SLM'DA TOPLUM VE

TOPLUMSAL LKLER
Muhammed Hseyin TABATABA (r.a)

NDEKLER
1- nsan ve Toplum................................................................................................... 3
2- nsan ve Toplumdaki Geliimi.................................................................................3
3- slm'n Topluma Ynelik lgisi...............................................................................4
4- slam Asndan Fert ve Toplum likisi.....................................................................6
5- slm'n Toplumsal Sistemi Uygulanabilir ve Kalc m?...............................................8
6- slm Toplumunun Oluumu ve Yaamas Neye Dayanr?...........................................17
7- Akl Mant ve Duygu Mant............................................................................. 21
8- dl Allah'tan Beklemenin ve Dierlerine nem Vermemenin Anlam........................23
9- slm'da zgrln Anlam................................................................................25
10- slm Toplumunda Deime ve Tekmln Yolu......................................................26
11- slm Kanunlar Bugnk Hayat Mutlu Edebilir mi?..............................................28
12- slm Toplumunun nderi ve Tutumu...................................................................30
13- slm Devletinin Snr tibar ve Corafi Snrlarla Deil, nanla Belirlenir................33
14- slm'n Her Ynyle Toplumsal Oluu.................................................................34
15- Hak Dinin Dnyaya Egemenlii ve Sonucun Takvaya Ait Oluu.................................39

1- nsan ve Toplum
nsan trnn toplumsal bir tr olduunu ispat etmek iin ok aratrma yapmaya gerek yoktur.
nk bu trn her ferdi bu ftrat zerine doar. [Yani toplumsal yaay garizesi, her insann
ftratnda yatmaktadr.] Tarihin ve insann yaad ve yeryznde egemenlik kurduu en eski
alarn hikyesini yanstan elimizdeki kalntlarn anlattklar zere insan her zaman toplum
hlinde yaayagelmitir.
Bunu bize en gzel ekilde Kur'an haber veriyor. Yce Allah yle buyuruyor: "Ey insanlar!
Dorusu biz sizi bir erkek ile bir diiden yarattk ve birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve
kabilelere ayrdk..." (Hucurt, 13) "Dnya hayatnda onlarn geimliklerini aralarnda biz
paylatrdk ve bir ksm, dier bir ksm altrmas iin bir blmn bir blm zere
derecelerle ykselttik." (Zuhruf, 32) "Baznz baznzdan meydana gelmedir." (l-i mrn, 195)
"Ve insan sudan (meniden) yaratp da ona, (ana-baba tarafndan) soy-sop, (kar-koca
tarafndan) akrabalk veren Odur." (Furkan, 54) Bu konuda daha birok ayet vardr.[12]

2- nsan ve Toplumdaki Geliimi

nsan toplumu, onun dier ruh (psikolojik) zellikleri ve bu zelliklerle balantl yetenekleri
gibi, ilk ortaya knda gelime ve artma kabul etmez bir eksiksizlikte ve olgunlukta ortaya
kmamtr. Tersine insan toplumu, insan alglamas ile ilgili dier ruh zellikleri gibi madd ve
manev alanlardaki olgunlamalarna paralel bir ekilde geliip olgunlamaktadr. Gerekten bu
insan zelliin dier zelliklerinden ayrlarak daha ilk ortaya knda olabilecei kadar olgun
ve en gelimi dzeyde olmas beklenemezdi. Tersine bu zellik, ilim ve irade ile balantl dier
insan zellikler gibi tedrici bir gelime hlinde olmutur [ve zaman sreci ierisinde geliip
kmillemitir].
nsan trnn geliim tarihi incelendiinde, ilk grlen toplum biriminin evlilik sonucu oluan
aile toplumu olduu ortaya kar. nk bu toplum biriminin doal faktr olan reme ve
oalma sistemi [yeme, ime ve benzeri ilerin aksine] toplumlamay salayan en gl
faktrdr. Zira bu toplum birimi temelde ancak birden ok ferdin varl hlinde gerekleebilir.
Oysa beslenme ve benzeri insan faaliyetlerde byle bir zorunluluk yoktur.
Arkasndan, bu kitapta daha nce yaptmz incelemelerde istihdam (=dierlerini hizmete alma
ve stnlk taslama) adn verdiimiz insan zellik kendini gsterdi. stihdam; insann,
ihtiyalarn giderme konusunda baka insanlar arac klmas demektir. nsan bunu egemenlik
alann genileterek, iradesini dier insanlara dayatarak gerekletirir. Sonralar bu insan zellik,
reislik biiminde kendini gsterdi. Aile reislii, airet reislii, kabile reislii, millet reislii gibi.
Doal olarak ilk zamanlar ne kan reisler, o toplum birimi iindeki en gl ve en yiit kiiler
oldu. Sonralar en yiit, en zengin ve en ok ocuklu fertler toplumlarnn reisleri oldu. En
sonunda hikmet ve siyaset dallarndaki en bilgili fertlerin reis olduklar bir aamaya ulald.
Putperestliin ortaya kmasnn ve gnmze kadar ayakta kalmasnn temel ve ilk sebebi ite
bu durumdur. nallah ilerde bu konuyu geni bir ekilde inceleyeceiz.

Szn ettiimiz alarda her ne kadar insanlk, toplum hlinde yaama zelliinden -tm
ksmlar ile; hem evlilie dayal bir aile topluluu, hem de dier topluluk hllerinden- her ne
kadar ksa bir dnem iin bile ayr dmedi ise, insan o zamanlar bunun ayrntl biim-de
bilincinde deildi. Tersine bu dnemlerde insan istihdam, savunma ve benzeri gdler gibi
kendisi ile ilgili dier zelliklere bal olarak yaayp geliiyor, olgunlamasn srdryordu.
Kur'an bize haber veriyor ki, insann dikkatini toplum zerine ayrntl biimde eken ve
bamsz bir ekilde onun korunmasna ilgi gsteren ilk mesaj, nbvvet mesaj [yani
peygamberler] olmutur. Yce Allah yle buyuruyor: "nsanlar sadece bir tek mmetti,
sonradan ayrla dtler." (Ynus,19) "nsanlar bir tek mmet idi. Sonra Allah, mjdeleyici ve
uyarc olarak peygamberleri gnderdi. nsanlar arsnda anlamazla dtkleri konularda
hkm vermeleri iin onlarla beraber hak ierikli kitaplar da indirdi." (Bakara, 213)
Yce Allah bu ayetlerde haber veriyor ki, insan en eski alarda sade yapl bir tek mmet idi,
fertleri arasnda ihtilf yoktu. Zamanla ihtilflar ba gsterdi, atmalar ortaya kt. Bunun
zerine yce Allah peygamberler gnderdi ve insanlar arasndaki anlamazl gidermek, onlar
toplumsal birlie yneltmek ve bu birlii, teri ettii yaslarla koruma altna almak iin de bu
peygamberlerle birlikte kitaplar da indirdi.
Yce Allah Kur'an- Kerim'in bir baka yerinde de yle buyuruyor: "O; 'Dini ayakta tutun ve
onda ayrla dmeyin' diye dinden Nuh'a tavsiye ettiini, sana vahyettiimizi; brahim'e,
Musa'ya ve sa'ya tavsiye ettiimizi sizin iin de (din olarak) yasallatrd." (r,13) Yce Allah
bu ayette haber veriyor ki, insanlar arasndaki ihtilf giderme ve aralarnda gr birlii
meydana getirme giriimi, dini ayakta tutma ve onda ayrla dmeme ars eklinde ortaya
kmtr. [Yani; halkn arasndan ihtilaf kaldrp yerine birlik ve dayanmay icat etmek, ancak
toplumsal ilikilerin dinle dzenlenmesi ve dinde birliin salanmas ile myesserdir.] nk din
o insanlara salkl toplumu garanti ediyordu.
Grlyor ki, bu ayette bu toplumsallama ve birlik arsn, eriat ve kitap sahibi
peygamberlerin ilki olan Hz. Nuh'a dayandrarak naklediyor. Sonra bu ar sra ile Hz.
brahim'e, Hz. Musa'ya ve Hz. sa'ya dayandrlyor. Hz. Nuh ile Hz. brahim'in eriatlarnda ok
az sayda hkm vard. Bu drt eriatn en geni kapsamls -Kur'an'n bildirdiine gre- Hz.
Musa'nn eriat idi. Onu kapsam zenginlii bakmndan Hz. sa'nn eriat izliyordu. Eldeki
nciller de bunu ortaya koyuyor. Sylendiine gre Hz. Musa'nn eriatnda yaklak olarak
sadece alt yz hkm vard.
[u neticeye varyoruz ki:] Toplumsallamaya ilikin ak ve bamsz ar nbvvet kaynakl
olarak din biiminde balad. [yle ki Kur'an- Kerim, peygamberlerin dine davet etmelerini
toplumsal birlie davet etmekle zde saymtr. Dolaysyla toplumsal hayatn tesisi iin,
insanla ilk ak davet peygamberler tarafndan sunulmutur.] Bunu Kur'an aka belirttii gibi,
ilerde deinilecei zere tarih de onaylamaktadr.

3- slm'n Topluma Ynelik lgisi

Hi phesiz slm dini, yapsn (temelini) ak bir biimde toplum temeli (toplum hayat)
zerine kuran ve hibir anannda toplum konusunu gz ard etmeyen tek dindir. Eer bu konuda
etraflca bilgi edinmek ve bu gerei daha net olarak grmek istiyorsan, insan dncesinin
saymaktan ciz kalaca insan faaliyetlerin geniliine, bu faaliyetlerin blmlerine, cinslerine,
trlerine ve eitlerine bak. Arkasndan bu ilh eriatn sz konusu faaliyetleri nasl saydna,
kapsamna aldna ve her birine ynelik hkmler koyduuna bak. aar kalrsn. Sonra da bu
faaliyetleri nasl toplum erevesine aldna bak. O zaman bu dinin toplumsal ruhu btn insan
faaliyetlerine mmkn olan en yksek dzeyde ilediini grrsn.
Sonra da elde ettiin bulgular Kur'an'n ilgi alanna giren dier hak eriatlarla karlatr, ki bu
eriatlar Hz. Nuh'un, Hz. brahim'in, Hz. Musa'nn ve Hz. sa'nn eriatlardr. Bu karlatrmay
yapnca slm ile onlar arasndaki oran farkn ve bu dinin topluma verdii nemi yakndan
grrsn.
Kur'an'n ilgi alanna girmeyen putperestlik, Sabilik, Manlik ve Senevlik (Mecusilik) gibi
dinlerin eriatlarnda bu durum daha ak ve daha belirgindir.
imdi de uygar ve uygar olmayan milletlerin bu konuya ilikin durumlarna gelelim. Bu konuda
tarihin bize anlatt sadece udur: Bu milletler, toplumu istihdam esasna balama ve fertleri
monarjik bir hkmetin egemenlii ve krallarn sultas altnda tutma ilkesine dayanma biiminde
zetleyebileceimiz insanlk tarihinin ilkel mirasna bal kalmlardr. Kavim, yurt ve blge
esasna dayanan toplumlar, kendi toplumsal yaayna mstakil bir ilgi gstererek bunu
inceleme ve uygulama konusu etmeksizin krallk ve reislik bayra altnda yayorlard; veraset
(gelenek), blge ve bezeri faktrler ile ynlendiriliyorlard. yle ki din (slm) gnei doup da
aydnln yaygnlatrmaya balaynca, o gnn dnyay egemenlii altnda tutan byk
milletleri, yani Roma ve Fars (ran) imparatorluklar bile, milletlerini krallk ve sultanlk bayra
altnda toplayan birer Kayser ve Kisr toplumundan baka bir nitelik tamyorlard. Toplum,
gelime ve ilerlemesinde bu krallara ve sultanlara bal idi ve onlarn ar temposuna uyarak
yerinde sayyordu. [Yani toplumdaki ilerleme, gelime; gerileme, duraklama ve k, kral olan
tek bir kiinin iradesine balyd.]
Evet, o milletlerin devraldklar mirasta Sokrates, Aristoteles ve Efltun (Platon) gibi filozoflarn
yazlarnda yer alan sosyal incelemeler vardr; yalnz bunlar uygulama imknna sahip olamayan
sayfalar ve katlar, somut olaylarla d dnyaya yansmayan zihn rnekler ve kuramsal=teorik
saplantlardan ibaretti. Vrisi olduumuz tarih, szmzn doruluuna en dil ahittir.
nsan trnn kulan trmalayarak bu tr toplum konusu ile ilgilenmeye aran, bu konuyu
ihmalkrlk ve bamllk hkm dnda bamsz bir konu yapmay neren ilk ses, slm
Peygamberinin yani Hz. Muhammed'in -ki onun zerine en stn selam ve salat olsun- arsdr.
Peygamber Efendimizin (s.a.a) kendisine Rabbinden inen ayetlerle insanlar topluluk hlinde
mutlu hayata ve temiz geinme biimine ard.
Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Bu, benim dosdoru yolumdur; topluca ona uyun. Sizi
Onun yolundan ayracak (baka) yollara uymayn." (En'm, 153) "Ve topluca Allah'n ipine

smsk sarln. Dalp ayrlmayn... Sizden; hayra aran, iyilii emreden ve ktlkten
sakndran bir topluluk olsun. (Bu emir, toplumu blnme ve paralanmaktan korumaya iaret
ediyor.) te onlar kurtulua erenlerdir. Kendilerine apak deliller geldikten sonra, paralanp
ayrlan ve anlamazla denler gibi olmayn." (l-i mrn, 103-105) "Dinlerini para para
edip gruplara ayrlanlar (var ya), senin onlarla hibir ilikin yoktur." (En'm, 159) Kur'an'da
bunlar gibi insanlar toplum ve birlik ilkesine aran birok mutlak anlaml ayet vardr.
Yine yce Allah buyuruyor ki. "Mminler ancak kardetirler. O hlde kardelerinizin arasn
bulup dzeltin." (Hucurt, 10) "Birbirinizle ekimeyin; sonra zlp ylgnlarsnz ve
gcnz gider." (Enfl, 46) "Sizden; hayra aran, iyilii emreden ve ktlkten sakndran bir
topluluk olsun." (l-i mrn, 104) Kur'an'da bunlar gibi ittifak ve birlie dayal bir slm toplumu
oluturmay emreden ve bu toplumun karlarn, madd ve manev ayrcalklarn gzeterek onu
savunmaya aran baka birok ayet vardr. lerde bu konuyu biraz daha geni bir ekilde
inceleyeceiz.

4- slam Asndan Fert ve Toplum likisi

Hilkat (yaratma) ve icat mekanizmas, nce baz eserleri ve zellikleri olan birtakm temel
elementler var eder. Sonra aralarndaki ayrlklara ramen onlar birbirleri ile uyuturup
birletirir. Bu sentez sonucunda temel elementlerdeki grnen faydalara ek olarak, bu unsurlar
yeni faydalar (kabiliyetler) kazanr. Mesel, insann birok madd ve manev kabiliyetleri olan
unsurlar, vcut blmleri, organlar ve gleri vardr. Bunlar kimi zaman uyumlu bir ekilde
birleirlerse, glenir ve byklk kazanrlar. [yle ki, birleerek daha gl ve yeni bir
kabiliyet odann olumasna sebep tekil ederler.] Sz konusu paralarn arl ile bu
paralarn oluturduu btnn arl, vcut dengesini salama, bir taraftan baka bir tarafa
dnme ve benzeri kabiliyetler gibi.
[Dolaysyla unsurlarn her birinin tek bana arlyla btnn al, elementlerden birinin
kaplad yerle btnn kaplad yer veya bunlarn gelime ve kemle erme iin tadklar
kabiliyetler, istidatlar tamamen birbirinden farkldr.] Kimi zaman da uyumlu olarak bir araya
gelmezler; uyumazlk ve farkllk durumunda kalrlar. itme, grme, tatma, irade ve hareket
gibi.
Yalnz bunlarn hepsi sentez birlii asndan bir tek yaratn, yani insann kontrol altndadrlar.
O zaman insan vcudunu oluturan elementlerin her birinde ayr ayr bulunmayan faydalar
(kabiliyetler) elde edilir. [Yani bu unsurlar (elementler), ayr hldeyken sahip olmadklar birok
yeni kabiliyetlere sahip olurlar.]
Bu faydalar aksiyon, reaksiyon trnden faydalar ile manev ve madd faydalar gibi sayca pek
oktur. Bu faydalardan biri vcut azalarnn bu uyumu sayesinde tek bir faydadan, alacak
kadar ok faydann meydana gelmesidir. Mesel, insann ana maddesi olan ve onu oluturan
meni; geliimi kemale erince, kendinden bir blmn dar salmaya (retmeye) ve onu baka
bir eksiksiz insan olarak yetitirmeye kadir olur. Bu yeni yetien insan, aslnn ve reme
kaynann yapt madd ve manev eylemlerin benzerlerini yapar. [Yani insan oluturan ntfe,

madde olarak ayn maddeyi retmek suretiyle geliir. Gittike gelien bu maddeden, madd ve
manev yne sahip mkemmel bir insan meydana gelir.]
Buna gre insan fertleri, okluklarna ramen insandrlar. nsan birdir [ve bir trn addr]. Bu
fertlerin eylemleri sayca ok olmakla birlikte tr olarak birdir. Bu yzden, bu eylemler (fiiller)
bir araya toplanp birleebilirler. Birleen ve aralarnda uyum bulunan bu eylemler, deiik
kaplara bltrlen sulara benzer. Bu sular ayn trn zelliklerini tayan ok miktarda
sulardr. Onlarn ok zellikleri var, ama trleri birdir. Bu sular bir yerde toplannca zellikleri
glenir ve etkileri daha byk olur.
slm, bu trn fertlerinin eitiminde, yetitirilmesinde ve gerek mutluluuna yneltilmesinde
onda varolan bu gerek anlam gz nnde bulundurmutur. Ki bunu gz nnde bulundurmak
kanlmaz bir gerekliliktir de. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ve insan sudan yaratp da
ona, (ana-baba tarafndan) soy-sop, (kar-koca tarafndan) akrabalk veren Odur." (Furkan, 54)
"Ey insanlar! Dorusu biz sizi bir erkek ile bir diiden yarattk." (Hucurt, 13) "Baznz
baznzdan meydana gelmedir." (l-i mrn, 195)
Fert ile toplum arasndaki bu gerek iliki, kanlmaz biimde toplumda baka ve yeni bir
oluuma yol aar. Ancak bu oluum fertlerin varlklar, gleri, zellikleri ve [toplumsal
hayattaki] etkileri ile orantldr. [Yani toplum diye adlandrdmz bu oluum, fertlerin onu
destekledii oranda geliir.]
Bylece toplum iin de fertlerin varlndan ve bu varln zelliklerinden fazla olan ek bir
oluum meydana gelir. Bu gzlenebilen ak bir gerektir. Bundan dolay Kur'an mmetler
(toplumlar) iin fertlerden ayr bir varlk, yaama sresi, kitap, bilin, kavrama yetenei, eylem,
ibadet ve itaatsizlik kabul etmitir.
Nitekim yce Allah aadaki ayetlerde yle buyuruyor: "Her mmet iin bir ecel (belirlenmi
bir sre) vardr. Ecelleri gelince, ne bir an gecikebilirler ve ne ne geebilirler." (Araf, 34) "Her
mmet kendi kitabna arlr." (Csiye, 28) "te byle, biz her mmete yaptklarn ssl
(ekici) gsterdik." (En'm,108) "Onlardan arla kamayan (mutedil) bir mmet (toplum)
var." (Mide, 66) "Kitap ehlin-den bir topluluk var ki, gece vaktinde ayakta durup Allah'n
ayetlerini okuyarak secdeye kapanrlar." (l-i mrn, 113) "Her mmet kendi peygamberini
yakalamaya yeltendi. Hakk batl ile yok etmek iin batla dayanarak mcadele ettiler. Ben de
onlar yakalayverdim. Benim cezalandrmam nasl olurmu (grsnler)!" (Gafir, 5) "Her
mmetin bir peygamberi vardr. Peygamberleri geldii zaman, aralarnda adaletle hkm
verilir." (Ynus, 47)
te biz bu ayetler nda Kur'an'n fertlerin hikyeleri ile ilgilendii kadar, hatta ondan daha
fazla milletlerin tarihleri ile ilgilendiini gryoruz. Kur'an bu ilgiyi tarihilerin sadece nl
krallarn ve liderlerin durumlarn kayda geirmekle uratklar dnemlerde gstermitir.
Tarihiler ancak Kur'an indikten sonra milletlerin ve toplumlarn tarihleri ile megul olmaya
baladlar. Bu ilgiyi de bir dereceye kadar Mes'ud ve bn-i Haldun gibi tek tek tarihilerde
gryoruz. Nihayet nakle dayal tarih anlaynda son zamanlarda ahslarn yerine milletleri
koyan bir deiiklik meydana geldi. Sylendiine gre bu rn acs, mild 1857 ylnda
len Fransz kkenli Auguste Camte (Ogust Kont) olmutur.

Bu sylediklerimizin kanlmaz kld sonu udur: Daha nce iaret edildii zere toplumsal
gler ve zellikler gldrler ve atma, ztlama durumunda ferd gleri ve zellikleri
yenilgiye uratrlar.
stelik gzlem ve tecrbe hem aksiyoner, hem de reaksiyoner gler ve zelliklerde bunun byle
olduuna ahittirler. Mesel, kavgalarda, toplumsal ayaklanmalarda ve sosyal saldrlarda
grld gibi herhangi bir konuda toplumun gayreti ve iradesi harekete geince, o toplumun
ahslarndan ya da alt guruplarndan kaynaklanan hibir kart ya da zt irade ona kar duramaz.
Bu yzden parann (alt gurubun) btnne uymas ve onun hareketlerine ayak uydurmas
kanlmazdr. yle ki, byle durumlarda toplum [ve toplumsal gelenekler], fertlerinin ve alt
guruplarnn bilincini giderir [onlarn idrak ve anlama glerini etkilemekle birlikte bu
erdemlerini tamamen yitirmelerine sebep olur].
Nitekim genel korku ve dehet durumlar da byledir. Ordunun yenilgisi, gvensizlik, deprem,
ktlk, veba gibi. Hatta bunlardan daha alt dzeyde olan geleneksel treler, milli modalar ve
bunlara benzer toplumsal irade hareketleri, fertleri kendilerine uymak zorunda brakr, onlarn
idrak ve dnme yeteneini ortadan kaldrr.
te slm'n, hibir baka dinde ve hibir uygar milletin gelenek sisteminde eine
rastlayamayacamz bir ciddiyetle toplumun konumuna nem vermesinin gerekesi budur. -Ki
belki sen bu nemin apn kabul etmezsin.- [Topluma ylesine nem vermenin nedeni de
aktr.] nk toplumun temeli olan, onu oluturan ferdin ahlkn ve igdlerini terbiye
edebiliriz. Fakat toplum ierisinde kart ve zt ah-lk anlay ve eilimlerin varl hlinde bu
ferd terbiye gayretinin baar ans yoktur. Ancak ok az bir baar kazanabilir ki,
karlatrmaya ve deerlendirmeye tbi tutulduunda hibir deeri olmad, yok denilecek
kadar az olduu grlr.
Bundan dolay slmiyet hac, namaz, cihat, infak ve zetle din takva kurallar gibi en nemli
hkmlerini ve yasalarn toplumsal hayat esas alarak ortaya koymutur. slm dini, [toplumsal
hayatn kvamn korumak ve toplumu ulamas gereken erdemlere yneltmek iin] dinin genel
ilkelerini ve snrlarn korumakla grevli olan slm hkmet glerinin (slm devletinin),
ayrca btn mmetin omuzlarna yklenmi bir farz olan iyilie arma, marufu emredip
ktlkten sakndrma grevinin yannda, gerek mutluluu, Allah'a yakn olmay ve Onun
katnda derece kazanmay slm toplumunun (ortak) hedefi yaparak koymu olduu bu kurallarn
koruyucusu olmutur. Ki her toplumun ortak bir hedefe sahip olmas da vazgeilmez bir
gerekliliktir.
Sz konusu ortak ve toplumsal hedef [toplumun btn fertlerinde bulunan] bir i denetleyicidir.
yle ki, insann grnen yanlar bir yana iinde sr olarak saklad hususlar bile, iyilie aran
guruplardan ve marufu emredip ktlkten sakndran topluluklardan gizli tutulsa da ondan gizli
tutulamaz. te bizim daha nce vurguladmz slm'n topluma ynelik nemini dier gelenek
ve akmlarn (ekollerin) bu konuya verdikleri nemden daha stn ve ileri olduu biimindeki
gerek budur.

5- slm'n Toplumsal Sistemi Uygulanabilir ve Kalc m?

ayet yle bir sz diyebilirsin: Eer sylendii gibi slm'n salkl toplum oluturmaya
ynelik gr, gerekten kalknm uygar milletlerin oluturduu toplumlarnkinden daha ileri
yapda ve daha titiz temelli ise, niye ok ksa bir dnem dnda uygulamaya konamam, o ksa
dnemin arkasndan varln koruyamayarak Kayser ve Kisr toplumlarna dnm,
kendisinden ncekilerden daha kt uygulamalar yapan bir imparatorluk hline gelmitir. Oysa
varln srdren Bat uygarlnn oluturduu toplumda bu dnmler sz konusu deildir.
Bu durum batllarn medeniyetlerinin daha ileri ve toplumsal sistemlerinin daha kusursuz ve
daha salam temelli olduunun delilidir. Batllar, sosyal sistemlerini ve yrrlkteki yasalarn
millet iradesi, insanlarn doal eilimlerinin nerisi esasna dayandrmlar. Sonra da bu konuda
ounluun iradesini ve nerisini geerli saymlardr. nk normalde btnn iradesi bir
noktada birlemez. ounluun stnl, tabiatta geerli ve gzlemlenen bir ilkedir. Biz madd
nedenlerin ve doal sebeplerin srekli olarak deil, ancak ou zaman etkili olabildiklerini
gryoruz. Birbirleri ile atan deiik faktrlerde de durum byledir. Onlarn da btn veya
aznl deil, ounluu etkili olabiliyor. Buna gre toplum iskeletinin, amac, geerli sistemleri
ve yasalar bakmndan ounluun iradesine dayandrlmas en uygun tercihtir.
Dinin varsaymna gelince, gnmzn dnyasnda bu, varsaym aamasnn tesine gememi
bir zlemden ve ulalmaz bir dnce idealinden baka bir ey deildir.
Buna kar, ada uygarlk hangi lkeye girdiyse, topluma g ve mutluluk, bireylere gzel
ahlk kazandrd ve onlar toplumun beenmedii, ho karlamad olgulardan ibaret olan
yalan, hyanet, zulm, sertlik vb. rezaletlerden arndrd.
Anlattmz bu gr, arkl aratrmaclarmzn bir kesiminin, zellikle sosyal ve psikolojik
aratrmalar alannda fikir yrten sekin rencilerimizin gnllerinde yatan grlerin zetidir.
Fakat onlar bu aratrmaya yanl bir yerden girdikleri iin doru bak asn seememilerdir.
Bu dediimizi aklamak iin diyoruz ki:
Onlarn, "slm'n sosyal sistemi, mevcut artlarn oluturduu ortamda gnmz dnyasnda
uygulanamaz. Ama ada uygarln kurallar ve gelenekleri byle bir imknszlkla kar
karya deildir. Bunun anlam udur: Gnmz dnyasnn artlar slm'n ortaya koyduu
hkmlerle uyumlu deildir." szleri dorudur ve bunu kabul ediyoruz. Fakat bu insan bir
sonuca ulatrmaz. nk insanlk leminde yrrlkte olan btn sistemler bir zamanlar yokken
sonradan ortaya kt.
stelik, bu ortaya klar srasnda geerli olan artlar ve uygulamalar bu sistemlere kart,
onlar dlayc nitelikte idi. Buna ramen bu yeni sistemler ortaya kmtr; eski, kklemi ve
sreklilik kazanm gelenekler ile atmlardr. Kimi zaman ilk ortaya klarnda
bastrlmlar, bozguna uratlmlardr. Fakat ikinci ve nc kez ortaya kmlar. Sonunda
stn gelerek yerlemi ve egemenliklerini elde etmilerdir. Kimi zaman da kaybolmular,
kkleri kazlmtr. nk artlar ve faktrler gelimelerine yardmc olmamtr. Tarih, btn
din ve dnyev sistemler konusunda bu kuraln ahididir.[13] Bu kural demokrasi ve sosyalizm
sistemleri hakknda da hkmn yrtmtr. Yce Allah u ayette buna benzer bir duruma

iaret ediyor: "Sizden nce ilh yasalarn deimezliini kantlayan birok olaylar geldi geti. O
hlde yeryzn gezin de Allah'n ayetlerini yalan sayanlarn akbetini grn." (l-i mrn, 137)
Bu ayet, yce Allah'n ayetlerini inkr etme tutumuna elik eden gelenein gzel ve vlecek bir
akbetle noktalanamayacana iaret ediyor.
Buna gre herhangi bir sistemin insanln mevcut artlarna uymay, onun geersizliini ve
bozukluunu ortaya koymaz. Tersine bu uyumsuzluk aksiyon, reaksiyon ve eitli faktrlerin
atmas sonucunda yeni olaylarn oluumunu gerekletirmek ve tamamlamak amacyla lemde
cereyan eden doal sistemlerden biridir.
slm, doal ve sosyal bak bakmndan dier sistemler gibidir. Bu btnden kopuk ve ayr
deildir. Onun gelime, geride kalma, faktrlere ve artlara kar stn gelme bakmlarndan
durumu dier sistemlerin durumu gibidir.
Drt yz milyondan fazla[14] insann vicdannda yer tutmu ve kalplerine yerlemi bir sistem
olarak slm'n gnmz dnyasndaki durumu, Hz. Nuh'un, Hz. brahim'in ve Hz.
Muhammed'in (hepsine selam olsun) dinin arsn seslendirdikleri dnemdekinden daha zayf
deildir. Bu peygamberlerden her birinin ars bir kii ile balad. O gnn dnyas fesattan
baka bir ey tanmyordu. Sonra o ar yayld, kkleti, hayat buldu, egemenlik dnemleri
birbirine eklendi ve gnmze kadar varln kesintisiz bir biimde srdrd.
Peygamberimizin (s.a.a) bu ary duyurmaya giritii gnlerde bir tek erkek ile bir tek
kadndan baka yannda hibir destekleyicisi yoktu. Sonra bunlara birer birer srekli katlanlar
oldu. O gnler tam anlam ile skntl gnler idi. Sonunda Allah'n yardm imdatlarna yetiti.
Bu ilh yardm sayesinde kiiliklerinde salhn ve takvann egemen olduu fertlerden olumu
salkl bir toplum oluturdular. Mslmanlar bir sre bu toplumsal salh hlinde yaadktan
sonra Peygamberimizin (s.a.a) arkasndan bilinen fitneler ortaya kt.
Bu ksa sreli rnek, mrnn azlna ve alannn darlna ramen yarm yz yldan az bir
zaman zarfnda srekli biimde etki alann genileterek yer yznn dousuna ve batsna
yayld ve tarihin seyrini, kkl biimde deitirdi. Bu kkl deiikliin nemli sonular
gnmze kadar grld gibi ilerde de hep grlmeye devam edecektir.
Sosyolojik ve psikolojik aratrmalar, nazar tarihe ilikin yorumlarnda dnyada grlen ada
gelimenin ana faktrnn ve yakn kaynann slm sisteminin douu ve ortaya k
olduunu itiraf etmekten kanamazlar. slm'n insanlk camias zerindeki etkisini gz ard
eden btn Avrupal aratrmaclarn bu tutumunun sebebi, sadece din taassup ve siyas
sebeplerdir. Olaylara insafla bakan bir uzman aratrc, ada uygarlk hareketine nasl bir
Hristiyanl hareketi adn ve bu hareketin liderinin ve bayraktarnn nasl Hz. sa olduunu ileri
srebilir? O Hz. sa ki, sadece ruh ile ilgilendiini, bedenlerle uramadn, devlet ve siyasetle
ii olmadn aka sylyor.[15]
Ama slm'a gelince, o insanlar topluluk iinde yaamaya, dayanmaya aryor; insan
toplumunun ve bu toplumu oluturan fertlerin btn ynlerini tasarruf alan iine alyor. Acaba
batl aratrmaclarn bu grmezden gelmeleri, bu ihmalkrlklar, srf slm'n nurunu
sndrmek (oysa yce Allah mutlaka nurunu tamama erdirecek), onun kalplerde yanan ateini

zulm ve dmanlk tutumu ile sndrerek onu paralanm, birbirinden kopuk nesillerden baka
hibir eseri olmayan kuru bir kimlik yaftasna evirmek iin deil midir?
Ksacas slm, insanlar mutlulua ve temiz hayata yneltmeye elverili olduunu ispat etmitir.
Durumu bu olan bir sistem, insanlk hayatna uyarlanmas mmkn olmayan bir faraziye diye
adlandrlamaz. Gnn birinde dnyann ynetim dizginlerini ele geirmekten midini kestii de
ileri srlemez. Amac gerek insan mutluluu olmasna ramen onun hakknda byle bir hkm
verilemez. "nsanlar bir tek mmet idi..." (Bakara, 213) ayetinin aklamas srasnda unlar
sylemitik: Evrensel varlklarn durumlarna ilikin derinlemesine aratrmalar bizi u sonuca
ulatryor: nsan tr gayesine ulaacak, ulaabilecei son noktaya varacaktr. Bu son nokta
dnyada slm'n gerek vehesi ile kmil anlamda ortaya kmas ve insan toplumunun ynetim
dizginlerini tam olarak ele geirmesidir.
Yce Allah Kur'an- Kerim'de bu grn uygulamaya yansyacan slm'a vaadetmitir. O
yle buyuruyor: "Allah yle bir topluluk ortaya karacak ki, Allah onlar sevdii gibi onlar da
O'nu severler; bunlar mminlere kar alak gnll, kfirlere kar onurludurlar. Allah yolunda
cihad ederler ve Allah yolunda hibir knayann knamasndan ekinmezler..." (Mide, 54)
Baka bir ayette de yle buyuruyor: "Allah, aranzdaki iman edip salih ameller ileyenlere,
kendilerini tpk daha nceki mminler gibi yeryznde egemen klacan, kendileri iin setii
dinlerini yerleik klp salamlatracan ve onlar korkularndan sonra gvenlie
dntreceini vaadetti. nk onlar bana kulluk ederler, hibir eyi bana ortak komazlar..."
(Nr, 55)
Baka bir ayette de yle buyuruyor: "...ancak salih kullarm yeryznn vrisleri olabilirler..."
(Enbiy, 55) Bu anlam tayan baka ayetler de vardr.
Ortada bu aratrmaclarn aratrmalarnda gz ard ettikleri baka bir nokta var ki, o da udur:
slm toplumunun yegane prensibi, nazariyatta ve pratik davranlarda hakka uymaktr. ada
uygarl benimsemi toplumun prensibi ise, ounluun grne ve isteine uy-maktr. Bu iki
prensip, olumu toplumlarda ama farkll gerektirir. Buna gre, slm toplumun amac akla
dayal gerek mutluluktur. Bunun anlam udur:
nsan, glerinin gereksinimleri konusunda dengeli bir tutum benimseyerek cismin arzularna,
onu Allah' ibadet yolu ile bilmekten ve tanmaktan alkoymayacak miktarda cevap verecektir.
Cismin arzularna verdii cevap, kendisini Allah'a ulatrmaya hazrlayc bir gei olacaktr.
nsan mutluluu, btn glerinin mutluluunu salayan bu amaca varmakla mmkndr. Byk
huzur da bundadr. (Geri biz bunu bu gn tam olarak kavrayamyoruz. nk tutarl bir slm
terbiyeye sahip deiliz.)
Bundan dolay slm, kanunlarn hakka ballk ftrat zerine yaratlm olan akln gereklerini
gzetme esas uyarnca ortaya koymutur. Aklselimi bozacak eyleri srarla yasaklamtr.
Davranlarn, ahlkn ve temel inanlarn, bunlarn hepsinin uygulama garantisini toplumun
srtna yklemitir. Bu ykmll hkmetin ve slm ynetimin gzetecei siyas, ceza ve
baka icraatlara ek olarak getirmitir.

Bu durum, insanlarn genel arzusuna hibir ekilde uymaz. Hem zenginler, hem de yoksullar
tabakasnda grlen arzulara ve ihtiraslara bu acayip dal, onlarn bu sisteme boun emesini
engeller. Bu sistem insanlarn haz alma, oyalanma, saldrganlk ve canavarlk konusunda
zgrlklerini kstlar. Bu sistem ancak srarl bir uramadan sonra insanlarn genel arzusuyla
uyum salayabilir. Bu ura ary yayma ve terbiyeyi yaygnlatrma konularnda verilmelidir.
Ayn zamanda bu ura, elde edilmeleri iin insann kesin gayretine, yeterli uzmanlna ve
srekli dikkatine muhta olduu yksek dzeyli iler iin gsterilen gayret lsnde olmaldr.
Mevcut uygar toplumun amac ise, madd yarar salamaktr. Aktr ki, bundan igdlerin
eilimli olduu duygusal hayat ortaya kar. Bu hayat akln hak grd ile ister uyusun, ister
uyumasn. Daha dorusu bu hayat gayesinde, sadece amacna ters dmedii durumlarda akla
uyulur.
Bundan dolay kanunlarn konmas ve yrtlmesi, toplum ounluunun ve bu ounluun
igdsel eilimlerinin isteklerine uyuyor ve sadece eylemlere ilikin kanun maddelerinin
ilemesi garanti oluyor. Ahlk ve temel inanlarn ise, hibir iletilme gvencesi olmuyor.
nsanlar isterlerse bunlar benimseyip onlara uyuyor, isterlerse onlara uymuyor. Yalnz eer
kanun ile uygulamada st ste akrlarsa, o zaman yaptrm gc kazanrlar.
Bunun kanlmaz sonucu, durumu byle olan bir toplumun arzusuna uygun den ehevi
rezillikleri alkanlk hline getirmesi ve neticede dinin irkin grd eylerin bir ounu gzel
saymas, kanun zgrl koz alarak ahlk erdemlerle ve yce inan ilkeleri ile alabildiine
oynamaktr.
Byle bir durumun kanlmaz sonucu da dnce trnn akl yolundan karak duygu ve
igd mecrasna girmesidir. Bylece akl yolundayken kt ve iren olan kimi davranlar
igdlerin ve duygularn mecrasna girilince takva olurlar; delikanllk, mertlik ve iyi ahlk
adn alrlar. Avrupa'da delikanllar arasnda, erkekler ile evli ve bakire kadnlar arasnda,
kadnlar ile kpekler arasnda, erkekler ile evltlar ve yaknlar arasndaki ou ilikiler ile
trenlerde, dans partilerinde ve dier yerlerde yaplan ve din terbiyesi alm bir kimsenin aza
alamayaca ahlkszlklar gibi.
Byle kimselere din yolunun detleri garip, acayip ve gln gelirken dinin bak as ile garip,
acayip ve gln olan eyler onlara normal gelebilir. Btn bunlar farkl yola koyulan dnce
ve idrak trnn farkllndan kaynaklanr. Senin de anladn gibi bu duygusal sistemde akl ve
dnceden ancak, maddeden yararlanma ve haz duyma yolunu at kadar yaralanlr. Bu,
hibir eyin kar duramayaca, hibir eyin engelleyemeyecei tek gayedir. Bu gayeyi ancak
onun trnden olan bir baka gaye engelleyebilir. Bu yzden sen yrrlkteki kanun maddeleri
arasnda intihar, dello ve benzeri uygulamalara rastlarsn. Yani toplumun arzular ve gdleri ile
atmadka, insan nefsi istediini, arzu ettiini yapabilir!
Bu farkll iyi dndn takdirde, batdaki toplum sisteminin neden insanlk camiasnn
zevkine din toplum sisteminden daha uygun geldiini aka anlarsn. Yalnz hatrlatmak gerekir
ki, insann igdlerine uygun sistem sadece bat uygarlnn sistemi deildir ki, srf bu yzden
tercih edilsin. Eski alardan zamanmza kadar mntesipleri arasnda uygulanan btn
geleneksel sistemler ilkel olan gebelik sisteminden uygar olanna kadar hepsi, ilk kez hak dinin

arsna muhatap olan insanlar tarafndan dine tercih edilmekte ortak zellie sahip olmulardr.
nk o insanlar madde putperestliine boyun emilerdir.
Eer iyi irdelersen grrsn ki, mevcut bat uygarl eski putperestlik sistemlerinin karmasndan
baka bir ey deildir. Yalnz bu ada putperestlik ferdilikten toplumsalla ve basitlik
aamasndan sanatsal incelie dnmtr.
Az nce slm sisteminin igdlere uymaya deil, hakka uymaya dayandn sylemitik. Bu
ilke, Kur'an'n aklad mesajlarn en be-lirginlerinden biridir. Yce Allah yle buyuruyor.
"Peygamberini hidayet ve hak din ile gnderen O'dur." (Tevbe, 33) "Allah hak ile hkm verir."
(M'min, 20) Yce Allah mminleri "Onlar hakk birbirlerine tavsiye ederler." (Asr, 3) diye
tantyor. Baka bir ayette yle buyuruyor: "Biz size hak ile geldik. Fakat ounuz haktan
holanmyorsunuz." (Zuhruf, 78) Yce Allah, bu ayette hakkn ounluun igdleri ve arzular
ile uyumadn aka ifade ediyor.
Baka bir ayette yce Allah, ounluun arzularna uymann gereini reddederek ve yle
davranmann fesada sebep olacan vurgulayarak yle buyuruyor: "Hayr; o (Peygamber)
kendilerine hakk getirmitir. Onlarn ou ise, haktan holanmamaktadrlar. Eer hak onlarn
hav ve heveslerine uymu olsayd, gkler, yeryz ve bu ikisinde bulunan varlklar fesada
urard. Tersine biz onlara zikir (t veya eref)lerini getirdik. Onlar ise, kendi ereflerinden
yz eviriyorlar." (M'minun, 70-71) Olaylarn ak ve gnden gne fesadn birikmesi, yce
Allah'n bu ayetteki aklamasn doruluyor.
Yce Allah baka bir ayette de yle buyuruyor: "Artk haktan sonra sapklktan baka ne var?
Nasl gereklerden saptrlyorsunuz?" (Ynus, 32) Bu ve buna yakn anlamdaki ayetler pek
oktur. Eer bu konuda daha ok bilgi edinmek istiyorsanz, Ynus suresine bavurunuz. nk
yce Allah o surede "hak" kelimesini yirmi ksur kez zikrediyor.
"ounlua uymak, tabiatta da geerli bir kanundur" szne gelince, hi kukusuz tabiat etki
bakmndan ounlua uyar. Ancak bu, hakka uymak zorunluluu ile eliecek ve onu geersiz
klacak nitelikte deildir. nk bunun bizzat kendisi hakkn bir somut rneidir. O hlde
kendisini geersiz klmas nasl dnlebilir?
Bunun aklanmas iin bu bir ka noktann aydnlatlmas gerekir:
Birincisi; insann ilm ve amel inanlarnn kkleri olan d gelimeler, oluumlarnda ve
deime blmlerinde sebep-sonu dzenine baldr. Bu, srekli ve deimez bir dzendir.
stisna kabul etmez. lim ve nazariye alanlarnda uzmanlam bilginler bu konuda gr
birliinde olduklar gibi daha nce belirtildii zere Kur'an da buna ahitlik ediyor.[16] D
dnyadaki gelimelerin srekliliinde ve deimezliinde sapma olmaz. Hatta ounlukla
meydana gelmeleri kural sonucu olan olaylarda, ounlukla vuku bulma hli srekli ve
deimezdir. Mesel btn durumlarna kyasla ounlukla s meydana getiren atein, bu
ounlukla s meydana getirme durumu, onun srekli bir etkisidir. Dier olaylarda da durum
budur. te bu haktr.

kincisi; insan, ftrat gerei u ya da bu ekilde d dnya kaynakl ve objektif olarak bulduu
eye uyar. Bylece o ftrat uyarnca hakka uyar. Hatta kesin bilginin varln inkr eden bir
kimseye, iinde tereddt uyandrmayan bir bilgi sunulduu takdirde bu bilgiyi kar koymadan
kabul eder.
ncs; rendiin gibi hak, insann inanlarnda kabul ettii ya da davranlarnda uyduu
d dnya kaynakl bir husustur. nsann gr ve idraki ise, sadece hakka ulamaya yarayan bir
aratr. Ayna ile aynaya yansyan cisim arasndaki iliki gibi.
Bu noktay kavraynca aka anlarsn ki, tabiatta srekli veya -sreklilik ve deimezlik
ilkelerine dayal olan- ounlukla meydana gelme hli demek olan hakikat, srekli olarak veya
ounlukla meydana gelen d kaynakl olayn niteliidir, yoksa bu olaya ilikin bilginin ve
idrakin sfat deildir.
Baka bir ifade ile hakikat bilginin deil bilinen eyin sfatdr. D dnyadaki srekli olarak ve
ounlukla meydana gelme hli de bir yn ile hak kapsamna girer. ounluun grlerine,
inanlarna ve kanaatlerine gelince, bunlar aznlktakiler karsnda her zaman hak olmazlar. D
dnyaya uyduklar zaman hak olurlar, uymadklar zaman ise hak olmazlar. O zaman insann
onlara boyun emesi yerinde olmaz. Zaten eer insan d dnyada olann farknda olursa,
bununla badamayan ounluk grne uymaz.
Mesel sen eer bir eyin doru olduundan emin olursan da btn insanlar sana o konuda ters
derse, doal olarak insanlarn grlerine boyun emezsin. Eer byle bir konuda insanlara
uyar gibi grnrsen korktuun iin, utandn iin veya baka bir sebepten dolay onlara uyar
grnrsn. Yoksa insanlarn o gr, uyulmas gereken hak bir gr olduu iin ona uyar
grnmezsin. ounluun grnn uyulmas gerekli bir hak olmasnn gerekli olmadna
ilikin en gzel aklama yce Allah'n "Hayr; o (Peygamber) kendilerine hakk getirmitir.
Fakat onlarn ou, haktan holanmamaktadr." (M'minun, 70) buyruudur. Eer ounluun
btn grleri hak olsayd, ayette sz edilen ounluun hakk honutsuzlukla karlamalar,
ona kar kmalar mmkn olmazd.
Bu aklama, ounlua uymay doal sisteme dayandrmann yanlln ortaya koyuyor.
nk bu sistem bilginin ve dncenin kendisinde deil, bilginin ilikili olduu d dnyada
geerlidir. nsann bu sistemden iradesinde ve davranlarnda uyduu husus, ounluun
inand ey deil, d dnyadaki meydana gelmeye ilikin ounluktur. Yani insan davranlarn
ve eylemlerini "genelde iyi olan" ilkesine dayandrr.
Kur'an yasal hkmlerinde ve bu hkmlerle ilgili maslahatlarda bu ilkeyi gzetir. Nitekim yce
Allah yle buyuruyor: "Allah sizi zora komak istemiyor. Sadece sizi temizlemek, size ynelik
nimetini tamama erdirmek istiyor ki, kredesiniz." (Mide, 6) "Oru size farz klnd. Tpk
sizden ncekilere farz klnd gibi. Umulur ki saknrsnz." (Bakara, 183) Bunlar dnda da
ortaya konan hkmlerin ounlukla uygulana gelmilik gerekesine dayandn ieren baka
ayetler vardr.

"Mevcut uygarlk gelimi lkelere toplumsal mutluluk salad. Fertleri toplumun onaylamad
irkinliklerden temizleyip arndrd." iddiasna gelince, bu sz doru olmayan ve yanlglarla
kark bir szdr.
yle sanyorum ki, byle diyenlerin toplumsal mutluluktan kastettikleri ey toplumun insan
says, g ve madd kaynaklardan yararlanma alanndaki gelime bakmndan stn oluudur.
Oysa birok kere yaptmz tekrarlardan renmi olmalsn ki, slm byle bir gelimilii
mutluluk saymaz.
Ak delillere dayal incelemeler de, slmiyet'in bu yaklamn teyit eder. nsana zg mutluluk,
ruh ve bedenin birlikte mutluluundan meydana gelir. Bu mutluluk, insan madd nimetlerle
nimetlendirir ve onu ahlk erdemlerle ve gerek ilh marifetle donatr. nsann hem dnya
hayatndaki, hem ahiret hayatndaki mutluluunu ancak byle bir forml garantiye balayabilir.
Ruh mutluluunu gz ard ederek sadece madd hazlara dalmaya gelince bu, slm'n gz ile
sadece bedbahtlktr.
Bizdeki dnrlerin gelimi milletlerin fertlerinde grdkleri doruluk, drstlk, gvenirlik,
mertlik gibi iyiliklere duyduklar hayranla gelince, bu konuda onlara gerekten uzak bir yanlg
iindedirler. nk bizim doulu aratrmaclarn dnrlerinin byk ounluu toplumsal
dnmeyi gerekletiremiyor. Onlar ferd dnyorlar. yle ki, eer iimizden biri kendini
srarla her eyden bamsz bir varlk olarak grrse, gerek bunun tersi olduu hlde ahsnn
bamszln ortadan kaldracak nesnel ilikilerden kendini soyutlanm farz ederse, sonra da
hayatnda sadece kendine kar salamay ve kendine gelebilecek zarar bandan savmay
dnrse ve yalnz kendisi ile megul olursa, bakasn kendisi ile karlatrr ve onun hakknda
da kendisi iin geerli grd trden bir bamszln varlna hkmeder.
Adamn verdii bu hkm -eer doru olursa- sadece bu tr bir dnce tarzn benimsemi
kimseler hakknda doru olabilir. Buna karlk toplumsal dnce tarzn benimseyen kimseler
de vardr. Bu dnce tarzn benimseyen kimse srf kendini gz nne almaz. Kendini toplumun
baml ve ayrlmaz paras grr. Kendi karlarn toplumsal karlarn bir paras kabul eder.
Toplumun iyiliini kendi iyilii ve toplumun ktln kendi ktl sayar. Toplumun her
hlini ve niteliini kendi hli ve nitelii bilir. Byle bir insann dnce tarz deminki rnekten
farkldr. Onun bakalar ile ilikisi sadece toplumunun dndakiler ile sz konusudur. Kendi
toplumunun paralar ile uramak onun nem ve deer verdii bir i deildir.
Vereceimiz rnekle bu sylediklerimizi akla kavuturmak istiyoruz: nsan eitli
organlardan ve glerden olumu bir btndr. Bunlarn hepsinin oluturduu btn ona gerek
bir birlik kazandrr ki, biz bu btne insan adn veriyoruz. Bu btn, paralarn tmnn bizzat
ve fiili olarak insan bamszl altnda yok olmalarn salar. Mesel gz, kulak, el ve ayak
insan iin grr, iitir, tutar ve yrr. Bunlarn hepsi eylemlerinden insann o eylemden ald haz
erevesinde haz alrlar. Bu organlarn ve glerin her birinin gayesi, bu organlarn sahibi olan
insann iliki kurmak istedii d dnya ile iliki kurmaktr. Bu iliki ister iyilik, ister ktlk
olsun. Mesel gz veya kulak ya da el veya ayak sadece bu organlarn sahibi olan insann iyilik
veya ktlk yapmak istedii insana iyilik ya da ktlk yapmak isterler. Bu organlarn ve
glerin tek insanlk sanca altnda olmalaryla birlikte birbirlerine ktlk ettikleri ya da
birbirlerine zarar verdikleri ender olarak grlr.

Bu rnek, toplumsal tek bir seyir izleyen insann paralarnn durumudur. nsanlarn oluturduu
toplumun fertleri toplumsal dnceye sahip olduklar takdirde o fertlerin durumu da bu
rnekteki gibidir. O fertlerin salih olmalar, muttaki olmalar, bozguncu olmalar, sulu olmalar,
iyi ya da kt olmalar toplumlarnn bu sfatlarla ilgili durumlarna baldr. Eer toplumlarnn
tek kiilik sahibi olduu farz edilirse, bu byledir.
Mezhep ya da rk taassubunun toplumsal dnce tarzn benimsemeye srkledii milletler ve
kavimler hakknda, Kur'an'n verdii hkm bu ilke dorultusundadr. Yahudiler, Araplar ve
gemite yaam baka baz milletler gibi. Kur'an'n bu milletlerin yeni nesillerini, eski
atalarnn sular sebebi ile hesaba ektiini, yaayan kuaklar bu gereke ile azarladn,
eskilerin ve llerin davranlar yznden imdikileri knadn grrsn. Btn bunlarn
sebebi udur: Toplumsal dnceyi benimsemi fertler hakknda bu hkm hakldr. Kur'an'da bu
nitelikte ok sayda ayet vardr. Onlar aktarmay gerekli grmyoruz.
Evet; insafl tutum unu gerektirir: Eer byle bir toplumda iyi fertler varsa bunlarn hakkn
inememek gerekir. Byle iyi kimseler kt toplumun fertleri arasnda yayorlar ve onlarla
sosyal ilikilerde bulunuyorlarsa da, kalpleri bozuk dnceler ile kirlenmemi ve bu tr
toplumlarn iine ileyen yaygn hastalklara kaplmam ve ahslar o toplumun iskeletinde ve
bnyesinde fazlalk gibi duruyor. Zaten Kur'an da herkesi azarlayan ayetlerinde bu ilkeyi
gzeterek salihleri ve iyileri genelden hari tutuyor.
Bu anlattklarmzdan ortaya kyor ki, gelimi ve uygar toplumlarn fertleri hakknda dier
milletlerin fertleri ile karlatrarak vereceimiz iyi veya kt hkmleri, o fertlerin aralarndaki
ilikilere, karlkl tutumlarna ve i yaantlarna dayandrmak doru deildir. Tersine bu
fertlere ilikin hkmleri, dier zayf milletlere ynelik tutumlarnda ve dnyadaki br
toplumsal kiilikler ile olan canl ilikilerinde ortaya kan toplumsal ahsiyetlerine gre vermek
gerekir.
Bir toplumun iyi veya kt, mutlu veya bedbaht olduu konusunda hkm verirken gzetilmesi
ve l kabul edilmesi gereken ilke ite budur. Aratrmaclarmz bu yolu izlemelidirler. Sonra
isterlerse, o toplumlara hayran olsunlar, isterlerse de onlarn yaptklarna hayret etsinler.
Hayatm hakk iin sylyorum ki, eer derin dnceli bir aratrmac Avrupallarn sanayi
devriminden gnmze kadar uzanan toplumsal hayatlarnn tarihini incelerse, onlarn kendileri
dndaki zayf milletlere ve kuaklara kar uyguladklar politikalar derinliine irdelerse, hi
tereddt etmeden unlar grr: Bu batl toplumlar insanlk iin merhamet ve iyi niyetle dolu
gibi grnrler. nsanla hizmet yolunda, onlara zgrlk vermek iin, hakk inenen
mazlumlarn elinden tutmak, klelik ve tutsaklk sistemini kaldrmak iin canlarn ve mallarn
feda ettiklerini sylerler.
Fakat dikkatli aratrc grr ki, onlar yeryznn zavall, zayf milletlerini kendilerine kle
etmekten baka bir gayeleri yoktur. Bulabildikleri her yolu kullanarak ellerinden geldii her yere
el atarak bu gayelerini gerekletirmeye alrlar. Bir gn silh zoru ile, bir gn smrgeletirme
yolu ile, bir gn mstemleke edinerek, bir gn ynetimi kontrol altna alarak, bir gn ortak
karlar koruma adna, bir gn bamszl koruma adna, bir gn bar koruma ve ona ynelik

tehditlere kar koyma adna, bir gn yok olma tehlikesi ile kar karya kalan yoksul zmrelerin
haklarn savunma adna, ksacas her gn bir adla hep o gayelerini gerekletirmeye alrlar.
Salkl insan ftrat, durumu byle olan toplumlara iyi demeye, onlara mutluluk sfatn
yaktrmaya raz olamaz. Dinin hkmne, vahyin ve nbvvetin yargsna gre mutluluk
kavramnn tad anlam gz ard edilse bile sz konusu toplumlara iyi gzle baklmaz.
nsan tabiat btn fertlerini, birtakm imknlarla eit biimde donattktan sonra bu fertlerinde,
bazlarna dierleri zerinde onlarn kanlarn, mallarn ve namuslarn mubah sayacak ekilde
egemenlik kurmalarna nasl izin verebilir? Bu fertlerin dierlerinin hayatlar ve varlklar ile
oyun oynamalarna, eski a insanlarnn bile karlamad ve katlanmad ekilde idrakleri ve
iradeleri zerinde tasarrufta bulunmalarna nasl zemin hazrlar?
Btn bu anlattklarmzda, bu saldrgan milletlerin tarihleri ile mevcut nesillerin onlarn
ellerinden grdkleri eziyetlerin belgeli ispatlarna dayanyoruz. Eer bu toplumlarn durumu
mutluluk ve iyilik ise, bu iyiliin ve mutluluun anlam tahakkm ve snrsz serbestlik olmaldr.

6- slm Toplumunun Oluumu ve Yaamas Neye Dayanr?

Hi phesiz nitelii ne olursa olsun her toplum dank fertleri arasnda ortak olan bir gayenin
varl ile gerekleir, ortaya kar. Bu gaye, toplumun her tarafna yaylarak ona bir tr birlik
kazandran tek ruhtur. Bu ortak gaye, ortak ama, din olmayan temeller zerinde kurulmu
toplum trlerinde, sadece insann dnya hayat gayesidir. Fakat bu hayat ortaklaa bir hayat
olmal, bireysellie dayal olmamaldr. Ortaklaa hayat, madd hayatn ayrcalklarndan toplu
hlde yararlanmak demektir.
Toplumsal yararlanma ile bireysel yararlanma arasnda zellik bakmndan u fark vardr: nsan
eer tek bana yaayabilse, her tr yaralanmada tamamen serbest olur. Karsna ne kar kan
ve ne denetleyici bulunur. Sadece baz organik sistemlerinin dier bazlarna kar koyduu
snrlamalarla kar karya kalr. Mesel byle bir kii iinde yaad havann tmn
soluyamaz. nk istese bile bu hava akcierlerine smaz. Yine bu kii snrsz miktarda besin
maddesi yiyemez. nk sindirim sistemi buna dayanamaz. Adamn baz organlar ve gleri
dierleri ile karlatrldnda durumu budur. Kendisi gibi bir baka insana gre durumuna
gelince, eer yararland madd imknlar zerinde bir orta olmadn farz edersek, alma
alannn daralmasn, herhangi bir eyleminin ya da davrannn daralmasn gerektiren bir sebep
olmaz.
Bu durum toplum iinde, toplum alannda yaayan insan iin byle deildir. nk toplum
iinde yaayan insan eer iradesinde ve hareketlerinde tamamen serbest olsa, bu durum yaam
kargaasna ve insan trnn helk olmas ile sonulanacak karlkl bir iticilie ve atmaya
yol aar. Bu konuda nbvvet ile ilgili incelememizde geni aklama yapmtk.
te toplumda kanun hkmetinin i banda olmasn gerektiren yegne sebep budur. Fakat
barbar toplumlar bu kanun hkmetini orta-ya karma gereinin dncesine ve grne
varamazlar. O tr toplumlarn fertleri arasnda atma ve vuruma gelenekleri geerli olur.

Bunlar sonucunda bu tr toplumlarn btn fertleri, toplumlarn bir dereceye kadar koruyacak
baz tedbirlere uymak zorunda kalrlar. Fakat bu tedbirler salam bir temele dayanmadklar iin
inenmeye ve ortadan kalkmaya maruzdurlar. Sk sk deiirler ve yrrlkten kalkarlar.
Fakat uygar toplumlar uygarlk ve kltr dereceleri orannda salam temellere dayanrlar. Bu tr
toplumlar bu salam yaplar sayesinde toplumdaki iradeler ve davranlar arasndaki elikileri
ve atmalar ortadan kaldrrlar. Bunun iin iradeleri ve davranlar snrlamalara ve kaytlara
balayarak aralarnda denge kurarlar. Sonra da kanunun szn yrrle koyma teminat ile
donatlan gc ve iktidar bir merkezde younlatrrlar.
Buradan u sonu kyor.
Birincisi: Gerek kanun, insanlarn iradelerini ve davranlarn dengelemeye yarayan bir
tedbirdir. Bu dengeyi ise, getirdii snrlamalarla insanlar arasndaki engellemeleri ve atmalar
ortadan kaldrarak salar.
kincisi: Kanunun egemen olduu toplumlarn fertleri kanun tesinde zgrdrler. nsann
bilinle ve irade ile donanm olmas, dengeleme salandktan sonra byle olmasn gerektirir.
Bundan dolay zamanmzn kanunlar ilh bilgilere ve ahlka dokunmaz. Bu iki nemli kurum,
kanunun onlara ynelik tasavvuru uyarnca tasavvur ediliyorlar. Bunun sonucu olarak bu iki
kurum, ballk hkm erevesinde kanunla uyuma ve uzlamaya giriyorlar. Bu bamlln
gerei olarak er veya ge grnte kalan trenlere dnerek manev saflklarn kaybediyorlar.
Gzlemlediimiz siyasetin din ile oynamasnn sebebi de budur. Bir gn siyaset dine son veriyor,
onun ban eziyor, baka bir gn ona ynelerek itibarnn ykselmesi konusuna ar nem
veriyor. Baka bir gn ilikisini keserek onu kendi hlinde brakyor.
ncs: Bu yol kesinlikle eksiklikten ve aksaklktan kurtulamaz. nk geri kanunun icra
gvencesi bir ya da bir ka fertte odaklaan iktidara yklenmitir; ama sonu itibar ile onun icra
edilme garantisi yoktur. u anlamda icra garantisi yok ki, eer iktidar ve egemenlik kayna
haktan sapar da trn tre kar egemenliini ahsnn tre kar egemenliine dntrrse ve
kanun sistemi alt-st olursa, ortada byle bir zorbay zorla frenleyecek ve kendisini tekrar adalet
yoluna koyacak bir g yoktur.
Bu sylediklerimizin zamanmzda grdmz birok rnekleri vardr. Zamanmz kltr ve
uygarlk zaman olduu hlde bu olumsuz rnekler grlyor. Tarihte yaanan bu tr rnekler ise
sayszdr. Bu aksakla bir baka aksakl da eklemek gerekir ki, o da zaman zaman kanunun
icra gcnden gizli olarak inenmesi veya kanunun inenmesi olaynn icrann g alan dna
kmasdr. (Szmzn bana dnelim.)
Szn ksas, uygar toplumlar tek bir gaye birletirir. Bu gaye dnya hayatnn ayrcalklarndan
yararlanmaktr. Onlara gre mutluluk budur. Fakat slm'a gelince, onun grne gre
insanln hayat, madd dnya hayatndan daha geni erevelidir. Onun hayat erevesine asl
hayat olan ahiret hayat da dahildir. Yine slm'n grne gre bu hayatta sadece ilh marifet
ie yarar ki bu, btn ile tevhit ilkesine havale edilmitir. Yine slm'a gre bu ilh marifet
sadece iyi ahlkla ve insan benliinin her trl rezillikten arndrlmas ile korunabilir.

Yine slm'a gre bu iyi ahlkn tam ve kmil anlamda gereklemesi, Allah'a kulluk etmeye,
O'nun rbubiyetinin gereklerine boyun eilmesine ve insanlar aras ilikilerin toplumsal adalet
ilkesine dayandrlmasna baldr. slm bu grte olduu iin insan toplumunun oluum temeli
olan ve tevhit dininin btnlemesini salayan gayeyi ele ald, sonra da tevhit esasna dayal olan
kanunu ortaya koydu. Bunlar yaparken sadece fertlerin iradeleri ve hareketleri arasnda denge
kurmakla yetinmedi. Bu dengeleme abasn ibadetlerle tamama erdirdi ve bunlara hak bilgilerle
erdemli ahlk ekledi.
Sonra bunlarn yrtme gvencesini, birinci derecede slm hkmetinin omuzlarna, ikinci
derecede de toplumun omuzlarna ykledi. Toplum bu ykmlln, ilim ve davran
bakmndan salkl eitim vererek ve iyilii emredip ktlkten sakndrarak yerine getirecektir.
Bu dinin gze arpan en nemli zelliklerinden biri, btn unsurlar arasnda tam bir birlie
varan bir ilikinin bulunmasdr. u anlamda ki, tevhit ruhu bu dinin benimsemeye ard iyi
ahlka yaylm ve ahlkn ruhu, toplumdaki fertlerin yapmakla ykml olduklar hareketlere
dalmtr. slm dininin btn unsurlar tahlil yo-lu ile tevhit ilkesine varp dayanr. Tevhit
ilkesi de sentez yolu ile ahlk ve amel (hareket) olur. Eer tevhit aa inerse, ahlk ve amel olur;
ahlk ve amel de yukar ktnda tevhit olur. "Gzel sz O'na ykselir ve iyi amel de onu
ykseltir." (Ftr, 10)
yle diyebilirsin: Uygar lkelerde kanunlarn karlaacaklar aksaklklar, mesel yrtme
gcnn bu kanunlar iletmemesinden veya bu gcn farknda olmayaca kanun ineme
olaylarndan doan aksaklklar aynen slm iin de geerlidir. Bunun en ak delili, hepimizin
grd din zayfl ve onun slm toplumu zerindeki egemenliinin kaybolmasdr. Bu da bir
gn iin bile olsa kanunlarn insanlara dayatabilecek bir kimsenin yokluunu gsterir.
Cevap olarak yle derim: ster ilh olsunlar, ister beer olsunlar, gerekten btn kanunlar
sadece insanlarn kafalarnda varolan zihn tasarlardan ve kalplerde saklanan bilgilerden baka
bir ey deildirler. Kanunlar, ancak onlara ynelik iradeler sayesinde uygulama alanna
yansyabilir ve somut grnrlk kazanabilirler. Aktr ki, eer iradeler kanunlara kar gelirse,
d dnyada onlar uygulanma ortam bulamazlar. Kanunlarn uygulama ortam bulabilmeleri iin
o ortamn hazrlanmasna ynelik iradelere grev der. Kanunlar ancak bylece ayak-st
durabilirler.
Uygar lkelerin kanunlar, hareketleri iradelere, yani ounluun iradesine balamaktan teye
bir eye nem vermiyor. Arkasndan bu iradeleri koruyacak eye de nem vermiyor. Bu durumda
eer fertlerin iradeleri canl, uurlu ve etkili ise bu irade kanunu yrtr. Ama durum her zaman
byle olmayabilir. Fertlerin vicdanlarnda beliren bir kme veya toplumun yapsnda meydana
gelen bir yalanma yznden bu irade canlln yitirip l hle gelebilir. Ya da elenceye, ar
azgnla ve yararlanma lgnlna dald iin uurunu ve idrakini kaybedebilir. Yahut toplum
iradesi canl ve bilinli olur, ama ounluun iradesini zorla ayaklar altna alan, stn ve baskn
bir zorba g ortaya kt iin etkinliini kaybedebilir.
Gizli cinayetler gibi yrtme gcnn haberdar olamayaca olaylar ile etki alann dndaki
olaylar gibi yaptrm gcnn erevesine alamayaca durumlar da byledir. Btn bu
durumlarda millet, kanunun uygulanmas, toplumun yozlamadan ve dalmadan korunmas

yolundaki zlemine kavuamaz. te birinci ve ikinci dnya savalarndan sonra Avrupa

toplumlarnda grlen dalmalarn, blnmelerin balcalar, bu sylediklerimizin en gzel
rnekleridir.
Bu kanunlarn inenmesinin ve toplumun bozulup dalmasnn tek sebebi toplumun, iradelerin
glerini ve egemenliklerini koruyan sebebe nem vermemi olmalardr. Bu sebep yce ahlktr.
nk irade, kalcln ve hayatnn devamn uygun ahlktan alr. Psikoloji ilmi bu gerei
ortaya koyuyor. Toplumda geerli olan gelenekler sistemi eer istikrarl olmazsa, eer o
toplumda uygulanan kanun yksek ahlk temeline dayanmazsa, sz konusu toplum kk yerden
kesilmi dik duramayan bir aaca benzer.
Bu konuda komnizmin ortaya kn gz nne al. Komnizm, demokrasinin dourduu bir
yavrudur. Onu toplumdaki sosyal snflardan birinin ar israf ile dierlerinin mahrumiyeti
retmitir. O toplumlarda zulm ve insafszlk noktas ile fke, kin birikimi ve intikam duygusu
noktas arasnda byk bir mesafe meydana gelmiti. Birbiri arkasndan meydana gelen iki
dnya savalar da yle. imdi insanlk ncsnn tehdidi altndadr. Bu savalar yeryznn
kargaaya bomu, ekini ve nesli mahvetmitir. Bu savalarn tek gds, byklk kompleksi,
ahlkszlk ve ihtirastr. Bu hususu iyice kavramak gerekir.
Fakat slm yrrlkteki sistemini ve uygulanacak kanunlarn ahlk temeli zerine kurdu ve
insanlarn bu alandaki eitimine byk bir nem verdi. nk hareketlerde uygulanan kanunlar
ahlkn gvencesinde ve uhdesindedir. O gizli ilerinde, ak ilerinde, yalnzlnda ve akta
olduu durumlarnda hep insanla beraberdir. Grevini yapar. Titiz bir gzetici polisin veya
dzeni korumaya alan herhangi bir gcn yapabileceinden daha gzel bir ekilde iini grr.
Evet. O lkelerdeki genel eitim insanlar iyi ahlk zerine yetitirmeye nem veriyor, onlar
ahlkl olmaya tevik ediyor, zendiriyor, bu yolda btn gayretini seferber ediyor; ama bu
onlara hibir fayda salamyor. Bunun iki nemli sebebi var:
Birincisi udur: Ahlk rezilliklerin yegne kayna, bir yanda madd yararlanmadaki israf ve
arlk ile br yanda grlen mahrumiyettir. Kanunlar bu alanda insanlar tamamen serbest
brakyorlar. Bazlarna her ey verilirken dierleri mahrum braklyorlar. Bu durumda insanlar
ahlk erdemlere armak ve bunu tevik etmek iki zt kutba yneltilmi bir ar veya iki zt
kutbu bir araya getirmeyi istemek deil de nedir?
stelik o lkelerin insanlar daha nce belirttiimiz gibi toplumsal tarzda dnyorlar. Onlarn
toplumlar srekli biimde ve gitgide artan iddetle zayf toplumlar zerinde bask kurup onlarn
haklarn iniyorlar, onlarn ellerindeki kaynaklar kendi karlarna katyorlar, onlarn
kendilerini kleletiriyorlar, zerlerindeki tahakkmn apn ellerinden geldiince
geniletiyorlar. Bu bozuklua ramen iyilie ve takvaya ynelik ar elikili bir ardr ve her
zaman sonusuz kal-maya mahkumdur.
kinci sebep de udur: Erdemli ahlk devaml ve istikrarl olabilmek iin korunmasn, yerleik
klnmasn stlenecek bir gvenceye muhtatr. Bu gvence tevhit ilkesinden bakas olamaz.
Yani yle bir inanca sahip olmaktr: Bu lemin bir tek ilh vardr. O'nun gzel isimleri vardr.
O, yaratklar kemale ermeleri ve mutlu olmalar gayesi ile yaratt. O iyilii ve dzenlilii sever,

ktl ve fesad sevmez. O btn insanlar yarglamak ve herkese hak ettii karl eksiksiz
olarak vermek zere bir araya getirecektir. yilik yapana iyi, ktlk yapana kt karlk
verecektir.
Besbelli ki, eer ahiret gnne inanlmazsa, arzulara uymay engelleyecek ve nefsin doal
hazlar peinden srklenmeyi engelleyecek kkl bir sebep bulunmaz. nk insan tabiat
kendi nefsinin arzularnn yerine gelmesini salar. Bakasnn yarar, mesel dier bir ferdin tabii
istekleri umurunda deildir. Ancak bakasnn yarar u ya da bu ekilde kendi arzusuna dnk
olur ve onunla akrsa, bakasnn arzusunun gereklemesini isteyebilir. Bu noktay iyi dn.
Eer bir insann baka birinin haklarndan birini inemekte kar varsa ve onu bundan
alkoyacak bir engel, bu yzden kendisini cezalandracak bir yetkili, onu knayacak ve
azarlayacak bir knayc yoksa, onu su ilemekten ve zulm yapmaktan alkoyacak ne engel
olabilir? Bu su ve zulm istedii kadar byk olsun. Bu arada baz aratrmaclarn yanl
deerlendirmeleri sonucunda engelleyici olduu sanlan baz motifler var. Vatana ballk, insan
sevgisi, iyi vg ve benzeri gibi. Bunlar birtakm kalp kaynakl heyecanlar ve i duygulardr.
Eitim ve retimden baka koruyucu bir sebebe sahip deildirler. Hibir gerektirici sebebe
dayanmazlar.
Buna gre onlar tesadfi nitelikler ve sradan hususlardr. Onlarn ortadan kalkmalarna bir engel
yoktur. nsan bakas iin, o bakas kendi lmnden sonra rahat yaasn diye niye kendini feda
etsin. lmeyi yok olmak olarak gren bir insan bunu niye yapsn? Gzel vg bakalarnn
dilinde olan bir eydir. Kendini feda edene ahsen yok olduktan sonra verecei bir tat yoktur.
Szn ksas basiretli dnr phe etmez ki, karlnda kendisine hibir ey getirmeyen,
ahsna hibir kar salamayan bir mahrumiyete insan girimez. Bu durumlarda insana baz
vaatler sunulur, ona baz zlemler alanr. Arkada iyi bir ad brakmak, srekli gzel vg, dnya
durduka kalacak bir iftihar gibi. Bunlara kanmak bir aldanma ve kandrlmadr. nsann
duygular ve heyecanlar coar da ldkten ve ahsen yok olduktan sonra durumunun lmeden
nceki durumu gibi olacan, bylece hakkndaki vgleri duyacan ve onlardan haz alacan
zanneder. Bu aldatc bir kuruntudan baka bir ey deildir. Sarho bir adam gibi. Sarho adam,
duygularnn comas ile bylenir ve kendinden, rzndan, malndan, deerli bildii her eyden
ayk ve akll zamanlarnda giriemeyecei fedakrlklarda, harcamalarda bulunur. O akl banda
olmayan bir sarho olduu iin bu yaptklarn cmertlik sayar, fakat aslnda yapt aptallk ve
deliliktir.
Bu tkezlenmeler yle tkezlenmelerdir ki, insann bunlardan kap kurtulabilmesi iin az nce
anlattmz tevhit kalesinden baka snabilecei bir yer yoktur. Bundan dolay slm yryen
yolunun bir paras yapt iyi ahlk, tevhit esas zerine kurdu. Bu tevhidin unsurlarndan biri
ahirete inanmaktr. Onun ayrlmaz sonucu ise insann nerede olursa olsun ve ne zaman olursa
olsun iyilii benimsemesi ve ktlkten kanmasdr. ster bilinsin, ister bilinmesin; ister biri
tarafndan vlsn, ister vlmesin; ister yapaca harekete onu srkleyen olsun, ister onu
yapmaktan alkoyan olsun ya da ne srkleyen ne de alkoyan bulunsun.

nk onun yannda her eyi bilen, olup bitenleri kayda geiren, yaptklar sebebi ile herkesin
banda duran yce Allah vardr. nnde ise yle bir gn var ki, o gn herkes yapt her iyilii
ve iledii her ktl karsnda bulur. Yine o gn herkes yaptklarnn karln mutlaka alr.

7- Akl Mant ve Duygu Mant

Duygu mant, insan dnya menfaatine arr, ona doru kkrtr. Eer bir davrana menfaat
elik eder de insan bunu hissederse, duygu onu ateler; onu uyarp hareket geirmekte iddetli
cokunluk gsterir. Ama insan eer bir davranta menfaat hissetmez ise, duygu o konuda donuk
ve souk kalr. Akl mant ise insan hakka uymaya sevk eder ve bunun insana en iyi ekilde
faydal olaca grnde olur. Bu davrann beraberinde menfaat olduunu hissetsin veya
etmesin, fark etmez. nk Allah katndaki dl daha hayrl ve daha sreklidir. imdi duygu
mant ile akl mantn karlatrmamza yarayan iki rnek verelim. nl muallaka airi
Antere'nin u beyti duygu mantna rnektir.
"Nefsim ne zaman coar ve taarsa ona derim ki / Yerinde dur. Ya vlr ya rahatlarsn."
air unu demek istiyor: Nefsim, savan sarsc ve korkun sahnelerinde ne zaman sarslrsa,
ona yle diyerek kendisini sakinletirmeye alrm: Sakin ol! Eer ldrlrsen insanlar
direndiin ve savatan kamadn iin seni verler. Eer dmann ldrrsen rahatlar, amacna
erersin. O hlde her iki durumda da sebat etmen, direnmen hayrldr.
Yce Allah'n u buyruu ise akl mantnn rneidir: "Onlara de ki: Bamza gelenler sadece
Allah'n alnmza yazdklardr. Bizim mevlmz O'dur. Mminler sadece Allah'a dayansnlar. De
ki: Bizim iin beklediiniz sonu iki iyiden, yani zaferden veya ehit olmaktan biri deil mi? Biz
ise Allah'n sizi ya dorudan doruya kendi tarafndan ya da bizim elimizle azaba uratmasn
bekliyoruz. Bekleyin bakalm, biz de sizinle birlikte bekliyoruz." (Tevbe, 51-52)
Bu ayette yle denmek isteniyor: Bizim velilik ve zafer kazanma iimiz yce Allah'a aittir.
Bamza gelen iyilik ve ktlk iin sadece O'nun bize vaadettii kendisine teslim olmann ve
dinini benimsemenin dln istiyoruz. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "nk Allah
yolunda ekecekleri her susuzluk, katlanacaklar her yorgunluk, karlaacaklar her alk,
kfirleri fkelendirecek her bir kar topraa ayak basmalar, dmann zararna kazanacaklar
her tr baar karlnda mutlaka hesaplarna iyi amel yazlr. Hi phesiz Allah iyi iler
yapanlarn dln zayi etmez. Yaptklar kk-byk btn madd harcamalar ve atklar her
vadi mutlaka hesaplarna yazlr ki, Allah iledikleri iyilikleri en gzel karlklarla
dllendirsin." (Tevbe, 120-121)
Durum byle olunca eer bizi ldrrseniz ya da sizden bamza bir ktlk gelirse, Rabbimiz
katnda byk dl ve gzel akbet bizim olur. Yok, eer biz sizi ldrrsek veya size bir darbe
vurursak, byk dl, gzel akbet ve dnyada dmanmz tepelemi olma baars bizim olur.
Buna gre biz her iki durumda da mutlu ve imrenilecek bir konumdayz. Bizim ile olan
savalarnzda bize zarar veremezsiniz. Bizim hakkmzda iki gzel sonutan baka bir
beklentiniz olamaz. Biz her iki durumda da gzellie ve mutlulua nail olacaz. Siz ise
inancnza gre sadece iki durumdan birinde mutlu olur, amacnza erebilirsiniz. Bu iki

durumdan biri savan bizim aleyhimize sonulanmasdr. Bizim, sizin ktlnze olacak bir
beklentimiz vardr. Oysa sizin bizimle ilgili beklentiniz sadece bizi sevindirecek, mutlu edecek
sonulardr.
Burada iki mantkla kar karyayz. Biri duygu temeline dayal olarak sebat etmek, grevden
kamamaktr. Buna gre sebat eden iin iki faydadan biri vardr. Ya insanlarn vgs veya
dmann errinden kurtulmak. Bu durum cann tehlikeye atan sava insana ynelik bir fayda
olduu zaman sz konusudur. Ama ona ynelik bir fayda olmayabilir.
Mesel insanlar cihadn deerini takdir edemedikleri ve hizmet ile hyaneti eit saydklar iin bu
savay vmeyebilirler. Ya da adamn yapt hizmet insanlarn gzne batmayan bir hizmet
olur veya ne hyanet ve ne hizmet insanlarn dikkatine sunulacak trden olmaz. Yahut duygular
dmann yok edilmesinden huzur duymayabilir. Bu durumda byle bir baar sadece hakka
yarar salar. Sonuta bu mantn eline dilsizlikten ve dermanszlktan baka bir ey gemez.
Bu saylan amiller her zulmn, hyanetin ve cinayetin genel sebepleridir. Kanunlar savsaklayan
hain yle dnr: Yapt hizmet halk nazarnda hakkettii ekilde deerlendirilmiyor. Hizmet
eden ile ihanet eden onlara gre ayndr. Hatta hain daha stn konumda ve daha iyi hayat
srebilmektedir. Ona gre her kanunu ineyen ve her cani kanunun penesinden kurtulacaktr.
Gvenlik gleri bylelerini yakalayamayacak, onlardan saklanacak ve insanlar onu gerek
kimlii ile tanyamayacaklardr.
Hakk destekleme ve dmana kar kma grevini ihmal eden, byle durumlarda ii ardan
alan ve dmanla uzlaan herkes u mazereti ileri srer: Hakk tutmak onu insanlar arasnda
kk drr. imdiki dnya ona gler. Kendisini orta a veya masal alarnn kalnts
sayarlar. Eer ona onurluluktan ve i temizliinden sz edersen sana u cevab verir: Sonu geim
sknts ve hayatta perianlk olan onurluluu ne yapaym? Bu mantk ite byle iler.
br manta gelince, o slm mantdr. Bu mantk hakka ballk, dl ve karl Allah'tan
bekleme esasna dayanr. Dnyev gayeleri ve maksatlar ikinci derecede ve arka planda grr.
Bilinen bir gerektir ki, hibir durum bu inancn, bu gaye anlaynn dnda olmaz. Btn
durumlar bu genel ilkenin ve uyumun erevesi dna dmez. Yapmak veya yapmamak
biimindeki her davran, Allah rzas iin, O'na teslim olmak iin ve O'nun istei olan hakka
uymak iin yaplr. O her eyi kaydeden, her eyi bilendir. Onun iin ne uyuklama ve ne uyku sz
konusudur. O'na kar koruyucu yoktur. Yeryznde ve gkte hibir ey O'ndan sakl kalmaz.
"Allah sizin yaptklarnzdan haberdardr."
O hlde herkesin yapt her ite, her giriiminde gzetleyen, yaptklarn izleyen bir
denetleyicisi vardr. nsanlar onu grsnler veya grmesinler, vsnler ya da vmesinler,
yaptn takdir etsinler veya etmesinler fark etmez.
slm terbiyesinin olumlu etkisi o kadar ileri dzeye vard ki, insanlar Peygamberimize (s.a.a)
gelerek sularn, crmlerini onun nnde itiraf edip tvbe ediyorlar ve haklarnda
kararlatrlan cezalarn acsn (lm ve onun altndaki ar cezalar) tadyorlard. Bunu Allah'n
rzasn elde etmek ve vicdanlarn gnah pisliklerinden ve ktlklerin kirlerinden arndrmak
iin yapyorlard. Eer ilm aratrmalar yapan kimse, bu eine az rastlanr olaylar zerinde

derinliine dnrse, din mesajn insan vicdanlar zerindeki artc etkisinin ve onlar
kendilerine en tatl ve en aziz varlk olan hayatlarndan ve onu izleyen deerlerinden gnll
olarak vazgemeye nasl altrdnn farkna varrlar. Eer aratrmamzn konusu Kur'an
olmasayd, bu konudaki tarih olaylardan birka sekin rnee yer verirdik.

8- dl Allah'tan Beklemenin ve Dierlerine nem

Vermemenin Anlam
nsann toplumsal hayatnda ahiret dln genel ama kabul etmenin, insann tabii yapsnn
elde edilmesine ard hayat gayelerin gndemden dmesini gerektirecei sanlabilir. Bunun
da toplumsal dzeni bozduu, insan hayattan kopararak mahrumiyetlere mahkm ettii ileri
srlebilir. Baka nemli maksatlar gdlerken bir tek maksada nasl bal kalnabilecei ve
bunun elikiden baka bir ey olup olmad sorulabilir.
Fakat bu dnce ilh hikmetten ve Kur'an bilgisinin akla kavuturduu srlardan haberdar
olmamaktan kaynaklanr. Bu kitabn daha nceki incelemelerinde tekrar tekrar vurguland
zere slm, kanunlarn tekvin temeline dayandrr. Yce Allah yle buyuruyor: "Ey
Muhammed, Allah' bir bilerek yzn doruca dine evir. Allah'n yaratma kanununa uygun
olan dine dn ki, O insanlar ona uygun olarak yaratt. Allah'n yaratmas deitirilmez. te
doru din budur." (Rum, 30)
Bu ayetten kan sonu udur: D lemdeki tekvin sebepler zinciri, uzantlarnda insan trnn
varolmas iin el ele verdiler, onu kendisi iin hazrlanan hayat gayeye doru sevk etmek iin
elbirlii yaptlar. Buna gre insann hayatn, mcadele ve tercih erevesinde, bu sebeplerin
istekleri ve ynlendirmeleri ile uyumlu olma ilkesine dayandrmas gerekir. Byle yaparsa hayat
ile bu sebepler arasnda eliki olmaz. Byle bir eliki helke ve bedbahtla gtrr.
Eer yukardaki gr ileri srenler bu gerei kavradlarsa, bu slm dinin ta kendisidir. Ayrca
bu sebeplerin zerinde olan yegne sebep var ki O, bu sebeplerin yoktan var edicisi, nemlinemsiz btn gelimelerinin nceden tasarlaycsdr. Bu yce Allah'tr ki, kelimenin btn
anlam ile btn sebeplerin zerindeki tam sebeptir. Bu yzden insann O'na teslim olmas ve
emrine boyun emesi gerekli olmutur. te tevhit ilkesinin slm'n yegne temeli olduunun
anlam budur.
Bundan aka anlalyor ki, kelime-i tevhidi korumak, Allah'a teslim olmak ve hayatta Allah'n
rzas peinden komak, sebepler ile atba yrmek, irke ve gaflete dmeksizin hayatta
sebeplerden her birine kendi hakkn vermektir. Mslmann hem dnyev hem de uhrev
gayeleri vardr. Onun, bir blm madd ve br blm manev olan maksatlar vardr. Fakat o
bu amalarna gerekli olandan fazla nem vermez. Bundan dolay slm'n aynen yle yaptn
grrz: O insanlara yce Allah' bir bilmeye, her eyden kopup srf O'na balanmaya, O'na
ihlsla kulluk etmeye, O'nun dndaki her sebebi ve her gayeyi bir yana atmaya arr. Bunun
yan sra insanlara hayatn gereklerine uymay ve tabii gelimelerle atba yrmeyi emreder.

Bundan ortaya kyor ki, slm toplumunun fertleri hem dnyada, hem de ahirette gerek
anlamda mutludurlar ve amellerde Allah'n rzasn elde etmekten ibaret olan gayeleri, ortaya
kt ve ncelik kazand durumlarda dier gayeler ile atmaz.
Yine buradan baka bir sannn aslszl ortaya kar. Bir gurup sosyolog tarafndan ortaya
atlan bu yanl gre gre dinin z ve temel amac sosyal adaleti gerekletirmektir. badetler
ise bu temel amacn ayrntlardr. Buna gre sosyal adaleti gerekletiren kimse, hibir inanca ve
kullua sarlmam olsa bile din yolundadr, dine bal saylr.
Kur'an' ve snneti iyi inceleyen ve zellikle Peygamberimizin hayatn iyi aratran kimsenin, bu
grn aslszln anlamak iin, baka bir yardma ve delil arama klfetine katlanmaya ihtiyac
yoktur. stelik tevhidi ve ahlk erdemleri din sistemin btnnden drmeyi ieren bu
grte, kelime-i tevhitten ibaret olan din gayeyi, madd fayda salamaktan ibaret olan uygar
toplumlarn gayesine dntrmek vardr. Oysa daha nce vurguladmz gibi, bunlar iki farkl
gayelerdir ve ne temellerinde, ne ayrntlarnda ve ne sonularnda biri birlerine dnemezler.

9- slm'da zgrln Anlam

zgrlk kelimesinin bugnk anlam ile dillerde dolamasnn mr bir ka yz yl gemez.
Herhlde bu kavramn ortaya kmasnn sebebi bir ka yz yl nce ortaya kan Bat uygarl
devrimidir. Fakat bu kelimenin anlam eski yzyllardan beri zihinlerde dolam ve kalplerde
zlem olarak yaatlmtr.
Bu anlama kaynaklk eden doal tekvin temel, insann varlnda yer tutmu olan iradedir. Bu
irade insan davrana, harekete gtryor. Bu psikolojik bir hldir. Bunun yok edilmesi insanlk
niteliinin yok edilmesine yol aan duygu ve bilincin yok edilmesi demektir.
Fakat insan toplumsal bir varlktr. Tabiat onu toplum iinde yaamaya, kovasn dier kovalar
arasna daldrmaya, iradesini dier iradelere katmaya, davranlarn dier davranlarla
harmanlamaya sevk eder. Bunun sonucu olarak iradeler ve davranlar arasnda denge kuracak
kanunlara, onlarn getirdii snrlamalara uymak zorundadr. Buna gre kendisine irade ve
davran serbestlii veren tabiatn yine kendisi onun iradesini snrlar, balangtaki ve temeldeki
serbestlie ve zgrle kayt getirir.
Bilindii gibi mevcut uygarln kanunlar, hkmlerini madd yararlanma esasna
dayandrmlardr. Bundan u sonu dodu: Halk temel din bilgiler konusunda, bu bilgileri ve
gereklerini benimseyip benimsememe konusunda zgr sayld. Ahlk konusunda da ayn anlay
egemendir. Kanunlarn tesinde kalan btn istekleri ve tercihleri ile ilgili iradelerinde ve
davranlarnda bu zgrlk geerlidir. Batllarn zgrlkten kastettikleri budur.
slm ise, daha nce belirtildii zere, kanunlarn birinci derecede tevhit ilkesine, ikinci
derecede de ahlk erdemlere dayandrd. Sonra da nemli-nemsiz btn ferd ve sosyal
hareketlere el att. nsan ilgilendiren veya insann ilgilendii her eyde slm'n mutlaka ya
adm ya da ayak izi vardr. Buna gre az nce deinilen anlamda bir zgrln slm'da yeri ve
uygulama alan yoktur.

Evet, slm'da zgrlk var. Bu zgrlk yce Allah'tan bakasna kul olma bamllndan
kurtulu zgrldr. Bu ilke, geri bir tek cmleden ibarettir; fakat slm sistemini ve onun
pratik uygulamasn derinliine inceleyen bir aratrmacya gre bu cmlenin anlam genitir. O
pratik uygulama ki, slm insanlar ona armakta, onu toplumun fertlerinin ve zmrelerin
hayatlarna yanstmaktadr. slm'n bu zelliini inceleyen aratrc sonra bunu uygar
toplumlarda grd basklarla, diktatrlklerle ve tahakkmlerle karlatrmaldr. Bu bas-klar
ve zorbalklar o toplumlarn hem kendi fertleri ve zmreleri arasnda, hem de gl ve zayf
milletler arasnda hkm srmektedir.
slm hkmler asndan yce Allah'n mubah sayd temiz r-zklar ve hayatn ayrcalklar
alannda gelimeye ve kalknmaya engel yoktur. Yalnz bu yararlanma ll olmal, ifrata ve
tefrite kamamaldr. Yce Allah yle buyuruyor. "De ki: Allah'n, kullarnn yararna sunduu
gzellikleri ve temiz yiyecekleri kim haram iln etti.?" (A'rf, 32) "Allah yeryzndeki her eyi
sizin iin yaratt." (Bakara, 29) "Allah, gklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katndan (bir
ltfu olmak zere) size boyun edirmitir." (Csiye, 13)
"Dinde zorlama yoktur." (Bakara, 256) ayeti ile buna benzer ayetleri zorlamal bir yoruma tbi
tutarak bunlar slm'da inan zglnn varlna delil gstermek isteyen aratrmaclarn ve
tefsircilerin tutumlar artcdr.
Bu ayetin tefsiri ile ilgili incelemeyi Bakara suresinde yapmtk. Orada sylediklerimize burada
unlar eklemek istiyoruz: Daha nce vurguladmz gibi btn slm kurallar tevhit ilkesine
dayanr. Durum byleyken slm, inan zgrln nasl meru kabul edebilir? Bu ak bir
eliki olmaz m? slm'da inan zgrlnn olduunu sylemek, uygar toplumlarda kanun
hkimiyeti zgrlnn olduunu sylemekle ayn eydir.
Baka bir ifade ile inan, insan zihninde ekillenen tasdik bir idrakin meydana gelmesidir. O
insann tercihine dayal bir eylem deildir ki onunla ilgili olarak yasaklama, serbest brakma,
kleletirme ve zgr brakma sz konusu olsun. Yasaklamay ve serbest brakmay kabul eden
husus, inancn gerektirdii davranlar yerine getirmektir. nancn gerekleri insanlar o inanca
armak, onlarn ona inanmasn salamak, o inanla ilgili kitap yazp yaynlamak, savunulan
inanca kart olan insanlarn benimsedii baka bir inanc ve eylemleri rtmek gibi eylerdir.
te yasaklamay ve serbestlii kabul eden hususlar bunlardr.
Bilindii gibi bu hususlar, toplumda geerli olan kanunun bir maddesine veya bu kanunun
dayand bir temel ilkesine ters derse, o eylemin kanun tarafndan yasaklanmas kanlmaz
olur. slm yasa koyma faaliyetinde tevhit dininden (Allah'n birlii, nbvvet ve ahiret gn
inanc) baka bir temele dayanmaz. Bu temel Mslmanlar, Yahudiler, Hristiyanlar ve
Mecusilerin (yani btn kitap ehlinin) zerinde birletikleri eydir. Buna gre zgrlk, ancak
yukarda rnekleri saylan inanla ilgili eylemler iin sz konusudur. Bunlar dndaki zgrlk,
dinin temelini ykmaktan baka bir ey deildir. Evet, ortada baka bir zgrlk daha var. O da
ilm inceleme erevesi iinde inanc aklamaktadr. Bu konuyu on drdnc blmde
inceleyeceiz.

10- slm Toplumunda Deime ve Tekmln Yolu

yle bir sz sylenebilir: slm sisteminin, mutlu hayatn btn gereklerini topluca ieren bir
sistem olduunu, slm toplumunun mutlu ve imrenilecek bir toplum olduunu kabul edelim.
Fakat bu sistem geni kapsamll ve inan zgrlne yer vermemesi sebebi ile toplumun
duraklamasn ve deiip gelimeden mahrum kalmasn gerektirir. Bu da sylendiine gre
kmil toplum iin bir kusur, bir eksikliktir. nk gelime sreci, bir eyde zt glerin
bulunmasn ve bu glerin karlkl ilikide bulunmasna muhtatr. Bu karlkl iliki
sonucunda, krma ve krlma yolu ile yeni bir ey doacak ve bu yeni doan ey, karlkl
etkileim sonunda ortadan kalkacak dourucu faktrlerin eksikliklerinden arnm olacaktr.
slm'n ztlar ve eksiklikleri, zellikle kart inanlar kknden kaldrd farz edilirse, bu
durum, onun oluturduu toplumun gelime srecinden mahrum kalmasn gerektirir.
Ben derim ki: Bu, eytiimsel maddeciliin (diyalektik materyalizm teorisinin) ileri srd bir
problemdir. Bu grte byk bir yanlg vardr. nk insanla ilgili bilgiler ve inanlar iki
ksmdr.
Bir ksm deimeye ve gelimeye aktr. Ki bunlar teknoloji ile ilgili bilimlerdir. Bu bilgiler
hayatn madd temellerini ykseltme ve insana isyan eden tabiata boyun edirme yolunda
kullanlrlar. Matematik, fizik ve dier pozitif bilimler gibi. Bu ilimler, teknolojiler ve bu
kategoriye giren bilgiler, eksiklikten kemale doru deitike bu durum, bu gelimeye bal
olarak sosyal hayatn deimesini gerektirir.
limlerin ve inanlarn baka bir ksm var ki, baka bir anlamda tekml etmeyi kabul etmekle
birlikte deimeye kapaldr. Bunlar hayatn balangc, ahiret, mutluluk, bedbahtlk gibi konular
hakknda kesin, deimez, bakalamaz sabit hkmler iin genel ilhiyat bilgileridir. Ama bu
bilgiler incelik ve derinlik kazanma anlamnda gelimeyi ve tekml kabul ederler. Bu bilgiler
toplumlar ve hayat tarzlarn sadece genel ekilde etkilerler. Bu bilgilerin deimemesi, ayn
durumu hep korumas, toplumlarn gelime srecinin duraan olmasn gerektirmez.
Gzlemlerimiz bunun byle olduunu ispat eder. Bizim birok genel ve ayn durumu koruyan
grlerimiz vardr. Fakat bu grlerimizin varl yznden toplumumuz gelime izgisinde
duraklamaya uramyor. Bu grlerimizin baz rnekleri unlardr:
nsan hayatn devam ettirebilmek iin almaya ynelmelidir. almada insana ynelik bir
fayda olmas gerekir. nsanlar toplu hlde yaamaldr. Kinat bir vehim deil, gerek bir
varlktr. nsan kinatn bir parasdr. nsan yeryz leminin bir parasdr. nsan vcudunda
organlar, sistemler ve gler vardr. Bunlar ve bunlara benzer deimez gr ve bilgilerimiz
vardr. Fakat bunlarn deimez ve duraan olmalar, toplumlarn yerlerinde saymalarn,
duraklamalarn gerektirmiyor.
u sz de bu kategoriye girer: Kinatn bir tek ilh vardr. O, nbvvet aracl ile insanlar iin
btn mutluluk yollarn kapsamna alan bir eriat ortaya koydu. O, btn insanlar bir gn bir
araya toplayp onlara amellerinin karln verecektir. te slm'n toplumunu zerine kurduu
ve korunmasna byk zen gsterdii yegane sz budur. Bilinen bir eydir ki, bu szn sabit
olup olmadna ilikin tartmak veya onun hakknda baka bir gr ortaya atmak, birok kez
akland zere toplumu sadece kntye gtrr. te tabiat tesine ilikin btn deimez

gereklerin durumu budur. Bunlar inkr etmek, toplumu sadece ke ve yozlamaya mahkum
eder.
Ksacas, insan toplumu gelime srecinde gnden gne tabii imknlardan yararlanma yolunda
deimeye ve tekmle muhtatr. Bu ancak srekli teknolojik aratrmalarla ve devaml bilime
uygun almalarla gerekleebilir. slm bu dorultudaki hibir gayreti engellemez.
Monari, demokrasi ve komnizm gibi toplumlarn ynetim biimlerinin ve toplumsal
geleneklerin deimesine gelince; bu, toplumun eksiklikten olgunlua doru ilerlemesinden
deil; sadece bu sistemlerin insann toplumsal kemalini gerekletirmede yetersiz ve eksik
olmalar bakmndan kanlmaz olmutur. nk bu sistemler arasnda varolabilecek olan fark,
eksik ile kmil arasndaki fark deil, yanl ile doru arasndaki farktr.
yle dnelim: Toplumsal sistem insann ftratnn arzusu olan sosyal adalet uyarnca istikrar
bulmu; insanlar faydal ilimle ve salih amelle beslenen bir eitimin koruyucu emsiyesi altna
alnm; bunun arkasndan sevin ve coku iinde ilim ve amel merdiveninin basamaklarnda
mutlulua doru ykselmeye balamlar; srekli geliiyorlar; mutluluklarn pekitirip alann
durmadan gelitiriyorlar; byle insanlarn toplumsal sistemlerini deitirmeye, olduundan baka
bir biime dntrmeye ne ihtiyalar olabilir? nsann her alanda srf deimi olmak iin
deimesi, bu deiimin hi gereksiz olmayan alanlarda bile inatla gerekletirilmesi, akl ve
basiret sahibi bir insann verecei bir hkm olamaz.
Eer desen ki: nanlar ve genel ahlk gibi deimeye ihtiyac olmadn sylediin btn
kurumlarn deimeye uramalar kanlmazdr. nk bunlarn hepsi sosyal artlarn
deimesi, evrelerin farkll ve zamann gemesi sebebi ile deiir. Yeni insann, eski insann
dncelerinden farkl dncelere sahip olduunu inkr etmek caiz deildir.
Bunun yan sra insann dnce tarz, yaad yrelerin deimesine bal olarak da deiir.
Mesel ekvator blgelerinde, kutuplarda ve mutedil iklimlerin egemen olduu yerlerde yaayan
insanlar farkl dnce tarzlarna sahip olurlar. Yine insann hayat artlarnn farkll da
dnce tarznda farklla yol aar. Mesel hizmeti ile efendinin, kyl ile ehirlinin, varlkl
ile yoksulun, fakir ile zenginin dnce tarz bir deildir. Demek ki, zaman am ve etkenlerin
deimesi sonucu, hangi alanda olurlarsa olsunlar btn fikir ve grler deime ve farkllk
gsterirler.
Ben derim ki: Bu problem, insanla ilgili ilimlerin ve grlerin greceli teorisine dayanr. Bu
nazariyenin kanlmaz sonucuna gre hak, batl, hayr, er greceli ve nisp kavramlardr.
Hayatn balangcna ve sonuna ilikin genel ve nazari bilgiler, bunlarn yan sra toplu-mun
insan iin yararl olduuna, adaletin iyi olduuna (olaylara uygulanmas bakmndan deil de
genel bir hkm olarak) ilikin hkmler gibi uygulamaya dnk genel grler zamanlarn,
artlarn ve durumlarn deimesi ile deien nisp hkmlerdir. Daha nce bu nazariyeyi ele
aldmzda genellii asndan dayanaksz ve aslsz olduunu aklamtk. Orada
anlattklarmzn zeti uydu: Bu nazariye genel nazar hkmler ile bir ksm pratie dnk
genel grleri kapsamaz.

Bu nazariyenin genel geerli saylmasnn dayanaksz olduunu ispatlamak iin u kadarn

sylemek yeterlidir. Eer bu nazariye doru olsa (yani bu nazariye, mutlak ve deimez tmel bir
nerme olsa) nisp olmayan mutlak bir nermenin var olduu sabit olur ki, o da bu nazariyenin
kendisidir. Eer bu nazariye genel ve mutlak olmayp cz' bir nerme olursa, zorunlu olarak
mutlak bir tmel nermenin varl sabit olmu olur. Demek ki, her iki durumda da bu
nazariyenin genel geerlilii aslszdr. Baka bir ifade ile eer "Her grn ve inancn gnn
birinde deimesi gerekir" hkm doru ise, bu grn kendisinin gnn birinde deimesi
gerekir. Yani baz inanlarn hibir zaman deimez olmas gerekir. Bu noktann iyi anlalmas
gerekir.

11- slm Kanunlar Bugnk Hayat Mutlu Edebilir mi?

Kimi zaman yle deniyor: slm, Kur'an'n indii ada varolan insanla ilgili btn meseleleri
ele ald iin, onun o an toplumunu gerek mutlulua ve o gnk insanlar btn zlemlerine
kavuturmaya yeterli olduunu kabul edelim. Fakat zamann gemesi ile insan hayatnn yollar
deiti. Bugnk uygarln kltrel ve sanayi hayat, on drt yzyl ncesinin doal ve ilkel
aralar ile snrl basit hayatna benzemez.
nsan uzun ve yorucu almalar sonucunda yle bir uygar tekml ve gelime dzeyine ulat
ki, eer bu gelimilik dzeyi bir ka yzyl ncesinin seviyesi ile karlatrlrsa bu, iki
benzemez trn birbiri ile karlatrlmas gibi olur. O adaki hayat dzenlemek iin konan
kanunlar, bugn karmak ve ileri dzeydeki hayatn ihtiyalarn nasl karlayabilir? Bu hayat
dzeylerinden biri nasl brnn yklerini tayabilir?
Cevabm udur: Sz konusu iki a arasnda meydana gelen hayat biimi farkll, hayatn
genel hususlar ile ilgili deildir. Bu farkllk rnekler ve uygular asndan geerlidir. Baka bir
ifade ile insan, beslenecei gdaya, giyilecek elbiseye, barnaca ve iinde oturaca bir eve,
kendisini ve yklerini tayacak, bir yerden baka bir yere ulatracak aralara, fertleri arasnda
yaayaca bir topluma, soy artn salayacak ilikilere; ticari, sinai, i-ii ve benzeri
mnasebetlere muhtatr. Bunlar deimez genel ihtiyalardr. nsan bu ftratn, bu bnyenin
sahibi olduka ve bu insan hayat varolduka, ihtiyalar ayn kalacaktr. lk insan ile bu gnk
insan bu ihtiyalar asndan eit dzeydedir.
Sz konusu iki a arasndaki farkllk, insann madd ihtiyalarn gidermek iin yararland
ara rnekleri, farkna vard ihtiya rnekleri ve bu ihtiyalar giderme aralar bakmndandr.
Mesel ilk insan bulabildii meyvelerle, bitkilerle ve av etleri ile basit ve sade biimde
besleniyordu. Bugn ise keifleri ve orijinal bulular sayesinde bu ilkel maddelerden binlerce
eit yiyecek ve iecek hazrlyor. Bu yiyecek ve iecek eitleri tabiatna faydal olan birok
zelliklere, gz zevkini okayan deiik renklere, tat alma duygusunun holand eitli tatlara,
dokunmada yararlk salayan eitli biimlere, saylmas zor baka birok niteliklere ve hllere
sahiptirler. Birinci guruptaki yiyecekler ile ikinci guruptaki yiyecekler arasnda mthi fark
vardr. Ama bu mthi farkllk, onlarn hepsinin insann aln gidermek ve istek ateini
sndrmek iin yararland gdalar olmalarna ynelik bir farkllk deildir.

nsann sz konusu dnemlerin ilkinde tadklar genel inanlar nasl bu dnemin bir yzyldan
br yzyla deimesi ile deimeyip ilk dnemdeki brne uyarland ise, slm'da ftratn
ars ve mutluluun istei uyarnca ortaya konan genel kanunlar da ortadan kalkmaz. Bir aracn
yerine baka bir aracn gemesi, bu genel kanunlarn deimesi iin gereke olamaz.
Ftratn z ile uyum korunduka, bu konuda bir deime ve sapma olmadka, genel slm
kanunlar iin deime sz konusu olamaz. Fakat eer kanunlar ile ftratn z arasnda
badamazlk olursa, slm sistemi bu kanunlara uymaz. Bunlarn eski ada veya yeni ada
olmalar bu bakmdan fark etmez.
Bir de zaman zaman meydana gelen ve doal olarak hzla deien gncel olaylara ilikin cz'
hkmler vardr. Maliye, savunmaya ilikin gvenlik, ulam ve haberlemeyi kolaylatrma
yollar, belediye hizmetlerine ilikin dzenlemeler ve bunlara benzer hkmler gibi. Bunlar
devlet yetkilisinin ve hkmeti elinde bulunduran kimsenin inisiyatifine braklmtr.
Devlet yetkilisi yetki alan iinde bir aile reisi konumundadr. Devlet yetkilisi, bir aile reisinin
evinde tasarrufta bulunabildii gibi, bu konularda karar verip kararn yrtmekle yetkilidir.
Buna gre devlet yetkilisi (veliyy-i emr) toplumun iindeki ve dndaki savaa, bara, maliyeye
ve maliye d alanlara ilikin toplumsal meselelerde toplumun yararn gzeterek ve
Mslmanlarla istiare ettikten sonra karar verebilir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor:
"Yapacan i hakknda onlarn grlerini al. Ama karar verince artk Allah'a dayan." (l-i
mrn, 159) Btn bunlar kamu ileri hakkndadr.
Bunlar srekli biimde biri ortaya karken br kaybolan, karlarn ve sebeplerin deimesi
ile deien cz' (ayrntlara ilikin) hkmler ve kararlardr. Bunlar Kur'an'n ve snnetin
kapsad ve yrrlkten kalkmalarna imkn olmayan ilh hkmlerden bakadr. Bu konuyu
yeri gelince ayrntl biimde anlatacaz.

12- slm Toplumunun nderi ve Tutumu

slm toplumunun nderlii (velayet-i emri) Peygamberimizin uhdesine braklmtr. Kur'an-
Kerim ak bir dille ona itaat etmenin, direktiflerine uymann farz olduunu bildirmitir.
Yce Allah yle buyuruyor: "Allah'a itaat edin, Peygambere itaat edin." (Tebun, 12) "Biz
sana bu hak ierikli kitab indirdik ki, insanlar arasnda Allah'n gsterdii gibi hkm veresin."
(Nis, 105) "Peygamber, mminler iin kendilerinden daha nde gelir." (Ahzb, 6) "De ki: Eer
Allah' seviyorsanz, bana uyun ki; Allah sizi sevsin." (l-i mrn, 31) Kur'an'da bunlar gibi ok
sayda ayet var. Bu ayetler Peygamberimizin slm toplumuna ynelik velayetinin ya baz ya da
btn ynlerini ierir.
Bu konuda aratrmacnn gayesini tatmin edecek yntem, Resul-i Ekrem'in (s.a.a) hayatn
inceleyip doyurucu miktarda nazar bilgi almak, arkasndan ahlk, ibadet, muamelt, siyaset,
dier, ilikiler ve uygulamalar alanlarnda inen ayetlerin tmne bavurmaktr. lh vahyin
zevkinden szerek elde edilen bu delil, bir iki cmlelik szlerde bulunmayacak derecede yeterli
dile ve tatmin edici aklamaya sahiptir.

Burada aratrmacnn zen gsterecei bir baka ince nokta vardr ki, o da udur: badetleri
yapmay, cihat emrini yerine getirmeyi, hadleri ve ksaslar uygulamay ve dier slm
hkmlerini ieren ayetlerin ounda hitap btn mminlere yneltilmektedir, sadece
Peygamberimize hitap edilmemektedir. Yce Allah yle buyuruyor:
"Namaz ayakta tutun." (Nis, 77) "Allah yolunda infak edin." (Bakara, 195) "Oru tutmak
zerinize farz klnd." (Bakara, 183) "Sizden; hayra aran, iyilii emreden ve ktlkten
sakndran bir topluluk olsun." (l-i mrn, 104) "Allah yolunda cihad edin." (Mide, 35) "Allah
iin gerektii gibi cihad edin." (Hac,78) "Zina eden erkek ve kadnn her birine yz krba
vurun." (Nr, 2) "Hrszlk eden erkein ve kadnn ellerini kesin." (Mide, 38) "Ksasta sizin
iin hayat vardr." (Bakara, 179) "ahitlii, Allah iin yapn." (Talk, 2) "Ve topluca Allah'n
ipine smsk sarln. Dalp ayrlmayn." (l-i mrn, 103) "Dinin gereklerini yerine getirin ve
onun hakknda ayrla dmeyin." (r, 13) "Muhammed sadece bir peygamberdir. Ondan
nce daha nice peygamberler gelip gemitir. imdi eer o lr ya da ldrlrse, topuklarnz
zerinde geri mi dneceksiniz? Kim iki topuu zerinde geri dnerse, Allah'a hibir zarar
vermeyecektir. kredenleri ise Allah dllendirecektir." (l-i mrn, 144) Bu konuda bunlarn
dnda daha birok ayet vardr.
Bu ayetlerin hepsinden kan sonu udur: Bu din Allah'n insanlara ykledii toplumsal bir
boyadr. O, kullarn kfir olmalarna raz deildir. Dinin gereklerinin yerine getirilmesi,
insanlarn tmnn gerekletirecei bir grevdir. O hlde toplumun ileri, toplumu oluturan
insanlarn omuzlarndadr.
Bu konuda baz fertlerin dierlerine gre ayrcal ve zellii yoktur. Peygamber ile bakalar bu
konuda eittir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ben, erkek olsun, kadn olsun, iinizden
alan hibir kimsenin yaptn boa karmam." (l-i mrn, 195) Bu ayetin kaytsz-artsz
ifadesi gsteriyor ki, slm toplumunun unsurlarnn toplumlarnn kendisi zerindeki etkisi hem
teri, hem de tekvin adan O'nun tarafndan gz nnde tutuluyor ve O bu etkiyi boa
karmyor. Yce Allah baka bir ayette de yle buyuruyor: "Allah, yeryzn diledii kullarna
miras brakr. yi son, (gnahlardan) saknanlar iindir." (A'rf, 128)
Evet; Peygamberin (s.a.a) omuzlarnda dine ar, yol gsterme ve eitme grevleri vardr. Yce
Allah yle buyuruyor: "Peygamber onlara Allah'n ayetlerini okur, onlar ktlklerden
arndrr, onlara Kitab ve hikmeti retir." (Cum'a, 2) Resulullah (s.a.a), mmetin ilerini
yrtmek, dnyada ve ahirette nderliklerini stlenmek ve hayatta olduka onlara liderlik
yapmak iin Allah tarafndan belirlenmitir.
Fakat burada aratrmaclar tarafndan gz ard edilmemesi gereken nokta udur: Bu yol, Allah'n
maln taht sahibi sultann harac sayan, Allah'n kullarn onun kleleri kabul eden, kleleri
sayd Allah'n kullarna diledii gibi davranan, onlar zerinde istedii gibi hkmeden saltanat
egemenlii yolundan baka bir yoldur. Yine bu yol, madd yararlanma esasna dayanan
demokratik veya antidemokratik bir toplumsal yntem de deildir. Bunlar ile slm arasnda
benzemeye, aralarnda zdelik kurulmasna engel, ak ayrlklar vardr.
Bu farkllklarn en nemlilerinden biri udur: Sz konusu toplumlar madd kar esas zerine
kurulduklar iin istihdam ve smrme ruhu iliklerine ilemitir. Bu da insan tahakkm

sistemini dourur. Bu sistemde her ey insann iradesine ve keyf davranlarna balanmtr.

Hatta insann kendisi bile baka bir insann iradesi altndadr. Egemen insann dier insana el
atmas, istedii gibi onu eli altna almas ve ondan bekledii her eyi elde etmesi mubah saylr.
Bu, gemi yz yllardaki keyf monari ynetimidir. Ki bugn uygar toplum klnda ortaya
kt. Bu durumu gl milletlerin zayf milletlere yaptklar zulmlerde ve hakszlklarda grp
durduumuz gibi, onlarn tarih tarafndan kaydedilen ktlkleri ile ilgili hatralarmzla da
sabittir.
Gemi yzyllarn bir firavunu, bir Kayseri veya bir Kisrs (bir imparatoru) basklarla,
entrikalarla zayflar zerinde meramn, istedii ve arzu ettii gibi yrtrd. Sonra da eer can
mazeret beyan etmek isterse btn bu yaptklarnn saltanatn gerei olduu, lke yarna olduu,
devletin temelini glendirmek iin yapld mazeretine snrd. Yaptklarnn onun dehasnn
ve stn kii oluunun hakk olduuna inanrd. Klcn bu szde hakknn delili olarak
gsterirdi.
Bu gnde eer gl milletler ile zayf milletler arasndaki siyas ilikileri derinliine incelersen,
tarihin ve tarih olaylarn geri geldiini ve gzlerimiz nnde tekrarlandn grrsn. Yalnz
gemiteki tek adama dayal biim, imdilik toplumsal biim ile yer deitirdi. Ama ruh ayn ruh,
keyf arzu ayn keyf arzudur. Oysa slm'a gelince, onun yolu bu keyf arzulardan uzaktr. Onun
delili, Peygamberimizin fetihlerindeki ve anlamalarndaki uygulamalardr.
slm d toplumlarn yntemleri ile slm yntemi arasndaki balca farklardan bir bakas da
udur: nsanlk tarihi boyunca grld ve belgelendii zere toplumlarn kesimleri arasnda,
sonu fertler aras kargaaya varan ayrcalklar mutlaka vardr. Toplum kesimleri arasndaki
servet, mevki, makam ayrcalklar sonuta toplumlarda kargaa belirmesini kanlmaz klar.
Fakat slm toplumunun kesimleri arasnda benzeme vardr. Birbirleri arasnda ncelik,
stnlk, vnme ve sekinlik yoktur. nsann mayasnn istei ve vazgeilmez arzusu olan
farkllk, sadece takvadadr ve bunun belirleyicisi insanlar deil, Allah'tr. Nitekim yce Allah
yle buyuruyor: "Ey insanlar, biz sizi bir erkek ile bir kadndan yarattk. Sizi milletlere ve
halklara ayrdk ki, tanasnz. Allah katnda en stn olannz, ktlklerden en ok
saknannzdr." (Hucurt, 13) "yiliklerde birbiriniz ile yarn." (Bakara, 148)
Buna gre slm'da yneten ile ynetilen, amir ile memur, reis ile reisin emri altndakiler, zgr
insan ile kle, erkek ile kadn, zengin ile fakir, byk ile kk eit konumdadr. Din kanunlarn
haklarnda yrtlmesi ve sosyal olaylarda aralarnda snf farkllklarnn olmamas asndan bu
saydklarmzn hepsi birdir. Peygamberimizin uygulamalar bunun delilidir. Selm ve vg bu
uygulamay yapann zerine olsun.
Bu nemli farklardan biri de udur: slm'da yrtme gc, toplumda ayrcalkl ve sekin bir
zmrenin tekelinde deildir. Tersine bu g toplumun btn fertlerine yaygndr. Buna gre
herkes hayra armakla, iyilii emredip ktlkten sakndrmakla ykmldr. slm
toplumunun yntemi ile dier toplumlarn yntemleri arasnda daha birok farkllklar vardr ki,
bunlar dikkatli aratrclarn gznden kamaz.

Bunlarn hepsi Peygamberimizin hayatnda byle idi. Peygamberimizden sonra toplum

ynetiminde iki gr belirdi. Mslmanlarn ounluu toplumda bir halifenin Mslmanlar
tarafndan seilmesi yntemini benimserken, i Mslmanlar halifenin Allah ve Peygamber
tarafndan nasla belirlendiini, bu halifelerin kelm kitaplarnda ayrntl biimde anlatld
zere on iki mam olduu grn savunmulardr.
Fakat bu gr ayrlklar bir yana, Peygamberimizden (s.a.a) ve zamanmzda olduu gibi Hz.
Mehdi'nin gaybetinden sonra slm hkmetinin ii Mslmanlara brakld tartmaszdr.
Kur'an'dan bu konuda kan sonuca gre toplumun nderini Peygamberimizin uygulamalar
uyarnca belirleme yetkisi Mslmanlarn elindedir. Bu da krallk veya imparatorluk deil,
imamlk sistemidir. Belirlenen nderin Mslmanlara ynelik uygulamalar yle olmaldr:
Hkmleri deitirmeksizin korumak. Temel hkmler dnda, daha nce belirtildii gibi,
gncel ve yerel olaylarda istiare ilkesini benimsemek. Bu konudaki delil, "Sizin iin
Peygamberde uyulacak gzel bir rnek vardr." (Ahzb, 21) ayetinin yan sra, daha nce
deindiimiz Peygamberimizin nderliini vurgulayan ayetlerin btndr.

13- slm Devletinin Snr tibar ve Corafi Snrlarla

Deil, nanla Belirlenir
slm, rk esasna dayal blnmenin toplumun oluumunda etkili olmas dncesini ortadan
kaldrd. Bu blnmenin temel faktrleri bedevilik, kabile ve oymak biimindeki hayat veya
yaanan blgenin, yurdun farklldr. Bu iki faktr yani bedevilik ile yaanan yerlerin farkll,
scak iklim, souk iklim, orak araz, verimli toprak gibi doal sebeplerin ikinci derecede etkili
olmalar yannda insan trnn halklara, kabilelere ayrlmasnn, dillerinin ve renklerinin deiik
olmasnn iki temel faktrdr. Bu konu yerinde aklanmtr.
Sonra bu iki faktr her kavmin yeryznn bir parasn sahiplenmesine yol at. Bu sahiplenme
kavimlerin hayata ilikin almalarna, glerine ve iddetlerine gre gerekleti. Kavimler bu
yeryz parasn kendilerine tahsis ederek onu yurt diye adlandrdlar. Kavimler bu toprak
paras zerinde yaamaya altlar ve onu btn gleri ile bakalarna kar savunuyorlar.
Geri kavimleri bu duruma iten faktr, ftratn giderilmesini istedii birtakm doal ihtiyalardr.
Yalnz bu blnmede, insan trnn tek toplum hlinde yaama istei biimindeki ftr arzu ile
elien bir zellik vardr. Tabiat dank glerin bir araya gelmesini, uyumalarn, birikerek ve
birleerek glenmelerini ister. Bu kanlmazdr. Tabiat, bunu arzulad faydal gayeye tam ve
elverili biimde ermek iin ister. Bu kural, maddenin temel hlinde grlr. Madde element
hlinden... bitkiye, daha sonra bitkiden canlya ve sonra canldan insana geiyor.
Oysa yurtlar bazndaki blnmeler, milletleri, dier yurtlarda yaayan toplumlardan ayrlma
esas zerinde birlemeye sevk eder. O zaman herhangi bir yurt zerinde yaayan toplum, dier
yurtlarda yaayan birimlerden ruh ve bedende ayrlm bir toplumsal birime dnr. Bylece
insanlk birlemeden ve bir araya gelme idealinden uzaklaarak, paralanmann ve dankln
aslnda kand skntlarna katlanmak zorunda kalr.

Ortaya yeni kan bir toplum birimi, ortada olan dier toplum birimlerine kar insann dier
doal nesnelere davrand gibi davranr. Yani o insan birimlerini istihdam eder, smrr.
Dnyann balangcndan bugne dek asrlar boyu edinilen tecrbeler bunun ahididir. Daha
nceki incelemeler srasnda aktardmz ayetler, bu konuyu Kur'an'dan yeteri derecede
yararlanmamz salayacak dzeydedir.
te slm'n bu ayrlklar, dalmalar ve farkllamalar ortadan kaldrmasnn sebebi budur.
slm ayn gereke ile toplumu tbiiyet, rk ve yurt temeli zerine deil, inan temeli zerine
kurmutur. Hatta yararlanmay beraberinde getiren evlilikte ve miras almada gz nnde
bulundurulan akrabalkta bile inan ba esas kabul edilmitir. Bu iki alandaki temel gereke,
hane ve yurt birlii deil, tevhit inanc ortakldr.
Bunun en gzel rneklerinden birini bu dinin yasal sistemini incelerken grrz. Bu din hibir
durumda yasalarda bu ilkesini gz ard etmi deildir. slm toplumu, yerine getirmekle ve
ayrla dmemekle ykml olduu gibi, bask altnda ve malup durumda olduu dnemlerde
de elinden geldii kadar bu dini ihya etmekle ve onun szn yceltmekle ykmldr. Bu
lye gre tek bir Mslman bile bu ilkeyi benimseyip elinden geldii kadar gereklerini yerine
getirmekle ykmldr. Elinden gelen ey, sadece inanlara kalpten balanmaktan ve zerine
farz olan amellere iaret etmekten ibaret olsa, bu grevi yerine getirmekle mkelleftir.
Bundan da anlalyor ki, slm toplumu yle bir model oluturmu ki, bu modelin egemenlik,
bamllk, galibiyet, malubiyet, gelimilik, geri kalmlk, meydana kma, gizli kalma,
gllk ve zayflk gibi durumlarn ve farazi konumlarn hepsinde yaamas mmkndr.
Kur'an'n zellikle takyye konusundaki ayetleri bunun delilidir. Yce Allah yle buyuruyor:
"Kalbi iman ile dolu olduu hlde inkrcla zorlanan kimse mstesna olmak zere kim iman
ettikten sonra Allah' inkr ederse... Onlarn zerine Allah'tan bir gazap vardr..." (Nahl, 106)
"Ancak onlardan (kfirlerden) korunma gayesiyle saknmanz baka..." (l-i mrn, 28)
"Gcnzn yettii kadar Allah'tan korkun." (Tebun, 16) "Ey iman edenler, Allah'tan nasl
korkup-saknmak gerekiyorsa ylece korkup saknn ve ancak Mslmanlar olarak ln." (l-i
mrn, 102)

14- slm'n Her Ynyle Toplumsal Oluu

Daha nce belirttiimiz gibi "...topluca sebat gsterin; srekli (iliki iinde ve) hazrlkl olun ve
Allah'tan korkun ki, kurtulua eresiniz." (l-i mrn, 200) ayeti ve Kur'an'daki daha birok ayet
bunun delilidir.
slm'da sistemler ve hkmler gibi ancak toplum hlinde gerekletirilmesi mmkn olan btn
alanlarda toplumsallk gzetilmi ve esas alnmtr. Bu gzetilmede bu alanlarn her birine
uygun den toplum tr, o alan iin mmkn olan ve amaca erdiren emirler ve tevikler
kullanlmtr. Aratrmacnn bu konuya ilikin aratrmalarnda u iki yn birlikte gz nnde
bulundurmas gerekir:
Birinci yn; hkmlerde grdmz farkllklardr. Mesel eriat koyucu, cihat konusunda
savunmada baar salayacak dzeyde olan bir kanun dzenlemeyi ve direkt olarak toplumsal

vazifelendirmeyi benimsemitir. Bu bir tr hkmdr. Yine eriat koyucu, gc yetenler ve

mazereti olmayanlar iin oru tutmay ve hacca gitmeyi farz kld. Bunun gerekli sonucu
insanlarn oruta ve hacda birlik meydana getirmeleridir.
Bu birlik, Ramazan ve Kurban bayramlar ile bu bayramlarda klnmas yasalatrlan bayram
namazlar ile tamamland. Bunlarn yan sra bul ana eren mkellefin her birine gnlk
namazlar farz klnd, ama bu namazlarn cemaatle klnmalar farz klnmad. Fakat bu boluk,
aralarnda drt fersahlk bir mesafe bulunan haftada bir klnacak Cuma namazlarnda cemaat
oluturmann art koulmas ile dolduruldu. Bu da baka bir hkmdr.
kinci yn de udur: eriat koyucu, az nce anlattmz gibi, baz konularda toplu hlde olmay
dorudan doruya farz kld. Fakat dorudan doruya cemaat olmay farz klmad baz
konularda cemaatlemeyi srarla tavsiye etti. Mesel farz namazlar cemaatle klmak gibi. Farz
namazlar cemaatle klmak, aslnda mstehap bir snnettir. Fakat mstehap olan bu uygulama
zerinde snnet gereklemi ve cemaatla klnmas bir snnet hline gelmitir. nsanlarn da
btn snnetleri uygulamalar gerekir.[17]
Peygamberimiz (s.a.a) cemaatle namaz klmaya katlmayan bir gurup hakknda yle buyurdu:
"Mescitte namaz klmay terk eden bir gurup hakknda nerede ise yle bir emri vereceiz.
Evlerinin nne odun ylsn, bu odunlar tututurulsun da evleri atee verilsin."
Peygamberimizin btn snnetlerinde izlenecek yol budur. Mslmanlarn hangi vesile ile
mmkn olursa ve ne pahasna olursa olsun, onun snnetlerine zen gstermeleri gerekir.
Bunlar Kur'an ve snnete dayal itihat yolu ile incelenecek konulardr. Bunlar aklamak slm
fkhnn yetkisindedir.
slm'n insanlar benimsemeye ard ibadete, muamelta ve siyasete ilikin davranlar, iyi
ahlk ve temel bilgiler alanlarnda topluma ak olmay gzettii gerei aydnla kavutuktan
sonra burada incelemeyi baka bir yne evirmek gerekir ki, slm temel bilgilerinin tmnde
bile toplumsal bir dindir.
slm'n insanlar ftrat dinine arrken bu arsn, bu dinin phe edilmez bir ak gerek
olduu tezine dayandrdn grrz. Bunu belirten Kur'an ayetleri oktur ve burada
aktarlmalarna gerek yoktur. Bu yaklam, deiik idraklere ynelik ilk uzlama ve yaknlk
kurma admdr. nk idrakler, farkllklarna, ahlk ve igd kaytlarna baml olmalarna
ramen "hakka uymak gerekir" ilkesini benimsemekte ihtilfl deildirler.
Sonra gryoruz ki, slm herhangi bir konuda aydnlatc bilgi edememi, delilleri ak bir
ekilde alglayamam kiileri, bu deliller kulaklarna gelmi olsa bile, mazur sayyor. Yce Allah
yle buyuruyor: "Bylece helk olan bile bile helk olsun. Hayatta kalan da bile bile hayatta
kalsn." (Enfl, 42) "Yalnz ve aresiz kalan, hibir kar bulamayan, ezilmi erkekler, kadnlar
ve ocuklar bu hkmn dndadrlar. Bylelerini Allah'n affetmesi umulur. Hi phesiz Allah
affedici ve mafiret edecidir." (Nis, 98-99) Ayetin mutlaklna ve "aresiz kalan, hibir kar
yol bulamayan" ifadesinin konumuna dikkat et. Bu yaklam, kendini dnmeye yetkili,
incelemeye ve irdelemeye yetenekli gren her dnen kimseye, din bilgileri ile ilgili konularda
dnme, onlar anlamakta derinleme ve haklarnda gr sahibi olma konusunda tam bir

zgrlk tanmaktadr. stelik Kur'an ayetleri dnmeye, kafay altrmaya, hatrlatmaya ve

t almaya ynelik teviklerle, zendirmelerle doludur.
Zihinsel ve d kaynakl faktrlerin tasavvur, tasdik, sonuca varma ve hkm verme bakmndan
kavrama yetenekleri zerinde etkili olduk-lar bilinen bir gerektir. Daha nce belirtildii gibi, bu
da slm toplumunun dayanan oluturan esaslara ulamada farkllklara yol aar.
Yalnz psikolojinin, ahlk biliminin ve sosyolojinin verilerine gre, iki insan arasndaki anlay
ve kavray fark u faktrlerden birine dayanr:
a) Ya kii nefsan ahlk ve erdemli ve dk melekelerden oluan i nitelikler bakmndan
farkldr. Bu durum, zihni etkileyen farkl yetenekler asndan insanla ilgili bilgiler ve marifetler
konusunda byk etkiye sahiptir. nsafl insann idraki ile zihninde oluturduu hkm, inat ve
kat bir insann idraki ve hkm gibi deildir. Ilml ve bilgi karsnda ar bal bir insann
sonuca varmas, aceleci, banaz, haval, her kafadan kan sese kanan fevri ve nereye varmak
istediini, ne elde etmek istediini bilmeyen kaypak bir insann sonuca varmas gibi olmaz.
Din terbiye bu farkll gidermeye yeterlidir. nk bu terbiye dinin temellerini oluturan
bilgilerle ve kltrle uyumlu olacak ekilde ve bu temel bilgilerle badaacak ahlk erdemleri
meydana getirecek nitelikte ortaya konmutur. Yce Allah yle buyuruyor: "Dediler ki, ey
kavmimiz! Biz Musa'dan sonra onun elindekini dorulayc olarak inen, hakka ve doru yola
ileten bir kitap dinledik." (Ahkaf, 30) "Allah, rzas peinde koanlar bu kitap sayesinde selmet
yollarna iletir. Onlar, kendi izni ile, karanlklardan aydnla karr, doru yola iletir." (Mide,
16) "Urumuzda cihad edenleri kesinlikle bize ulatracak yollara iletiriz. Allah iyi iler
yapanlar ile beraberdir." (Ankebut, 69) Bu ayetlerin yukarda sylediklerimize tatbik ettii
aktr.
b) nsanlar arasndaki anlay farklar, farkl davranlardan da kaynaklanabilir. nk gnahlar,
eitli insan hevesler ve bu kategoriye giren eitli kkrtlmalar ve vesveseler insana, zellikle
de sradan saf insana bozuk dnceler telkin eder, onun zihnini phe szmalarna ve batl
grlerin istilsna hazr hle getirir. O zaman anlaylar farkllar ve hakka uymaktan sapar.
slm bunun iin de yeterli are getirdi: Bir defa topluma srekli olarak dine ar yapmay
emretti. kinci nlem olarak btn toplumu iyilii emredip ktlkten sakndrmakla ykml
tuttu. nc tedbir olarak da zihinlerinde hastalk ve phe olanlardan uzak durmay emretti.
Yce Allah yle buyuruyor: "Sizden; hayra aran, iyilii emreden ve ktlkten sakndran
bir topluluk olsun." (l-i mrn, 104) yilie armak, telkin ve hatrlatma yolu ile doru inanc
pekitirir, onun kalplere yerlemesini salar.
yilii emredip ktlkten sakndrmak da hak inanlarn kalplere yerlemesine engel olan
eylerin ortaya kmasn nler. Yce Allah yle buyuruyor: "Ayetlerimiz hakknda
mnasebetsizlie dalanlar grdnde, (bu adamlar) baka bir sze geinceye kadar onlardan
yz evir. Eer eytan sana bunu unutturursa, hatrladktan sonra sakn o zalimlerle birlikte
oturma. Gnahlardan saknanlara onlarn hesabndan hibir sorumluluk yoktur. Fakat belki
korunurlar diye bir hatrlatmadr. Dinlerini alay-elence konusu yapan ve dnya hayatna
adanan kimseleri brak da Kur'an aracl ile unu hatrlat ki, eri davranlarnn,

gnahlarnn esiri olan kimse Allah dnda ne bir yardm edici ve ne bir arac bulabilir."
(En'm, 68-70)
Grlyor ki yce Allah, ilh bilgiler konusunda iaret yolu ile veya denilenin bir gerei olarak
phe uyandrc, kar kc veya alayc konumalara dalanlarn sohbetlerine katlmay
yasaklyor. Yce Allah bu tr konumalarn sebebinin, temel bilgileri konusunda ciddiyetten
yoksun olmak; temel bilgilerini oyun, elence ve alay konusu yapmaktan kanmayan bir
sorumsuzlua esir olmak olduunu hatrlatyor. Yine hatrlatyor ki, bu tutumun kayna dnya
hayatna kaplmaktr ve bu hastaln ilc salkl eitim ve yce Allah'n konumunu
hatrlatmaktr.
c) nsanlar arasndaki anlay farkll, d faktrlerden de kaynaklanabilir. Oturulan yerin
uzakl, din bilgilerin insana ulaamamas veya az ya da tahrife uram olarak ulamas. Yahut
bu farkllk insann din bilgileri doru biimde kavramasna engel olacak anlay
yetersizliinden kaynaklanabilir. Miza zelliinden ileri gelen kafaszlk ve aptallk gibi.
Bunun tedavisi, teblii yaygnlatrmak ve arda, eitimde yumuak bir tavr taknmaktr. Bu
iki tedbir, slm'n tebli metodunun zelliklerindendir. Yce Allah yle buyuruyor: "De ki:
Benim yolum budur. Ben ve bana uyanlar insanlar basiretle Allah'a arrz." (Ysuf, 108)
Bilinen bir gerektir ki, teblii basiretle yapan kimse, onun kalpleri ne oranda etkileyeceini,
dinleyenlerin ve telkine hedef olanlarn deiik olmas ile hangi deiik etkileme biimlerinin
ortaya kacan bilir. Bu yzden basiretli tebli grevlisi herkese ancak zihni kapasitesinin
kaldraca kadar tebli yapar.
Hem Snn hem de i kanallardan rivayet edildiine gre Peygamberimiz (s.a.a) yle
buyuruyor: "Biz peygamberler topluluu, insanlarla akllarna gre konuuruz." Yce Allah da
yle buyuruyor: "Her kabileden bir grup dini iyice renmeleri ve kavimlerine dndkleri
zaman korkup saknmalar umuduyla onlar uyarmalar iin sefere kmalar gerekmez miydi?"
(Tevbe, 122)
te bunlar, inanlarda anlay farkllnn meydana gelmesini nleyecek veya meydana gelmi
olan byle bir farkll giderecek tedbirlerdir.
slm, toplumu kargaaya ve zlmeye gtrecek ayrln szmalarndan korumak iin bunlarn
tesinde bir toplumsal prensip neriyor. Yce Allah yle buyuruyor: "Bilin ki, doru olan
benim yolum budur; ona uyun. Deiik yollara kaplmayn; onlar sizi para para edip Allah
yolundan ayrrlar. Ola ki, ktlklerden saknrsnz diye Allah size bunlar tavsiye etti." (En'm,
153) Ayette anlatlan udur: Mslmanlarn hep birlikte doru yola uymalar ve dier yollara
sapmaktan kanmalar, onlar ayrlklara dmekten koruyan, birlik ve btnlklerini
kaybetmemelerini salayan bir tedbirdir.
Bir baka ayette yce Allah yle buyuruyor: "Ey iman edenler, Allah'tan nasl korkup-saknmak
gerekiyorsa, ylece korkup saknn ve ancak Mslmanlar olarak ln. Ve topluca Allah'n ipine
smsk sarln. Dalp ayrlmayn..." (l-i mrn, 102-103) Daha nce belirtildii gibi, "Allah'n
ipi"nden maksat, ya slm dininin bilgilerinin gereklerini aklayan Kur'an veya bundan az
nceki ayetten anlalaca zere Kur'an ve Peygamberimizdir. Bir nceki ayette yce Allah

yle buyuruyor: "Ey iman edenler, eer kendilerine kitap verilenlerden herhangi bir gruba
boyun eecek olursanz, sizi imannzdan sonra tekrar kfre dndrrler. Allah'n ayetleri size
okunuyorken ve O-'nun Peygamberi aranzdayken nasl oluyor da inkr ediyorsunuz? Kim
Allah'a smsk tutunursa, artk elbette o, dosdoru yola iletilmitir." (l-i mrn, 100)
Bu ayetler unlar gsteriyor: Mslmanlarn din bilgileri etrafnda birlemeleri, fikr dayanma
oluturmalar, retmek ve renmekte yardmlamalar, her dnce ve ilerine den her phe
olaynda kendilerine okunan ayetlere snmalar, ayrln kkn kazmak iin bu ayetler
zerinde derinliine dnmeleri gerekir. Yce Allah buyuruyor ki: "Kur'an' dnmyorlar
m? Eer Allah'tan bakas tarafndan olsayd, iinde birbirini tutmaz ok ey bulurlard." (Nis,
82) "Biz bu rnekleri insanlara veriyoruz. Onlarn anlamlarn sadece bilgili kimseler
kavrayabilir." (Ankebut, 43) "Eer bilmiyorsanz, zikir ehline sorun." (Nahl, 43) Bu ayetlerde
Kur'an' derinliine incelemenin ya da byle bir incelemeyi yapanlara bavurmann gr
ayrlklarn ortadan kaldraca ifade ediliyor.
Yine Kur'an- Kerim, dinin ykn tayan Peygamberimize bavurmann Mslmanlar
arasndaki dnce ayrlklarn ortadan kaldrdn ve onlara uymalar gerekli olan hakk
akladn vurguluyor. Yce Allah yle buyuruyor: "Sana da zikri indirdik ki kendilerine
indirileni insanlara aklayasn t ki, dnp t alsnlar." (Nahl, 44)
u ayet de buna yakn anlamdadr: "Oysa eer o haberi Peygambere ve kendilerinden emir
sahiplerine (ululemre) gtrselerdi, aralarndan iin i yzn aratrp karanlar onun ne
olduunu bilirlerdi." (Nis, 83) "Ey inananlar! Allah'a itaat edin. Peygambere ve sizden olan
ululemre de itaat edin. Eer bir hususta anlamazla derseniz -Allah'a ve ahiret gnne
inanyorsanz- onu Allah'a ve Resul'e gtrn. Bu, (sizin iin) daha hayrl ve yorum bakmndan
daha gzeldir." (Nis, 59) te slm'da toplumsal dncenin biimi byledir.
Bundan anlalyor ki bu din, kendine zg ilh bilgilerini koruma esasna dayand gibi,
insanlara eksiksiz bir dnce zgrl de salyor. Bundan karlacak sonu udur:
Mslmanlarn dinlerinin gerekleri zerinde hep birlikte ve birbirleri ile balantl olarak
dnmeleri, dinlerinin bilgileri zerinde dnce ve itihat biiminde zihn emek vermeleri
gerekir. Eer bu gereklerin ve bilgilerin herhangi biri hakknda pheye derlerse veya bu
bilgilere ve gereklere zt bir gre varrlarsa, bunda bir saknca yoktur. Yalnz sz konusu
phenin veya zt gr sahibinin grn, toplumsal bir dnle Kur'an'a arz ederek
irdelenmesini salamas gerekir. Eer bu irdeleme problemini zemiyorsa, onu Peygambere
veya onun yerini tutanlara arz eder. Bylece phesi aydnlanr ve gr aslszsa bu aslszln
farkna varr. Yce Allah yle buyuruyor: "Onlar ki, sz dinlerler ve onun en gzeline uyarlar.
te onlar Allah'n kendilerini doru yola ilettii kimselerdir ve akl sahipleri onlardr." (Zmer,
18)
Akladmz bu inan ve dnce zgrl, az nce szn ettiimiz kiisel gr belirtilen
mercilere sunmadan ortaya atmak ve halk arasnda yaymak demek deildir. Byle yapmak,
salam olan toplumun temelini sarsacak ihtilflara yol aar.
Bu yol, toplumun kendine zg hayatn (orijinal kimliini) korumak suretiyle dnce dzeyini
gelitirmesinin nndeki kaplar aacak dzenlemelerin mmkn olan en gzel yoludur.

nanlarn vicdanlara dayatlmas, kalplere mhr vurulmas, zorla ve bask ile insandaki
dnme yeteneinin ldrlmesi ve bunun iin kam ya da kl kullanlmas ya da kfir iln
etme, srgn etme, toplumdan dlama ve hi kimse ile grtrmeme yoluna bavurulmas, Hak
Teal-'nn ve hak dinin buna raz olmas ya da bu yntemi destekleyen tedbirleri meru grmesi
dnlmez. Bu yntem bir Hristiyanlk aybdr. Kilise tarihi bu trden sabkalarla ve basklarla
doludur. -zellikle mild on beinci ile on altnc yzyllar arasnda bu trden uygulamalar ok
youndur.- Kilisenin bu tr zulmleri, zorbalarn ve taut-larn zulmlerinden bile daha irkin ve
daha beterdir.
Fakat biz Mslmanlar, maalesef, bu nimeti ve bu nimetin kazanlar olacak olan topluma
yaygn dnce ile inan zgrln kaybettik. Tpk Allah'a kar grevlerimizi yapmamann
sonucu olarak yce Allah'n balad dier birok nimetten kendimizi yoksun ediimiz gibi.
(nk yce Allah tutumunu bozmayan hibir toplumun sahip olduu nimeti elinden almaz.) Bu
nankrln sonucu olarak toplumumuzda Hristiyan kilisesinin tutumu egemen oldu. Bunu da
kalplerin ayrlmas, paralanma grntleri ve mezhep blnmeleri izledi. Allah bizi affetsin.
Bizi rzasn kazandracak davranlar yapmaya muvaffak etsin ve doru yoluna iletsin.

15- Hak Dinin Dnyaya Egemenlii ve Sonucun Takvaya Ait

Oluu
nsan tr, kendisine armaan edilen ftr yaps sebebi ile gerek mutluluu ister. Bu da ancak
toplumsal hayat baznda nefsine dnyev ve uhrev hayattan pay salayarak organik ve ruh
hayatnn tahtna oturmasyla gerekleir. Daha nce belirtildii zere bu, slm'n ve tevhit
dininin ta kendisidir.
nsanln amac dorultusundaki ilerlemesi ve kemalinin doruuna ykselmesi srecinde
grlen sapmalara gelince, bunlar ftratn hkmnn geersiz oluundan deil, uygulamadaki
hatalardan kaynaklanmtr. Yaratln gtt gaye ise, er veya ge kesinlikle gerekleecektir.
Yce Allah yle buyuruyor: "Ey Muhammed, Allah' bir bilici olarak yzn doruca dine
evir, Allah'n yaratma kanununa uygun olarak dine dn ki, O insanlar ona gre yaratt. te
doru din budur. Fakat insanlarn ou bunu bilmez (Allah demek istiyor ki, geri ou
insanlarn ftratlar bu gerei zet hlinde biliyor, ama insanlar onu ayrntl ve net olarak
bilmiyorlar)... Byle yaparlar ki, kendilerine verdiimiz nimete nankrlk etsinler. Haydi biraz
madd yarar salayp elenin bakalm. Yaknda sonunuzun ne olduunu reneceksiniz...
nsanlarn elleri ile iledikleri ktlkler yznden karada ve denizde fesat kt. Allah belki
dnerler diye onlara yaptklarnn bir blmnn cezasn tattryor." (Rum, 30-41)
Bir baka ayetlerde de yle buyuruyor: "Allah yle bir topluluk ortaya karacak ki, Allah
onlar sevdii gibi onlar da O'nu severler. Onlar mminlere kar alak gnll, kfirlere kar
onurlu davranrlar. Allah yolunda cihad ederler. Hi kimsenin yergisinden ve knamasndan
ekinmezler." (Mide, 54) "Andolsun biz zikirden (Tevrat'tan) sonra Zebur'da da 'yeryzne
mutlaka salih kullarm vris olacaktr' diye yazdk." (Enbiy, 105) "Sonu, takvanndr." (Th,
132)

Gerek bunlar gerekse benzeri anlama gelen ayetler, bize slm'n tam bir stnlk kuracan ve
dnyaya tm ile egemen olacan haber veriyor.
yle diyenlerin szlerine kulak asma: Efendim slm tarihte belirli bir stnlk kurdu. Onun
gnleri tarih zincirinin bir halkas idi. Tarihin sonraki halkalar zerinde belirli oranda etkili oldu.
imdiki uygarlk farknda olarak veya olmayarak ona dayand. Fakat bir daha tam bir stnlk
kurmas, yani btn maddeleri, ekilleri ve amalar ile bir din hkmeti oluturmas, insan
tabiatnn kabul edemeyecei ve asla kabul etmeyecei bir ihtimaldir. Bu nitelikte bir tecrbesi
hi olmamtr ki, d dnyada meydana geleceine ve insan tr zerinde tam bir hkimiyet
kuracana gvenilsin.
Onlar yle diyor; ama sen biliyorsun ki, bizim zerinde konutuumuz anlam ile slm, insan
trnn gayesi ve kemal noktasdr. nsan farkna olarak ya da olmayarak igds ile o gayeye
ynelmitir. Birok varlk trlerinden elde edilen kesin tecrbeler, onlarn varolular ile uyumlu
gayelere ynelmi olduklarn, kendilerini bu gayelere yaratl dzeninin sevk ettiini
kantlyorlar. nsan bu yaratklar btnnden ayr ve kopuk deildir.
stelik, gnmz dnyasnn insan toplumlarnda geerli olan hibir sistem, hibir yol, meydana
knda, varln srdrmesinde ve egemenliinde kesin bir gemi tecrbeye dayanmamtr.
te Hz. Nuh'un, Hz. brahim'in, Hz. Musa'nn ve Hz. sa'nn eriatlar. Bunlar zamanlarnda
ortaya km ve insanlar arasnda geerli olmulardr. Brahma'nn, Buda'nn, Mani'nin ve dier
nderlerin getirdikleri sistemler de yledir.
Demokrasi, Komnizm ve bakalar gibi madd uygarlk sistemleri de byledir. Bunlarn hepsi
hibir gemi tecrbeye dayanmakszn eitli insan toplumlarna eitli uygulama biimleri ile
geerli ve egemen olmulardr.
Yalnz sosyal sistemlerin ortaya kabilmeleri ve toplumda kkleebilmeleri iin, amalarna
ulama yolunda yorgunlua ve bkknla yenik dmeyecek dzeyde gl taraftarlar, kesin
kararlar ve yce gayretler gereklidir. Zamann insan iradesini frenleyebileceini, gayretlerin boa
gideceini sakn sanma. Bu bakmdan Rahman gayeler ve idealler ile eytan olanlar arasnda
fark yoktur.
---------------------------www.islamkutuphanesi.com
Dualarnzda bizleri unutmayn ltfen:)