KATASTARSKI-POPISNI DEFTERI KAO IZVOR ZA DRUTVENO-EKONOMSKU

HISTORIJU BIH
Sve zvanine knjige osmansko-turske administracije i raunovodstva, svi zapisnici i
protokoli kao i svi pojedinani akti koji imaju karakter nekog popisa, spioska ili obrauna
nazivaju se DEFTERI. Rije defter (tefter) potie od grke rijei DIPHTERA (koa) koju su u
nedostatku papirusa upotrebljavali mnogi istoni narodi jo u doba Herodota. Ova rije je
zatim preko perzijskog ula u arapski jezik, a onda preko njega i u turski. Tako ona u irem
smislu oznaava svaku svesku ili biljenicu. Meutim, pored openitog znaenja ove rijei
postojale su razne vrste deftera koje su blie oznaavane dodavanjem drugih rijei koje su
odreivale njihovu vrstu i karakter. Npr: MUHIMME DEFTERLERI (zapisnici carskog
divana) AHKAM DEFTERLERI ( zbornici odluka vlade) i dr.
Turske katastarske1 popisne knjige nazivaju se TAPU2 TAHRIR DEFTERLERI (popisne
knjige). One su nastale kao rezultat rada specijalnih dravnih komisija koje su sainjavali
EMIN (povjerenik) i KATIB (pisar). U nekim je sluajevima u komisiji bio i pomonik emina
ili vie pisara ili JAZIDIJA. U izradi ovog popisa redovno je uestvovao i podruni kadija
ko kontrolor ove komisije. Ove poslove su uglavnom obavljale istaknute i povjerljive osobe
koje su dobro poznavale jezik i obiaje zemlje koju su popisivali to su vjerno prenosili u ove
deftere. One su bile dune da na licu mjesta, na terenu ( a ne u centralnim ili pokrajinskim
dravnim uredima) utvrde i popiu one izvore dravnih prihoda koji su sluili ili mogli sluiti
za obrazovanje timara, zijameta i hasova, odnosno vakufa i mulkova, a ne i ostale dravne
prihode kao to su hara i avarize. Popisi su vreni po nalogu sultana i u njegovo ime, a on je
o tome izdavao svoju naredbu- ferman sa naznakom koja se zemlja popisuje i u koju svrhu.
Ovi defteri dijelili su se na dvije vrste: 1. DEFTERI MUFASSAL- pojedinani, detaljni popis
u kome je poimenino popisano stanovnitvo i u kome su pojedinano nabrojani svi izvori
feudalnih prihoda popisane oblasti tj. sve line feudalne dabine potinjenog stanovnitva i
sve naturalne i novane dae od svih grana privrede i prometa, svi vakufi i mulkovi. Budui
da su sadravali poimenini popis ponekad se nazivaju i ESAMI DEFTERLERI (poimenini
popisi)
1 Katastar je zapisnik zemljita i nekretnina neke drave. On sadri podatke o
poloaju, obliku i povrini katastarskih estica.
2 Oni se nazivaju tapijski zbog toga to se tapijom oznaavaju svojinski odnosi na
posjedima koji se nalaze na dravnoj zemlji.

2. DEFTERI MUDMEL ILI IDMAL- zbirni ili sumarni popis koji je sadravao
rekapitulaciju podataka detaljnog popisa i prikazivao raspodjelu feudalnih prihoda na hasove,
zijamete i timare. Zbog toga se ovi defteri esto nazivaju TIMAR DEFTERLERI (timarski
defteri).
Ustanovu popisivanja zemlje Osmanlije su preuzele od Seluka, a oni od ranijih islamskoturskih drava. Postoje izvjesne indicije da su osmanlije vrile popis svojih zemalja jo od
vladavine emira Orhana (1326-1359). Prvi spomeni i tragovi katastarskih knjiga datiraju ipak
od doba vladavine emira Mehmeda I (1403-1421), a najstarije sauvane katastarske knjige
potiu iz vremena vladavine sultana Murata II (1421-1451). Sauvan je vei broj ovih knjiga
iz godina vladavine sultana Mehmeda II koji je odmah poslije osvojenja Crigrada poduzeo
opi popis svoga carstva u Evropi i Aziji.
Vreni su OPI popisi (od poetka 15. do poetka 17. stoljea kada bi novi sultan stupao na
vlast) i PARCIJALNI popisi koji su mogli uslijediti nakon svake znaajnije teritorijalne
promjene. Postojalo je nekoliko razloga popisa zemljita: 1. Da se ta zemlja nakon to bude
osvojena upie u vlasnitvo Osmanske drave, 2. Da se uvede osmanska vlast i osmanski
sistemu toj zemlji i 3. Popisivanje poreskih obveznika i utvrivanje dravnih prihoda. Svrha
svega je bila da se dravni prihodi odnosno njihov tano odreeni dio rasporedi ili razdijeli
vojnikoj klasi za njihove plae koje su uivali za svoju vojnu slubu.to je znailo uvoenje
timarske organizacije u toj zemlji. Prema tome cilj ovih popisa nije bio popis stanovnitva, ali
izmeu ostalog moemo i to saznati.
Popisna komisija je morala utvrditi sve trine cijene proizvoda koji su bili predmet
oporezivanja. Takoer je odreivana jedinstvena mjera za teinu, zapreminu i povrinu kao i
sistem svojinskih odnosa i naini manipulacije tapijom. Popisivani su nosioci domainstva, a
zatim i svi odrasli mukarci koji su bili zdravi i sposobni za rad i udovice kao nosioci
domainstva. Pored naziva mjesta koje se popisuje, u popis se od linih podataka upisivalo
lino ime, ime oca, a ponekad brat ili roak ili njegov drutveni status. Nakon linih podataka
u popis su unoeni lini porezi koji su proizvoai ili uivaoci zemlje plaali. Sastavljene
deftere komisija je predavala Porti i tek nakon odobrenja velikog vezira on je postajao
punovaan. U sluaju da je bilo nekih greaka defter bi se ponitavao.
Na osnovu ovih deftera moe se pratiti teritorijalna i administrativna organizacija Osmanskog
carstva. Ovi defteri spadaju u najznaajnije historijske izvore za izuavanje strukture
stanovnitva u pogledu vjerske, socijalne i etnike podjele, u Osmanskom carstvu, a samim

tim i u naoj zemlji. Takoer, moemo pratiti agrarne i svojinske odnose u BiH za vrijeme
osmanske uprave.
U nedostatku drugih izvora tapijski defteri su gotovo jedini izvori na osnovu kojih moemo
pratiti ekonomske prilike nae zemlje i njenog stanovnitva. U istraivanju treba uzeti u obzir
vrijeme nastanka deftera, stepen produktivnosti zemlje i i broj stanovnika na njoj, ali i ope
svjetske trendove u proizvodnji. Tako se na osnovu ovakvih podatala moe zakljuiti da je
Bosna sa svojim prihodima uglavnom podmirivala potrebe svoga stanovnitva.
Defteri su takoer jedini osmanski arhivski izvori na osnovu kojih moemo prouavati
femografiju odreenog podruja i stepen naseljenosti jedne zemlje. Usporedbom se moe
pratit: gustoa naseljenosti, socijalni slojevi, drutveni i pravni status pojedinih slojeva kao i
njihova vjerska i etnika pripadnost. Ne postoji nijedna druga vrsta dokumenata za praenje
ovakvih podataka. Na osnovu njih moemo pratiti i proces prelaska na islam i njegov
intenzitet u razliitim vremenima. Tu se moe nai i dosta podataka za jezika istarivanja.
Veliki broj naselja u Bosni upravo se prvi put spominje u ovom defterima to je jako vano za
izuavanje historijske geografije u cjelini. A to se tie ekonomije na osnovu ovih popisa
moe se izuavati visina produktivnosti svih grana seoske privrede u svakom popisanom
mjestu, zatim vrste kultura i privrednih djelatnosti koje su postojale. Na osnovu svega moe
se stei bolji uvid u stanje i nain ivota tadanjeg stanovnitva Bosne i Hercegovine.
Najvei broj osmanskih katastarskih knjiga koje se odnose na nau zemlju nalaze se u
Dravnom arhivu Predsjednitva vlade Republike Turske ( Bassbakanlk Devlet Arssivivreli) u
Istanbulu. Njihov broj je jako veliki, ali naalos nisu svi sauvani u kontinuitetu. Broj deftera
koji su do sada objavljeni, u odnosu na njihov ukupan broj, je jako mali. Sve do 80-ih godina
20. stoljea nije bilo organizovanog rada na objavljivanju ove grae.

Kod nas se o

katastarskim knjigama poelo dosta kasno istraivati. Prvi koji je o tome pisao bio je iro
Truhelka 1915. godine.