Univerzitet u Beogradu

Filozofski fakultet
Odeljenje za istoriju umetnosti

Seminarski rad iz predmeta Jakov Orfelin

Evropsko prosvetiteljstvo i delo Jakova

Orfelina

Mentor:
Dr Miroslav Timotijevi

Studenti:
eljko Savi SO07/22
Nikola Dimitrijevic SO07/33

Beograd 2011.

Linost i delo Jakova Orfelina, slikara koji je dao duhovni peat srpskoj
kulturi epohe prosveenosti dugo je predmet istraivanja istraivaa srpske
umetnosti XX veka. Mesto koje je zauzeo nije precizno odreeno iako su njegov
znaaj i ugled nesporni. Na poetku svog kreativnog rada dospeo je u sam vrh
likovnih zbivanja, svojim mladalakim opusom koji je naglo i burno krajem veka
uskovitlao nau umetnost.

Kako bismo podrobnije definisali njegov opus, njegov rad i stvaralatvo,

moramo ga posmatrati u kontekstu generalnih socio - politikih okolnosti kao i
kulturno umetnikih preokreta koji su zahvatali Evropu u tom periodu. Sa tim u
vezi neophono je osvrnuti se na prilike koje su vladale u onovremenoj Francuskoj
i Nemakoj.
Naime, sa pokretom prosveenosti, razuenim i protivurenim u sebi,
poinje moderno doba u Evropi. To je vreme najkorenitijih promena u sveri ideja
i socijanog ponaanja. Stvoren je urbani mentalitet, a evropski gradovi postali su
nosioci onoga to zovemo modernizam, modernost, sa jasnom i vrstom
opozicijom prema ruralnom kao tradicijalnom. 2 U doprinos ovakvom vienju,
pominje se Pariz koji je postao intelektualna prestonica Evrope, a prosveenost
pokret irok kao renesansa ili reformacija.
Utemeljen pre svega, na Volterovim idejama o verskoj toleranciji kao i
sveobuhvatnom protivljenju verskom dogmatizmu, Pariz postaje najuticajniji
centar svih politikih, drutvenih, a samim tim i kulturnih i umetnikih
stremljenja.
Ipak, iako se Parizu, sa razlogom, pripisuje uloga utemeljivaa novog i
drugarijeg uredjenja, i prosvetiteljskog utemeljenja, neophodno je napomenuti
da se sline, dodue manje radikalne ideje radjaju se i sprovode u Nemakoj.
Zbod Tridesetogodinjeg rata prosvetiteljstvo nije moglo da prodre u Nemaku
pre druge polovine osamnestog veka. No upravo na njegovom tragu utire sebi
puteve novi razvitak koji e nemaku misao dovesti do najveeg sjaja.
Prosvetiteljstvo u Nemakoj ne duguje mnogo francuskim intelektualcima, naime
pokazatelj je velikih razlika medju misliocima osamnestog veka.

1
2

Miroslava Kosti, Jakov Orfelin i njegovo doba, 113

Isto, 21
2

Izmedju njih veze nesumnjivo postoje ali su to veze sa velikim i netipinim

figurama francuskog pokreta koji su imali iroki uticaj i popularnost istono od
Rajne, sa Monteskjeom i Rusoom. Ideja pokreta u Nemakoj nije bila bila toliko
eksplicitna i iskljuiva kao u Francuskoj, a teila je zadravanju postojeeg stanja
ili malim promenama unutar ve vaeeg sistema.
Zavrnim

terezijansko

josefinistikim

reormacijama

Be,

centar

germanske katolike intergralnosti, svetovnog i duhovnog autoriteta, kulturno i

obrazovno sedite Habzburke monarhije , izrasta u jednu od najveih evropskih
metropola, inei vremenom sopstveni obrazac koji utie na obrasce drugih
gradova.

Koristei povoljan geopolitiki poloaj na relaciji istok - zapad i

multikulturne elemente, vrednosti i veze, Be je imao sve predispozice za razvoj

kompleksnog i urbanog centra, ishodita i odredita brojnih umetnikih i
privrednih silnica u irokom okruenju, razvijajui veoma bogatu, baroknu,
kosmopolitsku rasko kulture.
Beu se okree srpska kasnobarokna kultura u okviru koje je razvoj
slikarstva u mnogome bio uslovljen promenama koje, poslednje decenije
osamnestog veka, zahvataju Habzburku

monarhiju. Sedamdesete godine

osamnestog veka, oznaene su ne samo previranjima u slikarstvu ve i u

duhovnom ivotu koje su pratile naputanje starih ukrajinskih tendencija i
prihvatanje novih shvatanja tj. uvoenje terezijansko - jozefinistikih reformi u
Vojvodini.
U duhu jozefinizma poinje sve otrija kritika neskromnog ivota po naim
manastitrima, suzbija se klerikalni uticaj koji je uzeo maha, a nastajanjem kola
akademija i uenog drutva podstie se prosvetni rad na narodnom jeziku i
istoriji.
Novi graanski sloj, kod kog raste interesovanje za nemaki jezik i
knjievnost,

postepeno

se

adaptirati

nainu

ivljenja

jednoj

zapadnoevropskoj dravi i postati moni ekonomsko - politiki faktor srpskog

drutva.

U njemu kao potpuno nova tvorevina javlja se inteligencija koja oliava

moderno shvatanje nacionalne pripadnosti.

3
4

Miroslava Kosti, Jakov Orfelin i njegovo doba , 30-31

Isto, 111.
3

Preko osnovnog nemakog, odnosno bekog kulturnog uticaja na Srbe

naseljene u Hazburkoj monarhiji dodiruju francuski uticaji to se pored crkvenih
i kolskih reformi odrazilo na razvoj slikarstva. Srpsko slikarstvo poslednjih
decenija osamnestog veka prestavljalo je skup raznorodnih shvatanja, ali su u
osnovi

dominirale

likovne

formulacije

vodeih

majstora

kasnobaroknog

eklekticizma Jakova Orfelina.

Kao sutinski razlog odabira Jakova Orfelina kao nosioca ovih promena,
uzima se to to u okvirima njegovog rada i umetnikog formiranja ne postoje
direktni dodiri sa ranobaroknim slikarstvom koji je odisalo jakim uticajem
ukrajinskih majstora. Sasvim sigurno, Jakov Orfelin predstavlja slikara svoga
vremena, s obzirom da su u njemu bezdilemno sublimirani uticaji i prirode
stvaralatva najpre Zaharija Orfelina, kao reference kontinualnog slikarstva, a
zatim i stilske fuzije karakteristika nemakih i francuskih majstora.
Stoga slobodno moemo rei da u okviru razvoja srpskog baroknog
slikarstva sa Jakovom Orfelinom poinje jedan novi period, s obzirom da on
prihvata srednjeevropsku kasnobaroknu praksu bez obaveze da je prilagodi
potrebama drugaijeg verskog identiteta.

Ve u prvoj narudbini se mogu uoiti inventivni segmenti Jakovljevog

slikarstva kao i generalne stilske karakteristike vidjene u sveobuhvatnom
crkvenom slikarstvu.
Na crkvi Sv. Nikole u Kikindi pojavljuje se proireni amblematski friz, koji
svakako predstavlja pouzdana znanja koja je Orfelin stekao na bekoj Akademiji.
Inventvnost ovog ikonostasa moe se uvideti ukoliko se uporedi sa delima slikara
ranog baroka. Pre svega ovde je re o stalno prisutnoj zlatnoj dekorativnoj
pozadini ranijih majsora, koje se Orfelin oslobadja kao retrospektivnog nasledja i
postavlja figure u nedefinisan prostor zatvoren oblacima.
Ne trudi se da novosteena iskustva uklopi u vladajuu ranobaroknu
piktoralnu poetiku, u ijim je osnovama je poivala ideja o pravoslavnoj baroknoj
ikoni, ve je prihvatio nova znanja oslobodjen svesti o njihovom verskom
identitetu. Ovakva shvatanja ve ranije su bila prisutna u spskoj baroknoj grafici,
ali su u slikarstvu ona stekla punovanost tek sa pojavom Jakova Orfelina.
5

M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo ,115

4

Karakteristino je i Orfelinovo tumaenje svetlosti, kao potpuno drugaije

od shvatanja prethodnika. Iako je kod Orfelina preobraena, nije tumaena
simbolino kao retorini kontrast koji za cilj ima izraavanje dramatinih emocija.
Ovde je re o zemaljskoj, ulnoj svetlosti koja ne dolazi sa neba, niti je odraz
boanske intervencije.6 Ova svetlost sada je ravnomerno rasporeena na povrini
slike, ne ukazujui jasno na svoj izvor.
Kada je re o portretnom slikarskom stvaralatvu, postoje reprezentativni
primeri koji ukazuju na upliv novih tendencija o kojima je blo rei.

Jedan od

takvih primera jeste i portret Stefana Stratimirovia, koji je ujedno i jedini

portret za koji je u literaturi precizno utvrdjeno da je Orfelinovo delo. U okviru
ovog portreta inventivna slikarska svojstva ogledala bi se u oslobodjenosti od
baroknog, alegorijsko amblematskog tumaenja. Portret u potpunosti odie
izvesnim oseanjem oputenosti i odstupa od ranijih krutih postavki, a na njemu
se mogu uoiti i neoklasicistika shvatanja prisutna i na portretima njegovog
savremenika Teodora Ilia eljara.
Oko mitropolita Sefana Stratimirovia, jedna grupa arhijereja prihvata
prosvetiteljska shvatanja koja su najee vidljiva u tenji za pribliavanjem
crkvene propovedi i slikarstva irim narodnim krugovima. Ako je narod neuk, ne
moe mu se obraati uenim govorom, ve razumljivim delima i reima. Prema
savetu Stefana Stratimirovia dolazi do posvetovljavanja srpskog vladarskog
portreta, koji dobija nacionalni romantiarski pozorini karakter. Portretie se
nova aristokratija i plemstvo koje ine obrazovani trgovci, ugledni i dareljivi
podstrekai knjievog i kulturnog napretka.7 Ovakva stanovita mitropolita
Stratimirovia mogla bi se posmatrati kao pozadina nastanka i naina izvodjenja
pomenutog portreta.
Koliko je fuzija francuskog i nemakog prosvetiteljstva u umetnost, kulturu
i ivot karlovake mitropolije bila vana za Jakova Orfelina, i koliko joj je sam
doprineo, govori i injenica da je on radio ilustracije za Istoriju srpskog naroda
Jovana Rajia, a jasno je da su istorija kao i enciklopedija, knjievno pomatrano,
bili najznaajniji fenomeni prosvetiteljstva.

6
7

M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 117

M. Timotijevi, Portreti arhijereja u novijoj srpskoj umetnosti, 155
5

Navedeni primeri na predhodnim stranicama jesu samo reprezentativni

primeri u obimnom opusu stvaralatva Jakova Orfelina, na osnovu kojih moemo
ukazati na inventivna svojstva kasnobaroknog likovnog jezika. U njegovom
stvaralatvu sublimirane su prosvetiteljske ideje, ideje prevazilaenja utvrdjenih
ranobaroknih koncepata i svakako njegov autentini stil i slikarski manir. Kao
nosilac ovih novih, radikalnih ideja i tendencija okretanja ka zapadnoevropskom
slikarstvu i njegovim trendovima, Jakov Orfelin moe se posmatrati kao pandan
Dositeju Obradoviu i njegovom uinku na polju inkorporiranja prosvetiteljskih
ideja u strukture knjievnog jezika.

LITERATURA:
Miroslava Kosti, Jakov Orfelin i njegovo doba, Novi Sad 2007.

Miroslav Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996.

Miroslav Timotijevi, Portreti arhijereja u novijoj srpskoj umetnosti,
Zapadnoevropski barok i vizantijski svet, Zbornik radova sa naunog
skupa, Beograd 1991.

Bedzevi (izrada)
Notes(izrad)
Antologhija Antic
Nakit