Vt l quang tuyn, tc dng sinh hc

v an ton phng x
GS.TS Phm Minh Thng
Ts. V ng Lu

I- C s vt l
1. Nguyn t, ht nhn v cc tia bc x
2. Tng tc ca bc x vi vt cht v s
suy gim ca chm tia bc x khi i qua
vt cht
3. Cc n v o lng bc x

1.1. NGUYEN T, HAT NHAN VA CAC

TIA BC XA

1.1.1. Nguyen t
Nguyen to:

-Tat ca cac vat chat eu cau tao t cac

nguyen to.
- Nguyen to gom cac nguyen t nam trong
cung
mot
ophan
trongt
bang
tuan
hoan
Nguyen
t:
nho
nhat
ma mot
Mendeleev
nguyen to hoa hoc co the phan chia ra
c ma khong mat i tnh chat hoa hoc
cua no.
Cau truc cua nguyen t: cau tao
- t hat nhan ien tch dng nam gia
- cac electron ien tch am chuyen ong
4
tren cac quy ao xung quanh hat nhan.

Hat
nhan

Z=
+13e
Z=
-13e

Nguyen t : trung hoa ve ien tch: VD

nguyn t nhm
hat nhan mang ien tch dng Z = +13e
13 electron mang ien tch am tong cong 5
bang -13e

Kch thc, khoi lng nguyen t va hat

nhan:
-KT: Nguyen t co ng knh khoang 10-10
m
Hat nhan co kch thc khoang 10-15 m
- Khoi lng:
+ Hat nhan chiem phan ln khoi lng
nguyen t
+ Khoi lng cac electron khong ang
ke.
V du: Hydrogen:
khoi lng hat nhan bang 1,67343.10-27 kg
khoi lng electron bang 9,1091.10

-31

kg.

Cac electron chuyen ong tren cac

quy ao xung quanh hat nhan:
- Cac electron chuyen
ong tren cac quy ao
hay cac lp vo, ma tai
o electron ton tai
Hat
K nhan
mot cach oc lap va M L
co nang lng xac nh.
- quy ao cang thap,
nang lng lien ket cua
electron
cang
ln.
Theo th t t tam ra,
c ky hieu
Cac
la lp
K, L,cua
M, cac electron quy
N.
ao trong nguyen t natrium (11
electron).
7

Trang thai c ban cua nguyen t:

- Cac electron cua nguyen t chiem ay cac
trang thai thap nhat cac quy ao thap
nhat.
- V du nguyen t Na co 11 electron:
+ 2 electron chiem nam lp K
+ 8 electron nam lp L
+ 1 electron con lai nam lp M.
- Cac electron nam lp cang thap th cang
b lc tac dung hut manh vao hat nhan
8

Trang thai kch thch cua nguyen t:

- Khi mot electron nao o c cung cap nang
lng chuyen t lp di len lp tren va e
lai mot lo trong lp ma no va bo i th
nguyen t trang thai kch thch.
Ion hoa nguyen t:
-Neu c cung cap mot nang lng rat ln,
electron co the thoat ra ngoai nguyen t,
va e lai mot lo trong tai lp no va bo i.
Khi o ta noi nguyen t b ion hoa.
- Khi nguyen t co ien tch dng bang ien
tch cac electron bay ra ngoai.
9

Tia X: Khi nguyen t b kch thch hay b ion

hoa, v tr cu cua electron tr thanh lo
trong. Neu mot electron nao o lp
cao hn ri vao lo trong lp thap hn
th no giai phong nang lng di dang
bc xa ien t. Khi lo trong lp K hay
lp L th nang lng bc xa ien t kha
ln va c goi
la tia X
Electron
Tia X

lp L
Lo trong
lp K
M
K

Nguyen t
bc xa tia X
10

1.1.2. Hat nhan

Cau truc cua hat nhan:
- Cau tao t cac nucleon gm
proton ( p) c ien tch dng + e
va cac ntron (n): ht trung ha.
-Khoi lng c 1840 lan khoi lng electron:
trong o khoi lng ntron ln hn khoi lng
proton mot t.

11

1.1.2. Hat nhan

So nguyen t va so khoi lng cua hat
nhan:
-So cac proton trong hat nhan goi la so
nguyen t (Z), no la so ien tch dng cua
hat nhan.
- So cac nucleon trong hat nhan goi la so khoi
lng (A).
Neu goi so ntron trong hat nhan
Ky hieu hat nhan:
la N
Ta ky hieu hat nhan X co so khoi lng A va
Th nguyen
ta co A =
ZZ
+ la
N. XA .
so
t
Z
VD: Hat nhan lithium co A = 7 va Z = 3 nen
12
7
c ky hieu la 3Li

Cac hat nhan ong v:

-Cac hat nhan ong v la cac hat nhan co
cung so nguyen t Z nhng khac nhau ve so
khoi lng A.
VD: Nguyen to lithium hp thanh t cac
nguyen t co hat nhan 3Li7 (92,5%) va 3Li6
(7,5%).
- oi vi moi nguyen to t le gia cac
ong v thanh phan trong no goi la o pho
bien.
V du o pho bien cua ong v trong nguyen
to lithium la 3Li7 92,5%
13

ong v phong xa:

-Cac hat nhan ong v gom hai loai:
+ ong v ben
+ ong v phong x: thng phat ra cac bc xa e
tr thanh cac ong v ben. Tnh chat phat bc xa
nay goi la tnh phong xa
ong v phong xa t nhien: co san trong
thien nhien nh K40 , U238, Th232, v.v.
ong v phong xa nhan tao: c che tao
trong lo phan ng hat nhan hay may gia toc, v
du Am241, Cs137, Co60,131I, 99mTc v.v.
14

n v o nang lng:
-Nang lng tia bc xa thng o bang n v
electron-volt, viet tat la eV.
- o la nang lng cua electron, co ien
tch bang e = 1,6.10-19 C, c gia toc trong hieu
ien the 1 volt.
- Lien he gia eV va cac n v nang lng
thng dung J va erg nh sau :
1 eV = 1,6021.10-19 J = 1,6021.10-12 erg

15

1.1.3 Bc x ion ha
Ngun gc:
- T nhin: t, , Uran, Th..
- Nhn to: do con ngi to ra: nghin cu
v ng dng ca con ngi
2 dng bc x ion ha
- Dng ht: anpha, beta, n trn
- Dng sng in t: tia X v Gamma
16

1.1.3 Bc x ion ha

C 2 c th:
Ion ha vt cht
C tnh m xuyn
Vt l: khng nhn bit c
L i tng quan tm trong an ton bc x

17

Cac bc xa ion ha
a. Hat :
Hat la hat nhan nguyen t helium, co 2
proton va 2 ntron. S khi =4
- Phan ra xuat hien oi vi cac nguyen
to co so khoi lng ln va la cac nguyen
to phong xa t nhien. (Radi (Ra) v Radon (Rn).
- Mot so ong v phong xa nhan tao co so
khoi lng trong khoang 60-85 cung phat xa
.
Ky hieu qua trnh phan huy nh sau:
A
X
Z

A-4
Y
Z-2

18

Tnh chat cua hat :

- Co khoi lng ln bang khoang 4 lan
khoi lng hat nhan hydrogen va co ien tch
bang +2
- Gay ion hoa manh khi i ngang qua moi
trng
- m xuyn km
- Quang ng chay rat ngan khi i qua
moi trng
+ 20mm trong khng kh
+ 0,03mm trong m c th sng
19

b. Hat beta ( - ) va positron ( + )

- Hat - la hat co khoi lng bang khoi lng
electron va ien tch bang - e.
-Hat + la hat co khoi lng bang khoi lng
electron va ien tch bang +e, goi la hat
positron. (l)
- Cac hat nay khong co trong thanh phan
cua hat nhan. Chung c sinh ra nh cac
qua trnh sau:
1
1
0
n
p
+
e
(t so n/p cao); phan ra
0
1
-1
p1

n1 + +1e0

(t so n/p thap); phan ra

20

Mot so tnh chat cua hat :

- Hat - co ien tch -1 con hat + co ien
tch +1.
- Ion hoa vat chat nh hat nhng cng o
be hn hat .
- Quang ng hap thu phu thuoc vao nang
lng:
quang ng trong khong kh khoang vai met
(11m)
trong m c th sng l 17mm
21

c. Tia gamma ()
Tia

-La mot loai bc xa ien t

- Co nang lng t 10 keV en hang chuc MeV
- Khong co khoi lng va khong co ien tch
- Qua trnh phan ra thng xay ra sau qua
trnh phong cac hat hoac , khi hat nhan cuoi
trang thai kch thch chuyen ve trang thai c
ban

22

Mot so tnh chat cua tia :

- o la bc xa ien t, khong co ien tch
- Ion hoa vat chat khong trc tiep
- Co kha nang am xuyen sau:
Nang lng cang cao, kha nang am xuyen
cang ln.
Tia co the de dang am xuyen qua c the
ngi

23

d. Tia X:
Tia X cung la mot loai bc xa ien t nh tia
nhng nang lng thap hn, khoang t vai keV
en vai tram keV. Co hai c che sinh tia X:
1. Khi electron bay en gan hat nhan cua
bia th thay oi quy ao va mat mot phan nang
lng. ong nang mat nay c phat sinh ra
di dang tia X, goi la bremstrahlung.
2. Khi electron va cham va anh bat mot
electron, chang han electron vo K, va e
lai lo trong o. Mot electron vo cao hn,
chang han vo L, ve chiem ch trong va nang
lng tha c giai phong bang cach phat ra
tia X ac trng.- X-ray fluorescence

24

Mot so tnh chat cua tia X:

Tia X cung co tnh chat nh tia gamma nhng do
nang lng thap hn nen kha nang am
xuyen thap hn. Nang lng tia X thng t
vai keV en vai tram keV.
Be tong,
ch, thep
Thuy tinh
hu c
T giay

Kha nang am xuyen

cua cac tia bc xa

25

26

1.2. TNG TAC CUA BC XA VI

VAT CHAT

1.2.1. Tng tac cua tia va tia

a.X
Ba hieu ng c ban trong tng tac cua
tia va tia X
- Hieu ng quang ien: Tia truyen toan bo
nang lng cua mnh cho mot electron quy ao
va ay electron nay ra ngoai. (Nng lng thp
<1MeV)

e-

e- Ion ha th
cp
- Kch thch
NT ln cn
27

- Hieu ng Compton (Tn x ngc): S tng

tac gia tia vi mot electron vo ngoai
cung cua nguyen t, anh bat electron
nay ra con tia giam nang lng va thay oi
hng bay. (Nng lng trung bnh 0.2-5MeV)

e-

e-

28

- Hieu ng tao cap : Khi tia vao co nang

lng ln hn 1,02MeV th tia tao nen mot cap
electron va position trong trng hat nhan. Hat
position sau o huy cap vi mot electron e
tao nen 2 tia vi nang lng 0,51 Mev moi tia,
va chung bay ngc chieu nhau. Nng lng cao >

1.02MeV)

e-

e+

e-

Cac photon huy cap

0,51 MeV
29

b. S suy giam cua chum tia bc xa khi i

qua vat chat
Cac hieu ng neu tren tao nen 2 qua trnh
quan trong cua tng tac vi vat chat. o
la qua trnh hap thu va qua trnh tan xa. Do 2
qua trnh nay, cng o tia b suy giam khi i
qua vat chat. S suy giam nay cung tuan theo
qui luat ham mu
I(x) = I0 e-x ( 1.5)
Trong o
I0 la cng o chum tia vao
I(x) la cng o chum tia sau khi i qua
mot quang ng x trong vat chat la he
so suy giam tuyen tnh. Th nguyen cua la
cm-1. Trong thc te con dung he so suy giam
khoi lng m = /, trong o la mat o 30vat

o day giam mot na d1/2 la o day vat

chat ma chum tia i qua b suy giam cng o
hai lan, ngha la con mot na cng o ban
au. o day giam mot na T1/2 lien he vi
he so suy giam tuyen tnh nh sau:
I(x)
d1/2 x==0,693/
(1.6)
Vi
nd ta
cung co
I0

1/2

cong thc:
1/2n

I(x)/I0 =

I0/2
I0/4
I0/8
d1/2
3d1/2

2d1/2
x

31

V du: Mot tam ch day x = 2,12 cm che chac

cac tia bc xa gamma cua nguon Co60. He so
suy giam tuyen tnh cua ch oi vi tia gamma
nguon Co60 bang = 0,655 cm-1. Hoi sau khi qua
tam ch day 2,12 cm, so tia gamma cua Co60 b
giamap:
i bao nhieu lan?
Giai
Cac giai th nhat: S dung cong thc (1.5)
va thay gia tr cac thong so = 0,655 cm-1 va
x = 2 cm ta co:
I/I0 = e-0,655x2,12 = e-1,39 = 1/4
Vay sau khi qua tam ch day 2 cm, so tia gamma
cua Co60 b giam i 4 lan.
Cach giai th hai: Xac nh o day giam mot
na d1/2 theo cong thc (1.6): d1/2 = 0,693/0,655
cm = 1,06 cm
Tam ch day x = 2,12 cm = 2 x 1,06 cm =
32
2d1/2. Vay cng o chum tia gamma b giam
i

1.3. CAC N V O LNG BC XA

Cac n v chnh c s dung e o lng
bc xa la hoat o, lieu hap thu, lieu tng
ng, lieu chieu.

1.3.1. Hoat o phong xa (i vi ngun

phng x)
Hoat o phong xa la s ht nhn b phan ra
cua
nguon
xa trong
mot
thi
gian
trong
o N phong
la so hat
nhan
chan
b v
phan
ra
:
a = - dN/dt

33

n v o hoat o phong xa trong he SI la

Becquerel (Bq).
1 Bq la 1 phan ra trong 1 giay.
n v thng dung khac la Curie (Ci)
Lien he vi n v Bq nh sau: 1 Ci = 3,7.1010 Bq
Lien he gia cac boi so cua Bq vi Ci va cac
c so cua Ci nh sau:
n v Bq

n v Ci

1 GBq = 109 Bq

1 Ci = 37 GBq

1 MBq = 106 Bq

1 mCi = 37 MBq

1 kBq = 103 Bq

1 Ci = 37 kBq
34

Hoat o phong xa rieng la hoat o

phong xa cua mot n v nguon phong xa,
n v thng dung la Bq/kg (thng dung cho
nguon dang ran) , Bq/m3 (thng dung cho
nguon dang long hay kh).
V du : Mot nguon phong xa co hoat o 100
mCi. Hoi hoat o tnh theo n v Bq la bao
nhieu?
Giai ap: Do 1mCi = 37 MBq nen
100 mCi = 37x100 MBq = 3,7x103 MBq = 3,7
GBq

35

1.3.3. Lieu hap thu (ky hieu la

D)
Lieu hap thu D l i lng biu din nng lng bc x
tnh bng Joule (J) hp th hon ton trong mt n v khi
lng tnh bng kg.
D = d/dm
n v lieu hap thu trong he SI la Gray (ky hieu
la Gy)
1 Gy bang nang lng 1 Joule truyen cho 1 kg vat
chat.
1 Gy = 1 J/kg
n v thng dung trc ay la rad:
1 rad = 0,01 Gy hay 1 Gy = 100 rad
36

Suat lieu hap thu la lieu hap thu trong mot

n v thi gian. n v suat lieu hap thu trong
he SI la Gy/s. n v khac la rad/s hay rad/h

1.3.4. Lieu hap thu tng ng

( H)
-Tac dung sinh hoc khac nhau cua cac loai
bc xa:
do s khac nhau cua o mat mat nang lng
tren 1 n v ng i.
Hat : ien tch va khoi lng ln gay nen
o ion hoa tren 1 quang ng n v ln hn
bc xa
37
1Gy cua hat cho hieu ng sinh hoc ln hn

Lieu hap thu tng ng H la ai lng e

anh gia mc o nguy hiem cua cac loai
bc xa, bang tch cua lieu hap thu D vi trng s
i vi mi loi bc x Wr (chat lng BX.) : H = D x Wr
He so chat lng QF oi vi mot so
bc xa.
Loai b
c xa
Tia X, gamma
Hat
Ntro
n nhie
t
Ntro
n nhanh
Ntro
n kho
ng rophona
ng lng
Hat

Na
ng lng
<3MeV
<10MeV
0,025 eV
0,1 MeV 10 MeV
<10 MeV

Wr
1
1
3
10
10
20

38

n v lieu hap thu tng ng trong he SI

la
Sievert (ky hieu la Sv).
Theo cong thc (1.13) ta co
1 Sv = 1 Gy x Wr
n v lieu hap thu tng ng ngoai he SI rem:
1 rem = 1 rad x Wr
1 Sv = 100 rem hay 1 rem = 0,01 Sv
V du: Mot nhan vien bc xa lam viec tiep
xuc vi nguon phong xa chu mot lieu 20 mrem
trong 1 ngay. Hoi ngi o chu lieu bao nhieu
theo n v Sv?
Giai ap: Do 1 mrem = 0,01 mSv nen
20 mrem = 0,01 x 20 mSv = 0,2 mSv
39

Suat lieu hap thu tng ng la lieu hap

thu tng ng trong mot n v thi gian. n v
suat lieu hap thu tng ng trong he SI la
Sv/s. n v khac la rem/s hay rem/h

1.3.5. Lieu chieu (ky hieu la X)

-Lieu chieu X la t so gia gia tr tuyet oi
tong ien tch dQ cua tat ca cac ion cung
dau c tao va khoi lng dm cua the tch
nguyen to khong kh o.X = dQ/dm
-Lieu chieu cho biet kha nang ion hoa
khong kh cua bc xa tai mot v tr nao o.
40

n v lieu chieu trong he SI la C/kg.

n v ngoai he SI thng dung la
Roentgen (R)
1 R = 2,58 . 10-4 C/kg
(1.18)
Suat lieu chieu la lieu chieu trong mot n
v thi gian. n v suat lieu chieu trong he SI
la C/kg.s . n v ngoai he SI thng dung la
R/h hay mR/h
Lien he gia lieu chieu va lieu tng
ng
Lien he gia lieu chieu va lieu tng ng :
1 Sv = 100 R hay 1 R = 0,01 Sv
1 Sv = 100 R = 0,1 mR hay 1 mR = 10 Sv
Lien he gia suat lieu chieu va suat lieu
41
tng ng:

1.3.6. Lien he gia suat lieu

chieu va hoat o phong xa cua
mot nguon phong xa
Nguon phong xa co hoat o phong xa a (mCi)
th suat lieu chieu P (R/h), R la Roentgen, tai
mot v tr cach nguon phong xa mot khoang r
(cm) tuan theo bieu thc:
P = aK /r2

(1.19)

trong o K la he so co th nguyen R x cm2 /

(h x mCi). Tren bang 1.2 dan ra he so K oi
vi mot so ong v phong xa phat gamma.
Theo bieu thc nay, suat lieu P tang tuyen
tnh theo hoat o a va giam theo bnh phng
42
khoang cach r.

o
ng v Th
i gian ba
n ra Na
ng lng tia gamma
pho
ng xa
(MeV)

Co60
Cs137
Ir192
I131
Na22
Cr51
Zn65
Se75
Br82
Sb124
Ra226

K
R x cm2 /(h x mCi)

5,27 na
m

1,174 ; 1,332

12,93

30 na
m

0,661

3,10

74,3 nga
y

0,2 1,06

8,08 nga
y
2,58 na
m

0,08; 0,284;0,364;
0,722
0,511; 1,275

11,89

27,8 nga
y

0,325; 0,65

0,165

245 nga
y

0,511; 1,12

3.02

127 nga
y

0,066 0,572

1,94

1,5 nga
y

0,554 1,91

14,47

60,9 nga
y

0,609 2,088

9,70

1620 na
m

4,65
2,15

8,25
43

TOM TAT CAC N V O LNG

BC XA

ai lng
Ky hieu
Truyen thong

nh ngha n v SI

Hoat o phong xa
a a = N
Bq
Ci
= 3,7.1010 Bq
Lieu chieu
X X = dQ/dm
C/kg
R=
2,58.10-4 C/kg
Lieu hap thu D
D = d/dm Gy
Rad = 0,01 Gy
Lieu tng ng H
H = DWr Sv
rem =
0,01 Sv
Lieu chieu - lieu tng ng
1R
= 0,01 Sv
Suat lieu chieu - Hoat o P = aK /r2
44

II- tC DNG SINH HC

1.Tc dng ca liu quang tuyn X.
-Tc dng t nh n nng: cht, mt c
ng, mt sinh sn, phn bo a dng,
pht trin chm, t bin.
-nh hng ca thi gian v tc dng ca tia X:
.Liu quang tuyn l tch s thi gian v cng

.Khi pht trin c lc TB cm th c lc khng

tia X
45

tC DNG SINH HC
-Cm th khc nhau ca cc thnh phn TB
.Nhn gp 20 ln nguyn sinh cht
.TT nguyn sinh hi phc , nhn nh h
ng n phn bo, thng tn NST gy
bin d
-Cm th khc nhau tu tng loi TB
.TB sinh sn cng mnh,tc dng ca quang
tuyn mnh
.Cc TB ang hot ng nhiu th cm
th tng ln( TB tuyn ang bi tit...) 46

tC DNG SINH HC
2. C ch tc dng ca tia X.
-Tc dng trc tip: b gy lin kt, chuyn i cu
trc
.Trc tip ln cc phn t quan trng: ADN,
cc c quan ca TB, mng TB
.Ph hu gy bin i th dch , gin tip
n ton thn
-Tc dng gin tip: ion ha
.Ion ho cc phn t cu to ln cht sng,
ion ho dung mi nht l nc.
.Nc chim 80% c th, 90-95% m non nn
47
ion ho n quan trong hn trc tip.

tC DNG SINH HC
Phn ly nc do tia x qua 4 thi k.
-Giai on vt l( <10-16s)
Curie(1901), ngi ta bit l bc x Ion
ho nc
H20-------------> H20+ + e- Giai on ho sinh( 10-12S)
To ra gc t do
H20 ---------> H+ + OHH2O + e- ------> H2O- ---------> H- + OH-

48

tC DNG SINH HC
-Giai on ho sinh(tip)
OH- kh xy mnh:
OH- + OH- ---------> H2O2
H- + H- --------------> H2
H- + O2 -------------->HO2
HO2+ HO2------------> H2O2+ O2
Phn t peroxide (H2O2), kh hydro (O2), Ozon (O3), cc
gc t do (OH-, H+) l cc tc nhn oxy ha bin i t
bo sng theo c ch gin tip
Nc oxy ng vai tr quan trng trong tc
dng sinh hc ca tia.
49

tC DNG SINH HC

Giai on ha hc ( trong vi giy)

Thnh phn ho hc t bo thay i do
cc gc t do v c cht.
Giai on sinh hc( vi gi, vi nm)
-Cc thay i ca TB:
-Bin i ADN:
.Cht
.Gy 1 hay hai cnh
Ngng, chm phn bo
.Thay i kt ni: cho,
-Bin i trong phn
.Sabo
cha cc sai st bng
50

tC DNG SINH HC
3.Cc loi tc dng sinh hc:
-Cc tc dng sinh hc
t ADN
T bo b cht
(do phn bo b
hng)
T chc b tn th
ng
Cc hu qu lu
di

t bin
(sa cha b sai lch)
Hu qu v di truyn v
NST
Hu qu di truyn
lu di
51

tC DNG SINH HC
3.Cc loi tc dng sinh hc:
- Cc tc dng sinh hc
+ Hiu ng tt nh: Hu qu cp tnh
Mc trm trng tng theo liu
Xc xut sy ra khng ph thuc liu chiu
+ Hiu ng ngu nhin: Tc dng lu di
Mc trm trng khng ph thuc vo liu
Xc xut sy ra th ph thuc vo liu theo quy lut
tuyn tnh
52

tC DNG SINH HC
Hu qu cp tnh.( khi chiu liu rt ln v nhanh nh
thm ho ht nhn)

-Liu ton thn t 3-5Sv

-Du hiu: 0-2 ngy: da, chng mt, Nn, bun nn
2 N- 2 T : hi phc bn ngoi
3ng-3t :chy mu, a chy,
st rng tc( cht khong
50%)
>8tun:
Hi phc ngi sng st
53

tC DNG SINH HC
Bng liu gy cht
Liu ton
thn
(Sv)
3-5

Tc hi gy
cht

Thi gian
chiu(ngy)

Tu xng

30-60

5-15

ngTH, phi

10-20

>15

H thn kinh

1-5

54

tC DNG SINH HC
Ngng liu gy tc hi.
C quan v hu qu do tia
x

Tng liu tng

ng liu chiu(Sv)

Tinh hon:
V sinh tm thi
V sinh vnh vin

0,15
3,5-6

Bung trng: v sinh

2,5 6

Thu tinh th
Vt m thu tinh th
c TTT

0,5 2
5.0

Tu xng: Suy gim TB tu

0,5
55

tC DNG SINH HC
Hu qu trn da BN sau mt liu chiu
Hu qu

Liu ( Sv) Thi

gian( tun)

Rng lng tc tm
thi

Rng lng vnh vin

Ban da

Vi gi

Kh da, bc vy

10

Bc vy m

15

Lot

20

Hoi t

18

10

Teo kh da

11

14

56

tC DNG SINH HC
Cc liu khi lm th thut trn bnh nhn
K thut

Thi gian
Liu
chiu(pht
)

TIPS

40

1.2

ERCP

60

1.8

140

18

Nt mch trong
TK

57

tC DNG SINH HC
Tc dng tch lu:
+ Khng c ngng liu xut hin cc bin
chng
Hu qu tng tc trc tip v gin tip
Dn n t bin, nhm lc NST
+ Bin chng xut hin sau thi gian im lng
di
( thi gian n)
Th tri: Ung th cho c nhn b chiu
.Bnh mu trng trong 5-7 nm, kt thc sau
20 nm
.Ung th; 30 nm
58
Xc sut gy ung th do chiu x: 0.005%/mSV

Mt s liu trong 10 thm khm xquang

thng thng
Loi
thm
khm

Tn th thut

Ch s liu
trung
bnh(mSv)

Phm vi
thay i

n
gin

Chp CS

1,8

0,4-1,4

Chp phi

0,02

0,01-1,3

Chp xng

0,15

0,01-0,5

Chp bng

0,98

0,12-9,9

Ct sng ngc

0,7

0,16-4,4

Tiu khung

1,0

0.09-5.7

3.5

1.4-35.1

Khung i
trng

3,0

0,6-24,4

Lu thng rut

6,9

2,9-33,6 59

Phc tp Chp UIV

Nguy c ung th cho c cuc i

cho cc khm Xquang/ triu ngi
Loi thm
khm

Gii hn trn

Gii hn di

Chp xng
Chp phi
Ct sng ngc
Ct sng tht
lng

2
0,7
15
30

7
2
40
100

Bng
Tiu khung
UIV
Khung i
trng

20
15
60
50

60
55
200
170

60

Nguy c vi phi v di truyn i vi thm

khm xquang

Khm xt

Liu
Kh nng b Ung th
TB(mGy bnh di
<15T
)
truyn

Chp bng
Chp rut non
Khung T
Chp UIV
Chp ct sng
Chp tiu
khung

2,6
16
2,8
3,2
3,2
1,7

CT bng
8
CT CSTL
2,4
CT tiu khung 25

6.2
3,9
6,7
7,7
7,6
4,0

x 10-5
x10-4
x 10-5
x 10-5
x 10-5
10-5

7.7 x 10-5
4,8 x10-4
8,4 x 10-5
9,6 x 10-5
9,5 x 10-5
5,1x 10-5

1.9 x 10-5
5,7 x 10-5
6.1 x10-4

2,4 x 10-4
7,1 x 10-5
61
-4
7.7 x10

III- AN TON BC X
- Qun l nh nc
- Cc bin php an ton bc x

62

Qun l Nh nc v an ton v kim

sot bc x
Chnh
ph

Quc hi

B Khc
YT, CA,
TBXH,H
QTM

V php ch

B KH&CN

Vin
NLNTVN

Thanh tra B

cc
ATBXHN

S KHCN

C s Bc x

63

m bo an ton i vi c s bc x

Hot ng
bnh thng

S c

Nhn s
Chnh sch
C s
vt cht

m bo an ton bc x cho:
1. Nhn vin bc x
2. Dn chng
3. Bnh nhn (C s y t)
64

Nhn s cn thit m bo ATBX

Ngi qun l c s bc x

Ngi ph trch
ATBX

Nhn vin bc x
65

C s vt cht ca mt khoa X quang chn

on
C s vt cht

Phng c

Trang thit b
bo h c nhn

Yu cu k thut
v thit b bc x

66

III- AN TON BC X
- Nhn vin bc x
- Bnh nhn
- Dn chng

67

III- AN TON BC X
3 Nguyn l chnh gim liu bc x ion ha trong dn chng:
- Nguyn l lun chng: nhng cng vic c lin quan n s
dng bc x ion ha ch c tin hnh khi no bc x
mang li li ch ln hn mc ri ro
- Hn ch mc liu: ngi qun l m bo phng tin y
, nhn vin tun th ni quy m bo liu nhn c
trong gii hn cho php ca c quan qun l nh nc v
ATBX
- Nguyn l ti u ha: gim liu chiu n mc hp l
(ALARA: As Low As Reasonable Achievable)
68

III- AN TON BC X
Nhn vin bc x
- Nhng yu t nh hng n liu bc x ca nhn vin
- Nhng dng c phc v an ton
- Mt s quy tc m bo an ton bc x

69

III- AN TON BC X
Nhn vin bc x

70

Bo v tia X i vi thy thuc

Yu cu che chn vi c s chn on xquang
Din tch phng: ti thiu 12m2
C n cnh bo
Tng:

-C s thit b c nh: 1mm ch 100kVp

. Mt lp gch rn xy va
. Hai lp gch thng
. Ch tm 15kg/m2( lt gi ln nhau)
. Hai lp va baryt dy 16mm( 2x 16) (4,5 xi + 1 ba
- Chp v: che tng ng 0,3 mm ch 30kVp
- Chp rng: 0,5mm ch -100kVp
71

Bo v tia X i vi thy thuc

Yu cu che chn vi c s chn on xquang

+Bnh phong bo v.
- Ch mt 15kg/cm2( dy 1,2mm) hay tng
nu khong cch <2m th dy hn
- Tm ch c hai mt ( kp tht) gi nhau
- Bnh phong cao ti trn >2m, rng >90cm
- Ca s knh ch dy nh ch, rng >30 x 30cm( d
=1,5mm ch)
- Chp v; bnh phong ti thiu 3mm ch 30kVp

72

Bo v tia X i vi thy thuc

Yu cu che chn vi c s chn on xquang
-Ca ra vo:chn
ch tng ng 10kg/m2
vo:

-Sn v trn: 150mm b tng, CT b sung th

-Hp gi catxet, ca s chuyn phim: ch tm

73

Vt liu che chn vi chm tia

100kVp
Vt liu

Dy (mm) Tng
ng
ch(mm)

Xuyn
qua(%)

B tng(rn)

150

1,9

0,06

B tng c kh

150

0,5

Gch

115

1.1

0,4

Tm
ch(15kg/m2)

1.2

1.2

0.3

Va Barit

32

0,5

thch cao

26

0,2

20

Knh ch

1,5

0,15

Acrylic ch

22

0,5

Thu tinh tm

48

0,35

74

M BO AN TON BC X TRONG
X-QUANG TNG SNG TRUYN HNH

75

Nhng thnh phn bc x trong

X-quang chn on
C 1000 photon tip cn n bnh

Bng pht

nhn th khong 100-200 photon b

tn x, khong 20 photon n c
detector (to nh), s cn li (880780) th b hp th.

Tn x cng tun theo nh lut:

gim theo bnh phng khong
cch, do vy tng khong cch ti
bnh nhn s m bo an ton
hn.
Trong X-quang, tn x ch yu
hng v pha ngun pht
76

Nhng yu t nh hng n liu

bc x ca nhn vin X-quang

Ngun bc x ch yu
i vi nhn vin Xquang l t bnh nhn
(bc x do tn x).
Tn x l mt trng bc
x khng ng nht
quanh bnh nhn.
Sut liu xung quanh
bnh nhn l tp hp ca
hng lot cc yu t.
l.

77

 l:

Chiu cao ca nhn vin

V tr ca nhn vin ng quanh bnh nhn
Th tch ca bnh nhn
V tr ca ng pht tia
kVp, mAs
C/khng s dng cc phng tin
bo h v m bo ATBX (o, knh
v.v)

78

Sut liu tn x n nhn vin X-quang ph thuc vo

gc tn x
Sut liu ph thuc vo gc tn x
100 kV

0.9 mGy/h
0.6 mGy/h

11x11 cm

0.3 mGy/h

Cch bnh nhn 1 m

Chiu dy BN=18 cm

Sut liu tn x
nhng vng gn
v tr chm tia
bn vo bnh
nhn s cao hn
so vi cc vng
khc!
79

Sut liu tn x n nhn vin X-quang

ph thuc vo trng x

11x11 cm

100 kV
1 mA

17x17 cm

0.8 mGy/h

1.3 mGy/h

0.6 mGy/h

1.1 mGy/h

0.3 mGy/h

0.7 mGy/h

Sut liu tn
x cng cao
khi trng x
cng ln

Cch bnh nhn 1 m

Bnh nhn dy 18 cm

80

Sut liu tn x n nhn vin X-quang

ph thuc vo khong cch n bnh nhn

100 kV
1 mA

11x11 cm

mGy/h at 0.5m

mGy/h at 1m

3,2

0,8

2,4
1,2

0,6
0,3

Sut liu tn
x s gim i
nu nhn vin
X-quang ng
xa bnh nhn

81

Sut liu tn x n mt nhn vin X-quang

ph thuc vo v tr ng pht tia
CU HNH
TT NHT

B I.I TRN

NG PHT TIA
DI
GIM C 3
LN HOC HN
NG PHT TIA
TRN
SO VI
TRNG HP

B I.I DI

ng pht tia
nm bn di
ging
bnh
nhn lm gim
sut liu n
thy tinh th
nhn vin Xquang
82

Sut liu ph thuc vo v tr ng pht tia

ng pht tia
mGy/h
100 kV
1m

2.2 (100%)
2.0 (91%)

20x20 cm

1.3 (59%)

1 Gy/h
(17mGy/min)

mGy/h
1.2 (55%)

1.2 (55%)

KHONG CCH N BNH NHN L 1 M

1 Gy/h

1.2 (55%)

(17 mGy/min)
20x20 cm

1.3 (59%)
2.2 (100%)

100 kV
1m

KHONG CCH N BNH NHN L 1 M

ng pht tia

83

Sut liu tn x n nhn vin

ph thuc vo v tr ng bn my

Liu tn x s
cao hn pha
ng pht tia

84

Phn b liu xung quanh cnh tay di ng ch C

Cc gi tr s
c n v l
mGy/pht

B tng sng

1,2

BN
3

12
ng pht tia
100 cm

50 cm
Scale

85

QUN O V CC DNG C BO V

Tp d ch
Gng tay tng ng
ch
Che chn tuyn gip
Knh bo v mt

86

CC PHNG TIN M BO AN TON

C knh che mt
C bnh phong

C mn che

C ym che c

87

c trang b liu k c nhn

Nhn
vin
bc x cn
c trang b
nhiu loi liu
k c nhn

88

Nhng nguy c gy liu cao cho

nhn vin bc x trong X-quang
VN LIN QUAN
N MY

KCH THC PHNG

DY LP CHE CHN
V TR NG PHT TIA

VN LIN QUAN
N CHUYN GIA

KHONG CCH V
V TR TNG I
CA NHN VIN N
BNH NHN
89

Bo v tia X i vi thy thuc

Nguyn tc c bn
+Ch BN b chiu bi chm hu ch, khng thm
khm nhiu BN trong 1 phng tr khi c ngn tr
+Ngi khng phn s khng trong phng khi thm
trong phng u phi che chn
+Che chn kim ch c bc x tim tng vi nh
liu bc x khng > 10% gii hn liu hiu dng( v
dn 0,5mSv/nm)
+ Khong cch cng xa cng tt, thy thuc v m

90

MT S NGUYN TC VNG M BO
AN TON CHO NHN VIN TRONG X-QUANG TSTH

Gi b I.I st vi bnh nhn,

ng pht tia cch bnh nhn khong cch
cc i,
eo tp d phng h v phi bit ch no c
tn x cao nht,
Gi khong cch cng xa thit b cng tt, nu
c th c.

91

 Cc thit b dng kim sot liu chiu

ngoi gm:
Liu k nhit pht quang
Liu k phim
Liu k in t
Liu k phi c eo trc ngc hoc tht

lng
Liu k phi c nh gi ba thng mt ln .

92

Personal dosimetry

93

Mt vi loi liu k cc nhn

thng c s dng

film

Nhit pht quang (TLD)

Liu k in t

94

Liu k phim

Pht hin beta, gamma, X Ray

95

TLDs

Ton thn

B phn
96

 nh gi liu l mt yu t quan trng trong

bo v bc x
Liu k c nhn phi c eo trong ton b
thi gian lm vic ca nhn vin bc x
Khng tin hnh nh gi thng xuyn liu k
c nhn c th dn n tnh trng mt thng tin
v liu.
Ngi c cp php phi m bo lu li ton
b cc thng tin b tht lc.
97

eo liu k cc nhn trong

trng hp mc tp d ch (I)
Liu k cc nhn phi eo bn trong tp d ch
Cc b phn khc ca c th khng c che chn
c th nhn liu cao hn
Mt liu k c nhn eo bn trong tp d ch c th
i din cho hu ht cc trng hp
Trong trng hp nhn vin lm vic trong mi
trung bc x c sut liu ln (X quang chiu chn
on) ngi ph trch ATBX c th f ngh nhn
vin BX eo thm mt liu k bn ngoi tp d ch
nh gi
98

nh gi liu c nhn trong mt

vi trng hp c bit
Trong trng hp mt liu k c nhn th liu ca
nhn vin bc x c th nh gi qua:
Liu gn nht trong qu kh,
Liu ca cc nhn vin khc cng lm vic trong mi
trng
Liu khu vc

Cc thit b kim sot liu c nhn cn c kim

chun
Cc c s cung cp dch v liu k c nhn cn
phi c s cho php bi c quan qun l nh
nc v mt ATBX

99

Kim sot liu khu vc (I)

C s X quang y t phi tin hnh v duy tr
o nh gi khu vc lm vic vi:
Tt c cc thit b o kim tra phi c kim
chun bi cc c s dch v c u quyn
Phi o nh gi ngay sau khi lp t thit b
mi, tin hnh sa cha bo dng hay thay
i kt cu che chn ca phng t thit b

100

o nh gi sut liu ti v tr lm
vic (II)
Hng nm phi tin hnh o nh gi li
sut liu ti v tr lm vic

101

Kim sot bc x i vi nhn vin

Theo di liu cc nhn:

-Mi c nhn ch c 1 liu k eo ngoi hay tron

nu bn trong( liu ln hn 2-10 ln liu hiu dn
-Trong lc pht tia( can thip)
.Kim tra trong phng, mc lm vic
.Thi gian thm khm mt k thut
.o ng ng liu o phantom nh gi mc
ca tng k thut
-Phn tch kt qu nh k, lu, da vo liu m
bo v an ton, nht l khi c thit b mi

102

Kim sot bc x i vi nhn vin

Chu k kim tra liu c nhn cho nhn vin

Loi thm khm Ni cn kim tra

chu k
kim tra
(tun)

Chp thng th
ng

Trn ngc tri

Chiu

Trn ngc tri,

u, tay

Can thip

Trn ngc tri,

u, tay

Chiu di ng

Trn ngc tri,

u, tay

103

Kim sot bc x i vi nhn vin

Cc phng din qun l.

+Lu gi cc bin bn kim tra liu, phn tch tn

bc x c s 1 nm ln:
.Th tc an ton bc x
.Xc nh th tc KT cn thay i khng( ko d
chu k kim tra)
.Kim tra gii hn liu c b vt khng
.Thng tin v bn cht cng vic tng c nhn
.Nu lm nhiu c s: ghi ngy thng v mc li
+C s ngng hot ng: lu gi chuyn cho c qu
c quan thm quyn

104

Kim sot bc x i vi nhn vin

Cc phng din qun l.
+ Bin bn o liu cc nhn c gi n 75 tui,
30 nm
sau khi ngng tip xc bc x
+ Hn liu hiu dng trung bnh trong 5 nm lin
tip cho
chiu x ngh nghip 20mSv/nm, khng nm no
qu 50mSv
+ Liu tng ng trong 1 nm vi thy TT khng qu
150mSV
+ Liu tng ng trong 1 nm i vi chn tay hoc da khng
qu 500 mSV
105
+ Khi c thai: b tr vic khc thai khng b

Bo v bnh nhn
Bo v BN theo nguyn tc

+Xem xt v bin gii vic chiu x

+ Ti u ho cc th tc la chn
-xt k l do chp XQ, LS m t k BS CHA
la chn phng phaps C thch hp
-Khng ch nh XQ khi bn khon
-Khng coi chp XQ l php th thm d
-Chiu chp phi trc m khng cn thit
+Ch nh c cn nhc nn cn ch :
-nh gi li ch ca chiu chp
-Xem xt c phng php CHA khng chiu x vn
-Tm C c xem c cn chp mi khng
106

Bo v bnh nhn
Bo v BN theo nguyn tc

+ Cc ch nh khng c ph duyt
-Chiu chp phi khi nhn vic mi
-T ng chiu chp phi cho BN mi nhp vin
-Chiu chp li khi thay i BS iu tr m khng
-Chiu chp XQ pht hin trm
-Sng lc bng XQ tr khi c chng c dch t
+ Ti u ho trong chn on XQ: gim liu thp nh
kt qu cao nht
+nh gi liu BN:l quan trng nh gi liu c
cng ng

107

Bo v bnh nhn
Cc phng php bo v bnh nhn
+Cc tnh cht ca chm bc x:
-Tia X nng lng cao hn
m xuyn nhiu hn chm nng lng thp.
-Liu b mt chm nng lng cao thp hn
chm NL thp
-Tng m xuyn:
.Dng sng: my 1 pha thnh 3 pha, cao tn
.Phin lc: thm lc tia mm
.Cao th ca bng: tng KV
+ Gii hn kch thc chm tia: trng tia thy trn
phim
+ Gim suy gim gia BN v b phn ghi
108
hnh: ging BN,

Bo v bnh nhn
Cc phng php bo v bnh nhn
+Khng ch bc x tn x: dng li tng liu BN
ln ti 5 ln, ch dng khi cn thit
+Khong cch tiu im ti da: khong cch
tng mt chm tia gim din tch tng, bc
x BN gim) tu thuc thm khm)
+K thut chn on:chn thng s thch
hp, khong cch ti a, khong cch phim-BN
ti thiu
+Che chn:
-Cc vng sinh dc ngi tr
-B tr gii hn chm tia
-Bo v h tr thch hp: vng bung trng, SD
cc kch thc
109

Bo v bnh nhn
Cc phng php bo v bnh nhn
+ Bo m cht lng v kim tra cht lng
-Kim tra nh k phim loi cht lng km,
phn tch tm nguyn nhn nng cao
cht lng
-nh gi cht lng: so snh nh c vi mi c
cht lng tng t
-Kim tra cht lng bng BS trong v ngoi
khoa
-Kim tra kh nng hin th cc t chc gii
phu theo tiu chun th gii
-Kim tra kh nng pht hin chi tit tng
phn
110
-Phn tch cc phim chp li tm nguyn

C cu thnh phn tng liu bc x

trong dn chng

Tng liu bc x trung bnh: 2.4-2.7 mSv/nm. ngi

111

C cu thnh phn tng liu bc x

trong dn chng
Chiu trong:
- Rn-22 trong khng kh vo c th qua ng h hp, tiu
ha sau :
+ o thi ra bn ngoi
+ Tch t trong ph nang
Chiu ngoi:
- Ngun phng x nm ngoi c th
- Che chn hoc ng xa s hn ch nguy him
Chiu trong nguy him hn chiu ngoi v khng th che chn
112

Gii hn liu
i vi chiu x trong dn chng
- Liu hiu dng ton thn ko vt qu 1 mSv
- Trong trng hp c bit c th tng ln 5mSv
trong 1 nm ring l, nhng trung bnh cho 5 nm
lin tc ko vt qu 1mSv/nm
- Liu tng ng trong 1 nm vi thy TT khng
qu 15mSv
- Liu tng ng trong 1 nm vi chn hoc tay
khng qu 50mSv
113

Kim sot liu

NV

o to

Kim x
C nhn

Dn chng

Trang thit b
bo h lao ng

Kim x MT

Bin php
hnh chnh
114

Thank you!

115