Brockmole Jessica - Listy Z Wyspy Zwanej Niebem

Jessica Brockmole
Listy z wyspy zwanej Niebem

Przekad Agata Kowalczyk
Rok 1912. Dwudziestotrzyletnia poetka Elspeth Dunn jest on rybaka, lecz

panicznie boi si wody. Nigdy nie opuszczaa swojej rodzinnej dzikiej,
pogaskiej, zielonej szkockiej wyspy Skye. Jest zaskoczona, gdy dostaje
pierwszy list od wielbiciela oczarowanego jej wierszami studenta z dalekiej
Ameryki.
Tak zaczyna si korespondencja, ktra wkrtce stanie si sensem ich ycia.
Elspeth i David dziel si ulubionymi lekturami, najmielszymi marzeniami,
najgbszymi sekretami, a z ich rozmw na odlego rodzi si przyja i
mio. Kiedy jednak wojna ogarnia Europ i David zgasza si na front,
Elspeth moe tylko czeka na swojej odludnej wyspie i modli si, by
przey
Rok 1940. Margaret, crka Elspeth, zakochana w pilocie RAF-u nie rozumie,
czemu matka ostrzega j przed wojenn mioci. Kiedy ich domem wstrzsa
wybuch bomby, ze skrytki w cianie wypadaj setki listw, a Elspeth znika.
Pozostawia tylko jeden list, jeden trop.
Margaret wyrusza na poszukiwania matki, nie przeczuwajc, e przyjdzie jej
zmierzy si z prawd o tym, co przed laty spotkao jej rodzin. I z pikn
histori mioci silniejszej ni czas i wojna
Mj oddech,
moje wiato,
ten, do ktrego frunie moje serce.
Dla Jima
1 Elspeth
***
Urbana, Illinois, USA
5 marca 1912
Szanowna Pani!
Prosz mi wybaczy czelno, ale chciaem wyrazi
swj podziw dla Pani ksiki Z orlego gniazda.
Przyznaj, e zwykle nie jestem mionikiem poezji.
Czciej mona mnie ujrze z wywiechtanym
egzemplarzem Hucka Finna czy inn powieci pen
miertelnych niebezpieczestw i ucieczek. Jednak w Pani
wierszach jest co, co poruszyo mnie jak nic od lat.
Ot le w szpitalu i Pani tomik poprawia mi humor
skuteczniej ni pielgniarki. A w szczeglnoci jedna z
wsem, identycznym jak ws mego wuja Phila. Ona
rwnie poruszya mnie jak nic od lat, jednak w zupenie
inny sposb. Oglnie susz gow doktorom, by pozwolili
mi ju wsta, gdy chciabym wrci do swoich niecnych
knowa. Ledwie w zeszym tygodniu pomalowaem konia
dziekana na niebiesko i miaem nadziej uczyni to samo
z jego terierem, jednak z Pani ksik w doni mog tu
lee tak dugo, jak dugo bd mi donosi galaretk
pomaraczow.
Wikszo Pani wierszy mwi o braniu z marszu

yciowych przeszkd i wspinaniu si na kolejny szczyt.
Jak zapewne Pani zgaduje, niewiele spraw na wiecie
potrafi mnie przerazi (zalicza si do nich moja wochata
pielgniarka i jej uparty termometr), jednak napisanie
nieproszonego listu do sawnej Poetki to, jak do tej pory,
mj najmielszy wyczyn.
Przesyam ten list do Pani londyskiego wydawcy i
bd trzyma kciuki, by odnalaz drog do Pani. A
gdybym kiedykolwiek mg si odwdziczy za Pani
inspirujc poezj na przykad malujc Pani konia
wystarczy szepn swko.
Peen zachwytu,
David Graham
***
Wyspa Skye
25 marca 1912
Szanowny Panie!
Szkoda, e nie widzia Pan zamieszania na naszej
malekiej poczcie, kiedy wszyscy zbiegli si, by
popatrze, jak czytam pierwszy list od fana, jak to
mawiacie wy, Amerykanie. Ci biedacy myleli chyba, e
nikt spoza naszej wyspy nie raczy nawet spojrze na
moje poezje. Nie wiem, co ich bardziej zachwyca e
kto naprawd przeczyta jedn z moich ksiek, czy e

w kto jest Amerykaninem. Przecie jestecie wszyscy
rabusiami i kowbojami, nieprawda?
Ja sama musz si przyzna do niejakiego
zaskoczenia, i moje skromne dzieka dotary a do
Ameryki. Z orlego gniazda to jeden z moich najnowszych
tomikw i nie sdziam, e zdy ju przefrun ocean.
Jakkolwiek Pan go zdoby, ciesz si, e nie jestem
jedyn osob, ktra przeczytaa te przeklte wierszyda.
Z wdzicznoci,
Elspeth Dunn
***
10 kwietnia 1912
Szanowna Panno Dunn!
Nie wiem, co wprawio mnie w wikszy zachwyt
wiadomo, e Z orlego gniazda to jeden z nowszych
Pani tomikw, czy sam fakt otrzymania odpowiedzi od
tak uznanej poetki. Z pewnoci jest Pani ogromnie zajta
liczeniem metrum czy te kompilowaniem listy
byskotliwych synonimw (genialnych, inteligentnych,
olniewajcych synonimw). Ja spdzam dni na napadach
na banki z Band Jamesa i innymi rabusiami i kowbojami.
Pani ksik wysa mi przyjaciel studiujcy w Oks-
fordzie. Ku swojemu oburzeniu i konsternacji nie znalazem Pani dzie tutaj, w Stanach Zjednoczonych. Nawet
dokadne przeszukanie mojej uniwersyteckiej biblioteki
okazao si bezowocne. Teraz, kiedy wiem, e wicej
Pani ksiek kryje si na pkach ksigar, zwrc si do
kolegi, by przysa mi wszystko, co znajdzie.
Ze zdumieniem przeczytaem, e mj list jest
pierwszym listem od fana. Byem pewien, e bdzie
tylko jednym w pokanym stosiku, i dlatego tak bardzo
si staraem, by by fascynujcy i dowcipny. By moe
inni czytelnicy nie byli tak bezczelni (a moe tak
impulsywni) jak ja.
Z wyrazami szacunku,
David Graham
PS Gdzie, na Boga, ley wyspa Skye?
***
Wyspa Skye
1 maja 1912
Szanowny Panie!
Pan nie wie, gdzie ley moja pikna wyspa?
Niedorzeczne! To jakbym ja powiedziaa, e nigdy nie
syszaam o Urbana w Illinois.
Moja wyspa ley u pnocno-zachodniego wybrzea
Szkocji. To dzika, pogaska, zielona kraina, tak pikna,

e nie potrafi sobie wyobrazi, i mogabym mieszka
gdzie indziej. Zaczam rysunek Peinchorran, gdzie
mieszkam, z moim domkiem pomidzy wzgrzami
otaczajcymi fiord. Powinien Pan wiedzie, e aby go dla
Pana narysowa, musiaam obej fiord, wspi si owcz
ciek na wzgrze naprzeciwko i znale spache trawy
niezaronity wrzosem i niezasany owczymi odchodami.
Spodziewam si, e zrewanuje mi si Pan tym samym i
przyle obrazek Urbana w Illinois.
Pan wykada w Urbana? Studiuje? Nie bardzo si
orientuj, co Amerykanie porabiaj na uniwersytetach.
Elspeth Dunn
PS A tak przy okazji Pani, nie Panna Dunn.
***
17 czerwca 1912
Szanowna Pani (prosz wybaczy nieuprawnione
zaoenie)!
Oprcz pisania wspaniaych wierszy Pani jeszcze
rysuje? Obrazek, ktry mi Pani przysaa, jest cudowny.
Czy jest co, czego Pani nie potrafi?
Jako e sam nie potrafi narysowa nawet prostej
kreski, wysyam pani kilka kart pocztowych. Na jednej z

nich jest aula uniwersytecka, na drugiej wiea budynku
biblioteki. Cakiem cakiem, hm? Illinois zapewne nie
mogoby bardziej rni si od Skye. Ani pagrka a po
horyzont. Kiedy ju opuci si kampus, jak okiem sign
tylko kukurydza.
Co do mnie, robi to, co kady Amerykanin na
uczelni: studiuj, jem za duo ciast, drcz dziekana i
jego konia. Kocz studia z nauk przyrodniczych. Mj
ojciec ma nadziej, e dostan si do akademii medycznej
i ktrego dnia docz do jego praktyki. Ja sam nie
jestem tak pewien wasnej przyszoci. Na razie staram
si przetrwa ostatni rok collegeu i nie postrada
zmysw!
David Graham
***
Wyspa Skye
11 lipca 1912
Szanowny Panie!
Czy jest co, czego Pani nie potrafi? pyta Pan.
Ot nie potrafi taczy. Ani garbowa skr. Robi
beczek i strzela z harpuna. I nie jestem szczeglnie dobr
kuchark. Uwierzy Pan, e przedwczoraj zdoaam
przypali zup? Potrafi za to niele piewa, cakiem
celnie wypali ze strzelby, gra na kornecie (czy jest kto,

kto tego nie umie?) i jestem kim w rodzaju
geologa-amatora. I cho nie zdoaabym zrobi
przyzwoitej pieczeni jagnicej, gdyby nawet zaleao od
tego moje ycie, potrafi upiec przepyszny witeczny
pudding.
Prosz mi wybaczy szczero, ale dlaczego
powica Pan cay swj czas (i zdrowie umysowe) na
studiowanie dziedziny, ktra Pana nie fascynuje do gbi?
Gdybym ja miaa szans pjcia na uniwersytet, nie
zmarnowaabym ani chwili na tematy, ktre mnie nie
interesuj.
Chciaabym myle, e po caych dniach czytaabym
poezj, bo nie znam lepszego sposobu spdzania czasu,
ale po tylu latach udawania prawdziwej poetki zapewne
aden profesor nie zdoaby mnie ju wiele nauczy.
Nie. Moe to i niekobiece, ale studiowaabym
geologi. Mj starszy brat Finlay wiecznie jest nad
morzem i przywozi mi kamienie wygadzone przez ocean.
Nie potrafi si nie zastanawia, skd si wziy i jakim
cudem znalazy si na Zachodnich Wyspach.
No i prosz, teraz zna Pan moje sekretne marzenia!
W zamian bd Panu musiaa zabra pierworodne
dziecko. Chyba e zadowol si jakim Paskim
sekretem. Czym by si Pan zajmowa, gdyby nie
studiowa Pan nauk przyrodniczych? Co pragnby Pan
robi w yciu najbardziej na wiecie?
Elspeth
***
12 sierpnia 1912
Szanowna Pani!
Jeli nauczy mnie Pani gra na kornecie, ja naucz
Pani taczy!
Nie sdz, by w geologii byo co niekobiecego.
Dlaczego nigdy nie ucieka Pani ze swojej wyspy do
collegeu? Gdybym ja mieszka w miejscu bardziej
interesujcym geologicznie ni rodkowe Illinois, by
moe rozwaabym zajcie si podobn dziedzin
naukow. Od zawsze miaem nadziej studiowa
literatur amerykask Twain, Irving i tym podobni
ale ojciec nie zgodzi si paci za to, bym przez cztery
lata czyta bajki.
Co jednak chciabym robi najbardziej na wiecie?
Pytanie atwe, ale odpowied ju nie, musz przyzna.
Obawiam si, e bdzie Pani jednak musiaa przyj moje
pierworodne dziecko.
David
***
Wyspa Skye
1 wrzenia 1912
Szanowny Panie!
Skutecznie podsyci Pan moj ciekawo! Kim pragn Pan by jako may chopiec? Kapitanem
penomorskim? Cyrkowym akrobat? Obwonym
sprzedawc perfum? Koniecznie musi mi Pan powiedzie,
bo inaczej zaczn snu wasne wyobraenia. Jestem
wszak poetk i yj wrd ludzi, ktrzy wierz we wrki
i duchy. Moja wyobrania jest do podna.
Zapyta Pan, dlaczego nie poszam na uniwersytet
gdzie poza wysp, wic musz Panu co wyzna. I jest to
do enujce wyznanie, uprzedzam.
Chwileczk, niech wezm gboki wdech.
Nigdy nie byam poza Skye. Przez cae ycie.
Naprawd! A powd jest taki, e c, boj si odzi.
Nie umiem pywa i boj si wej do wody, by si tego
nauczy. Wiem, teraz pewnie spada pan z krzesa ze
miechu. Mieszkanka wyspy cierpica na paniczny lk
przed wod? Ale taka jest prawda. Nawet pokusa
uniwersytetu nie zdoaa mnie przekona do wejcia na
d. O, prbowaam. Naprawd prbowaam!
Zamierzaam zdawa egzamin kwalifikujcy do
stypendium. Miaam ju nawet spakowan walizk.
Mielimy sprbowa we dwjk z Finlayem. Ale kiedy
zobaczyam ten prom och, wydawa si taki niegodny
zaufania. W ogle nie rozumiem, jakim prawem statki
unosz si na wodzie. I adna ilo whisky nie zdoaaby

mnie przekona do wejcia na pokad.
No i prosz! Teraz zna Pan ju dwa moje sekrety.
Wie pan o moich miechu wartych aspiracjach
geologicznych i o jeszcze bardziej niedorzecznym lku
przed wod i odziami. Naprawd moe mi Pan zaufa,
choby tylko dlatego, e nie mam komu zdradzi
Paskich tajemnic chyba e owcom.
Elspeth
PS Prosz przesta mnie nazywa Pani.
2 Margaret
***
Hrabstwo Scottish Borders
Wtorek, 4 czerwca 1940
Kochana Mamo!
Kolejna grupka odstawiona na miejsce! Przysigam,
ewakuowalimy przed bombami na wie tyle dzieci, e w
caym Edynburgu nie zostao ju chyba ani jedno. Ta
trjka bya lepsza ni wikszo; przynajmniej umieli
sobie sami wytrze nosy.
Musz ich tutaj urzdzi, a potem obiecaam Pani
Sunderland, e wpadn z wizyt do jej gromadki w Peebles. S jakie listy od Paula?
ciskam i cauj,
Margaret
***
Edynburg
8 czerwca 1940
Kochana Margaret!
Zamczysz si na mier; przecie dopiero co

wrcia z Aberdeenshire! Wikszo dziewczt siedzi na
jednym miejscu i zwija bandae, buduje okrty wojenne,
czy co tam robi mode kobiety w tych czasach. A ty
miotasz si w t i z powrotem po szkockich wsiach jak
jaki Grajek z Hameln, cigajc za sob te wszystkie
biedne dzieci. Czy oni wszyscy wiedz, e nie potrafisz
odrni spodu od wierzchu kompasu? Nie mwic ju o
tym, e sama dopiero od niedawna umiesz sobie wytrze
nos?
Nie, Kochanie, nie ma listw od Paula. Nie tra
wiary. Jeli czegokolwiek moesz si spodziewa po tym
chopaku, to wanie listu. A potem stu kolejnych.
Uwaaj na siebie.
Mama
***
Wci Scottish Borders
roda, 12 czerwca 1940
Kochana Mamo!
Jeli mj najbliszy przyjaciel moe lata z RAF-em
po caej Europie, to dlaczego ja nie mog lata po
Szkocji?
Ale nie masz od niego adnych wieci, co? Wszyscy
mi powtarzaj, e RAF nie walczy pod Dunkierk, ale
Paul powiedzia zaraz wracam i nie napisa od tamtej

pory. Gdzie indziej miaby przepa? Wic albo
skoczyy mu si znaczki, albo nie wrci z Francji.
Naprawd staram si nie martwi. Maluchy ju
wystarczajco denerwuj si rozk z matkami; nie chc
denerwowa ich jeszcze bardziej.
Rano bd w Peebles, a stamtd ruszam do
Edynburga. Niech na mnie czeka herbata z ciastkami od
Mackiego! Bo jak nie, to zostan w tym pocigu i zajad
do Inverness
Uciski i causy,
Margaret
***
Edynburg
15 czerwca 1940
Margaret!
Gdybym wiedziaa, e wystarczy talerz ciastek od
Mackiego, by zwabi ci do domu, kupiabym je ju
dawno, pal diabli racje cukru!
Wci nic od Paula. Ale w czasie wojny nie mona
ufa poczcie. Nie pamitam, eby wczeniej tak si o
niego martwia. Czyby by kim wicej ni korespondencyjnym przyjacielem?
Mama
***
Peebles
Poniedziaek, 17 czerwca 1940
Mamo!
Tak, cigle jestem w Peebles. Rozkad pocigw stoi
na gowie, a na dodatek pewna bardzo uparta Annie
Sunderland prbuje mnie przekona, ebym schowaa j
do walizki i zabraa ze sob do Edynburga. Kiedy si
odgraam, e przyklej jej stopy do podogi, baga mnie o
kolejn bajk. A znasz j, z tymi jej wielkimi, brzowymi
oczami. Jak mog si oprze? Oczywicie tskni za
mamusi, ale rodzina, u ktrej mieszkaj Annie i chopcy,
jest po prostu cudowna. Pani Sunderland usyszy same
dobre wiadomoci.
Chyba powinnam Ci powiedzie, e Paul by moe
jest kim wicej ni tylko korespondencyjnym
przyjacielem. A przynajmniej on tak to widzi. Wyobraa
sobie, e jest we mnie zakochany. Moim zdaniem to
mieszne i powiedziaam mu to. Jestemy tylko
przyjacimi. Owszem, bardzo bliskimi. Pamitasz, jak
chodzilimy razem na wdrwki i wspinaczki, a potem
dzielilimy si kanapkami. Ale mio? Nie mwiam Ci,
bo byam pewna, e bdziesz si miaa. Bo jest
mieszny, nieprawda?
Powinnam by w domu jutro albo pojutrze, chobym

miaa przyj pieszo z samego Peebles. Naprzd!
Uciski i causy,
Margaret
***
TELEGRAM
18.06.40 PLYMOUTH
MARGARET DUNN, EDYNBURG
MAISIE NIE MARTW SI JESTEM BEZPIECZNY
STOP
KRTKI URLOP W PLYMOUTH STOP
MYL O TOBIE STOP
PAUL
***
Mamo!
Odezwa si!
Zobaczyam telegram na stole i nie mogam si
doczeka, a wrcisz z kocioa. Baam si, e przegapi
pocig na poudnie. Zapakowaam wszystkie ciastka. Paul
na pewno bardzo si z nich ucieszy. Mam nadziej, e si
nie gniewasz.
Moja walizka i ja pdzimy prosto na Dworzec
Waverleya. Napisz, jak dotr na miejsce.

Odezwa si.
Margaret
***
Edynburg
18 czerwca 1940
Och, moja Margaret!
Wiem, e nie mog wysa tego listu; wylduje w
palenisku, kiedy tylko przelej sowa na papier. Gdyby
ty wiedziaa, jak cisno mi si serce, kiedy przeczytaam
Twj licik lecy na stole na pustym talerzu wrd
okruchw ciastek. Gdyby wiedziaa, jakie to uczucie,
biec komu na spotkanie; wiat zatrzymuje si na
moment, kiedy trzymasz tego kogo w ramionach, a
potem rusza na nowo, tak szybko, e oszoomiona padasz
na ziemi. Gdyby wiedziaa, jak to jest, kiedy kade
powitanie boli bardziej ni sto poegna. Gdyby
wiedziaa.
Ale nie wiesz. Nigdy Ci nie powiedziaam. Ty nie
masz przede mn tajemnic, a ja trzymaam cz mnie
zamknit przed tob na cztery spusty, od zawsze. I ta
cz mnie zacza drapa w ciany od dnia, kiedy
wybucha ta druga wojna, i zacza wy, chcc si
wydosta na wiat, teraz, tego dnia, kiedy pobiega na
spotkanie swojego onierza.

Powinnam bya Ci powiedzie, powinnam bya Ci
nauczy, jak uodporni serce. Nauczy, e list nie zawsze
jest tylko listem. Sowa na papierze potrafi przesikn
ca dusz. Gdyby tylko wiedziaa.
Mama
3 Elspeth
***
21 wrzenia 1912
Droga Elspeth!
Skoro nie Pani, to jak? Jak nazywaj Ci
przyjaciele? Ellie? Libby? Elsie? Ja tutaj jestem znany
jako Mort (nie pytaj), ale matka nazywa mnie Davey.
Nigdy nie opuszczaa Skye? Nie wiem, dlaczego
miaoby mi si to wyda takie niewiarygodne. Zawsze
bd na wiecie ludzie, ktrzy lkaj si morza, a kto,
kto mieszka tak blisko niego, zapewne wie z pierwszej
rki, jakie potrafi by przeraajce. Nie przechodzia
nigdy nawet przez most?
No dobrze, naprawd chcesz pozna mj sekret? Moi
rodzice o tym nie wiedz, a przyjaciele pkliby ze
miechu, gdyby si dowiedzieli. A wic: gdybym mg
by,
kim
tylko
chc,
zostabym tancerzem.
Baletmistrzem, jak Niyski. Widziaem go w Paryu i
by niewiarygodny! A waciwie niewiarygodny nie
oddaje mu sprawiedliwoci. Chodziem na przedstawienie
kadego wieczoru, kiedy udao mi si zdoby miejsce,
niewane, jak daleko od sceny. Nie wiedziaem, e ludzka
istota jest w stanie skaka i krci piruety tak wysoko. I w

jego wykonaniu to zdawao si takie atwe! Nigdy nie
braem lekcji, ale zawsze byem uwaany za niezego
tancerza. Moe jestem nastpnym Niyskim?
No! Wic ju wiesz. Trzymasz w doniach moj
towarzysk przyszo.
Zdaje si, e sysz miech dobiegajcy a ze
Szkocji
Musz koczy zaczyna si wojna o drzewa!
David
***
Wyspa Skye
10 padziernika 1912
Davey!
Cudownie!
Ten
wiat
potrzebuje
wicej
baletmistrzw,
tak
jak
potrzebuje
wicej
kobiet-geologw.
A c to takiego jest wojna o drzewa? Czy Urbana w
Illinois jest tak ubogie dendrologicznie, e jego obywatele
musz chodzi na wojn? Na Skye drzewa s rzadkoci,
i owszem, ale nie musimy a toczy o nie bitew. Jeli
sytuacja wyglda tak tragicznie, prosz, daj mi zna.
Przel sadzonk czy dwie.
Mwi si, e tutejsze morza zamieszkuje each uisge,

ko morski, ktry wciga ofiary pod wod i rozdziera
kami, a zostaje tylko wtroba, ktra zowrbnie
wypywa na powierzchni. C mogoby mnie skoni do
zamoczenia choby nogi, skoro wychowaam si na
takich opowieciach?
Tak naprawd jednak mam swoje powody. Morze
potrafi by przeraajce. Mj Papa jest rybakiem. Mj
brat Alasdair te nim by, a ktrego dnia nie wrci do
domu. Wrcia jego d, morze wyrzucio na pla jej
fragmenty. Wic owszem, rozumiem, jak potrafi by
grone.
Gdyby istnia most czcy Skye z gwnym ldem,
by moe bym wyjechaa. Pki jednak nie nadejdzie ten
dzie i pki jestem skazana na prom, obawiam si, e
pozostan winiem na swojej wyspie.
Elspeth
PS Moe zabrzmi to dziwnie, ale przyjaciele
nazywaj mnie Elspeth. Jednak Ty, ktry nie znasz
mnie jeszcze do dobrze, by by przyjacielem, moesz
mnie nazywa jak zechcesz.
***
3 listopada 1912
Jak zechc? A wic Sue!

Wojny o drzewa? To tylko niemdre wygupy. Kada
klasa sadzi drzewo w kampusie, a potem inne klasy
staraj si je zniszczy. Moja stracia ju jedno.
Posadzilimy nowe i z wielk nadziej podchodzimy do
najnowszego czonka trzynastej klasy. Strzeemy go na
zmian, uzbrojeni w jajka i papierowe torebki z wod.
Danny Norton podlewa drzewo mikstur, za ktrej
skuteczno zarcza, ale moim zdaniem to gwnie piwo
z odrobin olejku rumowego dla zamaskowania zapachu.
Najwidoczniej dziaa, skoro drzewko jeszcze nie pado.
Przedwczorajszej
nocy
wyrwalimy
sadzonk
czternastoklasistw z korzeniami!
Mimo wojen o drzewa, moje ycie nie skada si
wycznie z rozrywek i wygupw. Ten semestr okazuje
si wyjtkowo trudny. Moi koledzy uwaaj, e ostatni
rok jest najatwiejszy ze wszystkich, ale ja jestem bardzo
obciony zajciami. Siedz w bibliotece tak czsto, e
rozwaam przyniesienie sobie poduszki i szczoteczki do
zbw. I to ma by atwy semestr? Przeraa mnie myl o
egzaminach.
Wiesz, wanie w takich chwilach jak ta wtpi w
swoj przyszo. Wci miaem nadziej, e w jakim
momencie waciwy profesor czy kurs natchn mnie i
poczuj t pasj, jak inni zdaj si czu. e wreszcie
bd wiedzia z ca pewnoci, co chc robi przez reszt
ycia. Ale oto nadszed ostatni rok collegeu, a ja wci
nie mam pojcia.
Zawsze zakadaem, e pjd w lady ojca i zajm si

medycyn. Czy raczej on to zawsze zakada, a ja nie
protestowaem, nie majc wasnego planu. Zdaem sobie
jednak spraw, e wcale si do tego nie pal. Cho nie
cierpi szkoy, niemal auj, e nie mog w niej po
prostu zosta. Wtedy nie musiabym wychodzi w
wielki, zy wiat.
No c, poznaa moje niepokoje i wtpliwoci. By
moe zrodziy si z frustracji narastajcej w miar
zbliania si egzaminw kocowych. Przepraszam, e
obarczam Ci tak ponurymi dumaniami. Bd musia
szybko wysa ten list, nim zmieni zdanie.
Zmczony,
David
***
Wyspa Skye
23 listopada 1912
Davey!
Tylko nie skacz z bibliotecznej wiey, prosz Ci!
Nie zawsze jestemy stworzeni do robienia tego
samego, co inni. Mj brat Finlay potrafiby wyrzebi
Mon Lis w odziu, gdyby chcia. Ja co najwyej
dorobiabym si drzazgi w palcu. Nigdy nie mogabym
by Niyskim, chobym prbowaa z caych si. Ci Twoi
koledzy z pasj i uzdolnieniami w swojej dziedzinie

studiw widocznie zostali do nich stworzeni. Davey, nie
moesz si zmusza, by by taki sam. Jeste stworzony do
czego na tym wiecie, ale moe to nie jest to, czego
chciaby Twj ojciec. Czy on wie, jaki jeste
nieszczliwy?
Moim skromnym zdaniem Twoje zdolnoci chroni
pewn szkock pustelnic przed obdem podczas
wyspiarskiej zimy. Owce s o wiele mniej zajmujce.
A tak na powanie, Davey, jest w Tobie pasja. I na
pewno co na Ciebie czeka. I trzymaj si tej nadziei.
Znajdziesz to co.
Elspeth
***
1 grudnia 1912
Sue!
Twj list zapewni mi mile widzian przerw w
nauce. Pomg mi nawet ukoi bl gowy. Niedawno
byem w szpitalu i nie odzyskaem jeszcze peni si.
Nie wiem, czy rodzice zdaj sobie spraw, co myl
o szkole. Kiedy zaczynaem college i wspomniaem, e
chciabym studiowa literatur amerykask, ojciec po
prostu si rozemia. Nawet nie oderwa oczu od gazety.
Rozemia si i oznajmi Niedorzeczno. Ma sumiaste

wsiska, jak mors, i kiedy si mieje, nie wydaje dwiku.
Mona to pozna tylko po drgajcych koniuszkach
wsw. No wic, siedzia tak, prychajc, ruszajc wsami,
i mwi rzeczy jak Niedorzeczno czy A gdzie w
tym kariera. Ale ja lubi literatur, protestowaem.
Medycyna. Oto, co musisz studiowa. Kiedy mi za to
podzikujesz.
Medycyna
przynosi
najwiksz
satysfakcj.
Prbowaem im wtedy powiedzie, Sue, naprawd
prbowaem. Ale wysza z tego tylko ktnia. Matka
zacza zaamywa rce i baga mnie, ebym chocia
sprbowa. Ojciec wreszcie strzeli gazet o st,
oznajmi, e nie bdzie paci za taki nonsens i e jeli
chc studiowa co tak niepowanego jak literatura, to nie
za jego pienidze.
Wic rozumiesz, dlaczego nie mog rozmawia z
rodzicami. Musz po prostu brn dalej. Koczy college,
skoczy akademi medyczn. Kiedy ju bd mia prac,
bd mg podejmowa wasne decyzje. Moe.
Powinienem wraca do nauki. Nie mog si ju
doczeka ferii witecznych potrzebuj czasu, by
odpocz i zebra siy, nim semestr zacznie si na nowo.
Z piaskiem w oczach, ze zmconym wzrokiem,
David
***
Wyspa Skye
5 stycznia 1913
Drogi Davidzie!
Szczliwego Nowego Roku! Jest tak zimno, e
ledwie zdoaam si oderwa od miejsca przy ogniu.
Kiedy wreszcie opatuliam si i powdrowaam na poczt,
zastaam tam list od Ciebie, wic wycieczka warta bya
zachodu.
Jak Ci upyny ferie witeczne? My staramy si
spdza wita jak najweselej. Upiekam swj synny
witeczny pudding i miaam przeliczn choink,
przyozdobion acuchami z suszonych kwiatw. Iglaste
gazki leay nad kominem i wisiay nad drzwiami.
Dostaam par rkawiczek, nowy czajnik i ksik
Roberta W. Servicea. Czytae jego poezje? Po prostu
cudowne. Jeli podobaj Ci si moje wierszyki,
powiniene sprbowa i jego.
Jakie s Twoje ulubione ksiki? Ja, jak kady, w
czyich yach pynie szkocka krew, uwielbiam W.S. Nie
wiem, czy mogabym si nazywa wyspiark, gdybym nie
czytaa Pana dwchset wysep. Jego powieci s czasem
troch zbyt gotyckie jak na mj gust, ale jego poezja
doskonale ujmuje Szkocj we wszystkich jej zmiennych
nastrojach. Mam dziecic sabo do mojego wytartego
egzemplarza Przygd Alicji w Krainie Czarw, pierwszej
ksiki, jak miaam na wasno. Moi bracia i ja
urzdzalimy sobie wycigi kumotrw po play

ganialimy, wykrzykujc na wiatr najsuchsze znane nam
sowa. I niemal wstydz si przyzna, e wanie
przeczytaam, i to z niema uciech, Trzy tygodnie.
Pewnie by si nie domyli, e jestem mioniczk Elinor
Glyn.
Elspeth
PS Przykro mi sysze, e leae w szpitalu. Mam
nadziej, e to nic powanego. Ldujesz tam z
niepokojc czstotliwoci.
***
1 lutego 1913
Droga Sue!
Ferie witeczne byy wspaniae! Spdziem je w
Chicago, u rodzicw. Moja siostra Evie i jej m
przyjechali z Terre Haute, i wreszcie miaem okazj
pozna moj ma siostrzenic. Ma ju prawie roczek.
Caa w umiechach, i tak uroczo chichocze, kiedy cignie
mnie za szelki. Kupiem jej lalk w jedwabnej sukience,
na ktr najwyraniej jest jeszcze za maa; jedyne, co
potrafia z ni zrobi, to mamla jej do i mia si ze
mnie. Pewnie za wiele lat wci bd jej kupowa lalki w
jedwabnych sukniach, cho bdzie ju na nie o wiele za

dua, a ona wci bdzie si ze mnie mia.
Dostaem pod choink aparat fotograficzny.
Zaczam zdjcie mojej osoby, aby moga sobie obejrze
Twojego unionego korespondenta. Teraz musisz mi si zrewanowa tym samym! Dostaem te tak ilo
chustek do nosa, e nie zuyj ich przez cae ycie to od
mamy i nowiutki egzemplarz Anatomii Greya od taty.
Do tego zestaw kart stereoskopowych z widokami z Wysp
Brytyjskich. To ostatnie na specjaln prob: chciaem
obejrze troch wicej krajobrazw ziemi, ktra jest
Twoim domem. I nareszcie, od siostry, jedn z Twoich
starszych ksiek, ktr jakim cudem gdzie wytropia.
Zerkna do rodka, nim j zapakowaa, i obawiam si, e
masz kolejn wielbicielk! Teraz, kiedy zacz si nowy
semestr, racjonuj sobie Twoje wiersze, po jednym
kadego wieczoru; przeczytanie caoci zachowam sobie
jako swego rodzaju nagrod za dobrze zdane egzaminy
wiosenne.
Moje ulubione ksiki? Moim ulubionym autorem
jest bez adnej wtpliwoci Mark Twain, ale wybra
jedn z jego ksiek? Nie wiem, czy to moliwe!
Oczywicie nic nie moe si rwna z Huckleberrym
Finnem, ale Jankes na dworze Krla Artura jest
przezabawny. Chyba trudno znale co bardziej
odlegego od Lewisa Carrolla, cho wyznaj, e
przeczytaem Po drugiej stronie lustra od pocztku do
koca i z powrotem. Lubi Jacka Londona, Wilkiego
Collinsa i H. Ridera Haggarda. Opowieci pene tajemnic

i przygd. Poego nikt nie przebije, jeli chodzi o
dreszczyk. Lubi te dobry western i czytam autorw jak
Zane Grey, kiedy chc sobie zrobi przerw od
literatury. A kim jest W.S. jeli nie Willem
Szekspireem? Obawiam si, e nie czytaem Pana
dwchset wysp.
W rzeczy samej, nie podejrzewabym Ci o
zamiowanie do Elinor Glyn. Zetknem si z jej
ksikami ledwie przelotnie. I to niemal dosownie
przelotnie, jako e Trzy tygodnie kryy po mojej
bursie, przelatujc z pokoju do pokoju. Pewien
przedsibiorczy modzieniec zdoby nawet dywanik
udajcy tygrysi skr, majc, by moe, nadziej
pogrzeszy z pani Glyn*. Niestety nie zoya nigdy
wizyty w naszej bursie, nie przypominam te sobie, by
jakakolwiek inna pani skorzystaa z jego oferty.
Jak znalazem si w szpitalu? C prbowaem
jedzi na krowie i spadem. Sama w sobie jazda na
krowie nie jest zbyt ryzykownym sportem robiem to
nieraz ta krowa bya jednak prowadzona w gr po
schodach Gmachu Historii Naturalnej, do gabinetu
rektora. I nie bya szczeglnie zachwycona tym
pomysem. Mog tylko stwierdzi, e nie polecam krw
jako rodka transportu. A co masz na myli, piszc, e
czsto lduj w szpitalu?
Wracam do kieratu w nowym semestrze. Nie mog
powiedzie, by zapowiada si lej ni poprzedni, ale
przynajmniej niedaleko mi do koca!

Odwieony,
David
***
Wyspa Skye
27 stycznia 1913
Drogi Davidzie!
Wielkie dziki za zdjcie. Wygldasz tak powanie! I
o wiele modziej, ni sdziam. Widz jednak w Twoim
oku bysk zapowiadajcy chopaka zdolnego ukra
drzewo czy jedzi na krowie. Co te si stao z waszym
klasowym drzewkiem?
Ode mnie nie spodziewaj si fotografii. Nie mam tu
aparatu, a nie sdz, bym zdoaa obiektywnie narysowa
sam siebie. Poprawiaabym i wycieraa, a dostaby
portret ksiniczki Maud. Zawsze chcemy wydawa si
bardziej atrakcyjni, ni jestemy w rzeczywistoci, nie
sdzisz? Bo gdyby Ty szkicowa wasny autoportret,
zamiast zdejmowa go aparatem, czy naprawd
narysowaby si w tej szkaradnej kraciastej marynarce?
Teraz, kiedy ju widziaam Twoje zdjcie, mog
wyobrazi sobie Ciebie i Twoich kolegw, jak
przekazujecie sobie Trzy tygodnie. Czekasz jak na
szpilkach na swoj kolej, a kiedy ju dostajesz ksik w
niecierpliwe donie, biegniesz do pokoju, zapominajc na

t noc o pracy domowej. Zaczynasz czyta, a Twoje
policzki robi si coraz bardziej rowe, w miar jak
zdajesz sobie spraw, jakie to niepodobne do Henryego
Jamesa.
Nigdy nie czytaam Marka Twaina, ale zgadzam si,
e Poe budzi dreszcze. Pamitam, jak pewnej nocy,
jeszcze jako dziewczyna, czytaam Serce oskarycielem
przy ogarku wieczki, ktry podkradam z kocioa. Z
pewnoci zostaam ukarana za kradzie wiecy, bo kiedy
skoczyam czyta ksik i zdmuchnam pomie, nie
mogam zmruy oka. Byam pewna, e sysz bicie serca
pod podog. Kiedy nasta wit, matka znalaza mnie
siedzc sztywno w ku, cakowicie rozbudzon, ciasno
owinit kocem, ktry ciskaam kurczowo. Byam
przekonana, e Bg karze mnie za grzech kradziey
wieczki z otarza. Co wic zrobiam kolejnej niedzieli,
by zadouczyni za grzech? Ukradam wiec z
domowej spiarki i podrzuciam j w kociele!
A W.S. drogi chopcze, to naturalnie Walter Scott. Z
pewnoci jakie jego dziea poniewieraj si po tej
waszej ogromnej bibliotece uniwersyteckiej. Wybaczajc
Ci t niewiedz, stwierdzam, e jeli przeczytae Po
drugiej stronie lustra wicej ni jeden raz, doskonale si
ze sob dogadamy. Najbardziej lubi Dabbersmoka.
W swoim pierwszym licie (tak, przechowuj
wszystkie Twoje listy!) wspomniae o niedawnym
pobycie w szpitalu. Jakiego przedstawiciela ywego
inwentarza
uywae
wtedy
niezgodnie
z
przeznaczeniem? Prbowae taczy walca z koniem?
Gra w pik non z baranem?
Elspeth
***
21 marca 1913
Droga Sue!
Musiaem odoy ksiki na bok, by odpisa Ci
natychmiast w obronie mojej osoby i mej biednej
kraciastej marynarki. Na tej waszej wyspie Skye
najwyraniej nie macie adnego wyczucia stylu, bo tu, w
kampusie, ja i moja marynarka jestemy najnowszym
krzykiem mody! A na zdjciu si rzeczy wygldam
powanie to mj pierwszy ws. Jestem ciekaw, na ile lat
wygldam wedug Ciebie?
No dobrze, skoro nie chcesz usi przed lustrem i
narysowa mi autoportretu za pomoc owka, prosz
Ci, zrb to sowami. Spjrz w lustro, teraz, w tej chwili, i
opisz, co widzisz. Sam zo sobie obraz z Twoich sw.
Nie, nigdy wczeniej nie naduywaem ywego
inwentarza, a przynajmniej nie w sposb, ktry
skoczyby si pobytem w szpitalu. Poprzedni pobyt
zawdziczam prbie wspinania si po murze eskiej
Bursy i wlizgnicia do pokoju Alice McGinty. Drapaem

si po rynnie i dotarem ju niemal na sam gr, kiedy
donie mi si omskny. Skoczyem ze zaman nog i
zamanym sercem, jako e Alice nie docenia moich
wysikw. Potrafi zrozumie jej niezadowolenie, skoro
omal nie wyrzucono jej z bursy przez ten incydent. A
wiesz, co byo najbardziej irytujce w tym wszystkim?
Wspinaem si po tej samej rynnie nie raz i nie dwa,
czsto ze sojem konikw polnych w toboku z marynarki,
czy te jak pewnego pamitnego wieczoru z workiem
penym wiewirek.
A nasze drzewo (ochrzcilimy je Paulie) wci
pomalutku ronie. Moemy jeszcze wygra t wojn!
Osupiaem, kiedy napisaa, e nigdy nie czytaa
Marka Twaina. Jakie wyksztacenie odbieracie w tej
waszej Szkocji? Jest to brak, ktry bd musia uzupeni.
Przyjmij prosz ten egzemplarz Hucka Finna jeli
chcesz,
nazwijmy
go
spnionym
prezentem
gwiazdkowym i wybacz jego nie najwieszy wygld.
Znalazem go w antykwariacie i wyglda mi na to, e by
kochany, nawet jeli ostatnio poszed w odstawk. Sam
nie mogem zapewni mu dobrego domu, jako e na pce
nad biurkiem mam ju jeden egzemplarz, wiem jednak, e
Tobie mog go spokojnie powierzy.
Do nastpnego,
David
***
Wyspa Skye
9 kwietnia 1913
Drogi Davidzie!
I jaki wspaniay ws!
Och, jestem absolutnie do niczego, jeli chodzi o
zgadywanie wieku. Sdz, e z tymi okrgymi
policzkami (a si prosz o szczypanie, may Davey!) i z
tym lokiem wosw opadajcym na czoo wygldasz na
jakie osiemnacie lat. Dama nigdy nie wyjawia swego
wieku, ale jestem niewiele starsza.
Co do Twojego wyzwania, tak jest, sir, podejmuj je.
I postaram si by uczciwa w opisie swojej osoby.
C widz, patrzc w lustro? Mam szczup twarz i
lekko spiczasty podbrdek. May nos, wskie wargi. Moje
wosy s brzowe i proste jak drut. Zwijam je w wze na
karku najmocniej, jak si da, ale s tak cienkie, e
wiecznie jakie kosmyki wyrywaj si i fruwaj mi po
twarzy. Oczy maj bursztynowy kolor dobrej sodowej
whisky, ktr pdzi mj papa. I cho Mthair (to po
gaelicku Matka) stara si, ebym chodzia schludnie
odziana, najchtniej nosz stare swetry po braciach i
spdnice o wiele za krtkie, by by modn. Nie mw
nikomu, ale zdarza mi si nosi spodnie przerobione na
mj rozmiar kiedy wdruj po grach.
Prosz! I co mylisz? Potrafisz mnie sobie
wyobrazi? Gdybym Ci to rysowaa, z pewnoci

powikszyabym sobie biust.
Worek peen wiewirek, Davey? Ale z Ciebie
nicpo! Biedne kobiety. I po co patasz te psoty, skoro
kocz si kolejnymi wizytami w szacownych
medycznych przybytkach piknego miasta Urbana?
Ogromnie si ucieszyam z Huckelberryego Finna.
Moja biblioteczka jest do skromna, wic kada ksika,
choby najbardziej zuyta, jest witana z radoci. Podczas
dugich wieczorw szkockiej zimy kada z nich jest
czytana po wielekro.
Elspeth
4 Margaret
***
Plymouth
roda, 19 czerwca 1940
Kochana Mamo!
Przyznaj, naley mi si bura. Uciekam bez
poegnania. I to do chopaka, ktry jeszcze do niedawna
by tylko korespondencyjnym przyjacielem. Na dodatek
marnym, skoro nie pisa przez kilka tygodni. Ale gdyby
widziaa, jak sodk i bagaln min mia, czekajc na
mnie na dworcu, te by mu wybaczya!
Ma si dobrze, ale niewiele brakowao. To tylko par
zadrapa i skrcony nadgarstek, cho Paul nie chce mi
powiedzie, co si stao. Tyle tylko e cieszy si na mj
widok i e od razu mu lepiej.
Nie mam adnych maych letnikw do eskortowania,
wic jeli pozwolisz, zostan tu troch. Paul nie wie,
kiedy dostanie nastpn przepustk, a potrzebuje mnie,
Mamo.
Uciski i causy,
Margaret
***
Edynburg
22 czerwca 1940
Margaret!
Nawet nie wiesz, jak si o Ciebie martwiam, kiedy
cakiem sama pojechaa a do Plymouth. Nigdy nie bya
tak daleko od domu.
Moe nie powinna tam zostawa na duej.
Pojechaa, rozweselia przyjaciela i uspokoia sam
siebie, e ma si tak dobrze, jak to moliwe. Zawioza
mu nawet wszystkie, co do okruszka, cenne ciastka,
kupione za moje kartki ywnociowe. Powinna ju
wraca do domu. Powinna wraca, zanim to przerodzi
si w co powaniejszego. Prosz Ci.
Cauj,
Mama
***
Plymouth
Czwartek, 27 czerwca 1940
Mamo!
Wiem, e mnie kochasz, ale jestem ju do dorosa,
by decydowa samodzielnie. A zreszt, to ju jest co
powaniejszego. Paul poprosi mnie o rk.

Margaret
***
Edynburg
1 lipca 1940
Margaret!
Nie podejmuj adnych decyzji w popiechu. I nie dla
mnie dla siebie. Mino p roku, od kiedy ostatnio
bya w tym samym miecie co Paul. Byway dni, kiedy
nie potrafilicie przesta na siebie narzeka. I nagle caa
ta mio i maestwo znikd?
Przemawia przez Was wojna. Wiem to; widziaam to
ju. Oni id si bi, niezwycieni, z poczuciem, e
przyszo jest jak zoty staw moliwoci, gotowi da we
nura. A potem co si wydarza bomba, skrcony
nadgarstek, kula, ktra gwide o wiele za blisko ucha i
nagle zaczynaj si chwyta wszystkiego, czego zdoaj
si uczepi. Ten zoty staw wiruje wok nich i boj si,
e mog uton, jeli nie bd ostroni. Trzymaj si
mocno i skadaj wszystkie obietnice, jakie przyjd im do
gowy. Nie moesz wierzy niczemu, co zostao
powiedziane w wojennych czasach. Emocje s tak ulotne
jak cicha noc.
Prosz Ci, uwaaj na siebie. W zeszym tygodniu
latay nad nami samoloty. Jeden z nich zrzuci pi bomb

i ponad setk pociskw zapalajcych wok zamku
Craigmillar. Nic nie spado na miasto, dziki Bogu, ale
samoloty przelatuj wprost nad nami. Dwie noce
spdziam przykucnita w schronie po ssiedzku, w
nocnej koszuli, suchajc syren alarmowych, warkotu
silnikw i stukotu dziaek przeciwlotniczych, i tak
naprawd nie majc pojcia, co si dzieje. Zaczynam by
tym zmczona. Chc tylko jednego: mie przy sobie
swoj Margaret.
Prosz Ci, nie podejmuj adnych decyzji, ktrych
bdziesz pniej aowa. Prosz, nie oddawaj serca
niechccy, bo, moja kochana dziewczyno, moesz go
nigdy nie odzyska.
Uciski,
Mama
***
Plymouth
Pitek, 5 lipca 1940
Mamo!
Zawsze mi mwia, e naley siga po szczcie i
chwyta je obiema rkami. Inne matki popychay crki w
stron uniwersytetu, pracy w fabryce czy nalewania
herbaty w kantynie NAAFI**. Ty tego nie robia.
Wiedziaa, e byabym nieszczliwa. Zamiast tego

wynalaza mi dzieci, ktre trzeba byo odeskortowa na
wie. Dziki temu mogam uciec z miasta wanie wtedy,
kiedy zaczynao si w nim robi ciasno od bunkrw,
schronw Andersona i wicze obrony cywilnej w
parkach. Te wycieczki na szkockie odludzia to czysta
rozkosz.
Nie napisaam, e przyjam owiadczyny Paula.
Powiedziaam mu, e musz nad tym pomyle. Widzisz?
Nie jestem taka w gorcej wodzie kpana. Ale jestem
szczliwa, Mamo. Tak, jak mi tego zawsze yczya.
Niedugo wrc do domu.
Uciski i causy,
Margaret
***
Edynburg
9 lipca 1940
Kochana Margaret!
Mylenie to dobra rzecz. To ono odrnia ludzi od
karaluchw.
Mama
***
Plymouth
Sobota, 13 lipca 1940
Kochana Mamo!
Z pewnoci ucieszysz si na wie, e Paul jest ju
wyleczony i wypoczty i jutro wraca suy Piknej
Brytanii. Ja zaczn si przebija na pnoc, cho nie mog
zarczy, e kolej spisze si jak zwykle.
Uciski i causy,
Margaret
***
Edynburg
Czwartek, 18 lipca 1940
Paul!
Mama jest na nas wcieka. A waciwie to na mnie.
To niedorzeczne! Przecie nie zrobilimy niczego
szokujcego. Ostatecznie to tylko piercionek.
Piercionek i obietnica.
Niemniej okropnie si przez to pokciymy, wic
siedz na dachu, pisz ten list i nie mam pojcia, jak j
przeprosi. Powiedziaa, e jestem mieszna, skoro
powiedziaam tak pierwszemu chopakowi, ktry
poprosi mnie o rk. Ale potem powiedziaa, e w czasie
wojny trudno o szczcie. Ja odparam, e to ona jest

mieszna i e powinna si zdecydowa. A poza tym, jeli
pierwszy chopak proszcy mnie o rk bdzie wanie
tym, ktry da mi najwicej szczcia? Wtedy rzucia we
mnie yk i powiedziaa, e nie zna wszystkich
odpowiedzi.
Wylazam wic na dach, eby przetrawi zo.
Mama w kocu wychylia si z okna swojej sypialni i
powiedziaa, e ta wojna wytrca j z rwnowagi.
Przeya ju jedn, ale ta wspczesna przyniosa
nieustanny
strach,
noce
pene
wycia
syren
przeciwlotniczych, i te zupenie ciche. Wojna jest
impulsywna powiedziaa. Nie spd reszty ycia na
szukaniu duchw.
Spytaam, co ma na myli, ale odwrcia si i nie
odezwaa ani sowem. Mylisz o moim papie, prawda?
Mwiam ci ju wczeniej, nie musisz nic o nim
wiedzie. Ale dlaczego nie? To mj papa.
Znasz to wszystko, Paul. Syszae moje niekoczce
si perory o tym, e nigdy nie powiedziaa mi nic o ojcu.
e wiecznie zbywaa moje pytania i powtarzaa, e
przeszo jest przeszoci. I ja rozumiem, o co jej
chodzi. Naprawd rozumiem. Wychowaa mnie sama i
chce, ebym si tym zadowolia. Bym cieszya si tym, e
mam chocia j. Ale nie wiedzie, skd pochodz, jak
zostaam powoana do istnienia zreszt, znasz
wszystkie pytania, ktre mnie drcz.
Kiedy tak staa w oknie sypialni, powiedziaam jej to
wszystko. Prbowaa zby mnie artem. Pierwszy tom

mojego ycia wyszed drukiem lubi mawia.
Ale tym razem jej nie pozwoliam. Naciskaam dalej.
aowanie przeszoci? Duchy? Nigdy wczeniej nie
mwia w ten sposb. Dlaczego nie chcesz o nim
mwi? spytaam. Co w nim takiego strasznego, e
wyrzucia go z pamici?
Mylaam, e zacznie chodzi i wykrca donie, ale
ona staa zupenie nieruchomo. Nigdy o nim nie
zapomniaam powiedziaa w kocu. Ale ja pamitam
za nas oboje. Kiedy odchodzia, byszczay jej oczy.
Sysz teraz, jak tucze si po kuchni. Prby
gotowania to (niestety) jej sposb na przeprosiny.
Cokolwiek gotuje, pachnie okropnie. Nawet nie chc
myle, jakie warzywo marnuje w tej chwili.
Naprawd powinnam tam pj i przeprosi, e
nazwaam j mieszn. e w ogle zaczam t ktni.
Powinnam przeprosi, e tak j naciskaam w sprawie
ojca, e chciaam wiedzie, o co chodzi z tymi alami i
duchami. Wiem, e ma dobre intencje i e jest zmczona,
i po prostu chciaaby mnie mie przy sobie. Stara si, jak
moe. I naprawd ciesz si tym, e j mam.
Moe uda mi si namwi j na spacer. Do wieczora
jeszcze par godzin. Mogybymy zej do parku
Holyrood, wdrapa si na gra Salisbury. Pogada o
niczym. A moe teraz wreszcie bdzie skonna
rozmawia. Naprawd jestem ciekawa
Boe, Paul, nawet nie wiem, co chciaam napisa
powyej. Ledwie mog uwierzy w to, co si stao.

Usyszaam samoloty i ledwie zdyam schowa notes za
bluzk, kiedy spada bomba. Mama pisaa mi o tych
wszystkich nalotach i bombowcach na niebie, ale nie
potrafiam sobie tego wyobrazi. Wiem, e Twoje ycie
wyglda inaczej; Ciebie o wiele za czsto budz w nocy
samoloty i syreny. Ale ja bomba? Na ulicy, po ktrej
biegaam jako dziecko?
Widziaam, jak spada zakrcia si na bruku, tu
pod domem. W sam por schowaam si za lukarn.
Wszdzie buchny kamienie i kurz. Tam, gdzie przed
chwil by bruk, zia dymicy krater. Nie mam pojcia,
jak utrzymaam rwnowag, jakim cudem podmuch nie
zrzuci mnie z dachu. Nie byo nawet syreny.
Przypomniaam sobie o Mamie. Okno sypialni byo
rozbite, w rodku panowaa absolutna cisza. Zawoaam
j. Nie wiedziaam, jak wej do pokoju, wok okna byo
peno stuczonego szka. W rodku panowa chaos. ko
przejechao a pod najdalsz cian, nocna szafka bya
przewrcona. Brukowiec wrzucony przez okno idealn
trajektori zdar ze ciany fragment boazerii. Po caym
pokoju, ozoconym zachodzcym socem, fruway
kartki.
Zawoaam jeszcze raz i zobaczyam jej cie w
drzwiach. Wesza powoli, ostronie rozsuwajc papiery
czubkami niebieskich, satynowych kapci. Ale nie
podesza a do okna. Stana w pokoju, wpatrzona w
roztrzaskan boazeri i t nieyc papierw.
Signam za okno i zerwaam jedn z zason do

zaciemnienia, owinam do, wybiam resztki szka i
zgarnam je z parapetu, by mc wej do rodka.
Mama wci nie odezwaa si sowem. Opada na
kolana i zacza zgarnia na podoek narcza kartek.
Podniosam jedn. By to list, poky i zmity,
adresowany do jakiej Sue. A poniewa brzmi nieomal
jak Twoje listy, skopiowaam Ci go.
***
Chicago, Illinois, USA
31 padziernika 1915
Kochana Sue!
Wiem, e si gniewasz; prosz Ci, nie bd za.
Pomijajc nawet kwestie powinnoci i patriotyzmu,
czy moga oczekiwa, e nie skorzystam z tej okazji, tej
najwspanialszej przygody?
Moja matka snuje si po domu z czerwonymi oczami,
pocigajca nosem. Ojciec wci si do mnie nie odzywa.
A mimo to czuj, e postpuj waciwie. Zawaliem
college. Zawaliem prac. Do diaba, zawaliem nawet
zwizek z Lar. Zaczynaem ju myle, e na wiecie nie
ma miejsca dla czowieka, ktrego najwiksze osignicie
wie si z workiem penym wiewirek. Nikt wczeniej
nie chcia mojej brawury i impulsywnoci. Ale ty wiesz,
Sue, e to dla mnie najlepsze. Ty, wanie Ty, ktra

zdajesz si wiedzie o mnie wszystko, zanim ja sam to
wiem. Wiesz, e to jest to.
Jutro wyjedam do Nowego Jorku i musz zaufa
matce, e wyle ten list. Kiedy go przeczytasz, bd ju
na statku gdzie na Atlantyku. I cho dostalibymy znik
na bilet, gdybymy popynli lini francusk, Harry i ja
pyniemy do Anglii. Na niego czeka tam Minna. A ja ja
mam Ciebie. Jak rycerze z dawnych wiekw nie moemy
ruszy do bitwy bez pamitki od ukochanej.
Wyldujemy w Southampton jako w poowie
listopada i jedziemy do Londynu. Sue, obiecaj, e tym
razem si ze mn spotkasz. Wiem, e atwo mi o to
prosi, o wiele atwiej ni Tobie opuci Twoje
bezpieczne schronienie na Skye. Ale nie pozwl, bym
poszed na front, nie dotknwszy Ci po raz pierwszy, nie
usyszawszy, jak Twj gos wypowiada moje imi. Nie
pozwl, bym poszed na front bez Twojego wspomnienia
w sercu.
Twj zawsze i na zawsze,
Davey
***
To moje. Mama gorczkowo chwytaa pozostae
listy, fruwajce po pokoju. Nie masz prawa ich czyta.
Spytaam, co to za listy i kim jest Sue, ale nie
odpowiedziaa. Siedziaa tylko z mokrymi oczami i
drcymi domi skadaa na kupk poke kartki. Za

oknami nareszcie zawyy syreny przeciwlotnicze.
Id powiedziaa w kocu, ciskajc koperty. Id
ju.
Przy wtrze syren i dziaek przeciwlotniczych
wypadam z domu i pobiegam do schronu. Wiedziaam,
e musz dokoczy list do Ciebie, e nikomu innemu nie
mog opowiedzie o tym wieczorze. O tym, jakie to
wszystko byo nierzeczywiste.
Nigdy nie miaam tajemnic przed Mam. Przecie
wiesz, Paul. Ale kiedy siedziaam skulona w schronie, z
notesem pod bluzk i tym jej listem w doni,
zastanawiaam si, jakie tajemnice ona ma przede mn.
Margaret
5 Elspeth
***
17 czerwca 1913
Droga Sue!
Skoczyem!
Przepraszam, e tak dugo zwlekaem z odpowiedzi,
ale czekaem, by mc Ci napisa, e to nareszcie i
definitywnie koniec. Ach, co to za luksus siedzie i pisa
do Ciebie bez sterty ksiek, zerkajcych na mnie zym
wzrokiem z biurka! Zamiast tego siedz w domu
rodzicw, przy otwartym oknie, ciepy letni wietrzyk
wydyma zasony, a zerka na mnie zym wzrokiem tylko
niegrona Chicago Tribune. Rozsi si wygodnie,
popija zimn lemoniad i pisa do Ciebie czysta
rozkosz!
Myl, e bdziesz dumna ze mnie. Wreszcie
szczerze porozmawiaem z ojcem. Zastanawiasz si moe,
jak zebraem si na odwag, by mu powiedzie. Ot,
ledwie zdajc egzaminy! Spojrza na moje noty i fukn
przez nos. Jak spodziewasz si dosta do akademii
medycznej z takimi wynikami? spyta. Nie
spodziewam si ja na to. Nie spodziewam si i nie
zaley mi na tym. O mao nie zakrztusi si porann

kaw. Co to ma znaczy, e ci nie zaley? Dokadnie
to, ojcze. Nigdy nie chciaem i na medycyn. I teraz ju
jest za pno, by mnie przekona do zmiany zdania.
Odszed od stou, gono stukajc krzesem, i od tamtej
pory nie odezwa si do mnie. Sdz, e tylko dziki
wstawiennictwu matki nie wyrzuci mnie z domu.
Moja siostra jest tutaj, spdza cz lata u rodzicw,
dziki czemu atwiej mi znie dsy ojca, a poza tym
mog spdza czas z moj siostrzenic, Florence, i lepiej
j pozna. W saloniku w tylnej czci domu jest takie
miejsce na pododze, gdzie po poudniu soce pada pod
odpowiednim ktem. Florence i ja siadamy w tym krgu
wiata i patrzymy na siebie. Kiedy ona ma ju do
gapienia si na mnie tymi swoimi niebieskimi oczami,
wazi mi na kolana, cignie za szelki i baga: Wujku Dej!
Opowies bajk? I jak ja mam si oprze takiej probie?
Opowiadam jej bajk i patrz, jak jej oczy robi si
wielkie podczas strasznych fragmentw, i jak ich kciki
wyginaj si do gry, gdy si mieje. To cudowne
obserwowa gr szczerych emocji na twarzy dziecka. Ono
nie prbuje skry adnego uczucia, nie stara si niczego
udawa. Ju teraz wiem, e ja i moja siostrzenica
bdziemy wspaniaymi przyjacimi.
I jeszcze jedna nowa wiadomo: zaczem umawia
si z dziewczyn. Lar. Jest bardzo mia, studiuje w
collegeu literatur niemieck. Poznalimy si na
przyjciu, jednym z tych nucych bankietw, na ktrych
trzeba czasem bywa. Poszedem tam, by zadowoli

matk. Poznaem Lar i po chwili rozmowy
zorientowaem si, e ona zna moich rodzicw. To
jedna z tych popltanych koligacji wiesz, jej matka
grywa w bryda z najlepsz przyjacik Vivian, ciotki
mojej matki, czy inny nonsens w tym gucie. Ale
jakkolwiek wyglda ta znajomo, oznacza, e moja
matka aprobuje Lar.
Wic, jak widzisz, ycie ukada mi si teraz
cudownie. Mam dwie dziewczyny, wasny pokj i
ADNYCH EGZAMINW!
A tamta noc, kiedy podrzuciem wiewirki do
eskiej bursy, bya niesamowita! Potrafisz sobie
wyobrazi lepsz kombinacj ni niebezpieczna
wspinaczka, stado zdezorientowanych wiewirek i
piszczce kobiety w rnym stopniu negliu? Musz
doda, e te eskapady nie zawsze kocz si pobytem w
szpitalu, jednak sama moliwo, e mogyby, sprawia, e
te psikusy s dla mnie tak pocigajce.
Tak waciwie to std wzio si moje przezwisko.
Koledzy mwi na mnie Mort w makabrycznym
przekonaniu, e te wybryki ktrego dnia zaprowadz
mnie prosto do kostnicy***. Wspaniali przyjaciele, czy
nie?
A jak tam Twoje sprawy na Skye, Sue? Pewnie jeste
szczliwsza, kiedy nie ma niegu. Wyobraam Ci sobie,
jak radonie wdrujesz po wzgrzach, w spodniach i w
kapeluszu, z notesem pod pach i owkiem za uchem.
Ach, lato!
A tak przy okazji, nie trafia z moim wiekiem. Mam
ju dwadziecia jeden lat! Teraz sama rozumiesz,
dlaczego tak si staraem zapuci ws
Wypoczty, wypoczywajcy,
David
PS Oto moje zdjcie w todze i birecie. Ten dumny
badylek obok mnie to Paulie. I ja, i drzewko
przetrwalimy (o dziwo!) ten rok!
***
Wyspa Skye
7 lipca 1913
Drogi Davidzie!
Wygldasz kwitnco! Nie wiem, kto jest dumniejszy
i bardziej wyprostowany Ty czy drzewko. Ciesz si, e
wszystko tak dobrze Ci si ukada.
Twoja siostrzenica musi by urocza i masz szczcie,
e moesz j widywa tak czsto. Mj brat Alasdair
zgin ju kilka adnych lat temu i Chrissie, wdowa po
nim, wyprowadzia si z dziemi do Edynburga. Od
tamtej pory nie widziaam ani jej, ani moich bratankw.
Dwaj pozostali bracia, Finlay i Willie, wci mieszkaj w
domu, wic z tej strony nie zanosi si na adne dzieci (a
przynajmniej Mthair ma tak nadziej!), cho Finlay ma

dziewczyn i zdaje si, e to co powanego, wic moe
ju niedugo. Kate jest bardzo mia; wszyscy trzymamy
kciuki.
Skoro nie wybierasz si na akademi medyczn,
czym bdziesz teraz wypenia czas? Wstpie ju do
Baletu Rosyjskiego? Nauczye si gra na kornecie?
Zacze pisa Wielk Amerykask Powie?
Teraz z pewnoci atwiej Ci mie ukochan, skoro
nie powicasz wieczorw na nauk. Piszesz, e Lara
uczszcza na uniwersytet. Czy to zwyka rzecz dla kobiet
w Ameryce? Wszystkie dziewczta, z ktrymi ja
chodziam do szkoy, mylay wycznie o zampjciu,
wybieraniu zason i w zasadzie pragny jak najszybciej
oprni gow z dziesiciu czy dwunastu lat nauki.
Uwaay, e jestem szalona jak marcowy zajc, skoro
chce mi si czyta ksiki spoza szkolnego kanonu lektur,
a co dopiero wstpi na uniwersytet.
Elspeth
***
27 czerwca 1913
Droga Sue!
Nie, nie wstpiem do Baletu Rosyjskiego. Szczerze
mwic, nie bardzo wiem, co dalej ze sob pocz.

Dopki przyszo planowa mi ojciec, moje ycie byo
poukadane, byem o nie spokojny. A teraz? Przegldaem
w gazecie ogoszenia o prac, zastanawiajc si, c
takiego chciabym robi. Nie wiem nawet, jaki kierunek
obra. Moja matka uwaa za uwaczajce, e szukam
kariery po gazetach i dyskretnie rozpytuje swoje
przyjaciki od bryda, czy nie pojawi si co
szacownego.
Nie, kobiety uczszczajce do collegeu nie s tutaj
zwyk rzecz. Na uniwersytecie Illinois byo kilka
studentek, ale niewiele, a szczeglnie na biologii. Mimo
i uczyy si w collegeu, ograniczay si raczej do
kobiecych dziedzin, takich jak jzyki nowoytne,
literatura, ekonomia domowa. I niestety nie byo wrd
nich ani jednej pani geolog!
David
***
Wyspa Skye
14 sierpnia 1913
Drogi chopcze!
Dlaczeg to takie dziedziny naukowe jak jzyki i
literatura maj by kobiece? Nie cenzuruj Ci,
Davidzie. Wiem, e powtarzasz uniwersaln prawd
aczkolwiek wtpliw. yjemy w czasach, kiedy kobiety

pracuj w zawodach wczeniej dla nas zakazanych. Cho
wci nie s to liczne przypadki, kobiety dowiody ju
swoich
kompetencji
jako
lekarze,
naukowcy,
przedsibiorcy. Teraz, kiedy drzwi s otwarte, dlaczego
wicej kobiet nie spieszy z nich skorzysta? Zamiast tego
zadowalaj si maymi rzeczami, mwic: Kt chciaby
dosta Nagrod Nobla jak Maria Curie? O wiele bardziej
satysfakcjonujce bdzie nauczy si, jak garnirowa
pieczone kurcz. Oczywicie kady powinien mc si
spenia w dziedzinach, ktre go fascynuj, i by moe s
kobiety, ktre naprawd nie pragn si nauczy niczego
wicej ni garnirowania kurczcia czy domowej
ekonomii. Ale dlaczego kobieta, ktra studiowaa chemi
czy geologi, miaaby by mniej zdatna na maonk ni
ta, ktra studiowaa literatur? Nie jestem sufraystk, ale
jeli chodzi o temat kobiety i edukacja, mam tendencj
do irytacji.
Elspeth
***
4 wrzenia 1913
Droga Sue!
Nareszcie, nareszcie pracuj zarobkowo! Znalazem
posad jako nauczyciel biologii i chemii w prywatnej

szkole, tutaj w Chicago. Lara mwi, e przed kocem
semestru wszystkie dziewczta bd we mnie zakochane,
a wszyscy chopcy bd chcieli si ze mn przyjani.
Nie mam dobrej odpowiedzi na pytanie, dlaczego
niektre dziedziny nauki s uznawane za kobiece. Masz
racj, zmierzamy ku bardziej wiatej epoce, ale wci
nam do niej daleko. Jest coraz wicej koedukacyjnych
uczelni, na ktrych kobieta moe studiowa, co jej si
podoba. Moe nawet pj dalej i znale sobie
radykalnie niespotykane zajcie, na przykad naukowca
czy wykadowcy. Ale wci zakada si a nawet
oczekuje e zrezygnuje z tego wszystkiego, kiedy
zostanie matk. Pedagogika i Rwnouprawnienie zawsze
ustpuj Macierzystwu.
To powiedziawszy, musz przyzna, e kobiety
wydaj si o wiele sprawniejsze w wychowaniu dzieci ni
mczyni. Bg wiadkiem, e mj ojciec zupenie nie
daby sobie rady, gdyby on tym zarzdza. Ale dzieci
dorastaj, id wasn drog. Dlaczego kobieta nie miaaby
kontynuowa kariery w pniejszym okresie ycia?
Niemniej masz racj, Sue. Mam nadziej na on, z
ktr bdzie mona porozmawia o ciekawszych
sprawach ni pieczenie kurczt. Na kogo, kto czyta te
same lektury co ja, i zadaje sobie te same pytania. A moe
nawet na kogo, kto ma zupenie przeciwne zdanie, ale
nie stroni od ywej dysputy i kocha mnie mimo wszystko.
David
***
Wyspa Skye
30 wrzenia 1913
Davidzie!
Co takiego, Mj Drogi Chopcze, kae Ci sdzi, i
kobiety s lepsze w wychowywaniu dzieci? Wyglda na
to, e Twoja siostrzenica Ci uwielbia, wic widocznie z
tym dzieckiem robisz co jak trzeba. Nie masz wiary w
swoj zdolno do wychowywania dzieci, do troszczenia
si o nie duej ni przez czas opowiadania bajki?
Elspeth
***
17 padziernika 1913
Droga Sue!
Czy nie zgodzisz si ze mn, e kobiety maj jak
wrodzon cech, co, co pozwala im by matkami? Ja
sam nie wiem, co to jest. Kobiety s o wiele mniej
egoistyczne ni mczyni. Maj w sobie cierpliwo i
szczodro ducha. Kobieta moe sobie zdoby dowoln
liczb dyplomw z domowej ekonomii, ale nawet bez

nauki w collegeu potrafi prowadzi dom i by matk.
David
***
Wyspa Skye
31 padziernika 1913
Davidzie!
Twoje listy przestay by zaledwie przykre; zaczy
mnie wprost doprowadza do furii. adna wrodzona
cecha nie czyni z nas matek czy gospody domowych.
Czy rodzimy si z jak wewntrzn umiejtnoci, ktra
pozwala nam gotowa czy cerowa skarpetki? Sdzisz, e
Wszechmogcy przewidzia, czego bdzie si wymaga
od dwudziestowiecznej ony, i zarezerwowa specjalny
obszar umysu dla pieczenia plackw? Bo, musz Ci
powiedzie, ja nie jestem biega w adnej z tych
czynnoci. Nie umiem gotowa, nie umiem piec plackw,
a ju z pewnoci nie umiem cerowa skarpet. By moe
urodziam si z zaledwie poow mzgu, bez jakiej
niezbdnej czci. Czy to sugerujesz?
Powiadasz, e kobiety, a szczeglnie matki, nie mog
mie w sobie egoizmu. Nie rodz si z tym, a jednak tego
si od nich wymaga. Nikt nie ma mczynie za ze kufla
piwa po caodziennej pracy czy prawa do wycignicia
ng przy ogniu, czy nawet monoci poczytania sobie

rano gazety. Ale jeli matka chce zrobi sobie woln
godzin, by pospacerowa, w spokoju napi si herbaty
czy (Boe uchowaj!) odwiedzi znajom, rozlegnie si
krzyk oburzenia. Matki nie powinny chcie rozdziela si
z dzieckiem. Powinny by pozbawione wszelkich
wasnych pragnie. Dobra matka nigdy, przenigdy nie zje
ostatniego kawaka ciasta.
Nie wiem nawet, czy chc mie dzieci. Nie potrafi
by tak powitliwa. Gdyby malutkie dziecko lgno do
moich ng, nie mogabym chodzi na swoje wyprawy po
grach. Nie mogabym godzinami siedzie i wpatrywa
si w fale, pisa poezji. Nie mogabym ograniczy si do
opdzenia wit tylko kiebaskami i witecznym
puddingiem. Nie mogabym siedzie do pnej nocy i
patrze, jak gwiazdy przesuwaj si po niebie, ani
wstawa wczenie i chodzi po wzgrzach, a soce
wybuchnie nad horyzontem. I nie mw mi, e to wszystko
mogabym robi z gromadk dzieci uczepionych
spdnicy. A ju z pewnoci nie potrafiabym
zrezygnowa z ostatniego kawaka ciasta.
Niezaleno sprawia, e kobieta staje si chciwa.
Elspeth
6 Margaret
***
Edynburg
Pitek, 19 lipca 1940
Kochany Paulu!
Ona znikna.
Rankiem po upadku bomby wrciam do domu z
zamiarem pogodzenia si z ni. Przez ca noc nie
zmruyam oka, bo mylaam o naszej ktni i o tym, jak
mnie odepchna, kiedy te listy wysypay si ze ciany.
odek miaam zawizany na supe.
Ale kiedy weszam do mieszkania, byo puste. W
boazerii wci ziaa dziura, ale wszystkie listy znikny,
co do jednego. I obie moje walizki.
Moja matka, ktra nigdy nie opuszczaa domu na
duej ni par godzin, spakowaa si i odesza. A ja nie
mam pojcia dokd.
Poszam do ssiadw. Sprawdziam w bibliotece.
Trzy razy obeszam park Holyrood. Zajrzaam nawet do
katedry witej Marii, sdzc, e by moe jakim cudem
siedzi w swojej zwykej awie z dwiema walizkami
listw. Ale nikt jej nie widzia. Poszam na Dworzec
Waverleya, mylc, e przecie nie moga wsi do
pocigu, e po prostu siedzi na awce i prbuje zebra si

na odwag. Ale nie. Nie byo jej tam.
Wic oto siedz na powrt w pustym domu, nie
wiedzc, czy mam si martwi czy nie. Jeli Mama chce
sobie zrobi mae wakacje, oczywicie ma do nich prawo.
Potrafi si o siebie zatroszczy. Ale to, jak wygldaa
wczoraj wieczorem, Paul To jej udrczone spojrzenie.
Wygldaa na pokonan, kiedy tak klczaa na pododze.
Nie wiem, gdzie jest, ale wiem, e nie urzdzia sobie
wycieczki nad morze. Dokdkolwiek pojechaa, wiem, e
za czym goni. Za wspomnieniami, alami, przeszoci.
Nie mam pojcia.
Jestem jednak pewna, e to ma zwizek z listem
Amerykanina do jakiej Sue. Zawsze lubiam
rozwizywa zagadki. Czy i t mam si zaj?
Pozdrawiam Ci serdecznie,
Margaret
***
21 lipca 1940
Kochana Maisie!
Mam nadziej, e ten list dotrze do Ciebie, zanim
wyruszysz na poszukiwanie przygody. Zawsze pragna
by detektywem. Pamitasz, jak kiedy zeszlimy na
czworakach cae Bonia przy wietle ksiyca w
poszukiwaniu psa Baskervillew? Bylimy wtedy tacy

dziecinni.
Sam bardzo chciabym zazna odrobiny przygd.
Wci jestem uziemiony, dopki nie wydobrzeje mi
nadgarstek. Wic zamiast lata, siedz tutaj i snuj si po
lotnisku. Czy mog by Twoim Watsonem?
Mam jednak nadziej, e Twoja zagadka bezpiecznie
zabierze Ci z Edynburga. Babcia nie wspominaa
sowem o nalotach na miasto, cho znajc j, staa pewnie
na schodach i wygraaa pici przelatujcym frycom.
Teraz, kiedy ju wiem, e prawdziwe bomby spadaj na
miejsca, gdzie gralimy w palanta, mam nadziej, e
pojedziesz gdzie indziej.
By moe Twoja Mama wpada na taki sam pomys.
Nie martw si o ni, Maisie. Jest rwnie twarda jak moja
babcia. Nic jej nie bdzie.
Uwaaj na siebie, moja sodka dziewczyno.
Twj Paul
***
Edynburg
roda, 24 lipca 1940
Kochany Paulu!
Pomylaam, e jeli kto potrafi rzuci troch wiata na pierwszy tom ycia Mamy, to moja kuzynka
Emily. Ona zna Mam duej ni ja. Wziam ten jeden

poky list do jej domu i midzy stertami prania i
parujc bali powiedziaa mi wszystko, co wiedziaa.
Czyli niewiele.
Pamita, e mieszkaa u Mamy w czasie ostatniej
wojny. Ciocia Chrissie odesaa dzieci z miasta dla
bezpieczestwa po nalocie zeppelinw. Nawet wtedy byy
ewakuacje. W ich przypadku a na wysp Skye.
Wci nie mog uwierzy, e moja matka, ktra
nigdy nie zasza dalej ni do rogatek Edynburga,
mieszkaa kiedy na Zachodnich Wyspach! To aden
sekret opowiadaa mi historie o swoim dorastaniu, o
tym, jak biegaa po zboczach w poszukiwaniu skrzatw
a mimo to uwaaam j zawsze za edynburk z krwi i
koci. Ale spdzia tam ca wczesn modo. Nic wic
dziwnego, e ma list ze Skye.
By tam jaki skandal z dziewczyn i naszymi
dwoma wujami. Moe ta dziewczyna miaa na imi Sue?
Emily nie moga sobie przypomnie. A do babci nie mog
napisa w tej sprawie, bo ona czyta i pisze tylko po
gaelicku. Emily zasugerowaa, ebym napisaa do wuja
Finlaya, ktry mieszka w Glasgow.
Wiedziaam, e moja matka miaa trzech braci (po
mierci ojca Emily ju tylko dwch), ale nigdy wiele o
nich nie mwia. Tyle tylko e Alasdair by
najbystrzejszy, Willie najbardziej pyskaty, a Finlay co
straci i nigdy nie wrci. Tej ostatniej sprawy Mama
nigdy nie rozwijaa bardziej szczegowo. Mwia tylko,
e Finlay mia w sobie tyle gniewu, e nie potrafi go

pomieci, i odszed.
Emily nigdy by si nie dowiedziaa, e Finlay w
ogle jest w miecie nikt nie wiedzia, dokd si uda po
opuszczeniu Skye ale ktrego dnia, wiele lat temu, na
zakupach mina czowieka, ktry wyglda zupenie jak
jej papa, Alasdair. Bya maa, kiedy zgin, ale ciocia
Chrissie trzymaa przy ku ich lubn fotografi. Emily
dogonia tego czowieka, nie wiedzc, czego si
spodziewa, rzucia mu nazwisko swojego papy i
osupiaa, kiedy si okazao, e to modszy brat Alasdaira.
Nie byo to jednak serdeczne spotkanie. Wuj Finlay
mocno ucisn jej do, przekaza najlepsze yczenia i
powiedzia par innych zdawkowych banaw, a potem
ruszy swoj drog. Gdyby Emily natychmiast nie
pobiega szuka ksiki telefonicznej i nie dowiedziaa
si, e ma adres w Glasgow, znw przepadby bez wieci
po tym jednym przelotnym spotkaniu.
Dzikuj Bogu, e stworzy ciekawo, bo bez niej
pewno nie zebraabym si na odwag, by napisa do
wuja, o ktrego istnieniu nawet nie wiedziaam. I to wuja
o niezbyt miym charakterze, jeli wierzy plotkom. ycz
mi szczcia!
Z wyrazami mioci,
Margaret
7 Elspeth
***
Wyspa Skye
5 listopada 1913
Davey!
Przeczytaam ponownie to, co wysaam Ci w
zeszym tygodniu, i pisz szybko jeszcze raz, zanim
zdysz mi odpowiedzie. Cho wci obstaj przy
wszystkim, co napisaam w poprzednim licie, auj, e
nie ujam tego nieco agodniej.
Uwaam, e mylisz si, twierdzc, i kobiety maj w
sobie t mityczn, wrodzon matczyno. Ale, Davey,
jeste jeszcze mody. Wci o tym zapominam. Nie
zaznae jeszcze maestwa, nie masz wasnych dzieci.
Oczywicie moe si zdarzy, e nie zmienisz pogldw
przez reszt ycia, ale w tej chwili nie mog mie o nie do
Ciebie pretensji. Przepraszam, e tak wiele od Ciebie
wymagaam.
No! I zrobione. Powiniene wiedzie, e nieczsto
przepraszam czy cofam sowa wypowiedziane w gniewie.
A piszc nieczsto, mam na myli nigdy. Mam
nadziej, e nie gniewasz si na mnie zanadto.
Elspeth
***
22 listopada 1913
Droga Sue!
Nie bardzo wiedziaem, jak Ci odpisa, wic bardzo
si ciesz, e napisaa jeszcze raz. Naprawd nie miaem
zamiaru Ci urazi. W moim yciu jest niewiele kobiet.
S matka i moja siostra Evie, dwie najbardziej
kompetentne kobiety, jakie znam. Evie nie moga si
doczeka dnia, kiedy na wiat przyjdzie jej pierwsze
dziecko, i jako po prostu wiedziaa, jak trzyma i karmi
Florence. A trzecia kobieta w moim yciu, Lara,
niecierpliwie liczy dni do chwili, kiedy zacznie prowadzi
wasny dom. Przysigam, ta dziewczyna marzya o
wyprawach lubnych i jadospisach proszonych kolacji
jeszcze w pokoju dziecinnym.
Pewnie zainteresuje Ci informacja, e jestem
oficjalnie zarczony! Bardziej oficjalnie ju si chyba nie
dao. Miaem pewne romantyczne wyobraenia o padaniu
na kolano i ofiarowaniu pery oprawnej w zoto, ale Lara
spojrzaa na mnie, na piercionek, i grzecznie poprosia o
obrczk wysadzan brylantami. Lubi si ni chwali,
jakby mwia On co prawda nie jest lekarzem, ale jako
si urzdzimy. Nie mamy jeszcze konkretnych planw
co do samego lubu, ale sdz, e bdzie to do dugie

narzeczestwo. Larze zostao jakie dwa i p roku do
skoczenia studiw, a ja nie miabym odciga jej od
szkolnej pracy myl o lubie. Nie mog liczy na nic
skromnego czy subtelnego, jeli bd go planowa Lara i
moja matka.
C, przed lubem powinienem chyba zobaczy
troch wiata, skoro zostao mi ledwie par lat stanu
kawalerskiego. Moe powinienem odwiedzi w
Oksfordzie Harryego, tego uprzejmego przyjaciela, ktry
przysya mi Twoje ksiki. Niemal skoczy ju swoje
studia, a mnie kroj si ferie po skoczonym semestrze.
Kiedy bd mia ju obrczk na palcu, czasy swobody
zapewne przemin!
David
***
Wyspa Skye
13 listopada 1913
Davidzie!
Tak si ciesz, e si na mnie nie pogniewae. By
moe wyda Ci si to zabawne, ale nie mam wielu
przyjaci, a ju na pewno niewielu, ktrzy czytaj
poezje, jed na krowach czy nosz szkaradne kraciaste marynarki. Dlaczego wci piszesz listy do obkanej
Szkotki z jakiej odludnej wyspy na Atlantyku? By moe

zabrzmi to okropnie sentymentalnie, ale brakowaoby mi
Twoich listw, gdyby przestay przychodzi.
Oficjalne zarczyny? Prosz, prosz, dorastasz, drogi
chopcze. Cho moe powinnam Ci poyczy mj
przewodnik po skaach i mineraach, skoro wzie Per
za Diament.
Zdaje si, e do listy spraw, do ktrych podchodzisz
bez lku, musimy doda zobowizanie, mj ty dzikusie.
Czy jest co, co Ci przeraa? Z pewnoci nie
uniwersytecka administracja. Moe ojciec?
Ja w tej chwili boj si, e wyjdzie mi atrament, nim
skocz ten list. Okropne stare piro!
Najprawdopodobniej paczka dojdzie dopiero po
Boym Narodzeniu, ale zrobiam dla Ciebie mj sawetny
witeczny pudding (w miniaturze). Jedz go z radoci i
miej cudowne wita.
Elspeth
***
12 stycznia 1914
Szczliwego Nowego Roku, Sue!
Mwia prawd, rzeczywicie Twj witeczny
pudding jest przepyszny! Przypomina keks, ktry moja
matka upiera si piec nam na kade Boe Narodzenie. Ta

kobieta przez cay rok nie przestpuje progu kuchni,
chyba e dla wprowadzenia jakich zmian w menu w
ostatniej chwili. Co roku jednak, kiedy zbliaj si wita,
przywdziewa obszyty koronk fartuszek, mniej wicej tak
samo skuteczny jak bibukowa serwetka, i wygania z
kuchni cay personel. Wyania si wiele godzin pniej, z
umczonymi wosami, smug melasy na policzku i z
byskiem w oku, ktry mona przypisa jedynie
kosztowaniu brandy, a w doniach triumfalnie trzyma
keks. Zwykle ma on wygld, tekstur i smak brukowca,
ale w Wigili wszyscy musimy zje po solidnym
kawaku.
Jak rado mielimy w tym roku, Sue, jedzc Twj
przepyszny witeczny pudding. Evie i Hank koniecznie
chcieli oglda przysane przez Ciebie pudeko, by si
upewni, e nie ukrywam przed nimi dokadki. Nawet
ojciec baga o jeszcze. Kiedy Mama z min zazdrosnej
kochanki spytaa, jak Twj pudding ma si do jej keksu,
wszyscy zapewnilimy j pospiesznie: O, witeczny
pudding jest smaczny, ale bardzo no wiesz
brytyjski. Interpretacj, co to moe znaczy,
zostawilimy jej.
Czy miaa spokojne wita? Dostaa w tym roku
kolejne czajniki? Ja z przykroci stwierdzam, e mnie
wity Mikoaj nie zostawi czajnika, dostaem za to
doskona rakiet tenisow. Nie mog si doczeka, kiedy
stopnieje nieg i bd mg j wyprbowa. Evie wyhaf-
towaa mi pikn zakadk z napisem Ksika jest

niczym ogrd noszony w kieszeni, a ojciec sprezentowa
mi zegarek, zote cacko na grubej dewizce. Powiedzia
mi, e by to zegarek jego ojca, a wczeniej ojca ojca.
Davidzie, teraz, kiedy jeste mczyzn powiada i
obrae kierunek w yciu, bdziesz potrzebowa czego,
co pomoe ci znale drog. Wiesz, dokd i, a teraz
bdziesz take wiedzia kiedy. Caa ta przemowa bya
do cikostrawna, ale mama ocieraa oczy i nawet Evie
pocigaa nosem. Zegarek jest pikny, ale kojarzy mi si z
dziadkiem. Miaem nadziej na zegarek na rk, ktry
mgbym nosi przy wspinaczce, jedzie samochodem i
rowerem, i z ktrym nie wygldabym jak jaka
dziewitnastowieczna posta.
Tato by przez wita do miy, ale moesz mie
racj: jeli kto mnie przeraa, to chyba tylko mj ojciec.
Ostatecznie postawiem mu si i nie poszedem na
medycyn, ale gdybym przez ostatni semestr nie radzi
sobie tak marnie, nie poszoby mi tak atwo. Mimo caej
tej przemowy, e staem si mczyzn, wci
mieszkam pod jego dachem, jak dziecko, i przestrzegam
jego zasad. A on nie aprobuje niczego, co robi, ani
nikogo, z kim to robi.
Zawsze wydawao mi si mieszne, e mj przyjaciel
Harry bodaj jedyna osoba, ktr ojciec powinien
aprobowa jest tak naprawd najbardziej nielubiany.
Harry to jeden z moich najwczeniejszych kolegw. Jako
dzieci chodzilimy razem do szkoy, lczelimy nad
atlasami anatomicznymi ojca (a dokadniej nad stronami

traktujcymi o kobiecej anatomii), chodzilimy razem na
pierwsze randki, wyznajc zasad w kupie raniej.
Rodzina Harryego obracaa si w tych samych krgach
towarzyskich, sam Harry wanie koczy medycyn, jest
wspaniay pod kadym wzgldem i nienagannie
uprzejmy. Jakie mj ojciec widzi w nim wady?
Podejrzewam, e bystrym umysem mona wada
jak ostr broni, a Harry potrafi jasno wyraa
dezaprobat dla snobizmu, jaki znajduje na wielu
spotkaniach towarzyskich, do ktrych jestemy
przymuszani. Ma szczcie, e wikszo ludzi, z ktrych
drwi, nie chwyta jego sarkazmu i cierpkiego poczucia
humoru, bo z pewnoci nie byby zapraszany tak czsto.
Mino par adnych lat, od kiedy wyjecha do Oksfordu.
Pisujemy do siebie oczywicie nie tak czsto jak Ty i ja
ale nie mog si ju doczeka, kiedy go zobacz.
A oto gwiazdkowy prezent dla Ciebie, droga Sue.
Marmurkowe piro, eby ju zawsze moga do mnie
pisa.
Byle do wiosny,
David
***
Wyspa Skye
28 stycznia 1914
Mamy ju 1914 rok, a wiat si jeszcze nie skoczy!

Davey, wprowadzie mnie w bd! To piro wcale
nie jest marmurkowe, wyglda jak prawdziwy szlachetny
kamie, ykowany czarno i czerwono, niczym
polerowany kawaek jaspisu. Czy mona byo znale
lepsze piro dla przyszej pani geolog?
Pod choink dostaam komplet kolorowych kred do
rysowania, ale reszta prezentw bya aonie praktyczna:
skarpety, trzy nowe yki, wielka balia. Rakiety tenisowe?
Nigdy nie graam w tenisa, ale rakieta z pewnoci jest
bardziej ekscytujca ni balia.
Elspeth
***
14 lutego 1914
Droga Sue!
Wanie wrciem z narciarskiej wycieczki do
Ishpeming w Michigan z paroma przyjacimi i dlatego
odpisuj Ci z opnieniem. Po powrocie czeka na mnie
nie tylko list od Ciebie, ale take od Harryego.
Zaproponowa, ebym przypyn do Anglii na swego
rodzaju poegnaln podr po Brytanii; potem
mielibymy razem wrci do Stanw. Nie znam jeszcze
dokadnej marszruty, ale Harry wspomina, i chciaby w
tej wdrwce zahaczy o Edynburg. To pewnie szalony

pomys, ale, Sue, powinna si ze mn spotka! Wiem,
pomys troch z kapelusza, ale masz czas do czerwca, by
wymyli sposb, jak wsi na ten swj prom. Mog
zasugerowa spor ilo whisky?
Wszystkiego najlepszego z okazji Dnia witego Walentego!
David
***
Wyspa Skye
10 marca 1914
Davidzie!
Czy Ty do reszty oszala? Mylisz, e zdoasz
dokona tego, czego nie dokonali wszyscy moi krewni i
przyjaciele? Przez cae ycie nikt nie zdoa wsadzi mnie
na d, a Ty sdzisz, e odniesiesz sukces, gdzie inni
ponieli porak? Sdzisz, e David jest bardziej kuszcy
ni progi uniwersytetu? Rety, ale Ty jeste pewny siebie!
Elspeth
***
26 marca 1914
Sue!
Zapominasz, e mj ojciec jest lekarzem. Mam eter.
David
***
Wyspa Skye
11 kwietnia 1914
Drogi chopcze!
Na pewno nie do.
E.
***
28 kwietnia 1914
Droga Sue!
Plan poszed w ruch! Trasy podry ustalone, bilety
kupione, pokoje w hotelu Langham w Londynie
zabukowane i ja jestem gotw wsi na moj dk.
Pytanie brzmi, droga Sue, czy i Ty jeste gotowa?
Z pewnoci jeste rwnie ciekawa jak ja, kto kryje
si po drugiej stronie tej papierowo-atramentowej

znajomoci. Jeste naukowcem i artystk, realistk i
marzycielk. Ciekawo to Twoje drugie imi.
David
***
Wyspa Skye
6 maja 1914
Drogi Davidzie!
Ot mino ju sporo czasu, od kiedy widziaam
swoj bratanic i bratankw mieszkajcych w Edynburgu.
Z pewnoci bd zachwyceni odwiedzinami cioci, nie
sdzisz?
Z nastpnym listem spodziewam si obiecanego
eteru. Paru wiader.
E.
***
21 maja 1914
Sue!
Zamilknij, moje rozszalae serce! Czy to moe by
prawda? Sue stawi czoo oceanowi? Dla mnie?

Jeli wszystko pjdzie dobrze, powinnimy przyby
do Edynburga szesnastego. I wiem, e nie bd w stanie
czeka ani dnia duej. Siedemnastego w poudnie?
Katedra witej Marii na placu York?
Trzymam kciuki i wszystkie inne palce,
David
TELEGRAM
G. 17.55 EDYNBURG 25
18 CZERWCA 14
E. DUNN WYSPA SKYE
CZEKAEM W KATEDRZE JAK UMWIONE
STOP
GDZIE JESTE PROSZ ODPOWIEDZ STOP
DAVID HOTEL CALEDONIAN
***
Liverpool, Anglia, Zjednoczone Krlestwo
22 czerwca 1914
Co si stao, Sue? Mylaem, e bylimy umwieni.
Czyby prom jednak Ci przers? Masz szczcie, e nie
mam w zwyczaju dugo ywi urazy. Zdajesz sobie
jednak spraw, e jeste mi winna przynajmniej
wyjanienie! I to takie, w ktrym nie bdzie mowy o
wciekym koniu morskim.
Podr bya kapitalna. Harry i ja mamy cae lata do

nadrobienia. Nie by najpilniejszym korespondentem, i ja
zreszt te, co moe Ci zaskoczy. Ty zdajesz si
inspirowa we mnie co wyjtkowego, co sprawia, e
nigdy nie kocz mi si tematy.
Harry znalaz sobie sympati, Minn, skromn mod
dam, ktra pisuje przesodkie wiersze. Poznaem j:
bardzo grzeczna, ale nieza flirciara. Przez poow czasu
konwersowaa z nami o pogodzie i cenach herbaty, a
przez drug poow usiowaa zdyba Harryego sam na
sam w licznych zakamarkach wielkiego domu jej
rodzicw. Ma zaledwie osiemnacie lat, wic cho
wszystkie inne czci anatomii mwi mu co innego,
zdoa zachowa na tyle chodn gow, by jeszcze si nie
owiadcza. Wraca do Stanw, by zacz studia
medyczne i zaoy konto oszczdnociowe. A
tymczasem ma nadziej (cho nie nazbyt arliw!), e
Minna wyrobi w sobie cho jedn umiejtno czy te
hobby poza wmanewrowywaniem go do sypialni przy
kadej moliwej okazji. Harry nie liczy zbytnio na to, e
pozostanie wierna, niemniej wypilimy toast za to, by
cho sprbowaa.
Miasta, ktre odwiedzalimy, byy przeliczne,
szczerze mwic jednak, mgbym sobie siedzie w
Urbana i miabym si rwnie dobrze, byle tylko mie
Harryego do towarzystwa. Czy to brzmi nadmiernie
sentymentalnie? Zacz pali fajk i pisa poezje (czy
wszyscy s ju dzi poetami?). Poza tym wci jest tym
samym Harrym i czulimy si jak mali chopcy. Jestem

pewien, e przy niejednej okazji tak si te
zachowywalimy.
Przygotowujemy si do wejcia na statek, ale
chciaem napisa jak najszybciej, by wysa to jeszcze z
Wielkiej Brytanii. Mam kilka pamitek do kupienia przed
odjazdem. Spytaem Florence, jaki podarek mam jej
przywie z podry, i stanowczo zadaa angielskiego
kucyka. Nie sdz, by kucyk zmieci si w mojej kajucie
(oto, co musz znosi, pyn drug klas!), ale jak
mgbym odmwi probie mojej ulubionej dziewczynki?
Harry chce wysa jeszcze jeden telegram do Minny i
zaoferowa, e podrzuci mj list na poczt, wic na razie
kocz. Bd wyglda listu penego arliwych
usprawiedliwie i pokornych przeprosin! Koniec
sekretw, Sue!
David
***
Wyspa Skye
3 lipca 1914
Davidzie!
Musz przyzna, e byam zdumiona, kiedy list od
Ciebie przyszed tak szybko; potem zauwayam, e
wysae go z Anglii, wic nie mia do pokonania tak
dugiej drogi jak zwykle.

Masz wszelkie prawo gniewa si na mnie, Davey.
Bylimy umwieni. Boe, przepyne ocean, eby si ze
mn spotka. Ja musiaam tylko przepyn promem
przez zatok.
Jak mam wymwk, pytasz, majc do tego pene
prawo. Mj stary lk byby bardzo porczn, z pewnoci.
Niestety jednak, moje obawy w tym wypadku s jeszcze
mniej powane, by moe nawet prymitywne. Boj si, e
jeli si spotkamy, uleci caa tajemniczo. Moemy nie
dogadywa si tak dobrze jak na papierze. Bo jeli nasza
rozmowa twarz w twarz nie bdzie toczy si tak
gadko?
Czekae w katedrze witej Marii, by pozna idea
Elspeth Dunn. Nie chciaam, by rozczarowa si
oryginaem. Bo co by byo, gdyby uzna mnie za zbyt
nisk? Za star? Albo nie spodobaby Ci si dwik
mojego gosu? Ja chc tylko utrzyma status quo, w
ktrym jestem tajemnicza i, mam nadziej, interesujca.
Mimo to naprawd zamierzaam si zjawi. Uwierz
mi, Davey.
Skoro ju i tak wiesz, e mam przed Tob jakie
tajemnice, to przyznam ci si do jeszcze jednej. Ale t
zachowam dla siebie jeszcze przez jaki czas, bo wiem, e
nie bdziesz mg przesta si mia, kiedy ju to
usyszysz.
Harry sprawia wraenie wspaniaego przyjaciela.
Powiedziaabym, e mam nadziej kiedy go pozna, ale
to chyba niemoliwe, dopki nie poznam Ciebie a to ju

przerabialimy!
Elspeth
PS Mam szczer nadziej, e nie wszyscy zostali
poetami, bo inaczej bd bezrobotna!
***
15 lipca 1914
Sue, Sue, Ty zabawna istoto. Nigdy nie zastanowia
si nad tym, e moe i mnie drcz te same obawy?
Unikanie spotkania twarz w twarz byo raczej w moim
interesie. Nie zobaczya, jakie mam wielkie stopy ani
jaki jestem niezdarny poza tanecznym parkietem. Sdz,
e teraz masz o mnie dobr opini (moe poza moim
gustem do marynarek). Wszak jestem diabelnie
przystojny. Piekielnie inteligentny. Dowcipny i byskotliwy. Dlaczego miabym naraa t opini na szwank?
Wszystkie te iluzje mogyby znikn w chwili naszego
powitania. Ale dla tej ulotnej szansy poznania Ciebie
wszystkie te niepokoje bledn w porwnaniu z ni.
Czekalimy ile ju, dwa lata? (mwi to z odrobin
nonszalancji, jakbym nie przechowywa kadego listu,
jaki mi przysaa). Czy naprawd po tak dugim czasie
jest jeszcze midzy nami jaka tajemnica? Wyznalimy
sobie najgbsze lki, tajemnice, pragnienia. Ja Ci znam,

Sue, i myl, e Ty rwnie znasz mnie. I gdybym mwi
te sowa, siedzc przed Tob, mam nadziej, e nie
byyby mniej znaczce tylko dlatego, e nie spodobaby
Ci si mj rodkowo-zachodni akcent.
Sue, pomyl o chwili, kiedy dwoje ludzi zawiera
now znajomo. Musz przebrn przez wszystkie
powierzchowne nonsensy, ocen akcentw i kraciastych
marynarek. Przez wzajemne taksowanie wygldu. Kiedy
ju uznaj si za godnych znajomoci, mog tak
naprawd zacz si poznawa, wypuszcza pierwsze
niemiae umysowe sondy. Dopiero wtedy dowiaduj si,
co napdza t drug osob do ycia co pobudza j do
krzykw przestrachu, do miechu, do drenia. Ty i ja
mamy szczcie. Nigdy nie musielimy zawraca sobie
gowy t pierwsz czci, wizualn ocen. Przeszlimy
wprost do interesujcego etapu. Do wzajemnego
poznawania gbi i horyzontu naszych dusz.
Nie wiem, jak Ty, ale ja przyjmuj to z ulg. Mam po
dziurki w nosie martwienia si, co myl ludzie na temat
mojej aparycji: czy wygldam do dorole, do
szacownie i co tam jeszcze. O to, eby zawsze by
uprzejmym i nie robi znudzonej miny. Kiedy do Ciebie
pisz, nie musz dba o te wszystkie nonsensy. Nie musz
si przejmowa moimi wielkimi stopami. Mog pozby
si usek (jeli wybaczysz t kukurydzian metafor) i
odsoni lnice, te ziarna moich snw, pasji, lkw.
S twoje, Sue, chrup ze smakiem! Przepyszne z odrobin
soli.
Teraz, po tym wywodzie, musisz mi zdradzi swj
nowy sekret. Obiecuj, e nie bd si mia. A
przynajmniej nie na tyle gono, by usyszaa mnie z
Chicago
Zaczynam przysypia, wic wyjem zegarek. Nie
przyznam Ci si, jak pna jest godzina, ale na ulicach od
dawna panuje cisza. Mam nadziej, e pisz lepiej ni ja
w tej chwili!
David
***
Wyspa Skye
18 sierpnia 1914
Davey!
Dokd zmierza ten wiat?
Osiem tygodni temu staam na przystani i zbieraam
odwag, by wsi na prom. Wpatrywaam si w
horyzont, wiedzc, e jeli wyrusz na jego spotkanie i na
spotkanie z Tob, wszystko si zmieni. Niekoniecznie
przez sam podr, ale przez wyruszenie w ni. Kobiety
takie jak ja nie przepywaj na drugi brzeg, by spotyka
si z fascynujcymi Amerykanami. Czekaj w domu, a
powrc odzie ich mw.
Wrciam wiec do swojej chaty, by jeszcze raz
przeczyta Twoje listy i udawa, e wcale nie

rozwaaam wejcia na ten prom. By czeka na powrt
Iaina, ktry owi ledzie gdzie na Morzu Szkockim. By
wymyli, jak mu powiedzie, e po tylu latach jestem
w ciy.
Tego dnia, kiedy wrci do domu, wieszaam pranie
w ogrodzie, stojc po kostki w bocie. Wszed przez
furtk, rzuci worek i powiedzia ponuro: Mamy wojn.
Wszystko zrobio si lodowate, Davey, zapomniaam
o swojej nowinie. Spytaam, kogo ma na myli, mwic
my, ale on tylko wrczy mi gazet.
Cztery dni wczeniej Wielka Brytania wypowiedziaa
wojn Niemcom. Kiedy ja siedziaam sama w chacie,
czytajc stare listy i szukajc odwagi w sercu, wiat
poszed na wojn.
Iain powiedzia, e pjdzie si zacign, jak tylko
si spakuje. Ledwie wrci do domu i znw znika. I po
co? Co kae mu myle, e ta wojna ma cokolwiek
wsplnego z nim? Z nasz wysp? Z nami? Nasz wiat
ju znikn powiedzia. Nie zdoam go odzyska, ale,
niech mnie diabli, sprbuj zadba o to, eby reszta nie
posza w drzazgi.
By taki spokojny, Davey. Pamitam, e spojrzaam
nad jego ramieniem, kiedy mwi, i zauwayam lecc
mew, jakby czas zwolni bieg. Nawet owce ucichy. Caa
wyspa zwolnia, by wysucha jego owiadczenia. Jakby
miao jaki sens! A ja poczuam bl gboko w piersi;
byam pewna, e wanie pka mi serce.
Pniej tego dnia odkryam, e straciam dziecitko,

ktre nosiam w sobie. Dziecitko, o ktre nie prosiam,
ale ktre, Bg mi wiadkiem, nie byo niechciane.
Zdyam przywykn do tej myli, a teraz znikno,
pozostawiajc po sobie jedynie uczucie pustki. By moe
przez cay czas miaam racj. By moe wszechwiat
nigdy nie wyznaczy mi roli matki. Tak po prostu
straciam ma, dziecko i spokojny wiat, ktry znaam.
W kolejnym tygodniu Iain pomaszerowa z Finlayem i
innymi ochotnikami na szkolenie.
Och, Davey, potrzebuj listu od Ciebie. Potrzebuj
dobrego sowa, zabawnego sowa, Twojego zdjcia w
miesznej kraciastej marynarce. Musz zapomnie, e to
wszytko si dzieje.
Elspeth
8 Margaret
***
Edynburg
roda, 24 lipca 1940
Szanowny Panie!
Prosz mi wybaczy ten niespodziewany list. Nie
jestem nawet pewna, czy pisz do waciwego Finlaya
Macdonalda.
Mam powody sdzi, e moe Pan by moim wujem.
Moja matka to Elspeth Dunn, niegdy zamieszkujca na
Skye, obecnie w Edynburgu. Adres ten podaa mi moja
kuzynka Emily Macdonald (crka Alasdaira), ktra
spotkaa Pana kiedy w Glasgow. Ja osobicie nigdy nie
miaam przyjemnoci pozna adnego ze swoich wujw i
bardzo chciaabym zapozna si z Panem.
Czy mog do Pana napisa?
Margaret Dunn
***
Glasgow
25 lipca 1940
Margaret!
Czy ju tego nie zrobia?
Finlay Macdonald
***
27 lipca 1940
Kochana Maisie!
Znowu latam! I najwysza pora. Tu, na poudniu,
bombarduj nas na caego. Siedzenie na ziemi
doprowadzao mnie do szau. A jak tam u Was, w
Edynburgu?
Wysaa list do wuja? Czy ju ci odpisa?
Causy,
Paul
***
Edynburg
Poniedziaek, 29 lipca 1940
Kochany Paulu!
Odpisa. W pewnym sensie. I, jak sdz, to, i mi nie
zaprzeczy ani nie zignorowa mnie cakowicie,

potwierdza, e jest tym Finlayem Macdonaldem, o
ktrego nam chodzi. Kiedy go zapytaam, czy mog do
niego napisa, odpowiedzia tylko Czy ju tego nie
zrobia?. To musi by mj wuj. Ma ten sam jadowity
dowcip co Mama.
Nie napisz do niego wicej. Wayabym kade
sowo, by mie absolutn pewno, e go nie wydrwi, a to
o wiele za duo kopotu. Dlaczego nie mog mie
zaginionego wuja, ktry czyni mnie swoj jedyn
spadkobierczyni albo obdarowuje mnie bezcenn
kolekcj artefaktw z Mrz Poudniowych, jak w
ksikach? Albo przynajmniej mieszka w azylu dla
obkanych. Jestem pewna, e czytaam kiedy tak
histori. Azyl dla obkanych jeszcze bym jako zniosa.
Ale uszczypliw odpowied? Raczej nie.
Margaret
PS Nie pytaj o Edynburg. Tysicfuntowa bomba w
Albert Dock, pociski zapalajce wzdu torw
kolejowych i w Granton. Gdyby Mama bya tutaj,
zdruzgotaoby j to. A teraz musz si martwi i o Ciebie.
Prosz Ci, bd ostrony.
***
31 lipca 1940
Kochana Maisie!
Gdzie to zamiowanie do przygd, ktre tak kocham?
Gdzie ciekawo, ktra znajduje si za nastpnym
pagrkiem, ch rzucenia si gow naprzd w kad
sytuacj, jeli tylko jest szansa na choby chwil
oszoomienia? Zawsze mwi chopakom z bazy, e
gdyby moja narzeczona bya mczyzn, w powietrzu
pobiaby ich wszystkich na gow.
O mnie si nie martw ani przez sekund. Trzymam w
kieszeni twoje zdjcie i kiedy patrz w Twoje liczne
oczy, wiem, e jestem najwikszym szczciarzem na
wiecie.
Zdajesz sobie spraw, e jego niech do udzielenia
prawdziwej odpowiedzi sugeruje jeszcze ciekawsz
histori. Dalej, Sherlocku, dalej! Gra si toczy!
Causy,
Paul
***
Edynburg
Pitek, 2 sierpnia 1940
Kochany Paulu!
Zrobi to. Dla Ciebie. Ale tylko dla Ciebie.
Maisie
***
Edynburg
Szanowny Panie!
Czy moe powinnam pisa Wuju?
Musz przyzna, e odpowied Wuja bya dla mnie
zagadk. Czy chcia mnie Wuj zby? Zniechci? Czy
byo to milczce przyzwolenie na kolejny list?
Prosz, mam tyle pyta na temat mojej Matki; tyle
spraw, o ktrych nigdy mi nie mwia. Nie musi Wuj
spotyka si ze mn na herbacie ani przychodzi na mj
lub. Prosz ledwie o par chwil na napisanie listu i
odpowied na pytania dotyczce Matki. O wypenienie
pustych miejsc z pierwszego tomu jej ycia.
Margaret Dunn
***
Glasgow
3 sierpnia
Margaret!
Czy nie braa pod uwag, e Twoja Matka zamkna

ten tom nie bez powodu?
I znw, czy nie braa pod uwag, e czowiek
samotny moe nie chcie, by zakcano mu spokj?
Uwierz mi, nie chciaaby usysze tego, co mam do
powiedzenia na temat Elspeth. Czasami nawet dugie lata
nie s w stanie wymaza rozczarowania.
Finlay Macdonald
***
Edynburg
Poniedziaek, 5 sierpnia 1940
Drogi Wuju!
Nie zamierzaam rozdrapywa starych ran.
Naprawd. Nie chc te wtyka nosa w wasze osobiste
sprawy. Chc tylko lepiej pozna moj Matk. I wierz,
e Wuj jest rwnie ciekaw jej obecnej, jak ja jej
wczesnej. Inaczej nie dostaabym odpowiedzi.
Dwukrotnie.
Wic aby odwdziczy si za Wuja przewidywan
uprzejmo, powiem Wujowi co o mojej Matce za
kadym razem, kiedy Wuj co mi opowie. Co za co.
Szczerze oddana,
Margaret Dunn
***
Glasgow
6 sierpnia
Margaret!
Co za co. W okopach mawialimy yj i daj y
innym. Kiedy Szkopy nie strzelali, i my nie strzelalimy.
Dawalimy im kilka chwil spokoju, a oni w zamian
dawali odrobin wytchnienia i nam. Oczywicie
dowdztwo tego nie pochwalao. Kazali nam strzela
pierwszym, wiecznie trzyma wroga w pogotowiu.
Przekona go, by da nam spokj.
Jeste upart dziewczyn. Musz Ci to przyzna. Jak
Elspeth. Bya uparta jak mao kto, cho w domu z trzema
chopakami pewnie musiaa taka by.
Co za co. Nigdy nie uwaaem, e dowdztwo ma
racj.
Finlay Macdonald
9 Elspeth
***
10 wrzenia 1914
Droga Sue!
Bardzo chciabym zna jaki dobry art czy zabawn
historyjk, by Ci j opowiedzie.
Miaa jakie wieci od ma? Wiesz ju, czy
wysyaj go na kontynent? Moesz by spokojna
przynajmniej o to, e na Skye jeste bezpieczna. I jestem
za to wdziczny Bogu.
Sue, by moe, mwic to, zami etykiet, ale serce
pka mi na wie, e stracia dziecko. Chciabym zna
waciwe sowa na pociech, ale wiedz, e one s w moim
sercu.
Nie mam wicej swoich zdj w tej kraciastej
marynarce, ale obiecuj, e kiedy nastpnym razem kupi
sobie jakie mieszne wierzchnie okrycie, bdziesz
pierwsz osob, ktrej wyl fotografi. Niemal kusi
mnie, by wyj w tej chwili i kupi sobie jakie specjalnie
dla Ciebie, jeli tylko wywoa to Twj umiech.
Wiesz, nigdy wczeniej nie wspominaa o swoim
mu. Niby wiedziaem, e jeste matk, skoro kazaa
tytuowa si Pani, nie Pann, ale nigdy o nim nie

pisaa. Zabawne, bo rozmawialimy w zasadzie o
wszystkim innym.
Prosz, informuj mnie na bieco. Mog czyta
doniesienia gazetowe, ale std, zza oceanu, trudno si
zorientowa, co si tam naprawd dzieje.
Jestem przy Tobie,
David
***
Wyspa Skye
4 padziernika 1914
Davidzie!
Ot, wreszcie dostaam wiadomo od Iaina. Jego
batalion przebywa w obozie szkoleniowym w Bedford.
Spodziewa si, e lada dzie zostan wysani na front, ale
domylam si, e wikszo ochotnikw tak mwi. C
im pozostao prcz oczekiwania? By to krtki list, w
ktrym Iain wesoo opowiada o szkoleniu, o broni, i e
wszyscy maj nadziej zaatwi paru szkopw. Ani
sowa o mnie, o naszym domu czy o dziecku, ktre
straciam.
Mj brat Finlay te si zacign, w tym samym dniu
co Iain. Ci dwaj byli nierozczni, kiedy dorastali, wic
logiczne jest, e razem ruszyli na wojn. Matka nie
pozwala doczy do nich mojemu najmodszemu bratu,

Williemu. To jej may synu i bdzie go trzymaa przy
sobie tak dugo, jak zdoa, ale od kiedy Finlay poszed,
Willie chodzi ponury jak noc. Zdaje si, e Mthair
popenia bd i pucia nie tego syna. Willie zawsze by
jej ulubiecem, ale Finlay, kiedy ju posmakuje wiata,
moe nie chcie wrci. Nie jest stworzony na
gospodarza czy rybaka. Sdz, e jeli wrci na Skye, to
tylko dla Kate.
Prbowaam pisa, chodzi na samotne spacery i
ukada wiersze. Ale wszystkie wychodz popltane. Nie
takie, jak trzeba. Potrzebuj powrotu do normalnoci.
Musz chroni swoje myli przed tym wszystkim. Nie
mog myle o Iainie, o Finlayu i o caej reszcie naszych
chopcw, ktrzy przygotowuj si na walk i mier.
Nie wiem, dlaczego nie opowiadaam Ci o mu.
Chyba po prostu nigdy nie przystawa do naszych
rozmw. Teraz jednak jestem ju znuona niemwieniem
Ci absolutnej prawdy o wszystkim.
Elspeth
***
2 listopada 1914
Droga Sue!
Dobrze rozumiem, co czuje Twj brat Willie. Znasz

mnie, ja te nie bybym szczliwy, pozostajc w domu,
kiedy wszyscy inni poszli na wojn. Ja te pragnbym
przygody.
Wiem, moe to niewiele, ale zaczem spisywa
bajki, ktre opowiadaem Florence. Doczam jedn z
nich do tego listu Ser Mysiego Krla. Florence
uwielbia ser! Pomylaem, e opowiastka moe Ci troch
rozerwa ot, co, co pomoe spdzi czas. Ale nie ma
zakoczenia. Nie bardzo wiem, jak j zakoczy. Moe
Ty masz pomys?
Zacz si kolejny semestr i czuj si troch
pewniejszy siebie, bo wykadaem ju te wszystkie lekcje.
Wanie skoczylimy omawia histori chemii
(poczwszy od alchemikw, a potem Lavoisier,
Mendelejew i tak dalej). Moi uczniowie zoyli wprost
fatalne wypracowania. I pomyle; bd kolejn
generacj mw stanu i prawnikw, a nie potrafi nawet
skonstruowa poprawnego eseju! Tak czy inaczej, kiedy
je czytaem i dumaem, e ja sam (mam nadziej!)
pisaem w ich wieku odrobin lepiej, nie mogem nie
pomyle o Tobie.
Sue, musisz znw zacz pisa. Nie prbuj si
zmusza, ale zatknij owek i kartk za pasek, eby
kiedykolwiek i gdziekolwiek wrci do Ciebie natchnienie
moga si zatrzyma i pisa. Emerson powiedzia:
Geniusz to aktywno, ktra odwraca rozkad rzeczy, i
mwi wanie o poezji. Jestem przekonany, e jeli
zaczniesz pisa, to wanie bdzie to, co pomoe Ci

wrci do normalnoci, ktrej tak pragniesz.
A ju na pewno nie przestawaj pisa do mnie, choby
nie wiem co. Moe dla Ciebie to nie poezja, ale dla mnie
Twoje listy zawsze ni byy.
Czekajc na poezj,
David
***
Wyspa Skye
29 listopada 1914
Drogi Davidzie!
Och, uwaam, e ta okropna dziewczynka powinna
pozosta mysz na zawsze! Wazi na st, eby dosign chleba lecego na drugim kocu? Mam nadziej, e
Twoja siostrzenica ma lepsze maniery.
Jeli jednak nie moesz pozostawi Lottie w postaci
myszy, co moesz jej zrobi? Oczywicie oprcz zapania
przez Pani Sow i przerobienia na mysi mus. Lottie musi
dosta jak nauczk. Moe co zwizanego z plackami
jej mamy stygncymi na parapecie? (Och, co za
pokusa). A moe powinna w jaki sposb uratowa
Mysiego Krla i w ten sposb zasuy sobie na jego
dozgonn wdziczno? Moe zakocha si w Mysim
Krlu? Nie wiem tego na pewno, ale kto w zotej,
aksamitnej szacie i miniaturowych butach pewnie robi

wraenie. Zupenie jak kto w kraciastej marynarce. Nie
zdziwiabym si, gdyby si zakochaa.
Ucieszysz si zapewne, e skleciam par wierszy.
Posuchaam Twojej rady i zaczam nosi ze sob notes i
owek, i ktrego ranka przy myciu podogi (jake
przyziemne s czasami te zajcia!) pojawi si pomys.
Usiadam na mokrej pododze, nie zwaajc, e stygnie
mi woda, i napisaam wiersz. Nie jest to moe ten
geniusz Emersona, ale w tamtym momencie zdawa si
ujmowa moje myli.
Teraz, kiedy Iaina nie ma, musiaam przej wiele
jego obowizkw. Wczoraj wiatr zerwa jedn z lin,
ktrymi mocujemy strzech na dachu. W nocy snop
somy obluzowa si i wypad, a rano przywitaa mnie w
kuchni niena zaspa. auj, e nie widziae mnie na
dachu trzymajcej si jedn rk, jak czonek plemienia
Bandar-Log z Kiplinga, podczas gdy drug rk
usiowaam przywiza snop somy. Kiedy wrciam do
domu, brwi i rzsy miaam zmroone razem i musiaam
ssa palce, by ogrza je cho troch i ugotowa sobie
wod na herbat. Zajmuj si teraz takimi pracami, e
niemal codziennie nosz spodnie. Wiem, e Iain nie
myla o tym, kiedy postanowi odej, by goni swoje
chopice mrzonki o chwale.
Ale wiesz, Davey, wieczory s najgorsze. Siedz
przy ogniu z robtk albo nieprzeczytan ksik na
podoku i nie umiem powstrzyma natoku myli, nie
potrafi nie nasuchiwa kadego trzasku czy

skrzypnicia. Prbuj ka si wczenie, eby nie musie
myle i czu samotnoci, ale nie mog zasn.
Przyznaj, e wycigaam wszystkie Twoje stare listy i
czytaam je na nowo, czasami zasypiaam przykryta
Twoimi sowami. Dziki temu czuj, e naprawd jeste
tutaj i e nie jestem sama. Wyobraam sobie, e
rozmawiamy. To absurd, wiem, skoro nigdy nie
rozmawialimy naprawd i nie wiem nawet, jak brzmi
Twj gos. A tak przy okazji, zdajesz sobie spraw, jak
pretensjonalnie brzmiay Twoje pierwsze listy do mnie?
Chyba naprawd chciae na mnie zrobi wraenie.
Nareszcie czuj si zmczona, wic chyba skocz
pisa i zdmuchn wiec. Jeli juto pogoda si utrzyma,
bd moga wysa ten list, ale zdaje si, e ostatnimi
czasy poczta idzie duej.
Elspeth
***
Terre Haute, Indiana, USA
23 grudnia 1914
Droga Sue!
Jestem w Terre Haute; spdzam wita u Evie, Hanka
i Florence. Dostaem Twj list, kiedy wychodziem ju na
stacj, i bardzo mnie ucieszyo, e miaem tak przyjemn
lektur do pocigu. C za epistoa; zimowe wieczory na

Skye rzeczywicie chyba s dugie.
Twoje sugestie pomogy mi dokoczy Ser Mysiego
Krla, wic teraz przesyam zakoczenie tej opowiastki
dla Twojej krytyki (aprobaty?). Przeczytaem ca bajk
Florence, ktra zacza podskakiwa i krzycze: Jesce!
Cytaj jesce raz!. Jeli uda mi si wywoa podobn
reakcj u Ciebie, bd usatysfakcjonowany.
Jestem zaskoczony, syszc z Twoich ust o
chopicych mrzonkach o chwale, cho zawsze tak
unikaa etykietek opartych na pci. Tutaj, u nas, sysz,
e rwnie wiele kobiet jak mczyzn gromi prezydenta
Wilsona, e trzyma Stany z dala od europejskiej burzy.
Ameryka od duszego czasu nie zaznaa wojny; a
rwiemy si do bitki.
Zaledwie wczoraj wieczorem przy kolacji Evie
wygosia spokojn tyrad przeciwko Wilsonowi. Nasz
dziadek walczy pod koniec wojny secesyjnej i
wyrolimy na jego opowieciach. Ten to potrafi
opowiada! W niczyich innych relacjach wojna nie bya
tak niepodobna do wojny. Oczarowywa nawet ma Evie
do tego stopnia, e przylepiaa sobie sztuczne wsy i
przez cae lato bawia si ze mn w kawaleri.
Cho ojciec nie mia adnej wojny, kiedy by w
kwiecie wieku, i tak trzyma si z dala od armii, ku
wiecznemu rozczarowaniu swojego ojca. Nie wiem, czy
dziadek kiedykolwiek mu to wybaczy. Uwaa onierk
i wojn za obywatelski obowizek; ojciec uwaa je za
samobjstwo. Jeli Stany przystpi do tej wojny, by

moe zacign si na zo papie.
Do, zapewne potrzebujesz weselszych tematw.
Evie wystarczajco zepsua ju witeczny nastrj
gadanin o wojnie. Hank jest gotw posa j na noc do
stodoy. ycz Ci najweselszych wit Boego
Narodzenia, Sue. By moe czujesz si samotna w swojej
maej chatce, ale wiedz, e kto o Tobie pamita i myli w
te wita.
David
***
Wyspa Skye
21 stycznia 1915
Drogi Davey!
Przesyam Ci spniony noworoczny i gwiazdkowy
prezent. Moj najnowsz ksik! Twj list i pudeko
wieo wydrukowanych egzemplarzy od mojego
wydawcy przyszy tego samego dnia, wic otrzymasz
jeden z pierwszych, jakie ujrzay wiat. Dziwnie czyta mi
si teraz te wiersze wszystkie zostay napisane przed
wojn. S tak inne od tematw mojej najnowszej poezji.
Nie ma ju kwiatw, chmur, letnich dni. Teraz pisz o
mroczniejszych kwestiach i emocjach: o samotnoci,
gniewie, ciemnych zimach. Nie wiem, czy to dobrze, ale
przynajmniej pomaga mi to pogromi moje smoki, jak

to mwi.
Tak rzadko dostaj wieci od Iaina, e chyba
oszalej. Naprawd, wicej dowiaduj si o nim od
Finlaya. Bogu niech bd dziki za brata, ktry pisuje
listy. Szczerze mwic, by moe ju oszalaam, bo
rozwaam przeprowadzenie si do domu rodzicw na
czas nieobecnoci Iaina. Przedwczoraj polizgnam si
na lodzie i skrciam kostk. Na szczcie byam w
miecie na zakupach i kto odprowadzi mnie do lekarza,
ale zaniepokoi mnie ten incydent. Bo gdyby wydarzy
si, kiedy byam sama w domu? Nie mam telefonu i
zostaabym bez adnej pomocy, dopki kto nie wpadby
przypadkiem z niespodziewan wizyt.
Mam te serdecznie do wszystkich obowizkw.
Wystarczajco ciko jest prowadzi gospodarstwo, kiedy
pomaga caa rodzina, ale w pojedynk? Mam wraenie, e
wszystko wok si rozpada. Na dachu pka kolejna lina.
Znw wdrapaam si na gr i okazao si, e wszystkie
s sabe. Nie wiem, czy zapleniay, czy podziobay je
ptaki, czy moe marna ze mnie powroniczka; tak czy
inaczej strzpi si i roza. Pytam Ci, Davey: co
publikowana poetka robi w rodku zimy na strzesze
chaupy, z wrzosow lin w zbach? Czy nie powinnam
siedzie w skrzanym fotelu w jakiej bibliotece, przy
buzujcym ogniu? Czy i ty by tam by?
Podobao mi si zakoczenie Sera Mysiego Krla.
Lottie dorasta, uczy si dzieli i mwi dzikuj. Wci
uwaam, e byoby wspaniale, gdyby zakochaa si w

Mysim Krlu, mimo kraciastej marynarki. Co Lara sdzi
o tym opowiadaniu?
Uwaaj na siebie,
Elspeth
***
16 lutego 1915
Droga Sue!
Nie uwierzysz, ale wysaem jedn z moich bajek do
gazety! Nie spodziewam si szybkiej odpowiedzi, ale
pomylaem, e bdziesz ze mnie dumna, wiedzc, i
zebraem si na odwag i pokazaem ludziom Bal
wrek o zmierzchu. Bez Twojej zachty nigdy nie
zaczbym spisywa tych historyjek. Co sprawio, e Ty
wysaa po raz pierwszy swoje poezje?
Twoja nowa ksika jest cudowna! I dostaem nawet
autograf. Zaliczam si teraz do drogich przyjaci?
Rozumiem, co miaa na myli, mwic o lekkoci
tematw (oczywicie nie czytaem adnego z Twoich
nowszych wierszy), ale by moe wszyscy w takich
czasach potrzebujemy czyta o kwiatach, chmurach i
letnich dniach.
Wrciem ju do szkoy po witach. Przynosz
moim uczniom gazety do czytania. Przekonaem si, e s

aonie niedoinformowani na temat tego, co si dzieje w
Europie. Jeli Wilson dopuci nas do tej wojny, niektrzy
z moich starszych uczniw mogliby si ju zacign.
Teraz przynajmniej nie bd myleli, e Bakany le
gdzie koo Szwecji.
Odpowiadajc na Twoje pytanie, nie wiem, co Lara
sdzi o Serze Mysiego Krla. Nie czytaa adnego z
moich opowiada. Mwic szczerze, sam nie bardzo
wiem, co czytuje. Prbowaem poycza jej niektre z
moich ulubionych lektur, ale oddaje mi je, kwitujc jako
chopice ksiki. Ostatnio przyapuj j tylko na
czytaniu magazynw o modzie i list goci, jako e
planujemy lub. Potem powinna mie chyba wicej czasu
na relaks z ksik. Prawda?
Przeprowadzasz si do rodzicw ycz Ci
powodzenia. Jeste dzieln kobiet! Ja tutaj nie mog si
doczeka czego wrcz odwrotnego.
David
***
Wyspa Skye
8 marca 1915
Drogi Davidzie!
Wkrtce po napisaniu do Ciebie dostaam list od
Iaina z informacj, e nareszcie zostaj wysani na front i

wyruszaj w pitek. Oczywicie list dostaam w pitek
rano, wic ju ich nie byo.
Dlaczego nie mg przysa telegramu? Moe
zebraabym si na odwag i wsiada na ten piekielny
prom, eby jeszcze raz zobaczy ma. Ostatni raz
widziaam go tamtego dnia tu po wypowiedzeniu wojny,
ponad p roku temu. Wiem, e przez ten czas mia
przepustk, bo Finlay by w domu z wizyt. Kiedy jednak
zapytaam go o to, odpar, e nie mia do pienidzy na
podr z Bedford a na Skye. Doprowadza mnie do
wciekoci! Mam skromn sumk odoon ze sprzeday
ksiek, ale Iain uparcie odmawia wzicia z nich choby
centa. A wystarczyo, eby zostawi swj upr w bagau i
poprosi o kupno biletu do domu, by si poegna. Teraz
jest na froncie i kto wie, czy go jeszcze zobacz?
Poza tym mam si cakiem dobrze. Tu na Skye nie
odczuwamy wojny tak jak wielkie miasta. Wdowa po
moim bracie, Chrissie, mieszka w Edynburgu i pisze, jak
bardzo zaczyna brakowa produktw spoywczych. My
przynajmniej mamy tu swoje plony i tyle mleka, ile dadz
nasze krowy. O tej porze roku zawsze jest troch trudniej,
kiedy czekamy na wie zielenin i owoce, ale cigle
mam spory zapas rzodkwi, brukwi, ziemniakw i
wdzonych ryb, wic nie mog narzeka. Koczy mi si
za to herbata, wic parz fusy drugi raz, kiedy tylko si
da. Cukier bardzo zdroa, ale przecie nie piek ostatnio
tortw z marcepanem ani cukrzonych ciastek.
Wic Iain jest we Francji, a poza tym nie wiem, co

si dzieje. Modl si tylko, eby on i Finlay pilnowali si
nawzajem, tak jak zawsze. Modl si, by byli bezpieczni.
Elspeth
***
29 marca 1915
Nie mam pojcia, co powiedzie. Prbuj postawi
si w Twojej sytuacji, zrozumie Twoje emocje, by
poczu to co Ty, a nie tylko wspczu. Zwyczajnie nie
potrafi. Przykro mi.
Waciwie powinienem szczotkowa poranny surdut i
trenowa przemwienie, bo do wesela ju niedaleko. A co
robi zamiast tego? Siedz przy biurku i pisz do Ciebie,
Sue. Wiem, e powinienem by bardziej podekscytowany
zbliajcym si lubem, ale c, to chyba naturalne czu
lekki niepokj. Nie ebym wtpi w swoj decyzj ale
czuj niejakie wtpliwoci co do caej tej imprezy. Lara
jest wystarczajco podekscytowana za nas oboje. Wydaje
si tak pochonita przymiarkami sukni lubnej i
szeptanymi konferencjami z przyjacikami.
Nie znam wszystkich uknutych planw. Wiem tyle,
e bd tam wszyscy przeszli, obecni i przyszli znajomi.
Prawdopodobnie podamy cae pmiski przeksek, ktre
wrc do kuchni niemal nietknite, i dwa razy wicej
pieczonych mis, ni nasi gocie zdoaliby pomieci w

brzuchach. Wszystkie kobiety bd ubrane zbyt
elegancko i zesznurowane zbyt mocno, by w ogle
cokolwiek skubn. To wszystko zostanie spukane tak
iloci szampana, e mona by nim napeni kilka wanien
to bdzie jedyna cz uczty konsumowana przez goci
z entuzjazmem a na koniec przyjdzie runda ciast i
ciastek tak sodkich, e kady dentysta zapakaby na ich
widok. A po tym wszystkim jeszcze miesic miodowy.
I nie mog przesta myle o Tobie, Sue, jak siedzisz
sama przy ogniu w swojej chacie i nie narzekasz nad
wdzon ryb i ziemniakami, somkow herbat i
niesodkim ciastem. Przyznaj si do lekkich wyrzutw
sumienia; cae to ekstrawaganckie obarstwo i lenistwo,
kiedy Ty i chopcy na froncie robicie tak wiele, dostajc
w zamian tak mao. Gdyby kto mnie spyta, gdzie
wolabym by w dniu mojego lubu w sali penej
obcych, prbujc wepchn w siebie swoj porcj
frykasw, czy sam na sam z Tob w Twoim domu, przy
cienkiej herbacie wiem, co bym wybra.
David
***
Wyspa Skye
17 kwietnia 1915
Davidzie!
Przeprowadziam si do domu rodzicw. Samotne

mieszkanie zaczo mnie troch przerasta, i to pod
wieloma wzgldami. Niemal codziennie siedziaam na
poczcie, czekajc na wiadomoci, ale zrozumiaam, jakie
to aosne. Ze wieci zawsze znajd czowieka, choby
uciek na koniec wiata.
Poza tym utrzymanie domu zanadto mi ciyo.
Podjam jednak mia decyzj o budowie nowego
nowoczesnego, kamiennego budynku z upkowym
dachem i kominem. Mam zasiek rozkowy ze wzgldu
na Iaina, a jego nie ma tutaj, by mi zabroni. Zatrudniam
ju murarzy i cieli. Przesyam ci may szkic tego, co
planuj. Star, kurn chat zostawi zwierztom. Do
dzielenia domu z drobiem!
Od duszego czasu nie miaam wieci od Iaina.
Gdyby sytuacja nie bya tak ponura, miaabym si, bo
wicej listw dostaj od czowieka, ktrego nie widziaam
na oczy, ni od wasnego ma. Ale, jak to mwi, brak
wieci to dobre wieci.
Wiem, e nie wspomniaam o tym w ostatnim licie,
ale oczywicie dumna jestem, e wysae swoje
opowiadanie do gazety. Wiesz ju co? Prosz, daj zna,
co z tego wyniko.
Pytae, jak zebraam si na odwag, eby wysa
swoje poezje. Ot, dziki Finlayowi. Kiedy dorastalimy, adne z nas nie byo nigdy zadowolone z ycia.
Siadywalimy na play on rzebi, ja albo szkicowaam,
albo pisaam. Wbijalimy oczy w horyzont i nie

potrzebowalimy sw. Ale potem on dors na tyle, by
Papa zabra go na d. Wic wypywa na pow,
zostawiajc mnie na brzegu. Zawsze przywozi mi
kamienie, ktre znalaz, bym czua si, jakbym bya z
nim. Ale ja wiedziaam, e cho on odpywa niemal
kadego ranka, nie bya to adna ucieczka. Fakt, e zosta
rybakiem, przywiza go do tej wyspy. Wiedzia, e nie
bdzie mg odej. Kaza mi wic przyrzec, e wyl
moje wiersze, e sprbuj posa co z siebie w wiat. On
by jak w puapce, ale ja mogam wzi sobie ca reszt
wiata.
Przez tydzie co noc wamywaam si do szkoy, by
skorzysta z drogocennej maszyny do pisania dyrektorki,
i stukaam w ni, a wystukaam plik wierszy nadajcych
si do wysyki. W tym przypadku wyszo na to, e
zbrodnia popaca. Reszta, jak to mwi, to ju historia!
Jeli w to uwierzysz, miaam zaledwie siedemnacie lat.
Mj wydawca wykaza zdumiewajc cierpliwo dla
mnie i mojego samotniczego trybu ycia, ale w zeszym
tygodniu przysa mi przedziwny list. Ju wieki temu
prosi o moje zdjcie, by mc je umieci na pierwszej
stronie jednej z ksiek. Nareszcie stwierdzi, e skoro ja
nie mam fotografii do przesania, to on przyle do mnie
fotografa! Czekam jeszcze na ostateczne potwierdzenie,
ale wyglda na to, e przyjedzie za dwa tygodnie. Nawet
nie wiesz, jak si denerwuj, Davey! Nigdy wczeniej nie
miaam robionego zdjcia; nigdy nie widziaam siebie
cudzymi oczami (czy te cudzym obiektywem). Nie mam

pojcia, w co si ubra. Nie chcemy wszak, by wiat
rozczarowa si jedyn fotografi Elspeth Dunn.
Prdzej czy pniej bdziesz musia si zdecydowa,
co z tym lubem, mj drogi. Musisz zdecydowa, czy
chcesz by na promie, kiedy wyruszy, czy lepiej Ci na
solidnym nabrzeu. A wiem, e nie jeste czowiekiem,
ktry zadowoliby si patrzeniem, kiedy prom odpywa w
sin dal. Ale moe to nie Twj prom. Moe nie pynie
tam, dokd Ty chcesz si uda. Podejmiesz waciw
decyzj. Myl, e ju wiesz, jaka ona jest.
E.
***
9 maja 1915
Droga Sue!
Wyglda na to, e radzisz sobie niele mimo braku
wieci z frontu. Kto wie, moe ja bd mg zda Ci
relacj z pierwszej rki, jeli Wilson nareszcie ulegnie. Po
Lusitanii wszyscy tutaj wyj o niemieck krew. Na tym
statku zgino tysic dwiecie osb, ktre nie miay nic
wsplnego z t wojn. Jak to napisaa w swoim
pierwszym licie? My tu, w Stanach, wszyscy jestemy
rabusiami i kowbojami. Jeli wybierzemy si do Europy,
niech Kaiser ma si na bacznoci!

Semestr koczy si powoli i mam nadziej, e moi
uczniowie opuszczaj klas odrobin lepiej przygotowani
na tak moliwo. Wielu wci uwaa t wojn za
problem Europy, ale cakiem liczna grupa rozumie, e to
co wikszego. Miny czasy, kiedy nasze kraje yy w
izolacji. Mamy dwudziesty wiek. To, co dotyczy jednego
kraju, dotyczy nas wszystkich. Teraz moi uczniowie
rozumiej, e warto walczy o wiat.
Naprawd zebraa si na odwag i wysaa swoje
wiersze, majc zaledwie siedemnacie lat? Sue, jeste
niesamowita! I jeli nie pogniewasz si za te drobne
obliczenia modsza, ni sdziem, jak na kogo tak
dystyngowanego. Siedemnacie, kiedy zacza, a wic,
wnioskujc po dacie wydania Twojego pierwszego
tomiku, teraz zaledwie dwadziecia siedem. artujesz
sobie, e jeste stara, ale dziel nas tylko cztery lata.
Mam nadziej, e Twoja sesja fotograficzna si
udaa, jeli miaa ju miejsce, i e nie musiaa zaoy do
niej swoich starych spodni czy te fotografowa si wrd
owiec. Bardzo chciabym zobaczy rezultat.
David
***
Wyspa Skye
29 maja 1915
Och, Davey, ta gupia, gupia wojna!

Pod Festubert bya wielka bitwa. Batalion, w ktrym
suy wikszo chopcw ze Skye, by w samym
centrum pieka. Niemal kada znajoma rodzina stracia
syna, ma czy ojca poara ich wcieka paszcza tej
wojny, i to w tej jednej bitwie.
Mj brat Finlay zosta do powanie ranny. Pocisk
upad tu przed nim; na szczcie nie trafi w niego, ale
odamki poszarpay mu lew nog. By dosownie o krok
od katastrofy. Mthair pojechaa do niego zasuy sobie
na powrt do mateczki ojczyzny, jak to mawiaj nasi
onierze, i ley w szpitalu w Londynie. Ja nawet poszam
z ni na przysta i niewiele brakowao, bym wsiada na
prom. Ale nie zdoaam. Nawet dla Finlaya. Pakaam w
rkaw, e taki ze mnie tchrz, a potem napisaam dla
niego wiersz na chusteczce. Mam nadziej, e powie mu
to, czego ja nie mog powiedzie. Mam nadziej, e
bdzie wiedzia, jak bardzo go kocham. Czekam tutaj, na
Skye, na list od Mthair, i modl si, by nie byo tak le,
jak sobie wyobraam.
Iain te zosta ranny, ale nie na tyle powanie, by
dosta przepustk z okopw dusz ni par dni. Nawet
do mnie nie napisa, przysa tylko gotow pocztwk
Suby Polowej, na ktrej wykrela si niepotrzebne
zdania. Dostaam wic tak poszatkowan wiadomo:
Zostaem przyjty do szpitala / ranny / i miewam si
dobrze. Zaraz potem przyszed list od niego, krtka
notka, w ktrej potwierdza, e nic mu nie jest ledwie

dranicie w bark, nic godnego zmartwienia ale czy
mogabym mu przysa papierosy?
I wiesz, co jest dziwne, Davey? Ja si naprawd nie
martwi, a w kadym razie nie o Iaina. Czuj si jakby
pusta. Owszem, samotna, ale to uczucie nie jest ostatnio
niczym niezwykym. Troch jakby tskni, cho za czym,
nie wiem. Nie czuj jednak smutku ani gniewu, strachu
czy niepokoju. A przynajmniej nie w tej chwili.
Modl si, by Stany nie wmieszay si w to wszystko.
Sied, gdzie jeste, Davey. Nie dajcie si sprowokowa
temu podwrkowemu chuliganowi. Nie chc mie
powodu, by zacz si martwi.
Pena nadziei,
Elspeth
***
15 czerwca 1915
Droga Sue!
Dlaczego dzieje si tak, e zawsze brakuje mi sw,
kiedy potrzebujesz ich najbardziej? Gdyby moje myli o
Tobie w tej chwili day si atwo przeoy na sowa,
wziyby ci w ramiona i mocno uciskay. Jak si miewa
Finlay?
Chaos w Europie zdaje si odzwierciedla chaos w

moim wasnym yciu. Po pierwsze, m Evie
rozchorowa si. Z pocztku nie wygldao to powanie,
ale dochodzi do siebie do dugo. Florence mieszka
teraz u moich rodzicw. Moesz sobie wyobrazi, jak
Evie trzsie si o jej zdrowie. Kiedy tylko Hank dosta
odrobin gorczki, odesaa ma z domu.
Przesunem lub na pniej. Lara jest wcieka.
Powiedziaem jej, e nie na miejscu byoby urzdzanie
radosnych uroczystoci, kiedy Hank jest taki chory.
Chyba nie uwierzya, e to by mj jedyny powd.
Prawda jest taka, e ja sam w to nie wierz. By moe
masz racj. By moe to po prostu nie jest mj prom,
cho nie spodziewam si, by Lara bya z tego
zadowolona.
Jak to mwi? Nieszczcia chodz trjkami? Jeli
choroba Hanka jest pierwszym, a mj przesunity lub
drugim, to trzecim musi by fakt, i poproszono mnie,
bym nie wraca na swoj nauczycielsk posad w nowym
roku szkolnym. Byli bardzo grzeczni, ale tak czy siak
zostaem wylany. O ile si zorientowaem, rodzice mieli
pretensje, e przynosiem gazety, mwiem o Lusitanii i
innych okropnociach. Mamusia i tatu nie chcieli, eby
ich ukochane skarby wiedziay, jak okropnym miejscem
jest wiat. I takie s skutki: prbowaem edukowa i
zostaem zwolniony za to, e robiem to zbyt dobrze.
Trzymaj si pan tablicy Mendelejewa, usyszaem.
Nie miaem te szczcia z Balem wrek o
zmierzchu. Odesali mi go z gazety z bezosobowym

licikiem, w ktrym napisali, e nie odpowiada ich
potrzebom i z alem odmawiaj. Odmowa to odmowa.
Wic, jak widzisz, doznaj poraek na wszystkich
frontach.
Ale c, chyba nic nigdy nie osignito bez odrobiny
wytrwaoci. Wyznacz now dat lubu, znw zaczn
przeglda ogoszenia o pracy, wyl swoje opowiadanie
do innej gazety. Nie bybym Mortem, gdybym ugi si
przed odrobin trudnoci. Spadem z rynny i zamaem
nog, ale, jak wiesz, ju par miesicy po tym drobnym
incydencie wspinaem si na t sam rynn.
W moim yciu wydarzaj si jednak rwnie
pozytywne rzeczy, i jedn z nich jest to, e nareszcie
wyniosem si od rodzicw. Harry wynaj mieszkanie po
powrocie do Stanw i wprowadziem si do niego. Czuj
si, jakbym znw by z nim w Anglii.
Druga dobra rzecz w moim yciu to Ty.
Mam nadziej, e Twoje sprawy obrciy si ju na
lepsze, droga Sue.
Myl o Tobie,
David
***
Wyspa Skye
2 lipca 1915
Drogi Davidzie!
Finlay straci nog. Odcili cz poniej kolana, ale
to i tak wicej, ni ktokolwiek chciaby straci. Nie
zdoby si na odwag, by napisa o tym Mthair w licie.
Oczywicie dla niej to nie ma znaczenia. Dzikuje Bogu,
e
przey.
Wszyscy
dzikujemy.
Na
czas
rekonwalescencji i rehabilitacji przeniesiono go do
szpitala w Edynburgu; wrci na Skye, kiedy dopasuj mu
protez. Nie bdziemy mogli wdrowa po grach, jak
kiedy, ale przynajmniej odzyskam brata.
Bardzo si martwiam, czytajc Twj list; brzmia tak
powanie. Spotkao Ci tyle przykrych spraw, do, by
przygasi rado nawet najbardziej niezomnej osoby. Z
ulg przeczytaam, e wci uwaasz si za tego samego
Morta, chopaka, ktry potrafi wspi si po rynnie z
workiem wiewirek i sercem penym swawoli. Gdyby
mj Davey nie by radosny i rozemiany w szponach
niebezpieczestwa, to nic na wiecie nie byoby w
porzdku. Niby dziki komu zdoaam zachowa pogod
ducha w tym wszystkim? Dziki komu udao mi si
utrzyma na powierzchni w tym morzu chaosu?
Sesja fotograficzna udaa si cakiem dobrze. Zanim
Mthair opucia Londyn, posaam jej przekaz pocztowy
i ubagaam, by kupia mi sukienk co adnego i
nowoczesnego. Widocznie posaam jej za duo, bo
przywioza mi wygodn garsonk z brzowej weny,
cznie z bluzk do kompletu, absolutnie praktyczn
sukni (szar jak szkockie niebo zim) i nieznonie

frywoln, row sukienk letni. Ta rowa to zwiewny,
cienki fataaszek i wydaje mi si okropnie nieskromna po
obszernych, bezksztatnych kreacjach, ktre nosiam do
tej pory, ale czuj si w niej jak ubrana w tcz i o wiele
lat modziej, jakbym nigdy nie musiaa si martwi o
adne wojny.
Fotograf przekona mnie do woenia tej rowej
sukienki, mwic, e w niej wygldam bardziej jak
poetka uy sowa eterycznie. Oczywicie chcia
zrobi mi zdjcie w plenerze, na tle tego, o czym pisz,
wic upozowa mnie przy ogrodzie, na play i, tak,
Davey, nawet w towarzystwie owiec. Czuam si do
gupio, bo ktra szkocka dziewczyna ubraaby si w
zwiewn jak pirko sukienk do pasania owiec czy
wspinania si po grach? Ale nie powinnam narzeka,
gdy zdjcie wyszo cakiem niele. Nie wida nawet, e
pod sukienk mam moje stare, czarne trzewiki. Matka
uprawia niewielki kwiatowy ogrdek i wydaje mi si, e
zdjcia zrobione tam wanie wypady najlepiej. Byam
bardzo ciekawa swojej wasnej twarzy na fotografii.
Nigdy wczeniej nie widziaam si w takim oderwaniu od
wasnej osoby. Fotograf przysa mi kilka odbitek, wic
prosz bardzo. Teraz widzisz, jak naprawd wygldam.
Mam nadziej, e si nie rozczarowae.
Wczoraj wieczorem siedziaam przed chat i
patrzyam na wschodzcy ksiyc, z notesem i owkiem
na podoku. Powietrze w ogrodzie pachniao naparstnic i
wiciokrzewem, i oczywicie sonawym aromatem morza.

Byo nawet na tyle chodno, e nie dokuczay mi muszki.
Mthair przyniosa mi termos z herbat i posza spa.
Zostaam na dworze ca noc. Miaam gorc herbat i
notes. Kto mgby pragn czego wicej? Noc wydawaa
si taka pena znacze, taka przejmujca, bya to jedna z
tych szkockich nocy, ktre pozwalaj zrozumie, czemu
niektrzy wci wierz w duchy i skrzaty. Byam
niespokojna, czekaam tam na co, czego chyba nie
znalazam. Kiedy Papa wyszed rano na udj, znalaz
mnie pic; leaam na awce pod domem caa w
kroplach rosy, jak wrka, powiedzia. Teraz ju wiesz,
skd bior swoj poezj!
Wiesz, w tej chwili jestem zadowolona, ale to
zadowolenie jest kruche jak jajko. Chucham na nie,
staram si je ochroni przed wojennymi haasami zza
kanau. Strasznie si boj, e w kocu co huknie tam tak
gono, e ten huk dotrze a na moj ma wysp.
E.
***
21 lipca 1915
Droga Sue!
Twoje zdjcie stoi na mym biurku, kiedy to pisz, i
staram si wyobrazi sobie Ciebie, jak czytasz mj list.

Twj opis nie odda Ci sprawiedliwoci. Chyba nie musz
Ci mwi, jak liczna jeste dla mnie.
Teraz, kiedy widziaem ju Twoje zdjcie, rozumiem,
dlaczego Twj Tato pomyla, e wygldaa jak wrka
pica w ogrodzie. Gdybym nie by pewien, e jeste
wiksza od mego kciuka, zgadywabym, e Twoja
sukienka uszyta jest z patkw ry i pajczyn.
Wygldasz bardzo poetycko wrd tych wszystkich
kwiatw, a wyraz Twojej twarzy jest tak tskny. O czym
mylaa, kiedy robiono to zdjcie?
Nie zdawaem sobie sprawy, e opowieci o moich
psotach i niemdrych wyczynach byy dla ciebie tak
wane utrzymay ci na powierzchni w morzu
chaosu? Nigdy nie miaem nadziei, e moje numery
zaowocuj czym wicej ni zdrowym miechem czy
rundk wiwatw. Teraz czuj, e mam do pokonania
wysoko ustawion poprzeczk, ale, jak zwykle, jestem
gotw sprosta wyzwaniu. Jeli uwierzysz
Od chwili, kiedy napisaem powysze zdanie, co si
wydarzyo. Lara chciaa zrobi mi niespodziank i Harry
wpuci j do mojego pokoju. Dostrzega list na moim
biurku. Porwaa go i przeczytaa, nim zorientowaem si,
co si dzieje. Nieodwoalnie zerwaa zarczyny, cisna
nawet piercionek zarczynowy do kosza na mieci.
Twierdzi, e jej zdaniem jestem w Tobie zakochany i nie
bdzie rywalizowa z kim, kto wygrywa przez cay
czas.
I wiesz co, jak na dziewczyn, ktra nie skoczya

collegeu, jest cakiem bystra.
David
***
Wyspa Skye
4 sierpnia 1915
Davey, och, Davey!
Nie powiniene by pisa tego, co napisae. Gdyby
nie napisa, ja nie byabym w takiej rozterce. Mogabym
y dalej, ukrywajc moje sekrety. yabym dalej,
spodziewajc si, e owdowiej, szukajc w gazetach
coraz to nowych list polegych. A ty wci byby moim
wesoym korespondentem, wielbicielem mojej poezji i
interesujcym przyjacielem. Zepsue to wszystko swoim
ostatnim listem. Teraz ju nigdy nie bdziesz po prostu
interesujcym przyjacielem.
Co powinnam ci powiedzie? Powinnam powiedzie,
e to okropna bezczelno pisa do matki i stwierdza,
e si j kocha. Ale co chc powiedzie? Chc
powiedzie, e moim zdaniem nie napisaby tego,
gdyby nie by w jaki sposb pewien moich uczu.
O czym mylaam, kiedy robiono mi to zdjcie?
Chyba wiesz, Davey. Mylaam o Tobie.
Sue
***
20 sierpnia 1915
Moja Kochana Sue!
Zdajesz sobie spraw, z jakim niepokojem czekaem
na Twoj odpowied? Gdybym by hazardzist,
postawibym sporo pienidzy na to, e w ogle nie
napiszesz. Jednak jaka cz mnie, ktra widziaa znaki i
zwiastuny w kadym Twoim licie, cz mnie, ktra nie
tylko czytaa midzy wierszami, ale te nad i pod ta
cz bya skonna si zaoy, e odpiszesz i bdziesz
doskonale wiedziaa, o czym mwi. Ciesz si, e ta
cz wygraa zakad, bo nagroda jest o wiele wiksza.
I co teraz? Gdyby mieszkaa gdzie niedaleko w
Chicago, zaprosibym Ci na kolacj. A moe nie. C
mona zrobi z zamn kobiet, jeli nie zostawi jej w
spokoju?
Widzisz, ja to sknoc. Cokolwiek to jest.
Widziaa, jak ostatnio ponosz poraki niemal w kadej
dziedzinie, do ktrej si zabieram. Jestem czowiekiem,
ktry nie ma w sobie niczego prcz ikry. Dlaczego
miaaby chcie kogo takiego?
Niepewny,
David
***
Wyspa Skye
6 wrzenia 1915
Davey, Davey, Davey!
Zamartwianie si nie ley w Twojej naturze.
Dlaczego tak usilnie nad tym mylisz? Przez ostatnie trzy
lata pozwolilimy sprawom toczy si wasnym biegiem i
wydarzya si mio. Czy musimy planowa, co bdzie
dalej? Czy w ogle musimy to wiedzie?
Zdajesz sobie spraw, mam nadziej, e nigdy nie
mylaam o Tobie jako o czowieku, ktry nie ma w
sobie niczego prcz ikry. Gdyby Ty wiedzia, jak
pomagasz mi funkcjonowa, jak pomagasz mi wstawa
kadego ranka przez sam fakt, e mylisz o mnie. Dziki
Tobie znw zaczam pisa, kiedy sdziam, e moja
muza uleciaa. Przypomniae mi, e nie jestem tylko
samotn pustelnic. Mam teraz co wicej. Mam Ciebie.
Naprawd sdzisz, e musisz mi co udowadnia?
Sdzisz, e musisz robi co wicej ni tylko by? Tylko
o to Ci prosz. Po prostu bd.
Myl o Tobie,
Sue
***

28 wrzenia 1915
Sue!
Tyle si tutaj wydarzyo. Nigdy nie zgadniesz jad
na front! Harry zobaczy ogoszenie Amerykaskiej
Suby Polowej, ktra poszukiwaa ochotnikw do
prowadzenia ambulansw dla francuskiej armii. Wilson
nie potrafi ruszy tyka i dopuci nas, Amerykanw, do
wojny, wic musimy szuka wasnych sposobw, by w
niej walczy.
Pomyl tylko! Pdzi autem tak szybko, jak potrafi,
z kulami gwidcymi nad gow, i wozi rannych,
ktrych ycie zaley od mojej jazdy, tak brawurowej i
nieustraszonej, jak si da. Potrafisz wymyli lepsze
zajcie dla mnie? Nie poradziem sobie jako nauczyciel,
ale to to mog robi.
Nie pac nam, ale mam niewielki fundusz
powierniczy zaoony przez dziadka. Harry powiedzia
ju, e kiedy znajdziemy si we Francji, zrzucimy si do
wsplnej sakiewki, a jeli nawet bdziemy musieli
codziennie zajada puszkowan fasol, czarny chleb czy
co tam jeszcze, to trudno. Od mojego ojca nie mog si
spodziewa pienidzy!
Wczoraj wieczorem poszlimy we dwch do moich
rodzicw na kolacj, by oznajmi im nowin. Matka
odesza od stou, ocierajc oczy, a ojciec zapyta: Na

lito bosk, po co jedziecie do tej Francji? Harry
rozsiad si wygodniej na krzele i odpar: Za diaba nie
wiem. Ale to bdzie cholernie interesujca przygoda, po
czym zasalutowa ojcu kieliszkiem madery. Ojciec zrobi
si fioletowy na twarzy, a pomylaem, e dostanie
apopleksji.
Mamy tu jeszcze par spraw do zaatwienia. Musimy
si zaszczepi na tyfus, co potrwa dwa tygodnie, no i
czekamy na oficjalne listy z kwatery gwnej
Amerykaskiej Suby Polowej, ktre musimy wysa do
Departamentu
Stanu.
Potrzebujemy
te
listw
uwierzytelniajcych z naszych bankw. Musimy
zgromadzi wyposaenie (porzdne buty, swetry,
rkawiczki szoferskie), ale mundury dostaniemy w
Paryu. No i zdjcia! Potrzebuj chyba z tuzina odbitek
mojej paszportowej fotografii do prawa jazdy i kart
identyfikacyjnych. Tyle do zrobienia, i staramy si to
zaatwi najszybciej jak si da.
Podpisalimy kontrakty na szeciomiesiczn sub,
a po tym czasie moemy podpisywa kolejne,
trzymiesiczne. I Harry, i ja zadeklarowalimy, e mog
na nas liczy przynajmniej przez rok. Nie naleymy do
ludzi, ktrzy robi co poowicznie.
Sue, nareszcie czuj, e znalazem cel w yciu, i nie
mog si doczeka, kiedy bd na miejscu!
Peen entuzjazmu,
Davey
***
Wyspa Skye
15 padziernika 1915
Ty gupi, gupi chopaku! Spodziewae si, e bd
si cieszy z tego Twojego planu? Majc ma na froncie
i brata okaleczonego przez t przeklt wojn? Na lito
bosk, jakich sw si ode mnie spodziewae?
Nie rozumiem nawet, dlaczego to robisz. Co jeste
winien Francuzom? Czy jakiejkolwiek innej nacji?
Dlaczego uwaasz za swoj powinno miesza si w
obd szalejcy po tej stronie oceanu? Co kae Ci myle,
e ta wojna ma cokolwiek wsplnego z Tob?
Zatrzymae si cho na chwil, by pomyle o mnie
w tym wszystkim? O tym, e tak niedawno ofiarowaam
ci serce, ostronie, z wahaniem, nie ufajc wasnym
uczuciom, ale bezgranicznie ufajc Tobie? A teraz
zdeptae je, tak Ci pieszno, eby uciec.
Chciaam tylko, eby by. Dlaczego odchodzisz?
***
31 padziernika 1915
Kochana Sue!
Wiem, e si gniewasz; prosz Ci, nie bd za.

Pomijajc nawet kwestie powinnoci i patriotyzmu,
czy moga oczekiwa, e nie skorzystam z tej okazji, tej
najwspanialszej przygody?
Moja matka snuje si po domu z czerwonymi oczami,
pocigajca nosem. Ojciec wci si do mnie nie odzywa.
A mimo to czuj, e postpuj waciwie. Zawaliem
college. Zawaliem prac. Do diaba, zawaliem nawet
zwizek z Lar. Zaczynaem ju myle, e na wiecie nie
ma miejsca dla czowieka, ktrego najwiksze osignicie
wie si z workiem penym wiewirek. Nikt wczeniej
nie chcia mojej brawury i impulsywnoci. Ale ty wiesz,
Sue, e to dla mnie najlepsze. Ty, wanie Ty, ktra
zdajesz si wiedzie o mnie wszystko, zanim ja sam to
wiem. Wiesz, e to jest to.
Jutro wyjedam do Nowego Jorku i musz zaufa
matce, e wyle ten list. Kiedy go przeczytasz, bd ju
na statku gdzie na Atlantyku. I cho dostalibymy znik
na bilet, gdybymy popynli Lini Francusk, Harry i ja
pyniemy do Anglii. Na niego czeka tam Minna. A ja ja
mam Ciebie. Jak rycerze z dawnych wiekw nie moemy
ruszy do bitwy bez pamitki od ukochanej.
Wyldujemy w Southampton jako w poowie
listopada i jedziemy do Londynu. Sue, obiecaj, e tym
razem si ze mn spotkasz. Wiem, e atwo mi o to
prosi, o wiele atwiej ni Tobie opuci Twoje
bezpieczne schronienie na Skye. Ale nie pozwl, bym
poszed na front, nie dotknwszy Ci po raz pierwszy, nie

usyszawszy, jak Twj gos wypowiada moje imi. Nie
pozwl, bym poszed na front bez Twojego wspomnienia
w sercu.
Twj zawsze i na zawsze,
Davey
***
TELEGRAM
G 8.25 SOUTHAMPTON
15 LIS 15
E DUNN WYSPA SKYE
JADE DO LONDYNU STOP
ZNOW BEDE W LANGHAM STOP
PRZESLE TELEGAM PO PRZYJEZDZIE STOP
D.
***
TELEGRAM
G 15.07 PORTREE
15 LIS 15
D GRAHAM HOTEL LANGHAM
CZWARTEK O POL DO SIODMEJ STACJA
KINGS CROSS SPECJALNY SZKOCKI EKSPRES
STOP
CZEKAJ NA MNIE KOCHANY STOP
SUE
10 Margaret
***
Edynburg
roda, 7 sierpnia 1940
Drogi Wuju!
Moja matka jest skryt osob. Nie wiem, jaka bya
przed moimi narodzinami, ale od kiedy ja j znam, pilnie
strzee swoich sekretw. Nigdy nie mwi o przeszoci,
moe tylko o dziecistwie. Nic o przyjaniach, nic o
tsknotach, nic o mioci czy stracie. Po prostu sunie
przez teraniejszo.
Ma swoje zwyczaje, rzeczy, ktre robi co dnia. Ranki
spdza na spacerach. Wzdu brzegu Water of Leith.
Wok parku Holyrood. Po plaach i dokach, zanim
wzniesiono na nich bunkry. Na najdalsze krace miasta i
z powrotem. Niezalenie od pogody, od pory roku, ona
chodzi. Przynosi gazk kolcolistu tylko po to, eby
pooy j na poduszce i wcha; przynosi pierwsze patki
niegu zim, by pamita o obietnicy wiosny.
Kiedy ju si naspaceruje, idzie do katedry witej
Marii i siedzi tam. Nie na mszy; chodzi tam, kiedy koci
jest cichy, pusty, martwy. Wszyscy ksia znaj j po
imieniu. Wiedz, e przychodzi tylko po to, by siedzie i
chon spokj katedry.

Ale ta wojna nagle wytrcia moj matk z
rwnowagi, bardziej ni kiedykolwiek za mojego ycia.
Zanim znikna, zacza nosi w torebce Bibli. Nie
chodzia ju tak daleko ani tak dugo. Zacza si
rozpada.
Wiem, e ta wojna jest przeraajca, szczeglnie
kiedy przeyo si ju jedn. Ale dlaczego Mama?
Dlaczego teraz?
Margaret Dunn
***
Glasgow
8 sierpnia
Margaret!
Moe pytanie powinno brzmie Dlaczego wszyscy
inni nie? Dlaczego kady czowiek powyej
dwudziestego pitego roku ycia nie zamiera z
przeraenia na sam wzmiank o wojnie?
Elspeth nigdy nie zadrczaa si przeszoci. Nawet
jako moda dziewczyna zawsze zwracaa twarz ku socu.
Ale nie potrafia utrzyma uczu na wodzy. Nasz brat
Alasdair zawsze powtarza, e za mocno pragna, by
wszyscy j kochali. I wtedy kochalimy.
Wanie to by problem Elspeth. Za bardzo si
przejmowaa. Kiedy wojna zacza zagraa wszystkim

wok niej, chwycia si tego, co zdoaa zapa, by
wyrwa dla siebie kady skrawek szczcia, jaki zdoaa.
Jakby ycie naprawd na tym polegao. Narazia si na
tragedi i dostaa j. Nikt z nas nie potrafi odwie jej od
wyborw, ktrych dokonaa. I to dla mnie adna
niespodzianka, e ta wojna przypomniaa jej tamt. e
przypomniaa jej czasy, kiedy rozbia nasz rodzin.
Finlay Macdonald
***
Edynburg
Drogi Wuju!
To o to chodzi? To dlatego Mama nigdy nie mwia
o swoim yciu na Skye? To dlatego nie wspomniaa, e
mam Wuja mieszkajcego zaledwie o krtk przejadk
pocigiem, w Glasgow? Co takiego moja bogobojna,
kochajca przyrod matka zrobia, e rozbia rodzin?
Czy to przez Sue?
Margaret
***
Glasgow
10 sierpnia
Margaret!
Powinna zadawa te pytania jej. Ja nie potrafi Ci
pomc. I nie znam nikogo o imieniu Sue.
Finlay Macdonald
***
Edynburg
Drogi Wuju!
Nie mog zapyta jej. Jej nie ma. Odesza.
W zeszym miesicu na naszej ulicy spada bomba.
Szkd nie byo wiele, nie liczc wybitych okien, ale w
rumowisku znalazam listy, ktrych nigdy wczeniej nie
widziaam. Cae pliki listw. Ten jeden, ktry
podniosam, by zaadresowany do Sue, i podpisany
przez jakiego Amerykanina o imieniu Davey. Nie wiem,
kim s ci ludzie ani co byo w pozostaych listach, bo
nastpnego ranka Mama znikna, a listy razem z ni.
Wic nie mog jej zapyta. Nie mog jej nawet
znale. Czy szukaabym tajemniczych wujw, gdybym
nie bya zdesperowana?
Margaret
***
Glasgow
13 sierpnia
Amerykanin? To o to chodzi? Po tylu latach wci
ten Amerykanin?
Wtedy nie potrafiem odwie jej od wyboru, ktrego
dokonaa, i z pewnoci nie potrafi tego teraz. Prosz,
nie pisz do mnie wicej.
Finlay Macdonald
***
Edynburg
Kochany Paulu!
Szo cakiem niele. Wuj Finlay rzuca mi strzpki
informacji o Mamie. Powiedzia co, e rozbia nasz
rodzin. A potem wspomniaam o licie i Amerykaninie
i przesta pisa. Nie wiem, co takiego powiedziaam!
Jakie miejsce ma ten Amerykanin w historii mojej Matki?
Co si stao przed laty?
Margaret
***
Londyn
10 sierpnia 1940
Kochana Margaret!
Napisaam dziesitki listw, w ktrych wyjaniaam
Ci, dokd pojechaam. Ale potem przejrzaam listy, ktre
przywiozam ze sob, i nawet nie wiem, czy siedzisz
jeszcze w Edynburgu. By moe ju wyruszya w
poszukiwaniu tajemnic.
Jednego z moich listw brakuje: tego, ktry
podniosa wtedy z podogi. Dokadnie wiem, ktry to.
List, w ktrym niemdry, cudowny chopak idzie na
wojn, by udowodni, e jest mczyzn. W ktrym baga
ukochan kobiet, by wyruszya w Nieznane. Do
Londynu, w jego ramiona cho jedno i drugie rwnie
budzio w niej lk. W ktrym stawia jej wyzwanie, by mu
zaufaa. mieszne, e taki chopak nie ba si niczego na
wiecie, gdy kobieta, czekajca na drugim kocu wiata,
boi si wypyn ze staego ldu. Boi si pozna autora
tych sw. Boi si znw otworzy serce.
Kiedy wic wojna rozdara moje ciany i wysypay
si z nich wspomnienia, gdzie miaam jecha, jeli nie do
Londynu? Musiaam si przekona, czy duchy wci
kr tutaj po ulicach, tak jak wiecznie kr po
Edynburgu.
Kiedy, zbyt dawno temu, zakochaam si.

Niespodziewanie, oszaamiajco. Nie chciaam straci tej
mioci. Mia na imi David i jego dusz przepeniao
pikno. Nazywa mnie Sue i pisa do mnie listy,
przypinajc emocje do stronic kadym pocigniciem
pira. Kiedy pisa, nie czuam si tak bardzo samotna na
mojej maej wysepce.
Ale wtedy kipiaa wojna i to nie by czas i miejsce na
now mio. W czasie wojny emocje si mieszaj, ludzie
znikaj, zmieniaj zdanie. By moe popeniam bd,
zakochujc si tak nagle. To, co wydarzyo si wiele lat
temu, ta historia z Davidem, kosztowao mnie brata.
Kosztowao mnie bardzo wiele.
Gdybym moga postpi inaczej, czy zrobiabym to?
Czy podjabym inne decyzje, ktre utrzymayby rodzin
w caoci? Czy podjabym inne decyzje, ktre
uchroniyby mnie przed spdzeniem reszty ycia w
samotnoci?
Zastanawiaam si nad tym przez ostatnie
dwadziecia lat. Ale w pocigu do Londynu, otoczona
listami Daveya, zrozumiaam, e postpiabym dokadnie
tak samo. Oczywicie auj, e Finlay odszed, ale tych
kilku jasnych lat pikna, mimo caej reszty szamotaniny i
samotnoci, nie oddaabym za nic w wiecie. Wszystkie
decyzje, jakie wtedy podjam, day mi Ciebie. A to
sprawia, e wszystko, co wydarzyo si przedtem, byo
suszne.
Mam nadziej, e mi wybaczysz, e nie
powiedziaam Ci o tym wszystkim, ale przeszo to

przeszo. Teraniejszo z Tob jest wspaniaa. Nie
chciaam, eby cokolwiek ni wstrzsno.
Wszystkiego najlepszego z okazji urodzin, moja
Margaret. Kiedy znajd odpowiedzi, ktrych potrzebuj,
wrc do domu, do Ciebie.
Cauj,
Mama
11 Elspeth
***
Hotel Lanhgam, Londyn
27 listopada 1915
Davey!
Dopiero co wyjechae, pewnie w tej chwili
usadawiasz si w fotelu i suchasz huku pocigu
wyjedajcego z Londynu. Przepraszam, e nie
odprowadziam Ci na dworzec. Naprawd. Nie miaam
zaufania do siebie. Wiedziaam, e jeli pjd z Tob na
dworzec, uczepi si Twojej rki i nie puszcz. Teraz
jednak auj, e nie poszam, e nie miaam jeszcze
jednej szansy widzie Twojej drogiej twarzy.
Musz si przyzna, e kiedy ju obeschy zy, byam
na Ciebie za. Chyba mylaam, e w jaki sposb zdoam
Ci przekona, by nie jecha. e jeli dam Ci wszystko,
nie bdziesz w stanie odej. Cho oczywicie i tak nie
daabym Ci mniej siebie. Jak mogabym? Te dziewi dni
byo idealne pod kadym wzgldem.
W pocigu do Londynu byam przeraona bardziej
przeraona, ni kiedy wsiadaam na prom, a eby na
wej, musiaam zamkn oczy i wstrzyma oddech. Z
kadym podskokiem odzi aowaam, e nie jestem w
domu, gdzie ziemia si nie rusza. Ale pocig by jeszcze

gorszy. I nie tylko w tym, e wiz mnie coraz dalej od
domu, w nieznane. Wiz mnie do Ciebie.
Wiem, e mnie kochasz. Nigdy w to nie wtpiam,
mj chopcze. Trzy lata troskliwego dobierania sw,
zgrabnych zda, Sue na kopercie wypisane z
wyjtkow starannoci. Wiem, e nie miaam powodu
ba si naszego spotkania. A jednak baam si. Wszystko
to robie dla Elspeth z papieru i atramentu, dowcipnej,
wiatowej kobiety, ktra od niechcenia le listy do
Amerykanw, ktra dyskutuje o literaturze i sypie
wierszami jak z rkawa.
Ale ja pisz te wiersze w marnym wietle wiecy,
pod strzech, w ktrej gnied si ptaki. Ocieram
piekce oczy, by przeczyta Twoje listy przykucnita
przy dymicym, ciemnym ogniu podsycanym torfem.
aden z ssiadw nie myli o mnie inaczej jak o Tej
Dziwaczce Elspeth, ktra chodzi do miasta, trzymajc w
rku ksik zamiast wrzeciona. Wic kiedy pocig
zblia si do Londynu, nie mogam si nie zastanawia,
czy nie pomylisz tak samo.
Ale potem wysiadam na stacji Kings Cross,
spojrzaam Ci w oczy pord tumu i wszystkie moje
obawy stopniay. Nie dostrzege eleganckiej, rowej sukienki, nie dostrzege wosw, ktre prostowaam
przez ostatni godzin, nie dostrzege moich usiowa,
by wyglda na kobiet, ktra przejeda cay kraj, by
spotyka si z fascynujcymi Amerykanami. Dostrzege
prawdziw Elspeth. Dostrzege mnie.

Naprawd sdzie, e nie poznam Ci bez tego
miesznego, czerwonego godzika w klapie? Sdzie, e
nie rozpoznam w Tobie romantyka, ktrym jeste?
Wpatrywaam si w Twoje zdjcie tak dugo, e Twj
obraz wypali si na zawsze pod moimi powiekami. Teraz
ju wiem, e moje marzenia to co wicej ni tylko
wyobrania.
Ale zobaczy Ci we wasnej osobie, w kolorze, to
wicej, ni sobie wymarzyam. Wiesz, e Twoje oczy
maj dokadnie ten sam brzowozielony kolor, co
szkockie gry zim? I jeste o wiele wyszy, ni
domylaam si z fotografii. Pozbye si tego wsa, ktry
zapuszczae z takim trudem, a Twoje wosy s krtsze, a
jednak palce a wierzbi, by zanurkowa w tych
piaskowych lokach.
Wydawae si taki niemiay, kiedy spotkalimy si
na stacji, niemal jakby w ogle mnie nie zna. A ja nie
mogam uwierzy, e mj Davey, chopak, ktry potrafi
rozpisywa si na caych stronach o ksikach, wojnach o
drzewa i swojej siostrzenicy, przy kolacji nie jest w stanie
wydusi z siebie wicej jak dziesi sw! Za to ja
paplaam za nas oboje. Byam nerwowa, to by mj
pierwszy posiek w restauracji. Tylu ludzi, tyle widelcw
i ani jednego owsianego ciastka w zasigu wzroku. Kiedy
jednak szlimy z powrotem do Langham, kiedy
powstrzymae moje sowa pocaunkiem, ktry zapar mi
dech, ujrzaam Daveya, ktrego kocham. Ujrzaam
nieustraszonego chopaka, ktry skrad mi serce.

Ach, hotel Langham! Ju wchodzc przez frontowe
drzwi, czuam si jak ksiniczka. Tyle marmuru i szka, i
elektryczne wiato, jak w paacu. Czy nie spodziewae
si, e wrc do Twojego pokoju? Na to wygldao,
sdzc po tym, jakie zrobie wielkie oczy i jak rce
zaczy Ci dre, kiedy to zasugerowaam. Pi razy
upucie klucz; liczyam. A ostatecznie okazao si, e
nie byo si czym denerwowa.
auj, e nie moglimy tam siedzie przez cay czas.
Dziewi idealnych dni. Cudownie byo budzi si
kadego ranka i widzie to zabawne, sposzone
spojrzenie, e wci tam jestem. Zasypia w Twoich
ramionach, w poowie sennej rozmowy w ciemnociach.
Zbieraam kade sowo jak koralik, by mc niza je w
jeden sznurek podczas moich samotnych nocy na Skye. U
Ciebie pierwszego usyszaam amerykaski akcent.
Najbardziej podoba mi si, kiedy mwisz kocham ci.
Wiem, e musiae odjecha. Nawet po tym
wszystkim, nawet po mnie, musiae odjecha. I nie
cierpi siebie za to, e mnie to doprowadza do
wciekoci. Nie cierpi siebie za to, e zmarnowaam
choby sekund naszego cennego wsplnego czasu na
aowanie, e mogoby by inaczej.
Oczywicie nie mogam powiedzie Ci tego
wszystkiego osobicie. W ogle niewiele mogam
powiedzie. Ju sam dwik naszych gosw by tak
dziwaczny. Tak banalny. Wyznaj, e nie mogam si
doczeka, by wrci do swojego notesu i pira i

powiedzie Ci, co czuj. Powiedzie Ci, w jaki sposb
mj umys wsppracuje z sercem i ciaem, by wywoa
we mnie niewiarygodn tsknot; nie sdziam, e
potrafi tak tskni.
Kocham Ci. Uwaaj na siebie. Uwaaj na siebie dla
mnie.
Sue
***
Hotel Langham, Londyn
29 listopada 1915
Mj Chopaku!
Pewnie nie dostae jeszcze nawet mojego
poprzedniego listu, ale pomylaam, e z pewnoci nie
jest za wczenie, by powiedzie Ci jeszcze raz, jak bardzo
tskni. Hotel bez Ciebie wydaje si taki wielki i samotny
(czy w pokoju jest echo, czy tylko mi si wydaje?).
Zapach pomaraczy wci wisi w powietrzu i
przysigam, e wci widz ksztat Twojego ciaa na
materacu. I cho to pikny hotel, nie bd si zbytnio
smuci wyjazdem. Bez Ciebie nie jest ju tak piknie.
Poszam dzisiaj na zakupy. Davey, dlaczego mi nie
powiedziae o tych wszystkich ksikach? W pewnej
chwili skrciam za rg i znalazam si na ulicy penej
ksigar. Moesz si mia, ale nawet w najdzikszych

marzeniach nie potrafiabym sobie wystawi caego
wielkiego sklepu penego wycznie ksiek. Obawiam
si, e wygldaam jak wioskowy gupek, kiedy stanam
w drzwiach pierwszego przybytku, do ktrego weszam, i
z wybauszonymi oczami gapiam si na te rzdy pek.
By to sklep Foylesa, wic oczywicie mino sporo
czasu, nim wynurzyam si, olepiona, na wiato
soneczne. Przysigam, e zgubiam si z tuzin razy.
Przez reszt dnia wdrowaam z jednego koca Charing
Cross na drugi, nurkujc do kadej mijanej ksigarni i nie
wychodzc bez kupna przynajmniej jednej ksiki.
Nabraam sporej wprawy w mwieniu od niechcenia
Prosz to odesa do hotelu Langham, a potem,
wieczorem, osupiaam na widok stosw paczek, ktre
czekay na mnie w hotelu.
Zastanawiaam si dugo, co kupi dla Ciebie,
kochany, bo wiem, e masz w bagau ograniczon ilo
miejsca. Wszystko, czego potrzebuje czowiek, by nie
zbdzi na bezdroach ycia, to Biblia i W.S. (w
zestawie). Domylaam si, e Bibli ju masz, wic
przesyam Ci Pani jeziora Scotta i najbardziej
kieszonkowe wydanie dzie Szekspira, jakie zdoaam
znale. A e w paczce zostaa jeszcze odrobina miejsca,
wypeniam j Drydenem. Ostatecznie sowa s jedynie
obrazami naszych myli.
I najzabawniejszy incydent w jednej z ksigar
przywitaa mnie wystawka moich wasnych ksiek.
Wida miaam rozbawion min, biorc do rki Fale ku

Peinchorran, bo podbiega do mnie ekspedientka.
Cakiem zgrabne poezyjki oznajmia z ca powag.
Autorka mieszka w szkockich grach. Mona uroczo
wczu si w ichnie przesdy i niemal prymitywny sposb
ycia. Mdrze pokiwaam gow, po czym zaniosam
ksik na lad i bardzo wyranie napisaam na wyklejce
Espeth Dunn. Oddaam tomik zdumionej kobiecie i
oznajmiam, mam nadziej, nonszalanckim tonem: Tak,
jestemy prawdziwymi dzikusami, a jednak nie zawsze
poeramy swoje mode.
Napuszczam wod na jeszcze jedn dug, luksusow
kpiel; kpiel, na ktr nie musz samodzielnie wyciga
wody ze studni i grza jej na ogniu. Wystarczy zanurzy
si w parujcej wannie, a rany olejek ju sam w sobie
jest niebiaski. Rano spotykam si z moim wydawc w
Cecil Court (gdzie, jak obieca, jest pono jeszcze wicej
ksigar!), a potem jad na dworzec, by zapa pocig na
pnoc. Napisz do Ciebie jeszcze raz, kiedy bd na
miejscu, ale bd trzyma kciuki i wszystko, co si da,
eby czeka ju na mnie list od Ciebie.
Oddajc Ci kady cal mojego jestestwa,
Sue
***
Pary, Francja
2 grudnia 1915
Moja Sue!
C za niespodzianka, zajecha tutaj i zasta nie
jeden, ale dwa listy od Ciebie!
Byem zajty bieganiem z jednego koca Parya na
drugi, by zaatwi niezbdne papierki, kupi mundur i
ostatnie elementy ekwipunku, zoy egzamin na
kierowc karetki. Czy mwiem Ci, e kiedy pynem
przez Atlantyk, miaem dziecinn chtk pojechania
wpierw do Parya, a potem dopiero do Londynu, by
pokaza Ci si w mundurze? Moim zdaniem wygldam
cakiem niele. Wic jestem ju wystrojony, tylko nie
mam dokd jecha!
Dopki nie wyl nas na front, staramy si cieszy
tym krtkim czasem, ktry mamy; potem zagoni nas do
pracy. Mundury zapewniaj nam przerne przywileje
bilety teatralne za p ceny, zniki na drinki. Jest cakiem
mio, ale to wci nie jest ten wesoy Pari, ktry
pamitam. Wiele teatrw i rewii jest zamknitych bd
te dziaa w skrconych godzinach. Kawiarnie zamykane
s wczenie, nocne wiata na ulicach s przyciemnione.
Cho tak daleko od okopw, jest to miasto w wojennej
szacie.
Za ksiki jestem ogromnie wdziczny i z pewnoci
wiedziaa to ju w chwili ich zakupu. Koniecznie chcesz
zrobi ze mnie mionika poezji, co? Nie mwiem ci, e
Elspeth Dunn to jedyna poetka dla mnie? W moim worku
znalazo si miejsce tylko na Szekspira, a Harry poczyta

Drydena i W.S., a potem si zamienimy.
Mam Bibli, i to jeszcze z pierwszej komunii. To
cienki, may tomik oprawny w mikk skr, ze
stronicami cienkimi jak skrzyda waki, a wic
doskonaych rozmiarw do mojego bagau. Na pierwszej
stronie okrgymi, dziecinnymi literami wypisane jest
moje nazwisko, a gdzie w Ksidze Rut schowany jest lok
wosw Evie; taka Biblia nie moe nie przypomina mi o
domu.
Zabraem te ze sob mj zniszczony egzemplarz
Hucka Finna, bardziej na pociech ni do czytania, bo
pewnie umiabym wyrecytowa ca powie sowo w
sowo. Jednak ta ksieczka z olimi uszami zawsze bya
pierwsz rzecz w walizce, ilekro pakowaem si w
jak stresujc czy wan drog do szpitala (co, jak
dobrze wiesz, zdarzyo mi si nieraz), w pierwsz podr
oceaniczn, kiedy szedem na studia, kiedy
wyprowadzaem si od rodzicw. Wyjmuj j, czytam od
razu i natychmiast czuj si, jakbym znw siedzia
skulony w zielonym fotelu w bibliotece rodzicw. Byo
wic logiczne, e zabior j i tutaj.
By moe to przesdy, ale widz w tej ksice
rwnie co w rodzaju amuletu. Matka kupia j, by
czyta na gos mnie i Evie, kiedy mielimy odr.
Skoczylimy lektur, a nastpnego dnia Evie opada
gorczka.
Zawsze
jako
kojarzyem
chralne
westchnienie ulgi z Huckiem Finnem.
Masz prawo si zastanawia, po co niepokonanemu

Mortowi szczliwy amulet? Ot, Sue, boj si. Po raz
pierwszy w yciu naprawd boj si czego namacalnego.
Podczas rejsu statkiem czuem si dobrze, a nawet
cieszyem si na to, co mnie czeka we Francji. Nie braem
jednak pod uwag tego, co znajd w Londynie. A
znalazem co, po co warto wraca. Znalazem Ciebie,
Sue.
Chopak, ktry nigdy nie cofa si przed adnym
brawurowym wyczynem, pad na kolana przed kobiet,
ktr ledwie pozna. Ale c to za kobieta! Kiedy wysiada z pocigu i ten skony promie soca wpadajcy
przez wietlik w dachu ozoci Ci blaskiem, nawet ateista
dostrzegby w tym palec boy.
Nawet gdy ju wesza w cie, do koca dnia janiaa niczym wieca. Mwia, a ja syszaem chry
anielskie. Pooya mi do na ramieniu, kiedy
wychodzilimy, ale ja poczuem dotknicie skrzyde. To
do kwiecisty opis, przyznaj, ale taki wanie by stan
mojego umysu. Spojrzaem na Ciebie w tym promieniu
wiata i nagle poczuem przeraenie. Przeraenie, e
znikniesz w chmurce baniek, przeraenie, e w nastpnej
chwili moe mnie przejecha autobus, przeraenie, e
wiat si skoczy, zanim nasz wiat w ogle si zacz.
Dopiero kiedy siedzielimy w takswce i na zakrcie
omal nie pada mi na kolana, w peni zdaem sobie
spraw, e jeste z krwi i koci. Moja skra zapamitaa
kade miejsce, ktrego dotkna, i to uczucie nie osabo
przez reszt dnia. Nie wiem, czy ten jeden may incydent
wywar na Tobie tak silne wraenie jak na mnie, ale mnie
przypomnia, kogo mam u boku. Nie nieosigalnego
anioa, lecz kobiet, ktr znam lepiej ni rysunek linii na
mojej wasnej doni.
Wci jednak byem przeraony. Nie chciaem zrobi
faszywego ruchu. Ten pierwszy wieczr by doskonay.
Kolacja, tace, spacer po Regents Park. Nie chciaem
tego zepsu adn niestosown sugesti. Chciaem
Boe, jak ja chciaem! ale za adne skarby nie
zdobybym si na pytanie.
Musz Ci wyzna pewien drobiazg. Zreszt, moe
sama si domylia. Tej nocy po raz pierwszy byem z
kobiet. To znaczy, byem w taki sposb. Pamitasz, jak
okrya mi ramiona przecieradem? Nie draem z zimna;
byem miertelnie przeraony. Oczywicie miaem
pojcie, co robi wszyscy mczyni o tym rozmawiaj
ale nie miaem listy konkretnych instrukcji. Nie
chciaem zabra si do rzeczy w niewaciwy sposb. A
wtedy Ty rozemiaa si i pocaowaa jeszcze raz, i po
tym miechu poznaem, e jeste tak samo zdenerwowana
jak ja. Skd mogem wiedzie, e nie ma adnej listy
instrukcji? Skd mogem wiedzie, e to moe by tak?
Masz racj, wielka szkoda, e w ogle musielimy
opuszcza pokj podczas tych cudownych dziewiciu dni,
ale chyba nie dao si odmwi. Nie mogem nie zosta
drub, a Minna chyba bya szczliwa, e wiadkowaa
jej jeszcze jaka kobieta prcz matki. Na stacji Harry
musia odkleja j od siebie. Rzucia wosami i posaa

mu zalotny pocaunek, kiedy wsiada do pocigu. Kiedy
przypadkiem zerknem za siebie, ujrzaem, jak jej
determinacja kruszy si, i przez moment wygldaa jak
maa dziewczynka. Przy tym, jak si zachowuje,
zapominam czasami, jaka naprawd jest moda.
Kiedy siedzielimy w urzdzie stanu cywilnego,
czekajc z Minn i Harrym na ich kolej, nie mogem nie
myle o naszej przyszoci, Sue. Co zrobimy, kiedy
wrc ju z frontu po odsueniu swojego roku? Jakie
mamy moliwoci?
Harry burczy na mnie, ebym gasi wiato i kad si
spa. Teraz nawet rzuci we mnie butem, zrzdliwy dra.
Mamy jeszcze tylko par godzin do pobudki, wic by
moe go usucham, byle przesta mnie uywa jako celu.
Widzisz, napisanie Ci tego wszystkiego pomogo mi
odrobin ukoi niepokj. Dopki mam Twoje listy, t lin
ratunkow sigajc ku mnie a ze Szkocji, nic mi nie
bdzie. Napisaem Ci, e zabraem ze sob ksik jako
amulet, ale to Ty, Sue, Ty jeste moim amuletem.
Kocham Ci,
David
***
Edynburg
12 grudnia 1915
Kochany!
Twj list dotar do Edynburga przede mn i Chrissie,
ktra przywitaa mnie w drzwiach swojego mieszkania,
miaa bardzo zdumion min. Nie spieszyam si z
powrotem do Szkocji; spdziam par dni w Yorku i par
dni na objazdach po opactwach w Scottish Borders. Skoro
wyrwaam si ju ze swojej wyspy, postanowiam
zobaczy tyle wiata, ile zdoam. Pomylaam, e
zabawnie bdzie pojawi si bez uprzedzenia u Chrissie.
Stwierdzenie, e osupiaa na mj widok, jeszcze bdzie
niedopowiedzeniem.
To do przygniatajce dowiadczenie, zamieni
ycie w odludnym domku na pobyt w zatoczonej
kamienicy, w malekim mieszkaniu penym dzieci i
haasu. Chocia tyle, e Chrissie daa mi oddzielny pokj;
umiecia mnie na kanapie w swoim maym salonie. Przez
wikszo czasu jestem oszoomiona i niemal bez
przerwy boli mnie gowa od ich nieustajcej paplaniny,
ale jest naprawd uroczo. Dzieci Chrissie i Alasdaira tak
bardzo urosy! Mino przecie sze lat, od kiedy rodzina
wyprowadzia si ze Skye, wic nic w tym dziwnego. Nie
mogy si wszak skurczy. Moja bratanica, Emily, koczy
wanie dziesi lat i jest ju prawdziw dam. Chopcy,
Allie i Robbie, maj osiem i sze lat i nieze z nich
zika. Kiedy ostatni raz widziaam Robbiego, jeszcze nie
umia chodzi, a teraz biega, opowiada dowcipy i dodaje
liczby w pamici. Wszyscy troje s tak peni ycia, e to
niemal nieprzyzwoite w tym wojennym czasie.

A tak przy okazji, Davey, napiszesz mi, jeli bdziesz
czego potrzebowa, prawda? Ceny w Edynburgu moe i
s niebotycznie wysokie, ale wyobraam sobie, e i tak
nisze ni to, co macie we Francji. W Londynie kupiam
tyle ksiek, e spokojnie mog Ci kilka przysa, jeli
znajdziesz miejsce w plecaku. Wyrzu jaki kubek albo
par sztuk broni. Zrb miejsce na to, co naprawd wane,
mj drogi!
Doskonale wiem, co masz na myli, mwic, e Twj
ukochany egzemplarz Hucka Finna jest rdem
pociechy, a nawet szczcia. Jako e rzadko opuszczam
swoj chat, zapewne nie przeywam tak wielu
paskudnych chwil jak Ty, niemniej z pewnoci nie byo
mi atwo, kiedy przekupiam Williego, by przewiza mi
oczy opask i wrzuci mnie na dno promu. Moim
szczliwym amuletem jest kawaek bursztynu,
przejrzystego jak jasny mid. Finlay przywiz mi go z
pierwszego rejsu z Pap. Ten kamyk wzbudzi we mnie
fascynacj geologi. Nosiam go w kieszeni od bardzo
dawna, a kiedy czuam si smutna, wyjmowaam go i
ogldaam, majc nadziej odkry magi, ktra si w nim
kryje. Kiedy czytaam na gos w szkole czy pisaam
egzaminy, dotykaam go w kieszeni, by doda dobie
otuchy. Bursztyn jest ju teraz niemal cakowicie gadki i
ma przyjemne zagbienie, do ktrego pasuje mj kciuk.
Byo oczywiste, e znalaz si w walizce pierwszy, kiedy
opuszczaam Skye.
Zabawnie mi si sucha Twoich wywodw o tym

promieniu wiata, ktry pad na mnie, gdy wysiadam z
pocigu. Wiem, o czym mwisz, obawiam si jednak, e
ja nie widziaam tego w tak poetycki sposb. Prbowaam
rozglda si po stacji i znale Ciebie, kiedy ten gupi
promie wpad przez szyb i zawieci mi w oczy. A ta
przypadkowa wywrotka w takswce? By moe
poczuabym ten sam prd elektryczny, gdybym nie bya
tak potwornie zaenowana niezgrabnym ldowaniem na
Twoich kolanach.
Nie zamierzam si wymiewa z Twoich
romantycznych impresji, kochany. Ostatecznie jestem
poetk i potrafi by rwnie sentymentalna.
Z ca pewnoci denerwowaam si spotkaniem z
Tob, ale nawet nie przyszo mi do gowy, e Ty bdziesz
rwnie zdenerwowany. A przeraenie? Nie sdziam, e
w ogle znasz to sowo. By moe nawet
zaryzykowaabym stwierdzenie, e robie to ju wczeniej deklarowae dozgonne uwielbienie kobiecie, ktrej
nie widziae na oczy, zacigne si do francuskiej
armii, by pod tym pretekstem przepyn Atlantyk, a
potem zwabie j do ekstrawaganckiego londyskiego
hotelu.
Owszem, dostrzegam, jak stracie pewno siebie,
gdy weszlimy na gr do Twojego pokoju. Nie
wiedziaam na pewno, czy jest to Twj pierwszy raz, ale
przeszo mi to przez myl. Masz jednak racj: ja te si
baam. Myl, e adne dowiadczenie na wiecie nie
potrafi przygotowa kogo na pierwsze spotkanie z

ukochan osob. Czy naprawd byo si o co martwi?
Najwidoczniej wszystko udao si cakiem niele bo
inaczej nie powtarzalibymy tego tyle razy!
Nie wiem, jaka moe nas czeka przyszo, ale czy
musimy martwi si o to teraz? wiat ma do zmartwie
i bez dokadania kolejnego motka do tej pltaniny. Ty
skup si na unikaniu szrapneli i kul, a ja skupi si na
pisaniu do Ciebie i kochaniu Ci mocniej z kadym
mijajcym dniem.
Twoja Sue
12 Margaret
***
Edynburg
Drogi Wuju!
Wiem, prosi mnie Wuj, bym wicej nie pisaa, ale
jestem do dua, by nie zawsze robi to, o co si mnie
prosi.
Mama odezwaa si. Jest w Londynie. Gdyby kto mi
to powiedzia miesic temu, nie uwierzyabym. Za
mojego ycia nigdy nie opuszczaa Edynburga. Od kiedy
jednak dowiedziaam si o jej yciu na Skye, jestem
gotowa uwierzy we wszystko.
Opowiedziaa mi o Davidzie, tym Amerykaninie
mwi, e kochaa go przez wiele lat. Nie spodziewaa si
tego, a jednak nie moga y bez tej mioci. A sdzc po
wyrazie jej twarzy, kiedy zbieraa te listy z podogi, chyba
wci nie moe. Moe Wuja ucieszy wiadomo, e
mimo wszystko ya. ya bez niej. Nie liczc mnie,
Mama bya samotna przez ostatnie dwie dekady. Gdyby
nie w wieczr, kiedy spada bomba, kiedy wojna
rozdara jej serce, pewnie nigdy bym si nie dowiedziaa.
Nie dostrzegaabym, jak bya samotna. Nie
dowiedziaabym si, co stracia.

Nigdy nie mwia o tym, e bya kochana czy
porzucona. Nigdy nie mwia o moim ojcu. Co si stao z
Davidem? Co stao si z nimi obojgiem te dwadziecia lat
temu?
Margaret
***
Edynburg
Kochany Paulu!
Nie uwierzysz: Mama jest w Londynie. ciga
wspomnienia. A ja jestem tutaj i prbuj robi to samo,
zadajc waciwe pytania niemiemu wujowi.
Nareszcie napisaa do mnie i udzielia czego w
rodzaju wyjanienia. Paul, to moja Mama bya Sue. Te
wszystkie listy byy do niej. Jaki szalony romans w
trakcie poprzedniej wojny. Z Amerykaninem! Nie mam
pojcia, w jaki sposb w ogle poznaa Amerykanina na
wyspie Skye. A cokolwiek si stao w zwizku z nim,
doprowadzio do odejcia jej brata.
Kiedy wziam piro, by jej odpisa i zada te
wszystkie pytania wci wirujce mi w gowie, zdaam
sobie spraw, e nie podaa mi adresu. Tylko Londyn.
Mogabym sa listy do kadego londyskiego hotelu i
nigdy jej nie znale. Nie mog si pozby myli, e jeli

odkryj, gdzie bya wtedy, doprowadzi mnie to do jej
obecnego miejsca pobytu.
Paul, czy popeniam bd, grzebic w jej yciu? Czy
powinnam zostawi przeszo w spokoju, tak jak ona
tego chce? Tak jak chce tego mj wuj? Mam wraenie, e
wszyscy tak by woleli.
Margaret
***
16 sierpnia 1940
Kochana Maisie!
Wszystkie te nocne wypady uwiadamiaj mi, e
przeszo nie pomaga w chwilach zagroenia.
Wspomnienia s dobre i warto je mie, ale to obietnica
stworzenia sobie nowych wspomnie pomaga mi i
naprzd.
Nie powiedziaem Ci tego, ale zestrzelili mnie nad
Francj tu przed ewakuacj. Wiedziaem, e gdybym
przyzna Ci si do tego w Plymouth, martwiaby si tak
bardzo, e nie daaby mi wsi do pocigu. Nie byo le
wyskoczyem, zanim uderzyem w ziemi i, jak sama
widziaa, nie byem zbyt pokiereszowany. Doczyem
do wszystkich uciekajcych na plae Dunkierki. A tam
nie zobaczyem ani jednego z naszych samolotw. Tylko
przeklte Luftwaffe, ktre starao si nie dopuci, eby

nasi chopcy wsiedli na statki.
Wbrew temu, co mwi wszyscy, my bylimy tam,
nad Francj RAF tam by tyle e nie nad plaami.
Walczylimy w gbi ldu, usiujc powstrzyma frycw
przed dotarciem nad wybrzee. Ale wszyscy ci ludzie
czekajcy na ewakuacj, wszyscy ci ludzie porzuceni na
piasku nie wiedzieli tego. Czekaem na tej play razem z
nimi, w mundurze lotnika, starajc si ignorowa ze
spojrzenia i narzekania Gdzie jest RAF?
Gdybym zacz rozpamitywa, jakie to uczucie
kuli si pod ostrzaem z powietrza, kiedy przed pociskami chroni tylko hem i donie splecione na karku,
gdybym rozpamitywa mile uciliwego marszu, kiedy
widziaem, jak chopcy przede mn wpadaj na miny,
gdybym rozpamitywa kucanie w ciemnociach, kiedy
nie wiedziaem, czy nastpna gwidca kula nie jest
podpisana moim nazwiskiem, gdybym rozpamitywa
mamrotane uwagi ludzi wok mnie, ktrzy nie wiedzieli,
e byem tam, na grze, i robiem swoje, nie zrobibym
ani kroku dalej. Musz po prostu powtarza sobie, e ani
si obejrz, bd znowu z Tob. Nic innego nie mog
zrobi.
Ale, cho ja staram si z caych si odepchn
przeszo, by mc i naprzd, Ciebie nic takiego nie
wstrzymuje. Ty masz wicej pyta ni wspomnie, wicej
tajemnic ni informacji. Ty musisz oglda si wstecz.
Teraniejszo i przyszo s zbudowane na przeszoci.
Wiem, e chcesz si dowiedzie, skd si wzia, zanim

bdziesz wiedziaa, dokd pj.
Moja kochana, nie poddawaj si. Niemili wujowie?
To dla Ciebie aden przeciwnik.
Kocham Ci,
Paul
***
Edynburg
Drogi Wuju!
Mama wspomniaa o Wuju w licie, ktry przysaa z
Londynu.
Powiedziaa mi, jaka bya szczliwa z Davidem, jak
szaleczo bya zakochana, ale e kosztowao j to brata.
e Wuj opuci Skye, a ona tego aowaa.
Nie wyjania mi powodw, a ja nie bd pyta.
Oczywicie jestem ciekawa kto nie byby ciekaw
okolicznoci rozamu w rodzinie, o ktrym mwi si
wycznie szeptem? wiem jednak, e to nie moja
sprawa. Wuj nie aprobowa Amerykanw? Wojennych
mioci? Mam tylko nadziej, e powd by do wielki,
do grony, do dalekosiny, by usprawiedliwi
dziesiciolecia spdzone z dala od rodziny.
Jedno jest jasne: czy Mama auje podjtych decyzji,
czy te nie, z ca pewnoci auje utraty brata. Gdyby

przez ostatnie dwadziecia lat znaa miejsce pobytu Wuja,
powiedziaaby to Wujowi sama. Stracia ju jednego
brata; dlaczego Wuj sdzi, e spokojnie zniesie utrat
drugiego?
Margaret
***
Glasgow
20 sierpnia
Margaret!
Mama mwi Ci prawd. Bya zakochana w
Amerykaninie. Co wicej, w jej ustach brzmi to jak
pikna bajka. Przypadkowy list, ktry sprowokowa lata
korespondencji i kleksy mioci midzy sowami na
kadej stronicy. Mioci bardziej zalenej od poczty ni
od przypyww i ksiyca. Nawet wojna nie zdoaa
powstrzyma tego, co rozkwito midzy nimi.
Nie kamaa ani o Amerykaninie, ani o swoich
uczuciach. Ale to nie by czas na to wszystko. To nie by
czas
na
zakochanie.
Kiedy
Elspeth
zacza
korespondowa z Amerykaninem, bya ju zamna.
Finlay Macdonald
***
Edynburg
Drogi Wuju!
Widz wok cae mnstwo kobiet, z pani przed
nazwiskiem i bez mczyzny w domu. Przyozdobiona
czarn wstk fotografia onierza na kominku sugeruje
histori, o ktrej lepiej zapomnie. Jako e moja Matka
zawsze odmawiaa mi odpowiedzi na pytania,
zakadaam, e jej historia wyglda tak samo: jakie
smutne, modziecze maestwo, ktre zakoczyo si
gdzie na polu bitewnym. Ostatnio zaczam si
zastanawia, czy to mg by David. Ale teraz bya ju
zamna?
Kto jest moim ojcem? Prosz, Wuju, ja musz
wiedzie! Jaka jest moja historia?
Margaret
***
Londyn, Anglia
6 sierpnia 1940
Szanowny Panie lub Szanowna Pani!
Wiele lat temu pod tym adresem mieszkaa rodzina o
nazwisku Graham. Nie wiem, czy wci tam mieszkaj,

czy te wyprowadzili si z Chicago, ale byabym
wdziczna za wszelkie informacje. Straciam kontakt z
rodzin i chciaabym j odnale.
Jeli Pan lub Pani posiadaj jakiekolwiek informacje
o miejscu ich pobytu lub jest czonkiem rodziny
Grahamw, czy mog prosi o kontakt? Mona do mnie
pisa do hotelu Langham w Londynie. Z gry dzikuj.
Elspeth Dunn
13 Elspeth
***
Pary, Francja
17 grudnia 1915
Moja Sue!
Coraz wicej wskazuje na to, e Boe Narodzenie
spdzimy pod wie Eiffla. Nie musz chyba mwi, e
wolabym je spdzi w Edynburgu, na Skye czy
gdziekolwiek, gdzie jeste Ty. Harry jest wietnym
towarzyszem, ale niekoniecznie osob, ktr pragnbym
przydyba znienacka pod jemio.
Mieszkamy w noclegowni nad szpitalem z reszt
amerykaskich ochotnikw. Po pierwszych kilku dniach,
kiedy prbowalimy si jako wtopi midzy gadatliwych
Francuzw, byo bardzo przyjemnie usysze star, dobr,
amerykask mow. Sypiamy w jednej wielkiej sali z
rzdami ek pod wszystkimi cianami. Tylko jeden
prysznic na tylu mczyzn, i na dodatek zimny.
Wieczorem nie mamy wiata, nie liczc jedynej lampy
porodku sali, wic pisz ten list w cigu dnia,
korzystajc z kadej wolnej chwili. adne to luksusy, ale,
przynajmniej na razie, to mj dom!
Zdaje si, e obaj z Harrym mielimy wizj, i
zjedziemy karetkami wprost ze statku w sam rodek

frontowych niebezpieczestw. Ale, cho nie posano nas
na front, nie prnujemy. Przydzielono mi ma karetk,
ktr jed z jeszcze jednym chopakiem, niejakim
McGee. Kiedy z frontu przybywaj pocigi szpitalne,
musimy pdzi do ramp rozadunkowych na kocu Rue
de la Chapelle, by odebra pokiereszowanych pasaerw.
Niektrzy s powanie ranni, ale to i tak tylko ci, ktrych
uznano za zdatnych do podry pocigiem. Domylam
si, e najgorsze przypadki w ogle nie docieraj do
pocigu. Pakujemy ich, a potem gnamy po ciemnych
ulicach do prowizorycznych szpitali rozrzuconych po
caym miecie. Lubi udawa, e Kostucha jedzie obok
mnie, e cigam si z ni do szpitala, by si przekona,
kto pierwszy dopadnie ludzi na pace mojej karetki. Moja
maa furgonetka jest lekka i szybka, wic Kostucha
zawsze zostaje w tyle i yka kurz spod moich opon.
Niemniej praca tutaj jest do lekka. Pocigi
przyjedaj gwnie w nocy. Troch czasu musimy
spdza w warsztacie, by utrzyma pojazdy w dobrej
kondycji; mimo to w cigu dnia mamy mnstwo okazji,
by poznawa Pary. Obaj z Harrym zwiedzamy jak
turyci, ogldamy filmy za p ceny w Gaumont Palace.
Przeczesujemy paryskie ksigarnie z tak sam radoci
jak ty londyskie. Siedzc w ulubionej kawiarni, przedzieramy si przez Dumasa i Boussenarda (w
oryginale), by odwiey sobie mocno zardzewiay
szkolny francuski.
Do wit jeszcze par dni, ale zaczam prezenty.

auj, e nie mog wrczy Ci ich osobicie. Zrobisz co
dla mnie? Kiedy Wigilia bdzie si zmienia w Boe
Narodzenie, dokadnie o pnocy, wyjd na dwr i zwr
twarz ku ksiycowi. Posmakuj patkw niegu na
wargach i wyobra sobie, e to moje wargi, dotykajce
Twoich. Ja wyjd na dwr dokadnie w tej samej chwili.
Przyrzekam. Niewane, czy bd jeszcze w Paryu, czy
gdziekolwiek indziej we Francji, zamkn oczy i wyobra
sobie to samo. By moe to si speni, choby tylko na
mgnienie. Jeli w tak noc moe sta si cud Narodzenia
Paskiego, to spotkanie naszych dusz nie bdzie adnym
wielkim wyczynem.
Kocham Ci,
Davey
***
Edynburg
Noc wigilijna, pierwsze godziny
Boego Narodzenia 1915
Mj Kochany!
Jest Wigilia, pny wieczr, dzieci pi ju
grzecznie w eczkach, i tylko ja jeszcze nie pi i
czekam na witego Mikoaja.
Siedziaymy z Chrissie do pna i wypiymy o
wiele za duo kubkw grzanego wina. Dopiero dzi tak

naprawd mogymy posiedzie i nadrobi ostatnie sze
lat, bez dzieciakw biegajcych wok nas. Niewiele byo
do opowiedzenia. Nie liczc ma, ktry znikn, i
oszaamiajcego Amerykanina, ktry uwid, ostatnie
sze lat skadao si dla mnie z prowadzenia
gospodarstwa i pisania. Twoje imi wymkno mi si
tylko raz, ale co w wyrazie mojej twarzy sprawio, e
Chrissie ucaowaa mnie w czoo, zamiast zada nastpne
pytanie, i poszymy spa.
Nalaam sobie kolejny kubek wina i patrzyam przez
otwarte drzwi, jak kadzie si do ka, ktre pozostao
puste od mierci Alasdaira, i wiedziaam, e nie
zrozumiaaby, gdybym opowiedziaa jej o Tobie. Ju
przez reszt ycia pozostanie sama, pozostanie on
Alasdaira. Wrciam wic do saloniku ze wieczk,
notesem, winem i sekretami.
Otworzyam okno i usiadam na parapecie, z nogami
dyndajcymi na zewntrz, eby otworzy Twj prezent.
Ach flakonik prawdziwych francuskich perfum!
Najlepszy podarek, jaki tylko zakochany chopak mg
przysa z Parya. A naszyjnik Davey, jest przeliczny!
Pera tak doskonaa jak pojedyncza kropla ksiycowego
wiata. Dzikuj.
Zegar na kominku spieszcy si dwie minuty
wydzwania pnoc, wic wychylam si przez okno.
Poczue, kochany? To municie na policzku to nie by
patek niegu, to moje usta. Ten szept w Twoim uchu to
nie wiatr; to mj gos szepczcy kocham Ci. Poczue

ten lad zapachu Ambre Antique w powietrzu? Byam
tam.
Wiem, e dzieci wstan wczenie i wpadn z tupotem
do kuchni, by sprawdzi, czy wity Mikoaj je
odwiedzi, wic powinnam si ka, cho wolaabym
posiedzie jeszcze z Tob i tym listem. Moe i jestemy
daleko od siebie, ale dzi, przynajmniej przez chwil,
staralimy si zatrze t odlego.
Wszystkiego najlepszego, mj Davey,
Elspeth
***
Pary, Francja
1 stycznia 1916
Najdrosza Sue!
Zaczynaem si ju niecierpliwi, czekajc na Twj
list. Na szczcie wiem, e w wita poczta miewa
opnienia. Ta wiadomo nie zmniejszya mojej
niecierpliwoci, ale przynajmniej byem pewien, e list
si spnia, bo czekaa z nim do Boego Narodzenia, a
nie dlatego, e znalaza sobie innego bezczelnego
amerykaskiego kowboja.
Zegarek jest idealny! Pamitaa, e chciaem taki na
rk zamiast kieszonkowego. Tutaj bdzie o wiele
bardziej uyteczny. Ten stary trzymam przypity w

wewntrznej kieszeni kurtki i nieatwo mi go wycign,
kiedy musz sprawdzi czas (a ostatnio robi to czsto).
Twj list i prezent byy jak plamka soca w tym
tygodniu, skdind ponurym i burzliwym. Pogoda nie
bya taka najgorsza; obawiam si, e to gwnie mj
nastrj by taki pochmurny. Byem ju wystarczajco
przybity spdzaniem wit z dala od rodziny (tak,
brakowao mi nawet keksu mojej matki!), ale potem
Harry dosta przydzia.
Przez ca t przygod Harry i ja bylimy
nierozczni, a tu nagle dowdztwo musiao posa go w
oko cyklonu, a mnie zostawi tutaj z pochlipujcym
McGeem. Wszystko dlatego, e Harry by pierwszy w
kolejce, kiedy si zacigalimy. Bez rodziny, bez Ciebie,
Sue, sdziem, e bd mia przy sobie na wita cho
Harryego. Zamiast tego do wyboru zostao mi spdzanie
czasu z Johnsonem i reszt degeneratw w dzielnicy
czerwonych latar albo siedzenie w noclegowni i
wysuchiwanie, jak McGee czyta na gos stare listy od
matki. W kocu pooyem si do ka z Drydenem (jest
ju do wymity) a do pory gaszenia wiate.
I cho Harry nie mia nic wsplnego z t decyzj,
byem na niego wcieky, kiedy si pakowa. Zrzdziem i
obrzucaem go wyzwiskami, z ktrych wiele
zaczerpnem z egzemplarza Szekspira lecego na moim
ku. Szczeglnie spodoba mi si straszny przestpca
i niewylizane szczeni niedwiedzia. On tylko obmia
mnie, uderzy mnie pici w rami (to mska wersja

czuego ucisku) i rzuci zapasow par skarpetek na moje
ko.
To taki nasz prywatny art. Niedugo po tym, jak si
poznalimy, wpltalimy si razem w jak psot w
drodze do domu ze szkoy. Nie pamitam, co to dokadnie
byo; do, e on wyszed z tego bez czapki, a ja bez
butw i skarpetek. Najpierw zaszlimy do jego domu i
ubagaem go, by poyczy mi co do ubrania, wiedziaem
bowiem, jak sroga kara czeka chopca, ktry wejdzie do
domu boso w dniu, kiedy matka bawi goci. Harry by
niechtny pamitaj, e nasza przyja bya wtedy
bardzo moda w kocu jednak uleg, kiedy ju kaza mi
zrobi zeza i splun przez rami na potwierdzenie
przysigi, e zwrc mu buty i skarpetki. Powiedzia mi
pniej, i nie sdzi, e je jeszcze kiedy zobaczy. Ja
jednak bardzo go polubiem i miaem nadziej zacieni
nasz przyja, wic odniosem mu skarpetki nastpnego
dnia.
Po tym wydarzeniu para skarpet staa si dla nas
symbolem. Obietnic, e jeszcze si zobaczymy. Do
collegeu wyjechaem z jego eleganckimi, biaymi
skarpetkami poskadanymi w walizce, a on wyruszy
parowcem przez ocean z par moich wenianych. Tak
wic, skoro mam jego skarpetki, musz go jeszcze
zobaczy. Nawet jeli jest niewylizanym szczeniciem
niedwiedzia.
O pnocy w Wigili udao mi si wymkn na dwr,
jak obiecaem. Zamknem oczy i stanem tak

nieruchomo, jak zdoaem, prbujc sobie przypomnie
ucisk Twoich palcw na barkach, to, jak Twoje wosy
askotay mnie pod brod, jak twoje ciao mierzyo
dugo mojego. Poczuem saby zapach kwiatw i nasza
mnie szalona myl, e by moe to zadziaao, e na
krtk chwil nasze dusze jakim cudem pokonay
dzielcy nas dystans.
Jednak te wraenia po chwili zastpi dym
papierosowy i haaliwy miech. Johnson, Pate i Diggens
wtoczyli si na dziedziniec, kady z kokot uczepion
ramienia. Dziewczta miay spdnice kuse niemal do
kolan i przesycay powietrze smrodem taniej wody
koloskiej. Pate trzyma ju ap pod jedn z tych
krtkich spdnic. Attendre un moment, mpetites****
wybekota Diggens koszmarn francuszczyzn, po czym
wszed do noclegowni. Czy to po kondomy, czy te si
zaatwi, nie wiem. Moe po jedno i drugie. Czy musz
dodawa, e moja cudowna chwila zostaa zrujnowana?
Johnson zauway mnie i koniecznie chcia wiedzie,
dlaczeg to wcz swj tyek miczaka cakiem sam,
zamiast i z nimi na dziwki. Zignorowaem go
(wykazujc si ogromn samokontrol!) i sprbowaem
odej w dalszy koniec dziedzica, ale on ruszy za mn,
nie przestajc drwi. Z jakiego powodu wydaje mu si
nienaturalne, e nie szlajam si po burdelach. Nie wiem,
co takiego we mnie doprowadza go do furii, bo nie widz
jako, by przeladowa McGee, cho ten jest niemal
archetypicznym miczakiem.
Johnson by pijany i upar si sprowokowa mnie do
bjki; rzuca najrniejsze obelgi, z ktrych wiele
kwestionowao moj msko bd te sugerowao moje
skonnoci ku kochankom zamieszkujcym stodoy. Ja ze
swojej strony nie potrafiem wymyli niczego ponad
niewylizane szczeni niedwiedzia i szalonego
purpurowonosatego bakenbardusa, z ktrych adnego
Will S. nie przewidzia raczej na tak sytuacj. W kocu
rzuci sowny granat, ktrego nie powtrz, a ktry trafi
nieco zbyt blisko celu, wic ruszyem na niego. I chyba
naprawd wdabym si w bjk, gdyby nie otworzyy si
drzwi oddziau. Ujrzaem sylwetk nocnej pielgniarki w
prostokcie wiata i zemknem z powrotem do budynku,
do noclegowni. Kiedy wyjrzaem przez okno, Johnsona,
Patea i dziewczt ju nie byo, a na dziedzicu sta
mocno skonfundowany Diggens, sztorcowany przez
pielgniark.
Uwierz mi, Sue, nie zamierzaem spdza
tegorocznych wit ani na bjkach, ani w samotnoci.
Wszystko to byo znone tylko dziki jednej rzeczy:
szansie, e cho przez mgnienie o pnocy nasze donie
poczyy si mimo dzielcych nas mil.
No c, Sue. Wacicielka kawiarni wyciera ju
kubki i spoglda na mnie znaczco. Szybkie spojrzenie na
nowy zegarek mwi mi, e siedz tu o wiele duej, ni
sdziem. Skocz na razie, ale codziennie bd wyglda
w poczcie kolejnego listu od Ciebie.
Kocham Ci,
Davey
***
Edynburg
7 stycznia 1916
Davey!
Co takiego powiedzia Johnson, co trafio troch
zbyt blisko celu? Nie moesz opowiada fascynujcej
historii, a potem pomija puenty.
Wanie dostaam list od matki. Nareszcie pozwolia
Williemu si zacign. Mczy j o to od ptora roku.
Finlay nie wrci ju na front, wic ma pewno, e
przynajmniej jeden syn przeyje t wojn.
Kto wie, co sobie pomylaa, kiedy zniknam? Nie
powiedziaam nikomu, e wyjedam nie liczc
Williego, oczywicie, a i on nie zna powodu.
Wymknlimy si z chaty, kiedy Papa sprawdza puapki
na homary, a Mthair bya na play i zbieraa wodorosty
do ogrdka. Zostawiam licik z informacj, e musz co
zaatwi i e napisz, ale wrc najwczeniej za dwa
tygodnie. Wiedziaam, e minie troch czasu, zanim
rozszyfruj moje bazgroy (jak Ty to robisz, Davey?).
Byam pewna, e adnemu z nich nie przyjdzie do gowy
szuka mnie na przystani i e mog ju by w poowie
drogi do Londynu, zanim kto wpadnie na pomys

wypyta przewonika. Willie uwielbia przygody, wic
byam pewna, e nie wyda mnie przedwczenie, cho a
pka z niecierpliwoci, by si podzieli nowin. Teraz
prosto z Edynburga jad do domu i bd miaa ca
podr pocigiem na wymylenie przekonujcej historii,
c takiego dao mi odwag, by samodzielnie pokona
zatok. Jakie pomysy?
Tak wic Willie zaciga si i bdzie jecha przez
Edynburg. Mia si zjawi dzi rano, ale pocig widocznie
by opniony. Bd miaa par dni na pokazanie mu
miasta, zanim oficjalnie wstpi do armii i skoczy si
czas na rozrywki. Cho Ty zdajesz si malowa cakiem
inny obrazek: bjki, francuskie dziwki By moe wojna
jest przyjemniejsza, ni mi si wydawao!
Dobrze si bawisz, mj Davey? Pomijajc powag
sytuacji i jej ponury aspekt, czy znajdujesz w tym co, co
Ci uszczliwia? Sdzc z listw, jeste zadowolony.
Leniwe dni spdzane na lekturze w paryskich
kawiarniach, przetykane tymi wybuchami ekscytacji i
przygody, ktre tak kochasz, jazdami na eb na szyj po
ulicach i zaukach. Kobieta pisujca do Ciebie namitne
listy ze Szkocji
Ktre ksiki powinnam Ci wysa w nastpnej
kolejnoci? Zobaczmy, przejrz kolekcj, ktr zdyam
zgromadzi podczas swoich podry Mam cienki tomik
Yeatsa (ktra dusza pielgrzyma zdoa si oprze
Yeatsowi?), tomik poezji Georgea Darleya; co jeszcze
mam takiego, co mogoby Ci si spodoba? Aha!

Idealnie: Listy Abelarda i Heloizy. Tylko obiecaj mi, e
nasz romans nie skoczy si rwnie tragicznie. Nie
zniosabym klasztoru.
W Edynburgu byo uroczo, ale zaczynam tskni za
moj pikn wysp. Brakuje mi torfowego dymu,
cierpkiego zapachu bagiennego mirtu, ciepego aromatu
siana w obrce.
Willie wanie si zjawi. Kocz ju i wyl list,
kiedy bdziemy na miecie. Kocham Ci.
E.
***
Pary, Francja
12 stycznia 1916
Kochana Sue!
Nareszcie, nareszcie na front! Quinn, jeden z
kolegw, i ja dostalimy przydzia. Nie powiedziano nam
jeszcze, dokd dokadnie jedziemy, ale przydzielono nas
do synnej Sekcji Pierwszej. Nie wiem, czy to ta sama
sekcja karetek, w ktrej jest Harry, ale na wszelki
wypadek mam par skarpetek dla niego.
Nie, Sue, prosz, nie pytaj, co powiedzia Johnson.
Nie do, e uy jzyka zbyt plugawego dla uszu pirata,
to jeszcze samo sedno tego, co powiedzia, byo
obraliwe, tym bardziej e jest prawd. Nawet prawda

potrafi si wydawa zbrukana i znieksztacona, kiedy
wypowiada j kto taki jak Johnson. Uwierz mi.
Hm czy mam jakie pomysy, co moesz
powiedzie rodzicom? Moe ogarno Ci palce
pragnienie sprawdzenia, czy owce na ldzie s rwnie
weniste jak te na Skye? Nienasycona chtka
skosztowania angielskiego puddingu? Pilna potrzeba
kupienia nowego kapelusza? Nieopisana tsknota, by
pj z nieznajomym Amerykaninem do jego pokoju
hotelowego?
Wyjedam rano. Chciaem nada jeszcze ten jeden
list, nim opuszcz Pary, bo nie wiem, kiedy bd mia
okazj wysa kolejny. I cho po to przepynem ocean,
nic nie mog poradzi, e czuj ukucie niepokoju.
Zobaczymy, co przyniesie jutro!
Twj Davey
***
Wyspa Skye
22 stycznia 1916
Mj kochany Davey!
Oto jestem z powrotem na mojej wysepce. Chrissie
musiaa mi tutaj przesa Twj list, std opnienie.
Willie wyjecha doczy do was na tej waszej
gupiej wojence. auj, e nie widziae, jak dumnie

kroczy w mundurze: prawdziwy kogut, krl podwrka.
Kobiety zdaj si wrcz szale za kiltem, jednak sam
Willie nie rozumie, dlaczego oczekuje si od mczyzn,
by pracowali i walczyli w tym idiotycznym stroju.
Przy podwieczorku wyzna mi, e ma dziewczyn.
Nikomu nie pisn swka! Trzyma ca rzecz w
tajemnicy, cho nie chcia mi powiedzie dlaczego.
Wymkno mi si, e i ja mam sekret. Nie powiedziaam
nic wicej, ale Willie wydedukowa reszt. Powiedzia, e
umiechaam si od miesicy. Och, Davey, nie zdawaam
sobie sprawy, jak jestem nieprzygotowana, by
odpowiada na pytania o nas, wypaliam wic tylko:
Czowiek nic nie poradzi na to, kogo kocha. On tylko
radonie wyszczerzy zby i powiedzia, e mam
absolutn racj. Od rozpoczcia wojny nie widziaam go
tak szczliwego.
Dziwnie jest by tutaj z powrotem, i to z wielu
powodw. Chata rodzicw wydaje si tak ciemna i
zadymiona, noce o wiele czarniejsze i cichsze ni te, do
ktrych ostatnio przywykam, a ludzie brudniejsi. Cho w
Londynie i Edynburgu jest niemao brudu (jak mona
mie w miecie tyle koni i utrzyma je w czystoci?),
brzydsze strony s przesaniane przez cae to miejskie
wyrafinowanie. Zaraz po powrocie Mthair wrczya mi
skopek do dojenia, wic niechtnie przebraam si z
eleganckiego kostiumu w szorstk, wenian bluzk i
obwis spdnic, zamieniam jedwabne poczochy na
rcznie dziergane, a zapinane botki na wielkie, niezgrabne

trepy. Czuj si, jakby istniay dwie Elspeth: jedna nosi
drogie, stylowe ubrania, jedzi takswkami, jada kaczk i
dla kaprysu podruje przez cay kraj, by spotyka si z
przystojnymi modymi Amerykanami. Druga nosi
zniszczone ubrania domowej roboty, jedzi na starej
szkapie, jada owsiank i dla kaprysu podruje przez cay
kraj, by spotyka si z przystojnymi modymi
Amerykanami.
Pamitasz te wszystkie wymylone przez Ciebie
historyjki, ktre miay wytumaczy rodzicom moje
zniknicie? Jak si okazao, adna nie bya potrzebna.
Cho to zdumiewajce, Davey, moja matka przez cay
czas wiedziaa o wszystkim! Weszam do domu z tuzinem
opowieci na podordziu. Mthair uniosa gow znad
koowrotka i powiedziaa: Wic nareszcie pojechaa
pozna swojego Amerykanina?. O mao nie zemdlaam.
Pamitasz, opowiadaam Ci, jak po odejciu Iaina,
kiedy mieszkaam sama, wycigaam Twoje stare listy, by
czyta je wieczorami. Czasami zasypiaam dosownie
przykryta Twoimi sowami. Byam jak zjawa, zdarzao mi
si przez cae dnie nie wychodzi z chaty, tyle tylko eby
wydoi krowy i przynie torfu.
Ktrego ranka obudzia mnie krztanina w chacie;
moja matka podsycaa ogie, nastawiaa czajnik.
Przyniosa wielki garnek baraniego gulaszu, ebym
odgrzaa sobie na obiad, i naoya par yek do miski,
ebym zaniosa starej Curstag Mr, ktra mieszka
niedaleko. Kiedy wrciam, podoga bya zamieciona,

pociel si wietrzya, a gulasz perkota na ogniu. Twoje
listy, ktre zostawiam rozrzucone na ku, byy
schludnie poskadane, cho wtedy nie zwrciam na to
uwagi. Byam zbyt zachwycona garnkiem prawdziwego
jedzenia na ogniu, by przejmowa si takimi szczegami!
Najwyraniej Mthair przeczytaa je wszystkie. Nie
wiem, ile wie ostatecznie wtedy bylimy tylko korespondencyjnymi przyjacimi ale nie oceniaa mnie.
Tylko sowo nareszcie kae mi si zastanawia, ile tak
naprawd wywnioskowaa z tych wczesnych listw.
Oczywicie upierajc si, e sowa Johnsona nie s
warte powtarzania, jeszcze bardziej podsycie moj
ciekawo. Naprawd mamy przed sob tajemnice,
Davey? Czy kiedykolwiek je mielimy? Od samego
pocztku mwilimy sobie o sprawach, o ktrych nie
wiedzieli nawet nasi rodzice i rodzestwo. Niepotrzebnie
si martwisz i chronisz mnie przed wulgarnym jzykiem
czy niemiymi uczuciami. Zapominasz, e jest wojna. My
kobiety jestemy teraz ulepione z twardszej gliny.
E.
PS Minna przysaa zdjcie, ktre zrobia nam przed
urzdem stanu cywilnego. Widziae je?
14 Margaret
***
Glasgow
22 sierpnia
Droga Margaret!
To nie byo pospieszne, wojenne maestwo.
Elspeth bya on mojego najlepszego przyjaciela, Iaina.
Wszyscy troje dorastalimy na wzgrzach Skye.
Biegalimy boso po zboczach, brodzilimy wzdu play,
szukajc kamykw. Prawd mwic, Iain zawsze troch
si ba Elspeth. Z wosami rozpuszczonymi na wietrze
wykrzykiwaa wiersze w rozbryzgach morskich fal. Bya
rwnie dzika jak sama wyspa. Ktrego dnia
siedzielimy, dyndajc nogami, na mocie Wrek i Iain
poprosi j o rk. Spojrzaa na mnie, umiechna si i
powiedziaa tak. Mylaem, e my troje ju zawsze
bdziemy razem. Nie sdziem, e Elspeth go zdradzi.
Cho bardzo chciabym pomc, nie znam
odpowiedzi. Wyjechaem ze Skye mniej wicej rok przed
Twoimi narodzinami. Ale Mthair tam bya. Napisz do
niej na Skye. Twoja babcia bdzie wiedziaa wicej ode
mnie.
Finlay
***
W pocigu do Fort William
Sobota, 24 sierpnia 1940
Kochany Paulu!
Skoczyam z pisaniem listw. Jad na wysp Skye!
Oczywicie wuj Finlay nie poda mi adresu babci, a
nie sdziam, e daleko zajd, krc po wyspie i
rozpytujc o dom babci Macdonald. Podejrzewam, e
p Skye nazywa si Macdonald. Pogrzebaam wic po
domu, szukajc (znw) jakiej zapomnianej koperty,
starego adresownika, aktu urodzenia mojej matki. Nic.
Nawet jednego z tych listw, ktre babcia saa nam co
miesic, penego gaelickich bazgrow. Mama
najwidoczniej przechowywaa tylko listy Davida.
Potem jednak przypomniaam sobie, jak to od chwili,
kiedy nauczyam si czyta, Mama upieraa si, bym
pisaa nazwisko i adres pod okadk kadej ksiki, na
wypadek, gdybym niechccy zostawia cennego
Stevensona czy Scotta na awce w parku. Natychmiast
podeszam do jej biblioteczki i wyjam najbardziej
zniszczon, najstarsz ksik, jak znalazam na pce:
byle jakie wydanie Huckleberryego Finna z wyblakym
makiem zasuszonym midzy stronicami. I rzeczywicie,
pod spodem okadki wypisane byo: Elspeth Dunn, Seo
a-nis, Skye, Zjednoczone Krlestwo. Jakby nawet tam i

wtedy zagraay jej zodziejskie parkowe awki.
Popytaam znajomych, a znalazam rodzin
starajc si odesa dziecko na pnoc. Ssiadka Emily,
pani Calder, jest przeraona ostatnimi bombardowaniami.
Umwia si ze mn, e odwioz jej crk Dorothy na
farm pod Fort William. Tym sposobem cz podry
mam opacon, a z Fort William na Skye jest ju
niedaleko. Poyczyam walizk od Emily i w drog!
Mwi Ci, Paul, to naprawd ekscytujce.
Oczywicie nie pierwszy raz wyjedam z Edynburga, ale
nie liczc wycieczki do Plymouth, by odwiedzi Ciebie,
nigdy nie jechaam we wasnej sprawie. Nawet kiedy we
dwjk wybieralimy si wspina albo wdrowa po
wzgrzach, nigdy nie oddalalimy si zbytnio od miasta.
Oczywicie mona by uzna, e nie jad na Skye dla
siebie; jad tam dla mojej matki. I babci, ktrej nigdy nie
widziaam! Jeli jednak mog si dowiedzie wicej o
pierwszym tomie Mamy, o jej yciu, zanim si
urodziam, ta podr bdzie warta wysiku, i to pod
wieloma wzgldami. Dowiem si, kto jest moim ojcem. A
jej nie ma tutaj, wic mnie nie powstrzyma.
***
Pocig do Mallaig
Pniej
Kochany Paulu!
Dorothy odstawiona na miejsce. Srebrnowosa
kobieta zbudowana jak okrt wojenny wysza po nas na
stacj; przeja i sam Dorothy, i kopert pienidzy od
pani Calder. Zanim si rozstaymy, Dorothy wcisna mi
w do licik napisany na odwrocie biletu kolejowego i
poprosia, bym oddaa go jej mamie, kiedy wrc do
Edynburga. Ledwie mog cokolwiek odczyta z powodu
smug, plam od ez i koszmarnego charakteru pisma, ale
tre to gwnie kocham ci powtarzane raz po raz.
Poskadaa go w p ze sze razy, a na wierzchu
nabazgraa adres. Obiecaam jej, e dostarcz go od razu,
jak tylko zjawi si w Edynburgu.
A tak na powanie, to zaczynam si martwi o Mam
i musz przyzna, e czuj si troch winna. Moe to
nie listy ani bomba wygnay j z domu. Moe wyjechaa
przez nasz ktni. Cho zdarzao si ju wczeniej, e
mczyam j o to, kto by moim ojcem, nigdy si nie
kciymy. Zawsze pozwalaam jej zby temat
wzruszeniem ramion. Tym razem posunam si za
daleko, zadaam zbyt wiele pyta i mam wraenie, e co
pko w tamtej chwili; nic nie poradz, e tak czuj.
Czy ona miaa racj, Paul? Czy zanadto si
pospieszylimy? Jeszcze niedawno ty i ja bylimy tylko
przyjacimi. Nigdy nie robilimy nic powaniejszego ni
czstowanie si kanapk czy podanie doni przy
wspinaczce. Kiedy si zacigne i spytae, czy bd do
Ciebie pisa, o mao Ci nie wymiaam. Nie sdziam, e

mamy do tematw do rozmw, by pisa do siebie listy.
A potem powiedziae, e si zakochae, a ja
pomylaam, e moe i oboje si zakochalimy, i e moe
to si uda. Ale, jak powiedziaa moja matka, w czasie
wojny uczucia szalej. Ufam Twoim naprawd ale nie
wiem, czy ufam swoim wasnym.
Moe ta podr bdzie tym, czego mi potrzeba.
ykiem niezalenoci, odrobin dystansu. Okazj, by si
zastanowi, czy naprawd tego chc. Moe ta podr
pozwoli mi rozwiza wicej ni jedn zagadk.
Pozdrawiam Ci serdecznie,
Margaret
***
Londyn, Anglia
10 sierpnia 1940
Wiele lat temu pod tym adresem mieszkao dwch
panw, David Graham i Harry Vance. Nie wiem, czy
wci tam mieszkaj, czy te wyprowadzili si z Chicago,
ale byabym wdziczna za kad informacj. Od jakiego
czasu nie mam z nimi kontaktu, a bardzo chciaabym ich
znale.
Jeli Pan lub Pani posiada jakiekolwiek informacje o
miejscu ich pobytu, czy mog prosi o kontakt? Mona do

mnie pisa do hotelu Langham w Londynie. Z gry
dzikuj.
Elspeth Dunn
15 Elspeth
***
--------------, Francja
2 lutego 1916
Jestem teraz w -------------, w drodze do ----------. Nie
sdziem, e dojechanie tutaj z Parya zajmie tyle czasu.
Jechalimy wagonem towarowym i musielimy si
zatrzymywa tyle razy, e nie zdoaem zliczy.
Pamitam, jak wiele lat temu, podczas wakacji we
Francji, odbywaem niemal t sam podr, ale w
luksusowej pierwszej klasie, popijajc wino i podziwiajc
wiejskie widoki. Tym razem siedziaem przykucnity w
wagonie towarowym, wcinity w ciasny kt z moim
workiem, popijajc paskudn brandy z krcej wrd nas
piersiwki. Wygldajc przez sztachety w oknie,
rozpoznaem kilka mijanych stacji, cho adna z wsi nie
wygldaa tak, jak to zapamitaem.
Tutejsza stacja jest cicha, ulice pene s mczyzn w
mundurach niebieskich i khaki, zamiast kolorowo
wystrojonych letnikw, jakich widziaem poprzednim
razem. Spdzimy tu jeszcze kilka dni, nim ruszymy dalej.
Sekcja, do ktrej mamy doczy, bya en repos***** w
-----------------; po oczyszczeniu i reperacjach karetek
ruszya do ---------------. Niejaki Pliny, swego rodzaju
szofer-weteran, ktry by na przepustce, czeka z Quinnem

i ze mn, by dojecha na miejsce. Powiedzia nam,
ebymy cieszyli si ciastkami i gorcymi kpielami, pki
moemy, bo dugo nie bdziemy oglda takich
luksusw.
Wic upara si wiedzie, co takiego powiedzia mi
Johnson? Prbowa wszystkich zwykych dowcipw,
wyjaniajcych powd, dla ktrego nie ganiam razem z
nimi za spdniczkami. I nie dawa za wygran, a
zobaczy, e zagryzem zby; wtedy wiedzia ju, e na
co trafi. A, wic o to chodzi. Pieprzysz cudz on,
tak? On jest gdzie tam, w przedsionku pieka, a ty
siedzisz w domu C, nie bd powtarza reszty, bo
nie nadaje si na lektur dla damy. Powiem Ci tylko tyle,
e od tego momentu poziom komentarzy sign bruku.
Teraz rozumiesz, dlaczego rzuciem si na niego.
Jego sowa bolay, i nie chodzio tylko o to, co
powiedzia, ale jak to powiedzia. To, co zrobilimy, Sue,
to co jest midzy nami, nigdy nie wydawao mi si ze.
Moe mnie atwiej widzie to w ten sposb. To nie ja
nosz obrczk. Nie znam Twojego ma. atwiej mi w
ogle zapomnie o jego istnieniu.
Czy fakt, e jeste matk, kaza mi si zawaha na
pocztku? Skamaabym, mwic, e nie. Wahaem si,
Sue. Niby dlaczego tak dugo to trwao, nim wyznaem Ci
mio, cho przysigbym, patrzc na wskazwki
rozsiane w Twoich listach, e Ty czujesz to samo?
Zapominasz, e wychowano mnie na dobrego katolika.
Mimo rozbrykanego dziecistwa nie lekcewa sobie

Dziesiciu Przykaza.
Ale i Ty wyznaa mi mio. Kiedy odpisaa,
wierzyem, e wiesz, co robisz. Moje wahania stopniay.
Potem spotkalimy si, porozmawialimy, dotknlimy
si. Wszelkie wtpliwoci, jakie mogem jeszcze mie,
uleciay. Jak co, co byo tak pikne, mogoby by ze?
Wszystko byo idealne. Wszystko jest idealne. Houbiem
te wspomnienia te delikatne, pikne wspomnienia tu
przy sercu. I niewiele uwagi powicaem Twojemu
mowi czy temu mtlikowi, jakim jest nasza przyszo.
A do Boego Narodzenia, kiedy Johnson
powiedzia, co powiedzia, i zbruka nas, Sue. Nie sposb
sucha poniajcych komentarzy tego rodzaju i nie
zacz w nie wierzy po jakim czasie, szczeglnie e
opieraj si na faktach. Ja naprawd pieprz cudz
on. W tak brutalny sposb przypomniano mi, kim
jestem i co robi.
Kazao mi to zastanowi si, co Ty naprawd
czujesz. Nigdy nie wspominaa o wyrzutach sumienia, o
niepewnoci. Nie chciaem powtarza Ci, co powiedzia
Johnson, bo nie chciaem, eby czua si winna. Nie
chciaem, eby zmienia zdanie.
Decyzja zawsze naleaa do Ciebie, Sue, i wci
naley. Ty decydujesz, czy chcesz cign ten zwizek.
Ty decydujesz, dokd chcesz pj dalej.
A cokolwiek zdecydujesz, wiedz, kocha Ci zawsze
ten sam
Twj Davey
***
Wyspa Skye
9 lutego 1916
Kochany!
Twj list ma w sobie wicej dziur ni strzecha na
wiosn. Albo uznae, e potrzebuje odrobiny wentylacji
w dugiej podry na Skye, albo kto nie chcia, by mi
zdradzi, gdzie jeste i jak tam dotare. Z wyjtkiem
Francji wszystkie nazwy miejsc zostay wycite.
Czy obrazio mnie to, co powiedzia Johnson? Kog
nie obraziby taki jzyk. Ale czy jestem zaskoczona?
Raczej nie. Kiedy upierae si, e mi nie powiesz,
domyliam si, e chodzi o co w tym gucie.
Nie, nie byo mi atwo, cho staraam si nie pokaza
po sobie, jak bardzo byo mi ciko. Ty jeste na froncie,
codziennie masz do czynienia z chaotycznymi, krwawymi
skutkami wojny. To jest moja prywatna wojna, Davey, i
uznaam, e nie musisz mie do czynienia z moim
chaotycznym, skrwawionym sumieniem.
Kiedy przysae mi ten list ten, w ktrym
powiedziae wprost, co czujesz nie mogam spa.
Leaam bezsennie przez wiele nocy, mocujc si z
wasnym sercem. Uczucia, ktre ywi do Ciebie, s tak
ostre, tak nowe. Jednak uczucia do Iaina, cho si

zmieniy, wci s we mnie. On jest moim mem. Nie
mog tak atwo odrzuci ani tego, co czuam kiedy, ani
przysigi, ktr sobie zoylimy.
Iain jest najbliszym przyjacielem Finlaya. Jako
chopcy ani na chwil nie tracili si z oczu. Kiedy
dorastaam, Iain zawsze by gdzie blisko. Kiedy
przyszed czas na maestwo, wydawa si najbardziej
rozsdnym wyborem. Finlay nie posiada si z radoci,
kiedy zgodziam si wyj za Iaina. Ale wszystko si
zmienio. Nasze cieki si rozeszy. Opublikowano moj
poezj i zaczam tskni do stylu ycia literatw.
Chciaam podrowa, studiowa, pozna kogo oprcz
siebie samej, kto czytuje i rozumie Lewisa Carrolla. Iain
chcia tylko y wasnym yciem tak, jak robi to od
zawsze. Ja chodziam na pla i patrzyam nad wod,
pragnc by gdziekolwiek, byle nie tutaj. On wypywa
swoj odzi z Finlayem, wiedzc, e kiedy wrci, ja
wci tam bd.
Co byo nie tak, jeszcze zanim dostaam pierwszy
list od Ciebie, Davey. Dryfowalimy w dwie rne strony,
niesieni rnymi ambicjami i oczekiwaniami. W Tobie
znalazam bratni dusz. Ty suchae tego, co miaam do
powiedzenia; Iain zdawa si nigdy nie sysze. A potem
zacza si wojna i Iain zupenie usun si z mojego
ycia.
Naprawd, Davey, nie rozumiem tego. Kiedy by
tutaj, nigdy nie czuam midzy nami a takiego dystansu;
teraz, kiedy poszed walczy, rzadko mam wieci od

niego. Wiem, co si dzieje, z gazet, od Finlaya, z listw,
ktre inni chopcy ze Skye l do domw, ale niczego nie
dowiaduj si od samego Iaina. Nie wiem, czy zrobiam
co zego, ale zupenie si ode mnie odci. Zawsze tak
reagowa wycofuje si, zamiast stawia czoo temu, co
go gnbi.
Nie planowaam zakocha si w kim innym. Nie
planowaam te, e mj m opuci mnie bez sowa
wyjanienia. Nie planowaam niczego, ale si stao, i nie
mog si nazwa nieszczliw.
Ja Ci kocham, Davey. I wiem, e to moja decyzja.
Nazwij mnie idealistk, ale moim zdaniem rzeczy nie
zdarzaj si bez powodu. Czuj si taka
wyeksponowana. Mthair wie o nas; nie wiem, kto
jeszcze. Tyle nocy chciaabym by sama z wasnymi
mylami i wspomnieniami, lee w ku i ni te
spocone, drce sny o Tobie. Ale kiedy zaczynam sobie
przypomina i serce mi przyspiesza, sysz, jak Papa
chrapie albo Finlay krzyczy przez sen, i moja chwila
przepada. Ta chata nie jest do dua, by pomieci ich
troje, mnie i moje sny.
E.
***
Miejsce Pierwsze
16 lutego 1916
Sue!
Tak, cenzorzy mnie dopadli! Zlitowali si i mimo
wszystko wysali list, pociwszy go wpierw bezlitonie,
ale zostaem przywoany do porzdku; przypomniano mi
o koniecznoci przestrzegania zasad pod grob
cakowitego zakazu pisania do Ciebie. Gdyby listy
wpady w rce wroga, wydaoby si, gdzie jestemy,
dokd jedziemy, czy te kiedy moemy by w
ktrymkolwiek z tych miejsc, a tego przecie nie chcemy.
Jakby szkopy nie wiedziay dokadnie, gdzie jestemy w
tej chwili. Kiedy pisz te sowa, gapi si znad workw z
piaskiem na Armi Francusk!
Nareszcie urzdziem si tutaj, w Miejscu
Pierwszym (bd grzecznym chopcem i pozostan
tajemniczy). Nasza trjka zajechaa tu par dni po caej
reszcie sekcji. Zjawilimy si na kwaterze w nocy, kiedy
wielu kolegw byo na subie. Niektrzy w punkcie
opatrunkowym we wsi, nie dalej jak kilometr od okopw,
na dwudziestoczterogodzinnej zmianie. Wprowadzono
nas do dugiego budynku, gdzie wyebralimy dla siebie
kawaek miejsca na rodku sali, po czym padlimy na
posania. Spaem tak mocno, e nie syszaem, jak
pierwsza tura chopakw przysza w nocy po skoczonej
subie. Nie zauwayem niczego a do rana, kiedy to
para skarpetek bcna mnie w gow i obudziem si, by
ujrze Harryego szczerzcego si do mnie u stp ka.
Przez ca noc by w punkcie opatrunkowym i wanie

zosta zwolniony; kiedy zaszed do koszar, znalaz mnie
skulonego na jego miejscu.
Przydzielono mnie do karetki z koleg o przezwisku
Riggles, cichym ex-futbolist z papierosem wiecznie
przylepionym do warg. Odzywa si tylko wtedy, kiedy
wymienia zgaszony niedopaek na wieo zapalonego
papierosa. Riggles by tutaj niemal od pocztku
dziaalnoci Amerykaskiej Suby Polowej, wic chyba
trudno byoby znale lepszego partnera, ktry pokae
mi, co i jak.
Po przyjedzie od razu rzucili mnie do pracy.
Obsugujemy trasy ewakuacyjne, transportujc blesss
rannych z punktw opatrunkowych do szpitali
pooonych gbiej na tyach. Wikszo punktw
opatrunkowych rwnie pooona jest przynajmniej par
kilometrw od linii frontu, wic nie widzimy wiele z tej
wojny, co najwyej dalekie dymy wybuchajcych
pociskw.
Kilka nocy temu w pobliu rozegraa si potna
bitwa. Jeden z blesss, ktrych wiozem, by w
paskudnym stanie. Sta za murem, kiedy uderzy pocisk, i
walce si kamienie omal go nie zmiadyy. Musiaem
jecha bardzo ostronie, dopki nie minem punktu
opatrunkowego, ale dalej, gdzie drogi s troch gadsze,
pomknem do szpitala jak sam diabe. Sanitariusz
powiedzia, e jeszcze par minut, a stracilibymy
pacjenta. To nie byo moe wiele; ot, ciche potwierdzenie,
e to, co robi we Francji, jest co warte.

No dobrze, Sue, jeli obiecasz, e przestaniesz si o
mnie martwi, ja zrobi to samo. Rozumiem, dlaczego
zrobia to, co zrobia. Twoja mio jest dla mnie zbyt
cenna, bym j odepchn, kiedy potrzebujesz, by kto j
przyj.
Czekaem, a podadz nam arcie, i widz, e
chopcy zaczynaj si ustawia w kolejk, wic musz
koczy. Mam nadziej, e uda mi si jeszcze dzi wysa
ten list.
Kocham Ci,
Twj Davey
***
Wyspa Skye
23 lutego 1916
Mj Drogi Chopcze!
Przepraszam, e wtpiam w Ciebie i w powody, dla
ktrych wstpie do Suby Polowej. Masz racj, Davey,
to jest co, co moesz robi, i przez te dwa tygodnie, ktre
tam jeste, udowodnie ju, e robisz to dobrze. Jest
wielka rnica midzy szarowaniem z bagnetem, z
intencj okaleczenia bd zabicia, a skierowaniem caej
tej brawurowej energii na ratowanie istnie ludzkich.
Mwiam wczeniej, e wci jeste chopcem, ale przez
tych kilka krtkich miesicy dowiode, e jeste

mczyzn pord mczyzn.
Prosz Ci, trzymaj si ciepo, radonie i jak zawsze
bezpiecznie.
E.
***
Miejsce Pierwsze
2 marca 1916
Sue!
Posali mnie po zaopatrzenie, a to oznacza, e mam
szans na kpiel i prawdziwy posiek, pki jestem w
miecie. Ocigam si by moe duej ni to konieczne
nad omletem, bo daje mi to okazj napisania do Ciebie,
zanim bd musia wraca swoim gruchotem do bazy.
Harry i ja bylimy przedwczoraj en repos, co rzadko
nam si udaje, jako e pracujemy niemal codziennie,
nawet kiedy naley nam si wolne. Wzilimy ksiki i
urzdzilimy sobie aosny, may piknik puszkowane
miso, krakersy, malekie ciasto z rodzynkami
przysane przez Minn, a to wszystko spukane butelk
doskonaych pomyj, ktre przez ewidentn pomyk
opatrzono etykiet wino. Jestem wicie przekonany, e
po upraniu skarpetek Pliny napeni butelk
popuczynami, bo dokadnie tak smakowa ten napj.
Mimo paskudnego wina i rwnie paskudnej puszkowanej

woowiny (a moe kociny?) byo to sympatyczne
popoudnie. Niemal skoczyem czytanie Tarzana wrd
map. auj tylko, e nie mogem pochon pikniku z
takim samym smakiem!
Par dni temu mielimy prawdziw uczt. Jeden z
chopakw dosta Croix de Guerre****** i wyda z tej
okazji bankiet. Nie szczdzi wydatkw i sprowadzi
paryskiego kucharza. Prawdziwe jedzenie, wino, ktre
zasugiwao na nazw francuskiego wina, i wszystko to na
porcelanie i obrusach. Przysigam, Sue, czuem si zbyt
brudny, by zbliy si do tak eleganckiego poczstunku,
niemniej zbliyem si, i owszem, i wszyscy rzucilimy
si na potrawy, nim zdyaby powiedzie Yankee
Doodle Dandy. Naprawd, Sue, bya to uczta, z ktrej
byby dumny nawet Ranhofer czy Escoffier.
linka znw napywa mi do ust na to wspomnienie,
wic wybacz, prosz, kleksy i rozmazany atrament. I
pomyle, e dopiero co skoczyem je! Ach
wspomnienie tego posiku: posuy nam za duchow
straw przez wiele tygodni gotowanej woowiny i zupy z
brukwi.
Kocham Ci,
David
***
Wyspa Skye
14 marca 1916
Och, Davey!
Ju nie wiem, co czu.
Iain zagin.
Wanie dostaam list z Ministerstwa Wojny i nie
jestem nawet pewna, czy jego tre ju do mnie dotara.
Przeczytaam, zapakaam raz, ale od tamtej pory nie
powiedziaam ani sowa jakby ignorowanie tego mogo
sprawi, e to zniknie. Zagin. Jak to moliwe?
Finlay jest kompletnie rozbity. W kko powtarza:
Nie byo mnie tam. Nie mogem mu pomc, a potem
wyszed z chaty. Przykutyka z powrotem pno w nocy,
brudny i bez laski, i przespa bite dwa dni. To ja
musiaam pooy go do ka, zaata jego podarte
spodnie, znale kij na now lask. Bez niej jest do
niczego.
Chc wiedzie: dlaczego Finlayowi wolno si
zaama? Dlaczego to ja musz pozosta t siln, ktra
zbiera wszystko do kupy? Nikt inny tego nie zrobi. Iain
to mj m. To mnie powinno to ciy bardziej ni
komukolwiek innemu. To ja powinnam by tak
zdruzgotana, by z trudem oddycha.
Wiesz, e jestem niemal niepraktykujca. Nieczsto
chodz do kocioa. Kiedy jestem sama w grach, czuj
si bliej Boga, cho to niemal pogaskie, tak bardzo
odlege od hymnw i kaza. Teraz wydaje mi si, e
zaniedbaam co wanego. Nie oddawaam Bogu nalenej

czci, draniam Go swoj niewiernoci, a teraz Iain jest
karany za moje grzechy.
Moe podjam z decyzj. Ju sama nie wiem, co
myle. Gdybym przestaa, czy sprowadzioby go to do
domu?
Elspeth
***
Miejsce Trzecie
21 marca 1916
Sue!
Masz jakie wieci?
Zagin moe oznacza bardzo rne rzeczy. Moe
nie znaczy nic. Dopki nie dowiesz si czego wicej,
nie spekuluj. Prosz.
Syszaem wystarczajco duo rozmw na ten temat;
chopaki na pace mojego gruchota wci o tym gadaj. W
jednej chwili siedzisz skulony, dzielc si z kolegami
papierosem, a w nastpnej wyskakujesz z okopu i biegniesz na Ziemi Niczyj. Na plecach prawie
siedemdziesit funtw ekwipunku, biegniesz z naoonym
bagnetem, omijajc leje po pociskach, gruz, swoich
kolegw. Wszystko jest tak pokryte botem, e mgby
zdepta wasnego brata i nie pozna go. Nie moesz si
nawet zatrzyma, by spojrze jeszcze raz, a co dopiero

zacign kogo w bezpieczne miejsce. Iain mg lee
tam ranny, czekajc, a noszowi zabior go z powrotem.
Mg si zgubi podczas zamieszania za lini okopw.
Nie myl wycznie o najgorszym.
Sue, masz w tej chwili do zmartwie i bez
dodawania do tego poczucia winy i kary boskiej.
Owszem, wierz w Boga. Zawsze chodziem do kocioa,
nawet w czasie szczenicych, studenckich lat; wtedy po
prostu miaem wicej do opowiadania w konfesjonale.
Kiedy byem modszy, Evie i ja mielimy ksik z
historiami biblijnymi, piknie ilustrowany tom, nad
ktrym lczelimy w leniwe niedzielne popoudnia.
Pamitam jeden obrazek Boga z tej ksiki. By ukazany
jako pogodny jegomo ze nienobia brod i rowymi
policzkami do podobny do witego Mikoaja, jak si
tak nad tym zastanowi patrzcy z dum na wieo
stworzony wiat. Tak ojciec mgby patrze na nowo
narodzone dziecko. Na zawsze zachowaem ten obrazek
w mylach i chyba dlatego nigdy nie potrafiem uwierzy
w mciwego Boga. Ta askawa, ojcowska posta nie
mogaby mnie kara za to, e zbdziem. Nigdy nie
odwrciaby si ode mnie za moje mae grzeszki.
Pomyl przez chwil, Sue. Przy tych wszystkich
okropnociach, ktre popenia kaiser, przy caej tej walce,
caym tym zabijaniu, ktre ma tutaj miejsce, naprawd
sdzisz, e Bg patrzy z nieba i kieruje swj gniew na
kobiet, ktrej jedynym grzechem jest zbyt wiele mioci?
Jestem teraz strasznie zmczony. Dopiero co zszedem z dwudziestoczterogodzinnej suby i ledwie

urwaem par godzin snu, ale nie chc odkada na
pniej pisania do Ciebie. Gdybym nie mg by przy
Tobie (przynajmniej listownie), kiedy mnie potrzebujesz,
to jaki sens miaoby nasze bycie razem?
Moe zauwaya w nagwku, e znw si przenielimy. Midzy tam i tu byo jeszcze Miejsce Drugie, ale
siedzielimy tam zaledwie par dni. Tym razem jestemy
troch bliej frontu, jednak nie na tyle blisko, bymy
musieli martwi si pociskami spadajcymi nam na gowy
we nie a to dobrze, bo przy takiej iloci pracy
potrzebujemy kadej drzemki, jak udaje si zapa.
Na tym kocz, Sue, i id spa. Ledwie mog
utrzyma owek. Prosz, informuj mnie na bieco.
Mimo okolicznoci naprawd si tym przejmuj. auj,
e nie mog by tam i Ci przytuli, ale pozostaje mi
tylko list.
Bardzo Ci kocham, moja dziewczyno,
David
***
Wyspa Skye
28 marca 1916
Davidzie!
Jak miaabym si nie martwi? Jak miaabym nie

myle wycznie o najgorszym?
Dostaam list od czowieka z batalionu Iaina,
szeregowca Wallacea. Napisa, e tamtego dnia
wyskoczy z Iainem z okopw. W czasie walki straci go
z oczu. Kiedy otrbiono odwrt, szeregowiec Wallace
ruszy biegiem z powrotem i po drodze min Iaina,
powanie rannego. Iain by w tak zym stanie, e nie da
rady wrci do brytyjskiego okopu, nawet kiedy
szeregowiec Wallace zaoferowa mu pomoc. Mino
sporo czasu, zanim noszowi zdoali si tam dosta. Cho
szeregowiec Wallace poda im przyblione miejsce jego
pobytu, noszowi powiedzieli, e nikogo nie znaleli. A w
kadym razie nikogo potrzebujcego pomocy medycznej.
Finlay wychodzi z siebie. On i Iain mieli strzec si
nawzajem. Obwinia si, e nie byo go tam, e go nie
pilnowa. Obwinia si, e nie przywiz go do domu.
atwo Ci mwi, e Bg mnie nie karze, ale Ty nie
przeywasz mojego prywatnego pieka. Nie czujesz tej
rozpaczy i winy. Skd moesz wiedzie, e nie jestem w
jaki sposb karana? Iain prosi tylko o moj mio, a ja
nawet tego nie potrafiam mu da z ca szczeroci.
Moe to jest mj grzech. Moe za to ponosz kar.
Tak, wiem, e bardzo si troszczysz o moje uczucia,
ale przyznaj, e masz w tym te wasny interes, ktry
chcesz chroni. Nie chcesz, ebym rozpaczaa i dumaa
nad losem zaginionego ma. Ale moe potrzebuj
rozpacza. Moe rozpacz pokazuje, e szukam odrobiny
odkupienia.
Elspeth
***
Wyspa Skye
12 kwietnia 1916
Davidzie!
Nie chodzio mi o to, by przesta do mnie pisa.
Twoje listy to wci jedna z nielicznych rzeczy, ktre
pozwalaj mi utrzyma gow na powierzchni. Pamitasz
to o morzu chaosu?
By moe mj ostatni list brzmia gniewnie. Wiem,
e naprawd si troszczysz. Ja po prostu mam mtlik w
gowie, Davey. Mam mtlik w gowie i musz stawia
czoo poczuciu winy. A potem czuj si winna, e wczeniej nie czuam si winna. Czy to ma jakikolwiek sens?
A do tego martwi si. Niezalenie od moich uczu
do Ciebie, Iain jest moim mem i zawsze bd go
kocha. Nie potrafi znie myli, e moe cierpie bl
czy rozpacz.
Jestem te niepewna. Nie wiem, jakiego zakoczenia
chc tak naprawd. Oczywicie chc, by Iain by cay i
zdrowy, ale jest we mnie jaka maa, za cz, ktr
wci prbuj ignorowa, a ktra spoglda na t sytuacj
z pewn doz ulgi e ostatecznie nie bd musiaa
podejmowa adnych decyzji, e nie bd ju musiaa

cierpie niepewnoci. A potem znw ogarniaj mnie
wyrzuty sumienia, e jestem tak niepewna.
Prosz Ci, odpisz, Davey. Brak mi Ciebie.
E.
***
Wyspa Skye
22 kwietnia 1916
Davey!
Gdzie jeste? Dlaczego nie napisae? Nie wiem, co
takiego powiedziaam, e si ode mnie odwrcie.
Dokdkolwiek poszede, prosz, wr do mnie. Nie
wiem, co zrobi bez Ciebie.
Gdzie jeste, Davey?
Sue
***
Wyspa Skye
25 kwietnia 1916
Nie rb mi tego! Na mio bosk, nie mog straci i
Ciebie! Czy wszystkim, ktrych kocham, pisane jest
znikn?
Nie jestem na to do silna, Davey. Nie dam rady

sama, bez wiadomoci, e Ty istniejesz na wiecie.
Potrzebuj Ci tak, jak potrzebuj oddechu w pucach.
Jeli tak trzeba, bd si modli do kadego boga,
jaki istnieje, by mi Ci odda. Bd si modli do wrek
i skrzatw zamieszkujcych moj wysp. Bd si modli
do Ciebie w wityni Mego Serca.
Och, mj ukochany! Mj ukochany.
16 Margaret
***
Portree, Skye
Wtorek, 27 sierpnia 1940
Kochany Paulu!
Na Skye pada. Padao od chwili przybicia promu.
Powiedziaam kapitanowi, e jestem z Edynburga;
przywykam do opadw. On tylko rozemia si i
przygryz cybuch fajki.
Portree ley skulone wok przystani, mikkie i
posmuone, jak kredowy rysunek zostawiony na deszczu.
Oczywicie nie zabraam parasola kto w Edynburgu
nosi parasol? wic musiaam truchta pord tej mawki
z walizk nad gow, a znalazam pub, w ktrym si
schroniam. Teraz siedz przy ogniu, parujca i senna, z
kubkiem grogu i t star, wytart ksik. Wpatruj si w
adres, ktry nie jest adnym adresem. Nie ma nazwy ulicy
ani numeru domu. Elspeth Dunn, Seo a-nis, Skye,
Zjednoczone Krlestwo.
Wiem, e powinnam wsta, by moe poszuka
poczty, by zapyta o ten adres, ale tu przy ogniu jest tak
ciepo. Deszcz wci bbni o szyby. Moe zamwi
kolejny kubek i pogrzej si jeszcze troch.
***
Jeszcze przed chwil miaam ochot siedzie tutaj
cay dzie i przeczekiwa deszcz, ale teraz jestem gotowa
ruszy do akcji! Wanie kiedy pisaam do Ciebie, jak mi
dobrze przy torfowym ogniu, usyszaam, jak gburowaty
waciciel pubu gawdzi z wdowami siedzcymi przy
ssiednim stole w jzyku, ktry znaam z koysanek
matki.
Czy to gaelicki? zapytaam. Kiedy skinli
gowami, pokazaam im ksik. Prosz mi powiedzie,
co znaczy Seo a-nis? Nie pochwal Ci si, jak
prbowaam to wymwi. Byby mn serdecznie
rozczarowany. Te dwie panie z pewnoci byy.
Ale zamiast przetumaczy, wysza z dwch kobiet
wskazaa palcem bazgroy i wykrzykna:
Elspeth Dunn! Ot nazwisko, ktrego dawno nie
syszaam.
Druga kiwna gow.
Wyjechaa wiele lat temu.
Seo a-nis to jej dom. Wci jest jej wasnoci,
zgadza si?
Wasnoci rodziny.
Nie miaam pojcia, co spodziewam si znale w
dawnym domu mojej matki. Skrawki przeszoci?
Wiedziaam tylko, e musz i.
Gdzie to jest?
Uwierzysz? Obejrzay mnie z gry na d! Waciciel

pubu umiechn si drwico.
To wicej ni spacerek, paniusiu.
Paniusiu? Dajcie spokj.
Jestem dobrym piechurem powiedziaam,
obawiam si, e do sztywno. Moe jednak zechce mi
pan wskaza waciwy kierunek.
Trzeba i w stron Peinchorran odpar. Mog
panience sprzeda map i kompas. I parasol.
Skorzystaam z oferty sprzeday mapy na ktrej
owkiem zaznaczy mi jej dom i kompasu. W tej chwili
stoj skulona w drzwiach urzdu pocztowego, kocz ten
list do Ciebie i auj, e nie kupiam jednak parasola.
Deszcz wci leje falami, a tutaj nie ma adnego auta,
ktre mogoby mnie zawie na miejsce. To troch ponad
osiem mil. Zdarzao nam si pokonywa niemal tak
dugie trasy! Przebraam si w pbuty i zamierzam
sprbowa. Moja matka ma dom na wyspie Skye. Deszcz
nie deszcz, zamierzam go znale.
Margaret
***
27 sierpnia 1940
Kochana Maisie!
Trzymam kciuki i wysyam Ci ten list na stary adres
Twojej Mamy na Skye, bo tylko tyle mam. Przy odrobinie

szczcia znajdzie drog do Ciebie.
Od chwili, kiedy si poznalimy, zastanawiaa si,
skd si wzia. Nurtoway Ci wszystkie Gdzie, Jak i
Dlaczego Margaret Dunn. Tylko bd ostrona. Nie
kady ojciec jest obibokiem, jak mj, ale nie chc, eby
si rozczarowaa. Syszaem, jak mwisz o tym, kim
moe by Twj ojciec. Hrabi? Generaem? Basilem
Rathboneem? Na tej licie nie byo wieniaka z wyspy.
Ale czy nie takie wanie jest poszukiwanie
przeszoci? Zaskakujce, szokujce, moe nawet troch
straszne. Nigdy nie wiemy, co znajdziemy. Wiem jednak,
e potrzebujesz przynajmniej na ni spojrze. Nigdy nie
bdziesz wiedziaa, e jeste na waciwym kursie ycia,
dopki nie przekonasz si, jak znalaza si tu, gdzie
jeste teraz.
Zastanawiaa si, czy si nie spieszymy, czy
moemy ufa wasnym uczuciom. Moja sodka
dziewczyno, nie bd Ci popycha do niczego, czego nie
jeste pewna. I oczywicie, zastanawiaj si tak dugo, jak
zechcesz. Ale odpowiedz mi na jedno pytanie: w chwili,
kiedy powiedziaa tak i chwycia moj do, co
czua?
Ja miaem wraenie, e serce wyskoczy mi z piersi, i
tego si trzymam. A za kadym razem, kiedy zaczynam
wspomina, jak stoj po pier w wodzie pod Dunkierk,
nie wiedzc, czy omin mnie kule lotnikw, nie wiedzc,
czy w ogle dotr na d, myl o Twojej doni w mojej i
wszelkie zmartwienia znikaj. Gdybym ze wszystkich

rzeczy na wiecie mia wybra jedn, ktrej ufam,
wybrabym wanie to, co czuj do Ciebie.
Uwaaj na siebie i napisz, jak tylko bdziesz moga.
Kocham Ci,
Paul
***
Beagan Mhltean, Skye
Kochany Paulu!
Rzeczywicie, wyruszyam szuka Seo a-nis tego
samego dnia, kiedy przybyam na wysp. Co, patrzc
wstecz, byo bdem. Wiksza cz trasy prowadzia po
bezdroach (cho, musz przyzna, winne temu byy
przede wszystkim moje marne umiejtnoci posugiwania
si map). I nie bya to zaronita kwiatami nizinna
cieka. Wspinaam si i schodziam ze wzgrz,
przecinaam odludne doliny, majc za towarzystwo
jedynie owce. I cho miaam pbuty, nie mogy sprosta
botu na Skye. Nie wiem, ile razy musiaam podskakiwa
z powrotem na jednej nodze, by odzyska wessany but.
Wziam ze sob walizk (cho kada rozsdna osoba
zostawiaby j w miecie), bo liczyam, e po przybyciu
na miejsce przebior si w co suchego, jednak szybko si
przekonaam, jak ponna bya to nadzieja. Walizka

przemoka na wylot. W kocu upchnam j w zaom
kruszcego si kamiennego ogrodzenia, by wrci po ni
pniej. Wci jej nie znalazam.
W kocu minam jakiego staruszka, ktry szed z
psem w stron Portree (a przynajmniej tak mi si zdaje;
przysigam, kompas musi by wadliwy). Upewni mnie,
e jestem na Peinchorran i wskaza drog do Seo a-nis.
Powiedzia, e to jedyny dom na tym brzegu fiordu i nie
sposb go przegapi. Mia racj.
Dom wyglda tak, jakby nikt nie zaglda do niego
od dziesicioleci. To jeden z tych bielonych wapnem
domkw, ktre wszdzie si tutaj widuje: dwa pokoje na
dole, dwa na pitrze i po kominie na obu kocach. Dach z
prawdziwego upku, cho wiele dachwek odpado przez
lata. Okiennice byy zabite gwodziami i zabezpieczone
dechami. Sprbowaam pchn drzwi, ale spaczyy si i
nie drgny nawet o wos.
Obok domku sta starszy, niski, kamienny budynek
kryty przegni strzech. Za nim walcy si murek
wyznacza zachwaszczony ogrdek, w ktrym w tej
chwili ronie ju tylko oset. Panowaa kompletna cisza,
nie liczc fal rozbijajcych si na kamienistej play i
dalekiego beczenia owiec.
Deszcz zmieni si w mglist mawk. Pomylaam,
e zejd na pla i poszukam jakich innych ladw ycia.
Obchodzc dom, sposzyam stado jakich pierzastych
lokatorw starej strzechy. Wyszam zza rogu i, och, Paul,
zamaram.
Cay ty domu, caa ciana od strony morza, paaa
kolorami. To wygldao jak woski fresk, tyle e
przedstawiajcy sceny z Hebrydw. Bielon cian
pokryway obrazki, pene zawijasw i krzywizn, niektre
pochodzce wprost z gaelickich legend i koysanek,
ktrymi Mama usypiaa mnie do snu. Kobiety Selkie
wylizgujce si na play ze swoich foczych skr. Krg
wrek taczcych wok drcego, zielonego pomienia.
Kobieta ubrana w rane patki, stojca na grani, ze zami
spywajcymi do morza. Obrazy przenikay si,
zachodziy na siebie. Para taczca walca. Misa
pomaraczy. Rowa pera poyskujca w otwartej
ostrydze. Obrazy, ktre mogy przedstawia tylko ostatni
wojn. Karetka pdzca obok wybuchajcego pocisku,
mijajca szeregi maszerujcych onierzy. Kierowca
karetki wychyla si przez okno, zwracajc twarz w stron
fiordu, i przysigam, e w jego brzowozielonych oczach
widziaam bysk.
Ona to wszystko namalowaa odezwa si gos za
moimi plecami. W czasach Wielkiej Wojny, kiedy
czekaa.
Kobieta bya drobna i schludna, z czarnymi oczami
bystrymi jak oczy kruka. Za ni burczaa stara furgonetka.
Usyszaam, e kto w Portree rozpytywa o Elspeth
Dunn.
Zdoaam tylko skin gow.
I ci gupcy przysali ci tutaj. Opatulia si wcze-
niej szalem. Lepiej chod ze mn.

Signa, eby wzi mnie pod rk, ale ja
zesztywniaam. To by ciki dzie.
Och, masz ducha Elspeth. Jak bya moda, zawsze
bya twarda. To samo widz w tobie, Margaret Dunn.
Widocznie zrobiam zdziwion min, bo jej oczy zmiky
nagle i umiechna si. Jestem twoj babci. Czekaam
na ciebie.
A ja mylaam, e ona nie mwi sowa po angielsku,
tak jak nie umiaa pisa i czyta w tym jzyku. Zawsze
mylaam o niej z lekkim lekcewaeniem jako o babci ze
Skye, zbyt zajtej gospodarstwem, eby odwiedzi nas w
Edynburgu. Ale to nie oznaczao, e si o nas nie
troszczya. Mwiam Ci, e odkd pamitam, co miesic
przychodzi od niej list po gaelicku. Ale, Paul, Mama
pisaa do niej co tydzie, saa te listy pokryte dziwnymi
znaczkami, w ktrych opowiadaa babci o kadym moim
kroku, kadym marzeniu, kadym yczeniu, jakie
wypowiadaam przed snem. I wysyaa zdjcia! Mj
pierwszy dzie szkoy, mj pierwszy zgubiony zb, moje
dziesite urodziny, moje bierzmowanie, wszystko to
mama zdejmowaa swoim starym, harmonijkowym
aparatem. Babcia trzyma te wszystkie listy w skrzyni w
nogach ka, ze zdjciami poprzypinanymi od spodu
wieka. Cho bya daleko od Edynburga, nigdy nie bya
daleko od nas.
Ten tydzie spdziam w domu babci, poznajc
rodzin, o ktrej nie wiedziaam, spacerujc wzdu
strumieni i po graniach, i mylc o Tobie. Nie potrafi nie

myle o wdrwkach, jakie moglibymy sobie tutaj
urzdza we dwoje. Pomgby mi rozplta ten baagan,
a potem wziby mnie za rk, a ja poczuabym si tak
bezpiecznie jak w chwili, kiedy powiedziaam Ci tak w
Plymouth. Nie wiem, co bym zrobia bez Ciebie.
Kocham,
Maisie
***
Londyn, Anglia
16 sierpnia 1940
Wiele lat temu pod tym adresem mieszkaa niejaka
Eve Hale, de domo Graham, z mem i crk. Nie wiem,
czy wci tam mieszkaj, czy te wyprowadzili si z
Terre Haute, ale byabym wdziczna za wszelkie
informacje. Straciam kontakt z rodzin i chciaabym j
odnale. Eve jest siostr mojego starego przyjaciela.
miejscu ich pobytu, czy mog prosi o kontakt? Mona do
mnie pisa do hotelu Langham w Londynie. Z gry
dzikuj.
Elspeth Dunn
17 Elspeth
***
Ste. Genevive, Pary, Francja
28 kwietnia 1916
Moja Sue!
Milion i jedne przeprosiny za to, e nie pisaem! Na
pewno si zamartwiaa, kiedy dostaa tylko t szpitaln
pocztwk, ktr Ci przysaem, ale nie byem w stanie
pisa wicej. Teraz czuj si ju o wiele lepiej i
pomylaem, e nale Ci si obszerniejsze wyjanienia.
Obsugiwaem
tras
biegnc
do
punktu
opatrunkowego niedaleko tylnego okopu. Do blisko, by
powcha pieka, jak to mwi. Z powodu cikiego
ostrzau blesss nie zostali jeszcze przyniesieni do punktu,
siedziaem wic w wykopie i czekaem. Wkrtce
zobaczyem, jak brancardiers******* z trudem maszeruj
przez nasyp nad wykopem. To wzniesienie jest do
ryzykowne, jako e jest cakowicie nieosonite przed
szkopskimi karabinami. Bya jasna, ksiycowa noc, i
przez krtk chwil brancardiers i nosze byli owietleni u
szczytu wykopu. Na tyle dugo, by kanonier zdy
otworzy ogie.
Zobaczyem, e nosze upady, wic pobiegem na
gr. Jeden brancardier dosta kulk, ale bless chyba nic

si nie stao. cignem rannego brancardiera kawaek na
d, a potem pomogem drugiemu z noszami. Znw
zaczli do nas strzela. Pocisk uderzy cakiem blisko,
dostaem odamkami w bark i praw stop. Jakim cudem
zdoalimy dotaszczy bless, rannego brancardiera i
mnie do karetki, ale nie byem w stanie prowadzi.
Moje rany nie byy zbyt powane, ale wdao si
zakaenie i mocno gorczkowaem. Przeniesiono mnie
dalej na tyy, a w kocu wyldowaem tutaj, w Paryu.
Bardzo Ci przepraszam, Sue. Wiem, e musiaa si
martwi, kiedy dostaa pocztwk z informacj, e le
w szpitalu. Nie miaem jak pisa. Francuscy doktorzy
wetknli mi rurki w ran, by odsczy infekcj, i przez
par tygodni nie mogem ruszy rk. A adna z moich
pielgniarek nie zna ani sowa po angielsku, nie mogem
wic podyktowa listu. Bark wci mam mocno obolay,
pisz krtkimi fragmentami. Ale w moich gorczkowych
snach zawsze bya Ty siedziaa przy mnie.
Twj Davey
PS Bagam, bagam, bagam, przylij jakie ksiki!
Nie wiem, jak dugo bd w szpitalu, ale jeszcze chwila i
zaczn chodzi po cianach z braku czegokolwiek
interesujcego do czytania.
***
Htel Republique, Pary, Francja

6 maja 1916
Moja kochana, zabawna dziewczyno! Kiedy prosiem
o ksiki, sdziem, e po prostu przylesz je poczt.
Cho Louisa May Alcott? Naprawd zapaa to, co
miaa pod rk, i wybiega za drzwi. Nie potrafi tylko
odgadn, jak przetrwaa dziesiciogodzinn podr
pocigiem, majc do czytania wycznie Chopcw Jo.
Ale, doprawdy, Sue, tak to si koczy, kiedy kto wypada
z domu bez adnej walizki! Nie miaa nawet czystej pary
skarpetek. Cae szczcie, e poyczyem Ci moje. Wiem,
e kiedy mi je oddasz.
Zawsze jeste w moich mylach, ale zobaczy Ci
znw we wasnej osobie, pi Ci jak najsodsze lekarstwo
w caym szpitalu czuj si jak nowo narodzony.
Doktorzy i pielgniarki rwnie dobrze mogliby
sprzedawa kompot ze liwek, gdyby chcie porwna
skuteczno ich lekw do Ciebie. Mojego wasnego,
osobistego balsamu.
Jutro jad do Miejsca Trzeciego. Stamtd napisz
wicej. Chciaem tylko, eby list czeka na Ciebie, kiedy
wrcisz do domu.
Davey
***
Gdzie na kanale
6 maja 1916
Davey, Davey. Nie musiae da si postrzeli, eby
zwrci na siebie moj uwag! Dobrze wiesz, e i tak Ci
kocham. Niemniej by to bardzo przebiegy podstp, by
wsadzi mnie na statek. Gdybym nie widziaa dowodw
na wasne oczy, nigdy bym nie uwierzya, e jeste tak
chory, jak twierdzie.
Wygldae do aonie, mj drogi, wycignity na
tej szpitalnej pryczy; bardzo si zaniepokoiam, kiedy Ci
ujrzaam! Taki chudy i blady pod przykryciem, loki
oklapnite na poduszce omal nie wybuchnam
paczem. Ale potem otworzye oczy koloru wzgrz i
powiedziae: A, jeste, jakby si mnie spodziewa, i
zrozumiaam, e ju wszystko dobrze. Jestem zaskoczona,
e wypisali Ci tak szybko, ale moe chcieli si Ciebie
pozby po tak dugim czasie. Po tych komentarzach, ktre
szeptae mi do ucha, budzc rumieniec, wcale si nie
dziwi. Te pielgniarki to zakonnice, Davey. Masz
szczcie, e nie rozumiay ani sowa po angielsku.
Cho my w tym pokoju hotelowym nie
potrzebowalimy sw. Twoje pocaunki bardzo
skutecznie zatamoway moje sowa, tak jak wtedy, w
Londynie. Bardzo skutecznie. Za adne skarby nie
zrzekabym si ani chwili tej dugiej, popltanej nocy, ale,
najdroszy, gdybym wiedziaa, jaki obolay bdziesz
nastpnego ranka, moe bym si zawahaa. A
przynajmniej przyniosabym drug butelk brandy.
Och, tak bym chciaa, ebymy mieli wicej ni t

jedn noc! Tak bardzo bym chciaa ukrywa si w tym
pokoju tak dugo jak ostatnim razem. Dziewi dni na
caowanie, jedzenie pomaraczy, szczere intencje spania.
Ale wiem, e musiae si zgosi do jednostki. Wiem, e
musiae wraca do tej swojej karetki. Puci Ci znw
zaledwie p dnia po tym, jak chwyciam Ci w ramiona
och, Davey, to byo niemoliwie trudne. Ale masz racj.
Tak bardzo przejmuj si jutrem, kadym kolejnym
poegnaniem, e nie ciesz si chwil obecn.
A jutro niesie niemao zmartwie. Nie mam pojcia,
co przyszo powie na temat Iaina. Nie mam pojcia, co
przyszo powie na jakikolwiek temat. Ale Ty siedziae
na tym ku z nag piersi, pikny i tutaj. Davey, Ty
jeste moj chwil obecn.
W czasie tak wielkiej niepewnoci Twoja pewno
dodaa mi otuchy. Myl, e spotkanie z Tob byo
jedynym balsamem, jakiego potrzebowaam. Zmyo
wszelkie wtpliwoci i zmartwienia.
Za par dni powinnam wraca na Skye. Tym razem
pojad prosto do domu, nie zatrzymujc si w Edynburgu.
Napisz wicej, kiedy bd na miejscu. Chciaam tylko,
eby list czeka na Ciebie w Miejscu Trzecim.
Z ca mioci,
Sue
***
Miejsce Trzecie
9 maja 1916
Sue!
Jestem ju z powrotem w Miejscu Trzecim. Czekay
tu na mnie Twoje wczeniejsze listy, z 12, 22 i 25.
Naprawd a tak si martwia? Jestem wzruszony.
Powinienem czciej da do siebie strzela. To cakiem
skutecznie pomogo mi nie tylko uzyska Twoje
przebaczenie i wyznanie, jak bardzo mnie uwielbiasz, ale
dao mi dodatkowy profit w postaci ogldania jeszcze raz
Twojej piknej twarzy. A kiedy ju wycigna mnie z
tego ponurego szpitala, by jeszcze jeden cudowny,
cudowny profit, ktry (musz przyzna cakiem szczerze)
wyrzdzi memu biednemu, uszkodzonemu ciau wicej
krzywdy ni dobrego, za to mj umys pozostawi w tak
bogim stanie.
Wci nie jestem u szczytu formy, ale czuj si coraz
lepiej. Za swoje czyny dostaem pochwa. A
najwaniejsze (przynajmniej w naszej sekcji) jest to, e
wreszcie zasuyem sobie na pseudonim! Te pseudonimy
s wrd nas bardzo istotne, bo oznaczaj, e czowiek si
sprawdzi i na dobre zosta czonkiem paczki. Mwiem
Ci ju o Plinym i Rigglesie. Harry od samego pocztku
mia pseudonim uwierzysz, e jego pene imi brzmi
Harrington? W sekcji mamy te Lumpa, Jerseya,
Skeetera, Gadgeta, Buckyego i Warta. Nie pytaj, skd si
te wszystkie przydomki wziy, bo chyba sam nie

potrafibym powiedzie! Ja dostaem przezwisko Rabbit
Krlik. Chopcy mwi, e miaem takie szczcie z tymi
swoimi draniciami, jakbym mia krlicz nk
chronic od pecha. Z pewnoci nie jest to moja prawa
nka, niemniej lewa wysza bez szwanku, wic chyba
rzeczywicie miaa szczcie?
Twj Szczliwy Krlik (zawsze!)
***
Wyspa Skye
15 maja 1916
Davey!
Nie wa si by znowu ranny! Nawet dranicia na
maym palcu stopy. Syszysz mnie? Jeli dasz si
postrzeli, nie przyjad do Ciebie. Wrzuc wszystkie
Twoje listy w ogie i zignoruj Twoje dziecinne krzyki o
uwag.
Nie powiedziae mi czy do Twoich obowizkw
nale piesze wycieczki w niebezpieczne miejsca po
nosze? Przez cay ten czas pocieszaam si myl, e
jeste bezpieczny, bawic si w szofera gboko na tyach.
A teraz nagle nie do, e jedzisz w gb strefy
zagroenia, to jeszcze wysiadasz z auta! Prosz, obiecaj
mi, e wicej tego nie zrobisz.
Nareszcie dostaam pocztwk, ktr wysae po

przyjedzie do szpitala. Nie wiadczy to najlepiej o poczcie, e dotara tutaj miesic po nadaniu. Gdybym dostaa
t kartk, kiedy miaam j dosta, odwiedziabym Ci
wczeniej. Do diaba z Gwnym Urzdem Pocztowym!
Kiedy zajechaam na Skye, okazao si, e mj nowy
dom jest gotw. Tobie pewnie nie wydaby si niczym
nadzwyczajnym, ale dla mnie to paac. Parter i pitro,
drewniana podoga, kominy na obu kocach domu,
oszklone okna i drzwi z klamk! Luksusy, mwi Ci. Oto
may szkic nowej siedziby.
Finlay pomaga tutaj, pracowa przy budowie. Od
kiedy dosta protez, powoli odnajduje odrobin spokoju.
Papa znalaz kilka grubych kd, przyniesionych przez
wod; Finlay zmajstrowa z nich obudow kominka w
bawialni, a potem wyrzebi na niej syreny, selkie i
duszki. To kominek prawdziwej wyspiarki. Kominek
dziewczyny, ktra pokonaa morze, pokonujc wasne
lki.
Za to biedny Finlay jest w do smtnym nastroju. I
Iain nie jest jedynym, ktrego opakuje. Nie ukada mu
si najlepiej z jego dziewczyn, Kate. Od kiedy wrci,
przychodzi coraz rzadziej. Finlay wci czepia si
nadziei, e ona do niego wrci, przywyknie do jego
sztucznej nogi, tak jak on przywyk. Ale ja nie jestem taka
pewna. Niemal za kadym razem, kiedy id na poczt,
widz j z perfumowanymi kopertami. Nie mog si
przemc, by powiedzie Finlayowi. On by si zwyczajnie
zaama, Davey.
Wanie wybieram si do mojego starego
gospodarstwa, by zacz przenosi rzeczy do domu.
Wiem, e pociel potrzebuje porzdnego prania, materace
wietrzenia. Caej reszcie te pewnie przydaoby si
zdrowe szorowanie przed przeniesieniem do nowego,
czystego domku. Wyl list po drodze.
Ju za Tob tskni,
E.
***
Miejsce Trzecie
22 maja 1916
Sue!
Zgoda, z rk na sercu i nog na czole. Wicej nie
usyszysz o takich gupich wyczynach. Obiecuj. Starczy
Ci taka przysiga?
W sekcji wszystko jest jako inaczej. Mwiem Ci
wczeniej, e zdobycie pseudonimu to jak obrzd
wtajemniczenia, e dziki niemu stajesz si czonkiem
paczki. I naprawd mam wraenie, e moje stosunki ze
wszystkimi zmieniy si. Chopcy zawsze traktowali mnie
przyjanie, ale, nie liczc Harryego, z nikim nie byem
blisko.
Czuem
nieustann,
drczc
potrzeb
rywalizowania z nimi wszystkimi. Teraz wreszcie dotaro
do mnie, e wszyscy jestemy po tej samej stronie. Moe

nawet znajd tu przyjaciela czy dwch.
To dla mnie co nowego. Wiem, wiem, trudno
uwierzy, e z moj cudown osobowoci i nieomylnym
poczuciem humoru nie byem najpopularniejszym
chopakiem w kampusie, ale zawsze naleaem do tych,
co to maj mnstwo znajomych i niewielu przyjaci.
Teraz czuj to braterstwo, o ktrym si tyle naczytaem.
Wczoraj wieczorem czytaem poezje Darleya i
uderzyo mnie, e od duszego czasu nie syszaem, aby
Ty mwia o poezji. Wiem, e wci przeganiam Ci z
jednego koca kraju na drugi, ale czy znalaza czas na
pisanie?
Przedwczoraj naskrobaem krtk bajk o
ksiniczce z magiczn, podrn koron i wysaem j
Florence, ale po nadaniu listu policzyem i wyszo mi, e
moja siostrzenica ma ju cztery lata. Czy nie jest za dua
na bajki wujka Davea? Jakie s czteroletnie
dziewczynki? Florence uczy si rysowa i wysya mi
surrealistyczne obrazki (na szczcie opatrzone pisanym
komentarzem Hanka). Najnowszy zatytuowany by
Mama, kurczaki i kot Ciotki Sally nad morzem.
Piszc to, jem lunch, do pody gulasz, ktry skada
si gwnie z brukwi i kapusty, i myl o naszym
wsplnym posiku w Carltonie. Duszona kaczka, ostrygi,
Twj pierwszy w yciu szampan. Wci jeszcze widz,
jak Twoje oczy rozbyskuj na widok deserw. Nie mog
uwierzy, e zamwia po porcji z kadego rodzaju!
Wydaje si, e miny cae wieki, cho byo to zaledwie

p roku. P roku, p ycia. To prawie adna rnica,
kiedy chodzi o rozk z Tob.
Pamitasz, co mi powiedziaa, kiedy spotkalimy si
na Kings Cross? Twoje pierwsze sowa? Podesza do
mnie tym swoim pynnym krokiem i, kiedy ja usiowaem
wymyli
co
inteligentnego
do
powiedzenia,
powiedziaa: A, jeste. Czsto o tym myl, Sue.
Jestem. Niewane, gdzie na wiecie jestem jestem.
Davey
***
Wyspa Skye
29 maja 1916
Davey!
Rozpoczam w moim domku may projekt
artystyczny. Cay budynek wybielony wapnem zbyt
kuszco przypomina ptno malarskie, kupiam wic
wszystkie pigmenty, jakie znalazam w Portree, i
zaczam zdobi go od zewntrz. Wchodz na drabin z
kieszeniami penymi pdzli i soikw, z zakrzywion
deseczk, ktra suy mi za palet, i pozwalam wyobrani
i wspomnieniom przepywa przez palce. Jestem pewna,
e mj obraz wydaje si nonsensowny zaogom odzi
przepywajcych fiordem czy te spacerowiczom po
drugiej stronie, ale w moich mylach wszystko pasuje do

siebie. Kady barwny zawijas, kade municie pdzla
jest hodem dla nas.
Finlay skoczy mj kominek i stworzy prawdziwe
dzieo sztuki. Z tak trosk wyrzebi najdrobniejsze
detale. Na samym rodku jest ksiniczka wrek z
twarz zadziwiajco podobn do twarzy Kate.
Powiedziaam mu, e marnuje czas na Skye, e powinien
by w Akademii Sztuk Piknych w Glasgow i studiowa
rzeb. Nie powinien kisn tutaj jak ja, marnujc swoj
sztuk w wiejskich chaupach. Teraz, kiedy nie pywa, nie
jest ju uwizany do wyspy jak reszta z nas. Mgby
wyruszy w wiat, tak jak marzylimy w dziecistwie.
Prawd mwic, chciaabym, eby std wyjecha;
chc, eby przesta myle o Kate. Kiedy wysyaam
ostatni list do Ciebie, spotkaam j na poczcie. Przecig z
otwartych drzwi wyrwa jej list z palcw i zapaam go
dla niej. Och, Davey, by zaadresowany do Williego i
cuchn tanimi perfumami. Widziaa, e to zauwayam,
ale, nadta koza, zadara tylko nos i nie powiedziaa
sowa. Pewnie powinnam bya od razu powiedzie
Finlayowi, naskary mu, e Kate przez cay czas
zwodzia go i zabawiaa si z jego wasnym bratem, ale
nie potrafiam. Nie teraz, kiedy wreszcie zdaje si
znajdowa troch spokoju w yciu.
Wydaje mi si, e on i tak ju to wie. W zeszym
tygodniu Willie przyjecha na przepustk; puszy si jak
paw, raczy nas opowieciami o krwawych bitwach, a
potem wyszed gdzie pospiesznie. Zapaam go pod

domem szed do Portree. Powiedziaam mu, e wiem o
Kate. e to ona jest t dziewczyn, o ktrej mi mwi, i
powinien z tym skoczy ze wzgldu na Finlaya. On
tylko si rozemia i powiedzia, e mnie jako nie
powstrzymao posiadanie ma, a zreszt sama mu
powiedziaam, e nie ma nic zego w suchaniu gosu
serca. e cignie to tylko dlatego, e ja robi to samo. e
jestemy tacy sami.
Davey, to, co on robi, wydaje si takie nie w
porzdku. I co dzie widz Finlaya zdruzgotanego tym
wszystkim. Ledwie par dni pniej Willie poszed
pomc Finlayowi w moim nowym domu. Wrci z
rozkwaszonym nosem, a Finlay zjawi si dopiero
nastpnego dnia. Z pewnoci wie. Jak on zdoa im
wybaczy?
A wedug Williego ja przez cay czas robiam to
samo Iainowi. Mylaam o sobie, a nie o nim. Macki
wyrzutw sumienia, ktre drcz mnie od czasu do czasu,
po sowach Williego dopady mnie z ca moc. Nie do,
e ja byam kamczuch i oszustk, ale sprowadziam
wasnego brata na takie same manowce. Rozbiam nie
tylko wasne maestwo. Rozbiam rodzin.
Mogam da Williemu inn rad. Mogam
powiedzie Finlayowi o licie Kate, kiedy miaam okazj.
Ale nie zrobiam nic, i teraz moi bracia nie rozmawiaj ze
sob.
A za tym wszystkim stoj moje czyny. Gdybym nie
zrobia Iainowi tego, co zrobiam, Willie nigdy nie czuby

si usprawiedliwiony. Moja rodzina byaby w caoci.
Davey, mj kochany, mj chopcze, to si musi
skoczy. Ja musz z tym skoczy. I uwierz mi, moje
palce nie chc pisa tych sw. Ale nie mog duej robi
tego Iainowi. Kiedy mj m si odnajdzie, kiedy wrci
do domu, musz mu powiedzie. Musz naprostowa
sprawy midzy nim i mn, zanim midzy nami bdzie
mogo by cokolwiek. Nasze maestwo nie byo dobre;
on temu z pewnoci nie zaprzeczy. Ale, Davey, musz to
zaatwi we waciwy sposb, bo inaczej nie bd umiaa
sobie wybaczy.
To dlatego malowaam nasz histori na cianie
mojego domu. Na pamitk tego, co byo. To malowana
pamitka po nas.
Prosz, zrozum mnie. Wiedz, e Ci kocham, ale
zrozum.
Elspeth
***
Miejsce Trzecie
8 czerwca 1916
Sue!
Nie wiesz, jak si baem, e dostan od Ciebie taki
list. Wiedziaem, e kiedy przyjdzie, ale mimo to
czekaem z przeraeniem.
Tamtego dnia, kiedy odpisaa, e i Ty mnie kochasz,
Sue, wywrcia mj wiat do gry nogami. Od kiedy
przeczytaem te sowa, ycie ju nigdy nie byo takie
samo. Jednak Twj ostatni list wywrci je znw, i
oszoomi mnie bardziej ni cokolwiek wczeniej. Nie
spaem od tamtej pory.
Mgbym Ci baga, eby mnie nie zostawiaa.
Wanie to chce zrobi samolubny dzieciak, ktry we
mnie siedzi. I sdz, e w gbi duszy i Ty tego chcesz
ode mnie. Ale to wszystko, co tutaj robi, jest prb
udowodnienia, e jestem godzien Ciebie, godzien tego, co
jest midzy nami. Ten mczyzna nie odcigaby Ci od
bliskich. Nie rozbijaby Twojego ycia.
Bd Ci jednak baga, by zastanowia si jeszcze
przez jaki czas. Nie odcinaj si ode mnie w tej chwili. To
wszystko przyszo tak nagle. Nie zamierzam Ci zmusza
do czego, czego nie chcesz, ale daj mi wicej czasu.
Pozwl mie Ci jeszcze przez chwil. Prosz, zosta ze
mn, dopki Iain nie wrci.
Zawsze Twj
Davey
***
Wyspa Skye
19 czerwca 1916
Kochany Davey!
Dostaam oficjalny list z Ministerstwa Wojny.
Zawiadamiamy z alem, i w wietle braku jakichkolwiek
nowych informacji szeregowiec Iain Dunn zostaje uznany
za polegego w boju.
Kiedy tylko usyszaam pukanie do drzwi,
wiedziaam. Nawet nie od razu otworzyam list;
pooyam go tylko na pce kominka wyrzebionej przez
Finlaya. Zabawne, e moja pierwsza myl bya o nim e
zaamie si na t wiadomo. e musz by silna. Musz
wspiera brata.
Od przyjcia listu w ogle nie spaam. Noc spdziam
w starym domu, porzdkujc nieliczne rzeczy Iaina.
Zostawi po sobie tak niewiele, tak skpe dowody, e
kiedy y tu czowiek. Nie mogam si przemc, by
ruszy te drobiazgi z miejsc, w ktrych je pooy.
Zapomniane na pce starej chaty eglarski
almanach z 1910 roku (czy naprawd kiedy czyta?) i
rzebiona fajka. W te wieczory, kiedy ja siedziaam i
pisaam, Iain rzebi. Wiem, e nauczy si tego od
Finlaya. Pamitam ich dwch jako chopcw, jak siedzieli
nad brzegiem z pochylonymi ciemnymi gowami,
strugajc z kawakw drewna lalki i bczki dla mnie. W
ostatnich latach zacz owi na gbszych wodach,
spdza noce na odzi. Mwiam sobie, e po prostu ma
do tego rzebienia i gapienia si przez cay wieczr w
ogie. Teraz ju nie wiem.
Mia niewielk skrzyni na ubrania, cho wychodzi

z domu ubrany w wikszo tego, co posiada. W skrzyni
zostay tylko pocerowane niebieskie koszule, ktre
uszyam mu zaraz po lubie. Byy cudownie krzywe, ale
on nigdy nie narzeka i tylko przynosi mi je do naprawy,
kiedy przetary si stare aty. Cigle mam gdzie kawaek
niebieskiego materiau. Zdumiewajce, e te koszule
przetrway duej ni my.
Pod tyln ciank skrzyni lea zamany drewniany
grzebie. Iain zawsze mia zbyt dugie wosy. Mwi, e
lubi, jak wiatr zdmuchuje mu je na czoo, kiedy jest na
morzu. Wieczorem zanim odszed, usiad przy ogniu w
samych spodniach i ci wosy na krtko. Chciaam je
pozbiera i schowa loki midzy stronice Byrona, ale
wrzuci je do ognia. Nie by tak sentymentalny.
Na dnie skrzyni znalazam pogit puszk po
ciastkach, zaronit od soli i rdzy. Widocznie wozi j w
swoim worku, zanim oprni go i spakowa si do
wojska. Musiaam podway wieko noem do misa.
Och, Davey! W rodku by mj pierwszy tom wierszy,
Fale ku Peinchorran. Kiedy mu go daam, nie bylimy
jeszcze maestwem; nie wiedziaam nawet, czy w ogle
go przeczyta. Stronice byy poplamione wod, a w
samym rodku, w wierszu o letnich nocach, lea
skrcony lok moich wosw. Owkiem podkrelone byo
zdanie ciepa jak oddech na mojej twarzy. Obok ksiki
leaa drewniana, rzebiona grzechotka dziecica.
Od tamtej pory siedziaam tutaj, opatulona w jego
sweter, zapatrzona w ogie. Mthair przysza wczoraj i

zacmokaa z dezaprobat, widzc, e poc si przy ogniu
w wenianym swetrze. Przyniosa mi wod do mycia i
zabraa si do przygotowania rybnej zapiekanki. Kiedy
zapiekanka bya ju na ogniu, Mthair pomoga mi umy
wosy i zapytaa: Czujesz si winna?
Jak miaam jej wyjani, e nie czuj si winna
mioci do ciebie, ale tego, e nie kochaam Iaina do
mocno? e przez cay ten czas, kiedy mylaam, e
oddala si ode mnie, wcale tak nie byo? Wypywa owi
ledzie na Morzu Szkockim, ale zabiera ze sob kawaek
mnie. Cay czas mia mnie przy sobie.
Czuj si taka pusta, Davey. Wtedy, kiedy dostaam
tamten poprzedni list, kiedy dowiedziaam si, e zagin,
powiedziaam sobie, e on nie yje. Wtedy wypakaam
swj przydzia ez. Dlaczego miaabym sobie wmawia
co innego? W takich chwilach nadzieja jest na nic.
Nadzieja naraa czowieka tylko na rozczarowanie.
Davey, ja nie umiem tego robi. Opakiwa. Nie
uroniam zy, kiedy przyszed list, i wci tego nie
zrobiam. Nie mog wyj z domu, bo kto to zrozumie?
Oto idzie wdowa, ktra nie chce paka. Oto idzie wdowa,
ktra nie czuje blu.
Ale ja czuj bl. By moim mem. Jak mogabym
nie czu?
Nie wiem, jakich sw od Ciebie oczekuj. Nie
jestem do koca pewna, po co pisz; wiem tylko, e
pisaam zawsze. Mthair powiedziaa mi, ebym nie
przestawaa. Kazaa mi dalej pisa do mojego

Amerykanina, e nie ma lepszego sposobu, eby
utrzyma mnie przy zdrowych zmysach.
Prosz, nie zostawiaj mnie, Davey.
Sue
18 Margaret
***
Sobota, 31 sierpnia 1940
Kochany Paulu!
Kiedy babcia znalaza mnie w Seo a-nis i zawioza do
swojego domu, widziaa pytania w moich oczach. Kazaa
mi jednak czeka. Powiedziaa, e porozmawiamy jutro.
Miaa na ogniu wielki garnek owsianki; usadzia mnie
przy stole naprzeciw mojego dziadka i wuja Williego,
dwch mczyzn rwnie osmaganych wiatrami jak
grskie granie. Babcia nie odrywaa ode mnie tych
swoich bystrych, kruczych oczu, ale dziadek przez cay
posiek wpatrywa si gwnie we wntrze swoich
powiek.
W zupenej ciszy, jeli nie liczy trzaskania ognia i
drapania yek w miskach, czekaam, a babcia co
powie. Tak drobna kobieta, a budzi taki respekt.
Wysuszya mnie, daa stary sweter i par dziadkowych
spodni do ubrania. Moje wasne rzeczy wisiay, parujc
przy ogniu. Czuam si bardzo nieswojo w obcych
ubraniach i w obcym miejscu; czekaam, a babcia
odezwie si pierwsza.
Wuj Willie plt co przez ca kolacj, opowiada

anegdotki o Skye, wypytywa o Edynburg, sypa
koszmarnymi wicami. O sobie czy o mojej Mamie nie
powiedzia nic. Sdzc po zacinitych ustach i
zmruonych oczach babci, wuj jest rodzinnym
rozczarowaniem. Nieonaty, nieokrzesany, wci zajmuje
miejsce w jej domu.
Przez ca t paplanin Williego babcia siedziaa w
milczeniu i mnie obserwowaa. To bya bitwa woli, i
staruszka okazaa si bardziej uparta z nas dwch.
Wreszcie zamaam si i spytaam, skd wiedziaa, e si
zjawi. W takim miejscu jak Skye bez trudu
uwierzyabym w jasnowidzenie.
Finlay do mnie napisa.
yka Williego wpada z klekotem do miski.
Finlay napisa?
Po raz pierwszy od jakich dwudziestu lat. W jej
oczach bysna satysfakcja. Napisa, e crka Elspeth
go odnalaza, i jeli dalej bdzie tak uparta, lada chwila
zjawi si w moim progu.
Dlaczego mi nie powiedziaa, e napisa?
Babcia posaa mu ze spojrzenie.
To, e mieszkasz w moim domu i jesz mj chleb,
nie oznacza, e musz ci wszystko mwi, Willie
Macdonald.
Willie nie zrobi nawet skruszonej miny.
To mj brat.
A jednak nie napisa do ciebie.
Willie hukn krzesem i bez przeprosin wyszed z

kuchni.
Rzeczywicie, rozczarowanie. Mj pierwszy wieczr
tutaj i ju znalazam si w rodku rodzinnej ktni.
Finlay napisa, e wypytywaa o mode lata Elspeth powiedziaa babcia. e chciaa si dowiedzie,
jaka bya, zanim przysza na wiat.
Skinam gow.
Niewiele mi powiedzia.
Finlay jest rwnie uparty jak Elspeth, to na pewno.
Przez te wszystkie lata oboje czekali, a to drugie
przeprosi. Wygarna reszt owsianki z garnka na moj
misk. Byli do siebie bardziej podobni, ni chcieli
przyzna, nawet jako dzieci. Byli naszymi marzycielami,
ta dwjka nigdy nie zadowolia si yciem na gospodarce.
Oboje byli godni wiedzy. Czytali po sto razy wszystko,
co im wpado w rce. I oboje wbijali oczy w horyzont,
jakby szukali sposobu, jak go dotkn. I oboje, kiedy
oddali serce, stracili je na zawsze.
Pamitam dokadnie, co powiedziaa, bo poprosiam,
eby to powtrzya, a potem zapisaam to przy pierwszej
okazji.
Rnica bya taka, e Finlay mia poezj tylko w
duszy. Elspeth rozdawaa j wszystkim dookoa.
Pozbieraa miski i z klekotem ustawia je w stos. A teraz
spa, Margaret Dunn. Rano dam ci ten twj pierwszy
tom.
Te czarne oczy nie znosiy dyskusji i zrozumiaam,
po kim Mama wzia swoj stanowczo.

Kiedy obudziam si rano, w chacie byo cicho;
wszyscy poszli do swoich obowizkw w gospodarstwie.
Na stole ujrzaam talerz wieych podpomykw, soik
demu i wysoki stosik ksiek ze zoconymi brzegami.
Byy to tomiki poezji, wszystkie autorstwa mojej matki.
Paul, ja nie miaam pojcia. Wiedziaam, e poezja
pynie w jej duszy, ale nie to, e kiedy spywaa wprost
na stronice ksiek! Moja matka poetk!
Przez cay tydzie czytaam te wiersze po wielekro,
skadajc sobie jej obraz ze skrawkw wersw. Rado,
soce, morze. Mio szybujca pod niebo, mio
znikajca. Mio rozdzierajca j na dwoje. I zaczynam
rozumie, co czuje, kiedy kry po ulicach Londynu. Bo
w jej poezji widz niektre z tych duchw, ktrych szuka.
Kocham Ci,
Margaret
***
Londyn, Anglia
24 sierpnia 1940
Wiele lat temu pod tym adresem mieszka mody
czowiek o nazwisku David Graham, student uniwersytetu
Illinois. Wiem, e mino duo czasu, ale byabym
wdziczna za wszelk pomoc.

miejscu jego pobytu po wyjedzie z Urbana, czy mog
prosi o kontakt? Mona do mnie pisa do hotelu
Langham w Londynie. Z gry dzikuj.
Elspeth Dunn
19 Elspeth
***
Miejsce Pite
30 czerwca 1916
Kochana Sue!
NIE ZROBIA NICZEGO ZEGO. Nie ma nic
niewaciwego w tym, co czujesz po mierci Iaina. I jak
ktokolwiek mie Ci zmusza, by czua co innego!?
Pacz, jeli chcesz. piewaj, jeli wolisz piewa. No
czarn sukni do kocioa, ale potem, w domu, przebieraj
si w jasnot. Jeli chcesz siedzie i poci si przy
ogniu, rb to, na Boga. A nastpnego ranka id
spacerowa boso po chodnej rosie.
Ani na chwil si nie zaamuj, nie zamykaj w sobie.
Nie zdajesz sobie sprawy, jak radosnym ywioem jeste
na tej ziemi. Nie jeste istot stworzon do aoby. Jeste
stworzona do ycia i mioci. Dopki yjesz, skadasz mu
hod. Dopki go kochasz, skadasz mu hod. Tego si
trzymaj, Sue.
I pamitaj, jestem obok. O grubo koperty od
Ciebie.
David
***
Wyspa Skye
7 czerwca 1916
Mj Rycerzu!
Nawet kiedy Ci si wydaje, e nie masz nic do
powiedzenia, wynajdujesz idealne sowa. Oczywicie
ucieszyaby mnie ju sama przybrudzona koperta
zaadresowana Twoimi bazgroami, ale Twoje sowa w
rodku lej si jak balsam na moje obolae serce.
Nie mam tej sukienki, ale idc do domu z poczty,
nie oparam si pokusie, by zdj kapelusz i wetkn we
wosy par niezapominajek. By taki pikny dzie,
soneczny i senny przypomnia mi si dzie mojego
lubu. Wiedziae, e w zeszym tygodniu miaabym
sm rocznic lubu? Zebraam wicej niezapominajek,
par tych skalnic, bratka, czerwon firletk i
zwizaam je w may bukiecik wstk z kapelusza.
Zaniosam kwiatki na miejsce, gdzie we dwjk z Iainem
bawilimy si czsto jako dzieci, i pooyam je na kopcu
wrek********, gdzie pocaowa mnie po raz pierwszy.
Nie znam lepszego miejsca, by go upamitni.
Kiedy staam tam, prbujc przypomnie sobie tego
mczyzn, ktrego nie widziaam prawie dwa lata, tego
ma, ktry nagle sta si obcym czowiekiem, pytanie,
czy w ogle go jeszcze kocham, nieproszone przemkno
mi przez gow.
Myl, e zawsze kochaam Iaina w taki czy inny
sposb. Mwiam Ci, e znaam go od lat. Od
dziecinnego afektu do nastoletniego zakochania. Od
penej rumiecw mioci, jaka przychodzi z dorosoci,
po bezpieczn mio maesk. Kochaam go tak dugo,
e chyba nie potrafi sobie wyobrazi, e mogoby by
inaczej.
Zabawne, e pytasz o moj poezj. Nie napisaam
niczego ju od dawna, od Boego Narodzenia.
Prbowaam co napisa wczoraj to miao mi pomc
uporzdkowa uczucia ale wszystko brzmiao tak
sztucznie. Sowa nie pyny tak jak wtedy, kiedy byam z
Tob. Pamitasz ten wiersz, ktry napisaam w Londynie,
o Tobie, jak leae wycignity na ku, z
przedramieniem na twarzy? Ta poza sama w sobie bya
poezj. Sowa byy tam wystarczyo pozbiera je z
powietrza i przyszpili do kartki. Ale wczoraj
zwyczajnie nie byam w stanie. Czy moja muza uleciaa?
Czy ju nigdy nie bd moga pisa?
Cho moe wyda Ci si to dziwne, zwaywszy na
okolicznoci, czuj si lepiej, kiedy opowiedziaam Ci o
Iainie, niemal jakby moje sowa byy mow pogrzebow.
Dziki tym sowom, dziki temu bukiecikowi czuj,
jakbym (delikatnie) zamykaa drzwi. Ale kiedy czowiek
zamknie drzwi, pozostaje mu tylko jedno otworzy
nastpne.
Sue
***
Miejsce Szste
15 lipca 1916
Sue!
Wyglda na to, e jako sobie radzisz. Wiedziaem,
e znajdziesz najwaciwsz drog.
Znw si przenielimy. Czuj si jak Cygan,
mieszkam na pace swojego gruchota, nigdy nie pi na
jednym miejscu do dugo, by zostawi doek w
pododze. Oficjalnie znw jestemy en repos, wic
przebywamy do daleko na tyach, ale i tak od czasu do
czasu prowadzimy ewakuacj, tym razem raczej chorych
(malades) ni rannych (blesss).
Miejsce Szste to jedno z najpikniejszych miast,
jakie widziaem we Francji, tym pikniejsze, e daje nam
spokj i wytchnienie. Chciabym mc wzi Ci za rk i
oprowadzi po nim. Nasza kwatera jest w niewielkiej
dolince tu pod miastem, zielonej i upstrzonej kwiatami.
Po tak dugim wchaniu prochu, krwi i mdo-sodkiego
smrodu infekcji, nie moemy si do nayka zapachu
wieej trawy i polnych kwiatw. Oto mak dla Ciebie,
Sue. Sprasuj go w Hucku Finnie i przechowaj dla mnie.
Pamitam, jak napisaa ten wiersz w Londynie. Sue,
czy mogaby mi go przesa? Yeats i Szekspir s w
porzdku, ale czuj gd oryginalnej Elspeth Dunn.

Zauwaya, i nie martwi si, kiedy twierdzisz, e
ju nigdy nie bdziesz pisa? Mylaa tak samo zaraz po
wybuchu wojny, a jednak pisaa dalej. Mroczniejsze,
bardziej refleksyjne wiersze, ale jednak wiersze. Wiem,
e pisaa duo, kiedy bylimy w Londynie. Muza Ci nie
opucia, Sue. Bd cierpliwa.
A zreszt nie przestaa pisa, cho tak twierdzisz. I
Twoje sowa nie stay si sztuczne. Wci piszesz do
mnie i nie wiem, czy kiedykolwiek wczeniej
przekazywaa swoje myli bardziej naturalnie, bardziej
uczciwie ni w tych ostatnich listach.
O! Woaj nas na msz. Musz na razie koczy, ale
chciaem Ci przypomnie, e kto we Francji myli o
Tobie.
David
***
Wyspa Skye
22 lipca 1916
Davey!
Wczoraj dopada mnie zaduma. Przy codziennych
czynnociach nie mogam si opdzi od rozmyla, co to
znaczy by matk. O oczekiwaniach, jakie spoeczno
ma wobec kobiety, i jakie ona sama ma wobec siebie.
Wci nie bardzo wiem, co znaczy by wdow. Nie

wiem, co wolno mi czu, robi.
Matka Iaina z pewnoci uwaa, e powinnam reszt
moich dni spdzi na aobie, kadego ranka odmawia
za niego modlitw, kadego wieczoru pali mu wieczk.
Kiedy klczaam w ogrodzie, zastanawiajc si nad tym,
sama zaczam myle, e to jest moim zadaniem.
Ale potem przyszed Twj list i przypomnia mi, e z
dwch mczyzn, ktrzy kochali mnie z daleka, ten oto
jest bezpieczny, cay i zdrowy.
Poszam odszuka tamten list, by Ci go przepisa, i
dziki jego sowom nagle wrcio do mnie to leniwe
popoudnie. Pamitam, jak patrzyam na Ciebie, lecego
na ku, tak rozlunionego, tak szczliwego. Nie
jedlimy, prawie nie spalimy przez wiele dni, a Ty bye
tak doskonale zadowolony z ycia. Pamitasz, jak
karmie mnie pomaraczami z misy z owocami? Nie
wiem, co smakowao lepiej pomaracze czy Twoje
palce.
Wiersz przypomnia mi nie tylko tamto popoudnie,
ale i to, e kocham Ci od dawna. Wic zamiast spdza
czas na tsknocie za kim, kto nigdy nie wrci, wol
tskni za chopakiem, ktry wrci. Davey, jeli co rano
bd odmawia modlitw, to bdzie to modlitwa za
Ciebie; modlitwa za to, by ta wojna skoczya si szybko
i bym wreszcie miaa Ci przy sobie.
E.
***
Odpoczynek
Leg spokojnie, odpoczywa,
Minie wiatem wyzocone,
ko pieci wiotkie ciao
Przecieradem drapowane.
Rozlunia si otwarty, nagi,
Ciao szczere, nieskamane,
Palce pieszcz, wczeniej twarde,
Czonki mikn rozedrgane.
Do przesania gadkie czoo,
Oczy senne, rzsy trzepocz,
Dech, westchnienie, cichy dwik,
Chod tu, jego usta mrucz.
Przeciga si jak lew syty,
Wzywa gestem sennej doni,
Ziewa, znw nieruchomieje,
Wic i ja odpoczn przy nim.
***
Miejsce sme
31 lipca 1916
Sue!
Przerzucaj nas w coraz to nowe miejsca, ale wci
jestemy en repos. W tej chwili obozujemy w ogrodach

cudownej willi, nasze namioty rozbite s w rodku
drzewiastego parku. Niewiele jest do roboty, nie liczc
przejadki z malades od czasu do czasu, wic
wypoczywamy, czytamy, spacerujemy, zwiedzamy
pobliskie miasto. Bywaj dni, kiedy niemal zapominamy,
e jest wojna.
Twj wiersz i do mnie sprowadzi wspomnienia. Tak,
pamitam, jak karmiem Ci tymi pomaraczami. Sok
kapa Ci z kcikw ust, a ja go scaowywaem. Tyle razy
bralimy kpiel! Wiem, e miaa ochot zabra ze sob
t wann na pamitk. Ja zabrabym te pomaracze. A
moe te kwiaty, ktre tak Ci si spodobay na Piccadilly,
te, ktre, jak mwia, pachniay Szkocj.
Nie kupuj jeszcze biletw na pocig, ale myl, e
bd mg pj en permission******** na pocztku
wrzenia. Mamy prawo do tygodniowego urlopu po
kadych trzech miesicach, ale po dziewiciu bd mg
wzi dwa tygodnie. Tydzie to za mao, by dojecha std
do Szkocji i wrci (dlatego wczeniej nie zajechaem
dalej ni do Parya), ale dwa tygodnie dadz nam
mnstwo czasu. Wic en garde********, moja droga, bo
jeli wszystko pjdzie dobrze, odwiedz Ci we wrzeniu.
Moe moglibymy si spotka w Edynburgu?
David
***
Wyspa Skye
7 sierpnia 1916
Davey, Mj Davey!
Czy naprawd mog mie nadziej, e zobacz Ci
we wrzeniu? Wiem, jak kapryne potrafi by armie,
jeli chodzi o przepustki. To ledwie miesic od dzi
zaczynam odkurza walizk! Tak, tak, tym razem bd
pamitaa, eby j zabra. A spotkanie w Edynburgu
cudownie. Zakochaam si w tym miecie. Moemy te
znw spotka si w Londynie, jeli dla Ciebie to
atwiejsza podr. Nie chc zmarnowa ani chwili
Twojego urlopu. Ktrego dnia przywioz Ci na Skye,
ale na to mamy jeszcze czas. Mamy czas.
W zeszym tygodniu w moim progu zjawia si
Mthair z Chrissie i jej malcami. Przy brakach prowiantu
w miecie i po wiosennych nalotach zeppelinw Chrissie
pomylaa, e dzieciom bdzie lepiej z nami na Skye.
Wymieniy z Mthair spojrzenia, i Mthair powiedziaa:
Masz tu tyle miejsca Wic tym sposobem bawi si
w mamusi.
Chrissie wrcia do Edynburga ju nastpnego ranka
jest tak wielkie zapotrzebowanie na pielgniarki, e nie
moga wzi wicej ni paru dni wolnego ale dzieci
zadomowiy si tu cakiem dobrze. Mam tylko jedno
ko, wic Emily sypia w nim ze mn. Mthair
przyniosa par wsypw, ktre wypchalimy sianem i
przytuli. Wszyscy uwaali, e wyprawa na bagna po

przytuli to wspaniaa przygoda. Tylko Emily ma
wspomnienia ze Skye. Allie ledwie zacz nosi krtkie
spodnie, kiedy wyjechali, a Robbie by zupenym
maluchem. Chopcy znaj tylko miejskie ycie i ca t
podr do ciotki Elspeth mieszkajcej w grach
postrzegaj jako co w rodzaju wyprawy Marco Polo do
Chin.
Wiem, e Mthair i Chrissie chciay mi da jakie
zajcie, wypeni moje dni i noce, ebym nie czua si tak
samotna. I nie mog mie im tego za ze, bo chciay
dobrze. Ale one nie wiedz, e od pewnego deszczowego,
wiosennego dnia cztery i p roku temu, kiedy listonosz
przynis mi list od pewnego bezczelnego Amerykanina,
ju nigdy nie byam samotna. Kocham Ci.
E.
***
Miejsce Dziewite
14 sierpnia 1916
Kochana Sue!
Kiedy leymy wszyscy i leniuchujemy, nie majc nic
do roboty, zawsze wdajemy si w jedn z dwch rozmw.
No, moe jedn z trzech. To nieuniknione, e temat
dziewczt pojawia si przynajmniej raz w toku kadej
konwersacji. Ci, ktrzy je maj, zawsze wycigaj

pomite, poskadane zdjcia dziewczt z domu. Pliny,
najwikszy cwaniak, wyciga frywoln, francusk kart
pocztow, ktr gdzie kupi, i przysiga z ca powag,
e to jego panna. A najzabawniejsze? To za kadym
razem jest inna pocztwka.
Drugim ulubionym tematem rozmw, i nic w tym
dziwnego, s dywagacje, kiedy skoczy si wojna.
Zawsze jestemy optymistami i zwykle obstawiamy dat
zakoczenia w okolicy najbliszych duych wit. O tej
porze roku wszyscy wesoo powtarzamy, e wojna
skoczy si przed Boym Narodzeniem. Kiedy nadchodzi
stycze, trzymamy kciuki za fina na Wielkanoc.
Trzecia rozmowa, ktra zawsze nas ekscytuje,
dotyczy tego, co bdziemy robi po wojnie. Cokolwiek by
si dziao, ta wizja przyszoci nieodmiennie zaczyna si
od uczty przebijajcej wszystko, co mona by znale
nawet u Delmonico. Chleb z prawdziwym masem,
aromatyczna zupa rybna, steki grube jak mskie rami,
ciasta, placki i pczki, kawa ze wie mietank, dobry
bourbon. Wybacz, prosz, krople na papierze; zdaje si,
e si lini.
Kiedy ju nasze przysze wcielenia ober si
podczas tej wyczekiwanej uczty (i by moe rozruszaj
si troch po posiku w towarzystwie wczeniej
wspomnianych panien), musz wybra sobie karier,
przysz drog ycia. Stary dobry Wart najbardziej na
wiecie chce zaoy rodzin ze swoj dziewczyn i
rozpocz produkcj Warta Juniora. Pliny ma wielkie

plany chce startowa w wyborach do Kongresu Stanw
Zjednoczonych. Widzi siebie jako grub ryb, z
nieograniczonym dostpem do cygar i kobiet. Gadget
ktry jest najlepszy z nas wszystkich w reperowaniu i
majstrowaniu przy naszych gruchotach chce pracowa
dla Henryego Forda przy projektowaniu aut. Riggles
chce otworzy salon wystawowy i je sprzedawa. Harry
wrci do Anglii, do swojej Minny, i by moe zostanie
profesorem. Oznajmi, e widzia tutaj do ran i
okalecze, by obrzydzi sobie praktykowanie medycyny.
Ale tak naprawd to wszystko s gruszki na wierzbie.
To wszystko nic nie znaczy. Mio jest sobie pogada, co
czowiek bdzie robi, kiedy si z tego wyrwie, ale to
tylko gadanie, dopki rzeczywicie nie bdzie po
wszystkim. Dzi moemy rozmawia o przyszoci, a
jutro j straci.
Oczywicie z wyjtkiem Twojego Daveya. Ty wiesz,
e do Ciebie wrc, prawda, Sue? Zawarem faustowski
pakt, by sobie zagwarantowa, e jeszcze zobacz moj
Sue. Ach, moe mwienie o Faucie jest w tych czasach
niepatriotyczne. Gdyby ktrykolwiek z moich kolegw
przeczyta ten list, zostabym wytarzany w smole i pierzu.
PRZEKLTE SZWABSKIE BZDURY! No, moe skupi
si na wielkich literach i przeocz reszt.
O, woaj nas, ebymy odpalali karetki. Musz
jeszcze zaadresowa list i wrzuci do skrzynki.
Causy!
D.
***
Wyspa Skye
22 sierpnia 1916
Kochany Davey!
A co ty im mwisz o swojej pannie? Powiedziae
im, e jestem oszaamiajco pikna? Niesamowicie
inteligentna? e jestem najlepsz kuchark po tej stronie
muru Hadriana?
Och, Davey! Wanie do mnie dotaro, e jeli
wszystko pjdzie dobrze, bd Ci osobicie czstowa
moim sawnym witecznym puddingiem! Odsuysz rok,
na ktry si zacigne. Widzisz, to dla mnie niewane,
czy wojna skoczy si na wita czy nie, bo spdzisz je ze
mn, a nie ze Sub Polow.
Mwie o wszystkich innych, o ich nadziejach na
przyszo, i ani sowa o sobie. Masz przede mn
tajemnice? Moe to i gruszki na wierzbie, ale ja wiem, e
o tym mylae. Jeste zbyt wielkim optymist, Davey, by
nie myle o przyszoci. Zabierzesz mnie do Delmonico?
Nauczysz mnie prowadzi auto? Porwiesz na narciarsk
wycieczk do Michigan? Ucaujemy wszystkich na
poegnanie i poeglujemy dookoa wiata? Od kiedy Ci
poznaam, dokonaam wicej, ni kiedykolwiek
marzyam. Ledwie w zeszym roku byam w Londynie,

Paryu i Edynburgu. Jadaam w Carltonie, sypiaam w
Langham i robiam zakupy na Charing Cross Road.
Czuj, e mogabym si nauczy jedzi na nartach i
samochodem. Z Tob u boku mog stawi czoo kadej
przygodzie.
Kocham Ci,
Sue
***
Miejsce Dziesite
31 sierpnia 1916
Sue!
Jestemy tutaj strasznie zajci. Ledwie mam czas
zmieni skarpetki. Obsugujemy tylko jeden punkt, ale
przewija si przeze tylu ludzi, e przez cay czas w
ruchu jest dwadziecia wozw. Wanie przepracowaem
niemal bite czterdzieci osiem godzin i po drodze ledwie
si zdrzemnem. Teraz mocz pitk chleba w letniej
zupie i prbuj utrzyma otwarte oczy jeszcze przez
chwil, by Ci odpisa.
Boe, ale jestem zmczony!
Moja przyszo to adna tajemnica, Sue. Mam
nadziej zaoy pierwsz szkock trup baletow. I
moesz si mia do rozpuku, e
Wybacz, przysypiam
Cauj
***
Miejsce Dziesite
1 wrzenia 1916
Sue!
Wybacz, e mj ostatni list by tak krtki i tak
nieskadny na kocu. Dosownie zasypiaem nad nim.
Kiedy gowa mi opada, przysigam, widziaem pieska
preriowego, ktry mign obok mnie. Teraz siedz w
karetce i prbuj pisa na kolanie, pijc kaw (czy te
dziesi).
Wci jestemy w ---------------------- i panuje tu istne
szalestwo. Ani sowa o przepustce, ale wiesz, e dam Ci
zna, jak tylko si czego dowiem.
Jestemy tu ju ile? dwa tygodnie, wic nie
wyobraam sobie, e mogliby nas tu trzyma duo duej
bez odpoczynku czy przepustki. Jeli bd dalej nas tak
zajeda, wszyscy padniemy. Gadget zapa jakie
chorbsko i ley w polowym szpitalu, wic brakuje nam
jednego czowieka.
Okae si jeszcze, jak bdzie ze witami. Masz
racj, mj rok niemal dobieg koca, ale mog
podpisywa kolejne trzymiesiczne kontrakty. Moe?
Przyszo nie ucieknie. Porozmawiamy o tym, kiedy si

zobaczymy. Trzymam kciuki za t przepustk!
Riggles odpala motor, wic musz na razie koczy.
Ostatni yk kawy!
D.
***
Wyspa Skye
11 wrzenia 1916
Kochany Davey!
Mam nadziej, e zdoae odpocz. Masz jakie
wieci na temat urlopu? Uda ci si przyjecha a do
Szkocji? Mog podjecha bliej i znw spotka si z
Tob w Londynie. Mthair jest w pogotowiu zostanie z
dziemi, kiedy tylko dostan telegram od Ciebie.
Boe, ale to dziwnie brzmi: Mthair zostanie z
dziemi. Nie s moje, ale nie mog nie czu si za nie w
jaki sposb odpowiedzialna. Ostatecznie bior udzia w
ksztatowaniu ich modych umysw!
Chrissie nie pozna swoich pociech, kiedy po nie
przyjedzie. Wszystkie s brzowe i piegowate od soca.
Chopcy zrobili si pulchni od twarogu i mietany,
ktrymi ich karmi. Emily wci wydaje mi si chuda, ale
przynajmniej teraz, kiedy wypycham j na soce, ma
troch wicej energii.
Prosz, pisz, choby nie wiem jak zmczony. Nawet

kocham ci naskrobane na odwrocie pocztwki
sprawia, e moje serce podskakuje z radoci.
I ja kocham Ciebie.
E.
***
Miejsce Jedenaste
11 wrzenia 1916
Moja Kochana, Kochana Dziewczyno!
Przepraszam, e ostatnio tak niewiele pisaem. Bylimy w naprawd gorcej strefie i harowalimy prawie bez
przerwy. Nie miaem czasu waciwie na nic innego ni
tylko jedenie i unikanie kopotw. Ale, cho nie miaem
czasu i siy pisa do Ciebie, Sue, nigdy nie opuszczasz
moich myli.
Nareszcie jestemy en repos. Nawet gdyby przenieli
nas na rodek bagna, nie obeszoby nas to, tak jestemy
zmczeni. Jest mi dokadnie wszystko jedno, gdzie
wyldowaem, bylebym tylko mg spa i pisa do mojej
Sue.
Bylimy cakiem blisko frontu i najedlimy si sporo
strachu. Harryemu pocisk eksplodowa tu przed mask.
Wyszed z tego z ledwie paroma zadrapaniami i
dzwonieniem w uszach, ale karetka ma mocno
pokiereszowany przd. Wszyscy w jakiej chwili

przysypialimy za kkiem, ale Bucky zjecha z drogi i
uderzy w mur. Jest poobijany, jak si pewnie domylasz,
i dorobi si odpoczynku w szpitalu.
Sam nie wiem, jak dugo bdziemy en repos, ale ile
by byo tej przerwy, i tak bdzie za krtka. Zaczem
marudzi przeoonemu w sprawie urlopu; teraz musimy
zaczeka, co powie. Dopiero zajechalimy do Miejsca
Jedenastego i na pewno trzeba tu uporzdkowa par
spraw, zanim zacznie przydziela urlopy.
Chyba sprbuj si zdrzemn, zanim zawoaj nas
na arcie. Och, jak przyjemnie jest si wycign!
Tskni,
D.
***
POSTES ET TELEGRAPHES
PARIS
13 SEP 16
E DUNN WYSPA SKYE
DOSTAEM URLOP CZTERNACIE DNI STOP
ZATELEGRAFUJ Z ANGLII STOP
WYJEDAM RANO STOP
D.
***
Rue Raynouard 21, Pary, Francja

13 wrzenia 1916
Wysyam pocztwk oprcz telegramu na wypadek,
gdyby go nie dostaa lub gdyby pocztwka dotara
szybciej.
Dostaem urlop! Czternacie dni, jeli moesz
uwierzy. Dostaem przepustk na podr do Parya par
godzin po wysaniu ostatniego listu do Ciebie, i w p
minuty miaem ju spakowany baga. To zaleta
wiecznych przeprowadzek!
Nie musisz przyjeda a do Londynu. Ja rusz na
pnoc, Ty na poudnie, i spotkamy si gdzie w
poowie
D.
***
TELEGRAM
G 16.04 PORTREE
13 WRZE 16
D GRAHAM
EDYNBURG
SPOTKAMY
SI
W
EDYNBURGU
W
KATEDRZE W MARII STOP
TYM RAZEM TAM BD STOP
MOJE SERCE ZNW PIEWA POEZJ STOP
SUE
20 Margaret
***
3 sierpnia 1940
Kochana Maisie!
Nigdy bym nie zgad, e kluczem do Twojej Matki
jest poezja. Kiedy pierwszy raz zobaczyem j w ogrodzie
po ssiedzku, powiedziabym, e stpa po ziemi mocniej
ni wikszo znanych mi ludzi. Moja babcia jest twarda,
ale oto ujrzaem twoj Mam, kopic ze zoci opat i
przeklinajc po gaelicku. Ale gdybym wtedy nie zlitowa
si nad ni i jej biedn opat, i nie pomg jej zawie
tych koszy z kapust do domu, mgbym nigdy nie
pozna Ciebie.
Kiedy otworzya drzwi do mieszkania i zobaczyem,
jak taczysz gig na rodku kuchni w tym starym swetrze
i pumpach, wiedziaem, e chc Ci dla siebie. A jeli Ty
mnie nie zechcesz, bd Twoim najlepszym przyjacielem
choby do koca wiata, byle tylko by blisko Ciebie.
Ale Twoja Mama mnie przejrzaa. Kiedy
odprowadzia mnie ju na d po schodach i
podzikowaa, pochylia si bliej i powiedziaa: Ona
myli sercem. Nie zam go jej. Dlatego z kolejn wizyt
zwlekaem dwa tygodnie.
I pomyle, e pisaa wiersze o mioci! Pewnie

dlatego rozszyfrowaa mnie w chwili, kiedy tylko na
Ciebie spojrzaem.
Naprawd nigdy nie widziaa, by pisaa wiersze? Po
Twoim licie sprawdziem jej nazwisko i okazao si, e
wydaa siedem tomw. Siedem! Moja babcia chodzi po
wiecie dwa razy duej, a nie potrafiaby skleci
przyzwoitej strofki, choby zaleay od tego losy wiata.
Co odkrya? Pewnie nie natkna si na wiersz z
nazwiskiem i adresem Daveya?
Kocham,
Paul
***
6 wrzenia 1940
(jaki to w ogle dzie tygodnia?)
Kochany Paulu!
Nie, nie znalazam adresu midzy stronicami, ale
znalazam kwiaty, dba trawy, loki weny, ziarenka
piasku. Wyglda to tak, jakby nosia te ksiki po wyspie
i chwytaa midzy stronice wszystko, na co si natkna.
Na spokojne wody, jej ostatnia ksika, z ledwie
rozaman czerwon okadk, miaa midzy kartkami
powtykane zdjcia. Z jednego umiecha si szeroko
wesoy, mody czowiek w kraciastej marynarce. Na

kolejnym ciemnowosa kobieta w jasnej, zwiewnej
sukience siedzi w kwiatowym ogrodzie, tsknie patrzc w
aparat. Na jeszcze jednym ten sam mczyzna, tym razem
w todze i birecie, stoi obok mizernego drzewka i dumnie
wysuwa podbrdek.
Ostatnie zdjcie, schowane na samym kocu, ukazuje
par na ulicy, na tle rozmazanych przechodniw i
pojazdw. Mczyzna obiema rkami oplata kobiet w
talii i pochyla si, by szepn jej co do ucha. Kobieta
trzyma jedn do przy policzku, jakby prbowaa si
zasoni przed aparatem, ale zamiast tego mieje si z
gow odrzucon do tyu. W rogu fotografii kto wypisa
pirem: 1915. My. Cho zdjcie jest ziarniste, wida, e
mczyzna to ten sam czowiek, co na poprzednich
zdjciach. I to on jest kierowc karetki, namalowanym na
tylnej cianie Seo a-nis. Kobieta to moja matka.
To zdjcie jest tak nonszalanckie, tak nieskrpowane.
Po prostu oni dwoje, uchwyceni w ulotnej chwili, kiedy
przekazuj sobie jaki sekret. Rezerwa palcw
przesaniajcych policzek wskazuje, jak bardzo
spontaniczny by ten miech. W tym momencie
rozmazane miasto za nimi nie ma znaczenia. To musi by
ten Londyn, ktrego szuka Mama, ten Londyn, ktry chce
uchwyci jeszcze raz. Chwila, w ktrej s sami, cho
wojna pdzi wok nich.
On jest jej muz, to pewne. Cho imi David nie
pojawia si w adnej z ksiek, wiem, e te wiersze s dla
niego. Osob, do ktrej pisze, nazywa swoim magnesem swoj ciep letni noc i tym, do ktrego
frunie jej serce. Babcia nie mwi ani sowa. Kiwa tylko
gow i puka palcem w stosik ksiek, jakby zawieray w
sobie wszystkie tajemnice wszechwiata.
I moe zawieraj. W szkole nie potrafiam znale
tematu w wierszu, choby zaleao od tego moje
zbawienie. Dlaczego sdz, e teraz znajd w wierszu
ycie?
By jeden, ktry Mama recytowaa mi przed snem,
midzy bajkami i gaelickimi koysankami: o wietrze
nadlatujcym znad morza, rzekim i pachncym sol. Z
rykiem przetacza si nad wod i mkn wprost na granie,
ciskajc lodowatymi palcami kadego, kto stan mu na
drodze. Nie wiem, czy bya to jej wasna poezja, bo nie
znalazam tego wiersza w adnym z tomw, ale to jedyny,
jakiego mnie nauczya.
Chodzc po tej wyspie, przypomniaam sobie ten
wiersz. Staj na jednym ze wzgrz, spogldam na morze i
wykrzykuj wersy na wiatr. A on smaga mnie sukienk
po nogach, pryska wod na nagie ramiona, kadzie na
wargach smak soli. I wreszcie wiem, co ten wiersz
znaczy.
Bo choby wiatr bez opamitania smaga ci na
wzgrzach, choby z caych si domaga si uwagi,
zaczyna cichn, kiedy tylko ruszasz na d. A
zapewniam, e na dole nie jest wcale sabszy. Mewy
musz z nim walczy, trawy kad si od podmuchw. On
wci jest, ale po chwili znika z twoich myli. Jest

pewnikiem, sta, czym oczekiwanym. I nie mylisz o
nim, a ktrego dnia dopada ci nagle, wypenia usta,
uszy i dusz, i przypominasz sobie, co to znaczy
oddycha. Oddychasz codziennie, ale w tej jednej chwili
czujesz si ywy jak nigdy.
Od dnia, kiedy wszede do kuchni z tym koszem
kapusty, bye blisko. Zawsze ze mn, jak ten wiatr. Ale
tego dnia, kiedy po raz pierwszy znalazam w poczcie list
od Ciebie, moje serce zabio jak nigdy wczeniej.
Dopade mnie jak wiatr i zrozumiaam, e jestem
zakochana.
Szkoda, e nie jeste tu ze mn, by poczu ten wiatr.
To poezja sama w sobie.
Kocham Ci,
Maisie
***
Londyn, Anglia
28 sierpnia 1940
Wiele lat temu mody czowiek o nazwisku David
Graham studiowa na uniwersytecie Illinois. Ukoczy
studia w roku 1913, zdobywajc dyplom z nauk
przyrodniczych. Nie wiem, czy dziaa aktywnie w
Zrzeszeniu Absolwentw Uniwersytetu Illinois, o ile

jednak wiem, czsto miewacie Pastwo informacje o
absolwentach i posiadacie w archiwum ich adresy od dnia
opuszczenia uczelni.
Jeli Pan lub Pani posiadaj jakiekolwiek informacje
na temat Davida Grahama, czy mog prosi o kontakt?
Mona do mnie pisa do hotelu Langham w Londynie. Z
gry dzikuj.
Elspeth Dunn
21 Elspeth
***
Gdzie pomidzy Edynburgiem i Londynem
22 wrzenia 1916
Och, Sue!
Tak ciko mi byo tym razem wsi do pocigu.
Nie twierdz, e wczeniejsze rozstania byy atwe, ale
jest mi wyjtkowo trudno teraz, kiedy ju wiem, jak
smakuje rozka z Tob. Kiedy ostatnim razem
rozstawalimy si i wsiadaem do pocigu, ktry mia
mnie zawie na statek przepywajcy przez kana, myli
miaem pene Ciebie, ale te oczekiwania i niepewnoci.
Tym razem siedz i gapi si na angielskie krajobrazy,
rozmazane za oknem, i mog myle tylko o tym, e
kady ywopot, kade schludne, zielone pole to kolejny
ywopot i kolejne pole pomidzy nami.
Wyl ten list przed opuszczeniem Anglii, mog wic
pisa troch swobodniej ni pod czujnym okiem
cenzorw. Nie potrafiem powiedzie Ci tego w oczy, ale
zaczynam by troch zmczony tym wszystkim. Ostatni
punkt, ktry obsugiwalimy, pod Chteau Billemont, by
potwornie absorbujcy i mczcy, ale nareszcie czuem
si, jakbym bra udzia w wojnie, bardziej ni na
wszystkich poprzednich miejscach. Mam wraenie, e

wiecznie jestemy albo w trakcie przeprowadzki, albo en
repos.
Syszymy kanonad, czasami widzimy pociski, kiedy
padaj na drogi, ale bliej akcji nie bywamy. yjemy
cudzym yciem, suchajc opowieci blesss. Czasami
czuj si, jakbymy sterczeli przed wejciem do kina i
prbowali odtworzy sobie film ze skrawkw rozmw
zasyszanych od wychodzcych klientw.
Tamtego dnia, kiedy wbiegem na nasyp, eby pomc
rannemu noszowemu w zasigu oczu i karabinw
szkopw, poczuem znajome dreszcze podniecenia.
Czuem, e yj. Jakbym znw wspina si po rynnie z
tymi wiewirkami. Czuem, e co robi, zamiast tylko
czeka na tyach i patrze, jak robi to inni. Mwi Ci, po
wyjciu ze szpitala bardzo trudno byo mi wrci do
mojej zwykej pracy.
Rozumiesz, Sue, dlaczego nie mogem Ci o tym
powiedzie? Oplotaby mnie tymi swoimi zaskakujco
silnymi ramionami i nie puciaby z powrotem.
Oczywicie nie bybym szczeglnie zrozpaczony, gdyby
trzymaa mnie w niewoli taka straniczka, ale, jak Ci
mwiem, musz dosuy swj rok. Musz co osign
w yciu. Jeli nie zdoam wytrzyma tu przez rok, to co w
ogle zdoam? A nie chcesz mczyzny, ktry nie potrafi
niczego dokoczy.
Skoro mowa o przyszoci, nie mog uwierzy, e
wynaja mieszkanie w Edynburgu! Tylko na tydzie,
ale jednak. Wiedziaa, ile to bdzie dla mnie znaczy.

Dla czowieka, ktry mieszka w karetce. Kiedy podszedem tam i zobaczyem zasony w oknach, poczuem si,
jakbym wraca do domu.
Cigle jeszcze jestem zmczony, ale wol by
zmczony od nadmiaru mioci ni od nadmiaru pracy.
Nie chciaem zmarnowa ani chwili z Tob na spanie. Od
tego jest podr pocigiem do Londynu.
Jednak mimo zmczenia czuj si jak nowo
narodzony. Czysty, odkarmiony, w wypranych i
zaatanych ubraniach, we wspaniaym nowym paszczu.
Ciao i duch zaspokojone. miaa si ze mnie, ale
musiaem zakumulowa troch tych zaspokoje! Tak
dugo obywaem si bez nich, e chciaem zgromadzi
jaki nadmiar, wspomnienia, ktre w razie potrzeby bd
wyciga i oglda ze smakiem.
Nawet ten jeden incydent nie mg mi niczego
zepsu. Wiem, e Ciebie wytrcio to z rwnowagi, Sue,
ale nie zrobia niczego zego. On nie powinien by tego
mwi, ale jestem pewien, e naprawd wcale tak nie
myla. Mam nadziej, e ju si z tego otrzsna.
Chyba ju skocz, eby mc wreszcie przymkn
oczy i zaj si wspomnieniami, o ktrych mwiem
wczeniej. Jak mylisz moe to w wannie?
David
***
Gdzie midzy Edynburgiem

i Skye
Davey!
Nienawidz tego! Nienawidz nie mie niczego
prcz tych paru wykradanych dni z Tob! Tak ciko jest
mi si w nich zatraci, bo bez przerwy sysz tykanie
zegara odmierzajcego czas do Twojego odjazdu, jak ten
przeklty budzik w naszym paryskim hotelu.
A jeszcze mj brat zepsu nam cz Twojego
cennego urlopu. Och, ale jestem na niego wcieka! Od
swojego zwolnienia z wojska nie zachowuje si
normalnie, ale potem doszy jeszcze jego problemy z Kate
i mier Iaina. Nic z tego nie jest moj win, a jednak
skrupio si na mnie. Powtarzam sobie, e on wcale tak
nie myli, e to byy sowa wypowiedziane w gniewie, e
wrc do domu i znw pjdziemy razem na pla szuka
kamieni, jak to robilimy zawsze. Ale to, jak splun mi
pod nogi, jakbym bya nikim, to, jak spojrza na mnie,
kiedy odchodzi. Boj si, e co pko w tamtej chwili, i
nie mam pojcia, jak utrzyma to w caoci.
Zreszt nigdy nie byam dobra w naprawianiu
popsutych rzeczy. Ale przynajmniej w Twojej sprawie
mog co poradzi.
Davey, gdyby Ty wiedzia, ile robisz dobrego,
nawet gboko na tyach. I powicie tyle czasu, ktry
mgby spdza ze mn, eby tylko tam by. Gdyby
wiedzia, jak wana jest Twoja praca, jak bardzo si liczysz, nie martwiby si, e powiniene robi wicej.
Nie zazdrociby tym na Ziemi Niczyjej.
Nie masz pojcia, jak si ciesz, e nie jeste w
niebezpieczestwie. Nie masz pojcia, jak si ciesz, e
dotrwae cay i zdrowy do kolejnej podry do
Edynburga. Pierwszej nocy po Twoim przyjedzie bardzo
dugo leaam bezsenna obok Ciebie i patrzyam. Na
trzepot Twoich rzs, na Twoje wdechy i wydechy.
Pooyam palce na Twej nagiej piersi, eby poczu bicie
Twojego serca i wiedzie, e jeste. Davey, eby Ty
wiedzia, jak dzikowaam w tamtej chwili Bogu, e mi
Ci odda. Nie zniosabym utraty i Ciebie.
Ju wtedy widziaam w Tobie te wtpliwoci w
tym, jak zbywae pytania o Twoj sekcj, jak wzruszae
ramionami, kiedy mwiam, jakie mamy szczcie, e
jestemy tu razem. I dlatego Finlay tak mnie rozgniewa
tym, e w taki sposb podsyci Twoje wtpliwoci i
sprawi, e poczue si le, bdc tutaj ze mn.
Davey, nie ma nic waniejszego na wiecie ni to, e
jeste przy mnie. Jeste moim oddechem, moim wiatem,
tym, do ktrego frunie moje serce. Mwie, e nie chcesz
zubaa tego, co byo midzy mn i Iainem. e nie chcesz
rywalizowa ze wspomnieniem. e nie chcesz by mniej
mski ni on. Ale, Davey, jego nie ma. A ja nie siedz w
swojej chacie, tsknic za nim. Przez cay tydzie byam
tam. Z Tob.
Sue
***
25 wrzenia 1916
Sue!
Wrciem do Parya i kog tu zastaem? Plinyego,
Harryego, Rigglesa, Warta i jeszcze paru chopakw
sterczcych pod kwater gwn na Rue Raynouard.
Przyjechali wczoraj.
Wanie kiedy sdziem, e robi si tutaj zbyt nudno,
nadarza si okazja. Francuzi poprosili sekcj, by
pojechaa do ------------ koo -----------------. Z tego, co
mwi, brancardiers maj tam spory kawa drogi pieszo,
by donie blesss do punktu opatrunkowego. A od kiedy
szkopy zajli pobliskie wzgrze, droga do punktu jest pod
ostrzaem. Potrzebuj floty szybkich karetek, ktre
jedziyby niemal pod same okopy i z powrotem. Ta trasa
bdzie biega bliej linii frontu ni jakakolwiek z
wczeniejszych. I trzeba j bdzie pokonywa w nocy.
Zamiast posa tam ca Sekcj Pierwsz, stworzyli
cakiem now, a stary dobry Pliny awansowa na jej
dowdc. Maj mu dosa paru nowych rekrutw, by
uzupeni szeregi, ale Pliny upar si przy najszybszych,
najtwardszych weteranach, jakich zdoa znale. Dali mu
woln rk przy wyborze garci chopakw z Sekcji
Pierwszej, a reszta zostanie dobrana z innych sekcji i

spord nowych rekrutw. Wszyscy syszelimy rne
historie i wiemy, jak trudna robota nas czeka. Bd si
liczyy szybko i zrczno.
A e Twj uniony suga jest i szybki, i zrczny (i,
jak sdz, twardy), Pliny poprosi mnie o przeniesienie si
do jego sekcji. Uwierzysz, Sue? Nie do, e wreszcie
dostaem lekarstwo na moj chorob, to na dodatek
bdzie tam Harry i wszyscy moi starzy kumple. Na pewno
bdzie wietnie!
Francuzi planuj chyba jakie potne uderzenie,
skoro chc mie karetki na miejscu jak najszybciej,
najlepiej na wczoraj. Czekamy, a reszta sekcji dojedzie
do nas, i na nowiutkie auta, ktre maj nam dostarczy. A
na razie odpoczywamy.
Pniej napisz wicej!
David
***
27 wrzenia 1916
Kochana Sue!
Wanie dostaem list, ktry pisaa w pocigu. Nie
przejmuj si bratem nie pierwszy raz w yciu mam
podbite oko. To wynikao tylko z opiekuczoci.
Ostatecznie jeste jego jedyn siostr. Rozumiem to.

Ktry brat nie straciby panowania, widzc swoj siostr
z Amerykaninem? Zapominasz, e wszyscy jestemy
rabusiami i kowbojami. Mam nadziej, e wyjanicie
sobie to wszystko, kiedy wrcisz na Skye. I tak bdzie.
Rodzestwo nie gniewa si na siebie wiecznie. A ju z
pewnoci nie Finlay i Ty.
Sue, by moe wygldaem na rozczarowanego, ale z
pewnoci nie Tob. Tob nigdy. To prawda, e miaem
do Suby Polowej i bezczynnoci na tyach. I to
prawda, e tym razem, kiedy ju nie ma Iaina, wszystko
byo inaczej. Tyle Twoich ostatnich listw mwio o nim.
I to zrozumiae. Ale to zabawne, nie sdzisz, e przy
okazji tego spotkania czuem jego obecno midzy nami
mocniej ni przedtem.
Uwierz mi, rozczarowanie znikno, kiedy tylko
pooyem gow na Twoich kolanach. Mwiem Ci, e
kiedy zobaczyem Twoje nazwisko na drzwiach
mieszkania, poczuem si, jakbym wraca do domu. I to
mi wystarczy, Sue. wiadomo, e tutaj robi co
wartociowego i e Ty czekasz na mnie w Szkocji.
Wicej mi nie potrzeba.
Po caej tej niepewnoci w sprawie rekrutw
ostatecznie przysano nam najlepszych, jacy byli. Midzy
innymi
Rexa
Redmana,
synnego
kaskadera
motocyklowego. Jest te Leo Nickles, pierwszorzdny
pilot, ktry lata w Dywizjonie Lafayettea. I mj
ulubieniec, Roy Jansson, kierowca rajdowy. Widziaem
go raz, jak ciga si na torze Speedway Park w Chicago.

Uwierzysz, e osign 100 mil na godzin?
Zaczli si te zjeda ludzie z innych sekcji.
Kady, kto wyrobi sobie przydomek w swojej sekcji,
zosta zarekomendowany do naszej, znanej ju
nieoficjalnie pod nazw Chopcy Plinstona. Obiecuj
nam jeden ciki sektor za drugim.
Powinnimy ruszy si std jutro albo pojutrze, wic
sam nie wiem, kiedy dam rad napisa. Harry ma cay
stosik listw do Minny, wic sprbuj podrzuci mu na
dno moj kopert.
David
***
4 padziernika 1916
Och, Sue!
Wanie do tego jestem stworzony! Nie wyobraasz
sobie, jakie to ekscytujce. Owszem, pracuj ciej ni
kiedykolwiek przedtem i pod koniec dnia jestem
wykoczony jak pies, i owszem, zdaj sobie spraw, e
moja praca to betka w porwnaniu z tym, co robi
chopcy na Ziemi Niczyjej, ale wanie tego byo mi
potrzeba.
Odbywamy kursy tylko do dwch punktw i do obu
dojeda si jedn drog, prost jak drut i niemal rwnie
wsk. Nie mamy prawie adnej osony, a szkopy zajli

ostatnio pozycj, ktra idealnie wystawia im kadego, kto
utknie na drodze. Wczeniej nosze taszczono tdy
rcznie, ale szkopy musieli ustrzeli sporo brancardiers,
zanim Francuzi wreszcie zrozumieli, co jest grane.
Kiedy dostajemy wezwanie i jedziemy do punktw
opatrunkowych, pewne miejsce za zrujnowan stodo
stanowi nieoficjaln granic midzy stref ostrzau i
bezpiecznym odcinkiem. Kiedy zbliamy si do tej
stodoy, nadchodzi chwila, kiedy wyrzucamy wszystkie
lki przez okno i rozpdzamy gruchota do maksymalnej
prdkoci.
Jadc tym Korytarzem mierci, nie moemy
myle, nie moemy si skupia, zapominamy o
rozsdku. Wpatrujemy si tylko w brzowy nasyp tylnego
okopu, ktry wyznacza koniec korytarza, i zapominamy o
wszystkim innym. Przejechanie tej drogi zajmuje ledwie
dwadziecia sze sekund, ale ma si wraenie, e to
dwadziecia sze minut, wic nabralimy zwyczaju
liczenia na gos. Wczoraj zmieciem si w dwudziestu
piciu.
Boe, nie wiem, jak Riggles zdoa si zadowoli
sprzedawaniem samochodw, kiedy to si ju skoczy.
Nie wiem, jak Harry zadowoli si uczeniem jczcych
studenciakw. Nie wiem, jak ktrykolwiek z nas zdoa si
pogodzi z jakkolwiek prac, w ktrej nie bdzie si czu
niezwycionym.
David
***
Wyspa Skye
4 padziernika 1016
Davey, mj brat odszed.
Kiedy zostawi mnie w Edynburgu, zostawi ca
rodzin. Nie przesa nawet telegramu Mthair, eby si
poegna. Od wielu dni nie wstaa z ka.
Zawsze wpatrywa si w horyzont, wic chyba
wszyscy poniekd spodziewalimy si, e taka chwila
nadejdzie, szczeglnie po jego demobilizacji. W gbi
serca chyba zawsze wiedziaam, e Finlay ktrego dnia
nas opuci. Mthair powiedziaa, e siedzia na Skye tylko
ze wzgldu na mnie, e kiedy przekona si, gdy
dorastalimy, e nie zdoam wej na prom, schowa
gboko wasne pragnienia i pozwoli Papie zabra si na
pow. Skoro ja nie mogam odej, on te nie chcia.
Ale teraz to zrobi! Poeglowa w wiat, nie
ogldajc si za siebie. Powinnam si cieszy, e uciek
od ycia rybaka i wieniaka, ktrego nigdy nie pragn,
ale nie mog nie paka. Po tych wszystkich latach zrobi
to beze mnie. Gorzej zrobi to mnie na zo.
Napisaam do niego list, cho nie mam go dokd
posa. Wyjaniam mu, e mi przykro, ale myli si, bo
ten mj Amerykanin, jak Ci nazywa, zoy mi
obietnic. Mj Amerykanin nie zapomni o mnie, nie
zostawi mnie na mojej wyspie. On nie poegluje do

Ameryki, nie ogldajc si za siebie. Jestem,
powiedzia mi kiedy. I jest. Jest przy mnie, cokolwiek si
dzieje. Za miesic koczy mu si kontrakt, a wtedy
przyjedzie i porwie mnie std.
Obiecae mi Boe Narodzenie, Davey. Wiem, e nie
odejdziesz tak jak mj brat. Prosz Ci.
Sue
***
Francja
18 padziernika 1916
Sue!
Strasznie mi przykro, e musz to powiedzie, ale nie
wiem, czy bd w domu na wita. Wiem, pewnie
cisna ju tym listem przez cay pokj, ale kiedy
podniesiesz go z powrotem, wysuchaj mnie.
Wtedy, kiedy Ci mwiem, e odnowi kontrakt tylko
do grudnia, byem nieszczliwy. Blask caej tej
przygody, ekscytacja, ktr czuem poprzedniej jesieni,
kiedy si zacignem, zaczy przygasa. Robiem
niewiele poza siedzeniem na tyach i czekaniem na
przydzia kolejnego sektora. Niczego nie pragnem
bardziej ni tylko permanentnej przepustki spdzonej z
Tob.
Ale teraz, w tej nowej sekcji, czuj, e yj. Nie

uwierzyaby, jak mocno. Sue, po raz pierwszy w yciu
si licz.
Pamitasz, e nie sprawdzaem si w roli studenta.
Nie sprawdzaem si w roli nauczyciela. Do diaba, nie
sprawdzaem si nawet w roli syna. Mj ojciec wci
widzi we mnie rozczarowanie. Ale teraz, wykorzystujc
t sam brawur, ktra w szczenicych latach wpdzaa
mnie tylko w kopoty, odnosz sukces. Ludzie, ktrzy
inaczej by nie przeyli, yj. Dziki jedzie na pace
mojego gruchota. Mojego.
Wic rozumiesz, e nie mog teraz odej. Teraz,
kiedy tak naprawd dopiero zaczem. Nie widzisz tego,
Sue? Odcigniesz mnie od tego wszystkiego teraz, kiedy
jestem najbardziej potrzebny?
David
***
Wyspa Skye
1 listopada 1916
Odcigniesz mnie od tego wszystkiego teraz, kiedy
jestem najbardziej potrzebny? Tak, tak, odcign, bo
jeszcze bardziej jeste potrzebny tutaj. Davey, jestem w
ciy. Wic przesta wygadywa bzdury i wracaj do
domu.
***
Francja
12 listopada 1916
To w taki sposb przekazujesz mczynie tak
nowin? To nie powinno byo si zdarzy. Po to
przywiozem prezerwatywy. Nie mamy teraz warunkw,
by podejmowa tak decyzj. Rodzina, Sue? Ty wci
jeste w aobie, ja wci bawi si w wojn. Jestemy
siedemset mil od siebie. I popatrz, jak Twj brat zachowa
si w Edynburgu. Zasuyem na kady cios. Przecie
jestem tylko Amerykaninem, ktry wszed midzy Ciebie
i Twojego ma. To ja spowodowaem rozdwik midzy
Tob i bratem. Czy Twoja rodzina przywita mnie z
otwartymi ramionami po czym takim?
***
Wyspa Skye
29 listopada 1916
Wic przyjed i zabierz mnie std! Porwij mnie do
Ameryki, gdzie nie ma wojny i penych dezaprobaty
braci. Ssiedzi ju zaczynaj szepta, a ja, och, Davey, ja
chc po prostu wyjecha z Tob i rozpocz t przyszo,
o ktrej cigle mwimy.
Tak, to ogromna sprawa. Przytaczajca. Nawet
odrobin przeraajca. Ale jakim cudem myl o

nieuchronnym ojcostwie moe przeraa ci bardziej ni
codzienne rajdy Korytarzem mierci?
Mnie te to przeraa. Rozdaram wasn rodzin na
p, nie nadaj si do wychowywania dziecka. Moe
miaam racj przed laty, kiedy pisaam Ci, e nie
powinnam by matk. Myl, e nie dam rady.
Davey, potrzebuj, eby to Ty by silny. Potrzebuj,
eby by dzielny za nas oboje. Prosz, przyjed tutaj i
zabierz mnie. Kiedy jestem z Tob, czuj si
niezwyciona.
Teraz jestem zmczona. Nie chc si o to kci. To
zaistniay fakt i ju nie ma o czym dyskutowa. Wrd
caej tej wojny, caej tej mierci, my stworzylimy ycie.
Dziecko to tylko kolejna przygoda. I pamitaj, e ja mog
stawi czoo kadej przygodzie, jeli tylko mam Ci przy
sobie.
Sue
***
3 grudnia 1916
Droga Elspeth!
Wolabym nie musie pisa do Ciebie w takich
okolicznociach. Wiele miesicy temu Dave da mi t
kopert i poprosi, bym j wysa, gdyby co mu si stao.
Cztery noce temu odbywalimy kurs. Po dotarciu na

miejsce okazao si, e okop zosta zbombardowany.
Lekarze, pielgniarze, blesss zniknli. Oficer stara si
jako opanowa sytuacj, kierujc tymi, ktrzy nadbiegali
z okopu pierwszej linii.
Jako e mam pewne przeszkolenie medyczne,
zaczem oglda przynoszonych blesss i decydowa,
kto w ogle dotrze do punktu selekcji. Ci noszowi, ktrzy
stali jeszcze na nogach, porzucali swoje adunki i pdzili z
powrotem tak szybko, jak zdoali. Dave, gupiec jeden,
wskoczy do okopu i pobieg za nimi. Wrci par razy,
ignorowa moje krzyki, i bieg z powrotem. Za ktrym
razem nie wrci.
Nie musia by na pierwszej linii, ale znasz Davea.
Nigdy nie sucha gosu rozsdku. Ale robi to, co
naleao zrobi.
Przez te cztery dni biem si z mylami, czy wysa
Ci ten list. Wci miaem nadziej, e wrci, kutykajc,
z Ziemi Niczyjej, z zabawn historyjk o kolejnej
fartownej ucieczce spod kosy. Ale nie doczekaem si.
Ja niewiele mog zrobi dla Ciebie, bdc tutaj, ale
prosz, napisz do Minny, gdyby czego potrzebowaa.
Wiem o Twojej sytuacji. Dave powiedzia mi tamtej nocy,
kiedy gnalimy do punktu opatrunkowego. Owszem, by
zszokowany i przeraony. Ale tamtej nocy by te peen
nadziei. I, powiedziabym, szczliwy.
Wic speniajc ostatnie yczenie najlepszego
przyjaciela, jakiego kiedykolwiek miaem i bd mia
Harry Vance
***
Sue, Moja Kochana, Sodka Dziewczyno!
Oto list, ktrego nie powinna nigdy przeczyta. Jeli
czytasz, to znaczy, e wicej listw nie bdzie.
Kiedy to pisz, jest maj i dopiero co wrciem ze
spotkania z Tob w Paryu. Po powrocie czeka na mnie
plik coraz bardziej rozgorczkowanych listw od Ciebie.
Czytajc je, zaczem zdawa sobie spraw, jak musiaa
by przeraona i zrozpaczona tak daleko od wszystkiego,
co dzieje si tutaj. Nie chc, eby musiaa przechodzi to
jeszcze raz, przeywa t niepewno, wic robi to, co
oboje umiemy najlepiej. Pisz list.
Nie wiem, kiedy go przeczytasz. Moe za miesic,
moe za p roku, moe za rok. Mam nadziej, e nigdy.
Nie wiem, jaki wtedy bdzie wiat. Nie wiem, o czym
bdziemy do siebie pisa. Nie wiem, czy nie bdziesz ju
miaa jakiego nowego przystojnego Amerykanina
jedcego karetk.
Mog jednak powiedzie z ca pewnoci (nawet
spogldajc w przyszo), e ja nie bd mia i nigdy nie
znajd sobie adnej innej Sue. Ty jeste powodem, dla
ktrego marszcz brwi na wschodzce soce i
umiecham si do zachodzcego. Marszcz brwi, bo
musz zacz dzie sam, bez Ciebie u boku. Umiecham
si, bo oto jeden dzie mniej dzieli nas od dnia, kiedy

wreszcie bdziemy razem.
W jednym z listw napisaa, e nie jeste do silna.
Napisaa nie dam rady sama, bez wiadomoci, e Ty
istniejesz na wiecie. Ale Ty jeste silna, Sue. Spjrz na
siebie pokonaa dla mnie kana La Manche! Kiedy
patrz na wszystko, czego dokonaa dla mnie, auj, e
ja nie jestem silniejszy dla Ciebie.
Wiem wolaaby, ebym w ogle nie miesza si w
t wojn, ebym po przyjedzie do Londynu nie wysiada
z pocigu, tylko pomkn prosto na Skye i zosta tam na
zawsze. Ale ja musiaem to zrobi. Nie mogem
przyjecha do Ciebie jako czowiek-poraka. Musiaem
udowodni, e jestem kim. Wiecznie nazywasz mnie
chopcem. Musz dorosn i sta si mczyzn.
Znam Ci, moja kochana. Wiem, e w tej chwili
gniewnie krcisz gow na moje sowa i mwisz: Ale ty
nie poniose poraki. Rozkochae mnie w sobie! Ja
jestem twoim sukcesem. Jeste moim sukcesem, Sue. I
wiem to. Nie wiem, co takiego zrobiem jak trzeba w
swoim yciu, ale to musiao by co wartociowego,
skoro dostaem Ciebie. Moj per.
auj, e Ci tego nie mwi. Chc by pierwsz
rzecz, na jakiej skupi si rano Twoje zaspane oczy.
Chc patrze, jak myjesz twarz i zakadasz poczochy.
Chc Ci gotowa niadanie i scaowywa okruszek
jajecznicy z kcika Twoich ust. Chc usi wygodnie
przy oknie, z Tob na kolanach, i czyta, pisa, oddycha.
Chc rozgrzewa midzy kolanami twoje zmarznite

stopy w ku. Chc zasypia z Twoimi wosami
askoczcymi mnie pod brod.
Przeprowadzibym si na Skye i znosi dezaprobat
Twoich ssiadw i rodziny, jeli tego by chciaa.
Pojechabym na najdalsze krace Syberii, jeli tego by
chciaa. I wiem, e teraz jestem w miejscu, ktrego nie
wybraoby adne z nas.
Powiedziaa kiedy, dawno temu, i mwienie
komu, e bdzie si go kocha zawsze, to bana. Czy jest
sowo oznaczajce duej ni zawsze? Wanie tak
dugo bd Ci kocha.
Teraz, zawsze i duo, duo duej. Kocham Ci.
David
22 Margaret
***
Glasgow
6 wrzenia
Margaret!
Przez lata ciya mi wiadomo, e byem
przyczyn smutku swojej siostry. Wiem, e wci mnie o
to wini.
Ot widzisz, miaem dziewczyn imieniem Kate.
Kiedy poszedem na wojn, splota lok swoich wosw w
rozetk i przyszya mi do koszuli, tu przy sercu, eby
zawsze by ze mn.
Potem przysza bitwa pod Festubert i wrciem do
domu bez nogi. Niczego na wiecie nie pragnem
bardziej, ni wtuli twarz w rami Kate. Ale w pierwszej
chwili, kiedy sprbowaem pocign j w ramiona,
wzdrygna si. Dosownie si wzdrygna. Stopniowo
przestaa przychodzi, ale tak naprawd to mi uatwiao
spraw. Kiedy jej nie byo, nie musiaem patrze, jak jej
spojrzenie zakrada si na moj poskadan nogawk, nie
czuem powietrza midzy nami, kiedy usuwaa si na bok,
by mnie przepuci.
Mylaem, e rozumiem. Ktra dziewczyna chciaaby
kalek na ma? Nawet kiedy dostaem protez,

wiedziaem, e to nie bdzie miao znaczenia. Ona tak
bardzo si ju oddalia.
Potem Willie przyjecha na przepustk. Byem w
nowym domu Elspeth, rzebiem jej kominek. Willie
znalaz mnie, siedzcego za ogrdkiem warzywnym, z
podokiem penym struyn, i zrzuci kurtk, eby pomc.
Na jego koszuli, na sercu, zobaczyem rozetk zotych
wosw.
Zaczlimy si bi. On cigle powtarza, e nic nie
poradzi na to, kogo kocha. Zdaje si, e zamaem mu
nos. Mthair bya wcieka, a Elspeth pakaa i pakaa.
Willie znikn nastpnego dnia i wicej nie przyjecha na
przepustk.
I sdziem, e na tym bdzie koniec. Gotowaem si
w sobie, ale Willie wyjecha, a ja mogem dalej rzebi
kominek dla Elspeth i prbowa zapomnie, e
kiedykolwiek znaem Kate. Jednak spokj nigdy nie trwa
dugo. Elspeth dostaa list z Ministerstwa Wojny. Iaina
oficjalnie uznano za polegego.
Kolejne miesice miny jak za mg. Iain, bliszy mi
ni mj wasny brat, nie y. Wyruszylimy do Francji
peni zapau, z obietnic, e bdziemy si nawzajem
pilnowa. Zawiodem. To byy ponure dni, tyle Ci
powiem. Elspeth znosia to lepiej ni ja. Zamieszkay u
niej dzieciaki Alasdaira, wypeniy jej dni. Ja, od kiedy
odesza Kate, nie miaem nikogo. Spdzaem czas sam,
spacerowaem po wzgrzach z lask i piersiwk. Kiedy
pojechaem do Edynburga na kontrol protezy, doktor

porzdnie mnie obsztorcowa, e tak katuj nog przy
wspinaczkach. Miaem to w nosie. Potrzebowaem tego
blu.
Ale w drodze powrotnej na Dworzec Waverleya
zobaczyem Elspeth. Nie bya na Skye, nie opakiwaa
Iaina. Bya tam, na ulicy, w objciach jakiego obcego.
Wiem, e nie potraktowaem jej uczciwie, kiedy
skoczyem jej do oczu i powiedziaem, co o tym myl.
Ten czowiek wepchn si midzy nas, jakby to by jego
interes. Nawet nie by std, to by jaki Amerykanin. Jak
moga zapomnie o Iainie? Od jego mierci mino ledwie
par miesicy, a ona ju rzucaa si na kogo innego. Jak
moga go zdradzi? I to z Amerykaninem?
Staa ze spuszczon gow i suchaa, co mam do
powiedzenia. Szeptaa, e nie zapomniaa Iaina i nigdy
nie zapomni. Ale potem rozpakaa si i ten Amerykanin
znw stan midzy nami. Rzuciem si na niego,
zapytaem, dlaczego gania za cudzymi onami, kiedy
onierze gin w okopach. I w oczach Elspeth zapon
gniew.
Tak, onierze gin w okopach. Ale tu, w domu,
ludzie yj. Ona yje. A ja mam si ju nigdy nie wtrca
w jej ycie. Wyprostowaa ramiona tym upartym gestem,
ktry znaem tak dobrze, i powiedziaa, e czowiek nic
nie poradzi na to, kogo kocha. Zupenie tak jak Willie.
Serca znacz wicej ni krew? Wreszcie wiedziaem,
dlaczego Willie tak myla. Ale on by zaledwie
chopcem. To Elspeth miaa by mdra. Lojalna. Miaa

by t, ktra nigdy nie odwrci si od rodziny i zoonych
przysig. Zawsze miao by nas troje: Elspeth, Iain i ja
przeciwko wiatu. Kazaem jej wybiera. Z zadart gow
wzia
Amerykanina
pod
rami.
Splunem,
powiedziaem, e jest gupia, e caa moja rodzina to
gupcy. A on ktrego dnia j oszuka, ale ja nie zostan i
nie bd zbiera potrzaskanych skorup. I nie zostaem.
Napisaem do Mthair, raz, par tygodni pniej.
Spytaem, czy Elspeth posuchaa tego, co powiedziaem.
Spytaem, czy wci jest z tym Amerykaninem. Mthair
odpisaa, e powinienem wiedzie, kiedy da spokj, a
Elspeth akurat najmniej obchodzi, co kto mwi na ten
temat. Wanie dostaa wiadomo, e jej Amerykanin
zgin, i Mthair z najwikszym trudem powstrzymaa j,
eby nie posza za nim.
Oczywicie po tym czuem si podle. Kto by si nie
czu? Ale byem mody i gupi, i mylaem, e ju za
pno na przeprosiny. Przeszo to przeszo,
powtarzaa zawsze Mthair, wic usunem si. Jeli
Elspeth ktrego dnia postanowi mi przebaczy, to mnie
znajdzie. A przynajmniej wtedy tak mylaem. Dla
niedojrzaego chopaka, jakim wtedy byem, to miao
sens.
Teraz wiem, e to by upr gupi upr i jestem za
stary, eby dalej czeka na przebaczenie. Za zamanie jej
serca, za rozbicie rodziny, mog si go nigdy nie
doczeka.
Wic teraz prosz o nie. Wiem, e w wojennym

czasie wszystko moe si zmieni w mgnieniu oka.
Wiem, jak szybko mona wszystko straci. Jeli Twoja
Matka odezwie si do Ciebie, prosz, daj mi zna. Musz
do niej napisa. Po tych wszystkich latach musz jej
powiedzie przepraszam.
Z wyrazami mioci,
wuj Finlay
***
Londyn, Anglia
2 wrzenia 1940
Szanowny Panie!
Wiele lat temu, na pocztku Wielkiej Wojny, mody
czowiek o nazwisku David Graham zgosi si
ochotniczo do Amerykaskiej Suby Polowej. O ile
wiem, Stowarzyszenie Ochotnikw Amerykaskiej
Suby Polowej planuje zjazdy sekcji karetek i wydaje
biuletyn z informacjami na temat byych czonkw.
Jeli posiada Pan jakiekolwiek informacje o Davidzie
Grahamie, choby najbardziej skpe, czy mog prosi o
kontakt? Mona do mnie pisa do hotelu Langham w
Londynie. Z gry dzikuj.
Elspeth Dunn
23 Elspeth
***
Kriegsgefangenen-Sendung, Postkarte
2 stycznia 1917
Sue!
Jeli dostaa list od Harryego, nie otwieraj go!
Wyrzu od razu. W ogle go nie czytaj.
Wiem, e musiaa si martwi, nie majc ode mnie
wieci przez duszy czas, ale uwierz mi, e wczeniej nie
mogem napisa.
Nic mi nie jest, ale trafiem do niewoli. Nie wiem, ile
wolno mi pisa i jak czsto bdzie mi wolno nadawa
listy, ale Ty moesz pisa do mnie na adres podany po
drugiej stronie tej karty.
Czy moesz, z aski swojej, napisa do Harryego, by
zawiadomi go, co si stao, i poda mu ten adres?
Przepraszam, e nie byem z Tob na wita, ale, jak
widzisz, nie zamaem danej Ci obietnicy. Musz tylko
odoy jej wypenienie na pniej.
Kocham Ci. Bardziej, ni zdajesz sobie spraw.
David
***
Wyspa Skye
22 stycznia 1917
Davey!
Ledwie mog pisa przez zy. Twoj pocztwk
kartonik cenniejszy od zota! ciskam zmit w garci,
piszc drug rk. Mthair prbowaa wyj mi j z doni,
by przeczyta, ale nie puciam. Zobaczya Twj
charakter pisma i kazaa wszystkim wyj z pokoju.
Wiedziaam, e nie moge zgin. Pewnie wszyscy
tak mwi o swoich ukochanych. Ale ja wci Ci
czuam! Dopki moje serce byo w caoci, dopki bio,
wiedziaam, e musisz istnie na tej ziemi.
I istniejesz! Kadego dnia, kiedy ja mylaam o Tobie
i pakaam nad Tob, Ty mylae o mnie z rwn moc.
Och, mj drogi, mj ukochany. Mj cudowny
chopaku. Mnie poetce brakuje sw.
Twoja Sue
***
Wyspa Skye
24 stycznia 1917
Davey, znalazam je. Znalazam sowa.
Jak si miewasz? Tak naprawd? Potrzebujesz
czego? Jest Ci ciepo?

Nie mog znie myli, e siedzisz w obozie. Jeli
rzeczywisto cho troch przypomina ksikowe opisy,
musi Ci by okropnie zimno i niewygodnie. Mog Ci
przysya paczki?
To byy ponure miesice, z wielu powodw, teraz
jednak widz promie soca przebijajcy zza chmur.
Mog zmi wszystkie wiersze, ktre pisaam od grudnia,
i wrzuci je w ogie.
To leniwa pora roku. Mnstwo czasu na siedzenie
przy ogniu, czytanie i pisanie. Prbowaam zainteresowa
dzieci poezj, ale, niestety, bez sukcesu. Czy wolno Ci
tam mie ksiki?
I cho dr na myl o Tobie w wizieniu, nie potrafi
si nie cieszy, e yjesz, e z bo pomoc niedugo
wrcisz w moje ramiona.
Twoja Sue
***
7 lutego 1917
Sue!
Wolno mi wysya tylko dwa listy miesicznie
(nieprzekraczajce szeciu stronic) i cztery pocztwki.
Powinienem od czasu do czasu napisa do matki, Evie i
Harryego, wic nie bdziesz tak zasypywana listami jak
do tej pory. Jednak rzeka myli pozostanie niezmienna.

O ile wiem, Ty moesz sa mi tyle paczek i listw,
ile zechcesz. Jeli mog Ci prosi, potrzebuj wielu
rzeczy. Kiedy mnie schwytano, nie miaem przy sobie
torby, wic przydaoby mi si par podstawowych
drobiazgw: grzebie, szczoteczka do zbw, mydo,
skarpetki na zmian i koszula. Poyczam te rzeczy od
innych. Czy miaaby moliwo przysa koc? I ksiki!
Kad lektur, jaka Ci wpadnie w rce. Czytam w kko
dwa Twoje drogocenne listy (reszta jest w moim bagau
powinienem napisa o tym Harryemu). Kiedy dostaem
si do niewoli, miaem przy sobie tylko Twoje zdjcie i
Odpoczynek w kieszeni kurtki, ale pki mam przy sobie te
dwie rzeczy, mog przez lata y o chlebie
i wodzie.
Czeg ja bym nie da, by wszystko znw byo tak
jak w Edynburgu. Tylko Ty, ja i zaciszne mieszkanie.
Tylko Ty i ja.
Kocham Ci,
Davey
PS Jak si czujesz? Sowem nie wspomniaa o
dziecku.
***
Wyspa Skye
28 lutego 1917
Chciaam Ci posa paczk najszybciej, jak si dao,

mam wic nadziej, e znajdziesz w niej wszytko, co
potrzebne: troch skarpet (zdyam wydzierga cay
koszyk, wic skarpet Ci nie braknie, kochany!), jedyne
mskie koszule, jakie znalazam w Portree, grzebie,
szczoteczk i proszek do zbw, mydo, paczk
chusteczek do nosa. Zastanawiaam si, czy nie potrzeba
Ci przyborw do golenia, ale nie wiedziaam, czy wolno
Ci je mie. Koc zdjam z mojego wasnego
ka.
Harry zaj si ju Twoimi rzeczami. Kiedy uzna, e
nie wrcisz, spakowa wszystko i odesa Twojej Mamie.
Zatrzyma tylko egzemplarz Hucka Finna i Bibli te
przysa mnie. Nie jest gupi; wiedzia, co najbardziej
chciaabym dosta jako pamitk po Tobie. Wiem, e
potrzebujesz towarzystwa Huckleberryego bardziej ni
ja, zreszt, ja mam wasny egzemplarz. Zwracam Ci go.
Przegrzebaam w popiechu wasn biblioteczk i
dorzucam Byrona i Plutarcha w towarzystwie kilku
potworkw za pensa, ktre znalazam w miecie.
Przepraszam, e nie zmieciam w tej paczce nic wicej.
Koc zabra niemal cae miejsce. W Byrona wetknam Ci
troch papieru listowego, dorzucam par owkw.
Bibli chciaabym na razie zatrzyma, jeli nie masz
nic przeciwko. Uznaj j za swoj par skarpetek.
Nigdy nie przestaj myle o Tobie i pragn, by by
przy mnie.
Kocham,
Sue
PS Nie jestem ju w ciy. Moe to i lepiej.
***
16 marca 1917
Moja Kochana Sue!
Wielkie dziki za paczk. Wszystko jest dla mnie
skarbem, a w szczeglnoci skarpetki.
Jest mi tu cakiem niele. Jedyna uciliwa sprawa to
to, e oprcz mnie nie ma tu wicej adnego
Amerykanina. Nawet Anglika, z ktrym mgbym
porozmawia. Sami Francuzi, Rosjanie i Polacy. Kilku
Francuzw zna troch angielski, a ja zaczynam si uczy
paru sw po rosyjsku, ale to nie to samo.
A skoro o tym mowa, ksiki s doskonae, Sue. Nie
martw si. Nawet potworki za pensa. Brak biblioteki
doprowadza mnie do obdu. Ci z nas, ktrzy nie maj
zacicia literackiego, poeraj (po czym poeraj jeszcze
raz) wszystko, co skada si ze sw. Poyczaem
wszystko, co si dao, tyle e po francusku. Jeli wic
bdziesz miaa cho odrobin miejsca w paczce, moja
kochana dziewczyno, upchnij w nie ksik czy dwie.
Dosownie wszystko jest mile widziane. C ja bym da
za Tribune! Ech, mwi si trudno!

Myl o Tobie,
David
PS Moe to rzeczywicie lepiej. Wszystko teraz takie
niepewne. Jeniec w obozie nie jest raczej materiaem na
ojca. Porozmawiamy o tym jak naley, kiedy wrc do
domu. Kocham Ci.
24 Margaret
***
Londyn
7 wrzenia 1940
Och, Mthair!
Nie wiem, co jeszcze mog zrobi. Siedz w
Londynie od dwch miesicy z walizk pen listw,
czytajc wci od nowa bazgroy Daveya. Napisaam pod
wszystkie adresy, jakie mi przyszy do gowy do domu
jego rodzicw w Chicago, do mieszkania, ktre dzieli z
Harrym, do jego bursy, do jego siostry, nawet do
zrzeszenia absolwentw jego uczelni i do Stowarzyszenia
Ochotnikw Amerykaskiej Suby Polowej pod kady
adres, jaki znalazam, ktry moe doprowadzi do
kogokolwiek, kto bdzie wiedzia, co si z nim stao. Co
stao si z moim Amerykaninem.
Nie dostaam ani jednej odpowiedzi. Wiem, po
dwch dziesitkach lat nie powinnam si jej spodziewa.
Ludzie si przeprowadzaj, yj dalej. Nie powinnam
oczekiwa, e ci sami ludzie wci mieszkaj pod tymi
samymi adresami. Nie powinnam oczekiwa, e wiedz
cokolwiek o Daveyu. Nie powinnam oczekiwa, e
zdoaj zabandaowa moje serce.
Te dugie tygodnie czekania spdziam na spacerach

po Londynie. Chodziam we wszystkie miejsca, w
ktrych bylimy razem, do kadej barierki, o ktr si
otar, na kady zakrt ulicy, gdzie zatrzymywa si, by
dotkn mojej twarzy. Opowiadaam Ci kiedykolwiek o
Boym Narodzeniu, ktre spdziam u Chrissie w
Edynburgu, kiedy ja i Davey wyszlimy na dwr o
pnocy, eby poczu wzajem swoje dusze przez setki
mil? Mylaam, e jeli pjd w odpowiednie miejsca w
Londynie, poczuj go: jego oddech na twarzy, jego gos w
uchu, do w mojej doni. Mylaam, e zdoam odnale
te chwile i zapa je w palce.
Ale to nie jest Londyn, w ktrym oddaam serce. To
jest miasto przygotowane do oblenia. Wszystko jakby
bardziej wyblake, bardziej szare. Wystawy sklepw, pod
ktrymi przystawalimy, pene s puszkowanego jedzenia
i masek gazowych. Bramy, w ktrych si caowalimy,
oboone s workami z piaskiem. Pod yrandolami hotelu
Langham nie czuje si ju romansu. Dzi peen jest
mundurowych z ich subistoci. Wojna jest wszdzie.
Bya jedna chwila, kiedy wyszam z hotelu i
przysigabym, e widziaam go po drugiej stronie ulicy,
na stopniach kocioa Wszystkich Dusz. Ale przejecha
autobus i zjawa znikna. Nawet tutaj nic, tylko duchy.
Mthair, tutaj nie ma ladu po nim. Ju nie. Nawet w
naszym dawnym pokoju w Langham. Mylaam, e
przebywanie tam, gdzie bylimy kiedy, cignie go do
mnie. e w kocu dostan odpowiedzi na choby cz
tych listw. e wreszcie si dowiem, co si stao z moim

Amerykaninem.
Jestem zmczona. Mam wraenie, e czekaam p
ycia i nie wiem, jak dugo jeszcze zdoam to robi. To
wyczerpujce.
Zostan w Langham jeszcze tydzie, by si upewni,
e nic nie przyszo, ale potem wrc do Edynburga.
Wrc, by znw schowa wspomnienia w cianie i czeka
dalej. Nie znam innego sposobu na ycie. I bardzo tskni
za Margaret.
Cauj,
Elspeth
***
9 wrzenia 1940
Maisie!
Masz jakie wieci od Mamy? Prosz, powiedz, e
masz. Wszystko dobrze u niej?
Kiedy tylko usyszaem o bombach w Londynie,
zaczem si modli, by nie byo jej ju w miecie. W
adnym z doniesie nie podano dokadnie, ile byo
samolotw, ile budynkw zostao trafionych. Setki?
Tysice? Ale pisz, e Londyn ponie. Nazywaj to
nalotami dywanowymi.
Dowiem si wicej, ale bagam, napisz mi, e Twoja
Mama wydostaa si w por.

Kocham Ci,
Paul
***
Sobota, 14 wrzenia 1940
Paul!
Mama przysaa list, ktry przyszed jednoczenie z
Twoim, tyle e jej by pisany dwa dni wczeniej.
Och, Paul, nie mielimy o niczym pojcia! Od wielu
dni nie mielimy adnej poczty, nie mwic ju o
gazetach. Naloty, po ktrych cay Londyn ponie? Babcia
z miejsca wysaa mnie po nowiny do Portree i by wysa
telegram do Emily na wypadek, gdyby Mama wyjechaa
wczeniej z Londynu i dotara do Edynburga.
Ledwie mog uwierzy w to, co czytam, Paul. Setki
bomb, w caym miecie. Owszem, ju wczeniej byy
naloty na Londyn. Wszyscy przeylimy bombardowania.
Ale tak liczne i tak szybko na jedno miasto nie potrafi
tego poj. Bomby nie patrz, na co spadaj. Londyn,
ktry znaa moja Mama, naprawd znikn.
A od tamtej pory niemal codziennie! Miasto w
obleniu. Modl si, by jej tam nie byo, ale Emily
powiedziaa, e mieszkanie w Edynburgu wci jest
zamknite na cztery spusty, wic robi to, co ona robia

przez te miesice. Czekam. I wygldam poczty.
Wiem, e Ty jeste tam, latasz w tym wszystkim.
Paul, prosz, pilnuj si. Dla mnie.
Kocham,
Maisie
***
LONDYN WCI NIEUGITY PO 10 NOCACH
ATAKW
Londyn, wtorek, 17 wrzenia
Po najzajadlejszym do tej pory ataku, kiedy to setki
niemieckich bombowcw zaroiy si nad miastem w nocy
i nad ranem, miasto wci si nie poddaje. Pada zaledwie
jedna ofiara miertelna, a straty s minimalne.
W cigu dnia Londyn usysza liczne alarmy, w tym
jeden trwajcy niemal cztery godziny najduszy do tej
pory w dziennej porze. Nalot utrudniaa mga wiszca
miejscami nad miastem. Syreny zawyy kilka minut po
smej, kiedy niebo si przetaro, i nie milky niemal
wcale a do 2.42 nad ranem, kiedy to obrona
przeciwlotnicza
nareszcie
zdoaa
przepdzi
nazistowskich lotnikw. Obywatele Londynu niedugo
odpoczywali w schronach, gdy o 3.52 kolejna tura
bombowcw napyna nad oblone miasto.
Bomby burzce zrzucane byy fala za fal na centrum

Londynu, uszkadzajc budynki i tukc szyby w
promieniu p mili. Bomby zapalajce spady na
popularne ulice handlowe i kilka dzielnic mieszkalnych,
nie dajc wytchnienia druynom stray ogniowej, dzielnie
walczcym z poarami. W Portland Place spada cika
bomba, niszczc rurocig gazu wglowego na ulicy i
uszkadzajc modny hotel Langham
25 Elspeth
***
Wyspa Skye
6 kwietnia 1917
Mj kochany!
Nie wiem, czy mog Ci wysya prowiant, ale nie
potrafi znie myli, e chodzisz godny, kiedy ja mam o
tyle wicej od Ciebie. Jabka, chleb, wdzona kiebasa,
ser, fasola, ry, solone ledzie, cebula, dem. Mj may
ogrdek nie da jeszcze wielu wieych produktw, wic
doczam suszony groszek. Mam nadziej, e to wszystko
dotrze do Ciebie bez kopotu.
O tej porze zeszego roku leae w szpitalu, a ja
odchodziam od zmysw z niepokoju. Nie powiem, e
teraz si o Ciebie nie martwi, bo martwi si kadego
dnia, ktrego nie spdzamy razem, ale teraz przynajmniej
wiem, e jeste cay i zdrw i e tsknisz za mn.
Zaczam korespondowa z Minn. Wiedziae, e
urodzia dziecko? licznego chopczyka z cienkimi,
jasnymi woskami, jak u Harryego. Przysaa zdjcie.
Masz w ogle jaki kontakt z Harrym? Na pewno jest jej
bardzo ciko samej.
Razem z listem chowam do koperty causa. Zap go
mocno, zanim wymknie Ci si i ucieknie!

Kocham,
Sue
***
23 kwietnia 1917
Sue!
Wczoraj wieczorem widziaem przepikny zachd
soca. Przypomnia mi si ten dzie, kiedy pojechalimy
tramwajem do Portobello i patrzylimy na zachd soca
z play. Cho woda bya lodowata, podpucia mnie,
ebym zawin spodnie i wszed pobrodzi. Potem
usiada mi na kolanach, zanurzya palce stp w piasku i
razem zjedlimy ten paskudny placek twojej produkcji.
Paskudny czy nie, teraz chciabym go mie. I ten piasek. I
zachd soca. Ale przede wszystkim chciabym mie
Ciebie.
Davey
***
Wyspa Skye
2 maja 1917
Davey!
Oczywicie, e pamitam tamten zachd soca. To
by bodaj pierwszy raz, kiedy tak po prostu siedziaam i
patrzyam, jak soce zsuwa si za horyzont. Wtedy
naprawd poczuam, e Ziemia pode mn si obraca. A
moe to przez Twj pocaunek.
Kocham Ci,
E.
***
Wyspa Skye
18 maja 1917
Davey!
Do dugo nie mam od Ciebie wieci. Wolaabym
nie czu tych pierwszych szpilek niepokoju w sercu, jak
przy kadej duszej przerwie w Twoich listach. Musisz
przyzna, e pod tym wzgldem zawsze bye wzorcem
pilnoci. Kiedy nie piszesz, zwykle masz powd, od
ktrego nogi si pode mn uginaj i musz czyta Twj
list na siedzco, kiedy ju przyjdzie: leysz ranny w
szpitalu, trafie do niewoli. Co tym razem? Co jeszcze
zostao?
Tym razem zrobiam co innego. Zostawiam
chopcw pod opiek Emily i poszam do kocioa. Ale
nie do dusznego prezbiteriaskiego kocioa mojej

modoci, ale do malekiej katolickiej kaplicy w Portree.
Pamitaam ciepo i tajemniczo witej Marii, a poza
tym pomylaam, e jeli chc zoy specjaln prob
pod adresem Boga, eby Ci chroni, powinnam zwrci
si do tego katolickiego, do ktrego Ty si modlisz.
Tego dnia nie byam w kaplicy sama. Byy te inne
kobiety, w szalach i chustach; mruczay modlitwy i
zapalay wiece. Wziam ze sob Twoj ma Bibli i
powiodam palcem po Twoim imieniu. Zapaliam
wieczk, a e nie znam odpowiednich modlitw, po prostu
zamknam oczy i pomylaam o Tobie. Kiedy je
otworzyam, obok mnie siedziaa kobieta i przygldaa mi
si w milczeniu. Odmwia za niego nowenn?
Przyznaam si, e nie jestem katoliczk, na wp
spodziewajc si, e kae mi wyj z kocioa. Ale ona
przykrya do moj doni i powiedziaa: Nie martw si.
Zmwi dodatkow w twoim imieniu. Daa mi swj
rzebiony, drewniany raniec i obiecaa nauczy mnie
modlitw przy nastpnym spotkaniu.
Po wyjciu czuam si o wiele lepiej. Cho do Portree
jest kawa drogi, teraz przynajmniej wiem, dokd mog
pj, jeli chc si poczu blisko Ciebie.
Kocham,
Sue
***
Wyspa Skye
22 maja 1917
Davey!
Prosz Ci, ucisz mj lk o Ciebie. Jed rowerem
do Portree niemal codziennie, eby si za Ciebie modli, i
potrzebuj jakiego potwierdzenia, e moje modlitwy
zostay wysuchane. Te katolickie mody s dla mnie
nowe i chc mie pewno, e odmawiam je jak trzeba.
Cokolwiek, Davey! Pocztwka. Zdanie. Choby
jedno sowo. Prosz.
Sue
***
1 czerwca 1917
Sue!
Przez dusz chwil zastanawiaem si, jak Ci to
napisa. Nie wiesz, ile wersji skoczyo w palenisku. Ale
chyba najlepiej bdzie powiedzie Ci to wprost.
Iain yje.
On nie zgin, Sue. Jest tutaj, w tym samym obozie.
Kilka tygodni temu bylimy na dworze, na
gimnastyce. Jaki czas wczeniej do naszego obozu
przewieziono grup Brytyjczykw, ktrzy teraz siedzieli
zbici w grupk pod murem dziedzica. Mwi Ci,

dziewczyno, zy napyny mi do oczu, kiedy usyszaem
angielsk mow po szeciu miesicach suchania
wycznie francuszczyzny i niezrozumiaego rosyjskiego!
Z miejsca podbiegem do tych ludzi i zaczem ich
baga, by dopucili mnie do rozmowy, jakiejkolwiek.
Jeden z nich zapyta mnie, skd jestem. Odparem:
Z Illinois a wtedy kto inny zawoa: Z Illinois?
Nie mw! Mam tam rodzin. A z ktrej czci?
Europejczycy jako nie bardzo zdaj sobie spraw z
rozlegoci Stanw Zjednoczonych, wic kiedy
odpowiedziaem: Z Chicago. A przez jaki czas
mieszkaem w Urbana ten czowiek powiedzia: Ale,
mj kuzyn mieszka w Chicago! Frank Trimball. Na
pewno go znasz. Wypytam go o Ciebie. Jak si
nazywasz?
Podaem mu nazwisko i nagle usyszaem gromki
okrzyk gdzie spord tumu:
David Graham z Urbana w Illinois?
Widocznie potwierdziem, bo ani si obejrzaem,
leaem ju na ziemi z palcym policzkiem i piachem w
oczach.
Usyszaem, jak kto zapyta:
Dlaczego to zrobie, stary? Kiedy wstaem wci
oszoomiony, ujrzaem obcego czowieka z zacinitymi
piciami i z grymasem na ustach.
To za zakochanie si w mojej onie.
Ogupiay nie zareagowaem do szybko, by unikn
drugiego ciosu.
A to za to, e j w sobie rozkocha.
Splunem krwi.
Kim ty jeste, do diaba? spytaem, cho domylaem si ju odpowiedzi.
Mem Elspeth. A moe masz na koncie ju tyle
matek, e si pogubie?
Nie spodziewasz si chyba, e puciem mu ten
komentarz pazem, co, Sue? Oczywicie rzuciem si na
niego. To, co nastpio pniej, mona opisa tylko jako
klasyczn bjk na szkolnym podwrku.
Miaem wraenie, e trwa to wieki, ale zapewne
mino ledwie kilka minut, nim usyszelimy krzyki po
niemiecku, a wiadkom w kocu udao si nas rozdzieli.
Padlimy na ziemi, zasapani, tumek si rozszed.
Prawd mwic, bylimy zbyt zmczeni, zbyt godni i
zbyt zaamani, by zrobi cokolwiek wicej.
Dlaczego j zostawie? Dlaczego nie pisae?
musiaem spyta w Twoim imieniu. Mylaa, e nie
yjesz.
Iain otar pici krew z nosa.
Miaa ciebie.
Sue, on wiedzia. Od samego pocztku. Znalaz
Twoje listy, wiedzia, e od lat pisujesz do mnie w
tajemnicy. Midzy wierszami odnalaz to wszystko, co
my sami pniej odkrylimy. Domyli si naszych uczu,
zanim ktrekolwiek z nas przyznao si do nich. Jak
sdzisz, dlaczego zacign si tak szybko? Dlaczego tak
mu si spieszyo na front? Po prostu czu, e nie ma ju

nic do stracenia.
Jeszcze nie wiem, co to oznacza dla nas. Sam wci
siuj si z wasnym sumieniem, wic zrozumiem, jeli
nie odpiszesz od razu. Jeli chcesz napisa do niego, jest
pod tym samym adresem.
David
***
Wyspa Skye
8 czerwca 1917
C to by za makabryczny art, Davey! Padam
zemdlona na miejscu, kiedy zaczam czyta twj list.
Dzielny Allie zdy ju ubra kurtk i by gotw pdzi
w deszczu do miasta po doktora, nim ocknam si i
uspokoiam go, e to nic, tylko pody art.
Bo to art, prawda? Niemoliwe, eby Iain y.
Dostaam te wszystkie listy potwierdzajce jego mier.
Mj zasiek rozkowy zmieni si we wdowi rent. Jak
Ministerstwo Wojny mogo si pomyli?
I jak ja mam si czu? Mj m zaciga si i rusza na
wojn, usiujc popeni szlachetne samobjstwo. Nie
pisze, nie przyjeda w odwiedziny. Jest winiem ju od
roku i ani sowem nie da zna czy to mnie, czy swojej
matce, e w ogle yje. I dziwi si, e zakochaam si w
innym mczynie? Czy kada kobieta na moim miejscu
nie zrobiaby tego samego?

Och, Davey! Ja tego nie przetrwam. Nie dam rady.
Sue
***
23 czerwca 1917
Sue!
Jutro rozpocieram skrzyda. Moe min sporo
czasu, nim znw napisz, ale nie martw si o mnie. Ty
jeste kwiatem, do ktrego lec.
Tskni do Twojego umiechu.
Davey
***
24 czerwca 1917
Sue, Moja Najdrosza Dziewczyno!
Jeli to czytasz, to znaczy, e Iain si przedosta.
Wiem, e to musia by szok, ujrze go w drzwiach, w
pewnym sensie wskrzeszonego z martwych. Ale zoyem
Ci kiedy obietnic, e nie stan Wam na drodze, kiedy
ju wrci do Ciebie, do domu.
Napisaem bajk o Tobie, Sue. Ufam, e wyjani to,

czego ja nie potrafi. Pamitaj, e zawsze Ci kocham.
Na zawsze Twj,
David
***
ONA RYBAKA
y sobie kiedy rybak, ktry mia pikn on
imieniem Lucinda. Wypywa na cae tygodnie, gonic za
awicami, a Lucinda czekaa na brzegu, bujajc bosymi
stopami w falach i tkajc dla niego sieci. Plota i wizaa
mocne, srebrzyste nici i piewaa sobie przy pracy.
piewaa pieni o samotnoci na morzu, uduchowione
eglarskie szanty i bolenie pikne melodie, ktre
brzmiay, jakby pochodziy z ust samych syren. Ale kiedy
siedziaa tak i wbijaa oczy w horyzont, wypatrujc odzi
ma, jej pieni byy zabarwione smutkiem.
Lucinda bya tak liczna, a jej gos tak czysty, e
zakocha si w niej wodny duch. Kadego dnia, kiedy
siadaa nad wod i plota sieci, duch podpywa blisko,
patrzy na ni i zakochiwa si coraz mocniej. Z kad
krysztaow z, ktr Lucinda ronia w morze, podpywa
odrobin bliej, aujc, e nie ma sposobu, by wywoa
umiech na jej twarzy. Postanowi za wszelk cen
zdoby jej mio i skoni j, by zamieszkaa z nim w
morzu.
Duch wypywa daleko, poszukujc najcenniejszych

darw, jakie mg znale przedmiotw, jakich Lucinda
nigdy nie ogldaa w swojej skromnej ojczynie, ktre
pokazayby jej, e wiat skada si z czego wicej ni
tylko jej krtkiego skrawka brzegu i pustego horyzontu.
Liczy, e kiedy pokae jej, jak daleko siga morze i jakie
cuda kryj si pod falami, Lucinda pjdzie z nim.
Zanurkowa w najgbsz gbi i znalaz
najpikniejsz konch, wielk i kremowobia, z
wntrzem o barwie najbledszego ru i bkitu. Przynis
j Lucindzie z niemiaym umiechem i ucieszy si, e i
ona umiechna si do niego.
Nie przyja jednak podarunku.
Jeli zapragn piknej muszli, wystarczy, e
przejd si po play i wybior sobie ktr; peno ich tutaj
powiedziaa.
adna nie bdzie tak pikna jak ta koncha z
dalekich krajw.
Bd pikniejsze, bo le tu pod moimi drzwiami.
Nastpnego dnia duch taczy wrd fal, a znalaz
najbardziej olniewajc ryb, z dugimi petwami
mienicymi si bkitem i cieniem. Schwyta j w
szklan mis i zanis Lucindzie, ktra umiechna si,
ale odpowiedziaa tak jak przedtem:
Jeli zechc popatrze na kolorowe ryby,
wystarczy, e spojrz w pycizn zatoki.
adna nie bdzie tak olniewajca jak ta ryba z
oceanicznych fal.
Bdzie jeszcze bardziej olniewajca, bo mam j

tu za progiem.
Niezraony duch pyn cay dzie i ca noc a do
play w egzotycznym kraju, okolonej palmami,
przesyconej zapachem owocw. Piasek na tej play lni
czyst biel. Duch zebra miark migotliwego piasku i
przynis Lucindzie. Ale ona, tak jak wczeniej,
powiedziaa:
Jeli zechc popatrze na byszczcy piasek,
wystarczy, e spojrz na t pla.
Ale nie bdzie tak byszczcy ani tak czysto biay
jak ten piasek, ktry znalazem dla ciebie.
W moich oczach bdzie byszcza jeszcze pikniej,
bo mam go tu za drzwiami. Umiechna si askawie
do wodnego ducha. Morze jest twoim domem. Pywasz
z prdami, podrujesz na falach do odlegych miejsc.
Ale morze nie jest moim domem, i nigdy nie bdzie. Mj
dom na play jest dla mnie cenniejszy ni wszystkie
skarby wiata.
Wcieky duch odpyn. Nie rozumia, jak to
moliwe, e cho ofiarowa jej te wszystkie
wspaniaoci, cho mg jej da cudowne ycie w
morskiej toni Lucinda wci wolaa towarzystwo
zwykego rybaka i swoje proste ycie na najzwyklejszym
brzegu. Wszak wznoszca si na skrzydach wiatru pie,
ktr piewaa, siedzc na tym brzegu, mwia o
tsknocie i stracie.
Odrzucony duch, peen gniewu, uderzy w
powierzchni wody i wywoa sztorm. Lun deszcz,

skrywajc lini brzegu za zason szaroci. Na morzu
maleka rybacka dka podskakiwaa na przewalajcych
si falach. Na jednej z wysokich fal ukaza si morski ko
naga pier, ostre ky, wodorosty wpltane w grzyw
pdzcy w kbach piany. Pozostawiajc za sob biay
kilwater, pomkn wprost w stron odzi.
Morski duch liczy, e rybak, wcignity pod
powierzchni, ju nigdy nie wrci do domu, a on nie
bdzie ju musia walczy o mio Lucindy. Ale jej pie
daa si sysze mimo grzmotw i huku fal i duch
zrozumia, co musi zrobi. Zanurkowa w falach.
Dotar do dki w chwili, kiedy morski ko wspi si
na tylne nogi, wznoszc ociekajce morsk wod kopyta.
Duch rozpdzi si i wyskoczy z wody jak ryba midzy
koniem i rybakiem skulonym na dnie odzi. Ky
morskiego konia zatony w ciele ducha.
Duch dmuchn ze wszystkich si, popychajc ma
ryback dk do brzegu. Wiedzia ju, e aden podarek
nie wywabi Lucincy z domu, ale odsyajc jej rybaka,
znalaz ten jedyny dar, ktry mia dla niej znaczenie.
***
Wyspa Skye
17 sierpnia 1917
Davey!
Ten mczyzna ten obcy czowiek, ktry stan w

moim progu nie jest moim mem. Mj m, kiedy
odchodzi trzy lata temu, by silny, arogancki i zajty
wasnym mylami. Teraz wiem, e ar w jego oczach,
ktry wtedy wziam za fanatyzm, by arem zazdroci.
Ale ten obcy, ktrego mi przysae, jest chudy, nerwowy,
wiecznie godny, potulny i niepewny. W niczym nie
przypomina dawnego Iaina. Nie wiem, kto to taki.
Powiedzia, e zaplanowalicie brawurow ucieczk.
e uszylicie faszywe mundury i planowalicie wyj
wprost przez bram obozu jenieckiego. I e tylko jemu si
udao.
Chc wiedzie, jakim prawem Ty i Iain podjlicie
decyzj za mnie? Skd przyszo Ci do gowy, e ja go
zechc z powrotem? Skd przyszo Ci do gowy, e nie
bd czeka na Ciebie?
Ja nie wiem, co z nim zrobi. Przez cae dnie
przesiaduje w domu, cay czas skrpowany. Pali, wierci
si i pacze, kiedy prbuje si ze mn kocha. Kiedy
wycigam buty, bo chc wyj, chwyta mnie za fartuch,
jakby si spodziewa, e znikn za drzwiami i nigdy nie
wrc.
Mylaam i o tym. Ale niby dokd mam pj? Nie
wiem, czy wci siedzisz w obozie. Nie wiem, dlaczego
wydawae si taki chodny w licie, ktry przysae
przez Iaina. Nie wiem, czy mnie jeszcze kochasz. Nie
wiem, czy kiedykolwiek otworzysz ten list i przeczytasz
go.
Za kadym razem, kiedy jestem w Portree, zachodz
do katolickiego kocika. Modl si, by by bezpieczny,
gdziekolwiek jeste, i modl si, by wszystko si
wyprostowao. Bo teraz nic nie jest tak, jak powinno.
Davey, potrzebuj Ci. Nie masz pojcia, jak bardzo
Ci potrzebuj. Bez Ciebie nic nie jest jak trzeba. Ja
musz dokona wasnego wyboru.
Sue
26 Margaret
***
Londyn
Pitek, 20 wrzenia 1940
Babciu!
Znalazam j! Och, moja Mama, taka drobna i blada
w tym szpitalnym ku. Doktor powiedzia, e bya w
Langham, kiedy zosta zbombardowany, ale obeszo si
bez powaniejszych obrae. Ma kilka zamanych eber,
skrcon kostk i lekkie wyczerpanie nerwowe. Bali si
zapalenia puc, ale wyglda na to, e si wybronia.
Najpierw poszam do hotelu, bez wielkiej nadziei, e
bd wiedzieli, gdzie jest, ale Mama mieszkaa tam dwa
miesice, codziennie wychodzia na spacer i wychodzc
czy wracajc, zawsze zagldaa do portierni, by spyta,
czy nie przysza do niej poczta. Znaj j tam.
Recepcjonista poda mi nazw szpitala i yczy jej
zdrowia.
Kiedy weszam, siedziaa w ku, ciskajc domi
skronie, i pakaa. Ale kiedy tylko mnie zobaczya,
powiedziaa: Moja Margaret. Jeste, i pooya si
potulnie. Pielgniarki mwiy, e nie moga si uspokoi,
od kiedy j przyniesiono, ale gdy ja si pojawiam,
przespaa prawie cay dzie.

Zostan tu z ni i napisz jeszcze, jak si miewa, ale
doktor raczej si o ni nie martwi. Cieszy si, e
przyjecha kto z rodziny, by si ni zaj. W tej chwili
potrzebuje tylko czasu i naszych modlitw.
Cauj,
Margaret
***
Londyn
Kochany Paulu!
Nareszcie j znalazam. I ma si tak dobrze, jak
mona byo si spodziewa w tych okolicznociach. Bya
w Langham, kiedy spada bomba, ale nie jest zbyt mocno
poturbowana. Strasznie chce wraca do Edynburga. Na
oddziale potrzebuj ka, bo po bombardowaniach cigle
przybywa rannych, wic chtnie j puszczaj, jeli tylko
nie bdzie sama.
W tej chwili pi. Pooya si od razu, kiedy tylko
przyszam, i zasna z umiechem na ustach. Siostra
oddziaowa zorientowaa si, e przyjechaam z daleka
byam jeszcze w moim szarym kostiumie podrnym
wic pozwolia mi siedzie przy Mamie pod warunkiem,
e bd cicho i nie przeszkodz innym pacjentom. Uwaa,
e Mama lepiej si wypi, majc mnie przy sobie.

Powiedzieli mi, e kiedy wyniesiono j z budynku,
ciskaa walizk. Tylko jedn. Drug zostawia, ale tej
brzowej nie chciaa puci. Nawet nie otwierajc jej,
wiedziaam dlaczego.
Mama chrapaa i mruczaa przez sen, a brzowa
walizka zerkaa na mnie spod ka. Wiedziaam, e nie
powinnam. Posuszna crka we mnie czua si winna ju
przez sam myl o otwarciu tej walizki. Ale ta cz
mnie, ktra rzucia wszystko na jedn szal i napisaa do
zaginionego wuja, ktra kazaa mi ruszy na wysp Skye,
majc za wskazwk tylko nazw domu wpisan na
okadce ksiki, ktra popdzia do Londynu, by wykopa
matk spod gruzw i cign j do domu ta cz mnie
ucaowaa bezwadn do Mamy na kocu i otworzya
walizk.
Paul, oni pisywali do siebie przez dugie lata. Moja
Mama i Davey. I w walizce byy wszystkie listy od niego.
Od pierwszego z 1912 listu od penego podziwu fana,
porywczego studenta collegeu a po ostatni z 1917,
brudnej, zabazgranej kartki z obozu jenieckiego, ktra
zakoczya ich zwizek. Tak po prostu. W jednej chwili
patrzyli razem w przyszo, w nastpnej on zakoczy to
wszystko bajk o onie rybaka.
To bya historyjka o niej. Jej m, Iain, by rybakiem
na Skye. Zagin w czasie wojny, zosta uznany za
zmarego, a potem zjawi si na nowo. Stan w jej
drzwiach z listem od Daveya w doni. Nawet nie dali jej
wyboru.
***
Nastpny ranek
Pisaam do Ciebie i sama zasnam, kiedy przez okna
zaglda ju pomaraczowy wschd soca. Gdy si
przebudziam, Mama siedziaa na ku i patrzya na
mnie, zasypan jej listami.
Przeczytaa moj histori powiedziaa.
Spytaam, czy si gniewa, ale pokrcia gow. Nie
miaam prawa trzyma jej w tajemnicy. To take twoja
historia.
Gow miaam pen pyta, ale widzc j tak blad
na poduszkach, z oczami bdzcymi po listach, nie
zdoaam ich zada. Zapytaam tylko, jak si czuje.
Wyprostowaa si, ale dostrzegam, e si skrzywia.
O wiele lepiej. Myl, e niedugo wrc do domu.
Powiedziaam jej, e ja nie jestem tego taka pewna,
e doktor moe zaleci jej duszy odpoczynek, ale ona
zamrugaa i westchna.
Ja po prostu chc wraca do domu, Margaret. Za
dugo mnie nie byo. Otara oczy kciukiem. W ogle
nie powinnam bya wyjeda. Musz wrci do
Edynburga i znw chodzi na moje spacery, siedzie w
ciszy katedry. Nie znam lepszego sposobu na
odbudowanie si. Dom.
Elspeth odezwa si gos u stp ka. Ja ci

zabior do domu.
Nie uwierzysz, Paul, to by wuj Finlay. Przyjecha.
Kocham Ci,
Margaret
***
Londyn,
Sobota, 21 wrzenia 1940
Kochana Babciu!
Wuj Finlay przyjecha tutaj, do Londynu. Zjawi si
dzi rano i cay dzie spdzi z Mam. Nadrabiali ostatnie
dwie dekady, cho wiele nie mwili. Jutro wuj zabiera j
do domu, do Edynburga.
Nie wiem, jak babcia przekonaa go, eby tu
przyjecha i wreszcie porozmawia z Mam, ale dzikuj.
Po raz pierwszy od duszego czasu cho przez chwil
widziaam na jej twarzy spokj.
Cauj,
Margaret
***
Londyn
Niedziela, 22 wrzenia 1940
Kochany Paulu!
Wczoraj, przed zaniciem, Mama powiedziaa mi,
e znam tylko poow jej historii. Przeczytaam listy
Daveya, ale nie jej.
Tak wic dzi rano, zamiast i z ni i wujem Finlayem na dworzec, poszam do Langham, by sprawdzi, czy
nie wykopali drugiej walizki. Mama powiedziaa mi, e s
w niej jej notesy, w ktrych pisaa brudnopisy wszystkich
swoich listw. Wieczna pisarka.
I owszem, mieli jej walizk pen notesw. Jej
poow historii. Ale Paul, och, mieli te poczt dla niej.
Kto przysa odpowied na jeden z wielu listw,
ktre wysyaa przez miesice czekania w Londynie.
I nie wiem, co robi. To jej list, oczywicie, ale
widziaam j wycignit w tym szpitalnym ku,
zmczon i pokonan, widziaam, jak kutyka na
dworzec, wsparta na ramieniu brata, z jednym
pragnieniem: zostawi Londyn za sob. A jeli ta
odpowied to nic konkretnego? Albo, co gorsza, ze
wieci?
Wracam do Edynburga nastpnym pocigiem. Bd
miaa siedem i p godziny na zdecydowanie, czy da jej
ten list, czy go otworzy.
Cauj,
Margaret
***
Detroit, Michigan
10 wrzenia 1940
Szanowna Pani!
Prosz wybaczy, i nie odpisaem szybciej, ale list
Pani zosta przesany do mnie przez sekretarza centralnej
filii Stowarzyszenia Ochotnikw Amerykaskiej Suby
Polowej. Uznano tam, e lepiej zdoam odpowiedzie na
Pani pytania.
auj, e nie mam lepszych wiadomoci, ale nie
mam adnych danych kontaktowych Davida Grahama.
Nigdy nie przysya uaktualnie do naszego biuletynu i
nie by na adnym z naszych zjazdw.
Niemniej mam par informacji, ktre mog Pani
pomc. Niektrzy koledzy pozostali z nim w kontakcie po
wojnie. A ja spotkaem go w Paryu. Stary Dave przey
wojn. Zawsze mia farta.
Dave nazywalimy go Rabbit przez par lat
przebywa w obozie jenieckim. Musieli go zapa jeszcze
w 1916, zanim Stany przyczyy si do wojny, a Sub
Polow przej Czerwony Krzy. Przebywajc w obozie,
nie pisa do nikogo z nas, nie liczc swojego przyjaciela
Harryego. Wiem jednak, e wyszed po podpisaniu
rozejmu. Po wojnie wszyscy widzielimy go w Paryu.
Pooyli go w paryskim szpitalu, eby nabra si
przed powrotem do domu, ale Rabbit si wymkn.

Przyszed do nas, do kwatery gwnej przy Rue
Raynouard. Prosz sobie wystawi nasze zaskoczenie!
By w dobrej formie jak na tyle czasu w obozie. Wybaga
od nas zmian ubrania, wszystkie drobne i wszystkie
tabliczki czekolady, jakie zmieci po kieszeniach i
oznajmi, e jeszcze nie wraca do domu. e musi jecha
do Szkocji, do swojej dziewczyny.
Droga Pani, rozpoznaem Pani nazwisko. Mwi to z
caym szacunkiem, ale Rabbit bez przerwy gada o Pani.
By zakochany po uszy. Gdyby wierzy jego sowom,
bya Pani jak wszystkie bajkowe ksiniczki w jednej
osobie. Harry nikomu nie pisn sowa, ale wszyscy
wiedzielimy, e co si popsuo podczas jego pobytu w
obozie. A potem nagle Rabbit zjawi si na Rue
Raynouard i zacz ebra o pienidze, eby mc jecha
do Szkocji i przeprosi za co. Pewnie wtedy i Pani
widziaa go po raz ostatni.
Kilku chopakw pozostao z nim w kontakcie, kiedy
ju wszyscy wrcilimy do Stanw. Rabbit wrci do
nauczania. Przez jaki czas mieszka w Chicago, potem
przeprowadzi si do Indiany, eby by bliej siostry; nie
bardzo wiem, dokd wynis si stamtd. Wiem za to, e
wyda ksik zbir bajek dla dzieci. Szkoda, e Pani
nas nie widziaa; wszyscy szczerzylimy si jak dzieciaki,
kiedy kto przynis ten tomik na zjazd SOASP. Nasz
Rabbit zosta publikowanym pisarzem!
Przykro mi, e nie mam jego adresu, pomylaem
jednak, e bdzie Pani chciaa wiedzie, e kiedy ostatni

raz o nim syszaem, miewa si dobrze, i e wyda
ksik. I cho nie mam jego danych, oto adres Harryego
Vancea. On bardziej dba o stare znajomoci ni Rabbit.
Harry wykada w Oksfordzie. To niedaleko Londynu,
prawda?
ycz Pani wszystkiego najlepszego, Pani Dunn, a
jeli zobaczy si pani jeszcze kiedy z Rabbitem, prosz
przekaza mu pozdrowienia ode mnie.
Szczerze oddany,
Billy Riggles Ross
sekretarz rodkowowschodniej Filii
Stowarzyszenia Ochotnikw Amerykaskiej
Suby Polowej
***
Edynburg
Wtorek, 24 wrzenia 1940
Szanowny Panie!
Pisz w imieniu mojej Matki, Elspeth Dunn.
Prbowaa ostatnio ustali miejsce pobytu Davida
Grahama, ktrego znaa wiele lat temu. Paski adres
poda mi Billy Ross ze Stowarzyszenia Ochotnikw
Amerykaskiej Suby Polowej. Sdzi, e Pan moe
mie aktualne informacje na temat Pana Grahama.
Prosz, ucieszy mnie wszystko, co moe mi Pan

powiedzie. Moja Matka szuka Pana Grahama ju od
duszego czasu. Obydwie byybymy Panu niezmiernie
wdziczne.
Margaret Dunn
***
Oksford
27 wrzenia 1940
Droga Panno!
Dugo si zastanawiaem, czy posa Pani adres
Davea. Stary samotnik ceni sobie swoj prywatno. Ale
ju zbyt wiele czasu spdzi sam, ualajc si nad sob.
Zbyt wiele czasu spdzi na aowaniu, e nie moe
odmieni przeszoci.
Jego adres zamieszczam poniej. Mieszka w
Londynie, w mieszkaniu pooonym za rogiem od hotelu
Langham. Zawsze powtarza, e Londyn jest peen
wspomnie.
Harry Vance
27 Elspeth
***
Wyspa Skye
1 maja 1919
Drogi Davidzie!
Pewnie jeste zaskoczony przesyk ode mnie, ale
wyszed wanie najnowszy tom moich wierszy, wic jak
miaabym zapomnie o kim, kto by niegdy moim
fanem?
Nie miaam od Ciebie wieci przez ostatnie dwa lata,
nie mam wic pojcia, gdzie si moesz podziewa. Mam
nadziej, e jeli wyl t paczk na adres Twoich
rodzicw, jako do Ciebie dotrze.
Jak si miewae od zakoczenia wojny? Zaraz po
powrocie Iaina do domu napisaam do Ciebie do obozu,
ale nie odpowiedziae. Co si wtedy dziao u Ciebie?
To bardzo dziwne, ale par miesicy temu zdawao
mi si, e ci widziaam, stojcego naprzeciw domu
moich rodzicw. Odwrciam wzrok, a potem wizja
znikna. Ale c, wiesz, e t wysp zaludniaj duchy
pamici.
Iain zmar niedawno. C za ironia losu przey
Festubert, niemieck niewol, ucieczk z obozu, by
umrze na gryp we wasnym ku. Jednak od powrotu

nie by w peni si i atwo chorowa. Jego mier nikogo
zbytnio nie zaskoczya.
Wiesz, wydaje mi si, e on chcia umrze. Zawsze
wierzy, e powinien by polec z przyjacimi pod
Festubert. A po jego powrocie do domu ju nie byo tak
samo. Chyba czu, e nie zdoa si wpasowa. Miaam
wraenie, e nigdy nie wiedzia, co robi, szczeglnie
jeli chodzio o mnie. Prbowalimy. Naprawd
prbowalimy, Davey. Wszystko byo inaczej, ale
prbowalimy.
Od lat nie jestem w stanie pisa. Odpoczynek to jeden
z moich ostatnich wierszy. Nie mogam zrozumie, w
czym problem, ale w kocu zrozumiaam.
W Tobie, Davey. W Tobie. Bez Ciebie w moim yciu
nie ma poezji. Przez cay czas bye moj muz. Zanim
Ci poznaam, pisaam poezj pirem, i czytelnicy byli
ni zachwyceni. Co dla nich znaczya. Ale od kiedy
poznaam Ciebie, pisaam poezj dusz, i ja sama byam
ni zachwycona. Znaczya dla mnie wszystko.
Wiem, e nie wiem nic o Twoim teraniejszym
yciu. Miny dwa lata od ostatniego kontaktu z Tob. Po
takim czasie moesz by onaty, mie rodzin. Ale i tak
wyrw stronic z Twojej ksiki. Zamkn oczy i
wybiegn z okopu.
Davey, nie mog istnie bez Ciebie. Nie potrafi.
Pamitasz te wszystkie marzenia, te obietnice, ktre
skadalimy sobie w czasie wojny? Wr i z mi je na
nowo.
Pojedziemy dokdkolwiek zechcesz, bdziemy y,
gdzie zechcesz. Edynburg? Skye? Urbana w Illinois? Z
Tob u boku mog pojecha wszdzie. Bd twoj on,
kochank, przyjacik. Bylebym bya Twoja.
Zamykam swj dom i przenosz si do Edynburga.
Od kiedy Finlay odszed, dla Mthair nic nie jest jak
trzeba. Moe jeli ja te odejd, on wrci. Przynajmniej
tyle mog dla niej zrobi. Przyjedziesz do Edynburga?
Przyjedziesz po mnie?
Kadego ranka bd chodzi do witej Marii i
czeka na Ciebie. Nie wiem, kiedy dostaniesz ten list, ale
obiecuj, e bd czeka. Co rano, tak dugo, jak bdzie
trzeba. Zrezygnowaam z Ciebie ju raz, tego dnia, kiedy
Iain wszed w moje drzwi zamiast Ciebie. Nigdy wicej z
Ciebie nie zrezygnuj.
Nigdy nie przestaam Ci kocha, Davey.
Sue
28 Margaret
***
Edynburg
Wtorek, 1 padziernika 1940
Szanowny Panie!
Prosz mi wybaczy czelno, ale chciaam wyrazi
swj podziw dla Pana ksiki, Ulubione bajki dla
ulubionych dzieci. Cho mino ju wiele lat od czasu,
kiedy sama czytywaam bajki, co kazao mi spojrze
poza sowa na stronicach. W kadej z tych opowieci jest
co wicej. Alegoria, oczywicie, ale te magia i poezja.
To nie s opowiastki wycznie dla dzieci.
Szczeglnie uja mnie ostatnia bajka, ona rybaka.
Jest tak prawdziwa, jakby pisana bya z serca. Tak
podobna do prawdziwego ycia, w ktrym po omacku
szukamy drogi przez mio, by na kocu si przekona,
e jest prostsza, ni si nam zdawao.
Interesujce, e zmieni Pan zakoczenie ony
rybaka. W pierwotnej wersji wodny duch powici si,
by rybak mg bezpiecznie dopyn do brzegu. Bardzo
szlachetnie. A jednak w opublikowanej wersji duch
walczy o mio Lucindy. Daje jej szans, by wybraa go
z wasnej woli. To zakoczenie moe nie jest tak
szlachetne, ale prawdziwe, przesiknite alem i nadziej.

Oczywicie bajki z tej ksiki to nie jest Paskie
jedyne dzieo. Ponad dwie dekady temu napisa Pan
histori miosn w listach, histori miosn rwnie
magiczn jak bajki a nawet jeszcze bardziej, bo
prawdziw. Ale to historia bez zakoczenia. Historia,
ktra urywa si w chwili szlachetnego porywu,
pozostawiajc pytania o wszystkie chwile, ktre byy
pniej. Pytania, ktre dwadziecia trzy lata pniej
wci pozostaj bez odpowiedzi.
Wiem, e Pan moe j dokoczy. Jest Pan jednym z
dwjki najlepszych pisarzy, jakich znam.
Z wyrazami szczerego podziwu,
Margaret Dunn
***
Londyn, Anglia
5 padziernika 1940
Szanowna Panno!
Mam wraenie, e mino cae ycie od czasu, kiedy
po raz pierwszy napisaem te same trzy sowa. To ycie
rzucio mnie na drug stron oceanu, na drug stron
okopw, do pieka i z powrotem. Ale napisanie tego
szlachetnego zakoczenia byo najtrudniejsze ze
wszystkiego. Nic dziwnego, e zmieniem zdanie.
Istnia tylko jeden egzemplarz oryginau. Prosz, jak

Ona si miewa?
David Graham
***
Edynburg
Wtorek, 8 padziernika 1940
Drogi Panie!
Ona nie rozumie. Zastanawiaa si przez ostatnie
dwadziecia trzy lata, dlaczego Pan przesta pisa.
Dlaczego nie odpowiedzia Pan na listy, ktre saa po
powrocie Iaina do domu. Dlaczego Pan znikn.
Mama nigdy nie opowiadaa mi o Panu ani o swoim
yciu sprzed moich narodzin, ale widziaam, jak al
przygniata jej ramiona tyle lat zastanawiania si i
czekania. Ta wojna wytrcia j z rwnowagi.
Przypomniaa jej poprzedni wojn, jak powiedziaa.
Przypomniaa jej, co zyskaa i co stracia. Wojna jest
impulsywna, powiedziaa mi, a czowiekowi zostaj po
niej tylko duchy.
I moe posuwam si za daleko, piszc co takiego
obcemu czowiekowi, ale czuj si, jakbym Pana znaa
po przeczytaniu tych wszystkich listw, ktre trzymaa
ukryte w cianie od koca poprzedniej wojny. I cho
nigdy si nie spotkalimy, rozumiem Pana. Jestem rwnie
niespokojna, rwnie nieustraszona, i tak samo jak Pan

szukam swojego miejsca na wiecie. Rozumiem
zadawanie pyta, ale nie porzucenie bez jednego
spojrzenia wstecz. Dlaczego Pan to zrobi?
Margaret Dunn
***
Londyn, Anglia
11 padziernika 1940
Droga Margaret!
Ja nie przestaem do niej pisa. Nie bybym w stanie
przesta. aowaem tego szlachetnego zakoczenia ju
w chwili, kiedy znalazo si na papierze. Saem list za
listem, ale bez odpowiedzi. Dlaczego miaaby mi
odpisywa, skoro miaa w domu ma? Skoro dostali
drug szans? Dlaczego miaaby do mnie odpisywa,
skoro miaa Pani?
Ona nie napisaa ju ani jednego listu, ale zrobi to
on, Iain: poprosi mnie, ebym przesta. Poprosi mnie,
ebym wicej nie pisa.
Twierdzi, e po jego powrocie jest szczliwa. e
zaczynaj od nowa i staraj si, by im si udao. Zaoyli
rodzin, czego bardzo pragna. I to wszystko byo
logiczne. Dlaczego miaaby chcie dzieciaka jak ja?
Dzieciaka, ktry nie potrafi si ustatkowa? Ktry nie

chcia si angaowa w rodzin, tak jak chciaa tego ona?
Nic dziwnego, e ucieszya si z powrotu Iaina.
Prbowaem j przeprosi twarz w twarz. Cho Iain
nie chcia, ebym jeszcze kiedykolwiek z ni rozmawia,
cho domylaem si, e ona sama nie chce ze mn
rozmawia, Sue bya tego warta. Kiedy po podpisaniu
rozejmu wyszedem z obozu, ebraem, poyczaem i
kradem, eby dosta si na Skye. Musiaem to usysze
od niej samej.
Kto skierowa mnie do domu jej rodzicw. Kiedy
tam dotarem, usyszaem miech i zatrzymaem si na
drodze. Nigdy nie zapomniaem brzmienia miechu Sue.
Zajrzaem za dom i zobaczyem j. Bya z Iainem i ma
dziewczynk. Pani. Iain huta Pani nad strumieniem, a
Pani chichotaa bez opamitania. mialicie si wszyscy
troje. Zawahaem si. Sue na moment uniosa wzrok i
zdawao mi si, e mnie zobaczya, ale potem Pani znw
zacza chichota, a ja nie mogem zrobi kroku. Nie
byem w stanie zakci tej szczliwej, rodzinnej chwili.
Nie mogem zakca jej nowego ycia. Odszedem i
nigdy wicej nie prbowaem si z ni kontaktowa.
Wszystkie te listy z obozu pozostay bez odpowiedzi.
I przez te wszystkie lata nie prbowaa mnie szuka. Po
co teraz otwiera stare rany?
David Graham
***
Edynburg
Poniedziaek, 14 padziernika 1940
Drogi Panie!
Przejrzaam wszystkie zachowane przez ni listy i
urywaj si w dniu, kiedy Iain wrci do domu. Mwi
Pan, e do niej pisa. Gdyby listy docieray, dlaczego
miaaby ich nie zachowa?
A jeli nigdy ich nie widziaa? Moe Iain wrzuci
wszystkie w ogie. Zdoby Pan jej serce, posugujc si
wycznie pirem: byby gupi, gdyby je przepuci.
Mwia, e to Pan zawsze by tym jedynym. Jej
mioci, jej muz, jej poezj. Kiedy Iain umar,
zaryzykowaa, tak samo jak Pan. Wysaa list i trzymaa
kciuki. Napisaa, e przeprowadza si do Edynburga i e
bdzie codziennie czeka na Pana w katedrze witej
Marii w waszym dawnym punkcie spotka dopki
Pan si nie zjawi. Bo bya pewna, e si Pan zjawi. e
przeczyta Pan jej list i przyjedzie po ni. Bya pewna.
Tak pewna, e czeka tam i teraz, jak kadego dnia od
mierci Iaina. Nigdy z Pana nie zrezygnowaa. To
szlachetne zakoczenie byo nie dla niej.
Margaret Dunn
***
Londyn, Anglia
17 padziernika 1940
Droga Margaret!
Przez te wszystkie lata czekaa w witej Marii?
Wie Pani, nie jestem zaskoczony. Zawsze bya uparta
jak ostryga. Elspeth nigdy z niczego nie rezygnowaa
nawet kiedy powinna bya zrezygnowa ze mnie.
Nigdy nie miaem w rkach tego Jej ostatniego listu,
w ktrym pisaa o przeprowadzce do Edynburga.
Znalazem go dopiero teraz. Tylko mj wasny upr
sprawi, e nie przeczytaem go wczeniej. Widzi Pani,
Elspeth wsuna go midzy strony Na spokojne wody,
swojej ostatniej ksiki. Na spokojne wody. Moim
zdaniem to idealnie charakteryzowao Iaina. Uszed z
yciem z okopw i obozu jenieckiego. Jedynego rywala
zostawi za murem. Wrci do domu, odnalaz spokj.
Od chwili, kiedy poznalimy si z Iainem w tym
obozie, mielimy impas. On zda sobie spraw, e nie
wszystko przepado, skoro i ja siedziaem, a ja zdaem
sobie spraw, e musiabym walczy o Elspeth, skoro jej
m yje. A zoyem jej kiedy obietnic, e jeli Iain
wrci do domu, ja si wycofam.
Razem z paroma kolegami mielimy plan ucieczki.
Sfabrykowalimy szkopskie mundury z podszewek
marynarek, fragmentw kocw, przecierade. Nasz plan
polega na tym, e mielimy si w nie ubra i wyj
wprost przez bram. Zuchwae, ale taki wtedy byem. Iain

dowiedzia si o planie i chcia si przyczy. Koledzy
oszczdzili
mi
koniecznoci
odmwienia
mu.
Powiedzieli, e nie ma dla niego miejsca. Oni si nie
zgodzili, wic ja nie musiaem.
Ale czuem, e to nie fair. Oto ja pisaem do Sue,
marzyem o dniu, kiedy znw j zobacz, a jej m coraz
bardziej zamyka si w sobie, wiedzc, e on jej nie ujrzy.
Znw si podda. A siedzie i patrze na to, wiedzc, e
jest si przyczyn Nie potrafiem.
Dzie przed ucieczk napisaem on rybaka z
zakoczeniem, ktre Pani zna. Doczyem opowiadanie
do listu, w ktrym przypomniaem swoj obietnic, e nie
bd si miesza, jeli Iain wrci. Owinem list i
opowiadanie w podrabiany mundur i zostawiem
wszystko pod poduszk Iaina.
Dopiero kiedy dotar na Skye i Sue napisaa,
oburzona, e nie mielimy prawa podejmowa decyzji za
ni, zaczem wtpi w sens tego, co zrobiem. Napisaem
do niej, i to nieraz. Pisaem, dopki Iain nie kaza mi
przesta. Dopki nie odpisa mi, e jej ju nie obchodz.
Dlaczego mu uwierzyem? Nie wiem. Jego
historyjka, e Elspeth jest z nim szczliwa, bya
wiarygodna. Tak wiele przeszed, eby by z ni.
Wypyn na spokojne wody. I std tytu jej ksiki. A nie
mogem czyta wierszy o Iainie. Odebra mi jedyne,
czego potrzebowaem na wiecie.
Ale byem w bdzie. Ona do mnie pisaa. I nie tylko
ten list, wsunity midzy stronice obok Odpoczynku.

Napisaa dla mnie ca ksik. Kady wiersz z tomu Na
spokojne wody od rumieca, poprzez pragnienie, po
tsknot by o nas. Gdybym otworzy t ksik
dwadziecia lat temu, przekonabym si, e ze mnie nie
zrezygnowaa. To byo jej ostatnie baganie, ostatnia
modlitwa, oprawiona w skr koloru czerwonego jaspisu.
Nigdy nie zapomniaa.
I wystarczyo tylko otworzy t ksik, przeczyta
wszystko, co napisaa do mnie przez lata. Ale nie
zrobiem tego. Znw j zawiodem. Znw okazaem si
tchrzem w najbardziej istotniej sprawie.
David
***
Edynburg
Sobota, 19 padziernika 1940
Drogi Davidzie!
W jej notesach znalazam jeden list, ktrego nie
wysaa. Pisaa go tego dnia, ktrego Iain wrci do domu.
Ten jeden list mwi by moe wicej ni caa reszta.
Przeczytaj go, a potem przyjed do Edynburga. Przeczytaj
i przyjed do domu, do nas
Z wyrazami mioci,
Margaret
***
Wyspa Skye
10 sierpnia 1917
Kochany Davey!
Wiem, e nie pisaam dusz chwil, ale prosz,
uwierz, miaam dobry powd. By moe to, do czego Ci
si przyznam, rozgniewa Ci, ale prosz, nie bd zy.
Miaam swoje powody. Napisaam Ci, e straciam
dziecko. Ale, jak to mawia moja matka, ze straconymi
rzeczami jest tak, e czasem si po prostu znajduj. Ja
nie miaam poronienia, Davey. Urodziam to dziecko.
Och, prbowaam poroni. Po tym, jak przyszed list
od Harryego z informacj, e nie yjesz, nie chciaam tej
pamitki, tej drwiny, ktra kuaby mnie w oczy
przypomnieniem o rodzinie, jak mogam mie. Wic
prbowaam poroni. Robiam to wszystko, czego pono
nie powinno si robi w ciy myam okna, chodziam
po grobie samobjcy, jadam zielone liwki, staam na
dworze pod ksiycem w nowiu, piam whisky w gorcej
kpieli. Nic nie zadziaao.
Potem okazao si, e yjesz, i wszystko byo
doskonale. Miaam moje dziecko, miaam mojego
Daveya. Pamitaam jednak, co czue wczeniej, jak
przeraaa Ci myl o zostaniu ojcem. Nie mogam si
przyzna, e myl o zostaniu matk przeraa mnie tak

samo, wic odkadaam to i odkadaam. I odkadaam.
Doszam do punktu, w ktrym przyznanie si do tego
kamstwa zabrzmiaoby jak czysta fikcja. Mam nadziej,
e ucieszye si z paczki ywnociowej. A, tak przy
okazji, wczoraj urodziam dziecko.
aowaam, e Ci nie powiedziaam. Chciaam Ci
mie przy sobie, kiedy rodziam. Chciaam, eby
pocaowa mnie w czoo i powiedzia, e sobie radz, e
jestem Twoj dzieln dziewczyn. Chciaam, eby wzi
swoj crk na rce i by pierwszym czowiekiem,
jakiego zobaczy, kiedy otworzy oczy.
Daam jej na imi Margaret. To znaczy pera. I jest
prawdziwym skarbem.
Co nie zmienia faktu, e byo mi ciko. Nie bd
kama, Davey. Wszyscy ssiedzi wiedz. Patrzyli na mj
rosncy brzuch pod wdowimi sukniami i szeptali,
zasaniajc usta domi. Widzieli lata korespondencji i
godne kronik chwile, kiedy Elspeth Dunn wchodzia na
prom. Nie byli zaskoczeni, e rok po licie
zawiadamiajcym o mierci Iaina na wiat przyszo
dziecko.
Myl o wyjedzie chc przywiza Margaret do
plecw i po raz ostatni wej na ten prom. Jeli wyjad ze
Skye, nie bd musiaa wychowywa jej wrd szeptw.
Jeli wyjad ze Skye, moe Finlay wrci. Mthair tak
bardzo za nim tskni.
Powiedziae kiedy, e w tym mieszkaniu w
Edynburgu czue si jak w domu. Czy to moe by nasz

dom? Przyjed do domu, do Margaret; przyjed do mnie.
Przyjed do domu, do swojej rodziny, Davey.
Czekam,
Sue
29 Elspeth
***
Edynburg
25 padziernika 1940
Droga Mthair!
Margaret szukaa pierwszego tomu mojego ycia; ja
przez cay czas czekaam, a zacznie si drugi.
W pocigu powrotnym z Londynu zdecydowaam, e
do tego. Koniec czekania. Nie bdzie drugiego tomu.
Co mi z tego przyszo? Dziewi tysicy dni czekania w
katedrze, crka, ktra nie znaa przeszoci, i brat, ktry
nie chcia zna. W tym pocigu miaam Finlaya przy
sobie i wiedziaam, e Margaret jedzie za nami z listami. I
oboje byli dla mnie waniejsi ni czekanie na ducha.
Ale potem Finlay zostawi mnie w Edynburgu i
zapomniaam o wasnych obiecankach. Moje nogi
bezwiednie skieroway si na znan ciek do witej
Marii. Nie zdziwiam si, kiedy uniosam wzrok i ujrzaam rzebione drzwi. Nie wiem, czy moje czekanie
to narkotyk, czy tylko nawyk, ale nie byam w stanie
skoczy z tym za pomoc paru stanowczych sw.
W rod znw tam byam, w tej samej awce co
zwykle, z ma, brzow Bibli na kolanach, podpisan
pod okadk okrgymi, dziecinnymi literami: David

Graham. Jak zawsze obwiodam palcem drugie D w jego
imieniu, i, jak zawsze, obiecaam sobie, e to ostatni raz.
Dziewi tysicy dni to duo, ale dziesi tysicy to ju
przesada. Musiaam to zrobi. Bo widzisz, Mthair, tego
wieczoru zaczam widzie duchy.
Zaledwie chwil wczeniej, kiedy przecinaam York
Place przed katedr, wpadam na jakiego mczyzn.
Och, Mthair, serce omal nie wyrwao mi si z piersi.
Te same piaskowe wosy, te same przygarbione
ramiona, ten sam kciuk z przygryzionym paznokciem,
zakradajcy si do ust. Brzowozielone oczy o barwie
wzgrz zim. Przysigabym na wasn dusz, e to by
on.
Ale nagle zlkam si autobusu, ktry min nas z
hukiem, trbic klaksonem; ten mczyzna dotkn
kapelusza i pospiesznie przeszed na drug stron ulicy.
Staam jeszcze przez chwil, nie rozumiejc, jak mogam
si tak pomyli. Byam pewna, e to by on. Ale nagle
samochody, wszyscy ci ludzie spieszcy wok mnie do
domw, zanim zapadnie zmrok wszystko to zawirowao
wok mnie i zrozumiaam, e musz z tym skoczy.
W katedrze, obwodzc palcem jego imi w Biblii,
przysigam sobie, e to ostatni raz. I zamierzaam
dotrzyma sowa, Mthair.
Siedziaam, dopki w kociele nie zrobio si ciemno,
dopki kto nie wsun si w aw obok mnie: Margaret w
nowym, zielonym kapeluszu na gowie. Wyprowadzia si
z domu i ju za ni tskni. W zeszym tygodniu, kiedy

Paul by na przepustce, pobrali si. Szybka ceremonia,
jeszcze szybszy miesic miodowy w Borders, i teraz jest
pani wasnego domu. Tamtego wieczoru, kiedy usiada
w awie obok mnie, miaa na ustach tajemniczy umiech.
Przyszam tylko co dorczy. Pooya na mojej
Biblii kopert, wie, kwadratow. Specjalna
przesyka.
Koperty. Wiecznie koperty w moim yciu. Zaczam
si trz, zanim jeszcze zobaczyam wypisane na niej
imi.
Dla Sue
Rce mi si trzsy i upuciam j dwa razy, zanim
udao mi si wsun palec pod klapk. Rozdaram kopert
niemal na p.
List by krtki, napisany po jednej stronie arkusza;
owkowe bazgroy byy mi znajome niemal jak wasny
charakter pisma.
***
Londyn, Anglia
23 padziernika 1940
Kochana Sue!
Od listw zaczlimy, na listach skoczylimy. Moe
listem zdoamy zacz na nowo? Mam dwadziecia trzy
lata do opowiedzenia Ci i o wiele za mao papieru.

Nigdy nie przestaem Ci kocha.
Davey
***
Sowa rozmazay mi si przed oczami.
Margaret chwycia moje donie.
Mamo Skina gow w stron przedsionka
katedry.
Dziewczyna ze szkockich gr spodziewa si widzie
duchy. Sama mnie tego nauczya. A mimo to, kiedy
wszed w alejk, w wiato wiec, oddech utkn mi w
gardle. Spodziewaam si wszystkiego, ale nie tego, nie
tam, nie w tej chwili.
To by on. Te wystraszone, wielkie oczy. Ten kciuk,
znw przygryziony w ustach. Wyglda tak jak w dniu,
kiedy si poznalimy. Mj Davey. Och, Mthair, on
przyjecha. Przyjecha.
Brzowozielone oczy jak wzgrza zim, wpatrzone w
moje. Moje lustro, drugie ja. Nagle poczuam si tak,
jakby nie min nawet jeden dzie.
Wstaam, a maa Biblia spada mi z kolan. List
zaszeleci w mojej doni. Podeszam do niego,
zapominajc o Margaret, wojnie i caej reszcie wiata.
Witaj, Sue. Wycign rk. Jestem.
Padam w jego ramiona.
Jeste, Davey. Jeste.
Podzikowania
Cho pierwszy szkic Listw pisany by w tajemnicy,
pn noc, kiedy reszta rodziny ju spaa, ksika nie
byaby tym, czym jest teraz, bez pomocy i zachty wielu
osb.
Serdecznie dzikuj wszystkim czytelnikom, ktrzy
sprawili, e moja powie wspia si na szczyty,
szczeglnie Bryn Greenwood i Christine Roberts. Elaine
Golden za ostatni, doskona linijk. Sue Laybourn i
Louise Brennan za danie moim postaciom waciwych
sw. Richardowi Bourgeois za czytada, pocieszanie i
morskie potwory. Kate Langton za niezomn wiar.
Udao mi si. Nanobeans za ich brak nalenego szacunku,
zacht i ciastka z serem. Od wyjazdu z Edynburga
prbuj odtworzy ten krg pisarskiej energii, wsparcia,
nonsensu i braterstwa. Niestety, nie da si.
Danielle Lewerenz za bycie moim pudem
rezonansowym, cheerleaderk, przyjacik. Pomoga
zosta Daviemu bohaterem, w ktrym mona si
zakocha. Rebece Burrell za bycie przy mnie. Wci nie
bardzo wiem, jakim cudem pisaam ksiki, zanim si
pojawia.
Mojej agentce, Courtney Miller-Callihan, za
obdarzenie mnie takim zaufaniem i wysanie mojego
rkopisu w wiat z takim przekonaniem. Mojej redaktorce,
Jennifer E. Smith, za to, e dostrzega w moich sowach t
sam histori, jak ja zawsze widziaam; pomoga mi

nada tej powieci form, jak powinna mie. Wielkie
dziki dla caej ekipy wydawnictwa Random
House/Ballantine, a szczeglnie dla niezmordowanego
dziau praw.
Moim rodzicom i siostrze Becky za to, e nigdy we
mnie nie wtpili. Mam nadziej, e jestecie ze mnie
dumni. Ellen i Owenowi za ich cierpliwo i
wyrozumiao, kiedy zapominam zrobi pranie. Kocham
was. Jimowi za Szkocj i ca reszt.
Wci mnie zdumiewa, e Elspeth i Davey s dla
innych ludzi rwnie realni jak dla mnie. Dzikuj
wszystkim, ktrzy pomogli ich oywi.
* Elinor Glyn, cho wedug dzisiejszych standardw

jej powieci s do niewinne, w swoich czasach
uchodzia za skandalistk. Specjalizowaa si w
odwanych romansach i miaa spory wpyw na
obyczajowo pocztku XX wieku (przyp. tum.).
** Navy, Army and Air Force Institutes Instytut
Marynarki Wojennej, Wojsk Ldowych i Lotnictwa,
zrzeszenie zaopatrujce kantyny wojskowe w Wielkiej
Brytanii (przyp. tum.).
*** Kostnica po angielsku to mortuary (przyp.
tum.).
**** fr.: Poczeka chwil, moje mae (przyp. tum.).
***** fr.: na odpoczynku (przyp. tum.).
****** fr.: Krzy Wojenny (przyp. tum.).
******* fr.: noszowi (przyp. tum.).
******** Kopce wrek czy te twierdze
wrek w Szkocji to niewielkie, pagrkowate
pozostaoci
po
ufortyfikowanych,
okrgych
domostwach, czsto jeszcze z epoki elaza (przyp. tum.).
******** fr.: na przepustk (przyp. tum.).
******** fr.: pilnuj si, strze si (przyp. tum.).

Brockmole Jessica - Listy Z Wyspy Zwanej Niebem

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Brockmole Jessica - Listy Z Wyspy Zwanej Niebem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jessica Brockmole

Listy z wyspy zwanej Niebem

Rok 1912. Dwudziestotrzyletnia poetka Elspeth Dunn jest on rybaka, lecz

Wikszo Pani wierszy mwi o braniu z marszu

kto naprawd przeczyta jedn z moich ksiek, czy e

Szkocji. To dzika, pogaska, zielona kraina, tak pikna,

kreski, wysyam pani kilka kart pocztowych. Na jednej z

celnie wypali ze strzelby, gra na kornecie (czy jest kto,

unosz si na wodzie. I adna ilo whisky nie zdoaaby

Zamczysz si na mier; przecie dopiero co

Paul powiedzia zaraz wracam i nie napisa od tamtej

Powinnam by w domu jutro albo pojutrze, chobym

Waverleya. Napisz, jak dotr na miejsce.

spotkanie swojego onierza.

istota jest w stanie skaka i krci piruety tak wysoko. I w

Mwi si, e tutejsze morza zamieszkuje each uisge,

Jak zechc? A wic Sue!

Zawsze zakadaem, e pjd w lady ojca i zajm si

koledzy z pasj i uzdolnieniami w swojej dziedzinie

Rozemia si i oznajmi Niedorzeczno. Ma sumiaste

urzdzalimy sobie wycigi kumotrw po play

jedwabnych sukniach, cho bdzie ju na nie o wiele za

Collinsa i H. Ridera Haggarda. Opowieci pene tajemnic

przynajmniej niedaleko mi do koca!

niecierpliwe donie, biegniesz do pokoju, zapominajc na

Bursy i wlizgnicia do pokoju Alice McGinty. Drapaem

wyobrazi? Gdybym Ci to rysowaa, z pewnoci

powaniejszego. Paul poprosi mnie o rk.

latay nad nami samoloty. Jeden z nich zrzuci pi bomb

Wiedziaa, e byabym nieszczliwa. Zamiast tego

wojny trudno o szczcie. Ja odparam, e to ona jest

wszystko. Prbowaa zby mnie artem. Pierwszy tom

powyej. Ledwie mog uwierzy w to, co si stao.

Signam za okno i zerwaam jedn z zason do

Sue, e to dla mnie najlepsze. Ty, wanie Ty, ktra

drcymi domi skadaa na kupk poke kartki. Za

zaley mi na tym. O mao nie zakrztusi si porann

trzeba czasem bywa. Poszedem tam, by zadowoli

przynajmniej Mthair ma tak nadziej!), cho Finlay ma

mwic, nie bardzo wiem, co dalej ze sob pocz.

aczkolwiek wtpliw. yjemy w czasach, kiedy kobiety

posad jako nauczyciel biologii i chemii w prywatnej

liczb dyplomw z domowej ekonomii, ale nawet bez

ng przy ogniu, czy nawet monoci poczytania sobie

pocigu, e po prostu siedzi na awce i prbuje zebra si

poszukiwaniu psa Baskervillew? Bylimy wtedy tacy

Emily. Ona zna Mam duej ni ja. Wziam ten jeden

e Finlay mia w sobie tyle gniewu, e nie potrafi go

co do samego lubu, ale sdz, e bdzie to do dugie

Szkotki z jakiej odludnej wyspy na Atlantyku? By moe

matka upiera si piec nam na kade Boe Narodzenie. Ta

towaa mi pikn zakadk z napisem Ksika jest

atlasami anatomicznymi ojca (a dokadniej nad stronami

Mamy ju 1914 rok, a wiat si jeszcze nie skoczy!

tej wdrwce zahaczy o Edynburg. To pewnie szalony

si po drugiej stronie tej papierowo-atramentowej

prawda? Sue stawi czoo oceanowi? Dla mnie?

Podr bya kapitalna. Harry i ja mamy cae lata do

samym Harrym i czulimy si jak mali chopcy. Jestem

dugiej drogi jak zwykle.

to chyba niemoliwe, dopki nie poznam Ciebie a to ju

sobie najgbsze lki, tajemnice, pragnienia. Ja Ci znam,

przeczyta Twoje listy i udawa, e wcale nie