30 Ağustos Hatiralari

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
30 AUSTOS
HATIRALARI
Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.
Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Austos 2000
MUSTAFA KEMAL, FEVZ AKMAK,
SALH BOZOK, MUZAFFER KILI,
CEVAT ABBAS GRER
30 AUSTOS
HATIRALARI
C
ATATRK 30 AUSTOS ZAFERNN KISA BR HKYESN YAPIYOR

''...Gelen raporlar tetkik edince kat'iyyetle hkmettik ki, Trk'n hakik
hals gnei 30 Austos sabah ufuktan btn a'aasiyle tul edecekti!''
(30 Austos 1924'de, Dumlupnar'da Mehul Asker bidesinin esas vaz'
merasimi Atatrk'n huzurlar ile yaplm, merasimde hkmet ve Ordu
erkn, asker kt'alar ve on binlerce halk hazr bulunmutu. Erkn-
Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paann (Mareal akmak) Bakumandanlk
Harbinin asker safhalarn anlatan nutkundan sonra, Gazi Mustafa Kemal
krsye gemitir. Atatrk, zaferin ksa bir hikyesini yaptktan sonra
onun siyas ehemmiyeti ve neticesi zerinde durmutur. Bu zafer, ayaklanan
bir milletin ilk hedefi idi. Bundan sonraki hedefler ne olacaktr? Atatrk
onlar anlatm ve szlerini Trk genliini muhatap yaparak bitirmitir.
imdi Atatrk' dinleyelim:
Efendiler,
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa Hazretlerinin verdii kymetli
izahatla burada hazr olanlar ''Afyonkarahisar-Dumlupnar'' Meydan
Muharebesinin ve neticei katiye veren 30 Austos Muharebesinin sureti
cereyan hakknda bir fikri icmal edinmilerdir. Be gn bilfasla geceli
gndzl devam eden en byk meydan muharebesinin mahiyeti hakikyesi bugn
verilen tafsilttan ziyade, yarn tarihin hkmleri, erbab tetebbuun
tetkik ve muhakemeleri okunduu zaman daha bariz, daha umull bir surette
anlalacaktr. Beni, milletim, Trk Milleti, emniyet ve itimadna lyk
grerek bu harektn banda bulundurdu. Bu vazife ve memuriyetimin mesut
htrasn milletime kar daima en derin minnettarlkla mtehasss olarak
haz ile, iftihar ile muhafaza ediyorum. Vazifelerini milletin arzuyu
vicdansine, ihtiyac hakiksine, yalnz onun iradei liyesine tevfikan
yapm olanlara mahsus bir istirahati vicdan ile, bugn muvacehenizde
bulunurken hissettiim bahtiyarl ifade edemem.
30 Austos gn saat 2 de...
Efendiler, tpk bugn gibi 1922 senesi Austosunun otuzuncu gn saat
ikide, imdi hep beraber bulunduumuz bu noktaya gelmitim. Bu zerinde
bulunduunuz srtlarda, kahraman Onbirinci Frkamz, u karki tepelerde
muharebeye mecbur edilen dman kuvay asliyesine taarruz iin yaylarak
ilerlemekte bulunuyordu. u grdmz al ky alevler ve dumanlar iinde

yanyordu. Beni buraya kadar getiren sikn ne olduunu izah iin

hatrladm bir iki noktay burada tekrar edeceim.
29/30 austos gecesi sabaha kar Garp Cephesi Harekt ubesi Mdr Tevfik
Bey (1), bermutad o saate kadar muhtelif kararghlardan ve her taraftan
gelen raporlara gre harita zerinden tesbit ve iaret ettii vaziyeti
umumiyeyi Cephe Kumandan smet Paaya gstermi ve o da derhal ''Paaya
gster'' emriyle Tevfik Beyi yanma gndermiti. Karahisar'da Belediye
dairesinde bana tahsis olunan odada yatmakta idim. Beni uyandran Tevfik
Beyin gsterdii haritaya baktm. Hemen yataktan frladm.
Ordularmz dman sarmt
Arkadalar, haritada grdm ey u idi, ki ordularmz dman kuvayi
mhimmesini imdiden, cenuptan, garptan ihataya msait bir vaziyet alm
bulunuyorlard. u halde tasavvur ettiimiz ve azam netayi temin
edeceini mit eylediimiz vaziyetler tahakkuk ediyordu.
''- Derhal Fevzi ve smet paalar arnz!'' dedim. mz toplandk,
vaziyeti bir daha mtlea ettik ve katiyetle hkmettik ki, Trk'n hakik
hals gnei 30 Austos sabah ufuktan btn aaasiyla tul edecektir. Bu
karara gre ordulara yeni emir ve tlimat yazld (saat 6,30 evvelde).
Fakat vaziyet o kadar mhim, o kadar sr'at ve iddet talep ediyordu ki, bu
tahrir emirlerle iktifa etmek muvafk ihtiyat olamazd. Onun iin Fevzi
Paa Hazretlerinden, bizzat Altnba ve cenubundan hareket eden kinci
Ordumuzun ve bunun daha garbnda bulunan Svari Kolordumuzun nezdine
giderek tasavvurumuza gre harekt tanzim buyurmasn kendilerine rica
ettim.
Birinci Ordu kararghnda
Drdnc kolordusu ile istihdaf ettiimiz dman ksm kllisini cenuptan
takibeden Birinci Ordu Kararghna da ben bizzat gidecektim. smet Paann
kararghta kalp vaziyeti umumiyeyi idare etmesini mnasip grdm. Fevzi
Paa Hazretleri imale hareket ederken, ben de otomobille imendifer
gzerghn tkiben garba hareket ettim. Akaar'da Birinci Ordu
Kararghna saat 9'dan evvel idi ki vsl olmutum. Ordu kumandanna bir
taraftan cephenin tahrir emri tevdi olunurken, ben de kendisine ifahen
vaziyeti izah ettim ve Drdnc Kolordunun tekmil frkalariyle ve srat ve
iddetle ite bu kyn, al kynn garbndaki dman ksm kllisini ihata
edecek surette muharebeye mecbur etmesini emrettim. Ve ilve ettim ki:
''- Dman ordusu behemehal imha olunacaktr.'' Ordu Kumandan benim
yanmda telefonla Kolordu Komutan Kemlettin Sami Paay buldu. Benim
oraya geldiimi ve emrimin ne olduunu tebli etti. Bir mddet bu
kararghta kaldm. Mtemadiyen gelen muhtelif rtbedeki esir zabitanla
grtm. Bunlardan biri erknharp zabiti idi. Zavall verdii malmat
meyannda istemeyerek Bakumandan vazifesini alan General Trikopis'in ve
kinci Kolordu Kumandan General Digenis'in de bizim evirmek istediimiz
emberin iinde bulunduunu ifade etmi oldu. Derhal yanmda bulunan Ordu
Kumandanna:
''- Kemalettin Paay bulunuz. Bizzat Trikopis'le beraber btn dman
generallerini behemehal esir etmesini syleyiniz'' dedim. Bu emir derkab
telefonla tebli olundu. Zavall esir zabit benim bu emrimi iitir iitmez
ikram ettiim ay iemieyerek byk bir baygnlk geirdi. Daha fazla bu
ordu kararghnda kalamazdm. Muharebe vaziyetini gzmle grmek benim iin
mukavemetsiz bir ihtiya oldu. Ordu Kumandann da beraber alarak Drdnc
Kolordu Kumandannn tarassut iin bulunduu u istikametteki bir tepeye
geldik (Arpalk civarnda).
Daha ileriye, ate yerine...
al ky garbnda ve imalinde patlayan toplarn tarrakalarn iitiyordum.
Oradan vaziyeti drbn ile tetkike uramak bana skntl geldi. Daha

ileriye, ate yerine gitmek iin kat' bir lzum ve ihtiya hissediyordum,
ve bu noktay, imdi zerinde bulunduumuz bu tepeyi gsterdim. Oraya
gitmek lzmdr ve buyurun gidelim dedim. Otomobillere atladk, bu tepeye
gelen yola dahil olduk. Arasra gzerghmzn soluna dman mermileri
dyordu. Drdnc Kolordunun frkalar arktan garba gzerghmz
katederek seri hatvelerle ilerliyorlard. Biraz evvel dediim gibi saat
ikide uraya km bulunuyorduk.
Dman kuvvetlerini gndz gzyle tamamen ihata etmek ve dmann
muannidane mdafaa ettii muharebe mevzilerine sng hcumlaryla dahil
olarak neticei kat'iye almak elzemdi. Bunun iin btn ktaatn azam
fedakrlkla ilerlemesini ve btn bataryalarmzn, hatt mesturiyete
bakmakszn, ate mevzilerine girip dman mevzilerini sarsmasn
istiyordum. Yanmdaki kumandanlar bu noktay nazarlarm anlar anlamaz
derhal ve en asab bir suretle faaliyete getiler. Maatteessf imdi ismini
hatrlayamadm, yanmda bulunan bir svar zabitine birka kelime not
ettirerek dman mevzilerini imlden saran ikinci orduya gnderdim. Ve
ifahen burada benden iittiklerini onlara da sylemesini emrettim. Bu
zabit vazifesini yapm ve birka saat sonra tekrar yanma gelerek malmat
da vermiti.
Onbirinci Frkann kahraman kumandan Dervi Bey bizzat ileriye atlarak
btn kuvvetiyle dman meziine ilerliyordu. Kolordu Kumandan Kemlettin
Paa, cenuptan ve garptan dmana saldrd dier frkalarna yeniden
yeniye tedit ve tesrii harekt iin emirlerini isal ediyordu. kinci
Ordunun Onaltnc ve Altmbeinci frkalar dmanla cidd muharebeye
giriiyorlar, dier frkalar da ihata dairesini darlatryorlard.
Bunlar gryordum. Suvari Kolumuzun daha garptan dmann arkasn kesmek
zere bulunduunu bana haber getiren suvari zabiti sylemiti.
Ateli, kanl, lml bir kyamet kopmak zere
idi
Arkadalar! Saat ilerledike gzlerimin nnde inkiaf eden manzara u idi:

Dman bakumandannn u karki tepede son gayretiyle rpndn
gryor gibiydim. Btn dman mevzilerinde byk bir heyecan ve helecan
vard. Artk toplarnn, tfeklerinin ve mitralyzlerinin atelerinde sanki
ldrc hassa kalmamt. Bu ovadan, imalden ve cenuptan birbirini
velyeden avc hatlarmzn, gurubu yaklaan gnein son uaatiyle parlayan
sngleri her an daha ileride grlyordu. Dman mevaziini saran bir daire
zerinde mevzi alm olan bataryalarmzn faslasz ve amansz ateleri
dman mevziini, iinde barnlmaz bir cehennem haline getiriyordu. Gne
maribe yaklatka ateli, kanl ve lml bir kyametin kopmak zere
olduu btn ruhlarda hissolunuyordu.
Biran nce cihanda byk bir inhidam olacakt. Ve beklediimiz hals
gneinin tul edebilmesi iin bu inhidam lzmd. Zulmetler iinde bu
inhidam vuku bulmal idi. Hakikaten semann karard bir dakikada Trk
sngleri dman dolu o srtlara hcm ettiler. Artk karmda bir ordu,
bir kuvvet kalmamt. Kmilen mahvolmu perian bir bakiyetssyuf kitlesi
bulunuyordu. Kendilerinin dedii gibi prhavf ve lerzn, bekil bir kitle,
acaip bir halita halinde firar iin frce aryordu. Artk gecenin koyulaan
zulmeti neticeyi gzle grmek iin gnein tekrar arktan tuluna intizar
zarur klyordu.
31 Austos sabah manzara
Efendiler, ertesi gn tekrar bu muharebe meydann dolatm zaman,
ordumuzun ihraz ettii zaferin azameti ve buna makabil hasm ordunun duar
edildii falketin dehetini beni ok mtehassis etti. O karki srtlarn
gerisindeki btn vdiler, dereler, btn mahfuz ve mestur yerler
braklm toplarla, otomobillerle ve namtenahi tehizat ve malzeme ile ve
btn bu metruktn aralarnda ynlar tekil eden llerler, toplanp
kararghlarmza sevkolunmakta, bulunan sr sr esir kafileleri hakikaten
bir maheri andryordu. Bu dar ate ve savlet emberinden bugn iin

kurtulabilenler birka bin kiilik bakiyetssyuftan ibaret idi. Fakat

onlar da daha byk Trk emberi iinde kmaya muvaffak olamayarak
balarnda Bakumandanlar bulunduu halde beyaz bayrak ekmeye mecbur
olmulard.
Artk durmadan zmir'e yryecektik
Efendiler, Austosun otuz birinci gn takriben zevalde idi ki, yine bu al
kynde, ykk bir evin avlusu iinde smet Paa ve Fevzi Paa ile
bulutuk. Krk kan arabalarnn deme ve oklarna ilierek bundan
sonraki vaziyeti mtala ettik. Kazandmz meydan muharebesinin btn
seferi hitama erdirebilecek bir azamet ve ehemmiyette olduundan ittifak
ettik. imdi Bursa istikametinde ekilen dman kuvvetlerini mahvetmekle
beraber btn orduyu asl ile bilaram zmir'e yryecektik.
Meydan muharebesi milletlerin arpmas demektir
Efendiler, bugnden sonra zmir'de ''Akdeniz''i, Mudanya'da ''Marmara''y
grmek iin 8-9 gnlk bir zaman kfi gelmitir. Fakat hatrlatmalym ki,
bugn, bu zerinde bulunduumuz tepeye, bu yank al kyne gelebilmek iin
yalnz Sakarya'dan itibaren sarfettiimiz zaman tam bir senedir. Fakat bu
tesbit ettiimiz zaferi ihzar edebilmek iin bir seneyi ok bulmazsnz
zannederim. nk efendiler, harp, muharebe, nihayet meydan muharabesi
yalnz kar karya gelen iki ordunu arpmas deildir. Milletlerin
arpmasdr. Meydan muharebesi milletlerin btn mevcudiyetleriyle, ilim
ve fen sahasndaki seviyeleriyle, ahlklaryla harslaryla hlsa btn
madd ve manev kudret ve faziletleriyle ve her trl vastalaryla
arpt bir imtihan sahasdr. Bu sahada, arpan milletlerin hakiki
kuvvet ve kymetleri llr. Netice yalnz kuvveti cismaniyenin deil,
btn kuvvetlerin, bilhassa ahlk ve hars kuvvetin tefevvukunu mertebei
sbuta vardrr. Bu sebeple meydan muharebesinde yenilen taraf millete ve
memlekete, btn mevcudiyeti maddiye ve maneviyesiyle malp edilmi
saylr. Byle bir kibetin ne kadar fec olabileceini tahmin edersiniz.
Mahv izmihll yalnz cidal sahasnda bulunan orduya mnhasr kalmaz. Asl
ordunun mensup olduu millet feci kbetlere urar. Tarih, balarndaki
tacidarlarn, hars politikaclarn birtakm hayal emellerle, vastas
mevkiine den mstevli ordularn, mstevli milletlerin urad bu nevi
fec kibetlerle malmldir.
Efendiler, Trk vatannn fethetmek fikrini, Trk' esir etmek haylini
umum, maaer bir fikir haline koymaya alanlarn da lyk olduklar
kibetten kurtulamam olduklarn gzlerimizle grdk.
Efendiler, kendilerine bir milletin talihi tevdi olunan adamlar, milletin
kuvvet ve kudretini yalnz ve ancak yine milletin hakik ve kabili istihsl
menfaatlar yolunda kullanmakla mkkellef olduklarn bir an hatrladan
karmamaldrlar. Bu adamlar dnmelidirler ki, bir memleketi zabt ve
igal etmek o memleketlerin sahiplerine hkim olmak iin kfi deildir. Bir
milletin ruhu zaptolunmadka, bir milletin azim ve iradesi krlmadka, o
millete hkim olmann imkn yoktur. Halbuki, asrlarn mevldu olan bir
ruhu milliye, kavi ve daim bir iaredi milliyeye hibir kuvvet mukavemet
edemez.
Mahkm olmak istemeyen bir milleti, taht esaretinde tutmaya muktedir
olacak kadar kuvvetli mstebitler artk bu dnya yznde kalmamtr. Trk
milleti son mcadeltiyle, bilhassa burada ihraz ettii zaferle, izhar
ettii azim ve irade ile malm olan bu hak'ayik bir defa daha sinei tarihe
elik kalemle hkketmi bulunuyor.
Trk tarihinin dnm noktas
Efendiler, Afyonkarahisar - Dumlupnar Meydan Muharebesi ve onun son
safhas olan bu 30 Austos Muharebesi Trk tarihinin en mhim bir dnm
noktasn tekil eder. Tarihi millmiz ok byk ve ok parlak zaferlerle

doludur. Fakat Trk milletinin burada ihraz ettii zafer kadar neticei
kat'iyeli ve btn tarihe, yalnz bizim tarihimize deil, cihan tarihine
yeni cereyan vermekte kat'i tesirli bir meydan muharebesi hatrlamyorum.
Hi phe etmemelidir ki, yeni Trk Devletinin, gen Trk Cumhuriyetinin
temeli burada tarsin olundu. Hayat ebediyesi burada tetvi olundu. Bu
sahada akan Trk kanlar, bu semada pervaz eden ehit ruhlar devlet ve
Cumhuriyetimizin ebed muhafzlardr. Burada esasn vzettiimiz ''ehit
Asker'' bidesi ite o ruhlar, o ruhlarla beraber gazi arkadalarn,
fedakr ve kahraman Trk milletini temsil edecektir. Bu bide, Trk
vatanna gz dikeceklere Trk'n 30 Austos gnndeki ateini, sngsn,
savletini, kudret ve iradesindeki iddeti hatrlatacaktr.
Efendiler, bu muazzam zaferin muhtelif milleri fevkinde en mhimi ve
aslsi Trk milletinin bilkaydart hkimiyetini eline alm olmasdr. Bu
hdisenin tarihimizde ve btn cihanda ne byk, ne feyizli bir inkilp
olduunu izaha lzum grmem. Milletimizin uzun asrlardanberi hanlar,
hakanlar, sultanlar, halifeler elinde, onlarn tahakkm ve istibdad
altnda ne kadar ezildiini, onlarn hrslarn temin yolunda ne kadar
byk felketlere ve zararlara uradn dnrsek, milletimizin
hkimiyetini eline alm olmas hdisesinin btn azamet ve ehemmiyeti
nazarlarmzda tecelli eder. Geri byk zaferin ferdasna kadar
stanbul'da halife ve sultan nam altnda bir ahs ve onun igal ettii
hilfet ve saltanat nvaniyle bir makam vard. Fakat bu zaferden sonra
millet o makamlar ve o makam sahiplerini lyk olduu kbete isal etti.
Mill hkimiyet yle bir nur'dur ki...
Efendiler, hkimiyeti milliye yle bir nurdur ki, onun karsnda zincirler
erir, ta ve tahtlar yanar, mahvolur. Milletlerin esareti zerine kurulmu
messeseler her tarafta yklmaya mahkmdurlar. Avrupa'nn ortasndan t
ark'n br ucundaki binlerce senelik memleketlere bakacak olursak,
Osmanl mparatorluunun istihkak ettii talihi daha gzel anlayabiliriz.
Arkadalar, saraylarn iinde Trkten gayri unsurlara istinat ederek,
dmanlarla ittifak ederek Anadolu'nun, Trkln aleyhine yryen rm
glge adamlarnn Trk vatanndan tard, dmanlarn denize dklmesinden
daha rehakr bir harekettir. Trk milletini mbrek vediai ecdat olan bu
topraklarda tam mnasyla efendi olarak yaamas ancak o fuzul bmna
olduktan baka, mevcudiyetleri mahz zarar ve felkket olan makamlarn
bertaraf edilmesiyle mmkn olabilirdi.
Efendiler, onlar yznden Trk vatannn ve Trk milletinin geirdii
kederleri, elemleri hissetmemi bir ferdimiz yoktur. Bu kadar matemler ve
felketler geirdikten sonra elbette Trk renmitir ki, vatan yeniden
yapmak ve orada mesut ve hr yaayabilmek iin behemehal hkimiyetine sahip
olmak ve Cumhuriyet bayra altnda btn evltlarn toplu ve dikkatli
bulundurmak lzmdr. Efendiler, asrlardan beri inleyerek feryad eden,
fakat mstebitlerin, mufillerin, cahillerin vucuda getirdikleri mnialarla
canhra sedasn milletin kulana isma edemeyen zavall vatan, bugn
diyor ki, can kulanz harap olmu, sinesinde en derin straplar duymu
valdenizin samim hitabna daima ak bulundurunuz. Efendiler, Asya'da,
Avrupa'da, Afrika'da hkmran olmak kudret ve kabiliyetini gstermi olan
ecdadmz vaktinde bu seday iitmekten menedilmemi olsalard, Trk
camiasnn, Trk mefkresinin, Trk menafiinin mahfuz ve feyizdar olaca
ana vatan bugnk ekli harabisinde mi tevars ederdik? Efendiler, artk
vatan imar istiyor, zenginlik ve refah istiyor. lim ve marifet, yksek
medeniyet, hr fikir ve hr zihniyet istiyor. eref, namus, isktikll,
hakik varlk, vatann bu taleplerini tamamen ve serian yerine getirmek
iin esasl ve ciddi bir suratte almay emreder.
Efendiler, asrlardanberi Trkilye'yi idare edenler ok eyler
dnmlerdir; fakat yalnz bir eyi dnmemilerdir: Trkiye'yi. Bu
dncesizlik yznden Trk vatannn, Trk milletinin duar olduu
zararlar ancak bir tarzda telfi edebiliriz: O da artk Trkiye'de

Trkiye'den baka bir ey dnmemek. Ancak bu zihniyetle hareket ederek

her trl selmet ve saadet hedeflerine vasl olabiliriz.
Bu zafer, hkimiyeti eline alan milletin ilk hedefi idi!
Efendiler, bizim milletimiz vatan iin, hrriyeti ve hkimiyeti iin
fedakr bir halktr; bunu isbat etti. Milletimiz yapt inklbatn
kskan mdafiidir de. Benliinde bu faziletler yerlemi bir milleti,
yrmekte olduu doru yoldan, hi kimse, hibir kuvvet alkoyamaz.
Efendiler, milletimiz hkimiyetini eline ald gn, bilmeyen kalmamtr,
en karanlk felketlerin, en derin uurumu kenarnda bulunuyordu. Kuvvei
maddiyesi ypratlm, vesaiti mdafaas gabolunmu, maneviyat,
mukaddesat duar tecavz olmu elm bir vaziyette bulunuyordu. Btn
bunlara ramen mevcudiyetini ve istikllini kurtarmaya karar verdi. Bu
kararndan muvaffak olabilmek iin btn milletin kendine bir hedef ve
hareket tesbit etmesi lzm geliyordu. Btn milletin, o hedef zerinde
behemehal muvaffak olmay gayei emel telkki etmesi icabediyordu. Millet
btn mevcudiyetiyle, btn fedakrlyla, btn imaniyle o hedefe beraber
yrsn ve behemehal muvaffak olsun lzmd. Efendiler, o hedef buras idi.
Gayei emel olan muvaffakiyet burada ihraz olunan zafer idi.
Efendiler, milletimiz bundan sonraki mesaisinde de muvaffak olabilmek iin,
mill hedefini btn vuzuh ve katiyetle, tekmil vatandalarn nazarnda ve
vicdannda btn parlaklyla tesbit etmi bulunuyor. sterseniz benim
burada hedef dediim eyi, siz milletin mefkresi tesmiye ediniz. Fakat bu
unvan verirken dikkat ediniz ki, hayal bir mnaya kendimizi
kaptrmayalm.
Yeni hedef: Meden seviyemizi ykseltmek
Efendiler, milletimizin hedefi, milletimizin mefkresi btn cihanda tam
mnasyla meden bir heyeti itimaiye olmaktr. Bilirsiniz ki, dnyada her
kavmin mevcudiyeti kymeti, hakk hrriyet ve istiklli, malik olduu ve
yapaca meden eserlerle mtenasiptir. Meden eser vcuda getirmek
kabiliyetinden mahrum olan kavimler, hrriyet ve istiklllerinden tecrit
olunmaya mahkmdurlar. Tarihi beeriyet batan baa bu dediimi teyid
etmektedir. Medeniyet yolunda yrmek ve muvaffak olmak, art hayattr. Bu
yol zerinde tevakkuf veyahut bu yol zerinde ileri deil geriye bakmak
cehil ve gafletinde bulunanlar, medeniyeti umumiyenin huruan seli altnda
boulmaya mahkmdurlar.
Efendiler, medeniyet yolunda muvaffakiyet teceddde vbestedir. tima
hayatta, iktisad hayatta ilim ve fen sahasnda muvaffak olmak iin yegne
tekml ve terakki yolu budur. Hayat ve maiete hkim olan ahkmn, zaman
ile tagayyr, tekml ve teceddd zarurdir. Medeniyetin ihtiralar,
fennin harikalar, cihan tahavvlden tahavvle duar ettii bir devirde,
asrlk khne zihniyetlerle, maziperestlikle muhafazai mevcudiyet mmkn
deildir. Medeniyetten bahsederken unu da katiyetle beyan etmeliyim ki,
medeniyetin esas, terakki ve kuvvetin temeli, aile hayatndadr. Bu
hayatta fenalk, muhakkak itima, iktisad, siya aczi mucip olur. Aileyi
tekil eden kadn ve erkek unsurlarn hukuku tabiiyelerine malik olmalar,
aile vazifelerini idareye muktedir bulunmalar lzimedendir.
ktisaden ykselmeye almalyz
Efendiler, milletimiz burada tesbit ettiimiz byk zaferden daha mhim bir
vazife peindedir. O zaferin idraki milletimizin iktisat sahasndaki
muvaffakitleriyle mmkn olacaktr. Bilirsiniz ki, iktisaden zayf bir
bnye fakr sefaletten kurtulamaz; kuvvetli bir medeniyete, refah ve sadete
kavuamaz; itima ve siyas felketlerden yakasn kurtaramaz. Memleketin
idaresindeki muvaaffakiyet ve iktisadiyatndaki mktesebat derecesiyle
mtenasip olur. Hibir meden devlet yoktur ki, ordu ve donanmasndan evvel
iktisadn dnm olmasn. Memleket ve istikll mdafaas iin vcudu

lzm olan btn kuvvetler ve vastalar iktisadiyatn inbisat ve

inkiafiyle mkemmel olabilir.
Milletimizin muttasf olduu kuvvetli seciye, sarslmaz irade, aten
milliyetperverlik iktisad muvaffakiyetten neben edecek feyizlerle de
lyk olduu derecede takviye olunmak zarurdir. Asr mbarezesinde
milletimizi muvaffak edecek bir iktisad hayat teminini istihdaf eden umum
maarif ve terbiye sistemlerimiz, her gn daha ok esaslaacak ve elbette
muvaffak olacaktr.
Efendiler, artk bugn hayat ve insaniyet icaplar btn hakikatiyle
tecelli etmitir. Bunlara mugayir olan rivayetler ahlk ve imana esas
olmaz. Hakikat tecelli edince kizp ortadan kalkar. Safsatalar, hurafeler
kafalardan kmaldr. Her trl teali ve tekemmle msteit olan
milletimizin itima ve fikr inkilp hatvelerini ksaltmak isteyen maniler
behemehal bertaraf edilmelidir.
Genlere hitap
Efendiler, son szlerimi mnhasran memleketimizin genliine tevcih etmek
istiyorum.
Genler!
Cesaretimizi takviye ve idame eden sizsiniz. Siz almakta olduunuz terbiye
ve irfan ile, insanlk meziyetinin, vatan muhabbetinin, fikir hrriyetinin
en kymetli timsali olacaksnz.
Ey ykselen yeni nesil! istikbl sizindir. Cumhuriyeti biz tesis ettik; onu
il ve idame edecek sizsiniz.
Arkadalar, bu gaza ve ehadet diyarn terkederken ''ehit Asker''i hep
beraber hrmet ve tazimle selmlayalm.
MAREAL AKMAK'IN 30 AUSTOS

ZAFERNE VE
ZMR'N KURTULUUNA AT BAZI
HATIRALARI
Millet Meclisinde muhalifler taarruz halinde
yzde 25 zafer ihtimali gremiyorlard!
Rahmetli Mareal Fevzi akmak, Atatrk'n derin itimat ve muhabbetini
kazanm byk bir askerdi. Mill Mcadele boyunca Erkan Harbiyei Umumiye
Reisliine ilveten Heyeti Vekile Reislii (Bakanvekillik) de yapt. Yani
ordunun banda bulunduu kadar memleketinin idar mesuliyetini alan heyete
de bakanlk etti. B. M. Meclisi Reisi Bakumandan Mustafa Kemal'in iyi,
vefal ve bilgili bir yardmcs oldu. Gazi, Byk Zafer'in kazanlnda
onun roln yle anlatr:
''...Taarruz, teden beri Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Paa
Hazretlerinin pek derin ilme ve vukufa ve pek derin feyz ve tecrbeye
msteniden ihzar ettii pln dahilinde vuku bulacakt. Bu pln dahilinde
hazrlk emri verildi... ilh''
Bir Ecnebi, Mareal akmak' (Byk Mehmetik) diye tavsif etmiti. Bu
tavsif, Trk askerinin kahramanl ile Mareal'in ahsiyetini birletiren
gzel bir bulutu. Aada Marealle yaplm bir grmeyi okuyacaksnz:

imdi, 1947 eyllnn yedinci gnndeyim. ''demi'' dalarnn (1400)

rakmlsna, yeil bir leylek yuvas gibi snm ''Glck'' kyndeyiz.
Yanmda, vaktiyle dmann sahicisine ilk silh atanlardan lim Efe,
karmda ise, bize, ocukluumun imansz gnlerinde eriilmez bir rya
sandm zafer saadetini kazandrm olan sayl adamlardan birisi: Mareal
akmak var...
Onun, ne d dmanlarn, ne de yllarn asil olgun, ve iten gzelliini
ypratmadklar ak yeleli ehresine bakarak glmsyorum:
''- Sizi dnyorum Marealim... Sizi, ve nankrler tarafndan unutulan
zeferinizin, vaktiyle bizi nelerden kurtardn!...
Mareal, yaaran gzlerime, babacan bir glmseyile bakyor:
''- zmirli,.. Hislerine kaplma... O zafer benim, unun, bunun deil,
bizimdir. Biz onu nasl olsa kazanacaktk... Zira bu milletin, uzun mddet
uaklarnn klesi olarak yaamayaca muhakkakt... Bizler, istikllimize
yaplan taaruzun def'ini, olsa olsa biraz hzlandrabilmi,
kolaylatrabilmi saylabiliriz.
Sonra ciddileerek ilve ediyor:
''- Fakat ne dersiniz? O srada siz zmir'de bizi beklerken, biz
Anadolu'da, sade dmanlarmzla deil, ayn zamanda, en yakn kavga
arkadalarmzn -hemen hemen dman silhlar kadar tehlikeli olandalletleriyle de mcadele ediyorduk... Sorduunuz suale cevap vermek, yani
zmir'e nasl girdiimizi anlatmak iin, Dokuz Eylle takaddm eden
gnlerin olaylarn da hatrlatmam zarurdir... Zira ''zmir''in, istikll
kavgamzda, bir bakmdan, baka vilyetlerimizinkine hi benzemeyen bir
hususiyeti vardr. Faraza, ahsen, bana sorarsanz, ben bu hususiyeti
hlsa edebilmek iin derim ki:
Bizim stikll Harbimiz, fi'len zmir'de balam ve fi'len zmir'de sona
ermitir.
''imdi sras geldii iin aklamaya mecburum ki, biz, hedefi zmir
olacak bir kat' ve byk taarruzu tasarlarken, karmza dman ordusundan
evvel, Millet Meclisinin pasif diplomatlar dikildi.
Onlar, dmanla anlamamza taraftarlk ediyorlar ve yapmak istediimiz
taarruz teebbsn, bir cinnet sayyorlard.
O srada, Franszlar bize, ngilizler ise Yunanllar taraftardlar... Bu
sayede bir Franszlardan, bir miktar silh alm bulunuyorduk. Ben, btn
cepheyi gezmi, kumandanlarla, zabitlerle, neferlerle konumu ve ordumuzun
durumunu, her bakmdan, yapmak istediimiz taarruz hareketine alabildiine
elverili bulmutum.
Zaten, byle olmasayd bile, hakkmz dmana, kuvvetimizi gstermeden
tantmamz imkn yoktu. Yunanllar, ngilizler tarafndan adamakll
martlmlard. stanbul'un gzde halifesi, Msr Hidivliinin sefil
salhiyetlerini kabule bile hazrlanm bir uak namzedi idi. Bu vaziyette,
onun tarafndan idama mahkm edilmi bulunan bizler, mcadele meydannda
cidd bir kuvvet, cidd bir varlk olduumuzu gstermeden, ngilizlere
szmz nasl dinletebilirdik?
Byle dnmekte Mustafa Kemal'le tamamen mutabk olduumuz iin, ben,
ordudaki vazifemden ayrlarak, Erkn Harbiye Dairesinin odasna kapanm,
yaplacak taarruzun plnlarn hazrlamaya koyulmutum.
O srada, bir gn, Ankara'da hkmet konann st katnda, fevkalde bir
toplant yapld.
Toplanan Vekiller Heyetine, Rauf Bey riyaset ediyordu. Ve mzakerelerin
balayndan pek az sonra, taarruz aleyhtarlarnn itirazlar alabildiine
iddetlendi.
Kimisi, taarruzun bir cinnet olduunu sylyor, kimisi, ''Ne diye bou
bouna (!) kan dkelim?'' diyor, kimisi ise:
- Efendim, yzde yirmi be zafer ihtimali olsa, bu taarruza ben de taraftar
olurdum, fakat, maalesef, yok!...'' diyordu.
Nihayet ilerinden birisi, kalkp da:
- Efendim, bizim u kadar katrmz ve u kadar devemiz olsayd, bu
yaplabilirdi!...'' kabilinden bir hezeyan savurunca, dayanamayarak
yumruumu masaya vurdum, ve:

- Efendim, dedim, bu taarruzda zafer ihtimali, yzde yirmi be deil, yzde

yetmi betir. Filvaki, bizim, muarzlarmzn istedikleri miktarda
katrmz, veya devemiz yok amma, ben Mehmetiin mcadele gcn, dnyann
baka hibir mahlkiyle mukayese edemem... ''O Mehmetik, kavgay sevdii
zaman, deveden ok fazla yol yryerek ve deveden ok fazla a kalarak
dvr. Hem unutmayn ki, Sakarya kavgamza, mermilerimizin ounu,
Mehmetiin kars tamtr.
Muarzlarmza gre, dmann tel rgleri varm. Bunu syleyenlere
hatrlatrm ki, Mehmetik sahiden hrsa gelince, yumruklaryla telleri
deil, demirleri paralamtr!...''
Benim bu szlerim zerine rahmetli ''Kara Vasf'':
- yi amma efendim, Ankara'yla zmir arasndaki 800 kilometrelik mesafeyi
alrken, askeri neyle besleyeceiz? demezler mi?
''Tahmin buyuracanz gibi, ona mesafeyi lerken, pergeli her halde
yanl tutmu olduunu syledim: Zira belliydi ki, muterizlerimiz, bizim
taarruza, Ankara'dan deil, Afyon'dan balayacamz bile hesaplamayacak
kadar gaflet iindeydiler.
Maamafih insafla itiraf edeyim ki, kendisine:
- Vasf Bey... imdi harman mevsimidir. imdi kylnn elinde, her ey
vardr. Onlar, kendi ordularn, frnlar dolusu ekmekler kararak,
srlerle kurbanlar keserek ve uvallar dolusu zmler salayarak
karlayacaklardr. Bu kavga, baka ordularn, baka artlar iinde
yaptklar kavgalardan hibirisine benzemez. Bunun iindir ki, bu kavgada
bizim iae menzilimiz, tarihin klsik harplerinde grlen ordularnki gibi
gerimizde deil, ilerimizdedir...''
Dediim zaman, Kara Vasf'n gzleri yaarmt.
Ve ok kr, imdi adn anmak istemediim o musr muarzmzn hl:
- Bize deve lzm... Bize katr lzm!...
Deyip durmasna ramen, taarruz kararmz Hey'eti Vekile ekseriyetinin
tasdikine kavutu!''.
''Mareal'':
- tesini biliyorsunuz, diyor, ok kr zafer, tarihlerde okuduumuz
ekilde kazanld. Fakat tuhaf deil mi? Afyon'un sukut ettiine,
drbnleriyle bakmadan inanmayanlar ve bu meyanda bilhassa:
Bize:
- Efendim, bu ie deve lzm... Bu i devesiz olmaz!.. diyen zevat:
- Akolsun... yi oldu. Fakat siz yoruldunuz, artk iin tesini bize
brakn... Tek biz biraz dinlenin de, alimallah, biz gidip zmir'e
gireriz!...'' demezler mi?
Fakat msaadenizle, biz henz lykyla salanm saymadmz bu erefi,
onlara emanet edemezdik. Bunun iindir ki, orduyu, Mustafa Kemal'le beraber
Afyon'dan zmir'e kadar adm adm takip ettik..
imdi o ylda, bazan buday, bazan da zm uvallar zerinde, ikier saat
kestirerek geirdiimiz geceleri hatrlyorum.
Hatt bu saatlerden birisinde, zerine uzand uvaln deliinden ald
bir avu zm azna atmadan evvel, koca Mustafa Kemal'in glerek:
- Paam, u hayatn cilvesine bak, arslanlk edelim derken, farelere
dndk: uval deliinden zm, alyoruz!..'' dediini, o yolculuumuzun en
irin nktelerinden biri olarak hatrlarm... Fakat, inann bana, mrmde
hibir baka yatan rahat, beni, o zm uvallar zerinde ekilen
muzaffer uyku kadar mesut etmemitir!...
Bu son cmleleri sylerken, gzleri dolan Mareal szlerini yle
tamamlad:
- Yalnz, bir byk hatamz oldu... Byk taarruzdan sonra, Mareal
Penlveden, ''Franclen Buyon''dan ve arkadalarndan mteekkil bir Fransz
heyeti, bizimle, Anadolu'nun herhangi bir yerinde temasta bulunmak
istemiti.
Biz onlara, kendilerini 9 Eyllde ''Nif'' (Kemal Paa) de bulacamz
bildirmitik. ''Nif''e vardmz zaman, onlardan, Trk ordusunun
harektn, aramzda geecek mzakerlerden sonraya brakmamz isteyen bir
baka tel aldk. Elbette ki, hi olmazsa zararsz ve diplomatik bir nezaket

gstererek, onlarn bu ricalarn is'af etmek istedik. Fakat hemen o anda

zmir'den gelen bir haber, Trk svarilerinin, Akdeniz kysna varm
bulunduklarn ve Kordon boyunda hakl bir zafer nevesi iinde at
oynattklarn bildiriyordu. Bu itibarla, belliydi ki, Fransz
dostlarmzn teli, elimize ge gelmiti!...'' ve tevazula glmseyerek
ilve etti:
''- Bu yzden, zmir'e varnca elimizde olmyan sebepler yznden,
randevumuzdan evvel geldiimiz iin, Fransz dostlarmzdan af
istedik!...''
BAKUMANDAN MUSTAFA KEMAL'N

SERYAVER
SALH BEYN HATIRALARI
Ankara'dan ayrltan zmir'e girie kadar..
Rahmetli Salih Bozok, stikll Harbi srasnda Bakumandan Gazi Mustafa
Kemal Paa'nn bayveri idi. Merhum bilindii gibi Atatrk'n ocukluk
arkada idi. Salih Bozok, Atatrk'e o kadar bal idi ki lm zerine
elindeki silh kalbine dorultmakta tereddt etmedi. Vaka bir
milimetrelik fark kendisini lmden kurtard, fakat aylarca yatakta kald;
kalktktan sonra da uzun zaman yaayamad.
Salih Bozok, Bakumandanlk Meydan Muharebesinde de Atatrk'n yanbanda
idi. Aada okuyacanz htralar 925 senesinde ve Atatrk'n salnda
anlatmtr.
Taarruz karar nasl verildi?
''Taarruz karar, en msait zamana intizaren, Sakarya muzafferiyetini
mteakip verilmiti. Taarruzun icrasndan birka hafta evvel cepheye
gidildi. Gazi Paa hazretleri vaziyeti mahallinde tetkik ve yaknda bir
taarruza geilecekmi gibi hazrlk yaplmasn emrettiler. Birka gn
cephede kaldktan sonra tekrar dndk. Maksat, taarruz ayiasn bertaraf
etmek ve etrafa, ancak bir tefti seyahati icra edildii, hissini vermekti.
Nihayet bir gece (23 Austos) Gazi Paa Ankara'y sessizce terketti.
kametghmz ankaya olduu iin ehre uramakszn Konya yolu takip
edilebilirdi. Mfarekatmzdan evvel paann ikametghnda kalanlara sureti
mahsusada emir verildi: Hareketimiz ifaa edilmeyecekti. Ve bir iki gn
zarfnda kke gelenler olursa, Gazi Paann rahatszl ileri srlerek
kimse ile grmesi mmkn olmad anlatlacakt. Bu suretle birka gn
kazanmak istiyorduk.
Ertesi gn, le zeri otomobillerle Konya'ya vasl olduk. Paann
Ankara'dan hareket ettiinden haberdar olmadklar iin, anszn geliimiz
Konyallar hayrete drd. ki gn Konya'da kaldktan sonra, Garp Cephesi
kararghnn bulunduu Akehir'e gittik.
Akehir'de kumandanlarn itima
Akehir'de bir kumandanlar itima yapld. Taarruzun sureti icras bu
mhim itimada kararlatrldktan sonra lzm gelen tertibat alnarak Garp
Cephesi Karargh Akehir'den (uhut) nahiye merkezine nakledildi. Burada
karargh dman tayyarelerinin tarassudatna ak bir vaziyette olduu iin
Kocatepe ile uhut arasndaki vadiye adrlar kuruldu. Fevzi ve smet

paalarn kararghlar da sk aalarla kapl ve her iki taraf yaln

tepelerle evrilmi vadinin iinde idi.
Bu srada Anadolu Ajans ankaya'da sfera ve rical erefine tertip edilen
bir ay ziyafetinden bahseylemekte idi. Bu haber Gazi Paann Ankara'da
bulunduu hissini vermek iin ifaa edilmiti. Nitekim stanbul
gazetelerine de telgraflarla verildi. Ve kimse zerre kadar phe etmedi.
26 Austos sabah
26 Austos gn taarruzun icra edilecei zaman sabahleyin erkenden
adrlar terkettik. Henz hava karanlkt, yolu grebilmek zere nmzden
bir iki fenerli asker kardk. Vadi ile tepe arasnda muntazam yol
olmad iin hayvanlara binmitik. Kocatepe'ye muvasalat ettiimiz zaman
afak yeni skmeye balamt. Birinci ordu kumandann orada bulduk. Saat
drde gelmiti, herkes byk bir heyecanla drbnne sarlarak dman
mevzilerini tarassuda balyordu.
Mukarrer saat hull etti, bir anda cehennem bir tarraka fak titretti,
mteaddit aptaki toplarmz grledi: Taarruz balamt. Yarm saat sren
topu ateinden sonra mitralyz ve piyade tfekleri ilemeye balad.
Bundan ktaatmzn dman mevzilerine tekarrp ettiini anladk. Pek az
zaman sonra Kalecik sivrisi kahraman askerlerimiz tarafndan igal edildi,
buna mmasil birtakm dman mevzilerinin de igal olunduu bildirildi.
Hepimiz birbirimizi tebrik ediyor ve temadi-i muvaffakiyet iin
temenniyatta bulunuyorduk.
Gne biraz ykseldi, Kocatepe'de bulunanlar dman tarafndan grlebildi.
Tam bu srada dmann byk apl toplarndan birinin mermisi bizim
bulunduumuz tepenin altnda patlad. Bu mermiyi ikincisi, ncs,
drdncs takip etti. Anladk ki dman, oradan gemekte olan hasta
nakliyatna mahsus arabalarmz hedef ittihaz ederek ate amaktadr.
Dmann yarallarmza kar bu denaetkrane tecavzleri devam etmekte
iken, kahraman efradmz da Tnaz ve Belen tepelerindeki Yunan mevzilerine
iddetli hcumlarda bulunmakta idi.
Yine bu srada 57'nci frka kumandannn karsndaki tepeyi dedii saatte
alamamasndan mtevellit teesssrle intihar ettii telefonla
bildiriliyordu. Akama kadar devam eden taarruz muvaffakiyetimizle
neticelenmi, dmann bir ok mhim noktalar elimize gemiti. Akam
karanl etraf sarnca, ufukta patlayan mermilerin kard alevler
seilmeye balad. Geceleyin de tarruza devam edilmesi mukarrer olduundan
muharebe sabaha kadar faslasz srd.
lk Yunan esirleri
lk Yunan esirleri ertesi sabah-taarruzun ikinci gn kararghmza
getirildi. lk esir kafilesi 20-30 kiiden ibaretti. lerinden biri Bulgar
olduunu, Trke bildiini syledi, halbuki arkadalardan biri kendisini
Edirne'den tanyormu, Rum bir berbermi. Pek gzel Trke konuuyordu.
Kendisini tehis eden arkadamza cevaben bir mddet Bulgarln iddia
etti, fakat sonra hakikati syledi ve Edirneli Rum berber olduunu itiraf
etti.
Rum berber, mtemadiyen taarruzun iddet ve dehetinden bahsediyordu.
Berhayat olarak siperlerde kimsenin kalmadna kaniydi ve yeminlerle,
kasemlerle Yunanistan'n elinde neler varsa hepsinin bizim elimize
geeceini yana yakla iddia ediyordu. Halinden, askerlerimizin aslan gibi
savletinden adam akll korkmu olduu anlalyordu. Onun ifadesine gre
Afyon'un oktan bizim elimize gemesi lzmd.
Gazi'ye getirilen bearet haberi
Filhakika biz bu Rumla konuurken Bakumandan Gazi Paann huzuruna bir
erknharp zabiti geldi ve Afyon'un istirdadna dair telefonla ald

malmat tebir etti. Yunan esiri de bunu duymutu, yalan sylemediini

teyit eder grd bir hdiseye, deta bizden ziyade seviniyordu.
Gazi Paa, o akam; ertesi gn Afyon'a gitmek iin lzm gelen tertibatn
yaplmasn ve hareketimizden sonra kararghn da oraya naklolunmasn emir
buyurdular.
Ertesi sabah kumandanlarla maiyetlerini hmil otomobiller Afyon'a
mteveccihen hareket etmilerdi. Yolda rastladmz kyllerden bir
ihtiyar smet Paa tand, otomobilini durdurarak evvel hatrn, sonra
takip ettiimiz yolun doru olup olmadn sordu, ihtiyar aynen u cevab
verdi:
''- Yol dorudur, fakat bu osenin ileride topra tesviye edilmemitir.''
htiyar: ''Belki bozulur, yrmez'' diyerek otomobillerimizi tuttuumuz
istikametten evirtti ve dier yolu tarif etti. Biz oseden ayrldktan
sonra ancak bir mddet gidebildik, yolu armtk, dere, tepe arasnda
yine yol aramaya baladk. Bu yzden hayli vakit kaybettik. Bizden sonra
yola kan arkadalar Afyon'a vsl olmulard bile. Biz hl ovann iinde
yol aryorduk.
Ovada yrye yrye nihayet dman siperlerine, tel rglerine tesadf
ettik. Btn saha kazlm ve derin hendekler alm olduu iin
otomobilin gemesi mkld. Telleri kopardk, kestik. Hendeklerden
otomobili geirtmek iin de u areyi bulduk: Dman siperlerinde elimize
geen bir kapy ukurlarn zerine koyarak otomobili geirdik.
Afyon Karahisar'nda
Afyon'a girdiimiz srada, ehrin muhtelif ksmlarnda ykselen alevler,
gittike genileyerek mahalleleri bir kl yn halinde brakyordu.
Dman kaarken son ve mthi enaatn yapmaktan geri kalmam ve ehri
atelemiti. Afyon'da kumandanlara kar halkn gsterdii tezahrat bugn
dahi ayn heyecanla yaamaktaym. Afyon'da belediye dairesinde kaldk.
Bakumandanlk muharebesinin olduu gnn gecesi idi. Yatyordum. Bir ayak
sesi ve bir grlt iittim. Uyandm zaman yeni gelen bir rapora muttali
oldum: Dman pek fena bir vaziyete girmiti.
Bunun zerine Gazi Paa hazretleri, sabahleyin Dumlupnar'a hareket etmek
kararn verdiler. Gazi Paa Birinci Ordunun, Fevzi Paa da kinci Ordunun
harektn takip etmek zere erkenden Afyon'a hareket ettiler. smet Paa
Afyon'da kalmt. Dumlupnar civarnda bir kyde Birinci Ordu Kumandann
adrnda bulduk. Gazi Paa Kolordu kumandan Kemaleddin Sami Paa ile
telefonla gryorlard.
Gazi'nin huzurunda bir Yunan erknharbi
Bu srada, bir iki gn evvel esir edilmi olan baz Yunan zabitan
karargha getirilmiti. Gazi Paa esirlerin arasnda bulunan erknharp
zabitin yanna istedi. Yunan zabitine bir ay smarlad ve kendisinden
vaziyet hakknda malmat istedi.
Zabit iki gn evvel esir edilmi olduu iin, son vaziyetten haberdar
olmadn syledi. Bunun zerine bakumandan Gazi Paa haritay aarak
alnan raporlara gre hsl olan vaziyeti iaret etti. Kararghmzdaki
Yunan erknharbi de Yunan ordusunun dm olduu a grm ve vaziyetin
vehametini anlamt. Gayrihtiyar parman haritann zerinde gezdirdi:
- "Bu vaziyete nazaran, iki kolordu kumandanmzla, drt frka
kumandanmzn, ktaatnzn emberi iinde bulunduunu zannederim'' dedi.
Gazi Paa, ald bu malmat derhal telefonla Kemaleddin Sami Paaya
bildirdi, bahsedilen kumandanlarn behemehal esir edilmesini emir buyurdu.
Yunan zabiti, evvelce Trke bilmediini sylemi ve kendisiyle tercman
vastasyla ve Rumca grlmt, fakat Gazi'nin Trke olarak verdii bu
emri iitir iitmez benzi kl gibi oldu. Elini alnna gtrd, teessrnden
getirilen ay iemedi ve adrdan dar kmak iin msaade istedi.

Kendisinin Trke bildiini ve biraz evvel gayriihtiyar verdii malmattan

dolay nedamet hissettiini anlamtm. Ben de beraber dar ktm,
kendisine Trke:
- Nerelisin? dedim.
Selnikli olduunu ve Kulekahvehaneleri mahallesinde ikamet ettiini
syledi. Ne tesadf. Ben de Selnik'te o mahallede ikamet etmekte idim:
- Ne iin o gzel Selnik'i braktn da buralara geldin? diye sordum.
- Askerim, emir aldm. Cevabn verdi. Ba fevkalde ardndan dolay
da fazla konumaya mtehammil olmadn ilve etti. cap eden illar
kendi bavulumuzdan verdik.
Kemaladdin Sami Paa kararghnda
Gazi Paa Yunan erknharp zabitinden bu haberi aldktan sonra, otomobilin
hazrlanmasn emretti. Kemaleddin Sami Paann kararghna gitmek arzu
ediyordu. Birinci Ordu Kumandan yolun fevkalde muhataral olduunu
sylediyse de, Gazi'yi alkoymak mmkn olmad.
Hep beraber Kemaladdin Sami Paann bulunduu tepeye geldik. Kemaleddin
Sami Paa drbnyle dmann Dumlupnar civarndaki ovadan ricatn
tarassut ediyordu. Gazi Paa sordu:
- leride bir duman gryorum. Bu nedir?
Kemaleddin Sami Paa cevap verdi:
- Dman arlklarn yakyor, paa hazretleri.
Gazi Paa:
- u sadaki ky ve duman nedir? dedi.
Kemaleddin Sami Paa:
- Dtmz dman ekilirken yalnz arlklarn deil, kyleri,
ehirleri sakinleriyle beraber atee veren bir dmandr. Yanan al
kydr, Yunanllar yakmtr cevabn verdi. Gazi Paa orada hangi
ktalarmzn olduunu da sordu. On Birinci Frkann bulunduu cevabn
alnca u suali irad etti:
- Telefonla muhabere mmkn mdr?
- Henz telefon tesis etmedik, nk bir gn evvel o civardaki tepelerde
dmanla muharebe edilmitir.
Gazi Paa On Birinci Frkann bulunduu mahalle gitmek arzusunu izhar
buyurduklar iin refaketimizde Kemaleddin Sami Paa da bulunduu haldde
al ky istikametine mteveccih olduk.
Tepeye geldiimiz zaman dmanla harp balamt. On Birinci Frka ktaat
avc halinde ve bizim drt yz metre ilerimizde hareket ediyordu.
11'inci Frkann topular aramzdaki bir tepeden dmana ate ayorlard.
Gazi Paa bu vaziyeti grtkten sonra neticei katiyenin bir an evvel
istihsali iin frka kumandann da nezdlerine celbetti ve topunun nmze
gemesini, piyadenin ileri hareket devam etmesini emir buyurdu.
Frka kumandan derhal altna binerek yldrm sratiyle avc hattna
gitti. Karmzdaki dmana -hareketlerini gzle seebilecek kadaryaklak. kinci Ordu Ktaatnn da sa cenahmzdan dman tazyik etmekte
olduunu haber aldk. Her taraftan sktrlm ve ateten bir ember
iine alnm olan dman tam manasyla akna dnmt.
Gne gurup ederken
Birka saat geti, gne gurup ediyordu. Ufuktaki dalarn arkasna ekilen
gnein son klar, askerlerimizin dman mevzilerinde parlayan
snglerine aksetmiti. Gece balarken ate kesildi. Tevali eden raporlar
ve telefonla verilen haberler hemen hemen birbirinin ayn olarak u
malmat ihtiva ediyordu:
''Bozguna urayan dman efrad il yavrusu gibi daldlar, dalara,
tepelere, ormanlara iltica ediyorlar.''
Dier taraftan, raporlarda makhur dmandan alnan ganaim hakknda da
malmat vard. Yalnz OnBirinci Frkann karsnda Yunan kuvveti bei
koulu olduu halde 25 top brakp kamt.

Karanlk basmt. Kararghmzn bulunduu Afyon'a dneceimizi

zannederken Gazi Paa hazretleri Dumlupnar kyne gitmekliimiz iin emir
verdiler. Muharebe meydanndan ayrlarak Dumlupnar'a geldik. Ne yanmzda,
ne de kyde eya vard. Sabaha kadar -Gazi Paa ve hepimiz- oda demeleri,
peykeler veya toprak zerinde yattk. Eyamz ancak ertesi gn le zeri
geldi. Gazi Paann adrlarn ky evlerinden birinin dam zerine kurduk.
Yunan generallerinin hayreti
''... Tam bu srada Frka Kumandan Kzm Paa muharebede esir edilmi olan
drt Yunan generalini getirdi. Bu generaller, bir gn evvel bakumandan
paann esir edilmelerini telefonla Kemaleddin Sami Paaya emir
buyurduklar kolordu kumandanlar idi.
Gazi Paa generallerle grerek icap eden malmat ald. Generallerden
birisi kendilerine sorulan suallerin hitamn mteakip, kiminle teerrf
etmekte olduunu sordu:
- Mustafa Kemal Paadr! Dedik. Hayretle gzlerini at, inanmak
istemiyordu. Sualini tekrarlad:
- Fakat bu Mustafa Kemal Paa, bizim bildiimiz Mareal Mustafa Kemal
midir? dedi. Grt zatn hakikaten Bakumandan Mustafa Kemal Paa
olduunu rendikten sonra:
- Dn burada myd? diye sordu.
- Bakumandanlk muharebesini bizzat kendisi idare etmitir. Cevabn
verdik. Dman generali bir mddet sustu. Sonra nazarlarn hrmet ve
takdirle Gazi Paaya atfetti ve dudaklarndan u szler dkld:
- Zafer, galibiyet, eref ve bu topraklar... Her ey sizin hakknzdr.
Bizim Haci Anesti zmir'den kprdanamad.
Ertesi gn ben Byk Millet Meclisi Riyasetine muharebeler ve cereyan eden
ahval hakknda telgrafla malmat vermek zere Gazi Paa hazretlerinin
emirleri mucibince Dumlupnar'dan Afyon'a henz telgraf hatt tesis
edilmediinden Bolvadin'e gitmeye mecbur oldum.
Gazi esir Yunan Bakumandann nasl kabul etti?
imi bitirdikten sonra Afyon'a dndm zaman Gazi Paann istirdat edilen
Uak' terif ettiklerini ve kendilerine orada mlki olmaklm emir
zabiti Siirt Meb'usu Mahmut Bey telefonla bildirdi. Ertesi gn Uak'ta
karargha iltihak ettiim zaman Yunan bakumandan general Trikopis'le
General (Diyonis'in esir edilmi olduklarn rendim.
Esir dm bakumandanla general arkada o gn Mustafa Kemal Paa
hazretlerinin nezdine getirdiler. smet Paa ile Birinci Ordu Kumandan da
beraber gelmilerdi.
Gazi Paa hazretleri esir generalleri ayakta karlad. Kendilerine yer
gsterdi, birer ay smarlad, sonra Trikopis'e sordu:
- Bu i nasl oldu?
Trikopis iki ellerini yanlarna doru aarken ban nne edi.
Vaziyetinden bu kbeti mukadderattan ziyade aciz ve zaafa hamletmek
istedii anlalyordu.
Gazi kendisini teselli etti:
- zerinize den vazifeyi ifa ettiimize kailseniz msterih olunuz. En
byk kumandanlar iin de esaret mukadder olabilir.
Trikopis, verdii cevapta baz kusurlar Diyonis'e atfettikten sonra
topularmzn mkemmeliyetinden, iki telsizleri olduu halde birinin
evvelce bozulup zmir'e gnderildiinden, dierinin topu ateimizle tahrip
edildiinden bahsetti ve aresizlikler iinde kaldn ve hatta bir gn
evvel kendi yaverinin dahi yanndan ayrldn syledi.
Trikopis yapacak yalnz bir ey kaldn fakat yapamadn ilve etti.
Esir bakumandan intihar arzusunda olduunu im ediyordu! Gazi Paa:
- Kendi vicdanna muhavvel bir keyfiyettir, ona biz karamayz!.. Dedikten
sonra smet Paa'ya:
- Kumandanlar zannedersem istirahate muhtatrlar, dedi.

Trikopis kaca srada, Gazi Paadan grd fevkalde nezaketten cesaret

alarak, stanbul'da bulunan ailesinin sihhatinden haberdar edilmesini rica
etti. Gazi Paa, adresinin alnmasn ve Hilliahmer vastasyla ricasnn
is'afn emir buyurdular.
Bakumandan muharebesinden sonra zmir'in istirdadna kadar hemen hibir
yerde ayan dikkat mhim muharebat olmamtr. Birka gn ierisinde
zmir'e girmek myesser oldu. Afyon'da halkn halskrlara kar
tezahratn bilvesile syledim. Bu tezahrat, Akdeniz kysna kadar
yollarda mtezayit bir alka ve iddetle devam etti.
Cepteki fotorafn verdii mjde
''Armutlu'' isminde bir kyden geerken ora ahalisi askeri seyretmek iin
yol kenarna kmlard. Yank bakralar, krk destileriyle de geen
askerlere su veriyorlard.
Bunlarn nnden geerken, arabalara ve hayvanlara rastgeldiimiz iin yol
vermek ve yolun almasn beklemek zere otomobili durdurmutuk.
Gazi Paa bir sigara yakmak zere toz gzln gznden kaldrd zaman
kyller yalca bir adam, an bir hareketle kalabaln arasndan ayrld.
Otomobile yaklat.
htiyar kyl bir mddet Gazi'nin yzne baktktan sonra elini koynuna
soktu ve kard kartpostal avucu iinde saklayarak otomobilin
basamana bast. Olanca dikkatimle ihtiyar tetkik ediyordum. htiyar bir
karta, bir de paann yzne baktktan sonra sa elinin ahadet parman
evvel karta sonra paaya tevcih etti ve:
- Bu sensin! diye bard ve mteakben kyllere dnd:
- Arkadalar, Mustafa Kemal'dir! dedi. Bunu iiten kyller, kadn, erkek
ellerindeki destileri, bakralar atarak her taraftan otomobile girdiler.
Gz yalar dkerek paann kalpan, omuzunu ptler, paann ayandaki
tozlar srme gibi gzlerine ekenler vard.
Kylnn elindeki kart kimbilir ne zamandanberi ve ne mkltla saklad
paann bir fotorafisi idi.
Kylleri paann etrafndan ayrmak mkl olduu iin, ofre, naar
motor iletmesini syledim. Motr ileyince mecburen ayrldlar. Hareket
ettik, fakat sesleri hl bizimle beraber geliyordu:
- Yaa paamz... Namusumuzu, hayatmz kurtardn, hepimiz sana kurban
olalm.
Yunanllar tarafndan hk ile yeksan edilmi ve yaklp yklm olan bu
havaliden getiimiz srada karlatmz bu samim tezahrat bizi her
defasnda alatmtr. Halkn byle heyecanla icra ettikleri candan
tezahrat arasnda istirdat edilen kylerden ve kasabalardan geerek Nif'e
geldik.
''Nif''e (Kemalpaa) akam zeri vsl olmutuk. Gazi Paa, buradan
zmir'in ka kilometre mesafede olduunu sordu. Nifliler zmir'den 25, 30
kilometre uzakta olduumuzu sylediler. Bakumandan Paa civarda bir
tepeden zmir'i temaa mmkn olup olmadn sual etti. Belkahve denilen
mahalden zmir'in grnd cevabn verdiler.
Gayri ihtiyar barmz: Deniz...
Bunun zerine Gazi Paa hazretleri otomobile binerek (Belkahve) ye hareket
emrini verdiler. Oraya geldik, zmir'in, zerinde ecneb sefaini duran
krfezini grr grmez, birden gayr ihtiyar:
- Deniz! diye barmz.
Hakikaten, oradan zmir'in krfezi, Kadifekale ve dier baz mahaller gayet
iyi grlyordu. Gne bir defa daha gurup ediyordu ki, hatras aziz
Trkiyemiz zerinde ilelebet payidar olan bir manzaray bizzat seyretmek
saadetini tattk. Kadifekale'ye Trk bayra ekiliyordu.
Gne yava yava alalm, zmir Krfezi'nin yeil sularnda erimiti. Hi
birimiz Belkahve'den ayrlamyorduk.

Bu arada aalklar arasndan bir araba sesi geldi. Tek atl bir yol
arabas zmir cihetinden gelmekte ve arabac ark okumakta idi. Nereden
geldiini sorduk. Gr bir sesle:
- zmir'den! dedi.
- zmir'de ne var ne yok? Dedik.
- Askerlerimiz Kordon'da geziyor, cevabn verdi.
- Doru mu sylyorsun? diye sorduk.
- Nah, ite zmir, gidin de bakn! diye krfezi iaret etti ve yoluna
koyuldu.
Yry nizamnda ilerleyen bir frka
Daha bir mddet orada kaldktan sonra Nif'e dnmek zere hareket ettik.
Yolda bir frkann zmir'e doru yry nizamnda ilerlediini grdk.
Efrat gnlerce sren yrylerine ramen yorgunluk sr gstermiyorlar,
bir an evvel zmir'e ulaabilmek iin can atyorlard.
Gazi Paa bana:
- Askerlere, arkadalarnn zmir'e girdiklerini syle! dedi. Emri tebli
etmek zere ayaa kalktm. Kolbana elle iaret ederek ktay durdurdum.
- Arkadalar nereye gidiyorsunuz? diye sordum.
- zmir'e! diye haykrdlar.
- Svarilerin zmir'e girdiklerini biliyor musunuz? dedim ve arkadalarnn
zmir'e geldiklerini haber verdim. lerinden biri:
- Aferin be! diye bard. Hepsi birden evkle yollarna devam ettiler, biz
de Nif'e dndk.
Geceyi Nif'te geirdik. Gazi Paa ertesi gn - zmir'de kendilerine bir
ikametgh ihzar etmek zere - erkenden hareketimi emir buyurdular. Emirleri
mucibince sabahleyin henz afak skerken arkadam Mahmut Saydan, Ruen
Eref ve Paa hazretlerinin maiyetinde ifre memuru Memduh beylerle beraber
hareket eyledik.
zmir'e geldiimiz zaman...
zmir'e vardmz zaman frka kolbas ehre mzka alarak giriyordu.
zmir halk sokaklarda, needen lgn bir halde, istihls tes'it
ediyorlard. Damlardan, evlerin pencerelerinden kadnlar askerlerimizin
zerine iek, halk kolonya, glsuyu serpiyorlard. O zaman nereden tedarik
edildiini el'an anlayamadm Gazi'nin kartlar halkn banda, gsnde
ve evlerinde grnyordu. Kalabalktan tevakkuf etmee mecbur olduumuz
zamanlar, halk otomobilimize hcum ediyor, hepimizi ayr ayr pyordu.
Bu pynsz evk ve adi arasnda hkmet konana geldik. zzeddin Paa
vali vekili olmutu. Biz Karyaka'da kral Konstantin'in, mteakiben de
stiryadiks'in oturduu kk Gazi Paa iin hazrlamak zere yola ktk.
Ecnebi sefainden karlan bahriye efradna urada burada tesadf
ediliyordu. Bilhassa Karyaka'ya gitmek zere Bayrakl)'dan geerken,
rastgeldiimiz ecnebi askerlerinin otomobilimizin nnde vaziyet alarak
selm vermeleri unutulur hatralardan deildir. Muzaffer ordunun biz ciz
fertlerine kar yaplan bu muamele, insann nazarlarn bir zaman evvele,
stanbul'un igal zamanndaki vak'alara celbediyordu.
Kke geldiimiz zaman civardaki hanmlar yanmza geldiler. Maksadmz
anlar anlamaz:
- Biz paamz iin her eyi kendi elimizle yapacaz, siz yorulmaynz.
Ancak her eyin hazr olduunu gidiniz, kendilerine haber veriniz! dediler.
Biz de yapacak bir i kalmadn anlayarak, Gazi'ye keyfiyeti haber vermek
zere dndk. Halkapnar'a gelmitik ki, svarilerin tertibat alm
olduklarn grdk. Sebebini sorduumuz zaman Gazi Paa hazretlerinin
zmir'e gemi olduklarn rendik ve hayretler iinde kaldk. Zira biz
paann her eyin hazr olduunu kendilerine arzettikten sonra terif
edeceklerini zannediyorduk.
Gazi Paaya, zmir hkmet konanda mlki oldum. Kararghn
hazrlandn arzettim. Glerek:

- ok iyi, fakat top seslerini itiyor musunuz? dedi.

Hakikaten Ske cihetinden kap zmir'e snmak isteyen iki alaylk bir
dman kuvveti Seydiky'e geldii zaman Kadifekale'sindeki Trk bayran
grm ve yanlarnda bulunan toplarla ehire ate amt, fakat gerek
onlar takip eden olak brahim Beyin svari frkas, gerek ehirden
gnderilen kuvvetlerle hepsi esir edilerek zmir'e getirildiler.
zmir'de geirdiimiz gnler ve yaygn
zmir'de ilk gnleri rhtmdaki kararghmzda geirdik. Fakat burada da
ok kalamadk. nk arkamzdaki evlerden yangn kmt. Ermeniler,
yangnn nne gemek zere atelere atlan askerlerimize yaktklar
evlerin pencerelerinden bomba atyorlard.
Yangn tevess etti, kararghmz da yand, bunun zerine Gztepe'ye
naklettik.
21 gn sonra da Ankara'ya dndk.
Bir ksa hatra
Salih Bozok merhum, lmnden bir sene evvel Ulus gazetesine yazm olduu
bir makalede u ksa hatray anlatmtr:
Dumlupnar'a taarruzundan on be gn evvel, cepheyi tefti etmek ve taarruz
hazrl yapmak zere Ankara'dan Akehir'e hareket etmiti. O zaman tren,
Bier istasyonuna kadar iledii iin biz de orada inerek Sivrihisar
zerinden Akehir'e gidiyorduk. Trenden inip otomobile bindiimiz vakit,
Atatrk derin bir nefes almt. Kendilerine: ''- Rahatsz msnz paam?''
diye sordum.
- Hayr, dedi.
- O halde mhim bir ey dnyorsunuz, galiba... dedim. u cevab verdi:
- Evet, bir ey dnyorum. Ve eer dndm tatbik edecek zamana mlik
olursam - ki olacamz tahmin ediyorum - cihann gzlerini kamatracak
bir manzara husule gelecektir.
Nitekim on be gn sonra hakikaten cihann gzlerini kamatran manzara
husule geldi.
ATATRK'N YAVER MUZAFFER KILI'IN

30 AUSTOS ZAFERNE AT HATIRALARI
Ankara'dan Cephe Kumandanlna gnderilen ifre
(Mill Mcadele senelerinden sonra da uzun zaman Atatrk'n yaverliini
yapm bulunan Muzaffer Kl, 30 Austos ve ona takaddm eden gnlere ait
hatralarn anlatmtr. Atatrk'n uzun seneler yanndan ayrmad eski
ve deerli yaverinin aada okuyacanz hatralarnda o gnlerin
heyecann bulacanz gibi, henz duyulmam ve ilk defa sylenmi
vakalara da tesadf edeceksiniz.)

''Sakarya'da hezimete urayan dman Akehir - Afyon hattna ekilmiti.

Bakumandan imdi de bir imha taarruzu yapmak fikrindeydi ve bu taarruzun
tam bir sevklcey ve tabya baskn eklinde yaplabilmesi iin her eyi
ince ince, uzun uzun hazrlyordu. Bakumandann bu fikrine baz
kumandanlar itirak etmiyorlard. Eldeki imknlarla byle bir taarruzun
imdi muvaffak olacandan pheli idiler. Son grmeler, bir askeri ra
halinde Akehir kararghnda yapld. Fevzi Paa da hazr bulunuyordu.
Bakumandan haziruna yksek bir sesle fikirlerini izah etti. Buna ramen
kinci Ordu Kumandan aksi kanaatini deitirmemiti. Bir ara darya
kan sayn Garp Kumandannn yz, neeli mizacnn aksine pek zntl ve
endieliydi. Sebebini sordum... Mnidar bir tebessmle mzakerelerin
cereyan ettii mahalli iaret etti ve baka bir ey sylemedi.
Bakumandann endiesi
Bakumandan, Trakya'da bulunan dman kuvvetlerinin byk tekilt
yaptn, bunlarn Anadolu'ya getirilmek zere olduunu ve tekiltn
banda bizzat Yunan ordusu Bakumandan Hac Anesti'nin bulunduunu
biliyordu. Mtleasnda bu noktalar tebarz ettirirken zamann beklemee
tahamml olmadn da kaydediyordu. Teebbs dmana brakmadan derhal
hareket kararndayd. Filvaki, hakikate kfi miktarda ikml levazm,
cephane ve topu mermisi mevcut deildi. Bakumandan, hali hazr artlarla
da bu taarruzun muvaffak olabileceini plnlatrmt. Cepheye
hareketinden evvel Ankara'dan Garp Cephesi Kumandanna gnderdii ifrede,
mealen yle diyordu:
Derhal harekete geilecektir
''Cephane ve malzeme kifayetsizlii ile dier levazm kifayetsizliini
takdir ediyorum. Ancak fazla beklemek aleyhimizde olur. Btn mesuliyeti
zerime alarak Konya zerinden hareket ediyorum. Bakumandanlk emrindeki
bir miktar paray mbrem ihtiyalar iin Milli Mdafaa emrine braktm.''
Bu mahrem ifrenin son cmlesi yle bitiyordu:
''Derhal harekete geilecektir.''
Bu kat'i ve sarih bir emirdi.
.
25 Austos 1922... Afyon'un takriben 20 kilometre cenubunda, uhut
kasabasnda bir ky evinin ikinci kat sofras. Bakumandan petrol
lmbasnn nda mtevaz akam yemeini yerken; bir gn evvel cephe
topu kumandanndan topu guruplarmz hakknda edindiim malmat
kendilerine arzediyordum. Ate kesafetinin 3-4 saat devam edilebileceini,
yalnz plnl mnia ateine lzum grlmediini syledim. ''Mnia ateini
de onlara brakalm'' dedi. Saat 10'a geliyordu. Vazulcey haritasn
istedi. (Taraflarn arazi zerindeki vaziyetlerini gsterir harita)
Bilhassa dmann yarma merkezi sikletinin bulunduu noktalardaki tahkimat
ile, kuatmay yapacak svari kolordusunun geecei Ahrda geidinin
vaziyetini gzden geirdi. Ayn zamanda Eskiehir-Afyon arasnda, Der
mevkiinde bulunan dman ihtiyatlar zerinde dikkatle durup haritay
tetkik ediyordu. Der'le Dumlupnar arasn lmemi emretti. Elindeki
kalemle bir iki defa bu noktaya vurarak:
''- Der... Der... Fakat dvemeyecekler... Bu kuvvetler hareketsiz
kalmaya mahkm.'' dedi ve bana dnerek:
''Haritalar topla. Hareket ediyoruz!'' emrini verdi.
25 Austos gecesi
25 Austos 1922, gece yars... Bakumandan Kocatepe'nin eteklerinde,
adrl ordughta... adrlarda petrol ve mum fenerleri... Ordughn
nnden kk bir dere akyor. Su rltlar, gecenin koyu sessizlii

iinde gayet vazih... Mahrut bir asker adrndayz. Bakumandann

karsnda, hazrol vaziyetinde duruyorum.
- Emriniz Paam!
- Hazr myz! diyor. Sonra henz bozulmam portatif karyolasnn
zerinden tabanca kemerini alp kuanyor.
...............................
Muzaffer Kl, sol eliyle alnn krtrmakta... Anlyorum ki hatralar
gitgide yaknlamakta, canlanmaktadr. Anlatma tarzn deitirmesi de bunu
gsteriyor. Sanki o an yayormu gibi... Dikkatimin farkna vard ve
tekrar nikaye etmeye balad.
- Eldivenleri elindeydi: Tra olmutu. adrdan ktk. Ortalk zifiri
karanlkt. Petrol ve mum fenerlerinin titrek altnda; Bakumandan
Kocatepe'ye kmaa balad. ne doru fazlaca eilerek yryordu. Arazi
rzal olduu iin, ar ar ilerliyorduk. Nihayet zirveye eritik.
Bakumandan karanlklara nfuz eden baklaryla ileriye bakyordu. ''Allah
Trk milletini ve ordusunu siyanet edecektir'' dedi. Bu hitap ilh bir
ilhamn ruhlarndaki tecellisi idi.
.
Sabah saat 4-4.30 sralar... Alaca karanlk... Bakumandan filmas
Kocatepe'ye dikilmitir. Etrafn ordu ve kolordu filmalar eviriyor.
Artk ne haritaya baklyor, ne bir emir veriliyor, ne de konuuluyor...
Buras byk kararghtr ve konuma sras topularmzndr. Bir saat
sonra...
Topu atee balyor
Saat 5.30... 26 Austos sabah... Bakumandan tarassut drbnnn banda
dman tahkimatna bakmak zereyken, topumuz atee balyor. u anda
Mustafa Kemal'i Ankara'da ecnebi mmessillere verilen bir ziyafette sanan
dman iin ne ac bir srpriz.
Saat 6...
Topularmz tesir ateine geiyorlar. arapnellerin yerini ihtirakl tane
ve tahrip mermileri almaktadr. Piyademiz siperlere yaklamak zere. Dman
topusu mnia ateine balyor. Topularmz tahrip ateiyle dman
tahkimatn havaya uuruyor. Kalecik sivrisi yanmaktadr. Fakat
topularmzda bir endie... Tonlarca cephane su gibi akp gitmektedir.
Bir aralk cephane vaziyetini soran Bakumandan da, ald cevaptan
zntl... Byk bir soukkanllkla emrediyor:
- Tek mermi kalncaya kadar atee devam edilecektir!
Sonra yle devam ediyor:
- Cephane ikmlimizi dmandan yapacaz. Son raporlar geldi mi?
''Yarn leden sonra Afyon'dayz!''
Saat 9...
Yarma hareketi ksmen muvaffak oluyor. iil tepeden mada btn istinat
noktalar elimizde... Fakat dman henz Afyon ovasna dklememitir.
iil tepede dman mukavemet ediyor ve mdafaas sertleiyor. Siperler
muttasl el deitirmekte... O kadar iieyiz ki, topu mdahale edemiyor.
Topu, ancak takviye kuvvetlerinin yardmna mani olabiliyor. Bakumandan,
Der'deki dman ihtiyar grupu hakknda acele malmat istiyor ve
sabrszlanyor. Verilen cevaptan memnun.
Mukavemet eden iil tepeyi takviye iin ihtiyat kuvvetlerimizin
yanamasn emrediyorlar. Kuatmay yapan Svari Kolordumuz glkler
Ahrda geitlerinden gemektedir.
Akam olmak zere...
iil tepenin bir an evvel alnmasn emrediyor. ''Gece olmadan tepe
elimize gemelidir!''
Buna muvaffak olamayan bir frka kumandan intihar ediyor. Bakumandan ok
zntl. Etrafna bakarak:
- Yarn leden sonra Afyon'da olacaz! diyor.

Herkes birbirinin yzne phe ve tereddtle bakmakta... Birinci Ordu

Kumandan:
- Paam ok yoruldunuz. Yarn mhim ve hayat kararlar vereceksiniz. 1-2
saat uyuyunuz, teklifinde bulunuyor. Hava kararm, iil tepe henz
alnamamtr. Bu vaziyette yarn leden sonra Afyon'da olacamza kimse
inanmyor. Fakat, ertesi gn afakta balayan taarruz, dman iil
tepeden de atm, malp kuvvetler Afyon ve Sincanl ovasna dklmtr.
Bakumandan leden sonra Afyon'a geliyorlar. Muharebe mevzi harbinden,
harekt harbine intikal etmitir.
28-29 Austos...
Bakumandann verdii emirlere gre, dman takip edilmekte ve
sktrlmaktadr. Mustafa Kemal'in evvelce tasarlad yerde, dmana son
darbe indirilecektir.
Nihayet 30 Austos
30 Austos...
Bakumandan Afyon'da, Balmahmut'ta Birinci Ordu Kararghna geliyor. Son
keif raporlarn harita zerinde tetkik ettikten sonra, Dumlupnar
civarnda bulunan 4'nc Ordu kararghna hareket ediyor. Vakit ikindi
zeridir.
Byk asker Kolordu Kumandanna soruyor:
- Beyefendi, teebbs ve kararnz nedir?
- Paam, yry halinde bulunan frkamzn muvasalat ile taarruza gemeyi
dnyorum.
- Dnmee vakit yok. Gne gurup etmeden kat'i neticeyi almak lzm. Aksi
takdirde dman ksm kllisi Murat dalar eteklerinden ve Kzlta
vdisini takiben ekilebilir.
''Buras Bakumandan Kararghdr.''
Derhal otomobiline bindi ve bugn Zafertepe dediimiz mahalle doru inmek
emrini verdi. Bu esnada 1'inci Ordu Kumandan ikaz etti:
- Paam, ate hattna iniyorsunuz!
- Zat devletiniz burada kalnz!
Ve hareket etti. Bir frkann topcu mevzileriyle avc siperleri arasnda,
dmann messir topu ateinin bulunduu bir yere indi.
Frka Kumandanna:
- Buras Bakumandan Kararghdr! dedi ve derhal emirlerini vermeye
balad.
Topumuzun himayesinde piyade birliklerimiz, dmann ksm kllisinin
bulunduu yntya yanayor; Bakumandan ayaklar tamamen ksaltlm bir
batarya drbniyle harekt takip ve idare ediyordu. Dman topusunun
mermileri ok yaknlara dyordu. Bakumandan sigarasn iiyordu. Gne
guruba yaklayordu. Bir aralk ban evirerek:
- Gne topumuzun ryetine mani oluyor. Fakat biraz sonra snglerimize
vuraca akisleriyle dmann ryetini tamamen kesecek, dedi.
''Allah! Allah!''
Az sonra ''Allah! Allah!'' sesleri iitilmeye balad. Hcum eden
piyadelerimizin sngleri, gnein kzl hzmeleri altnda yalmlar
yapyorlard. Hayret ediyordum... Her ey sanki onun iradesine balym
gibi, ne derse o oluyordu. Bu anda Bakumandann yznde, grlr bir
strap ifadesi vard. Allah! Allah! diyerek gibi dmann zerine
devrilen binlerce askerin lm istihkar edilileri, onun insan kalbini
tesiri altna almt. Yanan sigarasn yere att ve dman ateine
aldrmadan siperde doruldu? Bu kalk sevdii ve zerine titredii
askerlerinin manev huzurunda bir ihtiram vazifesi idi. Askerlik sanatnn
byk dahisi, byk strateji, harpten ve kandan aka nefret ediyordu.

Gzleri nemlenmiti. Gne ufukta kaybolmak zereydi. Eliyle muharebe

sahasn gstererek:
- Hac Anesti! Marur kumandn! Neredesin? Gel, ordularn kurtar... diye
bard.
Sava meydannda
Ertesi gn, sabahn erken saatlerinde Bakumandan Mustafa Kemal muharebe
meydann dolayordu. Grd manzaradan mteessir ve muztaripti. Binlerce
dman cesedi ve birbiri stne ylm yzlere topu hayvan, terkedili
toplar, cephaneler...
Bu elim manzaray bir mddet seyrettikten sonra:
- Bu manzara insanl utandrabilir! dedi. Fakat meru mdafaamz iin
buna mecbur olduk. Trkler baka milletlerin vatannda byle bir harekete
teebbs etmezler...
Biraz ileride, toplarn arasnda yerde bir Yunan bayra terkedilmi,
duruyordu. Gzne iliti. Eliyle bayra iaret ederek:
- Bir milletin istikll almetidir. Dman da olsa hrmet etmek lzmdr.
Bayra oradan kaldrp topun zerine koyunuz! dedi.
Dman kumandanlar
- Getirdiler mi?
Uak'ta, byk beyaz yal boyal bir evin 3 nc kat salonunda, zerinde
cephe haritas bulunan tahta bir masann nnde oturan Bakumandan
soruyordu. Getirilecek olanlar, dman ordusu Bakumandan Vekili General
Trikopis ve General Diyenis isminde bir baka ordu kumandanyd.
Kapdan, st ba toz toprak iinde, gslerinde 3-4 sra muhtelif nianlar
bulunan iki esir general girdi. Her ikisi de hazrol vaziyete geerek selam
verdiler. Bakumandan ar ar ayaa kalkt. kisinin de ellerini skt ve
yer gsterdi. Esir kumandanlar gsterilen yere, dnceli, rkek bir
vaziyette oturdular ve balarn nlerine ediler.
Bakumandan, nndeki haritaya bakarak, her iki generale de harbin tarz
cereyan hakknda bz sualler sordu. Cevaplar ald. Trikopis'in, ''Bu
kibeti hibir zaman tahmin etmiyorduk'' eklindeki beyan, dmann nasl
gafil avlandn akca gsteriyordu.
Bakumanda bir ara, Der'de bulunan byk ihtiyat gruplarnn niin
Dumlupnar srtlarna ekilmediini General Trikopis'ten sordu ve bunu
''byk bir asker hata'' olarak vasflandrd.
General Trikopis'in, ihntihar etmedii iin mteessir bulunduu eklindeki
beyan zerine de Mustafa Kemal:
- Fazla teessre kaplmayn. Byk bir asker olan Napolyon da bu kibete
dmtr, dedi ve maiyetine dnerek:
- Ykansnlar, istirahat etsinler. Emniyet altnda bulundurun, diye emirler
verdi. Gemi gn, zannedersem, kllarnn da iadesini emir buyurdular.
Sayn Muzaffer Kl, hatratnn burasnda durdu. Sonra ar ar:
- Trkn eref ve istiklli bu byk meydan muharebesinde kurtulurken,
Lozan'n ve byk inklplarn temeli de burada atlm oluyordu. Bu byk
zaferi hazrlayan ve yaratan Bakumandanmzn manev huzurunda ve bu
uurda canlarn veren aziz ehitlerimizin nnde kran ve minnet
hisleriyle doluyum... dedi.
Gz pnarlarnda iki damla ya vard.
BE GNDE YARATILAN TARH!

Byk zafer gnlerinde Ankara'da vazifelendirilen Cevat Abbas'n bir

hatras - Mehur ay ziyafeti artmacasnn i yz
Atatrk'n eski yaveri Cevat Abbas Grer, byk taarruz sralarnda Bolu
Mebusu olarak B.M.M. inde bulunuyordu. Atatrk, cepheye hareket etmeden
evvel kendisine ve Ankara asker kumandanlnda Fuad Beye (Bulca) birer
vazife vermiti. Cevat Abbas merhum bu husustaki hatralarn yle
anlatmtr:
''Byk Adam'n 26 Austos taarruzu iin cepheye hareketinden birka saat
evvel, en zayf bir ihtimal iin bana ve o zaman Ankara Mevki Kumandan
bulunan Fuad Bulca'ya verdii vazifenin hatrasn buraya kaydetmekle
belirsiz ihtimallere bile Atatrk'n nasl ehemmiyet verdiini gstermek
istiyorum.
Atatrk; 26 Austosta balayacak olan taarruzu idare etmek zere cepheye
hareketini herkesten ve her taraftan gizli tuttu. Hkmete yaplacak son
tedbirleri aldrttktan sonra 19 Austos gecesi Tuzl-Konya zerinden
cepheye hareket edecekti. Hareketinden evvel hareketini gizleme tedbiri
olarak da Anadolu Ajans gazetelere; ankaya'da Atatrk'n ay ziyafeti
verdii haberini yaymakta idi.
Dorusu ben de, Fuad da bu erefli taarruzun banda bulunacak olan Byk
Kumandanmzn emrinde cepheye gitmek iin can atyorduk.
Beni, Meclisten beraberinde ankaya'ya getiren Atatrk, mevki kumandan
Yarbay Fuad'n da kke gelmesi emrini vermiti. Zaman akam zeriydi.
Atatrk hareketini gece yapaca iin birka saatlik vaktini, bazan
heybetli kalarn atarak dnmee dalmakla, bazan da gler sevimli bir
yzle yapt ufak tefek ltifelerle geiriyordu. Ve fakat, byk ruhu
oturduu yere samyordu. Bir aralk ayaa kalkt. Kkn nnden
beraberce yryerek ankaya methalindeki birinci nbeti kulbesine kadar
gittik. Oradan Fuad Bulca'nn geldiini grdk ve durduk.
Atatrk, yapaca byk ie bir an evvel kavumak isteyen ve fakat abuk
gemeyen saatlere kzan bir his iinde nbeti kulbesinin hemen arkasnda
sivrilen tabi kaya yn iaret ederek:
- Burada oturalm, emrini verdi.
Kendisi kayann yksek yerinde oturdu, biz de dizleri dibinde yer aldk.
mzden baka kimse yoktu. Fuad beni, ben Fuad' takviye ederiz
dncesiyle yapaca sava hizmetinden bizi mahrum etmemesini evvel ben
Atatrk'ten rica ettim. Fuad da ayn ricada bulundu. Atatrk glerek:
- Sizin her ikinizin Ankara'da iiniz var, alamam, dedi.
Fuad da, ben de bu, alamam, sznden mteessir olmutuk. Fakat her ikimizde
baka bir mtlea ile ricamz tekrar etmeyi mnasip bulmadk.
Sigaralarmza sarlmakla teessrmz datmaya urarken, oturduumuz
yere yakn bulunan Fuad'n evinden kahve geldi.
Tabiatin kudret ve kuvvetini gsteren bu kaya zerinde ellerimize gelen bu
ekerli kahve bana mevhum ay ziyafetini hatrlatt. Glmsedim ve
Atatrk'e:
- ay ziyafeti birer kuru ekerli kahve ile geiyor Paam, dedim.
Bir an iin, ''Alamam''dan mtevellit teessrl skmuz bu szlerimle
bozulmutu. Bu esnada Atatrk:
- kinizin de burada iki vazifeniz var. Biri Ankara'da sizin gibi
yaknlarmn kalmas; birka g iin hareketimin gizli tutulmasna hizmet
edecektir. Her ikiniz de Mecliste, ehirde grldke ve benden
bahsolunduka burada olduumu muhataplarnza temin edersiniz.
Dieri, pek zayf bir ihtimal ise de, ok dikkatli takip olunacak bir
itir. Taarruzda behemehal muvaffak olacam, ancak binde bir ihtimal dahi
olsa; ordunun ileri, geri hareketlerini burada fena tefsir edenler
bulunabilir.
Bana dnerek:
- Sen, Mecliste her trl cereyan takip eder ve ona gre icabedenleri
tenvir edersin. Tezvirata meydan verme, alacan haberlere nazaran
arkadalar irad edersin.

Sonra da mevki kumandan olarak dikkatli ve daima her hadiseye kar hazr
bulun. Ankara efkrna sahip ol.
Ve her ikimize birden:
- Aleyhimize greceiniz en ufak hareketleri bile benimseyin. Ve ifre ile
bana bildirin. Alacanz emrime gre kat' harekete geersiniz, emirlerini
verdi.
Akam olmu, karanlk gittike koyulayordu. O gnlerden itibaren ''Hacet
Ta'' ismini verdiim, kayay terkettik. Kkte hazrlanan sofraya
sralandk. Yemei mteakip hareket olundu. Ellerini perek Atatrk'
uurladk.
.
30 Austosta kat' neticeyi alan Atatrk zmir'e muvasalatnda bir ifre
ile beni yanna ard. 14 Eyll sabah zmir'de saat sekiz evvelde,
gazasn tebrik ve kurtuluumuzun kranlarn arz iin sze baladm
zaman szm kesti:
- Ben vazifemi yaptm. Zaten bunu yapmak her Trke bortu. Sen imdi
bunlar brak da gel birer kahve ielim, emrinde bulundular.
25 gn fasla ile iilen iki kahve arasnda Atatrk kahraman Trk
ordusuyla be gn zarfnda, paralanmak istenen Trkiye'ye tam bir hayat ve
yenibir tarih yaratmt.
YUNAN BAKUMANDANI TRKOPS

ANADOLU SAVAINI VE NASIL ESR
EDLDN ANLATIYOR
''Etrafmz Trkler tarafndan evrilmiti. Esir olacamz anlyorduk. Bu
esnada beygirim de vurulmutu. Baka bir ata binerek emberi yarmaya
teebbs ettim, fayda vermedi, Trklerin iine dmtm, esir oldum.''
Kymetli gazetecilerimizden Hfz Topuz, Yunanistan'a yapt bir seyahat
srasnda Atina'da Ruzvelt Caddesindeki evinde mtevaz bir hayat yaayan
84 yandaki emekli general Trikopis'i ziyaret etmi ve kendisile uzun
boylu grmtr. Muharrir, bu enteresan ziyareti yle anlatyor:
Trikopis'i evinde ziyarete gittiim zaman kendisini derin bir ryadan
uyandrm gibi oldum. Beni byk bir nezaketle odasna kabul ettikten
sonra:
- stanbul'dan m geliyorsunuz? diye sordu.
- Evet, diye cevap verdim.
Dald. Bir mddet derin derin dndkten sonra.
- 54 sene evvel stanbul'dan gemitim, diye devam etti. Gzel ehirdir
stanbul, ben de o zamanlar 30 yandaydm. Hey gidi gnler hey...
Odada generalin genliine ait bir yn resim gryordum. te u grubun
ortasnda bulunan burma kykl gen Temen Trikopis'tir. Bu resim galiba
Paris'te ekilmi. Sene 1903. u masann stnde duran resim de Generalin
Birinci Cihan Sava'nda Yugoslavya'da ekilmi bir resmi. Masann tam
arkasnda byk bir resim daha gryorum. Bu da 1921'de Eskiehir'de
ekilmi. Yunan Kral Konstantin Anadolu harektnda baar kazanan
kumandanlara ecaat nian tevzi ediyor. Trikopis o zaman kolordu
kumandan. Konstantin'in yannda Bakumandan Papuls, imdiki Kral Paul,
Prens Georges, Prens Andre, stikll Savan mteakip Yunanllarn kuruna

dizdikleri Babakan Gunaris ve Bakanlardan Teotakis bulunuyor. Hey gidi

gnler...
- Generalim, diyorum. Nasl oldu u Anadolu harekt? T Ankara kaplarna
kadar ilerledikten sonra nasl oldu da davay kaybettiniz?
Trikopis tekrar derin derin dnyor. Sonra:
- Bizim Anadolu'da iimiz ne idi? diyor. Bizim menfaatimiz Balkanlar'da,
Makedonya'da, Adalarda olabilir amma Anadolu'dan bize ne? Ne diye bizi
oralara gnderdiler. Aradan bunca yl geti. imdi insan maziyi ok daha
iyi grebiliyor. ok daha salam hkmlere varabiliyor. imdi artk itiraf
etmekten ekinmiyorum. Bizim Anadolu savanda hibir menfaatimiz yoktu.
Biz yabanc devletlere let olduk. Sizden de, bizden de bunca insan ld.
Bu kadar ehit verdik Sonunda ne oldu? te bugn kardeiz. Hata idi
Anadolu harekt. Hem de muazzam bir hata...
Trikopis yine bir mddet susuyor. Emekli generalin duyduu pimanl
anlamaya alyorum. Zavall Yunan ehitleri, zavall stikll Harbi
kahramanlar! Bo yere yanan, yklan kylerimiz! Ve tarihin karanlk
bulutlar gerisinden eski ''byk dmanmz''n duyduu pimanlk. Ne
muazzam tezat. Trikopis, Bugn seninle karde olabilmemiz iin Anadolu
topraklarnn kanla sulanmas lzmm...
Emekli general tekrar anlatmaya devam ediyor:
''- Ben Anadolu'a sizinle drt defa arptm. Birincisine biz ''Avgin
muharebesi'' diyoruz. Siz, nn sava. 1921 yl mart aynn son
gnleriydi. Ben o zaman nc tmen kumandanydm. nn'de bizim
tmenimiz bulunuyordu 7'nci tmen merkezde, 3 nc tmen solda ve 10'uncu
tmen da sada olmak zere muharebe vaziyeti almtk. Hepimiz kahramanca
arptk. Fakat Trkler bizden ok stn olduklar iin netice bizim
lehimize tecelli edemedi. Geri ekildik ve burada ilk olarak nn'nn
askerlik kabiliyetini anlam olduk.
nn ile ikinci karlamam Eskiehir - Ktahya hattnda oldu. 1921
Hazirannn sonlarna doruydu. Ben Bursa'da bulunuyordum. Birliklerimiz
Eskiehir ve Ktahya zerinden taarruza gemilerdi. Trkler oyalama
muharebesiyle yardm bekliyorlard. Ben derhal cepheye hareket ederek bu
yardma mani oldum. Bu muharebe bizim galibiyetimizle neticelendi.
Trk ordusu ile nc defa Sakarya'da karlatk. 1921 Austosunun
sonlarnda cereyan eden bu savalarda biz geri ekildik. Ben kinci
Kolorduya dumanda ediyordum. Afyon cephesini tutarak Yunan ordusunun
kne mni oldum. Eer ben bu cepheyi tutmasaydm Sakarya'dan sonra ok
kt bir malbiyete gidebilirdik.
Bundan sonra uzun bir duraklama devresi oldu. Bu esnada Birinci Kolordu
kumandanl da uhdeme tevdi edildi. Aralk 1921'de Cenup Gurup
Kumandanlna getirildim. Trklerin byk bir hazrlk iinde
bulunduklarn farkediyorduk. Anadolu'da kolordumuz vard. Bakumandan
General Papuls'n urad baarszlktan sonra yerine General Haci
Anesti tayin edilmiti Muhtemel taarruzlar nlemek iin cepheyi
yklmayacak bir ekilde tahkim etmitik. Ve bu cephenin kmesine ihtimal
vermiyorduk. Nihayet 26 Austos 1922 sabah Trklerin beklenmedik taarruzu
ile karlatk. Bu taarruz bizim iin muazzam bir darbe oldu. Haci Anesti
btn kolordulara bizzat kumanda etmek istiyordu. En byk korkumuz
zmir'le muvasalamzn kesilmesiydi. Bizim iin en tehlikeli vaziyet bu
idi. Ben zmir'e telgraf ekerek takviye istemi ve aksi halde malp
olacamz bildirmitim. stediim bu takviyeyi gnderemediler. Halbuki
karmzda Mustafa Kemal vard. Neye uradmz anlayamadk. Cephe km
ve ordu malp olmutu...''
Trikopis'in ''Bakumandanlk Muharebesi'' ne ait hatralarn anlatrken
byk bir heyecan iinde olduu grlyordu. htiyar kumandan otuz yln
gerisinde kalan hatralarn toplamaya alarak szlerine yle devam
etti:
- Trk ordusunun bu beklenmedik kuvveti karsnda birliklerimiz perian
olmutu. Yan birliklerle de irtibat kaybetmitik. Cephanemiz tkenmek
zereydi. Nerettiim bir gnlk emirle sonuna kadar muharebeye devam
edilmesini askere tebli etmitim. Vaziyetimiz gittike mklleiyordu.

Asker yorgundu. Kimsede muharebeye devam arzusu kalmamt. Birinci Dnya

Sava'ndan beri durmadan arpan Yunan ordusunun maneviyat hayli
sarslmt. Halk artk savatan bkmt. Askeri zorla, inanmad bir
gaye urunda muharebeye srklemekteki glk harbin en etin
meselelerinden birini tekil eder. Ordunun adm adm hezimete yaklatn
hissediyorduk. Her tarafmz Trklerle evrilmiti. Esir olacamz
anlyorduk. Bizde klc dmana teslim etmek kklk saylr. Vaziyetin
ktye gittiini gren yaverim bir ara yanma gelerek:
- Generalim, kllarmz imha edelim'' diye teklifte bulundu. Klcm
kendisine verdim. Ald ve paralad.
Firar fayda etmedi, ordu perian olmutu.
Bu esnada atm da vurulmutu. Baka bir ata binerek kamaya ve emberi
yarmaya teebbs ettim. Fayda etmedi. Trklerin iine dtm. Esir oldum.
Beni yakalayanlar hviyetimi almakta glk ekmediler. zerimde bir
revolver vard. Derhal bunu anladlar. Bizde svarilerin klc atlarn
eerine baldr. Benim bindiim atta da byle bir kl bulunuyordu.
Askerler bunu da benim klcm zanniyle msadere ettiler.
Bu esnada ordu perian olmutu. Sa kalan birlikler dank bir halde
zmir'e kamaya alyorlard. Bu bizim iin byk bir malbiyet olmutu.
Beni ilk evvel Garp Cephesi Kumandan smet nn'ye gtrdler. Kendisi
ile fazla bir ey konumadk. nn, beni yanna alarak Mustafa Kemal'in
huzuruna kard. Yunan Ordular Bakumandanlna tyin edildiimi de bu
srada rendim.
Atatrk beni mert bir askere yarar bir ekilde kabul etti. Teessr ve
heyecan iindeydim. nn beni kendisine takdim etti. Gazi'nin bu esnadaki
szlerini hi unutmyacam:
- zlmeyin General, dedi. Siz vazifenizi sonuna kadar yaptnz. Askerlikte
malp olmak da vardr. Napolyon da vaktiyle esir olmutu. Size kar byk
bir hrmet hissi besliyoruz. Burada kendinizi esir addetmemenizi rica
ediyorum. Misafirimizsiniz. Yaknda her ey dzelecektir. Buyurun,
istirahat edin.''
Atatrk'n bu ince ve nazik muamelesi karsnda ben de bu byk kumandana
kar iimde bir hayranlk duymaya balamtm.
Bundan sonra bizi Kayseri'nin Talas blgesinde kurulan bir esir kampna
sevkettiler. Yksek rtbeli subaylardan baka yanmda drt general daha
vard. Artk bizim iin sava bitmiti. Neticeyi beklemeye baladk. Bundan
sonraki vaziyeti biliyorsunuz. Ordumuzun bakiyeleri birka gn iinde
Anadolu'yu terkettiler. Fakat bar muahedesinin imzalanmas kolay olmad.
Kayseri kampnda bir sene
Bir seneye yakn bir mddet Kayseri kampnda yaadk. Daim bir tarassut ve
nezaret altnda bulunuyorduk. Bir gn kamp kumandanna:
- Beni braksanz bile bir yere kaamam, dedim. Bundan sonra nereye
gidebilirim? Haydi kamptan katm, Yunanistan nerede, Kayseri nerede?''
Nihayet Trkiye ile Yunanistan arasnda esirlerin karlkl mbadeleleri
konusundaki anlama imzaland. Biz de memleketimize dndk. te Anadolu
seferimizin hazin hikyesi.
Fakat bu hikye henz bitmemiti. Yunanistan halk kendisini bu maceraya
srkleyen insanlardan hesap soracakt. Memleket karklk iindeydi.
Anadolu harbine sebep olanlar kuruna dizildiler. Orduda tasfiye yapld.
Fakat benim bu ilerde hi bir suum olmad iin btn bu ilerden
yzmn ak ile ktm. Ordudaki vazifeme devam ediyordum. Fakat yam da
ilerlemiti. Nihayet 1928'de emekliye ayrlmam isteyerek ordudan istifa
ettim. Ve ite o zamandanberi kemde dnyay seyrediyorum. imdiye kadar
bir ok partilerin mebusluk teklifleri ile karlatm. Fakat hibirini
kabul etmediim gibi bundan sonra da politika ile uramak niyetinde
deilim. Yegne arzum yeni bir harp grmeden bar iinde hayata gzlerimi
kapamaktr.''

YUNAN BAKUMANDANI TRKOPS' ESR EDEN ASKERMZ: AHMET AVU

Elmalda'da Yunan Bakumandan General Trikopis'i ve maiyetini tek bana
esir eden Ahmet avu, son zamanlara kadar Afyonkarahisar hapishanesinde
bagardiyan olarak almakta idi. Yunan Bakumandann nasl esir
ettiinin
hikyesini yle anlatmtr:
- Keif iin kii daa trmanmaa baladk. Yanmda saatli, tetikli,
fitilli olmak zere 11 bomba vard. Arkamzdan da krk kii
yollayacaklard. Alaca karanlkta tepenin bir boyun noktasna vardmz
zaman, 5 - 10 zabitin oturduklarn grdm. Derhal bombalardan birisini
yakalayarak, davranmayn, teslim olun, diye haykrdm. Hepsi, ellerini
kaldrdlar.
Arkadalarm da yanna gelmilerdi. Ben nmzde duran bir zabitin atn
yularndan yakalyarak ektim.
Sordular:
- Ne kadar kuvvetiniz var? dediler.
- ordu, dedim. Tamamen muhasara altndasnz. Ya teslim olacaksnz, ya
sizi gurup ateine vereceiz.
- Hangi ktaya kumanda ediyorsun? dediler.
- Alay kumandanym, dedim.
Rtbemi sordular?
- Baavu... dediim zaman hepsi hayret ierisinde kalmlard.
Hayretlerini gidermek iin devam ettim:
- Bizde onbadan frka kumandan bile var, dedim. Onlara, torbalarmzdan
peksimet kararak verdik. Onlar da bize, bol bol sigara ikram ettiler.
Ceplerimizi doldurduk. Biz onlar bylece esir aldktan epey sonra Kaymakam
Hseyin Hsn Beyle tabur kumandanmz Fuat Bey geldiler.
Hseyin Hsn Bey, esir zabitlerin ierisinden birisini, eliyle iaret
ederek bana sordu:
- Bu zabitin kim olduunu biliyor musun?
- Ne bileyim, dedim. Elin dman... Babamn olu deil ya!...
Fuat Beyin gzleri falta gibi almt:
- Trikopis, Trikopis, diye haykrd. Yunan Bakumandan...
Trikopis'i Uak'a kadar getirdik. Orada bana bir istikll madalyas
yazdlar. Trikopis'in esvaplarn da bana hediye ettiler. Geen seneye
kadar bu esvaplar giyerdim. imdi bunlar azck eskidi. Sokaa pek
gelmiyor. Evde saklyorum.
MUSTAFA KEMAL'N B.M. MECLSNE

CEPHEDEN GNDERD BE RAPOR
Her gn telgrafla gelen bu raporlarn ilki. ''Dman imha edilecektir''
diye balam ve beincisi ''Dman imha edildi'' diye bitmitir.

Yunus Nadi merhum, taarruza ve ona takaddm eden gnlere ait hatralarn
yle anlatmt:
1922 Austosunun ilk haftasnda Beypazar - Nallhan - Gynk yolu ile
Ankara'dan zmit'e geliyordum. stanbul'da mektepte olan ocuklarm oraya
gelmi olacaklard, onlarla zmit'te sekiz on gn beraber geirecektik.
Geyve'de kumandan Halid Paa titiz bir asabiyet iinde:
- Dman cephesinde sezilen hareket bir ric'at mi?
Srrn kefetmek iin kendisince mmkn vastalarn kffesine bavurmu,
her taraftan haber ve netice bekliyordu. Filhakika daha biz Ankara'da iken
dman cephesinde baz kt'alarn geri alnmakta olduuna dair bir haber
gelmi, tezelden ve her taraftan bunun tahkikna geilmiti. Dmann
Akhisar'a kadar geri ekilerek dar bir hatta toplanacana ait rivayetler
ve tahminler vard. Byle bir hal vukuunda bittabi dmann rahat rahat
geri ekilmeye braklmamas esast.
zmit'te iken bir gn vali:
- Ordudan nakliye vastalarnn yeniden tesbiti iin bir emir geldi. lk
anda acaba bir hareket mi var diye phelendim. Fakat bu mutad
yoklamalardan biri olacak. kide bir byle emirler gelir, demiti.
On iki gn sonra gene Geyve zerinden Ankara'ya dnerken kumandan Halid
Paay skinlemi buldum:
- Mesele, dmann, iinde kargaalk kan bir alayn deitirmesinden
ibaretmi, dedi. Nallhan'dan evvel, sabah erken uradmz Yarhisar'da
dalar gibi ylm silh ve cephane her trl vasta ile cepheye
gnderilmekte idi. lk defa orada gdm bir zabit yanma yaklaarak ve
beni bir kenara ekerek kulama unlar fslad:
- Erknharbiye Reisi bir iki gndr cepheye hareket etmi bulunuyor.
Bakumandann oraya gitmesi de gecikmeyecek sanyorum. Taarruzun eli
kulanda galiba.
O gn leyin Beypazar'nda taarruzun ok yakn olduu haberi her azda
idi. Nakliye vastalar iin oraya da emir gelmi ve halk bundan kat'i
ahkm karmt.
Ertesi gn sabahleyin Ankara'da idik. Ankara'nn taarruzundan hi mi hi
haberi yoktu. Erknharbiye heyetimizin cepheye gittiini bile kimse
bilmiyordu. Bakumandan Ankara'da idi. Taarruza hazrlk ii yle dursun,
bilkis 25 Austos gn iin ankaya'da Gazi Mustafa Kemal tarafndan
verilecek mkellef bir ay ziyafetinin haberini gazeteye yazmaa memur
ediliyorduk. Bu haberi Recep Peker ankaya'dan bizzat bana telefon ediyor
ve onu itinal bir yere koymaklm bilhassa tavsiye ediyordu. Haberi
koymakla beraber bizim dahi umum surette onun zerinde tad pheden
ileri bir fikrimiz yoktu.
Neden sonra herkesle beraber biz de rendik ki ankaya'da mkellef ay
ziyafetinin verilecei gn ziyafet sahibi olan Bakumandan Akehir'de Cephe
Kumandan smet nn'nn kararghnda idi ve bir gn evvel orada btn
kumandanlarla asker vaziyetler zerinde son konumalarn yapm, son
emirlerini vermi bulunuyordu.
te 26 Austos 1922'de balayan byk taarruza takaddm eden be on gnn
hikyesi. Bilhare an'anesiyle bizim de malmumuz oldu ki, bir haftadan
beri Anadolu'nun dar ile ve bilhassa stanbul'la her trl mnakale ve
muhaberesi kesilmi ve bundan yalnz ankaya'da verilecek mkellef ay
ziyafeti haberi mstesna tutulmutu. phesiz bililtizam darya akis dahi
ettirilmi olan bu haber stanbul'u dolaarak Avrupa'ya kadar gitmi ve en
iyisi karmzdaki dman kararghna kadar ulamt.
Sakarya'da harp tarihine:
- Hatt mdafaa yok, sath mdafaa vardr.
Kaidesini ilve eden Trk Bakumandan byk taarruzda byk kuvvetlerini
muayyen hedeflere tevcih ve teksif etmek kararyla istihsal edileceinden
emin olduu zafer neticesine varmtr.
Ayn zamanda Trkiye Byk Millet Meclisi Reisliini muhafaza etmekte olan
Bakumandan, byk taarruzun devam ettii be gn zarfnda her gn Meclise
telgrafla ahs bir rapor gndermitir. lki "Dman imha edilecektir" diye
balayan bu raporlarn sonuncusu "Dmann imha edildiini" bildirir.

Dmann Kzlta deresinde urad feci kibeti bizzat grerek tasvir

eden son rapor askerlik edebiyatnn ve insanlk hissiyatnn aheseri
saylacak ok yksek kymetli bir sahifedir.
30 Austosta byk taarruzu byk zaferle bitiren Trk ordular bir
taraftan 9 Eyllde zmir'e varm bulunuyorlar, dier taraftan yldrm
abukluu ile Marmaraya ve anakkale'ye ulayorlard. be gn fasla
ile Garp Cephesinin muzaffer kumandan, Mudanya'da, tilf Devletleri
kumandanlaryla stikll Savamzn Mill Misak hudutlarn tantan
mtarekesini imzalyordu.
Byk taarruz ve byk zafer hatralarn ikml edecek bir noktack: 1924
senesinin 30 Austosunda Dumlupnar'da Bakumandanlk Meydan Muharebesinin
ve zaferinin yldnmn tes'id iin Gazi Mustafa Kemal'in de hazr olaca
byk bir tren tertip olunmutu. Neden sonra bu trene iki frka askerin
de itirki pek muvafk olaca fikri ortaya ktysa da icrasnda
mklta uranld. Birer frka asker Dumlupnar'a zmir'den ve Konya'dan
gelebildi. Halbuki bu kadar kuvveti oralardan buraya nakletmek iin
tahsisat yoktu. Bu zorluk nnde yle diyenler oldu:
- imendiferler iin tahsisat yoksa frkalar yryerek gelsinler.
Dumlupnar'dan bir haftada zmir'e giden bu asker deil miydi?
Fikir yrmedi. nk ok gemeden anlald ve zerinde ittifak edildi ki,
Dumlupnar'dan zmir'e giden askerler zafer kanatlaryla umulard. O
zaman bu gidi mmknd, imdi ayn yolu tersine yryerek katlamak kolay
deildi!
ATATRK BYK ZAFER BR GECE

BZE NASIL ANLATTI
Rahmet Ali Naci Karacan'n bir hatras
Yllarca evvel, bir gece, Ankara'da, ankaya'da, bizzat Gazi Mustafa
Kemal'in, o muazzam galibiyetin nasl hazrlandn, nasl
gerekletirildiini, kendine mahsus o harikulde konuuu ile bize
anlatn hatrlyorum. Ge vakit, sofrasndan ayrldktan sonra,
anlattklar henz hafzamda btn tazelikleriyle diri ve canl iken nasl
olup da sylediklerini bir tarafa not etmedim? Bilmiyorum. Fakat, aradan ne
kadar zaman gemi olursa olsun, o harikulde geceden bireyler bulmak
emeliyle hafzam zorladm zaman, onu, ankaya'daki byk salonun
ortasndaki sofrann bana oturmu, etrafnda davetlileri, enerji dolu o
gzel yz ve irade dolu o yeil gzleriyle, iki elini masann zerine
dayam, parmaklar arasnda sigaras, sanki daha dn gece sofrasndaymm
gibi, btn izgileri, renkleri, hatt ifadeleriyle olduu gibi gzlerimin
nne getirebiliyorum.
.
ankaya'daki Gazi Mustafa Kemal'in sofrasndayz. Vakit gece yarsn
epeyce gemi. Atatrk'n neeli bir gecesi. Sofrada on kiiyiz. Meclisin
havasndan bunalm bir halleri var. Galiba rahmetli Nuri Conker'le, yine
kumandanlk mevzuu zerinde akalarken, sz tarihteki byk kumandanlara
intikal etti ve davetlilerden birinin 30 Austos zaferini ileri srmesi
zerine, Gazi, bir an durarak ve sanki btn o hadiseyi kesif bir halde
yaayarak, birden, zaferi hikyeye giriti. Geri:
- Size zaferi anlataym...
Dememiti. Konuma, dne dolaa o bahse intikal edince, Atatrk,
birdenbire, szn getirdii her hangi bir mevzudan bahseder gibi, 30
Austos zaferini de yle alelde bir hadise gibi anlatmaktayd:

- Mecliste ve halkta dman Anadolu'dan skp atmak hususunda artk

iddetli bir sabrszlk gze arpyordu. Vatan topraklar zerinde istil
ordularnn zlmne, tahakkmne milletin tahmml kalmamt. Bununla
beraber acele etmiyordum. Her ihtimali hesaba katarak, hibir noktay
tesadfe brakmayacak ekilde hazrlanyordum.
Tertiplerimizi tamamladktan sonra ilk tedbir olarak Anadolu ile hari
arasndaki seyrsefer kesildi ve muhabere vastalar sk bir kontrol
altna alnd. En kk bir haberin darya szmamasna gayret ediliyordu.
eride ne yaptmz darnn bilmemesi, renememesi lzmd.
Cephe boyuna ylm ordular, gece yryleriyle, muayyen bir noktaya
teksife urayorduk. Gnlerce sren harekt - dman farkna varmakszn muvaffakiyetle baarld. Bir ok noktalarda dmann kars byk
mikyasta boaltlm, boaltlan kuvvetlerin hepsi dmana ok stn bir
silh kudreti halinde onun canevine doru istikamet almt.
Bir taraftan ordular btn arlklaryla yer deitirirken, ben, daima
Ankara'da, ankaya'da idim.
Taarruzdan bir hafta kadar evvel, dman bsbtn gafil avlamak iin,
Anadolu Ajans ile, ecnebi mmessillere ankaya'da bir ay ziyafeti
vereceimi iln ettirdim ve bu haberi darya aksettirdim. Maksadm,
Ankara'dan cepheye hareketimi gizlemekti. Bu suretle, herkes beni Ankara'da
ecenebi mmessillere ay ziyafeti veriyor zannederken, yaverlerimi yanma
aldm ve Austosun yirmisinde Ankara'dan cepheye hareket ettim...''
.
Atatrk bu balangtan sonra bize cepheye varn, Fevzi ve smet
paalarla grerek asker vaziyetin artk taarruza msait kvama geldiini
mahededen sonra taarruz tarihini kararlatrn, son talimatn
veriliini ve 26 Austos afak vakti taarruz emriyle beraber nasl hcuma
geildiini, imdi tamamen hatrladm bir ok tafsiltla, esiz bir
destan gibi anlatyordu. O gece, ankaya'da, sofrada, bir edeb tebih
olsun diye sylemiyorum, gerekten tarih dile gelmiti.
Gazi, zaferin elde edileceine daha ilk taarruz gnnn akam hkmettiini
ve bir kere bu hkme vardktan sonra mtekib harekt hep dmann byk
ksmn imha etmek maksadna gre sevk ve idare ettiini sylyordu.
Koca imentepe'den harekt takip eden Gazi Mustafa Kemal'in, gzleri
nnde cereyan eden ve kendisinin de dehetini tasdik ettii tablo uydu:
- Dman drt taraftan sarlm, evvel top atei altnda ezildikten sonra
sng hcumlaryla btn mevcudunu Anadolu toprana gmer vaziyet
gsteriyordu. Bu mthi manzaray grdkten sonra, mecbur edildiimiz bu
harbin dman iin ne korkun bir cehennem halini alm olduuna hi phem
kalmad. Bu vaziyet karsnda tereddt etmedim ve ordularma Akdenize
yryn emrini verdim. Zafer elde edilmiti!''
.
Gazi Mustafa Kemal, bize byk zaferin tablosunu bu yazdklarmla kyas
edilemeyecek kadar gzel, ok cnal bir ekilde anlatyordu. Byk
kahraman, 30 Austos Meydan Muharebesini sanki alelde bir hadise
naklediyormu gibi sknetle, ok tabi bir halle naklediliyordu. Ara sra
ikinci derecede hadiseler zerinde duruyordu. Bazan tenkit ediyor, bazan
alay ediyor, bazan takdir ediyor, 30 Austos Zaferi adn verdiimiz esiz
menkbeyi, tarihin anlatabileceinden ve yazabileceinden ok daha mkemmel
ekiller ve renkler iinde, nk olduu gibi, nk yaratt gibi, nk
kendi gzleriyle grd ve kendi duyuuyla duyduu gibi anlatyordu.
Tarihi, tarihi yaratann azndan dinliyorduk. Bu, hi phesiz,
hayatmzn en byk talihi, eriilmez bir mazhariyetiydi.
Vuzuhla hatrlyorum: Derin bir heyecan iinde, hepimiz, sanki kalplam,
donmu vaziyette, susmu, gzlerimiz hayranlkla yzne evrili, daha
anlatsn diye bekliyorduk.
Bir an durduktan sonra birden yznn ifadesi deimi ve menkbenin bu
sefer baka bir sayfasn evirmiti.
- Bu mthi tabloyu grdm gnn akam, kararghtaki odamda vaziyeti
takip ederken, u haberi getirdiler: Yksek rtbeli bz Yunan subaylar
esir edilmi. Bunlar, Yunan yksek kumanda heyetine mensup olduklarn

sylemekte imi. Bu haberi zaten bekliyordum. Derhal Yunan kumandanlarnn

getirilmesini emrettim. Az sonra, yorgun, bitkin bir halde, General
Trikopis ve dier generaller karma getirildi. Yunan ordusu Bakumandanna
misafirim olduunu syledim ve bir arzusu olup olmadn sordum. lk sz,
karsna berhayat olduunu bildirmek zere Atina'ya bir telgraf ekmek
msaadesini istemek oldu. Arzusunu yerine getirdim ve sonra kendisiyle
taarruzumuza ait harekt zerinde grtm. Verdii cevaplardan
hazrlklarnn asla farkna varmadklar, tamamen gafil avlandklar
belliydi. Kendisini teselli ettim. Napolyon gibi en byk kumandanlarn
bile meydan muharebeleri kaybettiklerini syleyerek mteeessir olmamasn
syledim...
ATATRK, BR OTUZ AUSTOS SABAHI TEBRKLERN KABUL ETT MSAFRLERNE

NELER SYLEMT?
Ercment Ekrem Tal'nun bir hatras
29 Austos 1928...
Dolmabahe Saray'nn st katndaki byk salonun, sofra bandayz. Meclis
fazla kalabalk deil, Ebed ef o geceki dvetlilerini nce ktphanesinde
kabul etmi, birka gndr kendi kendine devam ettii fikr mesaiye dair
onlara malmat vermiti.
Byk efi o srada igal eden mesele harf inklb idi. Arap alfabesinin
arzeyledii glklerle Trk irfan hayatnda bir inklp yapmaya, Trk
kltrn ileri gtrmeye ve yaymaya imkn gremiyordu. Bunun iin bir are
aryor, kendi kendine denemeler yapyordu.
Birer birer bu husustaki niz dncelerimizi sormak ve ne kadar kymetsiz
de olsa dinlemek ltfunda bulundu.
Derken sofraya getik. Orada da ayn mbahase devam etti. Lehte de aleyhte
de sylenenler vard. O, mstesna dehsnn yce kudretiyle ve esiz
mantnn kudret ve vaizliiyle davasn mdafaa ediyordu. Harf
inklbnn en etin muarzlarn ikna ediyordu.
Bu czip mbahase saatlerce ve hep ayn hararetle devam etti. Nihayet,
tasavvur edilen inklbn lzumunda herkes ittifak etmi, bunun ekli o
gece hemen hemen kararlamt.
Artk sabah oluyordu. Salonun denize bakan pencerelerinden ilk afak
hzmeleri ieri szlmeye balam, kar yamalar peyderpey belirmekte
idi.
Onun hatrasn tarihe bizzat malettii 30 Austos gnei memleket
ufuklarnda btn parlaklyla yedinci defa douyordu.
Ebed efin dvetlileri birer birer sofradan kalktlar, tzimle yanna
yaklaarak mbarek ellerini pmek zere msaade istediler.
- Hayrola? dedi, gidiyor musunuz?
- Hayr; gideceimizden deil, efendimiz bugn Zafer Bayramdr. O erefli
zaferi Trk milletine kazandran yce babua tebriklerimizi arzetmek
istiyoruz.
Ebed ef hemen ayaa kalkt... elik bakl gzleri bir an iin, tarihin
enginlerine dahar gibi oldu... Hafif sislendi... Sonra etrafnda bir tzim
halkas eviren misafirlerine dedi ki:
- Arkadalarm! Teekkr ederim. Tebriklerinizi 30 Austos zaferinin hakik
milleri bulunan Trk kumandan, zabit, kk zabit ve erlerinin mbeccel
adlarna kabul ediyorum.
Ne yazk ki o gn, orada sonsuz vatan ve istikll ak ile aslan gibi
harbedip, mukaddes yurdun tisini kanlaryla tarsin eden mbarek ehit ve

gazilerimizin adlarn yen yen belliyerek tesbit edemedik. Lkin

onlarn, kl halinde, gelecek nesillerin hayranlna ve tebciline hak
kazanm bir mterek ad vardr: Trk Ordusu.
Bugn kutlamak kadirinaslnda bulunduumuz byk zafer mnhasran
onundur! Trk ordusu ve Trk milleti varolsun!
Tarihin en byk adamnn bu szlerini hepimiz huu ile ve heyecanla
dinleyerek, hafzalarmza naketmeye alrken, ak pencereden salona
szlen ve mbarek Anadolu'nun dalarndan kopup gelen hafif sabah rzgr,
onun asl alnna yurdun tebriklerini bir buse halinde konduruyordu.
ZMR'E LK GREN KAHRAMAN KUMANDAN

VE ZABTLERN HTIRALARI
zmir'e ilk giren svari frkasnn kumandan
Miralay Zeki Bey; Kadifekale'ye bayramz eken Kaymakam Reat Bey,
Hkmet Konan igal eden Binba erafettin Beydir.
1. MRALAY ZEK BEYN HATIRALARI
zmir'e ilk giren kinci Svari Frkas Kumandan Miralay Zeki Bey
(Sonradan Umum Jandarma Kumandanlna gelen General Zeki) Frkasnn harp
harektna ve zmir'e girilerine ait htralarn yle anlatmtr:
''Kumandasna memur olduum kinci Svari Frkas, dman ordusunun
gerisini evirmek vazifesini almt. Bunun iin sarp Ahor dalarn amak
icabediyordu. Dmann almaz zannettii bu dalar, svarilerimiz bir
gece yryyle geerek dman ordusunun gerisine intikal ettiler. Bylece
Sakarya harbinden, yni bir senedenberi iki ordu yeniden kar karya
gelmi, aradaki kaln perde kalkmt.
Buradaki vazifemiz dman ihtiyat kuvvetlerini asl taarruz cephemize
gitmekten manetmekti; bu maksatla harekta geildi ve Yunan ihtiyat
kuvvetleri gurupunun bulunduu tahmin edilen istikamete tevcih olundu.
Yolda, Kk kyde kk bir mukavemete maruz kalnd, burada bulunan ve
ky muhafaza etmek isteyen dman kinci Alay, kuvvetlerimizin hcumuyla
tamamen imha edildi, oralardan geen takriben bir kilometrelik demiryolu da
tahrib edildi. Mlzm Yldrm Kemal Bey, ki pek kymetli bir gen
zabitimizdi, burada ehit dmtr.
27 Austos gecesi, durmadan yrye devam edildi. Bu yry, dman
ordusunun gerisinde ve imal istikametinde yaplyordu. Eert civarna
kadar varld, bylece Bakumandanlk pergeriyle tersim edilen ilk byk
emberin az, svari kuvvetlerimiz tarafndan, tyin edilen zamandan
evvel, kapanm oldu.
28 Austos sabah gn domadan, svari frkamz Trikopis karargahyla
dman ihtiyat gurupu kumandan Diyenis karargh arasnda ve tamamen cephe
boyundaki dman ordusunun arkasnda mevki alm bulunuyordu. Bu
vaziyetimizden azam istifade gayesiyle, Diyenis kuvvetlerine, alaca
karanlkta atl gurup basknlar yapld; henz uykudan uyanmakta olan
dman ihtiyat kt'alar bozguna urad; bu arada Diyenis'in yatt

adrn da delik deik edildiini, bilhare esir edilen bu kumandan, bizzat

ifade etmitir. ki dman gurubu arasndaki yegne emin ve msait yolda
bulunan ve btn dman tekerlekli vastalarn ihtiva eden nakliye
tekilt da bu hcumumuzdan nasibini adl; yzlerce araba ve otomobilin
yoldan karak dalara kamak istemeleri, ordughtaki kt'ann yn
halinde firarlar tasviri nakabil bir manzara tekil ediyordu.
Dienis'in bu sralarda kararsz bir vaziyette bulunduu sonradan
renilmitir. Filhakika Yunan ihtiyat kuvvetleri kumandan o srada
Trikopis'in yardm davetine icabete bir trl karar verememi ve henz
bakumandan bulunan Haci Anesti'nin Bolvadin istikametindeki taarruz emrini
de ifa edememi bulunuyor ve en mlyim yol telkki ettii geride tecemm
hareketini yapmaya hazrlanyordu. Trk svari kuvvetlerinin alaca
karanlktaki beklenmeyen basknna, ite byle bir zamanda maruz kalmt.
Diyenis, yeniden toparlanp mdafaa tertibat hazrlamak maksadyla
Trikopis ile acele grmek istedi, fakat akama kadar yapt teebbsler
km kald. ki saatlik yolu, devaml basknlar ve arpmalar yznden,
ancak sekiz saatte katedebildi. Bizim iin maksat hasl olmu, dmann el
dememi kuvvetlerinin Dumlupnar'a zamannda yetimelerini nlemek
vazifesi muvaffakiyetle yaplmt. Filhakika svari frkamz kt'alar
fedakrane vazife grm, tehlikeleri istihfaf etmi, dman kuvvetlerinin
ayana taklan bir zincir olmutu. Bata 13'nc Alay Kumandan Galib Bey
olmak zere, bir hayli zabit ve askerimiz bu muharebelerde ehit dmtr.
Dier dman gurupu kumandanlar Trikopis ve Diyenis akama doru
varabildikleri Olucak kynde birletikleri zaman yle bir hale gelmilerdi
ki, kumanda ettikleri ordular deil, kendi karargh kt'alarna bile hkim
deillerdi. O kadar ki, Yunan karargh askerleri, ertesi sabah kaarken,
kumandanlarnn geceledii bu ky yakmak ve zavall ky halkn ldrmek
gibi zalimne ve enaatkrane hareketlerden ekinmemilerdir.
Dman kumandanlarnn birleip vaziyetlerine are aradklar srada
Dumlupnar silsilesi cenuptan piyade frkalarmz tarafndan igal
ediliyordu. kinci ordumuz ise dman ordularn daha dar ve kavi bir
ember iine alyordu. Svari frkamz da, uzun bir yry yaparak
Kzlta deresinin en dar mahalli olan Belve geidine intikal etmiti.
Kzlta deresi ve Belve geidi... Bakumandanlk Meydan Muharebesi'nden
kurtulabilen ve Kzlta deresi iine yn halinde giden dman srleri
kesif ormanlar iinde ve derenin en dar ve sarp mahallinde yeniden atee
uraynca cidden acnacak hale geldiler ve bu hal ile srklenerek Murad
dalarna kmaya baladlar; fakat yine svarilerimizi nlerinde buldular!
Bu vaziyetten kurtulmak iin bir yol aradlar, imalden cenuba, Uak
istikametine dndler. Bundan sonra kendilerini o kadar emniyette sandlar
ki, gzerghtaki aalara ktlar asarak arkadan gelen srlere istikamet
tyin ediyorlard. Halbuki bu yol da kapanmt; cenuba sr'atle yetien
Kemalettin Sami Paa kolordusu, kurtulduklarn zanneden btn bu srleri
esir etmiti.
Eylln 2'si olmutu. Bundan sonra Uak mntakasnda kalp garba kaan
dman ktaatn da yakalamak ve bu maksatla uzun yryler yapmak
lzmd. O gn svari kolordusunun pidar olan frka, gece yars Uak'n
imalinde Derbent kynden hareket etti, yirmi ksur saat yrmek ve yolda
yalnz iki saat istirahat etmek artiyle 4 Eyll sabah afak skmeden
Kula'ya varmt. 4 Eyll sabah ehri yakmak zere Kula toplanan dman
askerleri basld, yz kadar esir bakiyesi imha, kaanlar takip edildi.
Kurtulan kasabada sevin avazeleriyle dar frlayp atlarn ayaklar
altna atlan halkn manzaras en metin askerleri bile alatmt.
Halkn kran tezahrat karsnda uykusuzluu, yorgunulu unutan
kt'alarmz, yeni bir emir verilmedii halde kendiliklerinden takibe devam
ediyorlard. Bazen, bizzarure, efrat yolda hayvan zerinde uyuyor ve
yollara dklen oluk ocuun ihzar ve tevzi eyledikleri sa ekmekleriyle
iktifa ederek durmadan hareket devam ediyorlard. Varn younu karan ve
askere vermek iin birbirini ineyen kyllerin manzaras tasavvur
edilemez bir haldi.

Alaehir'le Salihli arasnda ve az ok toplu bir halde olan son Yunan

kuvvetlerine Dereky istasyonu civarnda yetierek tekmil frka ile hcum
edildi. Kanl bir muharebe oldu. Dman demi istikametinde dalara
karmak istedii adedi mahdut toplarndan bir ksmn da burada
terkeyledi. Dmann bulunduu ve getii yeri bulmak kolayd: Yangn olan
yerlerde dman vard veya buradan gemiti!
Bundan sonra hesapa dman ancak uradan buradan getirecei perakende
ktaatla zmir nnde bir dmdar muharebesi verebilirdi. Frkamzn, biri
doktor olmak zere drt mecruh zabitle yaral efradn, geriden gelmekte
olan Birinci Kolorduya emanet ederek yrye devam ettik ve kestirmeden 7
Eyll akam Manisa'nn garbna yetitik. Maatteessf Manisa da yanmt.
8 Eyll sabah... zmir'i, o gn kurtaralm, diye isticl ettik. Frkam
Kolordunun dier ktaatiyle birlikte 8 Eyll sabah Manisa civarnda
topland. Manisa'y yakp Horos ky zerinden zmir'e gitmek isteyen bir
srye daha tesadf ettik. Bunlar takip ve imha ede ede Bornova'nn ark
srtlarna vsl olduk. Dmann ufak bir kuvvetiyle cepheden ve Nif
zerinden gelen kuvvetleriyle gerimizden tekrar muharebeye baladk. Guruba
kadar devam eden bu ufak muharebe, dmann karanlktan istifade ederek da
yolundan eme tarafna firar ile neticelendi.
Frka, 9 Eyll sabah, saat 10'da svari kolordusunun pitar olarak
Bornova zerinden zmir'e dahil oldu. Sakarya muharebesindeki aknlarda
cesaretleriyle temayz eden mlzm Stk Efendiyi zmir kapsnda son
kurban olarak verdik. Bata giden pitar kumandan erafeddin Beyin,
Bornova'da ufak bir msademede at yaraland. urada burada eteler ve
bilhassa Menemen yolundan gelen dman perakende ktacklarnn kar
yakadan geldikleri grlyordu. Mersinli de o kadar ok esir alnd ki,
frka ktaat bunlarn icinde kayboldu!
erafeddin Bey kumandasnda iki blk pidar olmak zere yirminci ve
drdnc alaylar tam bir intizam ve sknetle caddeyi takiben ilerlemekte
iken Halkapnar'da bir un fabrikasndan alan atete bata gidenlerden
drt neferimiz (1) ehit dt. Pitar, bu mtecavizlerle fazla megul
olmayarak ve bilhassa atele mukabeleye kyam etmeksizin, yryne devam
eyledi. Arkadan btn frka geliyordu. erafeddin Bey, yannda emir zabiti
Mlzim Hamdi Bey ve Mlzm Riza Efendiler ve birtakm asker olduu
halde, Kordonboyu'nu takip eylemilerdir. Pasaport mahalli civarnda atlan
bombamlardan erafeddin Bey yaralanmsa da sknetle icap eden mukabelede
bulunmu ve yaral olduu halde tevakkuf etmeyerek hkmet dairesine kadar
gitmitir. erafeddin Bey, kapal hkmet binasn Mlzm Rza Efendiyle
aarak Trk nbetilerini yerletirmi ve sancamz keide eylemitir.
zmir'e ilk giren Trk zabite mev'ut bir kymettar klla taltif edilen
erafeddin Bey, ayan iftihar bir vakar ve celdet gstermitir.
Yirminci Alay Urla istikametinde kaan dman takip etmi, Drdnc Alayn
ksm kllisiyle kinci Alay Punta'dan ayrlarak Kadifekale'ye gitmitir.
Kokaryal'dan baz evlerden edilen ateten bir neferimiz yaralanmtr.
Vaziyetten habersiz bir Yunan kt'as trenle Aydn'dan Kemer istasyonuna
gelirken bir svari blmz tarafndan tevkif edilmitir. Pek mtehayyir
olan bu askerler kyama teebbs etmilerse de, Fransa zabitlerinin de
artk mukabelenin faydasz olduunu sylemeleri zerine, bil hdise, esir
kafilesine dahil edilmilerdir. Tekmil sokaklar dman askeri, ete ve
metrk eyalarla dolu idi. Ecnebi gemi ve askerleri ddk almak ve hurra
barmak suretiyle askerlerimizi alklamlar ve her yerde ihtaramla
selmlamlardr. cap eden mahallere derhal muhafzlar verilmi, hemen
ehir trenlerinin tahriki temin edilmiti.
Mersinli'de Manisa havali kumandasn bekleyen iki karargh otomobiline
karargh arkadalarmla beraber binerek pitar mtekib hkmet konana
geldim. errafeddin Beyle gren konsoloslarla tantm, kendilerine skn
ve asayi hususunda msterih olmalarn syledim. Hkmet binasna gelenler
meyannda bulunan Sadayhak gazetesi bamuharriri smail Hakk vastasyla
ve gazete ile u iln nerettirdim:
zmir ahalisine

zmir bugn on evvelde igal edilmitir. ehirde emniyet ve asayiin bir an

evvel avdet ve teesss edebilmesi iin btn ahali kemali sknetle
ilerinin bana avdet etmelidir. En cz'i muhilli asayi bir harekete
tasaddi eden her ferdin iddetle tecziye edilecei iln olunur.
2. Svari Frkas Kumandan: Miralay Ahmet Zeki
gal srasnda hzn ve matem iinde bo duran hkmet meydan az zamanda
maher olmu ve bayram yerine dnmt. Ertesi gn Gazi Paa Hazretleri
zmir'e terif ettiler.
Ayn gn, Aydn tarafndan zmir istikametinde bir dman kuvvetinin
gelmekte olduu, o istikamete giden Drdnc Alay tarafndan, bildirildi.
Bunlar dier ktaatn itirkyla beraber, en evvel yetien svari frkas
alaylarmzn hcumuna uradlar ve sancaklaryla birlikte teslim
alndlar. Aydn havalisinde nmesbuk fecayi yapan bu son Yunan alay,
kendi ayayla ve tekmil mevcudiyle gelmitir. Kolordunun dier iki frkas
eme ikstikametinde hareket ettiklerinden ikinci frka dahi iki gn
istirahetten sonra Akdeniz sahillerine inip Adalara kamak isteyen dman
dkntlerini temizleyeme memur edilmi, anakkele'ye kadar olan mntakay
dmandan tathir eylemitir.
Yanmadan kurtarlmasna o kadar itina ettiimiz zmir ehrinin, frkann
imale hareketinden birka saat sonra yandn kemali teessrle mahede
ettik.
Ayvalk ve Dikili'de bir ok ganaimi harbiye elde edilmi ve her kasaba ve
kyde askerimiz tarifi gayri mmkn tezahratla istikbl edilmitir.
Tekmil frka ve zabitan ve efradnn gsterdikleri tahmml ve
fedakrlklar ve en gayri msait erait altnda svari kolordusunu sevk ve
idare eden Fahrettin Paann her trl vesaite mracaat ederek hemen her
gn zamann da yetitirdii emirler ile frkay en mhim hedeflere isl
eylemi olmasn burada zikretmeyi kran borcu bilirim.
.
2. KAYMAKAM REAT BEYN HTIRALARI

zmir'in Kadifekale'sine bayramz ekmeye muvaffak olan Drdnc Alayn
Kumandan Kaymakam Reat Bey de hatralarn u suretle anlatyor:
''Mensup olduum svari ikinci frkas 8 Eyll 922 gn Manisa'dan, Sabuncu
Boaz'ndan zmir'e doru hareket etti. Boazda Nif'den (Mustafa Kemal Paa
kasabas) zmir'e ricat eden Yunan kuvvetlerine tesadf etti. Akama kadar
dmanla muharebe etti ve geceyi Sabuncu Boaz'nda geirdi. 9 Eyll
alessabah frka zmir'e doru hareket etti. Alaym, frkann pitar idi ve
bl Yzba skender Efendinin bl idi, boazdan kurtulur kurtulmaz,
zmir grnd. zmir'e girmek ve kavumak arzusu zabitan, efrat ve hatt
hayvanatta bile yorgunluktan eser brakmad. Muavinim olan Binba
erafeddin Beyin, bidayette uc bl ile hareket etmesini emretmitim.
Frkadan aldm emir zerine Bornova'nn cenubunda makineli tfek ateiyle
zmir'e ricat etmekte olan dman kuvvetlerine ate edildi. Uc bln
derhal dieer bir blkle takviye ederek Bornova'ya girmesini ve mtebaki
blklerimizle de mezkr blkleri takip edeceimi Binba erafeddin Beye
bildirdim. erafeddin Bey kumandasndaki blkler ve onu takip eden alay da
Bornova'ya dahil oldu. Bundan sonra Bornova - zmir osesi takip olundu.
Yollarda her taraf Yunan perakende askerleriyle dolu idi. Ara sra ate
edenler oluyordu. Bunlara kat'iyyen ehemmiyet verilmedi. Tuakolu

fabrikasndan uc blne edilen ateten alaymn kahraman efradnn drt

kiinin ehit olduunu biraz sonra haber aldm.
Bu fabrikann bulunduu mevkiden, frka kumandanndan aldm emir zerine
Kadifekale'ye tevcihi istikamet ettim. Binba eraffeddin Bey de iki
blkle zmir hkmet konana doru gitmiti.
Yolda topladm bir ok Yunan zabit ve efradn, emniyet tesisi iin yaya
olarak yrttm birka neferin nne koydum. Bunlara, Rumca olarak,
herkesin silhn teslim edip iiyle gcyle megul olmalar ve kimseye
fena muamele yaplmyacan bartmakta idim. Getiimiz Hristiyan
mahalleleri sekenesinin, knden en byne kadar, ellerinde silh ve
bazlarnda bomba bulunuyordu. Hemen hi birisi bunlar istimle cesaret
edemiyor, sersem sersem baknarak teye beriye kayorlard. Bu
mahallelerden kurtulur kurtulmaz Basmahane'ye geldik. Dindalarmzn zim
tezahrat karsnda bin mkltla Kadifekale'sine ktm ve emir avuum
Bilecekli Celil'e kalenin stne Trk bayran ektikdim. Saat on buuk
vard.
Ertesi gn Aydn'dan zmir'e ricat eden Zenginis frkasyla muharebe ettik,
mezkr frka zabitan ve efrad kmilen esir edildi.''
3. ZMR'E LK GREN SVAR MFREZES KUMANDANI BNBAI ERAFEDDN BEYN

HATIRALARI
zmir'e ilk giren Trk svari mfrezesi kumandan kahraman Binba
erafeddin Bey o tarih gnlerin hatrasn yle anlatmtr:
Eylln sekizinci gn sabahleyin saat on birde svari kolordusunu tekil
eden frkalarn kol balar Manisa nne geldikleri zaman Manisa kasabas
alevler iinde yanyordu. Burada grdmz manzara cidden fec idi.
Yollar, sokaklar ehit edilmi Mslman cesetleri, uraya buraya atlm
her nevi eya ile dolu idi. Dehet iinde kalan ahaliden dman zulmnden
kurtulabilenler balara, derelere iltica etmilerdi. Bu esnada bizi gren
perakende dman efrad da ate etmeye balamt. Bu efrat frkann
muhtelif kt'alar tarafndan kuatlarak esir edildiler.
Bundan sonra ktaat tekrar zmir zerine seri yry halindeki dmanla
temas muhafaza ediyorduk. Sabuncu Boaz'na girdikten sonra, Bornova'nn
ark srtlarnda mevki alm dman kuvvetleriyle muharebeye tututuk.
Geceyi boazda geirdikten sonra eylln dokuzuncu gn sabahleyin Kaymakam
Reat Bey kumandas altnda bulunan alaymz, ald emir zerine orada
tevakkuf etmeyerek zmir zerine harekete geti. Reat Bey alayn nc
bln uc bl olarak ileriden harekete ve beni de bl idareye memur
etmiti. alaymzn dier blkleri de arkadan geliyordu. Sabuncu
Boaz'ndan kar kmaz btn ihtiamiyle Akdenizin kysnda uzanan
zmir'i grdk. Senelerdenberi derin bir tahassrle zlediimiz zmir,
imdi gzmzn nnde idi. Nihayet biraz sonra ona da kavuacaktk.
Bu esnada heyecanmz fevkalde artm, gzlerimiz sevin yalaryla
dolmutu. Btn sr'atimizle zmir'e doru kouyorduk.
Bornova kasabas kenarna geldiimiz zaman, Bornova'nn imal garb
srtlarnda dman ateine maruz kaldk. nc blk kumandan skender
Beyle beraber drbnle tarassut ettik. Dman bize o kadar ehemmiyetli
grnmemekle beraber olduka kuvvetliydi. Buna ramen biz ate
muharebesiyle vakit geirmeyip hemen Bornova'ya dahil olmaya ve sr'atle
zmir oesine gemeye karar verdik ve seri yryle Bornova kasabasna
dahil olduk. Fakat sokak aralarndan geerken tahmin ettiimiz gibi bizi
evlerden, uradan buradan mthi bir ate karlad. Bu esnada benim atm
yaralanm ve bilhare lmt. Dmanla muharebe ettiimizi gren Alay
Kumandan Reat Bey derhal Amasyal Mehmet Beyin bln de bizim bl

takviyeye gnderdi. Beni de bu iki blkten mrekkep olan mfrezenin

kumandanlna tyin etti. Sokak muharebesinden sonra Bornova istasyonunu
igal ve badehu zmir oesine dahil olarak yrymze devam ettik. Bu
esnada sabk On nc Alay Kumandan (sonradan Baveklet yaveri) Binba
Atf Beyle frkadan gnderilen frka emir zabiti Hamdi Efendi de bize
iltihak etmilerdi. Atf Bey, zmir'de mehafili ecnebiye ile ordu namna
temas iin mkleme memuru olarak gnderilmiti.
Dmanda kuvvei maneviye kalmamt
Yolumuza devam ederken, Bornova'nn balar ve baheleri arasndan
svarilerimizin zerine ate ediliyordu. Biz bu atelere mukabele ettiimiz
gibi ehemmiyet vermeye bile lzum grmedik. Mersinli'ye geldiimiz zaman
bir dman piyade yry koluna tesadf ettik.Karyaka istikametinden
geliyor, zmir'e gidiyordu. Bunlarla da megul olmaya lzum grmeden
yolumuza devam ettik. Yrrken, arasndan getiimiz dman efradnn
ellerinde silhlar olduu halde ne yapacaklarn ardklarn, uraya
buraya katklarn, evlerin, duvarlarn arkasna saklanmaya
altklarn gryorduk. Bunlardan bir tanesinin bile bir tek silh
atamamas dman kuvvei maneviyesinin ne kadar dkn olduunu gstermeye
kfi idi. Bizden sonra gelen frkann bir alay tarafndan esir edilen bu
dman efradnn bir alay miktarnda olduunu bilhare rendiimiz zaman
hayretler iinde kalmtk.
zmir kaplarnda verdiimiz ilk ehitler
Mersinli'yi getikten sonra Tuzakolu fabrikasnn nne geldiimiz zaman,
fabrikadan zerimize ani bir ate ald. Mfrezemizin nnde sekiz
kahraman nefer yaya olarak koarak yryorlard. Fabrikadan alan ateten
bu askerlerimizden drd derhal ehit oldu. Mtekiben mfrezemiz bu drt
ehit yavrularna fatiha okuyarak teessrle yoluna devam etmeye balad.
Artk buradan itibaren ehire epeyce yaklam bulunuyorduk. Sokaklar Rum
muhacirleri, ii eya dolu arabalar, hayvanlar, silhl bombal sivil,
asker, binlerce insan srleriyle dolu idi. Biz bunlarla hi megul
olmayarak yldrm sratiyle yaln kl geip gidiyorduk. Punta
istasyonunun kesine geldiimiz zaman bir ngiliz amiraline tesadf ettik.
Yannda yaveri ve bir de bahriye mfrezesi vard. Atf Bey bunlarla
konumak zere orada kald.
Trk askeri Kordonboyu'nda
Blklerimiz heybetle yrylerine devam ederek Kordon yoluna dahil
oldular, evlere Trk ve mttefik devletlerin bayraklar aslmt.
Pencerelerden, sokaklardan halk askerlerimizi alklyor, hayret ve
takdirle temaa ediyorlard. Kordonboyu'nda msellh Yunan efrat ve
zabtanna klliyetle tesadf ediyorduk. Fakat bunlar esir etmek iin
geirilecek hi vaktimiz yoktu. Her eyden evvel bir Trk ehri olan
zmir'deki kardelerimizi kurtarmak lzmd. Bunlarn da Alaehir, Salihli
ve Manisa'nn kbetine uramamalar iin sr'atle ehri igal etmek icap
ediyordu. Buna ramen gzerghmzda tesadf ettiimiz Yunan asker ve
zabitlerinden biri bile bir avu Trk svarisine bir kurun atmaya cesaret
gsteremiyordu.
O gn sivil, asker, elleri silhlarla dolu olan bu binlere Yunanl, Rum ve
Ermeni arasndan bilperva drt nalla yldrm gibi geip giden Trk asker
ve zabitlerinin o dakikadaki cesaret ve kahramanlklar tasvir edilemeyecek
kadar yksek bir levha tekil etmektedir. Kordon'da, ngiliz, Fransz,
Amerikan ve talyan bahriye mfrezelerine tesadf ediyorduk. Biraz daha
ilerledikten sonra ayan dikkat bir vak'a karsnda kaldk: Mfrezemiz
yrrken gzerghnda rastgeldii efrat ve zabitana ellerindeki silhlar
denize attryordu. Pasaport dairesinin nnde msellh bir sivile tesadf
ederek silhn atmasn ihtar ettim. Fakat o vakte kadar herkes

emirlerimize itaat ederek silhn att halde bu adam atmad ve derhal

elindeki bombay zerime atarak hayvanm ldrd ve beni iki yerimden
yaralad. Kendimi klla mdafaa etmeme, bombann sr'atle infilki mni
olmutu. Mtecaviz de derhal rhtmdaki muhacirlerin arasna kararak
kaybolmutu.
Hkmet konana sancamzn ekilmesi
Esasen bu gibi ufak hadiselerle megul olmaya vaktimiz olmad gibi byle
vesilelerle fazla tevakkuf etmek de muvafk maslahat olamazd.
Yrymze tekrar devam ederek Gmrk nnde alayarak bizi karlayan
bir Trk ocuunun delletiyle hkmet konana vasl olduk. Hkmetin
cephe kaps kapalyd. Rza efendiyle yan kapdan girdik. Kapy ierden
atk. Derhal hkmet ve klann mteaddit mahallerine nbetiler ikame
edildi. Bu esnada, kadn, erkek, ocuk binlerce halk alaarak, sevinerek
hkmete geliyorlar, askerlerimize, kumandanlarmza dualar ediyorlard.
Ahali tarafndan gzel bir Trk sanca getirilmiti. Hkmetin stnde
asl olan Yunan bayran indirdik, yerine anl sancamz halkn,
bitmek tkenmek bilmeyen alklar arasnda ektik ve dalgalandrdk. Ahali
bu esnada Yunan bayran ayaklar altnda paralyordu. Gerek yry
esnasnda, gerek burada mfrezemin blkleri, bilhassa onun zabitleri
harikalar gsteriyorlar ve vazifelerini tarihin nadiren kaydettii bir
cesaret ve metanetle ifa ediyorlard.
Bundan sonra nc blmz, Gztepe istikametine giden Yunanllar
takibe memur ettiim gibi ehrin muhtelif mahallelerine devriyeler
kararak asayiin ihll edilmemesine altm. Biraz sonra alaymzn
ksm kllisi de Reat Beyin kumandas altnda Kadifekale'yi igal ederek
anl sancamz orada temevv ettirmiti. Frkamzn On nc Alay da
Punta'da istasyonu muhafazaya memuru kalmt. Yirminci Alaymz da arkadan
gelmi ve Gztepe istikametine gemiti. Bir mddet sonra Frka
Kumandanmz Zeki Beyle Kolordu Kumandanmz Fahreddin Paa hazretleri
terif buyurdular. Abdlhalim Efendi isminde yal bir memur muvakkaten
vali tyin edildi. Halka hitaben beyannameler nerolundu. ehrin hayat
umumiyesi tanzim edildi. Bu suretle ordumuz ilk tarih vazifesini yksek
bir erefle hitama erdirmi oluyordu.''
zmir'e ilk girenlerden Yzba hsan Hekimolu
anlatyor
Trk ordusu ile zmir'e giren birinci kolordu makineli tfek kumandan
Yzba hsan Hekimolu hatralarn yle anlatyor:
''- Dumlupnar ve Adatepe civarnda cereyan eden meydan muharebesinde
dmann ksm klisi imha edilmi ve Trikopis esir alnmt. Bundan sonra
evirme harektn yapmakta olan merhum zzettin allar'n kumandasnda
birinci ordu ''Hedefimiz zmir'dir!'' emrini ald. Bakumandanlktan alnan
bu emir zerine ordu, Uak - Kula - Salihli - Kasaba ve Nif (Mustafa
Kemalpaa) zerinden hi durmadan zmir istikametinde ilerlemeye balad. 8
Eyll 9 Eylle balayan gece, birinci ordu kumandan bulunan merhum
Nureddin Paa da sratle bugn (Mustafa Kemelpaa) dediimiz Nif kazasna
geldi. Ordunun ilerisinde nclk yapan svari ve zmir'e girecek olan
Birinci Kolorduya ifahen u ekilde bir emir verdi:
''Arkadalar! Aldmz vazife ok mhim ve mkldr. Allah yardmcmz
olsun.''
Bu emir zerine akam ezanndan sonra derhal harekete geildi. Bu srada
(ngiliz-talyan-Fransz) mttefik ordular kumandan daha gerilerde
bulunan Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa ile temas etmek istiyordu.
Kemal Paa, telsizle yapt muharebede ancak ordunun zmir'e giriini
mteakip kendisiyle konuulabileceini bildirdi. Birinci Ordu, nde
svariler olduu halde sratle zmir'e doru yryordu. Mtemadiyen
kamakta olan dmanla kar karya gelmek imkn hsl olamyordu. Bu
yry esnasnda iimizdekiler arasnda yle konuanlar vard:

- Herhangi bir yerde dmanla karlasak da muharebe ile istirahat etmi

olsak...''
.
- yle bir gidiyorduk ki, yemek yemee dahi vakit bulamyorduk. Atlarmzn
yem yemeden bu yrye nasl tahamml ettiklerini hayretle karlyorduk.
Hele bizim halimizi hi sormayn. Atlarn zerinde kaba etlerimiz yara
olmutu. Fakat bunu aldr eden tek Trk askeri yoktu. Heyecan iinde bir
an evvel zmir'e kavumak istiyorduk.
Nihayet 9 Eyll sabah Belkahve'den geerek zmir'in varolarn tekil
eden Halkapnar'a vsl olduk. nc svariden bir ksm Balkahve'den
Bornova zerine inerek o cihetten zmir'e girdi. Bir ksm da dorudan
doruya Halkapnardan geerek Basmahane istikametinde ilerledi ve zmir'e
ayak bast. Bu suretle zmir'e iki koldan girilmi oldu. Bir un fabrikas
iine gizlenen birka Yunan askeri, svarilemiz zerine ate atlar. Bu
arpmada be svarimiz ehit olmutu. Biz yetiinceye kadar svari
kuvvetlerimiz fabrikaya girerek Yunan askerlerini imha etmi
bulunuyorlard.''
- Atatrk, malm olduu zere zmir'e 11 Eyll sabah geldi. O gn zmir
rhtmnda bal bulunan (talyan - Fransz - ngiliz) mttefik kuvvetler
gemilerinden karaya karlan bir manga askerle bir zabit Gazi Mustafa
Kemal'i tebrik etmek zere hkmet konana girdi. Askerler hkmetin
nnde selm vaziyetinde durdu ve bu mangaya kumanda eden subay yukarya
karak Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edildi. Bu subay tebrikt
arzettikten sonra tekrar aaya inerek mangasn gemiye gtrd.
.
- 9 Eyllde zmir'e girdikten sonra, ki Trk ordusu henz zmir'e
yerlememiti, bir ok yamaclar ve eteler tredi. Bunlar zengin Trk
evlerine girerek yamaya koyuldular. Ben bir manga askerle, mahallelerden
birinde bu yamalar nlemeye memur edildim. Otomobille bir sokak iine
gireceim srada bir Trk kz gelerek:
- Evimizi Trk askerleri yama ediyorlar! dedi.
Hayret ettim! Derhal kz otomobilin basamana alarak evlerine kadar
gtrdm.
- te evimiz budur! deyince otomobilden inerek kapdan ieriye girdim. Bir
de ne greyim ki, hakikaten birka Trk askeri var! 'Bir tanesi bana ate
etmeye balad. Tabancam ekerek (nk bu gibi ahalde vur emri almtm)
ate etmeye baladm. Onun att bir kurun sa kolumu syrp geti.
Benim kurun ise bu askeri cansz yere serdi. Bu srada mangamdan birka
asker de ieriye girdi. Dier iki askeri yakaladk. Muayene edince bir de
ne grelim ki, bunlar Trk askeri kyafetine girmi dman askerleriydi.
Ev halk: ''Aman ieriye fazla yrmeyin bomba attlar!'' diye
barrrken yrdm. Bomba olarak gsterilen eyi alnca bunun da
aldklar gm atal ve kaklar torbas olduunu grdk.
te bu apulculuk bylece devam edip giderken bir taraftan da 12 Eyll
akam zeri, Basmahane civarnda evlere ate verilmeye baland. O gnk bu
ate sratle sndrld. Ertesi gn yine vazifeme devam ederken Basmahane
ve ayrlbahe'nin mteaddit yerlerinde - imdi zmir Fuarnn kurulduu
yer - ate zuhur etti. O zamanki itfaiyenin mrattebat Rum sigorta
irketlerine ait bulunduundan dalmt ve yangnn asker tarafndan
sndrlmesine allyordu. Lkin sndrlen bir eve mukabil 10 evden
yangn kyor ve gittike geniliyordu.
ZMR KAPILARINDA MUZAFFER

BAKUMANDAN GAZ MUSTAFA KEMAL PAA LE AYR MLKAT

1. Falih Rfk Atay'n mlkat

zmir denizi karsnda, millet ordularnn Bakumandanndan zafer
menkbelerini dinliyoruz. Evvel kendisinden taarruz kararnn ne zaman
verildiini istizah ettik:
- Sakarya meydan muharebesini inta eden taarruzumuz, memleketi dman
ordusundan tathir edinceye kadar harekete devam etmek kararnn mebdei idi.
Malmdur ki, Sakarya harbinin son gnlerinde Yunan sol cenahna ordumuz
mukabil taarruzda bulundu, ite Yunan ordusunu ric'ate mecbur eden bu
mukabil taarruzdur ki, ordumuz zmir'e gelinceye kadar devam etti.
- Taarruz kararnn tatbikatnda bir senelik bir teahhr var. Harektn
bil inkta niin devam etmedii izah buyurulur mu?
- Bilkis bil inkta devam etti. Ancak, byk bir taaruz kararrn
tatbikat birtakm istihzarat istilzam eder. Bu istihrazatn muhta olduu
bir zman vardr. Ancak, teahhuru ve intizar hi olmad denilemez, bunun
sebeplerini de mlhazat- siyasiyede aramak lzmdr. Filhakika,
ordularmz ok evvel bugnk neticeye varmak kudretini inkisap etmiti.
- Bu son harekt- askeriye ile tahakkuk eden byk muvaffakiyet, bilhassa
dman ordusunun seri bir suretle imhas, esasen, bu ordunun madd ve
manev kuvveti ile ahvah-i dahiliyesindeki tezepzpten mi ileri geldi?
Trakya'ya nakledili kuvvetlerin brakt boluk mhim mi idi?
- Btn dnya bilir ki, Yunan ordusu .............. (noktal yerler ngiliz
sansr tarafndan karlmtr) fenn ve asker icabata tamamen muvafk
surette tekil ve tensik edilmi kuvvetli bir ordu idi ve Yunan devletinin
imdiye kadar malik olduu ordularn hepsinden kuvvetli idi. Ahval-i
mneviyesinde, ayi olduu gibi bir tezepzp olduuna dair hakiki hibir
emare yoktur. Yunan askerlerinin, askerlerimizle temas ettikleri vakit
kendilerini gevemi gibi gstererek hakikatte bizi gevetmee matuf
telkinatta bulunduklarna baklrsa, btn bu iaattan maksat ne olduu
tebeyyn eder. Bu suretle bize Yunan ordusunun inhilline intizar ederek
meselenin halledilecei midini vermek istediler ve bu vhi intizar ile
geecek zamann bizim ordumuzu inhille urayaca zannnda bulundular. Son
msademelerde, bilhassa Afyonkarahisar, Dumlupnar byk meydan muharebesi
gnlerinde dmann mukavemet, mcadele ve btn teebbsleri, ciddi ve
ehemmiyetli idi. Dman ordusunda Trakya'ya mhim bir kuvvet
geirilmemitir. Mbalaa ile bahsi geen bu kuvvet, yeni teekkl etmi
yahut tekilt henz hitam bulmam ve bir ksm silhsz iki alaydan
ibarettir. Yunan ordusu btn aksam ve btn vesaiti ile Anadolu'nun
iinde milletin kalbine saplanm bir haner vaziyetinde idi.
- Paa hazretleri, Yunan ordusu daha iyi sevk ve idare edilseydi dar
olduu bu kibetten kurtulamaz m idi?
- Dman ordusu kumanda ve zabitan heyetinin Trkiye Byk Millet Meclisi
ordularnn kumanda ve zabitan heyetinden dn olduuna phe yoktur. Ancak
Yunan kumandanlar ve zabitleri ordularn kurtarmak iin her areye byk
gayretlerle tevessl ettiler.
- stanbul'da, ordularmzn dmana baskn yaparak hcum ettii sylendi,
bu noktay da istizaha msaade eder misiniz?
- Ordularmzn sevklceyi ve tbiye harekt gnlerce dmann gz
nnde ve tayyarelerinin kefiyat altnda cereyan etti. Bu harektmz
baskn zannediyorlarsa sylediklerinin doru olmas lzm gelir. Fakat ben
zannediyorum ki, Yunan kumandanlaryla erkn harbiyesi ordularmzn
hazrlndan ve harektndan haberdar idi. Ancak ordularna ve bilhassa
Afyonkarahisar, Seyitgazi, Eskiehir ve btn cephelerde bir seneden beri
alarak vcuda getirdikleri ve her nevi vesaitle takviye ve tehiz
ettikleri mstahkem mevzilerine, klliyetli topularna, nihayetsiz cephane
ve mhimmat menbalarna lzumundan ziyade gveniyorlard. u hakikatten
tegafl ediyorlar ki, insanlarn mcadelesinde en kuvvetli istihkam imam
dolu gslerdir.
- Taarruzdan iki gn evvel Ankara'da gazetecilere taraf- linizden bir ay
ziyafeti verildiini iitmitik. Hatta stanbul gazeteleri bu ziyafete dair

telgraflar nerettiler. Buna nazaran, harektn balangcnda

zatlilerinin Ankara'da bulunduunuzu zannediyorum.
- Filhakika bu vaziyetten bahsedildiini ben de duydum. Fakat bu ziyafet
deildi. Bazen insanlara mtena'im olmadklar ok ziyafetler atfolunur.
imdi mlkatn asl mhim safhasna gelmitik:
- Taarruz harekt nasl balad ve nasn ilkiaf etti? Bu muazzam Trk
zaferinin hikyesini, en yksek messirinin lisanndan dinlemekte mheyyi
bir ey var.
- Taarruz harekt Afyonkarahisar cenup cephesinde dmann bir ksm
hutut-u mstahkemesini ezip ineyerek tatbik edilmi bir yarma harekt
ile balad. Bunu mteakip dman ordusu kuvay asliyesinin bir araya
gelerek hazr bulunduu Afyonkarahisar-Dumlupnar-Altnta msellesi
iindeki harekt birok kanl mcadelelerle dolu meydan muharebesine
inklp etti. Afyonkarahisar-Dumlupnar meydan muharebesi tesmiye olunan ve
be gn devam eden harpler neticesinde dman ordusunun kuvay asliyesi
artk kuvvet olmaktan karlmt.
- Bakumandan Muharebesi, namn alan harb hangisi idi?
- Bu isim, byk meydan muharebesinin son safhasn tekil eden muharebeye
verilmitir. Dman ordusu meydan muharebesi esnasnda ikiye paralanmt.
Bunun byk bir ksm Dumlupnar imalinde Adatepe civarnda bir dereye
sktrld ve orada imha ve esir edildi.
- Byk meydan muharebesi cereyan ederken Eskiehir-Kocaeli-Menderes
taraflarnda nasl hareketler vard?
- Ordularmz hemen ayn gnde Marmara'dan Akdeniz sahillerine kadar
imtidat eden btn cepheler zerinde her cephenin iltizam ettii derecedeki
kuvvetlerle taarruza getiler. Her taarruz gurubumuz byk meydan
muharebesindeki harekt ile mtenasip olmak zere vazifesini muvaffakiyetle
ifa etmekte idi. Dman ordusunun kuvay asliyesi zmir yolunda imha
edildii esnada Eskiehir vesair dman gruplar da askerlerimizin
sngleri nnde ricat etmekte idiler.
- Msaade buyurulursa, tebli-i resmilerimiz hakknda bir istizahta
bulunacam: Teblilerimizde muvaffakiyetlerimiz tamamyla ifade
edilmiyordu. Hatta biz kendi zaferlerimizin derecesini Yunan teblilerinden
reniyorduk.
- Hakknz var. Biz teblii resimlerimizde sadece harekt- askeriyenin
devam ve suret-i inkiafn gstermekle iktifa ettik. stihsal ettiimiz
muvaffakiyetlerin ehemmiyet ve azametini o kadar yakndan anlamtk ki,
bunun ilnn dmanlarmza brakmakta beis grmyorduk.
Muzafferiyetlerimizin dman azndan ifade edildiini iitmek ayrca bir
zevk deil midir?
- Aknc denilen mteferrik kuvvetlerimizin vazifesi ne oldu?
- Bu nam altnda tebli-i resmilerde grdnz kuvvetler dman
gerilerinde faaliyette bulunmaya memur edilmi svari ktalaryla bir ksm
atl piyadelerimizdir. Bu kuvvetler mhim iler grdler, ezcmle birok
kasaba ve kylerimizi yangn ve tahripten kurtarmlardr.
Zaferin stanbul'u ve btn dnyay hayrete dren muhayyirlkul
taraflarndan biri de srati idi. Askerlerimiz zmir'e girdii vakit, Yunan
ordusunun bakiyetissyufu henz ehri terketmemiti.
Bu sratin nasl mmkn olduunu Paa hazretlerinden sorduk:
- Ordumuzun seri ve edit tkibat syesinde... Filhakika daha taarruza
balamadan evvel, drt yz kilometreyi mtecaviz mesafe zerinde bil
intika ve btn ordularla, dmana nefes aldrmayacak kadar seri bir takip
icra etmek noktai nazarndan esasl hazrlklarda bulunmu ve tedbirler
almtk. Dman kuvvetleri byk meydan muharebesinde malup olduktan
sonra, Dumlupnar mevzilerinde, Uak'n arknda Takmak, Alaehir, Salihli
civarnda ve son defa olmak zere zmir'in yirmi be otuz kilometre
arkndaki mstahzar mteaddit mevzilerde mdafaaya teebbs etti. Bu
teebbslerin her birinde dman ordusunun bkiyeleri bir defa daha malup
ve perian edilerek ordumuz zmir'e girdi. Grlyor ki, 26, 27 Austos
gnleri tatbik olunan yarma hareketi ile 28, 29, 30 Austos gnlerinde
cereyan eden meydan muharebesi safahat ve yukarda saydmz mvazide

dman mnhezim eden mteaddit taarruzlar dahil olduu halde ordularmz

kuvay asliyeleri ve btn vesaiti harbiye ile drt yz kilometreyi on be
gn zarfnda katettiler. Diyebilirim ki, svari frkalarmzla piyade
ktaatmz dman ezip zmir'e yrmekle birbirleriyle msabaka
etmilerdir. zmir rhtmnda svarilerimizin kllar denizde teressm
ederken, piyadelerimiz Kadifekale'de Trk bayran semaya ykselttiler.
TBMM ordularnn tarihi harbe verdii son harekt nmunesinin kymeti, bu
harekt btn safahatyla tetkik edilirken sonra ve belki bugn deil,
yarn anlalabilecektir. Byk ordularn yry vahid-i kyasisi
htrmzda aldanmayacak, gnde 20, 25 kilometredir. Binaenaleyh,
askerlerimize zmir'e kavumak iin her gn bu mesafeyi katettiren kuvvet
menban ne ulvi bir vatan ak olduunu anlamak mkl deildir.
- Harektta istihdaf olunan gaye evvela yalnz zmir'e girmek mi idi?
Bursa'ya harekt nasl tevcih edildi?
- Tertibat- askeriyemiz ve tahsis olunan kuvvetlerimiz, her iki hedefe
kuvvet ve emniyetle vsulu temin edecek derecede idi. Nitekim
tasavvurumuzda isabet olduu zmir'in sabah, Bursa'nn akam olmak zere
her ikisinin ayn gnde istirdat edilmi olmasndan tezahr eder.
Paa hazretlerinden bizim zayiatmzla dman zayiat hakkndaki rakamlar
istizah ettim:
''- Bu hususta tespit olunan malumat son beyannamede bildirmitim''
dediler.
Bu beyannamenin stanbul'da henz neredilmemi olmas ihtimaline nazaran,
adetleri tekrar etmek istiyorum: Bizim zayiatmz, ehit, mecruh, hasta,
zuafa dahil olmak artyla 10.000 kiiden ibarettir. Yunanllar yalnz
maktul olarak yz bin neferden fazla zayiata uramlardr. Bugn yz
binden pek ok fazla Yunanistan ocuu Venizelos'un hatalarn demek iin
Garbi Anadolu'nun topraklarnn altnda yatyor.
Mlakat bundan sonra siyasi vaziyete intikal etti. Bu bahse ait
Bakumandanmzn beyanat yle hlasa edilebilir:
Ordularmzn ilk hedefi Akdeniz'dir, ordularmz Misak- Mill ahkmn
tamamyla temin ettii vakit, ikinci ve nc hedeflerine vasl olmu
olacaklardr.
Paa hazretleri son sz olarak dediler ki:
- Milletimizin neve-i zaferle menafi-i hakikiye ve hayatiyesini unutacak
kadar memnun olmamtr.
Mlkat nihayet bulduu vakit, hava kararmak zere idi. Yakup Kadri ile
beraber bu uzun hasbihalin gayedici havas iinden ayrlarak yerlerimize
avdet ettik.
2.
Yakup Kadri Karaosmanolu'nun mlkat
- Paa hazretleri, Dumlupnar meydan muharebesi kazanldktan sonra,

ordulara ilk hedefin Akdeniz olduunu sylemitiniz, ''ilk hedef'' tbirini
kullanmakla tkibi lazm gelen ikinci ve nc hedefler mevcut olduunu
zmnen ihsas ettiiniz anlalyor. Ltfen bu hususta biraz malumat verir
misiniz?
Bil tereddt cevap verdiler, dediler ki:
- Trkiye Byk Millet Meclisi ordularnn vazifesi ''Misak- Mill''
ahkmn temin etmektir.
Trkiye halk mtevaz, mill hudutlar iinde btn meden insanlar gibi
tam mna ve umuliyle hr ve mstakil yaayacaktr. Fakat bilirsiniz ki,
hareket-i askeriye, faaliyet-i siyasiyenin mitsiz olduu noktada balar.
midin emniyetbah bir surette avdeti ordularn hareketinden daha seri
hedeflere muvasalat temin edebilir.
Bakumandann u son cmlesi bana tideki suali iradetmek cesaretini verdi:
- Herhalde dedim, bu hedeflere ordu ile veya diplomasi tarikiyle vsl
olmak hususlarndaki nokta-i nazarnz bilmek pek faideli olur
zannndaym.
Paa hazretleri, ayn kati eda ile:

- Hibir vakitte fuzuli yere kan dkmek istemedik ve istemeyiz, dedi.

Milletimizin ve Trkiye Byk Millet Meclisinin hakiki zihniyeti byledir.
imdiye kadar dklen kanlarn mesulleri cihan- medeniyete tannm ise
faciann devamna mahal yoktur.
Mustafa Kemal Paa hazretlerine tasavvur ettii sulhn nevi ve mahiyeti
hakknda bir sual daha sormak istedim, dedim ki:
- Yunan ordusunu, senelerce kendi topraklarn bile mdafaadan ciz
brakacak bir surette mzmahil ve perian ettiniz. Byle byk ve kahhar
bir zaferden sonra sulhun tesisinde mzakerat- siyasiyeyi etinletirecek
baz yeni artlar mevzuubahs olacak mdr?
Bakumandan tebessm etti:
- Bu suali sormakla faideli bir i yaptnz zannederim. Yalnz sizin
deil, btn dnyann bize byle bir sual tevcih etmeye hakk var ve siz
alacanz cevapta btn dnyay tatmine dellet etmi olacaksnz. Evvela
herkesin katiyetle bilmesi lazmdr ki, Trkiye, halkn mukadderatna
bizzat vazilyed olmas suretiyle teesss etmi bulunan Trkiye BM Meclisi
Hkmetidir. Ve yine herkesin sarih olarak bilmesi lzmdr ki, bugn
Trkiye halk asrlarca kendi iradesini ve kendi idaresini bakasnn
elinde grmeye tahamml eden halk deildir ve asl bilinmesi lzm gelen
cihet de, bugnk Trkiye halknn ve hkmetinin tl-i emel peinde koup
kendi evini unutan ve harap brakan sergzeti insanlardan olmaddr.
Binaenaleyp, kemal-i katiyetle beyan edebilirim ki, hkmetimiz neve-i
zaferle menafi-i hakikiye ve hayatiyesini unutacak kadar mahmur olmamtr.
Biz yalnz hukuk-u sarihamz emniyetle istihsal etmekten ibaret olan
esaslar takip ederiz. Trkiye Byk Millet Meclisi teesss ederken hangi
hususlar hayat ve lzm-ttemin grm ise, bugn dahi yine ayn eyleri
mevzuubahis eder.
Bunun zerine nasl oldu bilmiyorum, bahsimiz birdenbire ordularmzn
istihsl ettii harikulde zafer ve bu zaferi temin eden muazzam muharebeye
intikal ediverdi. Bakumandanmz, bazlarnn zan ve iddia ettii gibi
taarruzumuzun ngihani bir baskn eklinde inkiaf etmediini sylyor. Ona
gre bu taarruz, geen sene Sakarya'da yaplan mukabil taarruzun devam
gibidir. Ordumuz o zamandan beri faaliyetine bir an sekte vermemitir ve
btn harekt ve istihzaratn dmann gz nnde aktan aa
yapmtr. Yine bazlarnn zannettii gibi, dmann kuvvetlerinden bir
ksmn Trakya'ya ekmi olmas da taarruza geiimize bir vesile tekil
etmemitir, zira Paa hazretleri, bu kuvvetlerin hesaba katlacak derecede
mhim bir kemmiyet olmad fikrindedir. Bundan anlalr ki, ordularmz
bir seneden beri, her an iin vatan dmandan tathir edecek bir kudreti
haiz bulunuyordu ve imdiye kadar bu kudreti istimal etmemesinin yegne
sebebi, mill davamz belki siyaseten hallolunabilir, telakki etmesinden
ibaretti. Nitekim taarruzdan evvel yaplan siyasi teebbsler de bunu ispat
eder.
Mustafa Kemal Paa hazretleri, zaferimizin byk byk sratle istihsal
edilmi olmasna ramen pek o kadar kolay ve zahmetsizce inkiaf ettiini
de sylemiyor.
- Dman, son derece iddetle ve pek andane muharebe etmitir, diyor.
.
3. Cell Nuri'nin mlkat
- Paam bu zaferi havsalam ihata etmiyor. Ver elini peyim...
Karmda asr- hzrm en byk sahib-i seyfi duruyor. Zafer-i niha
kendisini her vakitten ziyade be etmi. Paa, bundan sonra her trl
ml- milliyemize hem de pek yaknda nail olacamza kani. Bakumandan-
zammz zaferin sratine hayran.
- Ne dersiniz? Piyade zmir'e svarilerle beraber dahil oldu... Bu ne tayyi mekn mucizesi?
Paa sylyor:
- Askere istirahat emrediyorum. Asker dinlemiyor ve zmir'de istirahat
ederiz; mukabelesiyle cenk ediyorlar!..

yice anladm ki, Mustafa Kemal Paa bu muharebede yeni bir usul-i harp
ihtiyar etmi ve herkesi artmtr.
Bu taarruz ve tecavzde ittihaz edilen mektmiyet bir aheserdir. Bu karar
kumandanlar bile bilmiyorlard. Bunun yalnz be mahremi vard. te o
kadar...
Paa sylyor:
''- Artk Yunan ordusu namna hibir ey mevcut deildir. Hatta Yunan
devleti bile yoktur. Rumeli'deki bir iki frkadan maada Yunan'n hibir
kuvveti kalmamtr.
Ate-i mukaddes-i mill Mustafa Kemal Paann gzlerinde parlyordu.
Defaatle Paa, lemin bizi henz anlayamadm ve bu harikay ibrazda
muvaffak olamayacamz zannettiini sylyordu.
Tevazu ve mahviyeti derece-i ifrata gtren Paa, zaferin mili olmak zere
mukaddes ve mbeccel Mehmetiimizi gsteriyor. Marnileyhin bu hakkn
bir kayd- ihtiraz ile kabul ederiz: Mehmetik ve Kumandanlarmz...
Bu kitabn hazrlanmasnda istifade edilen

balca mehazlar
Atatrk, Gazi Mustafa Kemal, Reisicumhur Hazretlerinin tarihi nutku,
Yenign Matbaas, 924.
Atay, Falih Rfk, Gazi Paa ile mlakat, Akam Gazetesi, 922.
Bozok, Salih, Byk zafere ait hatralar, (Haftalk mecmua) 925.
Bildik, Cemalettin, zmir'in Kurtuluu, Akam Gazetesi 952.
Fenik, Faruk, Bir Bakumandan esir eden avu, Vatan Gazetesi 941.
Grer, Cevat Abbas, Bakumandanlk Muharebesi, Yenisabah 942.
leri, Celal Nuri, Mlakat, leri Gazetesi 922.
Karacan, Ali Naci, Atatrk Byk Zaferi Nasl Anlatmt?, Milliyet 952.
Karaosmanolu, Yakup Kadri, zmir'de Gazi ve Mlakat, kdam Gazetesi 922.
Nadi, Yunus, 30 Austos, Cumhuriyet Gazetesi 942.
Sadullah, Naci, Mareal Fevzi akmak' Dinlerken, Demokrat zmir Gazetesi
947.
Tanju, Sadun, 30 Austos Zaferi Nasl Baarld, Nasl Kazanld?, Vatan
Gazetesi, 953.
Tal, Ercmend Ekrem, Atatrk'n Szleri, Sonposta Gazetesi.
Topuz, Hfz, Atatrk'n Esir Ettii Yunan Bakumandan, Akam Gazetesi
952.

30 Ağustos Hatiralari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

30 Ağustos Hatiralari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

ATATRK 30 AUSTOS ZAFERNN KISA BR HKYESN YAPIYOR

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

yanyordu. Beni buraya kadar getiren sikn ne olduunu izah iin

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Arkadalar! Saat ilerledike gzlerimin nnde inkiaf eden manzara u idi:

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

kurtulabilenler birka bin kiilik bakiyetssyuftan ibaret idi. Fakat

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Trkiye'den baka bir ey dnmemek. Ancak bu zihniyetle hareket ederek

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

lzm olan btn kuvvetler ve vastalar iktisadiyatn inbisat ve

MAREAL AKMAK'IN 30 AUSTOS

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

imdi, 1947 eyllnn yedinci gnndeyim. ''demi'' dalarnn (1400)

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

- Efendim, dedim, bu taarruzda zafer ihtimali, yzde yirmi be deil, yzde

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

gstererek, onlarn bu ricalarn is'af etmek istedik. Fakat hemen o anda

BAKUMANDAN MUSTAFA KEMAL'N

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

paalarn kararghlar da sk aalarla kapl ve her iki taraf yaln

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

malmat tebir etti. Yunan esiri de bunu duymutu, yalan sylemediini

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Kendisinin Trke bildiini ve biraz evvel gayriihtiyar verdii malmattan

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Karanlk basmt. Kararghmzn bulunduu Afyon'a dneceimizi

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Trikopis kaca srada, Gazi Paadan grd fevkalde nezaketten cesaret

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

- ok iyi, fakat top seslerini itiyor musunuz? dedi.

ATATRK'N YAVER MUZAFFER KILI'IN

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

''Sakarya'da hezimete urayan dman Akehir - Afyon hattna ekilmiti.

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

iinde gayet vazih... Mahrut bir asker adrndayz. Bakumandann

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Herkes birbirinin yzne phe ve tereddtle bakmakta... Birinci Ordu

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Gzleri nemlenmiti. Gne ufukta kaybolmak zereydi. Eliyle muharebe

BE GNDE YARATILAN TARH!

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Byk zafer gnlerinde Ankara'da vazifelendirilen Cevat Abbas'n bir

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

YUNAN BAKUMANDANI TRKOPS

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

dizdikleri Babakan Gunaris ve Bakanlardan Teotakis bulunuyor. Hey gidi

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Asker yorgundu. Kimsede muharebeye devam arzusu kalmamt. Birinci Dnya

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

YUNAN BAKUMANDANI TRKOPS' ESR EDEN ASKERMZ: AHMET AVU

MUSTAFA KEMAL'N B.M. MECLSNE

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

Dmann Kzlta deresinde urad feci kibeti bizzat grerek tasvir

ATATRK BYK ZAFER BR GECE

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software

- Mecliste ve halkta dman Anadolu'dan skp atmak hususunda artk

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software