METALLERN ELEKTROLTK OLARAK DZLENMES

VE PARLATILMASI
Dr. Mehmet ERBL
A. . Fen Fakltesi
Fizikokimya Asistan

1 -

GR

Teknikte, ok dzgn ve parlak yzeyli malzmelerin kullanma yerleri oaldka, byle yzeyleri elde etme yntemleri de gelitirilmeye allm ve bu konu zerinde
daha ok kimsenin
aratrma yapmasna neden olmutur.
zellikle
laboratuvarlarda kullanlan aratrma malzemelerinde aranan dzgnlk ve uk kk paralarn
mekanik yoldan dzlenememesi gibi etkenler aratrmaclar eitli ynlerde almalara
itmitir.
Sonu olarak, mekanik dzleme ve parlatmaya oranla olduka stnl olan elektrolitik dzleme ve
parlatma yntemleri gelitirilmitir.
Elektrolitik
dpleme ve parlatma ilemi her metal iin zel banyolarda yaplr. Banyolar, eitli bileim ve konsatrasyonlardaki elektrolit zeltileridir. Parlatlm yzeylerin zellikleri, elektrolit
banyosunun
zellikleriyle yakndan ilgilidir.
2

a)

ELEKTROLTK DZLEME ve
PARLATMANIN MEKANZMASI
Tanm ve Mekanik Dzlemeden Fark

Elektrolitik dzleme ve parlatma, zel bir banyo iin de metali anot olarak balayp, iki kutup
arasna bir gerilim uygulayarak metali anodik znmeye uratp yzeyinin dzlenip parlatlmasn
salamaktr.
Przl metal yzeylerinin
dzgn ve parlak
bu duruma getirilmesi ounlukla mekanik ilemlerle yaplr. Yzeydeki przler kaznp ukur yerlee doldurulur. ukurlar dolduran, ounlukla metalin oksidi, dzleme yaplrken oluan metal tozlar ve biraz da andrc malzemeden gelen krntlardr (oksitler veya metal tozlar). Yzeyde oluan bu tabaka metalin grnmne etkir. rnein,
pclatma srasnda yzeyi kaplayan metal oksidinin
demir, krom veya aluminyum oksit olmasna gre
yu/tyin rengi de farkl olur.
Elektrolitik olarak dzleme ve parlatmann esas, anodik balanm metal
yzeyindeki tmsek-

11

lerin. metale bir gerilim

uygulanmasyla, ukur
yerlere oranla daha hzl olarak znmesidir. Metal yzeyine byle bir ilem
uyguland zaman,
zerinde bir tabaka olumakszn daha gzel bir
patlama salanmaktadr.
Metallerin zel banyolar iinde anodik znme ile parlatlabilecei, bir asr kadar nce baz
teknelerin gmle kaplanmas srasnda ortaya karlm ve JACQUET'in almalaryla bilim
ve
teknie kazandrlmtr. JACQUET ilk almalarnda perklorik asit - aset anhidrit karm veya olduka deriik fosforik asit banyolar kullanmtr.
almalarn ilerlemesiyle bir ok seyreltik, deriik
zeltilerin, hatta erimi elektrolitlerin bile bu i iin
kullanlabilecei
anlalmtr. 30 kadar metal ve
bunlarn alamlarn parlatmada
kullanlabilecei
belirtilen ve brbirlerinden nemli farkllklar gsteren 150 kadar banyodan bazlar yledir :
Perklorik asit aset anhidrit banyosu Al'un parlatlmas iin (JACQUET), su ve btanol ieren
elanoll ZnCl2 ve A1C13 banyosu Al'un parlatlmas
iin (EVANS ve WHITWHAM), HCl'li KI banyosu
Pi un parlatlmas iin (TEGART ve VlNES), sulu
fosforik asit
banyosu Cu'n
parlatlmas
iin
JACQUET, FARMER ve GLAYSHER) v.b.
Bu banyolarn ou elektrolitlerin deriik zeltileridir. Bazlar viskoz veya baz viskoz maddelerin eklenmesiyle viskozitesi bilinli olarak artrlm zeltilerdir. Banyolar her metal iin zel
kvam ve bileime sahiptir.
Anodik olarak balanm olan bir metal btn
elektrolitler iinde
znmeye urar.
Yzeydeki
tmsek yerlerin ukur yerlere
oranla daha hzl
znmesi, yzeyde bir parlama ve dzleme oluturur. Ama bu i istenilen biimde olmayabilir. stenilen biimde bir dzleme ve parlatma yapabil
mek iin, metale gre zel banyo semek gerekir.
Eanyo iindeki metal yzeyi ounlukla bir film tabakasyla kaplanr. Baz metallerin yzeyinde bir
film tabakas olumadan da parlama
olmaktadr.

Arrt. ounlukla, filmin

parlatma ve

dzlemeye

nemli derecede etkidii kabul edilmektedir.

meden nce pasiflik zerinde ksaca durmakta ya-

b ) Pasiflikle lgisi
Metal yzeyinde bir film tabakasnn olumas) la yzeyin, ounlukla, pasifletii bilinir. y-

ekil : 1 Demirin, % 10 luk slfrik asit iindeki

Metal, balangta hzla znmekte ve potansiyelin artrlmasyla birlikte akm younluu da

artmaktadr (1. blge). znen metal iyonlar yzeyde bir film tabakasnn olumasna neden olur.
B j ilk oluan film FeS0 4 halindedir, ( a ) erisinde
gcrldii gibi. potansiyel hzl artrlrsa yzeyin
kapnmnsn salayacak oksit ekirdeklerinin olumas iin yeterli zaman salanamadndan
film
olumayacak ve akm younluu yksek deerlere
kadar artmasn srdrecektir. Ortamda
yeterince
iyot. olutuktan sonra yzeyin kapanmas gerekleecektir. Buna karlk, potansiyel yava yava artrlrsa (d erisi), akm younluu ok yksek deerler almaz. Metal daha yava znr, iyonlar
yzeyde ekirdekleerek bir film meydana getirirler (b) ve ( c ) erileri de ara tuzlardaki potansiyel
deiimlerini karlar. 2. blgede grlen akm younluundaki dmeler yzeyin kapandn gsterir. Ak kalm blgelerde gene yksek bir akm
younluu olduu halde, geen akmn btn yzeye blnmesi nedeniyle akm younluu dyormu gibi grnr. Sonu olarak

(a),

(b), ( c )

leyse filmin dzleme ve parlatmadaki etkisine ge-

ve

rar vardr. Bunun iin, % 10'luk H 2 S 0 4 iinde Fe

iin elde edilen

(R.

Oliver)

pasiflik erisini

gz

r.ne alalm, (ekil : 1).

anodik polarizasyon erisi (R. Olivier).

(d erileri bir noktada birleirler. Buraya kadar

oiuan film tam kararl olmadndan, hal yksek bir akm gemektedir. Ama, 3. blgeye girildii zaman, filmin kararsz noktalarnda blgesel znmeler balar ve blge boyunca akm younluunda bir salnm gzlenir. Salnm srasnda filmin
kararsz yerleri znp alttan metalin anmasyla
oralar onarlrken. FeS0 4 'da demir oksit haline d.jr. Yani yzey daha kararl bir oksit filmiyle
kapatlr. Film yzeyinde kararsz bir blge kalmadktan sonra devreden geen akm younluu da
sfr dolayna der. te bu 4. blgede film son
derece kararl ise metal znmez, artk pasiflemitir. Geni bir potansiyel aralnda sfr dolaynda olan akm younluu, anodda oksijen olumas (oksit filminin bozunmasyla) baladktan sonra tekrar ykselmeye balar, (5. blge). Burasna
da pasiflik bozulma blgesi denir.
Burada nemli olan 4. blgedir. Oluan filmin
kararll orannda metal yzeyi az veya ok znr. Elektrolitik dzleme ve parlatma zerinde
alan aratrmaclara gre, pasiflik erisinin 4.

11

Mpesinde dzleme ve parlatma meydana

gelmek

tcdir. O halde metalin pasiflemesiyle. elektrolitik

4)

EDVVARDS, daha deiik olarak Acceptor

teory yi ileri srmtr. Bu teoriye gre, banyo

olurak dzleme ve parlatma koullan birbirleriyle

iindeki

yakndan ilgilidir. Yzey farkedilir bir hzla z-

rine tanmalar, zellikle tmsek yerlerde tutunma-

baz iyonlarn seimli

olarak

metal ze-

nrse d/.leme ve parlatma olmakta, znme hz

lar sonucu oralar aktif hale gelmektedir. Fosforik

dkse metal pasif

asit banyosunda Cu'n parlatlmas srasnda, bakr

kalmaktadr, yleyse, metal

eidine gre seilen zel banyonun olay

zerine

yzeyine difzyonla veya

konveksiyonla

ulaan

etkisi nedir? Bu olayla ilgili eitli kuramlar ileri

iyonlarn P 0 4 ~ 3 iyonlar olduu dnlmve ya

srlmtr.

plan aratrmalarla, yzeyde ounlukla P0 4 ~ J iyon-

c)

Elektrolitik Dzleme ve Parlatma le lgili

Kurumlar

1) zellikle znmeyen rnler ieren viskoz

sv tabakalar metal yzeyine iyice yapmakta ve
yksek bir elektrolitik diren meydana getirmekt i r , (JACQUET). Metal yzeyindeki
tmsekler,
ukur yerlere oranla daha ince bir filmle kaplanacandan, anodik znmeye karg daha az bir diren gsterecek ve yzey andka dzleip parlayacaktr. Elektrolitik olarak dzleme ve parlatma
srasnda metal yzeyinin 0.01 - 0.02 cm kalnlnda
bir filmle kapland saptanmtr.
2) inde serbest oksijen bulunan NaCl veya
KCI zeltisi iinde Palladyumu ve gene klrr eriyii iinde Au, Pt ve Ni'i, 800 - 900 C da, elektrolitik olarak parlatrken yzeyde hi bir film tabakasnn varl saptanamamtr. Bunun zerine, elektrolitik olarak dzleme ve parlatma iin bir film
tabakasnn
gerekli olmad ileri
srlmtr.
(ROVVLAND).
3) Susuz AlClj (10 g r ) . susuz ZnCl, (45 g r ) .
etil alkol (144 cc), normal btil alkol (16 cc) ve su
(32 cc) ieren bir
banyoda, anm Al yzeyleri
elektrolitik olarak dzlenip
parlatlmtr, WHITWHAM). lem srasnda 400 mA/cra1 lik bir akm younluu uygulanm ve yzeyde ksa zamanda oluan filmler, elektrot hafif
hareketlerle sarslarak
gevetilmi ve yzeyden uzaklatrlmas salanmtr. Ayn ortamda 5 -15 dakika iinde 6 -12 defa
yaplan bir film yenileme ilemi sonunda son derece parlak bir yzey elde edilmitir
Bu yntemin z, metalin
anmasna neden
olar ve yapsnda metalik artklar (ounlukla oksitler) ieren filmin srekli deitirilmesi ve yzeyin her seferinde yeni bir filmle ileme sokulmaldr. Elektrolitik dzleme ve parlatma
srasnda
nu-tali zelti dna karmakszn, zel bir dzenekle, filin yzeyden uzaklatrlabilir.
Whitwham"n bu
aratrmalarndan iki nemli
S'.mu kmaktadr. Birincisi, elektrolitik dzleme ve
fallatmann Cl~'l
ortamlarda da yaplabilecei,
ikincisi de, elektrolitik dzleme ve parlatma banyolarnn viskoz olma
zorunluunun
olmaddr.
nk, allan banyo hem viskoz deil, hemde ok
miktarda Cl~ iermektedir.
Sonu olarak burada da filmin varl kabul
edilmekte ama olay zerinde etkin olabilmesi iin
srtkli yenilenmesi n grlmektedir.

11

larnn bulunduu saptanmtr.

5) Fosforik asit iinde bakr parlatrken mo
tekili zincirlerinin, kondanse poli fosfat moleklle
rne benzer bir biimde sraland, yzeydeki ukur yerlere rastlayan zincir paketlerinin ok yksek bir viskoziteye sahip olduu ve bu nedenle tmsek yerlerin daha kolay yer deitirebildii ileri
srlmtr, ( L O R K N G ) . Yar kat filmlerde de
benzer dizilmeler olduuna gre gr geree uy- _
gundur.
Bu son iki kuramda, banyodaki baz iyonlarn
yzeyde adsorpsiyonu kabul edilmekte, ama yzeydo biriken bu iyonlarn dzleme ve parlatmadaki etk'si farkl biimde aklanmaktadr.
6) Anodik olarak znen metal iyonlar, difzyonla veya konveksiyonla uzaklamalar g olduu zaman, yzeydeki ukur yerlere dolmakta ve
ukur yerlerin znmesini engellemektedir. Buna
karlk tmsek yerlerin znmesi srmekte, bylece bir dzleme ve parlama meydana gelmektedir. (EVANS). Banyonun bir dereceye kadar viskj'. olmas da iyon birikimine yardmc olur.
7) Gerek bir dzleme ve parlamann olabilmesi iin, anodik yzeyde youn ve kat bir filmin
olumas gerekir,
(HOAR ve MOWAT). Bu gr
pek ok aratrmac tarafndan benimsenmektedir.
Miley'in almalar srasnda, redkleyici bir zelti iindeki demire ait oksit filminin renk deitirdii ve film azaldka yzeyin de dzleip parlad grlmtr. Duruma gre, film i taraftan (metal taraf) oluurken, dtan (zelti
tarafndan)
anmaktadr. Olayn bu biimde bir sre devam etmesi sonucu yzey dzleip parlamaktadr. gene banyoya dmekte ve ukur yerlerde oluan filmin daha yksek bir dirence sahip olmas nedeniyle oralar ok yava znmekte. tmsekler ise hzla anmaktadr.
Hoar ile Movvat, ileri srdkleri kat film kuramnda. dzleme ve

parlatmann

mekanizmasn,

bastrmak suretiyle andrmak olarak aklamladr.

Edvvards

ise

makroskopik

olarak

iyi

bir

biimde dzlenmi yzeylerin bile anodik znme

ye uradn grm ve bastrmak suretiyle and rinann tam bir dzleme ve parlatma
cn ileri srmtr.

yapamya-

Kat filmin ilk oluumu, banyoda bulunan iyonlarn metal yzeyine susuz olarak tek sra ha
lide sralanmalaryla balar. rnein, fosforik asit
banyosunda Cu yzeyine ilk sralanan iyonlar, P0 4 ~ 3
iyonlardr. Film oluumundan sonraki olayn gidii
eitli biimlerde aklanmaktadr. ounlukla metal yzeyindeki iyonlar kendi yaplar iinde yer
nfJgtirdikleri zaman braktklar bir bolua ka
ti filmden bir iyonun gelip yerlemesi olanakldr.
Metal iyonu da bu film iine geebilir. Film iine
geen iyon difzyonla zeltiye aktarlr.
Metal iyonlarnn metalden film'e, oradan da
izeltiye gemesinde, filmin elektrolitik direncinin
etkin olduu sanlmaktadr. yonun filmden zeltiye gemesi srasndaki karlat direncin (engelin), oraya gelinceye kadar karlat btn engellerden daha ok olduu kabul edilmektedir. Bir
den zerinden akm geerken meydana kan Joule ss iyonun znmesine yardm etmektedir. Filmin elektriksel direnci yksek olduu zaman (alminyum oksit gibi) iinden akm geerken Joule
insini yeterince ykselteceinden film znebilecek
bir hal almaktadr. Joule ss Q = R i2 t / 4,18 Cal
dir. Filmin iten oluma ve dtan znme hzlar
birbirine eit olduu zaman metal de dzgn bir
n/la znmektedir. Ama,
dk direnli (bakr
zerinde) bir film iin ayn aklama yetersizdir.
Scakln ihmal edilecek kadar az ykselmesi.
Joule ssnn derhal ykselmesine sebep olur. O
da iyon hareketliliini artrr. Zaten, metal yzeyindeki film daha ok kinetik hareketi kolaylatrr etki yapmaktadr.
d)

Elektrolitik Dzleme ve Parlatma Srasnda

Akm . Potansiyel Deiimleri

Elektrolitik dzleme ve parlatma iin bir film

tabakasnn varl kabul edilip, olay
zerindeki
nemi belirtildikten sonra, devrenin
akm - potansiyel gidiine bir gz atalm. Bir ok aratrmac
tavafndan verilen akm - potansiyel erileri birletirilerek elektrolitik dzleme ve parlatma iin enk'tik bir eri verilmitir. Erinin gidii ok az
faikla, pasiflik erisine benzemektedir. Bunlar karlatrp aradaki fark
grebilmek
bakmndan,
HCKLNG ve HIGGINS tarafndan fosforik asit
iinde bakr parlatrken potansiyostatik yntemle
elde edilen akm - potansiyel
erisini inceleyelim,
(bekli : 2).
Bu eri elde edilirken potansiyel srekli kontrol
edilmi ve belirli potansiyel deerlerine kar akm
younluu deerleri llmtr. Erinin gidiinden
anlalaca gibi, belirli bir potansiyele kadar, olaslkla yzey safszlklarndan ileri gelen bir artk
akm devreden gemektedir. Bakr znmeye baladktan sonra akm younluu hzla artmakta ve
dzle ulamadan nce bir maksimum yapmaktadr. Yzey filminin kendiliinden znmesine kar-

ekil : 2 4 M fosforik asit iinde bir Cu anot

iin akm - potansiyel erileri (A. Hickling ve J.K
Hiytgins).
l'k olan bu maksimum, potansiyeli
mc ydana gelmemektedir.

drrken

Elektrolitik dzleme ve parlatmann

meydana
geldii dzlkte yzey filmi etkisini gstermekte ve
sabit bir akmn gemesini salamaktadr. Yaplan
bu gzlemde ayn iin P0 4 ~ 3 iyonlar tarafndan
yapld kabul edilmektedir.
Daha nce aklanan pasiflik erisiyle (ekil:
l Hickling ve Higgins'in elde ettii eri (Sekil:
2) karlatrlacak olursa, film oluuncaya kadar
ola metal znmesi her ikisinde de ayn biimde
o'maktadr. Pasiflik erisindeki, filmin blgesel znmelerine karlk olan salnmlar,
burada bir
maksimum olarak belirmilerdir. Dzlkten sonraki ykselme her ikisinde de ortamda oksijen olumasn karlar.
Elektrolitik dzleme ve parlatma ile pasiflik erisi arasndaki tek fark dzle karlk olan akm
yof.unluu deerindedir.
Pasiflemi metal yzeyindeki film son derece kararl olduundan akm
younluu sfr dolayndadr. Dierinde ise filmin
kararllndan ok, dzgn bir hzla znd grlmektedir. Sabit hzla znen film, ayn hzla
oluacandan meta] de dzgn bir hzla znmektedir.
Potansiyostatlarn gelimesiyle akm - potansiyel
erileri daha dzgn bir biimde elde edilmektedir. Pasiflik erisinde grlen salnmlar daha ok
bir maksimum halinde grlmektedir.
Bu grler nda, bir banyo iinde zerine
gerilim uygulanm metallerin pasiflii ve belirli
bir hzla znmeleri yani dzleme ve parlatma
hular ematik bir eri zerinde gsterilmitir, (ekil : 3).

11

ya su moleklleri gerek snr akmnn deerini be

litmektedir. Bunlardan baka, metalin tr, pH,
scaklk, potansiyel deitirme hz, safszlklar v.b.
d? snr akmnn deerine etkirler.
Elektrolitik dzleme ve parlatma srasnda yzeyde oluan filmin kalnl, alternatif akm direnci, elektron difraksiyonu, elektron
mikroskobu
v.b. gibi bir ok yntemle llmektedir. Hoar ve
Cole tarafndan Cu zerindeki filmin kalnl alternatif akm direnci yardmyla 6 - 60 A olarak bu
lunmutur. Baz metal yzeylerinde bir film saptarmmamas da l yntemlerinin yetersiz olmasak' aklanmaktadr.
ekil : 3 Pasiflik ile anodik dzleme ve parlatma
koullarnn, anodik
polarizasyon erisi
n-inde karlatrlmas (ematik) .
Bu ematik eriye gre, AB aralnda metal
znmekte ve
zerinde bir film
olumaktadr.
C,, j. j.... noktalarnda film son eklini almtr. B
noktalarda, metal ve banyoya bal olarak film farkl hzlarda znmeye uramaktadr, i, gibi sfra
ok yakn bir hzla znyorsa ve pratikte znrriijor kabul edilebilirse metal pasiflemitir. i 2 , 3 ...
v.b. hzlarda metal belirli bir hzla znyorsa haIA aktiftir. Seilen banyo ve salanan koullara gre belirli bir hzla, dzleme ve parlatma olur. Ters
halde metal rasgele anr.
Metal yzeyinin dzleme ve parlama iin elverili olup olmad da eitli testlerle anlalr. rnein, yzeyine civa damlatld zaman, yaylmazsn metal dzleme ve parlatmaya elverilidir. Civa damlas yzeye yaylrsa, orada safszlklar vardr ve metal rasgele anr.
JACQUET, eriler zerindeki, dzleme ve parlamann olduu dzlkle ilgili snr akm younluunun, sv tabakasnn zelliklerinden yararlanlarak hesaplanabileceini ileri srmtr. ELMORE
ise sv tabakasnn difzyon zelliklerini gz nne
alarak snr akmnn deerini matematiksel olarak
incelemitir.
Hickling ve Higgins, Cu + 2 iyonu ieren 2 M sulu
fosforik asit iinde bakr parlatrken gerekli snr
akm younluunun, Cu + 2 iyonlarnn doygun dee rlcriyle. ayn iyonlarn toplam zelti iindeki deerleri arasndaki farkla orantl olduunu bulmulardr. Deneme 20 C da yaplmtr. Yzeydeki kat film tabakas da belirtilen konsantrasyon farkyla orantldr. Ayn sonu ayn kimseler tarafndan
Cu iin 4 M sulu KCN iinde 20 C da, Hoar ile
Mouat tarafndan Ni iin, Ni ieren erimi re amonyum klrr karmnda 120 - 130 C da elde
edilmitir.
Bu sonulara gre, yzeydeki kat filmin ierdii metal iyonu ile. yzeye ulaan baka iyon ve

11

Film kalnln hesaplamak iin dier bir yol;

rr.r tal, film ile birlikte ve film uygun bir zc
ile ykandktan sonra tartlp, arlk kaybndan filmin arl saptanabilir.
Film arln u formlde yerine koyarak kalnl hesabedilebilir.
Fiimin arl ( fi gr/dm2)
Filmin kalnl ( A ) =
Filmin younluu x Yzeyin
Przllk faktr
Filmin younluu yapsna gre deiir, rnein:
amorf Al2 0 3 iin 3,0; bayerit ( [3 AljO,. 3110)
ii 2,5;aA1 2 OJ iin 3,4; korundum a Al-Oj)
iin 4,0 v.b.
Alternatif akm direnci yntemiyle film kalnlnn deiimi takip edildiinde, snr
akmndan
sonra film kalnlnn anot potansiyeliyle izgisel
olarak artt grlmtr. znen metal iyonlarnn zelti iine difzyonu ve filmin byme hz
I. F'ck yasasna uyar, (dn/dt = DS dc/dx). Burada, D : difzyon kat says, S : yzey, dc/dx:
konsantrasyonun yzeye olan uzaklkla deiimidir.
Grld gibi, difzyon hz ve buna bal olarak
fiim oluma hz difzyon kat says ve konsantrasyon dyle orantldr.
Sonu olarak, iyi bir dzleme ve parlatma iin
yzeyde bir film olumas gerekmektedir. Filmin
yaps, banyo bileimi ve evre koullarna baldr.
3-

KMYASAL DZLEME ve PARLATMA

Dardan bir potansiyel uygulamakszn metali,

kendisini zen bir banyoya daldrp, kimyasal znmeye uratarak yzeyinin dzlenip parlatlmas n ' . Olayn gidii tamamen, potansiyel uygulayar a k yaplan dzleme ve parlatmaya benzer. Ama,
burada iki ayr elektrot olmayp,
anot ve katot
olarak etkiyen blgeler ayn metal
zerindedir.
Banyo iine batrlan metalin zerinde gene
bir
film tabakas olumakta ve anodik blgeler film
yacmyla anmaktadr.
Anlalaca gibi, yzeyde oluan blgesel piller olay ynlendirmekte

dir

Kimyasal dzleme ve parlatma ilemi daha ok,

yeterince dz bir yzeye sahip olup zamanla paslanm olan elik malzemeleri onarmak iin yapl). Byle bir ilem iin Marshall taralndan ok
salik asit, slfrik asit ve hidrojen peroksit ieren
bir banyo baar ile kullanlmtr. lem, yzeyde 60
A ' kalnlkta bir film tabakasyla balamakta
ve
anodik
blgede metal anrken
katodik blgelerde H2 0 4 ve H2 O
redklenmektedir.
Kimyasal dzleme ve parlatma iin endstride
[x'k ok banyo kullanlmaktadr. Banyolar ounlukla H j P 0 4 (% 73 80). H N O ,
(%2 - 5) ve H 2 0
C* 13 -14) ierirler. Byle bir
banyo 85 C da
kullanlr. ok ince dokulu malzemelere uygulan
mas daha iyi sonu verir.
4-

ANODK KAPLAMA

Bir elektrolit zeltisi iinde, metali anot olarak balayp, anodik oksidasyonla yzeyinin
bir
ol.sil filmiyle kaplanmasdr. Bu kaplama, eitli
kim) asal reaksiyonlar yardmyla, ounlukla yzeydeki ukur, yark ve atlaklarn doldurulmas
biiminde olur. Btn dzleme ve parlatma ilemlerinde yzeyde bir film tabakasnn meydana geldii bilinmektedir. Yalnz, kat, sv veya viskoz
lu'deki bu film srekli deiimle yzeyin dzleip
parlamasn salamaktadr. Anodik olarak kaplama
yapabilmek iin yzeyde sabit ve kat bir filmin
oluturulmas gerekir. Parlak olmyan bir kaplama
)anlabilecei gibi, aluminyum yanstclara benzer
so derece parlak yzeyler de elde edilebilir.
Aluminyum, kromik asit iinde anodik olarak
kaplanrsa olduka mat bir yzey meydana gelir.
Ayn ilem alkali veya slfrik asit
banyosunda
yapld zaman gene yanstcl
azalr.
Ama,
sodyum bislfat banyosunda yanstcl
olduka
artar.
Pullen tarafndan aklanan Brytal Procces
ine gre. aluminyum malzeme Na2COj ve Na 3 P0 4
itren bir banyoya sokulup zerindeki oksit filmini
alkalide zdkten sonra, gerilim uygulanmakta ve
20 sn sonra iddetli bir anma
balamaktadr.
Potansiyel 10 V dolayna kt zaman anma durmakta ve 5 dakika sonra olduka parlak bir yzey meydana gelmektedir. Daha
sonra
ykanan
malzeme sodyum bislfat banyosunda 10 V dolaynda ve 35 C da anodik olarak kaplanmaktadr.
i'ce anodik olarak parlatlp, sonra gene anodik
olarak kaplanan aluminyum yzeyler son derece
yanstclk kazanmaktadr. Yzeyler renkli iyonlarla da kaplanarak malzemeye istenilen renk verilebilir.
Anodik kaplamadan sonra, yzeydeki
mikro
delikikleri kapamak iin eitli kimyasal ilemler
yaplr. Bu ilemlerden biri de metali saf
suda
kaynatmaktr. Aluminyumu anodik olarak kaplar-

ker. yzeyin, zellikle deliki'klerin boehmit

(AIO
CH) ile kapland ileri srlmektedir. Boehmitin
olunmas, anodda oluan A l + J
iyonlaryla katodda
ol.an O H " iyonlarnn birlemesiyle olur.
Al

A1+3

AI + 3

3 e "(anot)

H.,

2 H20 + 2
3 OH

2 OH " (katot)
AIO OH

+ H20

Kaplanacak metale gre eitli banyolar kullanlmakta olup, aluminyum iin borat ve tartarat
banyolar uygundur.
5 ELEKTROLTK DZLEME ve PARLATMA BANYOLARI
Metalleri parlatmak iin kullanlan sv banyolar ok
eitli biimlerde
hazrlanr. Bazlar,
% 25 lik KOH gibi (Vernon ve Stroud tarafndan
Zn nun parlatlmasnda kullanlmtr) son derece
sade olduu gibi. bazdan olduka kompleks yaplara sahiptirler. Elektrolitik dzleme ve
parlatma
iin kullanlan ve yerine gre fosforik veya perklorik asit ieren iki nemli banyo vardr. yi bir
dzleme ve parlatma iin bunlar da zel dikkatle
hazrlanmaldr.
Fosforik asit banyosu (ounlukla % 50 lik o
zeltisi) Cu ve alamlarnn parlatlmasnda kullanl.\ eitli katk maddeleri yardmyla baka metallerin parlatlmasnda da kullanlr. Paslanmaz elik,
Ni. Ag v.b. nin parlatlmasnda, H 3 P0 4 (% 37), su
(% 7) ve glisera (% 50) banyosu kullanlr. Paslanmaz elik iin bir baka banyo, H 3 P0 4 (% 22), H2S04
(% 55). su (% 23) ve anilin (% 2 kadar) ierir.
Russian banyosu denilen ve metalleri korozyondan
koruyan baka bir banyo, H 3 P0 4 , H 2 S0 4 , gliserin,
kromik asit ve su ierir. Aluminyum ve alamlar
iu, H j P 0 4 (% 15). H j S 0 4 (% 70) ve su (% 15)
ieren bir banyo nerilmitir.
Aset anhidrit ieren bir perklorik asit banyosu JACQUET tarafndan ileri srlmtr. Banyo.
20 C da younluu 1.479 (gr/cm1) olan perklorik
asit (215 cc) ile % 98 lik saf aset anhidrit (785 cc)
iermektedir. Younluu 1,479 (gr/cmJ) olan asidi
hazrlamak
iin, 114 cc destile su ile younluu
1.6 (55 Be) olan ticari konsantre asit kartrlr. Banyo karmn hazrlarken aset anhidrit yava ve azar azar a s i t
i i n e aktlmal ve
ka,< uygun bir
su akmyla soutulmabdr. Ters
halde scaklk ykselmesinden patlama olur. Ban
yo, elik, bakr, titan v.b. metallerin parlatlmasnda kullanlabilir.
Jacquet, patlama bakmndan daha
gvenilir
olar: ve % 60 65 lik 50 cc perklorik asit ile (younluu: 1,59-1,61) 1000 cc buzlu asetik asit ieren ban
yolar kullanmtr. Bunlar karrken s aa karmamakta ve 12 30 A/dm2 anodik akm younluuyla 30-50 V'luk anot potansiyelinde
olduka

21

iyi parlatma yapmaktadr. elik iin hazrlanm

olar bu banyo Cr levhalarn parlatlmas iin 4e
kullanlabilmektedir.

mekanik ilem yaplr. Bugn, paslanmaz elikte,

zellikle kk paralar iin ok dzgn Al malze
m.- elde etmekte elektrolitik ve kimyasal dzlemeden yararlanlmaktadr. Kk paralarn bu yoldan parlatlmas olduka ekonomiktir.

Perklorik asit banyolar, Al alamlarnn parlat masnda olduka iyi sonu vermektedir. Banyoyu hazrlarken deil, kullanrken de ok dikkat
etmek gerekir. nk o zaman aa kan s da
patlama yapabilir. Perklorik asit, aset anhidrit ve
su iin gen diyagramlar yapp, gvenilir blgelerde allmaldr.
6 - ELEKTROLTK
DZLEME
PARLATMANIN BLM ve TEKNKTEK

Elektrolitik dzleme ve parlatma, yksek par

ri.lk salamas yannda, bazen metal
direncini
drmektedir. Bu durum, hava gemileri yapmnda zellikle balant yerlerinde ve s ilemlerinde
nemlidir. Lboratuvar malzemeleri
yapmnda
ok yararl olup, mikro przlerin dzlenmesi iin
olduka uygundur.

ve
YER

Bir metal yzeyinin elektrolitik olarak parlatlmas srasnda, yzeyde

bir doldurucu
tabaka
olumaz. Yzeyin dzleip parlamas, ince
film
tabakalar yardmyla olur. Bu konu zerinde alan
lu men tm aratrmaclar, filmin bileimi ve parlatmadaki etkisi zerinde durmulardr. Bu filmlerin bileimi ve kalnl hakknda bir ok lme ve
hesaplamalar vardr. lmeler iin de eitli yntemler gelitirilmitir.

KAYNAKLAR

1. U.R. Evans, The Corroslon and Oxidatlon

of Metals, Edward Arnold Ltd., London (1967), s.
219 - 262.
2. J.O'M. Bockris. Modern Aspects of Electro
ehemistry, No : 2, London, Butteruorths (1959),
s. 313, 323, 330.
3. U. R. Evans, An Introduction to
Metalik
Corroslon, London,
Edwards Arnold Ltd. (1963).
s. 134, 140.

Elektrolitik dzleme ve parlatma

endstride,
mekanik parlatma yerine ou yerde kullanlmaktadr. Ama her hangi bir krk yerin dzlenmesinde olduu gibi, elektrolitik
dzlemenin baarsz
olduu yerlerde daha ekonomik
olmas nedeniyle

4. L.L. Shreir. Corrosion. Cilt 2, John VViley,

New York (1963) s. 16.3, s. 16.17.

A.. Fen Fakltesi Fizikokimya Krss retim yelerinden sayn

Do. Dr. Yksel SARIKAYA tm kimya mhendislii renimi yapan
renciler yannda, meslektalarmza da yararl olabilecek KURAMSAL TEMELLERYLE BRLKTE KMYASAL HESAPLAMALAR
isimli bir kitap yaynlamtr.
Kitap, genel kimya, analitik kimya ve fizikokimyann baz temel hesaplamalarn iermekte; kuram ve yasalar z olarak verilmektedir.
Kitapta 227 zml rnek ve 714 cevapl problem bulunmaktadr.
Kitabn fiat 65, TL. olup, odamzdan istenebilir.

11

ISI SANTRALLARINDA KTLE VE ENERJ

DENKLKLER
C. Bayezit, M. Balaban. M. Kymen, Dr. K. (.uruz
O.D.T.. Kimya Mhendislii Blm

SUMMARY

ZET

Tnis article is concemed with the plant test carried

out on the Boiler No. 3 of O.D.T.. central heating
station. The data obtained in this test have been
evaluated in terms of the material and energy balances around the boiler system. The industrial uses
of such simple studies have been pointed out.

Bu yazda O.D.T.. s santralndaki 3 no.lu buhar

retim kazannda yaplm olan iletme testi anlatlmuktadr. Bu test esnasnda
yaplabilmi olan
lmeler ktle ve enerji denklikleri asndan deerlendirilmi ve bu tr basit almalarn endstride saiyaca faydalar zerinde durulmutur.

I.

testi anlatlmakta ve bu test'te elde edilmi olan

verilerin ktle ve enerji denklikleri asndan deerlendirilmesi anlatlmaktadr. Bu basit rnek ile
bu tip iletme testlerinin ve bu verilere dayanlarak ktle ve enerji denklikleri hesaplarna yanam
ve sonularn deerlendirilmelerinde kullanlan baz
prensipler belirtilmektedir.

GR

Endstride meydana getirilen kimyasal ve fiziksel

deiikliklerin en kapsaml
deerlendirilmelerini,
saknm kanunlarnn tek aletler retim niteleri ve
ilemler (prosesler) etrafnda ktle ve enerji denklikleri (balanslar) olarak yaplan
uygulamalar
iermektedir. Bu tip uygulamalar, sistemin ilide
meydana gelen kimyasal ve fiziksel olaylarn ayrntlarna bakmakszn, sisteme giren ve kan ktIc ve enerji miktarlar
hakknda, olashkta fazla
sayda deneysel lmeler yapmadan, faydal bilgiler salar. Bu bilgiler iletme mhendisine u alardan yararldr.
aN lemin genel olarak deerlendirilmesi ve kontrol.
b 1 Stok kontrol ve maliyet hesaplar alarndan
yaplmas mmkn olan ksntlarn saptanmas,
e^ Dar boazlarn saptanmas ve bunlarn gideril
mesi.
Ki'tle ve enerji denkliklerinin uygulamalar, denklemlerin formlasyonu ve bu denklemlerin matematiksel olarak zm alarndan olduka basittir. Burada karlalan glk bu tr hesaplar iin
gerekli olan baz lmelerin iletmede rutin olarak
yaplabilip yaplamyacadr.
Ktle ve enerji denkliklerinin gerek formulasyonu
gerekse bu tip hesaplar iin yaplmas gerekli olan
lmeler asndan s santral en basit sistemdir.
B: yazda bir s santralnda yaplm olan iletme

II.
ILI

LETME TEST
Sistemin Tanm :

letme testi O.D.T.. stma merkezinde bulunan

3 no.lu frn etrafnda yaplmtr. Sistemin akn
emas ekil-l'de bloklar halinde gsterilmitir. Yakt olarak kullanlan fuel-oil bir n stcda stldktan sonra brlr azndan frnn iine pskrtlmektedir. Yanma iin gerekli hava bir fle vastas
ile binann iinden frnn iine ekilmektedir. Yakt hava ile karp yanmakta ve yanma gazlar sras ile buhar kzdrcs ve ekonomizerden getikten sonra bir bacadan atmosfere verilmektedir.
Merkezi stma devresinden dnen younlam su
bir depoda toplanp temizlenmi su katlmas ile
besleme suyu haline getirildikten sonra bir n stcda buhar ile stlp ekonomizere
girmektedir.
Ekonomizer esas itibar ile bir s deitiricisi olup
besleme suyu burada buharn doygunluk derecesine
yaklak bir scakla kadar stlmaktadr. Bu lem iin gerekli entalpi yanma gazlarnn hissedili entalprsinden (sensible enthalpy) alnmaktadr.
Bu ekilde
stlan besleme suyu frn
zerinde
bulunan bir kazanda toplanp buradan frn duvar-

11

lar zerindeki su buhar tplerine verilmektedir.

Frn iinde yanma sonucu aa kan
kimyasal
entalpinin (chemical enthalpy) bir ksm ma (radiation) ve ulam (convection) yollar ile alevden su
borular ile kapal olan yzeylere aktarlmaktadr.
Tpler iinde dolaan doygun su (saturated liquid)
b suretle sakl entalpi
(latent enthalpy) olarak
doygun buhara (saturated steam) dnmekte ve
tekrar kazana dnmektedir. Kazandan kan doygun buhar kzdrcda doygunluk scaklnn zerinde bir scakla stlp tekrar merkezi stma devresine verilmektedir. Bu ilem iin gerekli olan s

EKL . 1

Sistemin

Akm No : 1 Fuel-Oil

yanma gazlarnn hissedilir entalpisinden alnmaktadr. Baz durumlarda. s santralnda

kullanlmak
zere, bir miktar buhar kazandan alnmaktadr.
11.2 Yaplan lmeler :
Yukarda bahsedilen iletme testleri 1974 Temmuz
ve Austos aylarnda
yaplmtr. rnek olarak
14/8/1974 tarihinde saat 10" 11" arasnda yaplan
iletme testi alnmtr. Bu zaman
sresi iindo
ckil-l'de gsterilen akmlar zerinde, eldeki olanaklar erevesi iinde, aadaki lmeler yaplabilmitir.

Blok

Akm

emas

ktrlp kantitatif analiz ile % 3.52 olarak tayin

(i) Ak Hz : Yaktn ak hm brlr giriinde

bulunan bir sayatan 349.2 kg/saat olarak okunmutur.
(II) Scakl : Yaktn buhar retim kazanna giri scaklnn, n stcdan
k scakl olan
70C'a eit olduu var saylmtr.

edilmitir.
Yaktn zgl arl ve viskositesi laboratuvarlarmzda llm ve u deerler bulunmutur.
zgl Arlk (15.5) = 0.97
Viskosite (sus, 50C) = 6750 saniye
Bu deerler kullanlarak yaktn karbon ve net hid-

(iii)

zellikleri : Yakt deposundan alnan bir nu-

munenin. st s deeri

(higher heating value) la-

boratuvarlarmzda bomba kalorimetresi kullanarak

rojen yzdeleri ekil-2, 3, 4 ve 5'de gsterilen grafiklerden % 85.28 ve % 11.00 olarak bulunmutur.
Yaktn iindeki su miktar Ksilen damtmas le ta-

10,141 kcal/kg olarak tayin edilmitir.

yin edilmitir. Bu miktar ok az olduu in ya

Yaktn kkrt yzdesi, bomba kalorimetresi iin-

ktn geri kalan ksm kl (% 0.20) olarak kabul edil-

de meydana gelen svdaki kkrd BaS04 halinde

mitir.

11

AP

DERECESI

EKL _ 2

Akn No : 2 Hava
(i) Scakl : Bir termometre ile 32C olarak llmtr.
(ii) Nem miktar : Yukarda bahsedilen kuru hazne scaklna (dry bulb temperature) ek olarak, ha\ann ya hazne scakl (wet bulb temperature)
bir el evirmeli psikrometre ile 28.2C olarak llmtr. Bu iki scaklk kullanlarak havann nem
miktar psikrometre grafiinden (1. 2) 0.0215 kg su
buhar/kg kuru hava olarak bulunmutur.
(ili) Bileimi : Kuru havann bileimi % 21 oksijen, % 79 azot olarak kabul edilmtir.

COj
O,"
CO
SOj

:
:
:
:

N2

10.81 %
7.40 %
0.00 %
0.14 %
81.65 %

B bileim 3, 4, ve 5 no.lu akmlar iin ayndr.

(II) Scakl : 5 no.lu akmi scakl s santral
kontrol tablosundan 191.5C olarak okunmutur.
Akm No. 6 : Ekonomizere Giren Besleme Suyu
(I) Ak Hz : Hat zerinde bulunan bir gstergeden 5500 kg/saat olarak okunmutur.
(ii) Scakl : Hat zerinde bulunan bir termometreden 148C olarak okunmutur.

Akm No : 3, 4, 5 : Yanma Gazlar

(i) Bileimi : Ekonomizer kna alan bir delikten ekilen gaz numunesi nce iinde standart
yot zeltisi ve niasta indikatr bulunan bir gaz
ykama iesinden geirilmi ve bu ekilde Reich
Yntemi (3) ile yanma gazlar inde bulunan kkrt dioksi mtiktar tayin edilmitir, tyot zeltisin
de kkrt dioksidi tutulan gazlar Orsat cihazndan
geirilerek karbondioksit, karbon monoksit, oksijen
tayinleri yaplmtr. Bu analizler
sonucu yanma
gazlarnn kuru baz zerinden bileimi yledir :

Akm No. 8 : Firma Giren Besleme Suya

(I) Ak Hz : 5500 kg/saat olarak varsaylmtr.
(II) Basnc : Kazan basnc olan 11.95 at. olarak
\arsaylmtr.
(ili) Scakl : 11.95 at. kazan basncna tekabl
eden doygunluk scakl olan 190C olarak kabul
edilmitir.
Akm No. 9 : Frndan kan Doygun Buhar
5500 kg/saat ak
hznda, 11.95 at. basn ve

11

tKTERZASVON FAKTR . K

EKL

. 3

190C scaklkta doygun buhar olarak kabul edilmitir.

(II) Scakl : Is santral kontrol

239.5C olarak okunmutur.

Akm No. 12 : Kzgn Buhar

( i ) Ak Hz : Hat zerinde bulunan bir gstergeden 5300 kg/saat olarak okunmutur.

(ili) Basnc : Hat zerinde bulunan bir gstergeden 11.25 at olarak okunmutur.

26

tablosundan

Akm No. 10 : Kzdrcya Giren Doygun Buhar

5300 kg/saat ak hznda, 11.95 at basnta ve scaklkta doygun buhar olarak kabul edilmitir.

Kzdrcya giren ve kan akmlarn basnlar ara

sndaki farkn tamamen kzdrcda meydana geldii varsaylmtr.

-20 200
-20000
-19600
19600
- -19400
m

-19 200

<B
-19000

-18 800

-18600

-18400

-16200

-18 000
-17.800
17 600

20

30
AP

40

DERECESI

EKL _ 5
Akm No. 11 : Kazandan Alman Doygun Buhar
200 kg/saat ak hznda (5500 - 5300 = 200), 11.95
at basnta ve 190C scaklkta doygun buhar olarak kabul edilmitir.
III.

KTLE DENKLKLER
%

Etrafnda ktle ve enerji denklikleri hesaplar yaplan sistemin snrlar ekil-l'de krk izgilerle belirtilmitir. Ayn sistem daha basit bir ekilde ekil-6 da gsterilmitir.
Temel : 100 kg fuel-oil
X = kuru havann mol says
Y = kuru yanma gazlarnn mol says

Z = fuel oil'in hidrojenin yanmas sonucu mey

dana gelen su buharnn mol says
Grld gibi 100 kg. fuel-oil baz zerinden
tane bilinmeyen vardr. Byle bir sistemde, karbon
hidrojen, oksijen, azot ve kkrt ktle denklikleri
olarak be tane bamsz dorusal (linear) denklem
yazlabilir. Matematiksel olarak byle bir dorusal denklem sisteminin zm yoktur. Fakat fiziksel olarak bir zm olmas gerekmektedir. Bu
be denklemden herhangi tanesi kullanlarak fi
bilinmeyen
zlr. Geriye kalan iki denklemin
elde edilen bu zmle, eer kullanlan veriler tm
olarak tutarl ise, salanmas gerekir. Dolays ile
zmde kullanlmayan denklemlerin salanma de-

11

Z = 5.50 kg mol.

BE Sl E ME SUYU
>100 hf / taat
Ul C

Bu ekilde elde edilen zmde kullanlan ve deneysel olarak llerek bulunmu verilerin bir btn olarak tutarlln
saptamak iin oksijen ve
kkrt denklikleri kullanlr.
Oksijen Denklii :
(10.86 + 7.40 + 0.14)
(65.5)

(11.21) (67.6) =

(4)

(100)

(5.50)
(2)
14.20 = 14.79
Kkrt Denklii :
(3.52)
= (0.14)

(5)

(65.5)

(32)
EKL . 6

Toplam

0.110 = 0.092

SsUm

(Kkrt trioksit halinde bulunan kkrt miktar ihmal edilmitir)

rccesi yaplm olan lmelerin bir btn olarak
tutarllnn lsdr. Bu tip denklemlerin kurulmasnda
kolaylk
salyacak bir husus sadece
iki akm iinde grnen bileenleri saptayp denklikleri bu bileenler zerine kurmaktr. Byle bileenlere anahtar - bileen ad verilir. Burada incelenen sistemde anahtar bileenler fuel-oil ve yanma gazlarnda grlen karbon, hava ve yanma gazlarnda grlen azot ve fuel-oil ile yanma gazlar
iindeki su buharnda grlen net hidrojendir. Her
ne kadar kkrt'de bir anahtar bileen ise bilinmeyenlerin zmn bu kadar az miktarda olan
bir bileene dayandrmak sonularn hassasiyeti bakmndan sakncaldr.
Buna gre.

(10.86)
(1)

(12)

(100)

(Yanmam olarak kalan kat karbon paracklar

miktarnn ihmal edilebilir olduu varsaylmtr.)
Azot Denklii :
(81.60)
X

(65.5)

(100)

(2)

11

N2

Yzde olarak hava fazlas sisteme hava ile giren

oksijen mol says eksi yaktn karbon ve hidrojenin karbon dioksit ve su buharna yanmas iin gerekli oksijen mol says bl yaktn karbon ve hidrojenin karbon dioksit ve su buharna yanmas iin
gerekli mol says olarak bulunur.
85.28

67.6 kg mol.

y (67.6) (0.21)

Net Hidrojen Denklii :

(Z)

o2

9.63 %
0.13 %
6.61 %
73.00 %
: 10.63 %

(100)

(11.00)

(18)

* 7.81 kg mol olarak bulunur. Buna gre baca gaznn ya baz zerinden analizi

HjO

65.5 kg mol.

(79)

\anma gazlan iinde bulunan su buhar, havann

neminden gelen ve yaktn net hidrojeninin yanmas sonucu meydana gelen su buhar miktarlarnn
toplamna eittir. Yakt iinde bulunan sv su miktar ihmal edilebilir. Bylece, yanma gazlar iindeki su buhar miktar = 5.50 + (67.6) (0.0215) (29)

COj
S02

Karbon Denklii :
(85.28)

Oksijen ve kkrt denkliklerinin sa ve sol taraflarnn birbirine yaklaklk dereceleri olduka tat
minkardr ve kullanlan verilerin bir btn olarak
tutarlln gstermektedir.

= z

11.0 \

12

x 100 = 34,8

liava fazlas

(3)

'

85.28

" T

11.0
+

100 kg fuel oil temeli zerinden hesaplanan deerler

bir saatlik iletme baz zerine kolayca evrilir.
Fuel-oil miktar = 349.20 kg/saat.
Kuru Hava

Miktar

Buna gre sisteme giren toplam entalpi ile sistem

den kan toplam entalpi arasndaki fark sistemdeki olan s kaybna eittir. Eer sistemdeki s kayb ihmal edilebilir ise,
yukardaki eitlik toplam
entalpi denkliine dnr :

(67.6 (349.2)

236.00 kg mol/saat

(100)

(100)

. = 256.00 kp mol/saat

00*00* OUHAH

1 FUg-Ol/ J~"
.YANMA

FRN

SEKL _7

OAZtARl

Net kalorifik deer = 9556 kcal/kg

Fuel-Oil'in sabit basntaki s kapasitesi ekil-5'den
0.45 kcal/kg-C olarak okunmutur.

Frn

Kzgn buharn, doygun buharn ve doygun suyun

toplam (hissedilir + sakl) entalpi deerleri buhar
tablolarndan alnmtr (1, 2, 4, 5).

s
00*0UN

BUHAR t
t

BUHAR

VANMA A Z L A R I

f)

Yanma gazlar iinde

bulunan bileenlerin sabit
basntaki, 0C ve herhangi bir scaklk T, aralndaki ortalama s kapasiteleri aadaki ifadelerle verilmektedir (1),

\
\KZON

KZDRC

'

S02 :.Cp . 9.3+0.46?xl0~2T

S E K L . 8 Kzdrc

0
/

' VANMA

ooauN sv su !

OAZLAR

>
N

\
SIVI

EKONOMZER

1.1x10"^

C02 : Cp =
02

: Cp -

7.ia9+0.7xlO" 5 2

K2

: Cp .. 6.919+0.6S3X10" 5 T - 0 . 0 7 5 7 x l 0 ~ 2

- 0.06xl0~ 6 T 2

Bu ifadelerde T K, kcal/kgmol - C cinsindendir.

t'u ifadeleri kullanarak yanma gazlarnn 19I.5C
daki molar ortalama s kapasitesi 7.435 kcal/kgmol
C olarak hesaplanmtr.

<s)
*** >.
OAZLAR

EKL.9

e.8965+4.12X10" 5 T

H20 : Cp = 7.88+1.6xlO" 3 T - 0.16Glxl0 _ 6 a' 2

su

YANMA

(8)

Bcmba kalorimetresi ile tayin edilen yksek kalorifik deer yaktn net hidrojeninin yanmas ile meydana gelen su buharnn svlamas sonucu aa
kan sakl entalpiyi de iermektedir. Yaktn net
kalorifik deeri, yksek kalorifik deerden yaktn
net hidrojene tekabl eden su miktarnn buharlama
entalpisi (sakl entalpi) karlarak bulunur. Kalorimetre deneyi oda scakl olan 18C'da yapld
iin suyun 18C daki buharlama ss kullanlmaktadr. Buna gre :

Toplam baca gaz miktar ^

(65.50 + 7.81 (349.2)

H = O

Ekonomzer
IV. 1 Toplam Sistem Etrafnda Enerji Denklii

IV.

ENERJ DENKLKLER

Termodinamik adan incelenmekte olan sistem yatkn durumda (steady state) olan b- ak sistemdir. Byle bir sistem iin termodinamiin birinci
kanunu (enerjinin sakinimi kanunu)
Q W =

H +

+ A

olarak yazlr. Is santral sisteminin

olan ksmlarnda yaplan i olmad
ve kinetik enerji deiiklikleri ihmal
duu iin (W = A E p
= A Ek
rdaki denklem

Q = A H

olarak basitletirilir.

(6)

incelenmekte
ve potansiyel
edilebilir ol= 0 ) . yuka-

(7)

Temel : 1 saat iletme zaman

Referans Dzlemi : 0C, gazlar iin su buharnn,
su akm iin sv suyun toplam entalpisi sfr olmak zere
Giren Entalpi (kcal)
1. Fuel-OU
( i ) Hissedilir entalpi = (349.2) (0.45) (70-0) =
11.000 kcal
() Kimyasal entalpi = (349.2) (9556) = 3.340.000
kcal
(iii) Sakl entalpi =

Toplam = 3.351.000 kcal

29

Hava

kan Entalpi (k. cal)

( i ) Hissedilir entalpi = (6.98) (236) +

(1.93) (32 - 0) = 54.800 kcal
(ii) Kimyasal entalpi =
m ) Sakl entalpi
=

(8.2)

1 Doygun
buhar ile kan toplam s =
(665) = 3.660.000 kcal

Toplam =

(5.500) (1.03) (148-0)

(ii) Kimyasal entalpi =

(iii) Sakl entalpi
=

=
=

Toplam = 840.000 kcal

Sisteme giren toplam entalpi =
kan Entalpi
1

4.245.880 kcal

Toplam = 360.000 kcal

2. Kzgn Buhar
(5300)

(ii)

Kimyasal s

3.687.000 kcal

Toplam = 3.687.000 kcal

IV.

Kzdrc Etrafnda Ener]i Denklii

Giren Entalpi (kcal)

1 Yanma
795.880 kcal

gazlan ile giren

2. Doygun buhar ile giren

(5300) (665)

(hissedilir

Kimyasal s

+ sakl) entalpi = (200)

=
=

133.070 kcal
=

Toplam =

133.070 kcal

IV'. 2 Frn Etrafnda Entalpi Denklii

Frn akm emas basit olarak ekil 7'de gsterilmitir.

toplam entalpi

1 Fuel-oil ile giren

kcal

toplam entalpi = 3.351.1000

Hava ile giren toplam entalpi = 54.880 kcal

Toplam = 4.322.230 kcal

kan Entalpi (kral)
1 Kzgn buhar ile kan toplam entalpi =
(696)

2 Yanma gazlar ile kan

H y C (T)

(5300/

3.687.517 kcal

hissedilir entalpi

H YC (T 4 ) = 4.322.230 - 3.687.517 = 634.713 kcal

Buradan T< 335C olarak bulunur.
IV.

4 Ekonomi/er Etrafnda Enerji Denklii

Ekonomizer akm emas

gsterilmitir.

basit olarak ekil 9'da

Giren Entalpi (kcal)

1. Yanma gazlar ile giren hissedilir entalpi
634.713
2. Su ile giren toplam entalpi =

840.00

Toplam = 1.474.713

1 Yanma gazlar ile kan hissedilir entalpi

360.000
2

Su ile kan toplam entalpi = H ,

H , ( T ) = 1.474.713 -

3. Doygun su ile
(1) (191,8 0)

kan Entalpi kcal)

Giren Entnlpi (kcal)

giren toplam entalpi =

=

(5500)

1.050.000 kcal

Toplam = 4.455.800 kcal

11

toplam entalpi

Sistemden kan toplam entalpi = 4.180.070 kcal.

Sisteme giren ve kan toplam entalpilerin birbirine
ok yaklak olarak bulunmas sistemden ma ve
ulam ile olan s kaybnn ihmal edilebilir lildc
olduunu gstermektedir.

H r e (T 3 ) = 4.455.880 - 3.660.000 = 795.880 kcal

Yanma gazlar ile
frndan kan toplam entalpi
sadece hissedilir
entalpidir. Fakat gazlarn sabit
basnta s kapasiteleri gazlarn k scaklnn
fonksiyonu olduu iin T } ancak grafiksel olarak
zlebilir. Bu ekilde bir zm sonucu T 3 400C
olarak bulunmutur.

Doygun Bnbar

( i ) Toplam
(666.0) =

(Tj)

= 3.520.000

( i ) Toplam
(hissedilir + sakl) entalpi =
(695.0) = 3687000 k. cal

(ii)

Toplam = 3.660.000 + H Y G

Kzdrc akm emas basit olarak ekil 8'de gs

terilmitir.

Yanma Gazlar

( i ) Hissedilir entalpi = (256) (7.345) (191.5 - 0) =

360.000 keal
(ii) Kimyasal
entalpi =

(iii) Sakl entalpi

=

=
_

3.

H Y G (T 3 )

Yanma gazlar ile kan toplam s

54.800 kral

3. Su
( i ) Hissedilir entalpi =
840.000 kcal

(5500)

(T 4 )

360.000 = 1.114.713 kcal

Buradan T , 198C olarak bulunur. Bu deerin

11.95 at'deki doygunluk scakl olan 190C'a yaklak olmas enerji denklik hesaplarnda kullanlan

llm deerlerin ve yaplan varsaymlarn tutarl olduunu gstermektedir. Aradaki kk fark

kullanlan deerlerdeki hatalardan gelmektedir.

V.

dar dk bir yzeyde uttulmas ile nemli lde

maddi kazan salanabilecei
sonucuna varlmtr.
SMGELER

SONU

Bir s santralnda ama kullanlan yakt tam olarak yakmak (yaktn karbonunun karbon dioksite,
net hidrojenin de su buharna yanmas), ve yanma
sonucu aa kan kimyasal entalpinin mmkn olduu kadar fazlasn alevden su - buhar tpleri ile
kapl olan yanma odas yzeylerine
aktarmaktr.
Salt yakt tam yakma
asndan hava fazlasnn
yksek olmas uygundur. Buna karlk sisteme ne
kadar ok hava verilirse o kadar fazla miktarda
azot girer. Azot yanma tepkimeleri asndan hi
bir deer tamad gibi, aa kan kimyasal
entalpinin nemli bir ksmn hissedilir s halinde
alarak, alev scaklm drr. Yanma odalarnda
alevden yzeylere olan s aktarm ana olarak ma ile olduu iin, alev scaklnn dmesi s
Aklarm hzn nemli lde azaltr ve yaktn kimyasal eu.'alpisinin nemli bir ksm yanma gazlar
ile atmosfec kaybedilir. Bu alardan hava fazlas, tam yanmay alamak art ile, mmkn olduu kadar dk bir dzeyde tutulur. Normal alan bir s santralnda hava fazlas hi bir zaman % 20'yi gemez.
ncelenen s santralnda hava fazlas % 34.6
olarak bulunmutur. Grld gibi bu rakkam ok
yksektir. Nitekim, hava fazlasnn bu kadar yksek olmas, fuel oil'in net kalorifik deeri olarak
sisteme giren entalpinin % 10.8'inin yanma gazlarnn hissedilir cntalpisi olarak atmosfere kaydedilmesine yol amaktadr. Dolays ile yaktn net
kalorifik deeri zerinden sistemin sl verimi %
89.2'dir. Bu kayp, cari fuel-oil fiyatlar zerinden
170 TL. civarnda bir maddi zarara tekabl etmektedir.
Bu yazda nisbeten kk apta bir s santralnda
yaplm olan iletme testi ve bu test'te yaplm
olan lmeleri kullanarak yaplan ktle ve enerji
denklik hesaplar ana hatlar ile aklanmtr. Bu
s santralnda kullanlan hava fazlasnn ok yksek olduu grlm, ve hava fazlasnn, yaktn tam
yanmasn salamak art ile, mmkn olduu ka-

Cp

Sabit basnta s kapasitesi

(kcal/kg

mol).

Ew

Sistem giri ve k arasndaki kinetik

enerji deiimi (kcal).

Ep

Sistem giri ve k arasndaki potansiyel enerji deiimi (kcal).

Hs ( T )

Sv suyun parantez iinde gsterilen

scaklktaki toplam entalpisi (kcal).

H Y G ( T ) Yanma gazlarnn parantez iinde gsterilen scaklktaki hissedilir entalpisi

(kcal.)
Q

Dardan sisteme veya sistemden dar aktarlan s (kcal).

Scaklk (C veya K ) .

Sistem zerine veya sistem tarafndan

yaplan i (kcal).

KAYNAKLAR
(1) Himmelblau. D.H., Basic Princlples and Calculations n Chemical Engieering, 3. Bask.
Prentice
Hail. New Jersey (1974).
(2) Lewis, W.K., Radach. A.H., and Lewis. H.C.,
Industrlal Stoichiometry, 2. Bask, McGraw Hill, New York (1954).
(3) Scott.
W.W., and Furman.
N.H., Standard
Methods of Chemical Analysis, 5. Bask, Cilt 2.
D. Van Nostrand,
(4) Keenan, J.H., and Keyes, F.G., Thermodvuumic Properties of Steam, John Wiley. New
York (1936).
(5) VVlitvvell and Tonner.
Conservation of M u s
and Energy McGraw - Hill. New York (1969i.

11

ODAMIZDAN HABERLER

ODAMIZDA 17 HTSAS KOMSYONU

KURULDU.

XXI. Dnem Ynetim KuruJu yeni alma dneminde 17 zel ihtisas komisyonu kurarak bu komisyonlarda 87 meslektamz grevlendirdi. Kurulan komisyonlar unlardr :
1) Yayn Komisyonu 2) Kalite Belgesi Komisyonu
3) evre Sorunlar Komisyonu 4) Eitim Komisyonu 5) Ortak Pazar Komisyonu 6) Petrol Enerji
Komisyonu 7) la Komisyonu 8) Ar Sanayi Komisyonu 9) Gbre Sanayi Komisyonu 10) Silah Sanayii Komisyonu 11) Gda Sanayii Komisyonu 12)
Teknik Elemanlarn alma Sorunlar Komisyonu
13) Dil Komisyonu 14) Kimya
Sanayii Sorunlar
Kcmisyonu 15) Sanayi Kongresi 75 Komisyonu 16)
Sanayii Sergisi 75 Komisyonu 17) Bor - Boraks
Komisyonu.
Kurulan komisyonlar grev blm yaparak almaya balamlardr. Komisyon almalarnn sonular gerek Birlik Haberleri'nde gerekse dergimizde yaynlanmaya balamtr. Baz komisyonlar
is almalarnn sonularn 17 - 21 Kasm 1975 de
SANAY KONGRESnde tebli olarak
sunacaklardr.

KMYA MHENDSLNDE 25. HZMET

Y I L I EREF BELGES.
Kimya Mhendislii
mesleinde 25. hizmet yln
dolduran meslektalarmza 21 Haziran 1975 gn
oramz salonunda dzenlenecek bir trenle eref
Belgeleri verilecek. 25 yln dolduran tm yeleri-

mize davetiyeleri gnderilmitir. Toplantya katlamayacak sayn yelerimizin belgeleri

adreslerine
gnderilecektir.

SANAY KONGRES -

SERGS/75.

Odamz 2 ylda bir dzenledii sergi ve kongreyi bu

sene Kasm aynda 7. kez dzenliyor. SANAY
KONGRES 75 ad ile yaplacak kongre 17 - 21
Kasm 1975 gnlerinde. SANAY SERGS 75 ad
ili- alacak sergi de 17 - 30 Kasm 1975 gnlerin'*ak olacak.

2. TEKNK

ELEMAN

KURULTAYI

32 meslek kuruluu tarafndan dzenlenen II. Teknik

Eleman Kurultay 7 - 8 Haziran 1975 gnlerinde
Ankara'da Selim Srr Tarcan Kapal Spor salonunda yaplacak. Gndemindeki tek maddesi SENDKALAMAK olan kurultayda odamz 31 delege ile temsil edilecek.

ULUSAL SAVA SANAY KONGRES.

Odamz, Makina Mhendisleri Odas, ve Tm ktisatlar Birlii

tarafndan dzenlenen
ULUSAL
SAVA SANAY KONGRES 22 Haziran 1975 gn,
Makine Mhendisleri Odas
Konferans salonunda
yaplacak. Kongrede Odamz adna Kimya Y. Mhendisi sayn Fehmi SNMEZ tarafndan da bir
tebli verilecek.
Kongre gerek dinleyicilerin gerekse katlacak
man tartmaclarn tartmasna ak olacak.

uz-