tayini iin numune
nin niha ekilde dklerek hazrlanmas ve
ya kupon-ubuk eklinde dkldkten sonra
talanarak hazrlanmas gerekmektedir. Cet
vel: 2 de tipik mekanik zellikler verilmitir.
Cetvel: 2 Yksek manganezli ostenitik
eliklerin tipik mekanik zellikleri (5, 6)
Kupon-dkumden
Dklm halde taslanm halde
numune
nGmune

zellik
Kopma mukavemeti

Kg/mm 1

Orant snr

Kg/mm 2

Kopma uzamas

(2 in) %

5670

84-^91

1535

4555

30

Brinell sertlii

Kokile dklen paralar, kum kalba dk

lenlerden daha yumuaktr, bu husus aa
daki sonulardan da anlalmaktadr.
Kokile dklen para = 190 240 BriBBLOGRAFYA:
1. Metals Handbook, 1948, American Society for Metals, U.S.A.
2. Albert Sauveur, the Metallography and Heat Treatment of
Iron and Steel, 1943, Mc Graw H i l l Book Company, Inc.,
Newyork.

nell sertlii.
Kum kalba dklen para = 280 300
Brinell sertlii.
Yukarda belirtilen zellikler muvacehe
sinde, yksek manganezli ostenitik eliklerin
kullan yerlerini kolayca tesbit etmek mm
kndr. Filhakika, bu elikler, darbeli ve srtnmeli almalarda anmaya ok mukavim
buna mukabil krlganla da dayankl yer
lerde mesel: krma, ezme makmalarmda,
deirmenlerin darbeye ve srtnmeye maruz
paralannm imalinde, i makinalarmn kepe-tmakl kazma aksamnda, ta ocaklarn
da, imento deirmenlerinde, yksek frn ve
dier tesislerin zrhlarnda, demiryolu maka
s ve ek yerlerinin imalinde v.s. de kullanl
maktadr.
Darbesiz ve sadece srtnmeye mukave
met isteyen sahalarda, en iyi ve ucuz malze
me olarak tavsiyeye ayan olmayabilir. Bu
gibi hallerde beyaz pik dkmler tercih edi
lebilir. Ancak, darbeye ve anmaya ayn za
manda mukavemet isteyen kullan yerle
rinde dier malzemelerden stndr.
3. American Standards For Testing
A1923 - 33).

Materials,

1958,

4. Charles Willers Briggs, The Metallugy of Steel

1946, Mc Graw-Hill Book Company, Inc. Newyork.

(ASTM.

Castings,

5. Steel Castings Handbook, 1950 - Steel Founders Society of

America, U. S. A.
6. Samuel L. Hoyt, Metal Data,
Corporation, Newyork.

1952,

Relnhold Publishing