Akt Virs

Richard Brodie
zgn Ad: Virs of the Mind

Kitap Editr: brahim ener

Yaynevi Editr: Esengl Aydn
Dzelti: Dilara Anl zgen
Sayfa Tasarm: Ezgi Gltekin
Kapak Uygulama: Pnar Yldz
Film-Grafik: Mat Grafik
Bask-Cilt: Aliodlu Matbaaclk
Sertifika No: 11946
Orta Mah. Fatin Rt Sok. No: 1/3-A
Bayrampaa/stanbul
Tel: 0212 612 95 59
1. Bask: stanbul, ubat 2014
ISBN: 978-605-343-229-6
Trke Yayn Haklan PEGASUS YAYINLARI, 2014
Metin Richard Brodie, 2010
Bu kitabn Trke yayn haklar Onk Telif Ajans araclyla alnmtr.
Tm haklar sakldr. Bu kitapta yer alan fotoraf/resim ve metinler
Pegasus Yaynclk Tic. San. Ltd. ti'den izin alnmadan fotokopi dhil,
optik, elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla kopyalanamaz,
oaltlamaz, baslamaz, yaymlanamaz.
Yaync Sertifika No: 12177
Pegasus Yaynclk Tic. San. Ltd. ti.
Gmsy Mah. Osmanl Sk. Alara Han
No: 11/9 Taksim/STANBUL
Tel: 0212 244 23 50 (pbx) Faks: 0212 244 23 46
www.pegasusyayinlari.com / info@pegasusyayinlari.com

RICHARD BRODIE

AKIL VRS
Yeni Bir Bilim Dal: Memetik

ngilizceden eviren:
Z G ELK

PEGASUS YAYINLARI

Dnmemi salayan annem

Mary Ann Brodieye...

~'A\\
%

Giri: Akln Buhran.................................................................................... 11

BLM 1: Memler..................................................................................... 23
BLM 2: Akl ve Davran......................................................................41
BLM 3: Virsler..................................................................................... 61
BLM 4: Evrim........................................................................................ 75
BLM 5: Memlerin Evrimi..................................................................... 95
BLM 6: Seks: Tm Evrimin Kk..................................................... 123
BLM 7: Hayatta Kalma ve Korku...................................................... 149
BLM 8: Nasl Programlandk?...........................................................167
BLM 9: Kltrel Virsler................................................................... 193
BLM 10: Dinin Memetiki.................................................................. 229
BLM 11: Tasarmc Virsler (Bir Klt Nasl Balatlr)....................243
BLM 12: Virslerden Arnma...........................................................259

nerilen Kitaplar.......................................................................................281
Teekkr...................................................................................................... 285
Yazar Hakknda..........................................................................................287

U Y A R I: Bu kitapta canl bir akl virs bulunmaktadr. Eer

size bulamasn istemiyorsanz kitab okumaktan kann. Eer
virs kaparsanz dnme tarznz hafife veya belirgin bir
ekilde etkilenebilir hatta dnya grnz altst olabilir.

nsann aklm kaybetmesi ne ac,

aklsz olmas ise ne byk bir kayp!'
Dan Quayle, United Negro College Fundrn Akl boa
harcamak ne ac dsturundaki memleri deitirmi.

Bu kitapta iyi bir haber yer alyor. O yzden, akl virslerinin btn
dnyaya yaylarak, Mikelanjelo bilgisayar virsnn bilgisayar
kerten talimadar bulatrmas misali, insanlara istenmeyen yazlmlar
bulatrd bahsine gemeden nce bu iyi haberle balamak istiyorum.
yi haberim u ki, biyoloji, psikoloji ve kognitif bilimi birletiren,
uzun zamandr beklenen bilimsel teori bu kitapta yer alyor. Bu alan
larda alan bilim insanlarnn 20 yl akn bir zaman sren -hatta
sreyi 1859 a, Charles Darwine kadar ekebiliriz- disiplinleraras
gayretleri sayesinde memetik adl yeni bir bilim ortaya kt.
Memetik bilimi, evrime dayanmaktadr. Danvinin doal ayklanma
ile trlerin evrimi kuram biyoloji alannda byk bir dnme yol
at. imdi ise bilim insanlar modern evrim teorisini akln alma

ekline, insanlarn renme ve byme ekline ve kltrn gelime

ekline uyguluyorlar. Bu suretle, psikoloji de, Darwinin biyolojiyi
deitirmesi gibi, memetiki inceleyen bilim adamlar tarafndan
deiime uratlacaktn
Kendisini anlamak isteyen insanlar memetikten haberdar olunca
byk bir memnuniyet duyuyorlar. Ben ayrca memetiki anlayan
insanlarn zellikle ynlendirilmekten ve kullanlmaktan kanma
konularnda hayatta byk bir avantaj elde edeceklerini dnyo
rum. Eer aklnzn alma prensibini renirseniz, en ince maniplasyonlarn kullanld gnmzde rotanz daha iyi belirlersiniz.
imdi sra kt haberde... Kt haber u ki, bu kitap cevap bul
maktan ziyade soru soruyor. Memetik ak virslerinin varln kefetti
ama bunlarla ne yapacamz konusunda bize pek bir ey sylemiyor.
Akl virsleri tarihin balangcndan beri bizimle birlikteler
fakat devaml surette deiip bakalayorlar. Bunlar hzla topluma
yaylarak insanlarn dnce ve yaantlarn deitiren bulac kltr
paralardr. Akl virsleri mini etek, argo szler gibi nispeten zararsz
rneklerden, devlet yardmna muhta bekr anneler, genlik eteleri
ve sapkn din rgtler gibi insanlarn hayatlarn sndren rneklere
kadar her eyi kapsamaktadr. Bu kltr paralar bizim houmuza
gittiinde sorun yok. Fakat nasl ki Mikelanjelo bilgisayar virs bil
gisayarlar kendi verilerini yok etmeye programlyorsa, akl virsleri
de bizi hayatmz iin ykc olabilecek ekilde dnp davranmaya
programlayabilir.
Memetik biliminin en hayret verici ve derin anlay budur: D
nceleriniz her zaman kendi dnceleriniz deildir. Siz dnceleri
kaparsnzdnceler size, hem dorudan dier insanlardan hem de
dolayl olarak akl virslerinden bular. nsanlarn bu en basit fikri bile
dnmekteki isteksizlii bugne kadar yaplan bilimsel almann

iyi bilinmemesinin en muhtemel sebebidir. leride greceimiz gibi,

insanlarn houna gitmeyen fikirler pek tutulmazlar.
Belli bir akl virsnden bize bulaan programlamann faydal m
yoksa zararl m olduunu hemen anlayamamamz ise sorunu daha
da vahim hale getirmektedir. Kimse beyni ykansn diye, Guyanaya
tanmak ve intihara kalkmak iin bir din rgte katlmaz. Gen
Bili Gates Harvardda poker oynama alkanlna kaplmt. Bu onu
derslerinden alkoyduu iin zararl bir alkanlk myd yoksa okulu
brakp Microsoft u kurmasnda ve milyar dolarlar kazanmasnda
etkisi olduu iin faydal myd?

Paradigma Kaymas

Bilim dnyas zaman zaman paradigma kaymas denilen bir eyi yaar.
Kabul edegeldiimiz belli bal varsaymlarmz deitii zaman olur
bu. Mesela evrenin dnyann etrafnda dndn dnmekten
dnyann gnein etrafnda dndn dnmeye getik. Yine bir
kayma da, Einstein zaman ile mekn ve enerji ile madde arasndaki
ilikiyi kefettiinde meydana geldi. Bu paradigma kaymalarnn
bilim dnyasna nfuzu hemen olmad elbette, hele genel kabul
daha da ge oldu.

Akl virsleri ve memetik bilimi akl biliminde byk bir paradigma

kaymasn temsil etmektedir.

Bu yeni bilimin anlalmas insanlarn akl ve kltr hakkndaki

dnlerinde ciddi bir deiiklie yol aaca iin bunu kavramalar

zordur. Btn paradigma deiikliklerinde olduu gibi, memetik

mevcut bak amza, dnya anlaymza uymamaktadr.
Yeni bir paradigmay renmenin pf noktas, yeni bilgiyi mevcut
modele uydurmaya almaktansa, mevcut modeli bir kenara koy
maktr. Ne kadar uydurmaya alsanz da fayda etmez! Eer mevcut
dnce tarznz, bazlar sizin iin yeni olabilecek drt kavram
renecek kadar bir kenara koyabilirseniz, memetiki kavrayabilirsi
niz. Bu kavray da mit ederim ki insanln geleceini nemseyen
herkesi harekete geirecek kadar kuvvetlidir.
Birinci kavram -gsterinin yldz- 1. Blmde anlattm ve
kitabn ana fikrini oluturan menidir. Nasl ki gen hayatn yaptaysa,
mem de kltrn yaptadr. 2. Blmde bahsettiim gibi, memler
sadece geni anlamyla kltrn yaptalar deil ayn zamanda, dar
anlamyla, zihnin de yaptalar, zihin bilgisayarnn* programdr.
kincisi ise virs kavramdr. Virslerin biyolojide ve bilgisayar
dnyasnda var olduklar bilinmektedir. imdi, onlarn akl ve kltr
dnyasnda, memetik dnyasnda nasl ortaya ktklarn greceiz.
3. Blmde, akl virslerinden gelecekte neler bekleyebileceimizi
gstermek iin virslerin yaadklar farkl evren arasnda para
leller izeceim.
Bu paradigma kaymasna katkda bulunan nc kavram
evrimdir. Evrim, ou insann ayn eyden bahsettiini sanarak as
lnda deiik manalar verdiini fark etmeden kulland kavramlardan
biridir. 4. Blmde bilim insanlarnn mevcut evrim kuramn ortaya
koyacak, 5. Blmde ise evrimin memlerle ilikisini anlatacam.
Akl virslerini anlamak iin bilmemiz gereken drdnc
kavram da yeni bir bilim dal olan evrimsel psikolojidir. Bu alan
hayatta kalmay ve remeyi desteklemek zere gelien zihinlerimizin
eilim ve mekanizmalarn inceler. Bu eilimlerin bazlar zihinsel

savunmalarmza nfuz etmek iin baslabilecek psikolojik dmeler

haline gelmilerdir. Kitabn bu blmne Giri demektense Akln
Buhranlar adn verdim nk kitap byle daha ekici oldu ve daha
fazla insan tarafndan okunacak. Yine ayn sebepten tr kitabn
adn da M em etike Giri deil, Ak Virs koydum.
Son zamanlarda sklkla tartlan evrimsel psikoloji erkekle kadn
arasndaki, zellikle de e bulma konusunda, birok tipik farkllklar
aratrr ve aklar. 6. Blm evrimsel psikolojinin eleme / iftleme
ksmn ele alyor; 7. Blm ise hayatta kalma konusunu iliyor.
Memetik bu drt temel kavrama dayanarak kltrn nasl evrim
geirdiine ve geirmekte olduuna dair yeni bir paradigma olutu
ruyor. Bu da insanlk iin byk bir karar noktasn ortaya karyor:

Doal seilimin mutluluumuzu, arzularmz ve ruhumuzu gz ard

ederek bizi rastgele evrimletirmesine msaade mi edeceiz? Yoksa
evrimimizin dizginlerini elimize alp kendimiz iin bir istikamet mi
belirleyeceiz?

Memetik bize tarihte hi olmad kadar kendi evrimimizi

ynlendirme, idare etme bilgisi ve gc vermektedir. Peki bu gc
nasl kullanacaz?

nsattltk in Byk Tehdit

Akl virs grip gibi haprmakla veya AIDS gibi cinsel yolla bula
maz. Fiziksel bir virs deildir. Akl virsleri iletiim gibi basit bir
ey vastasyla yaylr. 8. Blrnde akl virslerinin bizi programlama
ekillerini izah ediyorum. Akl virsleri bir anlamda en sevdiimiz

zgrln bedelidir: fade zgrl. Bu zgrlk sayesinde ne kadar

ok iletiim kurulursa akl virslerine o kadar uygun ortam salanr.
Baz akl virsleri kendiliinden ortaya kar, bunu 9 ve 10. b
lmlerde iliyorum; bazlar bilinli bir ekilde yaratlr, bunlar da 11.
Blmde anlatyorum. Ama hepsinin bir ortak noktas bulunuyor:

Bir akl virs ortaya ktktan sonra yaratcsndan bamsz bir

hayat yaamaya balar ve sratle gelierek mmkn olduunca
ok insan etkiler.

Akl virsleri gne patlamas veya dnyann bir kuyrukluyldzla

arpmas gibi uzak gelecekte beklenen bir dert deildir. Akl virsleri
hlihazrda mevcuttur -tarihin balangcndan beri bizimledirler- ve
bizi etkileme konusunda giderek daha becerikli oluyorlar. Baz yeni
yollarla (televizyon, pop mzik, reklam) etkilenmekle beraber, ok
eski yollar da (eitim-retim, dini retiler, hatta samimi arkada
mzla konumak) hl ok tesirlidir. ocukken anne babamzn tesiri
altnda kalrz. ocuunuz varsa siz de muhtemelen onlara her gn
virs bulatryorsunuz.
Gazete okudunuz. Bir akl virs bular. Radyo dinlediniz. Oradan
da bir virs kaptnz. Arkadalarnzla beraber vakit geirip havadan
sudan muhabbet ettiniz. Yine virsler birbiri ardndan beyninize girdi.
Eer hayatnz istediiniz gibi gitmiyorsa, hi pheniz olmasn ki
bunda akl virslerinin byk pay vardr. Sorunlu bir ilikiniz mi var?
Akl virsleri beyninizi ele geirmi ve sizi uzun vadeli mutluluktan
alkoymaktadr. inizde veya meslek hayatnzda skntda msnz?
Akl virsleri geleceinizi glgeler ve sizi sizin hayat kalitenizi deil

onlarn amalarn destekleyen bir kariyere ynlendirir.

Klt dinler giderek glenen akl virslerinin bir neticesi olarak

her yerde ortaya kyor. Bu kltler insanlarn beyinlerini kontrol
altna alyor ve yeleri garip ritellerden toplu intihara kadar acayip
davranlara sevk ediyorlar. Ben etkilenmem diye dnyorsanz,
unu hatrlatrm: yeler de akllarnn kontroln kaybetmek iin
bu kltlere katlmadlar. Burada marifet hilebaz ve tehlikeli akl virslerindedir. Kltn kurucusu sreci balattktan sonra ise akl virs
bamsz bir hayat srmeye balamaktadr.
Kide iletiim aralar ve dorudan seimler yznden devletler
akl virslerine youn bir ekilde maruz kalyorlar. Bugn bir siyaseti
insanlarn dikkatini ekecek etkili bir imajla ortaya kp oy alama
dktan sonra seilemez. Krizdeyiz, bunu ancak ben dzeltebilirim
derler, Btn sorunlar tekiler yznden; ne olsa, bu halimizden
iyidir! derler. Siyasetilerin ince elenip sk dokunmu imajlar g
nmzde toplumu etkileyen en ince dnlm ve ikna edici akl
virslerinden bazlarnn iine yerletirilmilerdir.
Hangi marka merubat alyorsunuz? Reklamsz market marka
larnn iki kat fiyatna satlanlar. Fazladan dediiniz para, aklnz
kontrol altna alan ve size market arabasn onlarn rafna doru
itmeniz iin bask yapan daha bulac virsleri gnderen reklamlara
gitmektedir. Sizi bu markay sizin tercih ettiinizi dndrecek
ekilde programlayan reklam ajanslar en arsz ve kurnaz akl virs
kkrtclar arasnda yer alrlar.
Akl virslerinin kontrolsz yaylmas gnmzde en ok ocuk
larmzn durumunda grlmektedir. ocuklara bulaan akl virsleri
yoksul semtlerden balayarak ve sratle yaylarak onlar umutsuzlua,
bekr annelie ve ete savalarna sevk etmektedir. Pek ok gen
deer duygusunu kaybederek son derece belal yollara sapmaktadr.
12. Blm ocuklarmz ve kendimiz iin enfeksiyondan kurtulma
olanaklarn iliyor.

Amacm
tiraf ediyorum, bu kitab bir ama dorultusunda yazyorum ve bu
da, insanlarn hayatlarnda bir farkllk meydana getirmektir. Kitabn
ieriinde yer alan baz eyler kiisel geliim iin kullanlabilir. Bilim
hakkndaki bir kitabn kiisel geliim alanyla ilgili fikirler iermesini
beklemezsiniz fakat memetik bilimi aklla, insann hayatyla ilgile
nir. Memetiki anlamak doal olarak insanlarn hayat kalitesini de
ykseltecektir.
ncelikle unu belirteyim, yetiirken bilinli olarak birok
memden arnp sonra yeni memlerle yeniden programlanmasaydm
ne bu kitab ne de ilk kitabm Getting Past OlCi yazardm. Elinize
frsat geseydi kendinizi hangi memlerle yeniden programlamak
isterdiniz? Bu tamamyla size baldr. Bu aratrmaya balarken ne

anlama geldiini bile bilmiyordum. Artk bildiim iin, kendimi, akl

virslerinin gayelerini deil benim hayattaki deerlerimi destekleyen
memlerle programlamay seiyorum. Siz de byle veya baka trl
davranabilirsiniz. Fakat memetiki anlamadan byle bir ey yapmanza
olanak yoktur.
Ben bu kitab insanlarn hayatnda farkllk yaratmay ok sevdiim
iin yazyorum. Memetik bilgisinin nemli olduunu dndm
iin bunu yaymaya alyorum. Kitab srf zihin egzersizi olsun diye
yazmyorum. Akl Virs bilim hakknda bir kitap olmasna ramen,
ak bir ekilde, bilimsel bir metin deildir. Bir ama iin yazld, o da,
nemli olduunu dndm memetik paradigmasn yaymaktr.

nemli bulduunuz dnceleri bilinli bir ekilde yaymak akf

virslerini yok etmenin yollarndan bir tanesidir.

Gnmzde hayatn insana neden bu kadar karmak geldiini

-her geen sene daha da karmaklatn- hi dndnz m?
Bunun bir sebebi de, beyinlerimizi iyiden iyiye ele geirerek bizi
mutluluk araymzdan alkoyan ve gelecek nesli daha ok kontrol
altma alacak olan akl virslerinin her daim glenen ordusudur.
Hi dndnz m, neden teknoloji ilerledike hayat kolayla
acana tam tersine daha da zor hale geliyor? Yeni virsler beyninize
iledike, aklnz daha ok strese giriyor, daha ok karyor.
nsanlar stresin ezici yknden kurtulmak iin psikoterapiden
New Age hareketine kadar her eyi deniyorlar. Doktorlar ar stre
sin ba katilimiz olduunda hemfikirler ama uzmanlar strese neyin
sebep olduu ve nasl tedavi edilebilecei konusunda gr birliine
varamyorlar. Tp dnyas stresli A tipi ile rahat B tipi kiiliklerden
bahsediyordu ancak bir insann A veya B tipi kiilikte olmasma neyin
yol at kesin olarak bilinmiyordu. Ve B tipi kiilikler bile zaman
zaman stres kaynakl semptomlar gsteriyorlard. Memetik bilimi
stres sorununa derinlemesine bakmaktadr.

Akl virsleri aklnz para para ele geirip sizi saa sola ekitirerek
hayatta en nemli olan eyden uzaklatrr ve aklnz kartrr, strese
ve hatta mutsuzlua yol aar.

Akl virsleri aklnza girerek sizi gitmek istediiniz yerden

baka konulara ynlendirir. Bu bilinli olmad iin bir gn bir
bakarsnz yalanmsnz, stresli, tatsz, skc ve anlamsz bir hayat
yayorsunuz. steinizin kaybolduunu hissedersiniz. Artk hibir ey
sizi eskisi kadar heyecanlandramyordur. Bunlar bir akl virsnn
bulamasnn etkileridir. Bu yle bir enfeksiyondur ki, doduunuz

andan itibaren izole bir yaantnz olmad takdirde tamamyla

kanmanz mmkn deildir.
Yine de arnmaya balayabilirsiniz. midim o ki bu kitaptan
alacanz kavray arnma yolunda sizin iin byk bir adm tekil
edecektir. Fakat insann yeni bir paradigmay renmesi iin biraz
aba sarf etmesi gerekiyor.

Yeni bir Paradigmann Douu

Bilim insanlarnn fikirlerini halka kabul ettirmesi daima zor olmutur.

Bilim, doas gerei, insanlarn sezgilerinden ziyade titiz deneylere
dayanan fikirlerin suni bir seimidir. rnein, yeni bilimsel fikirler
balangta insanlar tarafndan pek ho karlanmaz ve baz belli tepkiler
uyandrr. Charles Darwin 1859da doal ayklanma kuramn ilk defa
ortaya attnda halkn tepkisi birka aamada ortaya kmt ki btn
devrim yaratan yeni bilimsel dnceler bu aamalardan gemitir:

1. Kaytszlk/Tecrit. Bata yeni kuram tuhaf bir fikir olarak

grlr: Gariptir ama hkim dnya grn tehdit etmiyordur.
Belki mevcut bir kuramn deiik bir biimidir. Bunu yazdm u
anda memetik bu aamadan bir st aamaya terfi ediyor. 22 Ocak
1995 tarihli The New York Tmesm editrleri mem kelimesinin giderek
artan kullanmn eletirerek onu tekiletirmeye altlar: Septik biri
mem kavramnn kltrel evrim paradigmasna ne kattn merak
edebilir. Belki de dnyada kefedilmemi hibir ey kalmamtr.
Kitabn sonuna yaklarken memetikin kltrel evrim paradigma
sna katkda bulunmaktan ziyade bizzat yeni ve gl bir paradigma
oluturduunu kefedeceksiniz.

2. Alaya alma. Yeni fikir yok olmamakta direnince, kendi do

rusuyla uyumadn aka gren ve bu durumu komik karlayan
insanlar tarafndan alaya alnr. Darwin in adalan, doa bilimcinin
seimi Mutlak Yaratcnn yapmas gerektiini anlayamamasna g
lyorlard. Darwin bu yeni paradigmay anlatamamann skntsn
yayordu. Memetikin benzeri ekilde alaya alnmas da bu konunun
tartld sayl yerlerde grlr.

3. Eletiri. Yeni fikir kabul grdke bir mddet kart dnya

grn savunmu veya eski paradigmalara dayanan hretleri
olan insanlar acmaszca saldrrlar. Bugn Darwinizm, yaratllarm saldrsna uramaya devam etmektedir. Bu kitabn da ciddi bir
memetik eletirisine yol amas muhtemeldir. Ama endieye gerek
yok; paradigma kaymalarnda bunlar olaandr.

4. Kabul Grme. Nihayet, yeni paradigma psikolojik ve entelektel

adan kabul grnce, insanlar da ona gemeye balarlar. Yeni fikirleri
anlayan insanlar artk eskisi kadar -Kristof Kolombun Dnyann dz
olduunu dnen insanlar tarafndan karland gibi- yalnzlk ve
nefretle karlamyorlar. Yeni dnya yeni paradigmada hemfikir. Emsal
basks yeni paradigmann lehine ilemeye balyor. lkokullarda bile
retilmeye balad. Bilim insanlar artk baka tezlere geebilirler.
Zihinlerimiz kendilerinin nasl altm anlamada yetersiz
kalyor. Bu yazy okurken bata kafanz karm, dikkatiniz dalm
veya birdenbire yorulmu olabilirsiniz; hatta belki kzmsnzdr.
imdi bu cmlenin sama olduunu dnebilirsiniz ama bu duygu
ve belirtiler aslnda akl virslerinin savunma mekanizmasdr. Bey
ninizden aldklar ksmlar ok iyi korurlar ve bunlardan arnmaya
ynelik her trl teebbsnz tepkilere yol aabilir.

Bu kitab okurken bu trl tepkileri tecrbe ederseniz kork

mayn: Sonuna kadar okursanz tepkiler yok olacaktr. Eer bunu
yaparsanz, geleceiniz iin ve insanln gelecei iin gl bir ara
elde edeceksiniz.

BRNC BLM

M em ler

M utlak doru yoktur; btn dorular yarm dorudur. Bunlara

m utlak dorular olarak m uam ele etm ek inam m ahveder

Alfred North Whitehead

Mem kelimesini ilk defa birka sene nce Microsoft kafeteryasnda

sert bir siyaset tartm as srasnda iittim . O zamanlar yemek
yerken yeni bir kelime iitmem ok sk olan bir ey deildi. yi bir
okur olduum ve Harvardda buuk sene eitim grdm iin
bir kafeterya ortamnda kullanlabilecek btn kelimeleri bildiimi
dnecek kadar kibirliydim.
MicrosofVun en saygn alanlarndan Charles Simonyi ve
Greg Kusnick ile beraber oturuyordum. M icrosoftta almamn
gizli sebebi byle zeki ve tahsilli adamlarla yemek yeme olanayd.

Charles 1981de beni ie alm ve ertesi sene Microsoft Wordiin ilk

versiyonunu yazmakla grevlendirmiti (imdi Word un iyi memleri
olduunu gryorum).
Siyasetten ve hkmetten, neden seim blgesi deneklerinin
verilmeye, kabiliyetsiz ve ahlaksz siyasetilerin seilmeye devam
ettiinden konuuyorduk. Oy verenler aptal myd? (Microsofttaki
yaygn bir meme gre bir ey yaplmas gerektii gibi yaplmyorsa,
muhtemelen birinin aptalhmdandr). Charles daima yedii krmz
biberli Sezar salatasn ineyerek o Macar aksam ve altmz
enerjisi ile yle dedi:
Gzel memler.
Ben, o k y a a F dedim.
Charles, Hayr, gzel meemler, diye tekrarlad.
Ben srarla, Gzel neler?7* diye sordum.
Meeem, m eeeeeem )
Kusnick araya girerek Mem, dedi.
Charles hayretle, Haydi canm, dedi. Memi hi duymadn m?
Kusnick de: Memi bilmiyor musun?
Mem? dedim kuzu gibi meleyerek. Mem de ne?
Charles, Beethoven'in Beinci Senfonisi gibi, dedi.
Kusnick itiraz ederek, Buna katlmyorum. Bence Beethoven'in
Beinci Senfonisi bir mem deildir. yi memler ihtiva edebilir ama
kendisi bir mem deildir.
Charles alnn krtrarak bu itiraz dnd. Eee, ey. Byle
dedi. Bu onun Xerox Palo Alto Research Centerdaki (PARC) gn
lerinde kapt bir mem idi (yle miydi acaba?). O, syleyecei eyi
sesli bir biimde dnrken, karsndakinin onunla konumasna
mani olmaya yaryordu.

Charles, Tamam, haklsn, diye kabul etti. "Beethovenin Beinci

Senfonisi mem deil. D a-da-da-D A M mem.
Kusnick, Hayr, da-da-da-D A M da mem deil bence. yleyse
bile kelimenin ok dar anlamnda bir mem. Ama bu zayf bir rnek.
Benim merakm gitgide artyordu. yi bir rnek verin o halde,
dedim.
Kusnick: Eer da-da-da-D A M diye mrldanmaya balasaydn,
bu iyi bir mem olurdu. Ama bence Charlesn bahsettii bu deil.
Beethovenin Beinci Senfonisinin albm ve CDlerde milyonlarca
kopyasnn olmas bunu iyi bir mem yapmaz.
Charles, Sana katlmyorum dedi.
Kusnick: Hmm. O halde sana gre bir ktphane bir kitabn
baka bir kitap meydana getirmesinden ibarettir Ben bu zl sz
anlamaya alrken o devam ediyordu: Bana gre memler insanlarla
alakaldrbu felsefi bir gr olabilir. Yani bir belgenin fotokopilerini
karmak1 ona iyi bir mem vermez. Ama bu fotokopileri datrsan ve
insanlar onu ezberleyip sada solda sylerse, o zaman bu iyi bir memdir.
Charles bir mddet dnd ki onun dnrkenki hali hari
kulade bir manzaradr. Eee, ey. Tamam. Haklsn.
Teekkrler
Birka saniye kimse bir ey sylemedi. Ben onlarn konuyu ka
pattklarn anlayarak panie kapldm nk memin ne olduunu
1

Kusnick ve Charlesla 1970lerin sonlarnda Xeroxda alyorduk. Kusnick

iin daima soyadnn kullanlmasnn sebebi o srada Charlesla beraber a
lan iki tane Greg olmasyd. Charlesn kafasn koridora uzatarak o karak
teristik sesiyle "Kusnick! diye seslenmesi aklda kalan bir mem idi. Her ney
se, Xerox un eleman oryantasyon/telkinine uygun olarak bize irketin adn
fotokopi cins adnn yerine kullanmamamz retilmiti. Bu iki mem de
bizde yer etmitir.

henz renememitim. Bilgiyle ilgili bir ey olduunu anlamtm.

Konuyu srdrmeye teebbs ederek bu tahminimi dile getirdim.
Yani, mem dediiniz bilgi mi?
Charles ve Kusnick ayn anda azlarn atlar ve Kusnick nce
davranarak, zin verir misin? dedi. Teekkr ederim. Taklit edilen
her ey memdir. Taklidin en temel birimidir.
Yani esnemek de mem olabilir, dedim.
Hmm. Hayr. ey, evet. Bilmiyorum. Bir ey sylemek zor. He
he he.M
Charles da, Ha ha ha! diye gld. Kendi tuzana dtn.
Kusnick, Hayr, dmedim, dedi. Esnemek eylem, halbuki
bence memler dncedir
Charles haykrd: Hadi canm! Yanl soruyu soruyorsun! Esne
mek mem olsun veya olmasn! Sorulmas gereken soru udur: ilgin
memler nelerdir?'
Kusnick, Kesinlikle! dedi.
Talimatlara daima uyan biri olduum iin, lgin memler ne
lerdir? diye sordum.
Charles, yi soru, diye onaylad.
ki senemi bu soruya cevaplar arayarak geirdim.

Memler ve Memetik

Mem insan davrannn gizli ifresidir, bize nihayet din, politik, psi
kolojik ve kltrel evrimi anlama olana veren bir ipucudur. Ancak
bu ipucu, Pandorann kutusunu da aarak kitle gdm iin yle ince

dnlm teknikler ortaya karr ki yaknda gnmzde kitleyi

gdmleyen televizyon reklamlarna, politik sylevlere ve televizyon
vaizlerine eski gzel gnlerin tatl hatralar olarak bakabiliriz.
M em kelimesi Oxfordlu biyolog Richard Dawkins tarafndan
1976 tarihli kitab G en B encildirde ortaya atld. O zamandan beri
Dawkins ve dier evrimsel biyologlar, Henry Plotkin gibi psikologlar
ve Douglas Hofstadter ve Daniel Dennett gibi kognitif bilim insanlar
tarafndan kullanlarak bu yeni bilin ve dnce modelinin biyolojik,
psikolojik ve felsefi anlamlarnn anlatlmasna allmaktadr.2
Halihazrda hayat ve kltr biliminde meydana gelen paradigma

kaymasnda mem merkezi bir konuma sahiptir. Yeni paradigmada

kltrel evrime bireysel veya toplumsal adan deil, mem asndan
bakyoruz.
Peki hayata bu yeni, aykr, ters yandan niye bakalm? Kifler
neden dnyay dz deil de yuvarlak olarak grmeye baladlarsa ve
astronomlar evrenin dnyann etrafnda dndn dnmekten
neden vazgetilerse: nk bu daha mantkl ve dnyann ileyiini
izah etmek iin daha iyi bir yol bulduunuzda daha iyi iler baa
rabilirsiniz. Mem teorisi veya m em etik de ite byle bir modeldir.

Memetik memlerin almasn inceleyen bir daldr. Nasl etkiletik

lerini, trediklerini ve gelitiklerini aratrr.

M em etik bilim i, biyolojide genlerle ilgili aratrmalar yapan

genetik biliminin akldaki karldr.
2

Bu bilim insanlarnn eserleri iin kitabn arkasndaki referanslar ksmna

baknz.

Memin Tantmt
Mem nedir? sorusuna yant vermek zordur. Eer bir biyoloa so
rarsanz ihtimal ki yant Dawkins>in orijinal tanm tarznda olacaktr.

Dawkins'ten Memin Biyolojik Tanm

Mem kltrel iletiimin temel birimidir yani taklittir.

Bu tanma gre kltr dediimiz her ey atoma benzer, birbiriyle
yaran memlerden meydana gelmektedir. Bu memler, genlerin sperm
ve yumurtalar vastasyla yaylmas gibi, akldan akla yaylmaktadrlar.
Bu yar kazanan memler -e n ok akla girmeye muvaffak olanlargnmz kltrn oluturan faaliyet ve eserlerden sorumludur.
Bir biyolog iin en ilgin memler davranla ilgili olanlardr.
Dawkinsm orijinal mem rnekleri unlard:

. . . melodiler, fikirler, sloganlar, giyim modas, anak mlek yapma

veya mimari kemer ina yntemleri,

Biyolojik tanma gre kadnlar bir sene uzun etek giyerler, sonra
nedendir bilinmez ksa etek memi moda olur, o zaman kadnlar ksa
etek giyerler. Popler arklar ark listelerine girmek iin yarrlar,
bunlarn her biri bir veya birka memdir. Sonra insanlar aklda kalan
melodileri mrldanrlar ve bu memleri daha geni apta yayarlar. M
hendisler kprleri konsol kirili yaparlar; sonra asma kpr icat edilir
ve bunun memi hzla yaylarak kpr inasmda yeni slup halini alr.
Bu biyolojik tanm doyurucudur diyebiliriz nk bize btn
kltr paralara ayrma, bu paralar snflandrp nasl etkiletik
lerini ve gelitiklerini grme olana vermektedir. Fakat ne yazk ki

M em ler

neden baz memlerin yayld, bazlarnn ise yaylmad sorusuna

cevap vermemektedir. O yzden bu tanm beklemeye alp baka
tanmlara da bakalm.

Psikolojik Bir Tanm

Eer bir psikoloa memin ne olduu sorulursa, davran elerinden
ziyade akln almasn aydnlatan bir cevap verirdi. Psikolog Henry
Plotkinin mem tanm yledir:

Memin Psikolojik Tanm (Plotkin'den)

Mem, biyolojideki gene karlk gelen, kltrel miras birimidir. Mem,
bilginin isel temsilidir.
Bu tanm DNA dizilerinde yaayan minik kimyasal yaplar olan
genlerle olan benzeildikten dem vurur. Nasl ki bu minik DNA yaplar
her trl dsal etkiye -gz ve sa rengi, kan grubu, hatta bir insan
m yoksa kpek mi olacanz gibi durumlara- yol aarlar, kafanzn
iindeki memler de davran etkilerine yol aarlar. Akl bilgisayara
benzetirsek, memler programlarnzn yazlm ksmyken, genlerin
meydana getirdii beyin ve merkez sinir sistemi ise donanm ksmdr.
Bu tanmdaki memler kltrn simgelerinde deil beyinde ya
arlar. Bununla beraber memlerin rekabet ettikleri yer de bireylerin
beyinleridir. Bu tanma gre, bir kadnn beyninde, Moday takip etmek

iyidir, eklinde bir mem; Moday takip eden kadnlar ilerleyebilirler,

eklinde bir baka mem; ve lerlemek istiyorum, eklinde bir nc
mem bulunabilir. Moda olduunda mini etek giymek bu memlerin
beyinde ibirlii iinde almas sonucu ortaya kan bir davrantr.
Eer bu memleri beyinlerinde tayan yeterli sayda kadn olursa,

ksa etein yaygnlamas iin tek bir mem daha yeterli olacaktr:
Ksa etek modadr.
Kpr ina yntemleri memler yznden deiir. Bir mhendis
u memlerle programlanmtr: Asm a kprler bu i iin en verimli
kpr trdr; yi bir i y ap an m hendis patronunun takdirini k a
zanr; Patronumun takdirini kazan m am nemlidir. Bu memden
biri olmasayd, mhendis asma kpr ina etmeyebilirdi. Bir arada
alan bu mem netice olarak dnyada bir ey kurdururlar. Tabii
sz konusu mhendis, hepsi kendi memleri uyarnca hareket eden
baka mhendis, ii, kamyon ofr vesaire ile beraber alr.
Bu tanm uyarnca, genlerimiz vcudumuz iin ne ise memler de
insan davran iin ayn eydir: Bilginin dsal etkilere yol aan isel
temsilleri. Genler, evresinin etkisiyle beraber, gelimi organizma olan
insan ile neticelenen, bir embriyoda sakl gizli isel bilgi paralardr.
Memler ise, yine evre tesiriyle beraber, dsal davranlarla ve etek,
kpr gibi kltrel olgularla neticelenen, gizli, isel bilgi temsilleridir.
Etrafma bakp ksa etekler grrsem bu benim zihnimde Ktsa etekler
m od ad r eklinde bir memin domasna sebep olabilir. Fakat mem
benim zihnimdedir, Meg Ryann vcudunda deil.
Eer bir insan hayatta zorlanyorsa, bir mem psikolou hastann
zihnindeki hangi memlerin istenmeyen neticeler dourduunu tespit
edebilir. Tespit edilen memler de deitirilebilir.3
3

1950lerde psikolog Albert Ellis ile psikiyatr Aaron Beckin ncln

yapt bilisel (kognitif) terapide de buna yakn bir yntem izlenmekte
dir. Bilisel terapistler depresyon gibi istenmeyen ruhsal durumlarn hayat
ve dnya hakkmdaki yanl dnmeden (bilgi) ileri geldiini farz ederler.
Hasta yanl bir gereklik modeliyle yaad iin doal olarak hayatta baa
rl olmakta zorlanmaktadr. Bilisel terapist hastayla grr ve mantksz,
hatal inanlar sistemli bir biimde ortaya karp dzeltir, neticede hasta
ya hayatta nasl ilerleyeceine ve dolaysyla refaha nasl kavuacana dair
daha kullanl bir model sunmu olur.

Memlere bu ekilde bakarsak insanlarn nasl altn anlayabi

liriz. Bununla beraber, memetikin bilginin evrimi kuram olarak hl
sorunlar olduunu syleyebiliriz. Memetik insann akln merkez alr
hlbuki dnyadaki btn bilgiler insann aklnda deildir. nsanlar
bilginin dier ekilleriyle -corafya, her organizmann DNAsnda
bulunan genetik bilgi, evrenin astronomik bilgisi- de etkilemektedir,
o halde kltr ve davran bundan nasl etkileniyor?

Bilisel Bir Tanm

O zaman kendimizi devreden karp memin daha ziyade soyut bir
tanmna gz atalm. Bu tanm kognitif (bilisel) bilim adam ve
filozof Danile Dennettten:

Memin Bilisel Tanm (Dennett'ten)

Mem bir dnce, kendini farkl, aklda kalc bir birim ekline sokan
karmak bir dncedir. Memin fiziksel grnmleri olan aralar
tarafndan yaylr.
Dennettin dedii gibi:

Telli tekerlekleri olan bir vagon sadece bir yerden bir yere
yk tamaz; telli tekerlekleri olan vagon gibi mthi bir
fikri de akldan akla tar.

Bu tanmlama bize evreni memin gzyle gstermektedir. Burada

memlerin kendi kendilerini ekillendirme melekelerine dikkatinizi
ekmek isterim. Nasl ki kaklarn kalkp masanmn zerinde dans

etmediklerini biliyorsak dncelerin kendi kendilerini ekillendir

mediklerini de biliyoruz. Bu tanm bilimsel bir rnektirve grd
mz gibi, m em terimini evreleyen byle birok rnek muhtemeldir.
Kendi kendini ekillendirmek terimi dnyaya memlerin asndan
bakmamz iin kullanlmtr. Belli bir meme bakp etrafnda olan
bitenleri grdnzde ilgin eyler fark edersiniz: Nasl yaylr, nasl
deiir ya da nasl lr.
Telli tekerlek memini tayan biri telli tekerlekleri olan bir vagon
yapabilir. Baka biri vagonu grp telli tekerlek memini kapar ve o
da bir vagon yapar. Bylece sre sonsuz kere tekrarlanr. Biyolojik
tanmn aksine bu bak as onlar grnmezlerin alanna yerletirir:
Akln yazlm. Akln yazlm ise fiziksel dnyada, daha sonra kendi
tohumlarn baka insanlara tayan neticeler retmeye hazrdr.
Bilisel tanm bir byte karp zel dedektif gibi belli bir memin
peine dmemize msaade eder. Bulat insanlarn davranlarnn
nasl deitiini grrz, insanlarn bunu nasl yaydklarn fark ede
riz; onu dier memlerle karlatrrz. Bu surede onun rakiplerinden
daha fazla veya daha az akl igal etmesine sebep olan zelliklerini
grebiliriz.
Bu tanmn bir muhtemel gizli tuza ara teriminin kullanlma
sdr. Mem tayan bir aracn ayrc zellii, DNAnn yaylmas iin
organizmalarn ara grevini stlendii biyolojideki kadar belirgin
deildir. Her mem aktarm aklda kalc bir melodiyi taklit etmek
veya telli bir tekerlei fark etmek kadar basit deildir.
Memler bizim isel programlarmz olduu iin nasl program
landmza, memlerin zihinlerimize nasl aktarldklarna bakmak
iin psikolojideki onlarca senelik aratrmalardan faydalanabiliriz.
Bizler programlandmzda memleri dolayl olarak yayan karmak
ekillerde davranrz.

Yumurtacann Maceralar

Birisi bir telli tekerlek yapt veya Beethoven in Beinci Senfonisini kaydettii
zaman bu fiziksel nesneler memleri -b u rnekte telli tekerlek memi ile da-da-

da-DAM m em in i- dolayl yoldan baka akllara yayan aralar olarak i grrler.

O yzden, bir mem ile insanlar etkileyebilecek davran veya

eseri ara szcyle tanmlamak bazen aklayc olabilirken, ekse
riyetle bir memin varl, o memin yaylmasna ancak dolayl yoldan
yol aan, Rube Goldberg karikatrlerindeki gibi hareketler dizisini
tetildeyecektir. Vagon tekerlei ve televizyon programlarndaki rek
lamlar, mem yayc aralar olarak istisna tekil etmektedirler; kaide
ise olduka karmaktr.

Yeterli Bir Tantm

Bizi, biyolojik tanmda olduu gibi, kltrel evrimi kavramaya ulat

racak bir mem tanm istiyoruz. Fakat psikolojik tanmda olduu gibi,
memlerin isel temsiller olduklarn da aka belirtmek istiyoruz.
Ayrca memlere, bilisel tanmdaki gibi, d dnyada bir etki meydana
getiren fikirler olarak -bizim yazlmmz, isel programlanmamz
olarak- bakmak istiyoruz. Netice olarak benim bu kitapta kullandm
tanm ortaya kyor. Bu tanm Dawkinsin 1982 tarihli The Extended

Phenotype (Geniletilmi Fenotip) adl kitabnda kulland tanma

benzemektedir:

Memin Tanm

Mem, zihindeki varlyla, baka zihinlerde kendi suretlerini olu

turmak gibi olaylara yol aan bir bilgi birimidir.

imdi bu tanmla, MicrosofVta Charles Simonyi ve Greg Kusnicke

sorduum sorulara yant verebiliriz. Esnemek bir mem midir? Hayr,
esnemek bir eylemdir ve bildiim kadaryla, hibir bilginin isel
temsiliyle ilgisi bulunmamaktadr. Bu eylem kendi kendini retir

gibi grnse de daha ziyade gvenilmez bir radyo yayn gibidir:

Bir esneme grr, esnersiniz. Bu, bilginin suretlerinin artmas gibi
olaylara yol amaz. nsanlar birini esnerken grnce esnerler, fakat
ilerinde onlar esnemeye daha meyilli klacak veya benim bildiim
bir eye yol aacak bir deiiklik meydana gelmez.
Ya Beethovenin Beinci Senfonisinin mehur motifi da-da-da-DAM?
Benim beynimde, Charlesn ve Kusnickm beyinlerinde saklandna
gre, bu bir memdir. imdi size de bunun bir suretini bulatrdm.
nmzdeki gnlerde Beethoven'in Beinci Senfonisini iitecek veya
birinin bu mzikten bahsettiini duyacak olursanz, mutlaka aklnza
bu tartma da gelecektir. O zaman, Ah, ne garip! Akl Virs diye
bir kitapta bu da-da-da-DAM la ilgili bir eyler okumutum. Biliyor
musun, bu bir mercimi? diye bir sohbet aarsanz, bu kitaptan size
bulam olan bir memi yaym olacaksnz.

M etam em ler!

Bu kitap memlerle ilgili dncelerin bir koleksiyonudur. Kitab oku

yup anladnz vakit, kafanzdaki memlerle ilgili memleriniz -m etamemler- olacaktr. Memlerle ilgili bir kitap yazar, birine memetiki
anlatr veya Akl Virsn birine okutursanz, bu sefer zihninizdeki
metamemler kendi kendini kopyalam olacaktr.
zerinde durmak istediim bir metamem udur ki, Whiteheadin
bu blmn banda yer alan sznde uyard gibi, bu sayfalardaki
her ey bir yarm dorudur. Bu sadece bu kitaba dair bir iddia deildir;
Whitehead de ben de ayn eyi btn bilim kitaplar iin syleyebiliriz.
Demek istediim, memetik bir bilimsel modeldir. Olaylara ve eylere
bir bak asdr. Fikirlere -m em lere- akllarmzda kendilerine yer

edinmek iin yar halinde olan mstakil varlklar olarak bakar. Bu

fikirler zararl ise ve bulac bir akl virsnn paras haline gelmise,
bu modeli anlayarak enfeksiyonu nasl geireceinizi greceksiniz.

Bunun Gerek4olduunu sylemiyorum. Bunun, Gerekte Olan ey

olduunu sylemiyorum. Akla bakmann Tek Yolu veya Doru Yolu
budur da demiyorum.

Bir sinir sistemi uzman, zihnimizde bir dnce olutuunda

beynimizin eitli ksmlarnda gerekten karmak bir elektrokimyasal
deiiklikler a meydana geldiini syleyecektir; hatta bu kii bunla
rn beynin hangi ksmlar olduunu ve beyinlerinin bu ksmlarnda
hasar olan hastalarm akllarnda o memin bulunamayacana dair
deneylere dayanan kant gsterecektir. Bu da dorudur; ama bu
kitabn konusu deildin Memetik deildir.
Bir psikolog ise bunu belli baz tatmin edilmemi arzular, rekabet
halinde igdler, gemie ait travmalar ve benzerlerinin insanlarn
dnd ve syledii fikirlere etkide bulunduunu syleyecektir.
Bu da doru olmakla beraber bu kitabn konusu deildir, memetik
deildir.
Son birka senede fizik felsefe ile ters dmektedir. Artk kuantum fizii -atomlardan kk paracklar fizii- hakknda o kadar
ok ey biliyoruz ki, gereklii, gerei gzlemleyenden ayrmann
imkanszln anlam bulunuyoruz. Btn maddelerin atomlardan
meydana geldiinden ok emindik. Derken, atomlarn, proton,
ntron ve elektronlardan olutuunu byk bir heyecanla kefettik.
Atomlarn iinde bol miktarda boluk bulunduunu ama bu proton
4

Kitapta mutlak, sonsuz gerek kavramn ba harfi byk olan Gereklik

veya Gerek kelimeleriyle karlayacam.

ve ntronlarn maddenin, tatan daha sert, temel birimleri olduunu

kefedince biraz garipsedik. Bugn protonla ntronu bile paralam
bulunuyoruz. Fizikilerin bu atom alt paracklarn muhteviyatnn
davrann tanmlayan denklemleri var. Fakat bunlar enerji gibi de
davranmyorlar. As ilgin olan ey udur ki, Werner Heisenberg in
mehur belirsizlik prensibine gre bu atom alt paracklar dei
tirmeden daha fazla lmek mmkn deildir. Sanki biz onlar
lmeye kalkncaya kadar belli bir zaman ve mekn dzleminde
var olmuyor gibidirler.
Bu da bizim gereklik dediimiz her eyin memetik doasna
iaret etmektedir. Bizim eylere verdiimiz isimler Gereklik deil,
memlerdir. Atom dncesi, antik Yunarfda kefedilmi bir memdir.
Atom alt paracklar dncesi ve bunlar tanmlayan karmak
denklemler -kuantum fizii- daha yeni memlerdir.
Eer Yunanlar gibi drt element -toprakyhava, ate ve su- oldu
una inansaydnz, bu gereklik modeliyle kurunu altna evirmeye
uraarak epeyce vakit harcardnz. Gereklik modeliniz sabit ve
paralanamaz atomlardan meydana gelen onlarca madde olduunu
sylyorsa, o kadar zaman harcamazsnz. ayet gereklik modeliniz
bu atomlarn paralanabileceklerini kabul ediyorsa, atom enerjisi ve
bombas retebilecek deneyler yapabilirsiniz. Gereklii nasl tanm
ladnz -eyleri snflandran memleriniz- hayatta ok nemli bir
yere sahiptir.
Nitekim bu kitapta memlerin nemli bir yeri bulunmaktadr.
Nasl ki Yunanlar periyodik cetveldeki hibir elementi bilmeden
yaayp ldlerse, memetik hakknda hibir ey bilmeden de insan
kolayca yaayp gidebilir. Bununla beraber, element bilgisi bize e
likten bilgisayar iplerine kadar her eyi verdi. Keza, memetik bilgisi
de u anda zmsz olarak grdmz birok meseleyi anlamada
muazzam olanaklar sunmaktadr: Dnyadaki al sona erdirmek,

insan haklar ihlallerini nlemek, btn ocuklara eitim ve retim

grme ve mutlu olma imkn salamak.
Bir trl hallolmayan bu toplumsal meseleler -b u inat, bu
lac kltrel hastalklar- hi kimsenin arzu etmedii ama srekli
yaygnlaan meselelerdir. Memetik, bu meseleleri akl virsleri olarak
adlandrarak, bize, belki de ilk defa olarak, bunlarla mcadelede
kullanabileceimiz tesirli aralar sunmaktadr.

yi Metnler" ve Aktl Virsleri

Charles Simonyi daima pasif politikaclar sememizin sebebini

aklarken iyi memler tanmn kullanmakla, pasifliin iyi bir fikir
olduunu kastetmiyordu. 0> insanlarn beyinlerinde bu adaylara oy
vermelerini salayan memler bulunduunu ve bir sebeple, bu memlerin yaylm a konusunda becerikli olduklarn sylyordu.

yi mem veya baarl mem dediim zaman kastettiim "iyi fikir" deil,
bu herkese kolaylkla yaylan bir fikir veya inantr.

Baz memler dorudan akldan akla yaylr. Kalabalk bir gsteri

salonunda Yangn var! diye barmak bu memi zihinden zihne
sratle yaymann mkemmel bir yoludur. Baz memler ise daha do
layl yollarla yaylr. Kendi annesinin kat eitimi yznden mutsuz
olmu bir anne tepkisini, kzn ok gevek bir disiplinle yetitirerek
verir kart ocuk yetitirme stratejisi iin bir mem. Buna mukabil,
torun, gevek disiplinden duyduu honutsuzlua anneannesinin sk

disiplinini benimseyerek tepki verecektir. Sk disiplin memi dolayl

yoldan aktarlmaktadr.5
Memler, bu rneklerdeki gibi gayet anlalr, basit ekillerde
veya karmak bir neden sonu dizisi halinde, adeta rastgele, kaotik
bir biimde yaylabilirler. Fakat zaman zaman kaostan duraan bir
neden-sonu a doduu da olur ve bu memler nihayet onlar ta
yan insanlarn davranlarna yle tesir eder ki, bu ey tekrarlanr ve
yaylr. Bu ey bir akl virsdr.
Nazi inanlar Hitler Almanyas nda hzla yayld nk insan
lara bu memleri baaryla bulatran bir akl virs ortala salnmtsebep, asla bu memlerin "iyi memler olmas deildi. Aslnda,
Nazizm patolojik bir akl virs idimemlerin bulat insanlarn
davranlar neticesi dehetli ktlkler reten, klasik bir dnce
enfeksiyonu salgm idi.

Akl virs insanlara memler bulatran bir eydir. Bu memler ise

bulatklar insanlarn davranlarna etki ederek virsn yaamasn
ve yaylmasn salarlar.

Bir eyin ok mulak bir kelime olduunun farkndaym, ilerle

yen sayfalarda hangi mem ve akl virslerinin yaylmakta becerikli
olduunu anlatacam. imdilik, baarl bir ekilde yaylan memlerin
illa insanlarn hayat kalitesini ykseltmediklerini -aksine, ekseriyetle
zararl olduklarn- ve akl virslerinin varlklarm srdrmek iin
size bulatrdklar memlerin dikkat datcdan ykcya kadar sra
landn sylemekle yetiniyorum.
5

Ya da belki, Annem gibi olmak istemiyorum, memi dorudan aktarlmaktadr.

Btn bilimler gibi memetik bilimi de insana evrenin bir ynne

ulama ve bu yne hkim olma imkn vermek zere tasarlanm
birtakm memlerden meydana gelmektedir. Unutmayn, Memetik
evrenin ileme tarzdr veya "Memetikin insan aklnn ileyiine dair
Gereklik olduunu artk biliyoruz demedim. Bu bir Gereklik deil,
btn bilimler gibi -btn memler gibi- bir modeldir. Memlerin Ger
ek olduuna inandnz zaman hangi memlerle programlanacanz
seme kabiliyetini kaybeder, akl virslerine daha ok maruz kalrsnz.

Memlerin ilgin yan doru veya yanl olmalar deil, aklmzn

yaptalar olmalardr.

Memetikin bize gsterdii evrenin grnm zellikle ilgintir:

nsanlarn dncelerine ve davranlarna neyin yol at. Bu kitabn
amac, memetik denilen memler dizisini size retmektirbulatr
maktr. Bu bilgiyle zihinsel yeteneinizi gelitirmekten, belki insanlk
iin yeni bir altn a amaya kadar yapabileceiniz birok ey bu
lunmaktadr. ncelikle, memlerin zihninizi nasl ekilendirdiklerine
ve davranlarnza nasl etki ettiklerine bakalm.

KNC BLM

AKIL VE DAVRANI

"ster edebiyat olsun, ister mzisyeny ister mimar.; isterse baka bir
ey insann meslei daima kendi portresidir.
Samuel Butler

Memler insanlarn zihinlerine ve dolaysyla davranlarna tesir

ederek yaylrlar, bylece nihayet mem bakasna da bular. Eer
bir mem beyninize girdiyse davrannz byk lde veya belli
etmeden etkileyebilir.
Burada btn davranlarnz, DNAnzdaki bilgiler ve yetiirken
edindiiniz zihinsel programlama tarafndan, yani genleriniz ve
memleriniz tarafndan belirleniyormu gibi yazacam. Baz insanlar
bu noktada nc bir etken olduuna inanmaktadr: Onlara gre
makineden baka bir ey olarak kabul edilmek isteyen bir ruh, bir

kk ben! ben! ben! vardr. nanlarnza bal olarak bu ben!

etkeni ya ilahi bir kvlcm veya baparmak veya yksek IQ gibi bir
biyolojik zelliktir: Genlerle memlerin bir karm. Neyse ki bu fel
sef meseleyi burada zme kavuturmak mecburiyetinde deiliz,
memetiki ve bu kitab anlamak iin iki inan da uygundur.

gdler ve Programlama
Hepimizin belli baz eilimleri vardr zira hepimiz doann birer
rnyz. Bu eilimler bizim hayatta kalmamz ve rememizi des
tekler. Bunlar cinsel gdlerimiz ve nefes alma, beslenme, uyuma
ve benzeri isteklerimizdir. Bilim insanlar bu eilimleri grup grup
isimlendirmilerdir ama ben onlarn hepsine igd diyeceim.

Ne yazk ki insan igdleri uzun zaman nce evrime urayarak

hayatta kalmamz destekler oldular ama bugn iinde yaamakta
olduumuz dnyay hesaba katmadlar.

Modern zamanlarda bu tarih ncesi aa ait igdler, ancak

zerine gelen arabann far nda donakalan geyiinkiler kadar ie
yaryor. Neyse ki igdlerimizi kontrol edecek ve mutluluk yolunda
bizi ileriye gtrecek bilince sahibiz. Bundan dolay, modern hayata
ne kadar az uyumlu olduumuzu ayrntl bir ekilde anlatan ileriki
blmleri okurken unu unutmayn: gdler ve eilimler yabana
atlmamaldr. Onlar tandnzda, eer isterseniz, daha iyi idare
edebilirsiniz.
6. ve 7. blmlerde ilenen evrimsel psikoloji igdlerin evrimini
ele almaktadr. nsani igdleri anlamak nemlidir nk onlar

memlerin evrimi zerinde muazzam bir etkiye sahiptir. nsanlarn

igdlerine hitap eden memlerin kopyalanmasnn topluma yaylma
ans dierlerinden daha yksektir.
Yaptmz her eyin igdsel olmamas ise programlanmalm
bir neticesidir. Eer niversiteye gittiyseniz, bunu renim grmek
yani hayatta baar kazanmanza destek olacak birtakm memlerle
programlanmak iin yapmsnzdr. niversiteye giderek, igdlerle
yaadnz takdirde sahip olmayacanz dnce ve davranlara
sahip oldunuz.
Bizi programlayan memleri ounlukla bilinli bir niyetle edin
meyiz; onlar gelip bize bularlar ve biz bunlarla programlanm halde
yaarz. Bu programlanmann ierii unlardr:

Dine gre (veya ateist olarak) yetitirilmeniz

Ailenizin ilikilerin nasl olup nasd olmamas gerektiine

dair size sunduu rnek

Seyrettiiniz televizyon programlar ve reklamlar

8. Blmde ne ekillerde programlandmz -programlanmann,

zellikle istenmeyen programlanmann beyinlerimize nasl girdii
konusunu ele alacam. Fakat ncelikle bu programlamann doasma
bakalm. Memlerin doasma bakalm.
Ne tr memler vardr? Ben memleri snfa ayryorum: Ayrm

lar, gereklii dilim dilim kesen baklar; stratejiler, hangi nedenlerin

hangi neticelere yol aacana dair inanlar; ve ilikiler, hayattaki her
ey hakkndaki tutumlar. Bunlarn her biri sizi farkl tarzda prog
ramlar. Neden bu snf setiimi size memlerin kkenlerine bir
bak atacamz 5. Blmde anlatacam fakat snflara ayrmaktaki

amacm anlalmada kolaylk salamaktr yoksa bu snflandrma

kesinlikle Dorudur diyemem.

Ayrm Memleri

Evrende birok ey vardr. Bununla beraber, bizim bu eyler hakknda

sylediimiz her ey insanlar tarafndan icat edilmi birer kavramdan
-birtakm memlerden- ibarettir. Btn kavramlar memlerden mey
dana gelir, rnein, Birleik Devletler ad zerinde, devletlerdir zira
biz bu blgeyi ksmlara ayran 50 blm -m e m - icat ettik. Alabama
bir gereklik deildir; Alabama vardr nk biz yle sylyoruz,
nk Alabama iin kullanlan bir memle kodlanm bulunuyoruz.
Eer bizim bir Alabama memimiz olmasayd, oras sadece bir toprak
paras olurdu.
Keza, toprak da bizim icat ettiimiz bir ayrmdr -m em dir- zira
yaadmz yeri dnyann kalan ksmndan ayrmak iin snrlar
koymak uygun bir harekettir. Yoksa, evren iin buras da sadece bir
yerdir. Diyebilirsiniz ki, Ama snrlar gerekten var! Topran bitip
atmosferin balad bir yer var veya atmosferin tesinde uzay boluu
balyor! Bir kere daha dnn. Toprak, atmosfer, uzay boluu
bunlar birer memdir. Eer toprak topraktr, bizim kolaylmz iin
icat ettiimiz bir mem deildir diyorsanz, elinizde sadece toprak
olur. Bunun Gerek deil, bir mem olduunu anlarsanz ayn eyden
bahsetmek iin baka memlere de olanak tanrsnz. Unutmayn, bir
elektron mikroskoptan baklnca her ey byk lde boluktur!
Hatta siz de icat edilmi bir ayrmsnz -b ir memsiniz- zira
evrenin, bir ekile vurulduunda ac duyan ksmlarn da ayrmak
kolaylk salyordu. Evren iin siz diye bir ey veya insan, zrafa,

gne sistemi veya galaksi diye bir ey yoktur. Btn bunlar insan
icad ayrmlardr. Bunlarn hepsi birer memdir.
unu da belirteyim, nesnel gereklik ile kavramlar arasndaki
ayrm hakknda sylediim eyler de birer kavramdr, memdir. Evren
iin kavram diye bir ey yoktur. Memetikten bahsederken daha kolay
olduu iin byle bir ayrm yaptm.

Ayrmlar bir eit memdirler. eyleri snflandrarak veya adlandrarak

dnyay blmelere ayrmaya yararlar.

Bir ayrm yarattmzda bir eye varrken baka eylerden

uzaklarz. Hangi ayrm memleriyle programlandmzn bilincinde
olmak ve sahip olduumuz ayrmlarn gereklik deil, insan icad
olduunu bilmek yaranmzadr.
Yukarda belirttiim gibi, ayrmlar programlanmamza katkda
bulunan trden memlerdir. Franszcann memleriyle eitim grm
(programlanm) biri Fransa'da, bu dili bilmeyen birinden farkl
davranacaktrdier kiiye sadece grlt gibi gelen eyin manasn
onun akl anlayacaktr. Coca-Cola ayrmyla programlanm biri
baka bir markadan ziyade bu markay satn alacaktr. Beyni beyaz
izgili krmz teneke kutuyu tanyacaktr; dier marka iin bir ayrm
memi olmadndan onu tanmayacaktr.
Bu arada, Coca-Cola bunu biliyor, bu yzden yllar iinde koca
man kola makinesinin n yzndeki krmz beyaz logosu byyerek
btn yzeyi kaplar hale geldi.
Reklamclar, politikaclar ve paranz veya desteinizi isteyen
herkes sizi belli baz ayrmlarla programlamakla ve dnyaya bak
nz etkileyen ayrmlar renip onlardan istifade etmekle hayli
ilgilidirler. Kahvalt iin hangisini almaya daha eilimlisiniz: Bir

dilim ikolatal kek mi yoksa "damla ikolatal mafn* mi? ok yal,

ikolatal, yuvarlak bir keke mafn denmesi, kahvaltlk yiyeceklerle
ilgili ayrmlarnz arasnda mafini avantajl duruma getirir ve satlar
yksek olur. Mahallemdeki kafede rek eklinde browniler satlmaya
balad! Tabii ou insan kahvaltda browni yemez ama rek...?!

Strateji Memleri
Dier mem eidi ise bir stratejidir uygun bir durumla karlat
mzda iyi bir netice almak iin ne yaplmas gerektiini bize syleyen
pratik bir yntemdir Mesela, araba kullanrken, araba kullanmakla
ilgili birtakm ayrm memi aklmzdadr: Trafik klar, hz limitleri,
erit iaretleri vesaire. Ayrca bize araba kullanma davrann veren
birtakm strateji memlerimiz bulunmaktadr:

Krmz a geldiinde saa dnmek istiyorsan nce dur

ve sonra dn.

Bir kavakta senden ndeki btn arabalarn gemesini

bekle ve sonra ge.

Bir gbek kavaa geldiinde, saat ynnn tersinde ilerle.

Polis grdnde, yavala.

Btn bu strateji memlerinin tesiri udur ki, kazalarn nn

alr, gideceiniz yere gider, ceza yemekten kurtulursunuz. Bu strateji
memlerinin her gn uursuzca uygulandn grrsnz. nsanlarn
polis arabasnn yanndan geerken yavaladklar sk grlen bir
eydir. Yabanc lkelerdeki gbek kavaklar yolun dier tarafnda

gitmeye alkn insanlara zellikle zor gelir zira rendikleri birok

stratejiyi bilinli bir ekilde inemek zorunda kalrlar. Drt src
nn ayn anda bir kavaa geldiini grdyseniz bilirsiniz, insanlarn
strateji memleri birdenbire ie yaramaz hale geldiinde, davranlar
kestirilemez.
Gelecek nceden bilinemeyecei iin strateji memleri hibir
zaman mutlak Dorular deildirler. Btn strateji memleri, belli bir
ekilde davranrsanz, belli bir netice elde edeceiniz dncesine
dayanan tahminlerdir.

Stratejiler neden-sonu balantsna dair inanlardr. Bir strateji

memiyle programlandnzda, belli bir ekilde davranmann belli
bir sonu douracana bilinsizce inanrsnz. Bu hareket bu strateji
meminin baka zihinlere yaylmasyla sonulanan bir olaylar dizisini
tetikleyebilir.

Dnya deiirken, biz deiir ve geliirken, neden ile sonu

arasndaki iliki de deiir. rnein, insan be yama gelene kadar
insanlarla iletiim stratejilerini renir. Tabii bunlar yetikinlikte ie
yarayan stratejiler deildir.
rnein, iki yandaki bir bebek somurtmak iin bir strateji
memiyle programlanm olabilir. Bu davran baka bir ocuktan
kopyalam veya deneme-yanlma yntemiyle, somurtmann daha
fazla ilgi ve sevgi getirdiini renmitir. Her durumda, bu strateji
memi ocuun zihinsel programnda yer almakta ve harekete geip
tesirini gstermek iin uygun bir an beklemektedir. Annesi telefonda
m? Surat asar. Anne telefon konumasn bitirip yanma gelerek onunla
ilgilenir. Baka anneler fke nbeti, tatl sz veya tebessme daha iyi
karlk verebilirleronlarn ocuklar da bu ortama uygun strateji

memleriyle programlanrlar. Yani, anne babamzn davranlar ilk

programlanmamz byk oranda ynlendirir.
Otuz sene sonra, o iki yandaki ocuk iyerinde hak ettii takdiri
alamadn dnen otuz iki yanda bir yetikin erkektir. ki yanda
edindii o strateji memi hl zihinsel programnda yer alyor olabi
lir. Bununla beraber, bu yeni halde surat asmak iki yandaki kadar
memnun edici neticeler vermiyordur. Maalesef o, bunu yaptnn
farknda bile deildir.
Yetikinler olarak baka insanlar etkileme g ve aralarmz
iki yandayken olduundan daha fazladr. Mesele u ki, kafalarmz
eski strateji memleriyle, dolaysyla da iyerlerimiz, karlanmam
bir ihtiyacn tatmini iin bilinsiz ve bo bir aba iinde surat asan,
fke nbetleri geiren, tatl szle ve tebessmle kandrmaya alan
yetikinlerle doludur.

Strateji memleriyle, hem de ie yaramaz, bo strateji memleriyle

programlanm olduumuzu genellikle bilmeyiz. Programland
mz strateji memlerini anlarsak hangi stratejileri takip edeceimizi,
btn beyin gcmz kullanarak, bilinli bir ekilde seebiliriz.

Balant Memleri
Balant memleri aklmzdaki iki ya da daha fazla mem arasnda
balant kurar. Mesela, ben katran ruhu koklaynca -bunun katran
ruhu olduunu da katran ruhu iin bir ayrma memine sahip oldu
um iin anlyorumdur- ocukluumda babamn beni zel gnlerde
gtrd Boston Limann hatrlarm. Bu kokuyu ok severim. Bana
mutlu zamanlar hatrlatr. Reklamclar bu kokuyu sevdiimi bilseler

ve baka insanlar da bu kokuyu benim kadar sevselerdi, bu ilikiden

faydalanmak iin katran kokan tatil reklamlar grmemiz olasyd.
Bir baka deyile, benim katrana kar zel bir tutumum vardr.
ime, hayatmdaki insanlara, televizyona, memlere -her eye- kar
tutumlarm vardr. Bunlar, dier memler arasnda ilikiler kurarlar,
bylece bunlardan biri zihnimize tesir ettiinde bir dieri de harekete
geer.
Reklamclar bizim kendi balant memlerimizi gelitirmemizi
beklemez, televizyon araclyla kendi memlerini bize yklerler:

Beyzbol, sosisli sandvi, elmal rek ile Chevrolet

ekici erkekler ile diyet kola

ekici kadnlar ile bira

ekici kadnlar ile bilgisayar, araba, bahe aletleri, pervane

kay...

Balant memleriyle programlanm olmamz davranlarmz

etkiler. Bu Pavlovun kpei zerinde uygulad klasik deneydir:
Pavlov kpeini besleyecei zaman kk bir zil alard. Ksa zamanda
kpekte bir balant memi olutu: Zil ile yiyecek. Programlanma
tamamland zaman, zil aldnda kpein salyas akar oldu. Rek
lamclar da, rnlerini grdnz zaman salyalarnz aktmanz
veya bu hareketin cinsel dengini yapmanz istiyorlar.
Burada, buna benzer btn ilikiler -hatta btn stratejilermem midir yoksa bazlar bizim ok iyi bildiimiz ve aklamak iin
memetik gibi yeni ve gzel bir teoriye gerek olmayan eski davran
kalplar mdr diye sorulabilir. Bir ilikiyle programlandmzda
davranmzda bir deiiklik meydana geliyorsa, bu programlanmay
olas bir mem olarak grmek ve davranmzdaki bu deiikliin

benzerlerini bakalarnda da yaratma ihtimalini gzlemek makul

bir tutum olacaktr. Bir beyzbol mana giderek, Ken Griffey, Jr.n
Chevrolet kullandn biliyor musunuz? derseniz, balant meminizi
baka birine aktarm olursunuz.

likiler, memler arasndaki balantlardr. Bir balant memiyle

programlandnz zaman bir eyin varl baka bir dnce veya
duyguyu tetikler. Bu da davrannzda, neticede memi baka zihinlere
yayabilecek bir deiiklie yol aar.
Balant memleri gze arpmazlar ve sinsice kullanlabilirler.
Tarikatlar mensuplarn kendi retilerine kar gzel duygularla
balants olan balant memleriyle programlar. ok gemeden in
sanlar refahlarnn hatta yaamalarnn tarikata ballkla mmkn
olabildiini -yaadklar iin tarikata minnettar olmalar gerektiinidnmeye balarlar.
8. Blmde tarikat mensubu olmayanlarn da ileri kapitalizm,
demokrasi, aileleri, dinleri veya hayat arkadalar konusunda - o
kadar radikal biimde olmasa da- nasl ayn tarzda programlanabileceklerini greceiz.

Programlanmarttn Etkisi
Telif avukatlarnn da onaylayaca gibi, insanlar fikirlere sahip ola
mazlar. Sanatsal olsun veya olmasn, her trl fikir ifadesin in telif
hakkn alabilirsiniz: Arzu ettiiniz bir fikre dayanan bir tablo, roman,
iir veya senfoninin haklarna sahip olabilirsiniz; ama bir fikre sahip
olamazsnz. Esasen, genellikle tersi geerlidir: Bazen fikirler insanlara
sahip olurlar. Ve fikirler memlerden meydana gelir.

Memler hayatmz ynetebilirler, ynetiyorlar da, hem de tahmi

nimizden de fazla.

Bir mem bize nasl sahip olur? En kolay yol toplumumuzun

kanun ve detleridir Toplumda kadn ile erkein rolleri, mesela, yz
yl nce imdi garip, mtecaviz, hatta sama gelen memler tarafndan
ynetiliyordu: Kadtmn yeri evidir; Her baarl adamn arkasnda

mutlaka bir kadn vardr; Kadn sorun karmamaldr vesaire. Bu

memler hem kadnlar hem de erkekler iin ktyd.
Bir avu cesur insan bu memlere inanmad ve bunlar insanlarn
zihinlerinden karp yerlerine yenilerini yerletirmek iin mcadele
verdiler: Eitfrsat; Kadn ne isterse olabilir; Kadn erkee muhta deildir
vesaire. O eski cinsiyeti memler, ou insan bunlarla programland
iin, kadnlarn hayattaki rollerini byk lde kstlyordu.
Hkm altnda yaadmz kanunlar da memlerin bizi nasl
ynettiklerine bir baka rnektir. Cinayet gibi sulara kar koyulmu
kanunlara pek fazla itiraz olmasa da dier kanunlar biraz daha keyfidir,
fakat insanlarn yaama biimleri zerinde mthi tesirleri bulunur.
Eski Sovyetler Birlii nde insanlar devlet aleyhinde konumay yasak
layan ve para kazanan cezalandran kanunlarn hkm altndaydlar;
Birleik Devletlerde ise marihuana yetitirenler ve borsa kurallarn
ihlal ederek gizli irket bilgileri kullananlar hapse giriyordu.
Medenilemenin bedeli uzlamadr. rili ufakl milyonlarca fikir
zerinde umumi bir anlama olmasayd, kurduumuz son derece
karmak toplum abucak dalrd.

ounluk mlkiyet, akitler, trafik klarnn anlamlar veya bankada

para biriktirme veya ekme gibi memler zerinde mutabk olmasayd,
neler olurdu, dnn.

Parann ayrm memine dikkatinizi ekmek isterim! Ya bir gn pa

rann kullanm amacna ve deerine dair fikrimizi deitirir ve cebimizde
bir deste kirli kt paras bulursak? Buna benzer bir ey II. Dnya
Sava sonras Dou Avrupada, yksek enflasyon dneminde olmutu.
Bu byk, toplumsal memler saylamayacak kadar oktur ve
hayatlarmz zerinde byk tesirleri vardr. Hepsi cinsiyet rollerimiz
gibi byle bir iyi/kt zelliine sahip deilse de, hepsi sunidir, insan
yapmdr ve her zaman Birleik Devleer Anayasas gibi bilinli bir
seimin neticesi deildir. Bu memlerin ou, 20. asr cinsiyet rolleri
gibi, pek yle ciddi ekilde sorgulanmadan, bir ekilde deitiler.
Elbette toplum standartlarn sorgulamak yeni bir ey deildir. Tarih
boyunca insanlar keyf toplum kurallarnn kafesinde yaamann
aptalln yazmlardr. Fakat bu kurallar deitirmek zordur.

Bir toplumu tekil eden hakim memleri deitirmek mmkndr,

akl virslerinin fikirleri yayma tarz yznden, bunu yapmak kolay
bir i deildir.

Memetik, onu anlayanlara memlerin yaylmasna daha iyi etki

etme olana verir.

Emsal Basktst

Memlere klelik ulusal seviyede kalmyor. Birbirleriyle etkileim ha

linde olan btn insan topluluklar emsal basksna, her birey iinde
bulunduu topluluun dier yeleri gibi dnme ve davranma bas
ksna maruz kalr. Emsal basks genellikle ocuklar sigara imeye,

uyuturucu kullanmaya ve etelere katlmaya yneltmekle sulanr;

ama yetikinler de buna maruz kalrlar.
Tedavi olan alkolikler bazen ezici emsal basksndan kamak iin
ien arkadalaryla ilikilerini keserler ve Adsz Alkolikler Derneine
bavurarak kendilerini bile isteye daha yapc bir emsal basksna
maruz brakrlar. Yllarca altm Microsoft gibi firmalar devaml
surette belli baz memleri kuvvedendiren bir dhili kltr zerinde
durur; sekincilik, sorumluluk, batan savmacl ho grmeme ve
alkanlk bu kltrn en nemli ksmn oluturur.
nsan gl memleri olan bir kltre girdiinde genellikle ya
uyum salar ya da darda kalr. Ya emsal basksna boyun eip yeni
memleri benimseyerek dncenizi deitirirsiniz ya da deli veya
noksan olduunuzu dnen insanlarla evrili olduunuz hissiyle
bouur durursunuz. Sizin de onlar iin ayn eyi dnmeniz ise
pek teselli edici deildir.
Dier alt kltrlerin etikleri Microsoftunkinden farkldr ama
sonular ayndr. Mesela, devlette alan birok arkadam Microsoft un
hemen hemen zdd bir kltrden bahsetmektedir: Kaytszlk, batan
savmacl ho grmek, akam 5te paydos ve her yerde grlen
Hindilerle almak zorundayken kartallarla yksekten umak zor
dur ifadesindeki vasatlk. Bu kltre girmek de ayn tesiri yapar:
Ya bu memleri benimser ya da emsal basksyla mcadele edersiniz.

Kiisel Programlanmanz

ahsen programlandnz memler, iinde bulunduunuz kltre

bakmakszn, hayatnz hemen her adan etkiler. te bu yzden akl
virs ciddiye alnmas gereken bir eydir. Akl virsleri zihninizi,

sizi hayatta istediiniz neticelerden ok farkl neticelere gtrebilen

memlerle -dnceler, tutumlar ve inanlar- doldururlar.

Sizi programlayan memler kendini gerekletiren kehanet ile gele

ceinizi muazzam bir ekilde etkileyebilmektedirler.

Bir eyin olacana inanmak genellikle o eyin meydana gelme

olasln artrr. Ailesi tarafndan kendisine devaml olarak ne isterse
olabilecek kadar baarl bir insan olduu sylenen bir ocuk (en azndan
ailesinin standardnda) baarya programlanr; dier yandan yoksul bir
mahallede anne babas olmadan, sadece baarszlk ve mitsizlikten
baka bir ey grmeyen bir ocuk ise baarszla programlanr. Akl
virsleri kafalarmz, bizi hayatmz en gzel ekilde yaamaktan
alkoyan, nefsimize zarar veren tutumlarla -m em lerle- doldurur.
Medyumlarn ve yldz fallarnn hakl kmalarnn sebebi kendini
gerekletiren kehanettir. Seattleda bir restoranda alan Maxwell
adnda mthi bir medyum vardr. "Mthi diyorum, zira onun iki
kere hakl ktn grdm. ki seferde de arkadalarm iin at
tarot kartlarnda salk, servet ve mutluluk grd, ancak bunun iin
tutkularnn peinden gitmeleri ve ellerini abuk tutmalar gerekiyordu.
Biraz amatr bir hokkabaz olarak, onun, falda g anlamna
gelen o kart nasl kardn anlamtmmteri kartlar kendi
zgr iradesiyle setiini sanyordu. Bu kart hilesi MaxwelTin kredisini
artryor ve onu tavsiyesine uyulur biri haline getiriyordu. Ne kadar
gzel, bu mthi kendini gerekletiren kehanet insan zengin, mutlu
bir hayat iin programlar!
Programlandmz ayrma memleri geleceimizi ynlendirmekten
baka, iinde yaadmz evrede bir alg filtresi meydana getirir. n
sanlar her an duyu organlarna arpan bilgilerin kk bir ksmndan

A k il v e D a v r a n i
fazlasn alamazlar. Hangi bilgileri alr, hangilerini almayz? Bilinaltmz,
programlandmz ayrm memlerine bal olarak buna karar verir.

Programlandmz ayrm memleri hangi bilgiyi alacamz da

belirlerler. Gereklii bize farkl ekilde gsterirler.

nsanlarn ou zihinlerini bilinli olarak kendileri iin daha

nemli olan bilgiye bakmak zere eitmemitir -1 2 . Blmde ele
aldm bu sre son derece zor ve uzundur- bu yzden de seim
ansa ve akl virslerinin tesirine baldr.
Alg filtrelerinin rnekleri pek oktur; Hi yeni bir araba ald
nzda, yolda daha nce hi dikkatinizi ekmedii halde kendinizinki
gibi onlarca araba gznze arpt m? ayet bir arkadanz sizin
ayrm meminiz dolaysyla yeni aldnz arabay fark eder ve yolda
srekli ayn model arabalar grmeye balarsa, bu meminizi bir baka
zihne aktarmsnz demektir.
Yeni bir kelime rendiinizde birdenbire ona her yerde rast
lamaya baladnz oldu mu? O kelime hep oradayd: Ama siz fark
etmiyordunuz nk bu kelime iin zihninizde bir ayrm memi
bulunmuyordu. ayet bunu kullanmaya balar veya bir arkadanza
kelimeyi her yerde grmeye baladnz sylerseniz, bu memi bir
baka zihne aktarm olursunuz.
Pachelberin Re Majr Kanonu nu dinlemeyi ok seven bir arka
dam vard, ta ki ben bu melodinin eski Burger King reklam melo
disine ok benzediini syleyene kadar; imdi ne zaman bu melodiyi
duysa aklna Al sana turu, al sana m a r u l..s z le r i geliyor. Burger

King melodisi iin ayrm memiyle programlandndan, eskiden ok

sevdii paray iittiinde bu melodiyi hatrlamas kanlmazdr. Bu
yzden arkadam benden nefret etmektedir.

Reklamlar da, alg filtremizi yle ayarlarlar ki rnlere daha fazla

dikkat sarf eder veya daha olumlu duygular besleriz. Politikaclar,
slogan ve sylevleriyle, zihinlerimizi, onlar oy verilecek kiiler olarak
alglatan memlerle etkilemek isterler.

Dnya, hepsi zihinlerimizi, alglarmz, dikkatlerimizi ele geirmek

iin yanan akl virslerinin yayd memlerle doludur. Bizim iyiliimiz

umurlarnda deildir, aksine kafamz daha ok kartrr, tatminsizlik

hissini beslerler.

Gemie dair tutumumuz da hayatmz etkiliyor. imdilerde

Amerikada pek moda olan bir ey de, giderek artan sayda insan
gemilerindeki zalim, haksz veya ihmalkr muamelenin kurbanlar
olarak etiketlemektir. Elbette bu da geerli bir bak asdr fakat
kendilerini gemilerinin kurban olarak gren insanlar genellikle
zdrap ve acizlik duygularndan kurtulamyorlar.
Salam bir glenme kursunda insanlar btn hayatlarnn,
gemilerindeki haksz ve adaletsiz olaylarn dahi sorumluluunu
stlenmek zere eitiyorlar. nsan -m em etik programlanmasndabazen ok g olan bu tutum deiikliini yaptnda, genellikle gam
ve keder safhas nispeten ksalyor ve insan yaad ac tecrbeyi
geride brakp hayatna devam edebiliyor.

Gereklik Tuzat
1. Blmn banda yer alan alntnn sahibi Alfred North Whitehead,

mutlak doru yoktur, btn dorular yarm dorudur ifadesi ile ne

demek istemitir? Bu alnty kullandm nk mutlak gerek veya

yetki anlamna gelen Doru (Gerek) ayrm memi, yeni memetik

paradigmasnn bir paras deildir.
Btn savlarn doruluu bunlar dnrken kullandmz
varsaymlara -ayrm memlerine- gre deiir. Gne doudan doar
ve batdan batar, diyebiliriz. Bu doru mudur? Belki dnyann gnein
etrafnda dndn sylemek daha dorudur. Peki ama bu doru
mudur? Evrendeki her ey mudaka dier her eyden belli bir dereceye
kadar etkilenmektedir. Fakat ayet bir beyzbol sahas yapacaksanz ve
kaleyi vuruunun gzne gelmeyecek bir yere koymak istiyorsanz,
gnein batdan battn sylemek ok yerinde bir memdirgayet
faydal bir yar-gerektir. Bu beyzbol sahasnn inaatndan sorumlu
olduunuzu farz edelim, ayet iilere izafiyet ve yerekimi kuramn
dan bahsederseniz, muhtemelen istediiniz sonucu alamayacaksnz.6
6

Gne batdan batar yar-gereinin bile pheli varsaymlar bulunmak

tadr. 4 Temmuzda Seattledaki gvertemde durmu gzel bir gn batmn!
seyrederken birdenbire fark ettim: Hey! Gne kuzeyde batyor! Sahiden de,
gnein batn seyretmek iin, batya bakan gvertemde 90 derece saa
dnmem icap etmiti.
Bu ne demekti? Evvela, gvertemin batya bakt Doru deildi. Seattleda
Puget Soundm Elliott Krfezini bat olarak alrz; fakat benim yaadm
yerde ky eridinde bir dirsek bulunuyor, yani suya bakan ksm daha ziyade
gney bat oluyor.
kinci olarak, gne aslnda daima batda batmyor! Kuzey Kutup Dairesinin
kuzeyinde elbette gnein hi batmad yaz gnleri vardr; gne batmyor,
sadece biraz Kuzey Kutbuna doru alalyor, sonra tekrar ykseliyor. ayet
yaz gndnmnde, gnein ufuk izgisinin altna ok ksa bir sre girip
kt Kuzey Kutup Dairesinin hemen altnda, diyelim ki Finlandiyada -

tam kuzeyde- iseniz, son derece ksa bir gece yaarsnz. Seattleda da, yaz
gndnmne yakn uzun gn ve ksa gecelerde gne hayli uzak bir ku
zey noktasnda doup batar. Bu iki yar-gerek birleerek bana kuzey
g n b a tm n verdi (Bu kuzey gnbatmlarnn aklselim kant iin Willi
am Calvirie teekkrler).

Peki ya cevaplarna ebedi gerekler denebilecek u ebedi sorular?

lmden sonra hayat var mdr? H ayatylm ... hatta var ile ne kas
tettiinize gre deiir. Sorunun iindeki varsaymlar dnmeden
cevaba sarlmak tehlikelidir. Ne zaman yeni birtakm ayrm memleri
edinsek, bir de bsbtn yeni bir felsefe ediniriz.
Bir meme Gerek demek, onu programlamanza yerletirir ve kendi
memlerinizi seme kabiliyetinizi ortadan kaldrr. Bir otorite sizi bir
eyin Gerek veya Doru veya yapmanz gereken bir ey olduuna
inandrdnda etkili bir ekilde programlanm oluyorsunuz. Sadece
yar-gerekler olduunu -h e r memin gerekliinin iinde bulunduu
balama bal olduunu- anladnz vakit akl virslerinin program
lamasna kar elinizde gl bir silah olur.
Kurallara veya kendiniz dndaki her trl otoriteye riayet eder
misiniz? Kanunlar, iteki stleriniz, doktorlar, ebeveyn...? nsanlara
saygyla yaklatnz mit ederim ama ayn zamanda umarm ki
emir ve kurallara her uyduunuzda, akl virslerinin suiistimaline
ak hale geldiinizin de farkndasnzdr. 3. Blrnde de grecei
niz gibi, virsler kurallara uyan mekanizmalar alp onlar asimile
ederler. ayet siz de kurallara uyan bir mekanizmaysanz phesiz
asimile edileceksiniz.
Bu konuda ne yapabiliriz? Kendimizi kltr kurumlarma kapat
mak fayda getirmemektedir. , ilikiler, kulpler ve yarg sistemlerine
itirak yaamak iin art veya en azndan kolaylk olarak grnyor.
Fakat akl virslerine kle olmann nne gemek iin seici olmalyz.
Otoriteyi Sorgula bugne kadar grdm en iyi kamyon yazsdr,
Otoriteyle at olarak anlalmad srece: akl virsleri otomatik
asilerle hem de otomatik boyun eenlerle beslenirler.

Hem asiler hem de boyun eenler memetik programlanmalarna

gre belli ekillerde davranrlar.

M esele m em lerle program lanm olduumuzu anlam ak ve

akl virsleri hayatmza mdahale ettiklerinde kendimizi yeniden
programlamaktr.
Akl virsleri bizi memlerinin Doruluuna inandrmak iin
abalarlar. nsanlar programdklan memleri canlar pahasna korurlar!
Bir akl virs iin bundan daha gzel bir ortam olamaz: Aklnz
ve sorun zme kabiliyetinizi asimile etmi, bylece kendini muha
fazasn temin etmitir.
renmek ve bymek iin tek yol inan sistemlerimizi -m em etik programlanmamz- deitirmektir. Fakat bunun aksinedir ki, biz
herhangi bir memimiz hakknda yanlm olmay lmekten beter bir
ey olarak grdmz iin bu programlanmaya sk skya sarlrz.
Kltr kurumlan -lkeler, iler, organizasyonlar- geliirken mev
cut btn kaynaklardan faydalanan kltrel evrimin neticelerinden
baka bir ey deillerdir. Biz yle davranmadmz mddete hibir
kutsallklar yoktur. Hayattaki amalarn bilemez hale gelmi ve emir
altnda yaamay arzu eden insan kitlelerinin olduu yerde, kltr
kurumlan ortaya kp onlar kullanr. ok nadirdir ki, bir kurum,
halk tarafndan hayatlarn zenginletirmek amacyla bilinli bir ekilde
seilsin; insanlar kendilerine hizmet eden memlerle programlayan
kurumlar kazanrlar.
nsanlar kendine hizmet eden memlerle programlayan kltr
kurumu bir akl virsdr. Bu mutlaka kt anlama gelmez fakat ben
sizin yerinizde olsaydm hangi akl virslerinin hayatm kullanmak
iin yartn renmek isterdim ki kendiminkini icat etmesem bile
aralarnda seim yapabileyim.

Yeni memetik paradigmasna gre zihin, bir igd ve memetik

programlanmasnn kombinasyonudur. Setiimiz bir amaca daha iyi
hizmet edecek, bize kendi hayatmz yaama imkn verecek kendi
memetik programlanmamz bilinli bir ekilde sememiz mmkndr.
Fakat insanlarn memetiki anlamadan ulaabildikleri programlanma
daha nceki programlanmalarndan pek farkl olmuyor. Bundan son
raki birka blmde de greceiniz gibi, bu programlanmann byk
ksm akl virslerinin bulamasnn neticesidir. imdi, bunu daha
iyi anlayabilmek iin bir virs nedir ve nasl alr, buna bakalm.

 N C BLM

VRSLER

Diyelim ki, barn birindeki bir otomatik bir pikapta

- U tularna basnca alan arknn szleri yledir:
stiyorsan bu arky, at bir tane daha belik,
Sonra tula - U yu, ite sana mzik, mzik, mzik
Douglas Hofstadter> Gdel, Escher, Bach

ok uzun zaman nce, belki de milyarlarca yl nce, evrimle yeni

bir organizma tipi ortaya kttabii buna bir organizma denilebilirse.
Bu yeni ey, dier organizmalarn reme imknlarn ele geirmek ve
onlar kendi kopyalarn karmakta kullanmak gibi garip bir zellik
tayordu. Bu mahlka virs diyoruz.
Virsler bildiimiz evrende yaarlar;

lki biyoloji evrenidir, organizmalar . . . insanlar, bitkiler ve

hayvanlar evrenidir. Virsler ilkin bu evrende kefedilmilerdir: Ttn

bitkisi virs kapar, biz de virs kaparz. Yeryznde saysz biyolojik

virs eidi ve her birinin sonsuz kopyas bulunmaktadr. Bunlar hl
basit souk algnlndan A ID Se ve hatta daha beterine kadar baz
lmcl ve tedavisi ok g hastalklarn sebebidir.

Virslerin barndklar ikinci evren insan yapm bilgisayar, a

veri ve programlama dnyasdr. Bu dnyada virsler kefedilmemi,

daha ziyade yaratlm, programlanmlardr.
Bilgisayar virs yaratma olaylarnn en bilinenlerinden birinde,
Cornell niversitesi rencisi Robert Morris, Jr., Kasm 1988de,
devlet destekli lke apnda bir bilgisayar anda izinsiz bir deney
yapt. Kendi kendini oaltan bir program yazarak adaki btn
bilgisayarlara birer tane yerletirdi.
Ne var ki programdaki kk bir hata yznden, program belli
bir noktada durmas gerekirken kendini kopyalamaya devam ederek
ve a milyonlarca kopyasyla tkayarak saaerce fel etti. Hkmet
yetkilileri bu trden korsanl o kadar ciddiye aldlar ki akn
renciyi federal sula itham ettiler. Morrisin nternet kurdu olarak
tannan program bir eit bilgisayar virsyd. Morris aa salman bu
virsle snrsz bir gce sahip olurken dier yandan virs zerindeki
kontroln kaybetmi oluyordu.
Artk bilgisayar virs bilinen bir terimdir. Fakat bu elektronik
virs eidinin tedavisi de en az biyolojik olannki kadar gtr.
Buradan bir antivirs endstrisi treyerek bilgisayar programlarnn
DNAan daha kolay anlalmasndan faydalandlar. Vaccine, Dr. Virs
ve AntiVirus gibi virs programlarnn dzenli olarak gncellenmesiyle bilinen btn virsler bilgisayarlardan uzak tutulabiliyor fakat
vandallar yeni virsler retmeye devam ediyorlar. Bilgisayarlar hzl,

mkemmel iletiim ve geni depolama kabiliyetleriyle gen sulular

iin cazip bir hedef ve virsler iin elverili ortamlardr.

nc evren bu kitabn ana konusudur: akl, kltr ve d

nce evreni. Bu, paradigma kaymasnn meydana geldii evrendir.

Yenilik ve rekabete dayak eski bir kltrel evrim modelinden, memetik
ve akl virslerine dayanan yeni bir modele kayyoruz. Akl virsleri
hem kefedilir hem de icat edilirler: Ya kendiliklerinden geliirler ya
da bilinli bir ekilde yaratlrlar.

Biyoloji

Bilgisayarlar

Akl

gen

makine talimat

mem

hcre

bilgisayar

akl

DNA

makine dili

bilginin dhili temsili

virs

bilgisayar virs

akl virs

gen havuzu

btn yazlmlar

mem havuzu

sporlar / mikroplar

elektronik ilanlar

yaynlar/yaymlar

trler

iletim sistemi

kltr kurumu

cins & daha yksek makine yap program

kltr

snflandrmalar
organizma

arka kap veya g

davran/yapay olgu

venlik delii
genetik srdrlebilirlik yapay hayat

psikolojik srdrle
bilirlik veya dme

genetik evrim

kltrel evrim

Virsler farkl evrende yaarlar: Biyoloji, bilgisayarlar ve akl

(beyin). Bu tablo her evrende evrim ve virslere dair konumalarda
kullanlan kelim eler arasndaki ilikiyi gstermektedir.

1978de, Guyanadaki kk bir kyde, kalabalk bir insan top

luluu siyanr, antidepresan ila ve ekerli bir iecekten oluan bir
karm ierek topluca intihar ettiler. leceklerini biliyorlard. Baka
ne bildiklerini ise ancak tahmin edebiliriz. teki dnyada onlar ok
daha byk bir mkfat beklediini mi biliyorlard? Liderleri Jim
Jones un emirlerine uymann vazifeleri olduunu mu biliyorlard?
nanlarna uygun davranrlarsa, her eyin daha iyi olacam m
biliyorlard? Bildikleri her neyse onlara zarar verdii aikr: Bu
zehiri igdsel bir hareketle imediler, onlar, lmlerine yol aan
birtakm memlerin programlamasna uygun olarak hareket ediyorlard.
Neden Pepsi milyonlarca dolar harcayarak, rnlerini ierken
devaml a-ha diyen insanlar gsteren bir televizyon reklam yapt?
Neden baz garip hikyeler devaml olarak ehir efsaneleri olarak
ebediletirilir? Neden baz zincirleme mektuplar srgit dnyay dolar?
Bu sorularn cevaplar hep akl virsleriyle alakaldr. Tpk hcre
ve bilgisayarda olduu gibi zihinde de bir virsn yaamas iin gere
ken ortam mevcuttur. Hatta, iletiimin hzl ve bilgiye eriimin kolay
olduu bir toplum olarak, akl virslerine giderek daha ok elverili
varolu koullar sunuyoruz.

Bir Virs Nedir?

Virs kavramnn her alana da -biyoloji, bilgisayar ve zihin- uygun

olduunu aklmzn bir kesinde tutarak biyolojik virslerin alma
sistemlerine bir bak atalm.
Virslerden bahsederken kopyalamadan bahsetmemek olmaz.
Nihayetinde virsn yapt ey de kendi kendinin kopyalarn
karmaktr. Bu bilgi bizim iin u adan nemlidir: Virs kendi

kopyalarn karmak iin bizi laboratuvar olarak kullanr ve ortal

fena halde kartrp gider.
Virs dediimiz ey sadece bir parazit, bir casus, bir babo
kopyalayc deildir. Virs bunlarn hepsidir.

Virs, dardan kopyalama tehizatn alp kendini kopyalamakta

kullanan eydir.

Virsler, kendi kendini kopyalayabilmek dnyann en etkili

gc olduu iin de ok nemlidirler.7 Bir zamanlar Tin olduu
yerde imdi 2, 4, 8 ,1 6 , 32, 64, 128, 256, 5 1 2 ... var. kiye katlanarak
bymeye, stel byme deniyor ve bu byme, bulduu her bo
luu abucak doldurmaktadr. Atom bombasnn alma prensibi
de budur: Blnen bir atom dier atomlarn da blnmesine yol
ayor ve hepsinden enerji aa kyor. Bombann iindeki boluk
dolunca dagmmml
Tipik bir biyolojik virsn el koyduu tehizat, saldrd or
ganizmann hcrelerinde bulunur. Hcreler normalde bu tehizat
protein retmek, nkleik asitleri kopyalamak ve ikiye blnmeye
hazrlanmak iin kullanrlar. Virs ise hcreye szar ve kopyalama
tehizatn hcrenin kendi i ykne ilave olarak, daha dorusu kendi i
ykne ramen, virs kopyalamak iin kandrr. Ben daima kafamda
yle bir manzara tasavvur etmiimdir: rnga eklindeki bir virs,
inesini hcreye batrarak kendi genetik programn zerk ediyor ve
hcre makinesi daha fazla rnga retmek zere ie koyuluyor. Biraz
artistik bir tasvir olmakla beraber hadiseyi anlamama yardm ediyor.

Tanrnn dnyann tesirli kudreti olduuna inanyorsanz, unutmayn ki, O

bizi Kendi suretinden yaratt. Kendini oaltt!

Baz biyolojik virsler bir rnga inesinin deriyi delip gemesi

gibi, hcrenin duvarlarn delerek ieri girerler. Hcreye zerk ettikleri
talimatlar sayesinde oaltma makinesi rngaya benzeyen virsler
retir. Nihayet hcre patlar ve yeni virs kopyalan dier hcrelere yaylr.

Kopyalama makinesinin olduu her yerde, virsler de olabilir.

zellikle veri kopyalamak ve aktarmak iin tasarlanm modern
bilgisayar alar, kt niyetli bilgisayar korsanlarnn insan yapm
virsler yaratmak iin yneldikleri doal bir hedefti. Biyolojik muadil
lerinin aksine btn bilgisayar virsleri insan yapmdr, bilgisayarlar
zellikle muta$yonlary yani veri bozulmasn en aza indirmek iin
tasarlandna gre, bu da akla yakndr.

Mutasyon kopyalamadaki bir hatadr. Orijinalin mkemmel bir

kopyasndan ziyade kusurlu -veya bir baka adan muhtemelen
daha gelimi- bir kopyasn retir.

nsanlar bilgisayarlar program yapmamz kolaylatrma niyetiyle

tasarladklarna gre, elbette bu vastada yaayan virsler yaratmak daha
kolay olacaktr. Bu, mesela, DNA temelli bir organizma tasarlamaktan
daha kolaydr. Fakat DNA insanlar programlansn diye tasarlanmad:
DNAnn oransal komut kmesi, ok amal kaydar veya uluslararas
kabul grm girdi/kt arayz standartlar yoktur. Tahminim odur
ki, bizim, bilgisayar programclarnn programlama dillerinden yola
karak yazlm yaratmalar misali DNAdan yola karak bir organizma
yaratmamz iin nmzde daha ok uzun yol var.8
Bir virs, kopyalama olan her yerde var olabilir. Milyarlarca
yl, tek nemli kopyalama hadisesi DNA ve ilgili molekllerinkiydi.
DNAnn kopyaland fiziksel mekanizma hakknda ok ey ren
dik fakat DNAUaki bilginin nasl bir insann kendi kendine tek bir
hcreden bir yetikine dnmesine sebep olduunu henz anlaya
bilmi deiliz. Bunu, Ana Britannicamn nasl basldn anlamakla
ansiklopedilerinin ciltlerinde anlatlan dnyann tam ilevini anlamak
arasndaki farka benzetebiliriz.
Virs DNAnn kopyalanma eklini deitirmez; virs bulun
duu ortamn geri kalan unsurlaryla beraber veya onlarn yerine
kopyalanacak yeni bilgi ekler. Bu yeni bilgiyi alan hcreye ne olur?
ihtimal vardr:

Fakat bu olduunda da, C programlama dilinin bir bilgisayar programc

snn maksatlarn, bilgisayarn uygulad esas komutlar demek olan ma

kine dilinde toplamas misali, bir genetik mhendisinin maksatlarn DNA

sarmalnda toplayacak st seviye dillerin kullanlmasyla olacaktr. Bunu
baardmzda ise, geceleri evlerimizin iinde seirterek yerlerden ve ha
llardan toz, er p yiyen canl elektrikli sprgeler satldn grmeye
balayacaz. Ayrca ahlaki adan ne kadar rahatsz edici olsa da, yetikin
elence endstrisinin olanaklar sonsuzdur.

Bilgi hcre iin anlalmazdr ve almalarna tesiri pek azdr.

2.

Bilgi hcrenin almalarn kartrabilir veya baltalayabilir ve

bozulmasna yol aabilir. (Virsn asndan yeni ileyi iyi olabilir).

3. Yeni bilgi hcreye bir nevi yeni kabiliyet veya savunma me
kanizmas vererek hcrenin ileyiini gelitirebilir.

Emirleri Uygulamak
Virs, kopyalama mekanizmasnn, sadece istenilen veriyi kopya
ladndan emin olmak iin iyi bir takip sisteminin olmamasndan
istifade eder. Hcredeki kopyalama mekanizmas hangi proteinlerin
retileceine dair komutlar hcrenin i ileyiine kopyalar. Proteinlere
gelince, onlar hcrenin hayatnn seyrini planlayan eitli kimyasal
tepkimeleri idare ederler: eker depolama zaman, oksijen retme
zaman, blnme zaman, lme zaman ve benzerleri. Virsn sinsi
taktikleri, Dr. Strangelovedak deli subayn bombardman filosuna durup
dururken Moskovaya saldrmasn emretmesine benzer: Hcre veya
bombardman ekibi sadece talimadara uyar ve bombardmana geer.
Virsn verdii talimatlardan biri de daha ok virs retmek ve
bir bakma bunlar dier hcrelere yaymaktr. Bu hususi talimat ok
nemlidir, aksi halde virs abucak lr. Yaylma dorudan, hcrenin
virslerle tka basa dolarak patlamasyla olabilir; veya dolayl olarak,
bir virsn haprmaya veya burun akmasna yol amasyla olabilir.
Bilgisayar virsleri de ayn ekilde alrlar. Vandal programc,
virs kodunu, hibir eyden haberi olmayan kullanclarn altra
ca bir programa yerletirir. Program altrldnda virs kodu
bilgisayarda saptad dier btn veya baz programlara kendini
kopyalar. Virs bulaan programlardan biri, insanlar tarafndan veya

kendiliinden baka bir bilgisayara kopyalanp altrldnda bu

bilgisayara da virs bular ve sre tekrarlanr.
Bu tarz vandallm toplumsal etkilerini bir kenara brakarak bi
yolojik virsler ile bilgisayar virslerinin ortak unsurlarna gz atalm:

Yabanc bir ey bir ortama girer.

Kopyalama o ortamda meydana gelir.

Bu ortamda bir tr emir uygulama sz konusudur.

Yabanc yap kopyalanr, muhtemelen yeni talimatlar verir

ve yeni ortamlara yaylarak srecin devamn salar.

yi Bir Virs Nastl Olur?

Baarl bir virs ev sahibinin virs yayacak kadar yaamasna izin

vermelidir. Buna karlk, en baarl virslerin ev sahibini mmkn
olduu kadar uzun sre canl tutup onlar yaymasna izin vermeleri
gerekmez miydi? O zaman virs salmz onun yaamaya devam
etmesiyle balantl olduu iin, genel olarak bizim tarafmzda olmas
gerekmez miydi?
Bu, bizim tarafmzda ile ne kastettiimize gre deiir. Bir
virsn uzun vadedeki baars ev sahiplerini ldrmeden oalma
kabiliyetine baldr. Tabii henz baarl olamam bir virs tara
fndan ldrlrseniz, sizin iin bu bilginin bir kymeti yoktur. John
Maynard Keynesm dedii gibi uzun vadede hepimiz lyz. On kiiye
yaylan, bu srete sizi ldren bir virs ksa vadede hayli baarldr
denebilir. Btn ev sahiplerini derhal ldren bir virs baarl ola
maz, ayn ekilde, bulat btn bilgisayarlar annda kerten bir

virs uzun yaamayacaktr. Fakat ev sahibinin uzun mrll bir

virsn grevi iin ancak bir olaslktr:

Bir virsn grevi mmkn olduu kadar oalmaktr.

Bir dakika, neden bu virsn grevi olsun? Virslerin gerekten

byle bir hayat gayeleri bulunabilir mi? Virsn bir grevi olduunu
sylemek doru mudur? Neden bir virs sadece bir hcreye bulap
emekli olamaz, mrnn kalann endoplazmik retikulumu seyrederek
rahatna bakamaz?
Ksa cevap: ayet yle yaparsa, burada tanmland gibi bir virs
olmaz. Virs kelimesini sadece nfuz eden, kopyalayan, muhtemelen
komut veren ve yaylan eyler iin kullanyorum. Burada ok ince
bir nokta var ki, kitabn bandan sonuna srekli kendisinden dem
vurulduu iin anlalmas ok mhimdir:

Hayata bir virsn asndan baktmz zaman, virs canldr, d

nebilir veya bir bak as vardr, demiyoruz.9

Olaylara virsn asndan bakmak virslerin ilgin davranla

rm kavramamza yardmc olmaktadr: Nasl ve neden yaylyorlar?
Virslerin yaama amacnn yaylmak olduunu sylerken, virs
leri incelediimizde yaylmalarn ilgin bulduumuzu kastediyorum.
Eer yaylmasalard, onlara virs demezdik, ilgimizi de ekmezlerdi.
Virsler ilgimizi ekiyorlar zira nfuz etmeleri, oalmalar, talimat
9

Bu viral bak asna evrimsel biyologlar teleoiojik safsata diyorlar: Karma

k evrimsel zellikleri akl olmayan hayvan ve biyomolekllere atfetmek.
Burada sz konusu olan bizimki gibi memetik dnceler deil, milyarlarca
yllk evrimle bu canllarn yaradllarnda bulunan "bilgileredir.

vermeleri ve bilhassa yaylmalar evrende etkin bir gtr. Serbest

brakldnda kendi bana hareket edebilen ve yaratcsnn abasna
gerek kalmadan dnyaya yaylabilen bir eyi kefetmek byleyici,
heyecan verici, hatta korkutucudur.
Virsn hayatta bir devinin olduunu sylemek nasl ilediini
daha kolay anlatmak iin bavurduum bir hiledir. Aksi taraftan
bakmak da yanl olmaz:

Evrende bilgiyi kopyalamak ve yaymak iin birok mekanizma vardr

ve virsler sk kopyalanan ve yaylan eylerdendir.

Bu kopyalama mekanizmalarnn bazlar dosdoru, bazlar ise

dolayldr. En ok kopyasn grdmz virsler bu mekanizmalarn
rastgele tutunup oalttklar virslerdir.
Nitekim sadece baarl virsleri incelediimize gre onlar hak
knda bildiimiz bir ey, yaylmakta usta olduklardr. DNA virsleri
hcrelerimizin kopyalama mekanizmalar yoluyla yaylmann etkili
yollarn bulmulardr. Bilgisayar virsleri yaratanlar da bunlar bil
gisayarn kopyalama mekanizmalar yoluyla yaymann etkili yollarn
bulmulardr. Buradan en ilgin kopyalama mekanizmasna geliyoruz:
nsan akl.

Akl

Akllarmz hem bilgi kopyalamakta hem de talimatlar uygulamakta

ustadr. Bir virsn drt zelliini hatrlayalm: Nfuz, kopyalama,
muhtemelen talimat verme ve yaylma. Bunun dncesi insanda

bata bir para dehet uyandrsa da, akllarmz akl virs kapmaya
son derece msaittir. Bunlar akllarmza nfuz edebiliyorlar nk
yeni fikir ve bilgiler renmekte ok ustayzdr. Virsler giderek
ilerlettiimiz iletiim vastasyla kopyalanmaktadrlar. Akl virsleri
bizi hareketlerimize etki eden yeni memlerle programlamak suretiyle

talimatlar verirler. Bu yeni davrantan doan olaylar zinciri virs

kapmam bir akla ulatnda yaylrlar.
Akl virs rnekleri moda akmlarndan din kltlere kadar
eitlilik gsterir. Her trden olabilecek bu kltr paralar varlkla
ryla insanlara tesir eder, onlarn dn ve dolaysyla davranlarn
deitirerek nihayet glenir veya yaygnlarlar. 9 ,1 0 ve 11. blmler
akl virslerinden rneklerle doludur.
Burada, kendiliklerinden ortaya kan akl virsleri ile insan
bilincinin icat ettii akl virsleri arasnda fark olduunu belirtmek
isterim. Kendiliklerinden ortaya kanlara kltrel virsler, insan ya
pm olanlara ise tasarmc virsler diyeceim. Tasarmc bir virsn
insanlara bulatrd memlerin grevi virsn her yere yaylmasn
salamaktr.
Hem tasarmc hem kltrel virsler mutluluk araynza ayn
lde zarar verebilir ama ou insan iin karc bir be para etmez
tarafndan kandrlmaktansa, hayatlarnn doal birtakm koullar
tarafndan mahvolmas evladr. Fakat algdaki farklla ramen,
bu iki ayr tr akl virsnn tesiri de ayndr: Refahnz iin ya
pabileceiniz bir iten bilmeyerek alkoyularak akl virsnn iine
kendinizi adadnz.
Memetik akllarmz, toplumlar ve kltrlerin nasl ilediklerine
dair yeni bir bak as sunmaktadr. Kltrn geliimine birbiri
zerine kurulan fikirler ve keifler silsilesi olarak bakmak yerine,
onu kafamzdaki fikirlerin, akl virsleri de dhil, birok kuvvete

ekillenip aktarld bir kltr havuzu olarak ele alrsak nasl olur?
Ad geen virslerin ne kadar zaten kafamzn iindedir? Bunlar bize
yardm m ederler, zarar m verirler? Bunlar kontrol edebilir miyiz?
Dmanlarmz yenilerini yaratp bize bulatrabilirler mi?
Bu dnce dizisinin varaca yer karanlk ve korkutucudur.
Yine de ben akl virslerini anlamakta zarardan ok yarar getirecek
bir potansiyel gryorum. Her eye alk olmadmz alardan
bakmamz icap etse de, bence akl virslerini anlamak, terbiye etmek
ve hem kendimiz hem de ocuklarmz -v e onlarn ocuklar- iin
en iyi ekilde istifade edebilmek iin ne gerekirse yapmalyz.
Evvela, btn bilimsel kuramlarn en yanl anlalm olanna,
doal seilimle evrime bakalm.

t-

DRDNC BLM

EVRM

"Sanki insan beyni zellikle Darwin kuramm

yanl anlamak ve inanlmas g bulmak iin tasarlanmtr,
Richard Dawkins

Evrim kuram gibi bir kuram daha yoktur ki hem bu kadar ok tannsn
hem de bu kadar kar klsn. Belki evrim kuramlar demeliyim zira
en itibarl bilim insanlar arasnda bile evrimin ileyiine dair nemli
anlamazlklar vardr. Tabii, bilimin dnda,. inanlar evrimci bak
asyla atan kkten dincilerden evrimi ruhun kemale ermesi iin
bir gayret olarak yorumlayan Yeni aalara, evrimin yeryzndeki
zengin hayat aklamak iin yetersiz olduuna inananlara kadar,
daha fazla anlamazlk ile karlayoruz.
Bence btn bu anlamazln sebebi, evrimin ne olduunun tam
olarak anlaamamasdr. Sezgilerimiz, milyonlarca veya milyarlarca

yl boyunca neler olduunu anlamak zere tasarlanmamtr, bu

yzden, bu kadar uzun bir dnem boyunca ileyen bir eye pheyle
yaklamamz normaldir. Bizim kktenci dinlerimiz belli bir inan
sisteminde inanca gre ilerler ve evrim imdiye kadar bu inanlarla
uzlamas g bir tarzda takdim edilmitir. Bilim insanlarmz ha
yatlarn evrenin ileyiini aklayan karmak modeller gelitirmek
ve ne srmekle geirmiler ve doaldr ki, bu modellere uymayan
her eye kar kmlardr. Evrimi anlamak iin yeni bir dnce
tarz gereklidir.

Evrim ve Entropi

Evrim en genel manasyla, her eyin zamanla deimesidir. Her ey

deiirken, evrede barnmay ve oalmay bilenler bunu yaparken,
bunu yapmayanlar da vardr.
evresinde barnmay ve kendini oaltmay bilenlere oaltclar
denmektedir. Bugn evrendeki en ilgin -hem bizi de kapsadklar
hem de en hzl surette evrime uradklar iin en ilgin- oaltclar,
biyoloji dnyasnn temel oaltcs olan gen ile akl dnyasnn temel
oaltcs memdir. Bilgisayar dnyasnda da makine komutlarna
veya programlara oaltc olarak bakabiliriz ama burada yazlm
doal seilimle ortaya kan bir evrim rnnden ziyade insan
aklnn bilinli olarak yaratt bir rndr. Yazlm kendi kendine
gelimedii mddete bir mem olarak kalacaktr.10
10

Evrimi bilgisayarlarla rnekleme deneyleri yapay hayat olarak tannan

yeni ilgin bir alanda yaplmaktadr. Bu konuda daha fazla bilgi iin Steven
Levynin Artificial Life (Vintage Books, 1993) adl mkemmel kitabn oku
yun.

Ev r m
Trlerin doal seilimiyle evrimdeki evrim szcn kulland
mzda, bu savan hl hayatta olan galipleri ile yok olmu maluplan
arasnda bir ayrm yaparz. Doal seilim, doa glerinin seim
yaptklar anlamna gelir ki bu mesela seimi insanlarn yapt, cins
kpeklerin yapay seiliminden farkldr. inde bulunduu ortamda
barnmasn bilmeyen eyler nihayet entropiye urayarak yok olurlar.
Entropi ise, eylerin zamanla azalp yok olmasdr, bir kumsaldaki
kumdan kaleler veya ryen bir aa kt gibi.

Evrim, eylerin giderek karmaklamasnn bilimsel bir modelidir;

entropi ise eylerin basitlemesini ifade eder. Bunlar, evrenin yaratc
ve yok edici gleridir.

Bu iki g sadece fiziksel evrende deil, zihin alannda da i

bandadr. Mesela, ngiliz dili zaman iinde deiirken, belli baz
yeni szckler ve kullanmlar evrime urayarak yaygnlam yeni
ayrmlara neden olur. Entropi ile daha az kullanlan kelimeler ge
nellikle anlam incelii, kuralsz heceleme veya telaffuz gibi ayrc
zelliklerini kaybederler.

Kopyalama

Evrim almas kopyalama almasdr. Kopyalanan her eye oaltc

denebilir. Bazen bir oaltc sadece edilgin bir surette kopyalan
maktan daha fazlasn yapar; daha etkin bir rol oynar. Buna belki
kendi kendinin kopyasn karmak denebilir. Aradaki fark sadece
bir bak as meselesidir. Bazen oaltcnn, hcrenin blnmesi
ve DNAnm oalmas gibi kendi kendisinin kopyasn kardn

dnmek daha doal grnecektir. Bazen de oaltcy, insanlarn

bir melodiyi dillerine takmalar veya demokrasi dncesinin dn
yaya yaylmas gibi, kopyalanveren bir ey olarak dnmek daha
akla yakn gelecektir. Her halde, kopyalama vardr, evrim iin gerekli
olan da budur.

Kopyalanan her ey -kopyalam a mekanizmas ne olursa olsun ve

kopyalama iin bilinli bir niyet olsun ya da olm asn- oaltcdr.

Bazen kopyalamada hatalar yaplr. Bu evrim iin gerekli bir

eydir. Eer kopyalarn asllarna sadakati ok yksek olursa, hibir
ey deimez. ok dkse de bu bir oaltc deildir: Nasl ki bir
ofis bildirgesinin kopyasnn kopyasnn kopyas okunmaz hale gelirse,
onu oalmada mahir klan nitelii de ksa zamanda kaybolacaktr.

Evrim iin iki ey gerekir: Belli bir aslna sadakat ile oalma; ve
yenilik yani belli bir derecede sadakatsizlik.

Uygunluk

Tabii, bir oaltcdan sadece iki, nsha ktysa, bu oaltc ev

rimi anlama amacna pek uygun olmayacaktr. Bizim ilgilendiimiz
oaltclar, kendileri de oaltclar haline gelen yksek sadakatli
kopyalar retmelidir ve kan stel byme abucak birok kopya
meydana getirmelidir. En uygun olann hayatta kalmasndan kastmz,
oalmakta -kendi kendini kopyalamakta- en usta olann hayatta
kalmasdr.

Evrimde, uygunluk kopyalanma ihtimali anlamna gelmektedir. Daha

uygun bir eyin kopyalanma ans daha yksektir.

Evrimin ileyi modelinde uygun szc bundan baka bir

anlama gelmemektedir. Ne bir g ne bir atiklik ne uzun mr ne de
stn bir zekya iaret etmektedir. Bir oaltc uygunsa, oalmada
ustadr. Hepsi bu.
Dayankl, uzun mrl bir oaltcnn, kopyalanmakta daha
usta olan daha ksa mrl bir oaltcyla rekabette stn gelecei
dnlebilir ama matematik bunun byle olmadm gsteriyor. ki
oaltc dnelim: Meytuelam yz yl yayor ve her sene kendisinin
bir kopyasn kararak 100 ocuk sahibi oluyor; Thumper ise sadece 1
yl yayor ve lmeden nce kendisinden 3 kopya karyor. Aadaki
tablo iki adamn her sene sonunda toplam nfuslarn gsteriyor:

Meytuelam

Thumper

27

16

81

100

- o 30

-O 48

imdi O30 -yani 10un yannda 30 tane sfr- birok Meytue

lam gibi grnebilir. Fakat 100 yl sonra, abuk reyen Thumperlar,
uzun mrl Meytuelamlardan aa yukar 1018 kat daha fazla
olacaklarbu da bir Meytuelam bana 1.000.000.000.000.000.000

Thumper anlamna gelir. Tabii Thumper lar akam yemei niyetine

Meytuelarnlar yemeye balamadlarsa.
En uygun oaltclar kendilerini en ok oaltan ve bylece
bakalarndan sayca daha fazla olanlardr. En uygun olann hayatta
kalmas biraz yanltc bir ifadedir; daha dorusu en uygunun bol
olmas olacak. Elbette, eer kaynaklar azsa en uygun oaltclarn

kazanc daha az uygun olanlarn kayb demektir.

Bencil Gen

Btn bunlardan Richard Dawkinsm bencil genine geliyoruz. Bencil

gen kuram yle bir derinlemesine bakta, evrime ait o kadar ok
zor soruyu ve kafa kartrc ayrnty cevaplyor ki dnyann evrenin
merkezi olmadn syleyen astronomik keifle karlatrlabilir.
Dawkins bencil gen kuramn mem kelimesini ilk defa kullan
d 1976 tarihli kitabyla mehur etmitir fakat kelimeyi bir yaynda
ilk defa 1963te ngiliz biyolog William D. Hamilton kullanmtr.
Hamiltorun almasndan nce ou bilim insan evrimin bizim
etrafmzda veya hangi tr tartyorsak onlarn bireyleri etrafnda
dndn varsayyorlard. Darwinci dnceye gre evrim hayatta
kalan ve kendileri gibi bireyler reten en uygun bireyler tarafndan
srdrlyordu. Darwinin mthi sezgisi -doal seilim yoluyla evrim
kuram- gerekleri uzun zaman idare edecek kadar iyi aklamt.
Fakat Darwin DNAy bilmiyordu.
Bencil gen kuram dikkatleri en uygun bireylerden en uygun
DNAya evirdi. Ne de olsa, nesilden nesile geen bilgiyi tayan DNAr.
Trlerin bireyleri, kendi kendilerini oaltmazlar. Ebeveynler kendi
lerinin tpatp kopyalar olan ocuklar retmek iin kendi kendilerini

klonlamazlar. Yaptklar ey, DNA paralarnn kopyalarnn yeni

bir bireyde oaltlmasna neden olmaktr. oaltlmakta en byk
baary gsteren DNA paralar sayca en kalabalk olacaklardr ve
en uygun olann hayatta kalmasna katkda bulunanlar da btn
bireyler deil, ite bu DNA paralardr.
Bu oyunu oynayarak bir ekilde oalan DNA paralarna gen
denilmektedir. Evrim bizden ziyade onlarn esenlii etrafnda dnd
iin onlara bencil genler denilmektedir.
Fakat ne artcdr ki, bilim insanlarnn bencil gen kuramn
kabul etmeleri bir bakma hayvanlardaki bencil olmayan davran
kefetmeleriyle mmkn olmutur. Dii ii arlar btn hayatlar
boyunca anneleri kralie arya destek olmak zere evrim geirmiler
dir ve kendileri yavrulamazlar nk genetik bir gariplik yznden
annelerinin yavrusundaki onlara ait DNA says kendi yavrularndakinden daha fazladr. Byle davranmalar bencil genleri iin tek
balarna bozulmalarndan daha iyidir.
Btn hayvanlar lemindeki anneler yavrularn korumak iin

yavrusunun kaamayaca bir yrtc hayvanla karlatn ve hem

kendisinin hem de yavrularnn ldrlmesi ihtimalinin yzde 50,
hem kendisinin hem de yavrularnn kurtulmas ihtimalinin de yine
yzde 50 olduunu farz edelim. Her yavru annesinin DNAsnn en
az yarsn11 tadna gre matematik bize bu eilimden sorumlu
DNA'nn, anneyi yavrularn brakp kendini kurtarmaya sevk ede
cek rakip DNAya stn geleceini sylyor. Yrtcyla karlamak
ortalama olarak, dnyada kendini kurtar geninin kopyasndan daha
ok yavrular koru geninin kopyasn brakacaktr.
11

Muhtemelen baba da ayn DNdan tad iin ocuk aslnda yardan daha
fazlasna sahip olabilir.

Biyolojik evrim tamamyla DNA paralar arasndaki, hangi

genlerin kendilerini daha ok kopyalayaca yardr.

Genlerin tarafndan bakarsak, insanlar sadece daha fazla gen ret

m ek iin vastadr.

Bir Baka Bakt Atst

O halde, genetik evrimi anlamann pf noktas olaya oalma yar

ndaki DNAlarn tarafndan bakmaktr. Bunun iin, hayata rastgele
seilmi bir DNA oaltclarn asndan bakalm. Bu DNA oal
tcnn ad Dan olsun.
imdi Darden ve hayata Dan in asndan bakmaktan bahse
derken, D anin akl, gzleri, ruhu veya bunlar gibi eyleri olduunu
kastetmiyorum. Ben sadece, nasl astronomlar gne sistemimizin
gnein etrafnda dnd bir modelin gnein dnyann etrafnda
dnd modelden daha kullanl olduunu buldularsa, biz de,
dnen varlklar olarak, D a n i merkez alan bir evrim modeline
bakalm diyorum.
Darin hayattaki konumu bir niversite profesrnnki gibidir:
Yaymla ya da yok ol. Danin yaym herkesin en sevdii konunun
yani kendisinin kopyalardr. Yaymlamak veya yok olmak Danin
umurunda mdr? Sadece gizemli, metafizik manada diyelim. Dan
bir karbon paras ve amino asitler halatdr. Onun herhangi bir eyi
umursadn sylemek yanl olur. Ona isim de verdik ya, imdi biz
D an i umursayabilir, onu sevip zerine titreyebiliriz, ama aslnda
D anin lm, evrenin atomlarnn dzeninin bir para deiece
inden baka bir anlama gelmez. DNA oalma mekanizmas Don,

Diane, Deni, Doug ve Arturonun kopyalarn yaymlayarak pat pat

gidecektir. Hayat devam edecektir.
Fakat biz Dan in oalmada ok becerikli bir DNA paras oldu
unu farz edelim. Hatta o kadar iyi ki Darfi insanlarn yzde lOOunde
gryoruz, tabii birok empanze, babun ve gorilde de. Aslnda Dan in
kkenini ta ilk memelilere, hatta bala kadar dayandrabiliriz. Vay
canna! Dan gerekten ok nemli bir eyin geni olsa gerek, deil
mi? Dan, omurgam zm veya kan dolammzn ya da merkez sinir
sistemimizin geni olmal, yle deil mi? Aksi halde, ok nemli bir
eyin geni olmasa, Dan bu kadar uzun zaman nasl yaasn?
Ah. Bir dakika. Ben kendi amdan bakyorum. Yine de kendimi
mazur grrm zira insan doas byle. O halde olaya bir de Dan in
asndan bakalm. Anlalan o ki, Danin tek yapt DNA zincirleri
nin iine kendi kopyalarn eklemektir. Bu kadar. Dan sadece kendi
iini koruyor (Burada niversite profesrleriyle her trl benzerlik
tamamyla tesadftr).
Dan, insanlarn hayatta kalmasn destekleyen herhangi bir eyin
geni deildir. Nasl ki gnein her gn domas iin insanlarn bir
ey yapmasna gerek yoktur, Danin de bizim iin bir ey yapmas
gerekmemektedir. Dan bir DNA fabrikasnda almaktadr ve bu
ortamda oalmasn salayan zelliklere sahiptir. Mevcut aratrmalar,
kromozomlarmzdaki engin DNA alanlarnn geliimimizde hibir
tesiri olmadn gstermektedir. Evrimin bizim etrafmzda dnd
ne inanyorsak, buna armalyz, ama D anin asndan bakarsak
bu, biz insanlarn yaptklarnn yeryznn yaamasna hemen hi
katk salamad gereinden daha artc deildir.
Dan, kendi ortamnda oalmakta usta bir DNA parasndan
baka bir ey deildir. Bu evre u unsurlardan oluuyor:

 Vcudumuzun hcreleri ve bu hcrelerde DNA oaltmaya

ayarl mekanizmalar.
Danle ayn hcrede bulunan dier DNA. Bazlar vcut ve
beyinlerimizin gelimesine ve oalmasna yola aan bu dier DNA
olmasayd, Dan de bizimle yok olurdu.
Hayatmz yaayan bizler. Biz yine Darfi vcudunda barnd
ran filler kadar uzun yaamyoruz ama onlardan daha retkeniz...
Ayrca biz ok iyi ev sahiplii yapyoruz, en azndan kanseri tedavi
edene kadar. Kanser Danin en ok sevdii eylerden biridir zira deli
gibi oalmasna imkn verir.

evremiz. Dan dinozorlarda ok baarlyd ama orada bir

terslik oldu. Neyse ki Dan o zaman baka organizmalarda da hisse
edinerek nlemini almt fakat baz arkadalar yumurtalarn sadece
bir sepete koydular ve dinozorlarla beraber yok oldular.

Bunlarn hepsi Dan iin bir ortam yaratmtr. Gerekten de,

btn evren Dann ortamdr; oaltc olarak yetenei var olan her
eyle beraber az ok gelimitir. air John Donnenin dedii gibi,
hibir insan -D an de dahil- bir ada deildir.
Son derece uygun bir oaltc olan Dane artk veda ediyoruz.
Evrim ona iyi davranmtr. Fakat bu evrim konusunu kapatmadan
nce u soruya da bir gz atalm...

Deneil Genlerle Evrim

Dllenen yumurtalarn her
biri kendine zg DNA bilgisi
rneine sahiptir.
Yumurta hcresindeki ma
kine DNA kodunu okuyor ve
talimatlar yerine getiriyor,
eer her ey yolunda gi
derse neticede bir yetikin
organizma meydana geliyor.
DN/^aki farkllklar mesela
ebat ve rengi etkiler ve ne
ticede hayat srdrme ve
iftlemede daha yksek veya
daha dk baan elde edilir
5u rnekte, bir erkek dierinden daha iridir ve
netice olarak iki diiyle de iftleir. Onun daha
iri olmasna neden olan DNA kodlan -bencil
genler- ocuklarnn bazlarnda kopyalanr.
Dier erkein daha kk olmasna yol aan
DNA ise hi kopyalanmaz.

DNAda kodlanm bulunan genler bir hcrenin donanmlnda alan

bir bilgisayar program olarak dnlebilir. Program, grevi dier benzeri
organizmalarla iftleerek kendi DNA programnn kopyalarn yaymak olan
bir organizma retir.

. . . Evrim Nereye Doru Evriliyor?

Lisede biyoloji dersi alanlarmz evrimin bizi, -ve tabii hayvanlaryeryzndeki ve evrendeki hayat kalitesini durmadan deitirerek,
daha uygun (fitter) insanlar haline getirdiini dnrler. En uygun
olanlarn hayatta kalacan, reyeceini ve daha byk, daha iyi
ve daha gl bir insan rk yaratacan dnmekte srarla devam
ediyoruz. Hayvanlar da geliiyorlar ve Kentucky Yarann bir daki
kann altnda koulmas veya kpeklerin kendi balarna hrszlk

yapacak kadar akllanmalar yakndr. Kendi kendimize, Ne harika

bir dnya! diyoruz.
Veya belki bu en uygun olann hayatta kalmas dncesi size
sevimsiz grnyordur. Evrim bizi niin daha retken ve gl
klacakm? Neden cinsellie ar dkn ve ar kasl bir rk ola
cakmz? Neden Stephen Hawkinglerin ve Helen Kellerlerin de bir
ans olmasnne de olsa, artk birok sakatln stesinden gelecek
teknolojiye sahibiz. Belki evrim giderek daha yksek zekya destek
olacak veya belki giderek dnyaya daha byk katklar olacak!
Bu iki sav da tartmann anlam yoktur zira evrim ne birine ne
tekine hizmet etmektedir.
Genetik evrim en uygun DNAnn oalmasn desteklemektedir.
En uygun ile, oalmakta en usta olan kastediyorum. Yani DNA
oaltclar iin iyi birer nefer olduumuz ve oalp yayldmz s
rece genetik evrim de bize destek olacaktr. Ama evrim ayn zamanda,
sayca bizden ok stn olan haerata ve tabii bulabildikleri her trl
oaltma mekanizmasna parazit olarak giren ve bu ite pek becerikli
olan virslere de destek olmaktadr. Biz mi kazanyoruz, haerat m,
yoksa virsler mi? Hangi ereveden baktnza gre deiir. Evrim
geiren, gelien DNAdr, biz sadece bunda bir rol oynuyoruz.

Mhendislik Deil, Evrim

Ne genlerin ne de memlerin evrimi mhendislik harikasdr. Srgit
bir mcadelenin rastgele ve atafatl neticesidir.
Evrim ile mhendislik arasndaki fark nedir? Mhendislik,
bireysel amalarna uygun paralardan bir btn yaratmadr. Evrim
ise, ufack inkremental (artan) deiiklikler srecidir ve bu deiim

lerin her biri eyin hayatn srdrme ve reme kabilinde az ok bir

gelime meydana getirir. yi bir mhendis klugeden -amacna uygun
olmayan bir parann kullanm- kanr. Evrim ise klugey destekler
hatta besler. Bir para iin eski ilevini ok fazla azaltmadan yeni bir
ama buluvermek evrim srecinin esaslarndan biridir.
Gz, evrimsel kluge iin bir klasik rnektir. I alglayan hc
releri beyne balayan sinirler retinann arkasndan ziyade nnden
gelirlerkablolar gzn grnt alanna doru frlar. Brakn Tanry,
bir mhendisin byle bir ey tasarladn dnmek gtr. Fakat
evrim elinde mevcut malzemeyi ald ve klugelerle ilerleyerek bir gz
yapt. lkel bir mahlkun alglayan hcresinin milyonlarca sene
iinde evrim geire geire daha iyi bir grnt kayna haline geldiini
dnebilirsiniz. Ik alglayan hcrenin basit olduu zamanda onu
herhangi bir yne doru evirmenin hibir yarar yoktu. Klugelerle
gelierek mercekli kompleks bir gz olduu zaman ise sinirler arkaya
geldii iin onu yeniden tasarlamak artk imknszd.
DNAnn ifresini zmek ite bu klugeli yaps yznden bu
kadar zorlu bir itir. Eer DNA, milyarlarca kod satrlar dzenli
bir ekilde ilev ve altprogramlara blnm bir bilgisayar program
gibi alsayd tersine mhendislikle oktan zmtk. Politikaclar
bizim sfrdan genetik olarak tasarlanm canllar retmemizin ahlaki
ynne dair grleriyle oy toplamaya alrlard. Eer DNA bu ekilde
alsayd, genetik mhendisleri hayal edebildikleri her trl hayvan
ve organizmay yaratrlard (ve muhtemelen patentlerini ve haklarn
da alrlard): Tamamen salkl gda iin kesilebilecek iftlik hayvan;
damara zerk edilip kanserli tmrleri tamir edecek veya damarlardaki
tkankl aabilecek zel bakteriler; hatta terliklerimizi getirecek,
eve hrsz girdiinde havlayacak, gazeteyi getirecek, yemek piirecek
ve benzeri iin eitimi tamamlanm olan evcil hayvanlar yaratabilir
veya bunlarn retilmesini kanunla yasaklayabilirdik. Neyse ki ya da

Evrimin klugy doasnn klasik bir rneinde insan gz bir m

hendis tarafndan yaratlm gibi alglayan hcreleri beyne balayan
sinirler retinann arkasndan ziyade nnden gelirler. Gzn karmak
yaps bir zamanlar doast bir yaratcnn kant olarak dnlmt,
nk bylesine karmak bir organn doal seilim ile evrileceine
inanmak zor grnyordu. Biyologlar artk gzn farkl trlerde, farkl
zamanlarda doal seilim araclyla bamsz olarak evrikliine dair
kantlara sahiptir.

maalesef, bu retilmi biyo-aygtlar hakkndaki ahlaki tartmalara

daha ok seneler var.
Zira DNA ve evrim bir yazdm mhendisinin bilgisayar program
yazmasna benzemez. DNA mutasyon ile geliir; kk paralar geri
dner, adar, bir yere girer, baka bir yerden silinir, neticede embriyonun
ve nihayet yetikin organizmann geliiminde az ok bir fark yaratr.
Fakat nemsiz istisnalar hari, belli bir DNA paras ile ortaya kan
yetikin organizmann belli bir paras arasnda bire bir balant bu
lunmaz. DNA mehur metaforun aksine mavi kopya deildir. nsan
DNAsmda sa el iaret parman, sol ayak sere parman temsil
eden bir yer yoktur.
Doru, bilim insanlar her bireyde deiecek lde birka insan
DNAjsnm bireylerin grntsnde, gz rengi, kan grubu veya eidi
hastalklara kar duyarllk gibi deiiklikler planladn buldular.
Fakat bu DNA sarmallarnn says insan DNA'smn tamamyla kyas

landnda ok azdr ve daha nce de yazdm gibi, bilim adamlar,

insanlarda, ev sahipleri zerinde hibir tesirleri bulunmayan genetik
materyal takmlar bulunduunu dnmeye balamlardr.
Bu artc mdr? Sadece DNAnn ilevine eski hayvan merkezli
adan bakarsak. ayet DNAya hayvann oalmas iin bir vasta
olarak bakarsak, hibir ie yaramayan tomarla DNA sarmaln tamak
boa hamallktan baka bir ey deildir.
Fakat DNAnn asndan bakarsak byle bir ey gayet anlamldr.
Genetik materyalin asndan, erkek ile dii cinsiyet hcrelerindeki
DNAlardan meydana gelen insan, doann ayn eyden en ok retim
yapmak iin bulduu en etkili yoldur. DNA ana rahminin emniyetli
ortamn kullanarak kendi kopyalarn ieren hcreleri nihayet ortaya
kmaya ve DNAnn oalmasna yardmc olmaya hazr yeni bir birey
(ya da ikizler) retir durur. Her hcrenin kullanmad bir DNAnm
kopyasn tam takm muhafaza etmesinin neden gerekli olduunu
anlamazdk. Ne mecburiyeti var? Ah, ne kadar benciliz!

DNA'nn asndan bizim varlmzn btn amac, onun oalmasna

yardm etmemizdir.

DNAlar arasnda yiyecek iin, e iin kran krana bir yar

yoktur -bu yar DNA iin biz yaparz- nitekim doann DNAnn
kendisinden fazla ykleri almas iin bir sebep yoktur. DNA -evrimin yeni bir aamasna ulam insanlar hari olmak zere- btn
hayatlarn tadklar DNAnm oalmasna yardm edecek uygun
eler bulmaya adayan emniyetli vcutlardaki emniyetli hcrelerde
bulunan emniyetli ekirdeinin iinde yaayp gider.
Bu tasvir size abartl m grnd? Fakat unutulmamaldr ki,
trler, milyonlarca yldr tekrar tekrar seilip kopyalanan en uygun

-oalmada en usta- DNAn bir neticesi olarak gelimitir. Baz

garip zellik ve davranlar bencil gen evriminin bir sonucu olarak
aklanabilir.

Trlerin Evrimi

Kitaplarn sonunda neden bo bir sayfa olur? ve Asansrlerdeki

kapy kapatma" dmesi neden bir ie yaramaz? gibi sorulara
cevaplarn yer ald bir kitab12 okurken, spermeet balinasnn
bandaki ya ne ie yarar? diye bir soruyla karlatm. Yazar her biri
inandrc cevaplar veren birok otoriteden alnt yapmt. Hepsi kendi
tarznda ya kesesinin balinann hayatta kalmasna veya remesine
yaryor olabileceini ne srerken, sanki ya depolama mekanizmas,
DNAnm doal seilimi yoluyla gelimekten ziyade, bir mhendis
tarafndan tasarlanm gibi izahat veriyorlard.
Evrimle gelien herhangi bir zelliin genel amac bir oalt
cnn -b u zelliin gelimesine sebep olan DNAm n - kopyalarn
yapmaktr. Bu genellikle bu zelliin hayvann iki eyi yapmasna
yardm ettii anlamna gelir: Hayatta kalmasna ya da remesine.
spermeet balinasnn ya kesesine gelince, mutlaka balinaya bir
faydas vardr ve hatta belki ya kesesi olmayan veya kk bir ya
kesesi bulunan ya da vcudunun baka bir blgesinde kesesi bulunan
balinalardan tremitirbilemeyiz.
12

Fieldman, David, When Did Wild Poodles Roam the Earth? (HarperPerennial, 1992). Kitaplarn sonlarnda bo sayfalar bulunur nk matbaalar bir
ok sayfay form a denilen tek bir kt zerine basarlar. Eer kitabn sayfa
says forma saysna denk deilse, bo sayfalar kalr. Asansrlerdeki kapy
kapatma dmesi ncelikli olarak itfaiyecilerin acil durum operasyonlarn
da kullanmalar iindir.

Fakat baka ihtimaller de vardr. DNA oaltclar ile onlar

tayan hayvanlar arasnda kuvvetli ama o kadar da mkemmel
olmayan bir ba vardr. Bazen DNA iin en iyisi olan tayc iin en
iyisi olmuyor. spermeet balinasn hayali bir rnekte kullanalm.
spermeet balinasnn seneler nce ya kesesinin olmadn
farz edelim. Birdenbire, mutasyon veya varyasyon sonucu, bir erkek
balina banda bir ya kesesiyle douyor. Bu balinann ba dierM

lerinkine nispetle biraz daha byk, beyni biraz daha kktr ve

kendisi daha az hzl yzmektedir, nitekim yrtc hayvanlara kar
daha savunmasz, yiyecek bulmada daha az kabiliyetli, dolaysyla
tahmini mr daha ksadr.
Fakat bu ya kesesi mutasyonunun ilgin bir yan etkisi vardr.
Erkek balinann dii balinalara ekici gelen zelliklerinden biri daha
ziyade byk kafasdr. Bu ya kesesi ortaya ktnda, o erkein
hayatta kalmasna hafif bir mani oluturmasna ramen, kendi pa
yna denden daha fazla diiyi kendine ekiyordu. Netice olarak,
mrn bol bol iftleerek geirdi ve ya kesesi genini ocuklarnn
yarsna aktard.
Ayn ey ocuklarnda da tekrarland ve daha kk kafal
lavall balinalar ok abuk bekr hayatna terk edilirken kocaman
kafal ama daha aptal ve yava olanlar btn dii balinalar kaptlar.
Bu hayali durumda evrim, ya kesesinin balina trlerinin hayatta
kalma becerisinin gelimesi zerindeki etkisinden sorumlu bencil
DNA oaltcy desteklemektedir. Kim senin balinalar hakknda
byle bir varsaym ortaya attn iitmedim ve evrimsel biyologlarla
herhangi bir tartmaya girmemek iin tamamyla uydurma bir rnek
kullandm ama bilim insanlar cidden tavuskuu tylerine dair benzer
kuramlar gelitirdiler.

Mesela, uygunluk bakmndan grnrde hibir eksii olmayan

retken bir yavrunun ok eitli rmceklerden herhangi biriyle
iftleme sonucu elde edilmesi mmknken, neden baz rmcekler
iftleecekleri kar cinse ait doru yeyi tayin iin zahmetli riteller
yaparlar? Biz olaya yine rmcein tarafndan bakyoruz ve bu bak
as evrim srecinde olanlar yanstmamaktadr. Bu zahmetli titiz
iftleme danslaryla DNA, dier rmcein de, bu dans harekederini
ortaya karan ayn DNA sarmalna sahip olup olmadn anlamaktadr.
rmcein dans, Nintendonun oyun makinelerine, dier irket
lerin oyun kartularnn kendi makinelerinde almasn engelleyen
zel bir cihaz koymasnn evrimsel karldr. Sizin bir mteri olarak
tercih edebileceiniz birok baka oyun kartuu markas bile olabilir.
Fakat Nintendoya kr getiren yalnzca bir marka vardr, organizma
retici -DN Ann kendisi- iin DNA oaltmay garantileyen sadece
bir trn bulunmas gibi.

Evrim daim a bencil oaltclarn yararna alr. Genellikle, bir

hayvann hayatta kalmas ve remesi de oaltcnn kopyalama ve
yaylmas gibi ayn amaca hizmet eder ama bir mcadele durumunda
oaltc daima kazanr.

Bir Dnemin Sonu

Bizim sadece bir yardmc rol oynadmz genetik evrimin hikyesi,
DNAjn baar hikyesi byledir. Ama zlmeyin, bizim gnmz de
gelecektir! Bizi entelektel adan etkilemesi dnda genetik evrimin
gnlk yaantmzda pek bir etkisi bulunmamaktadr. Genetik evrim
iin endie duymak biraz bir buzulun altnda kalmaktan korkmaya
benzer: Binlerce yl yaamak gibi bir plannz yoksa, pek fazla bir tesiri

olmayacaktr. Bireysel yaantlarmz gz nnde bulundurulduunda

genetik evrim bitip gitmitir. Neyse ki ne sizin DNA'nz ne de benimki
kendi mr hayatmzda evrime urayacaktr.
Bu DNA dneminin sonudur ama hikye burada bitmiyor. Bizim
iin bu sadece balangtr. nsanlarn daha yksek bir evrim seviyesine
ulatklarndan bahsetmitim. Sylemek istediim sadece, bizim ahlaken
daha stn veya Tanr1h in seilmi mahlklar veya bunlar gibi bir ey
olduumuz deildir. Bunlar da doru olabilir ama ben bizim akl, hayat
ve kltrlerimizin DNAnn yannda baka bir eyin daha evriminden
etkilendiini sylyorum. Zira genetik evrim o kadar yava ilerliyor
ki evrime inanmak gerekten zor olabilir fakat yeni bir evrim eidi
vardr ki hzyla DNAy Darwinci toz duman iinde brakmaktadr.
Bu, bize DNAdan daha yakn ve aziz olan bir eyin evrimidir.
Birka bin yl evveline kadar DNA bilinen evrende bilgi saklama
ve oaltmann balca yntemiydi. te bu sebeptendir ki evrimden
bahsedilen yerde DNAdan da mutlaka bahsedilir: Evrim bilginin
oaltlmasyla ilgilidir ve yeryzndeki hemen btn bilgiler DNA
iinde saklanr.
Bugn bilgiyi saklamak iin elimizde baka bir vasta daha bu
lunmaktadr ki bu vasta DNAdan ok daha hzl oalyor, mutasyon
geiriyor, ryor. Elimizdeki vasta evrimde o kadar etkilidir ki, DNA
in gemesi gereken binlerce yla karlk, gnler veya hatta saader
inde yeni oaltclar yaratlp, denenip yaylabiliyor. Yeni vasta
gnlk hayadarmz iin DNAdan ok daha ilgin ve nemlidir. yle
ki genetik evrim iin hemen hemen yoktur diyebiliriz. Bu yeni, olgun,
Verimli evrim vastasnn ad nedir?
Onun ad akldr ve akllarmzda evrim geiren oaltcya mem
denmektedir.

BENC BLM

MEMLERIN EVRM

Ordularn igaline direnebiliriz ama vakti gelmi bir fikrin igaline

kar koyamayz

Victor Hugoya atfedilmitir

Beyinlerimiz fikirleri kabul edecek, depolayacak, deitirecek ve

bildirecek derecede gelitiinde, birdenbire evrim iin gereken iki
zellie -kopyalama ve deitirme- sahip yeni bir evre ortaya kt.
DNA tayclarnn (yani bizim) hayatlarnn ve rememelerinin
devamn salama srecinde artan kullanmdan ortaya kan beyin
lerimiz birdenbire evrimin merkezine gelip yerleti.
nsan aklnn bu yeni kefi, evrim iin hcrenin yannda sadece
bir baka alan deil, srf evrim daha hzl gerekletii iin ayn za

manda ok daha iyi bir aland. Beyinlerimizi akl mertebesine ula-

tiran biyolojik gler, dncelerimiz, toplumumuz ve kltrmz

gelitiren yeni memetik gler tarafndan milyon kere geildi. Memin
evrimi temin edildi.

M em oalmak iin akllarmz kullanan bir oaltcdr. Mem ler evrim

geiriyorlar zira aklmzn fikirleri, davranlar, melodileri, ekilleri,
yaplar vesaire kopyalayp deitirmek gibi bir kabiliyeti vardr.

Aktllar in Bencil Gen

Bizler genetik evrime urayarak akl sahibi olduysak aklmzn bencil

geni sayesindedir. Bu avantajla hayatta kalyor, oalyor, akln bencil
genini oaltyoruz.
Bizim akl sahibi olmamz salayan DNA elbette bcekleri k
k, hzl ve sert kabuklu yapan DNA kadar uygun deildir. nsandan
daha ok bcek vardr ve biz insanlar kimin nerede yaayacana
dair mcadelelerimizde bcekleri alt etmi deiliz. Fakat aklmz
bizim iin ve bizim DNA tayclmz iin mutlaka bir avantajdr,
bu yzden burada derin dncelerle megulz ve ortamn hkimi
havalarndayz. yle olsun bakalm.
DNAnn asndan bakarsak tabii bizim burada bulunmamzn
amac bir tanedir: Ortaya kp oalmak. Fakat DNAnn amacna
ulamasnn tek yolu da, bir fikrin bir cmleyi okuma sresinde
deiebildii mem evriminin ba dndrc hzyla kyaslandnda
son derece yava ilerleyen (20 senede bir adm) genetik evrimdir.
Memetik evrim bu kadar hzl olduu iin, beynimizle yapmz
eylerin ounun genetik evrimle pek alakas yoktur. Dhi olmak; bi
lim veya teknolojide ilerlemelere yol amak, sanatsal yaratclk, oyun

yazmak, btn bunlar beynin kluge kullanmlardr ve zeki insanlarn

ortaya kp oalmalarn salayan kullanmlar bastrmaktadrlar.
Bundan sonra genleri tamamen yok sayabiliriz demiyorum. Daha
zeki insanlarn daha az bebek sahibi olmalar yznden genel zek
dzeyinin dtn bildiren endie verici raporlar bulunmaktadr.13
Eer insanlara bebek saylarn kstlayan memleri alma eilimi veren
genler varsa, bunlar birka nesil iinde yok olarak, meydan insanlara ocuk dourma memleri edinme eilimi veren rakip genlere
brakacaklardr.
Bu yzden, arada bir genetik evrimin geliimini takip iin bir
gzmz zihnimizin dikiz aynasndan ayrmadan, kitabn bundan
sonraki ksmnda hzl kulvara geelim ve memlerle beraber koalm.

Bencil Mem

Memlerin evrimini anlamak iin biraz farkl dnebilmek gerekir.

Mesela, evrim sz konusu olduunda, Akln evrimsel amac nedir?
sorusundaki gibi bir amatan bahsetmek bounadr, zira ama bak
asna gre deiir.

13

Toplumun en yksek yzde 2lik ksmnda yer alan IQ'ya sahip insanlar iin
kurulan uluslararas bir dernek olan M ensann bir yesi, yksek zekya yol
aan DNAnn uygunluunu korumak amacyla yle bir ilan vermiti:

Zeknzn yksekliiyle doru oranda ocuk sahibi olmalsnz.

Byle bir yaklam Hitlerin yeryzn stn rkla doldurmak eklindeki
rk ryasna benzemekle beraber, herhangi bir sebeple, seilmi insanlarn
remesini savunmaktan daha tartmal pek az konu vardr.

Evrim mekanizmasnn bizatihi bir amac yoktur; buradaki olay, o

altclarn oaltma mekanizmalar ne iin msaitlerse ona erimek
iin amanszca mcadele vermeleridir.

ayet Minerva akl ile aklszlk arasndaki fark meydana getiren

DNA sarmalnn ad ise o zaman Minervann asndan, akln amac,
Minervann emniyeti ve oalmasn salama almaktr. Bizim amzdan
ise Minervann amac bize akl vermektir. Bu bir bak meselesidir.
Mem evrimine genellikle yaptmz gibi kendi amzdan bakmak
yerine, sanki mem kendi kar dorultusunda hareket ederek oa
lp yaylmak iin ne gerekiyorsa yapyormu gibi, memin asndan
bakmamz gerekir. Elbette bencil mem ifadesi meme bir bilin veya
gd atfetmemekte; sadece, evrime memin asndan bakarak onu
daha iyi anlayabileceimiz anlamna gelmektedir.

Nasl ki trlerin evrimi bencil gen ekseninde gerekleiyorsa, fikirlerin,

kltrn ve toplum un evrimi bencil mem ekseninde gerekleir.

Tekrar ediyorum, bu Gereklik deil, sadece kullanl bir m o

deldir. Hayata bu adan bakmak yutulmas zor bir ac ilatr -n e de
olsa kendimizi memlerin oyunundaki oyuncular olarak deil, zeki,
zgr dnceli bireyler olarak grmeye almzdr- fakat kltrn
nasl ilediini anlamann yaratt ba arsn byk lde geirecek
olan da yine bu ilatr.

Bir Metnin Bak As

Bir memin asndan baklrsa, zihinlerimizin varolu amac sadece

memin kopyalarn yapmaktr. Memin bir bak as olduunu
sylemiyorum, sadece olsayd byle olurdu, diyorum. Bencil mem
de en az bencil gen kadar bencildir ve kavram kelimesi kelimesine
anlam tamamaktadr. Dnyaya bu aklsz oaltclarn asndan
bakmamzn tek amac bu karmak meseleye bir aklk getirmektir.
Demek ki, bir memin asndan sadece akllarmz ve beyin
lerimiz deil, btn vcutlarmz, ehirlerimiz, lkelerimiz ve tabii
televizyonlarmz da ayn bencil ama iin vardr. Bunu anlamak m
himdir. Eer televizyonlar mem kopyalamaya yardmc olmasalard,
televizyonumuz olmazd! Bunlar elbette biyolojik evrim geirmediler!

Kltrmzn en yaygn ve geerli paralar mem kopyalamada

en etkili olanlardr.

Kltrmzn, hayvan kltrlerinde grdklerimizin tesin

deki her paras -belki hatta hayvan kltrlerinde grdklerimize
benzeyen taraftan d a - mem evriminin bir rndr. En ok tutulan
fikirler en kolay yaylanlardr. En yaygn sanat en uygun memleri
olan sanattr. Televizyon mem evrim inde ok mhim bir yere
sahiptir: Srekli seyircisi olmayan veya azdan aza yaylmayan
programlar abuk yok olurlar ve yerlerine sonsuz bir mutasyonlar
ve varyasyonlar arz gelir. yapma, bte idaresi ve hayat zengin
letirmeye dair fikirler faydal olduu iin deil, yaylma becerisi
yksek olduu iin geerli hale gelmitir. Fayda ile geerlilik zaman
zaman birbiriyle balantldr ama her zaman deil.

Bir meme yaylma becerisini veren -onu iyi bir oaltc yapannedir? Memleri birok ekillerde yayabiliriz -konuarak, yazarak, vcut
diliyle, taklide, televizyonla- ama neden baz memler kt haber gibi
tez duyulur . . . buna karlk, baz memler, mesela tutulmayan tele
vizyon programlarndakiler, abuk lr? Bu sorunun cevabn mem
evriminin balangcn, genetik evrimin beyinlerimizin ieriindeki
etkisinin mem evriminden daha fazla etkili olduu, doal seilimin
zeki beyinlerin DNsn dierlerine tercih ettii zamanlar dnerek
verebiliriz.

Beyinlerimizin Amact
Balangta, beynin tek amac DNAmzn kendi kopyalarn retmesine
yardm etmekti. Bu yardm ise ncelikle, hayatta kalarak, o DNAdan
en ok tayan insanlarla iftleerek ve oalmak iin mmkn olduu
kadar canl ocuk dnyaya getirmek suretiyle yapyorduk Bata,
beynimizin amac aada sralananlardan bir veya ikisiydi:

reme yana kadar ve daha uzun yaama ansmz artrmak

Sahip olduumuz ocuk saysn artrmak

yi bir ele, beyinden sorumlu DNAnn en ok kopyasn

retmesi muhtemel biriyle iftleme ansmz ykseltmek

Bir baka deyile, beyinlerimiz bize hayvanlardaki drt temel

gdy takipte yardmc olur kavga etmek, kamak, beslenmek ve
iftlemek.

Televizyon memlerin kopyalanmasna yardm eder, buna Bir TV

edinin memi de dhil.

Bize bilinli akllar veren evrimsel admdan nce dahi bu gdler

iin alan birok beyin mekanizmas zaten mevcuttu. Bu mekaniz
malar dier hayvanlarla paylayoruz: Korku, szel ve grsel iaretler
gnderip almak, hafza ve bir gruba ait olma igds. Btn bu
mekanizmalar DNAnn oaltlmasnda yardmcdr.
2. Blmde bahsettiim mem smf beyinlerimizin baz ok
erken kullanmlarndan, hayatta kalmay ve remeyi destekleyen kul
lanmlardan gelmektedir. Hayvan beyinleri bile ayrc zelliklerle (bir
annenin ehresi, bir yrtc hayvan, yiyecek); stratejilerle (kullanlacak
yollar, yiyecek bulunan yerler) ve balantlarla (gzel veya tehlikeli
tecrbelerin, kimin dost kimin dman olduunun hatrlanmas)
programlanabilmededir. Memler bu temel beyin fonksiyonlarna
dayanr; bu beyin fonksiyonlar mem denilen yazlmlar iin donanm
tasarmrnn parasdr.

letiimin Evrimi

Hayvanlar evrim geirirken belli bilgileri aktarabilme kabiliyeti daha

gelikin olanlarn hayatta kalma ve reme anslar dierlerinden daha
yksekti. Peki, bu bilgiler ne tr bilgilerdi? Yukarda bahsettiimiz
drt igdye dnersek: Tehlike bildiren, yiyecein yerini bildiren
ve iftlemeye hazr olduklarn bildiren bilgiler.
Akllarmz fikirleri kopyalamamz kolaylatrrlar: Strateji
memleri, ayrma memleri ve balant memleri. Kltrmzn ve
bilgilerimizin evriminde kopyalamann nemini ne kadar vurgulasak
azdr. Eer akllarmzn birbirlerinden fikir kopyalama kabiliyetine
sahip olmasalard, hepimiz kendi bamza edindiimiz bilgilerimizle
yetinmek mecburiyetinde kalrdk.
Bir noktada akllarmz dil ortaya karacak kadar geliti. Dil
mem evrimine mthi bir hz kazandrd. Yeni kavramlar, yeni ay
rmlar yaratma; bir eyi baka bir eye balama; stratejileri paylama
olana vererek iletiimi kknden deitirdi. Daha aa hayvanlar
bunu yapamyorlard. imdi hayatta kalmay ve remeyi arttrmak
iin iletiimin srekli geliimi iin mcadele balamt.
letiimi gelitirmek iin iki ana yol vardr: Yksek sesle konumak
veya yakndan dinlemek. Elbette doal seilimin, szel olarak, grsel
olarak ya da baka surette cinsel hnerlerini sergileyen hayvanlar,
kesinde rkek rkek doru kiinin gelip kendisini bulmasn bek
leyen hayvanlardan daha ok desteklemesi anlalr bir eydir. Fakat
bencil seilimin neden bararak etrafna tehlikeyi veya yiyecein
yerini bildirme eilimini desteklediini anlamak biraz daha zordur
ama barma geninin hem baranda hem de iitende olduunu
dnrsek akla yalandr. Unutmayn genetik evrim bireyleri deil
genleri seer.

iiten tarafnda, doal seilim her eyi brakp nemli bilgiye kulak
kabartan hayvan aldrmama eilimindekine tercih etme eiliminde
olacaktr. Bir genin asndan bakacak olursak, nemli bilgi o geni
koruyacak ve kopyalarnn saysn artracak eydirtehlike, yiyecek
ve seks hakkmdaki bilgidir. Bambinin annesi eer biraz daha erken
kulaklarn asayd, bugn hayatta olur ve avcnn ayann altnda
krlan daim atrtsn nasl zamannda iittiini anlatrd.
letiim ok belli bal eyleri iletmek iin gelimitir: Tehlike,
yiyecek ve seks. Bizler de hayvanlardan trediimiz iin tehlike,
yiyecek ve seksi dier konulardan daha ok konuma ve nemseme
eilimindeyizdir.

Tehlike, yiyecek ve seks ile ilgili memler, biz bunlara daha ok dikkat
etmeye programl olduumuz iin, dier memlerden daha abuk
yaylrlar.

Memlerin Kkeni
Hayatta kalmamz ve rememiz iin bu kadar nemli olan, iletien
insanlarn hzla oalttklar ilk memler nelerdi?

Kriz. Korkunun abuk yaylmas insanlar tehlikeye kar

hzla uyararak birok hayat kurtard. Bilinsiz hayvanlarn -mesela
izdihamlarda- kriz memini ilettiklerini gryoruz ama ayrm memi
krizinin belli aynntlarla beraber iletimi daha hayati bir deer tayordu.

Grev. Bir dmanla kavga etmek, yuva yapmak veya yiyecek

bulmak gibi bir grevi iletmek insanlara sknt veya ktlk zamannda

hayatta kalma imkn veriyordu. Grev memini iletmekte veya al

makta iyi olan insan gruplar olmayanlardan daha uygun DNAlara
sahiplerdi nk onlar ortak bir hedef iin birlikte alabiliyorlard.

Problem. Bir durumu -mesela ktlk, potansiyel eler iin

rekabet vesaire- zlmesi gereken bir problem olarak-tespit etmek
her bireyi hayatta kalma ve iftleme konusunda daha donanml
yapyordu.

Tehlike. Acil krizler olmasa bile zellikle potansiyel tehlikeler

hakkndaki bilgi deerliydi. Yrtc hayvanlarn nerelerde avlandn
veya neredeki suyun zehirli olduunu bilmek hayatta kalma ansn
artryordu.

Frsat. Karsna kan bir dl -tarihsel adan, yiyecek, av

veya potansiyel e- karmamak iin abuk harekete gemek insanlarn
evrimi iin fayda gsterdi.

Btn bu memler bugn de hayatmzda mevcuttun Aksi artc

olurdu nk DNA-evrimi leinde, beynimizin evrime urayarak
bize bilin ve bu surede daha geni lekte mem iletme kabiliyeti
vermesi henz yeni bir olaydr. Ama bugn yeryznde krizlerle,
grevlerle, problemlerle, tehlikelerle veya frsatlarla ilgilenmeyen bir
kltr veya alt kltr bulmak gtr. Ancak bunlarn karakterleri
zerinde byk bir anlamazlk bulunmaktadr.
letiimimiz, tehlike, yiyecek ve seksle beraber genellikle bu konu
lar hakknda mdr, abucak bir bakalm: Televizyonda birka kanala
gz atn. Gazetenizin bir iki sayfasn evirin. Bu szleri yazdm
u anda ulusal kurgu oksatanlar listesi korku ve ak hikyeleriyle

kaynyor; kurgu olmayan eserler listesinde ise lmcl hastalklar

(virsler!), cinsel hayata zenginlik katmak, salkl beslenme ve politik
krizler hakknda kitaplar, bir de tek tk kiisel geliim kitaplar yer
almaktadr. Muhtemelen insanlar bunlar okumazlarsa tehlikelerle
karlaacaklarndan korktuklar iin okuyorlar! Ben Doktorun abuk
Kilo Verme Diyeti adl kitabn srf balndaki memlerden dolay bir

milyon nsha sattn dndm. nsann gvendii birine cinsel

ekicilik krizini yiyecek ile zdrmesi ne byk bir frsattr.
Kriz, grev; sorun , tehlike ve frsat memlerinin tesirini tasavvur

edebilmek iin memler hakknda bir kitabn, ikisi de doru olan u

iki tanmn okuyun. lk paragrafta bu memler yer almyor:

Mem etike Giri m em etik bilimi zerine fikirlerin bir derlemesidir.

Her blm de bu alandaki farkl bir konu ele alnyor. Memetikin
insanlarn hayatlarna nasl tesir ettii, tarih verileri aklad ve
gelecek iin seenekler sunduu rneklerle anlatlyor.

kinci paragraf ise bu ana memlerle doludur:

Akl Virs, memetik adl yeni ve tehlikeli bir teknolojinin muhtemel

krizini ortaya karyor. Nedir bu kriz ve bunun zararl etkilerinden
nasl korunabiliriz? Tek ansmz ok ge olm adan herkese Akl
Virs'n okutmaktr!

Genel tepki ilk paragrafta esnemek, kincisine daha fazla dikkat

sarf etmek olurdu. Bu eilime pek hkmmz yoktur: Beynimiz bu
ekilde cevap vermeye programlanmtr, ikinci paragraf okurken bir
phecilik kokusu alm olabilirsiniz. phecilik strateji memi akln

zn kabul ve tasdik ettii mevcut memleri bir dereceye kadar korur.

Maalesef ki faydal meme de zararl meme de ayn lde direnir.

Damarna Basmak
imdi i daha da karmaklayor, sk tutunun. Hatrlarsanz, beyni
miz belli bir ama iin tasarlanmamtr; beynimiz doal seilimle
kluge edilmitir; eit eit eyler denenip elenmi, glendirilmi,

zayflatlm, birletirilmi ve nihayet ilgin bir ey olmutur. Bu eyin

genleri ise oalmada dierlerinden daha baarl olmutur.
te insan ve hayvan beyni bu ekilde evrim geirerek tehlike,
yiyecek ve seks ieren bilgilere daha ok dikkat eder hale gelmitir.
Mem evrimi baladnda, balangta muvaffak olan memler arasnda
tehlike, yiyecek ve seks ierenler de vard. Arasnda m? Evet, nk
beynimizin baka eylere de dikkat gstermeye doal bir eilimi
vardr. Mesela kahkaha ile esneme bulac hareketlerdir ve beynimiz
bunlar grd zaman kopyalama eilimindedir.
Ama beynimizin dikkat ettii eylerin ou hayatmz sr
drmemiz ve rememiz iin evrime uramtr. Karmaa uradan
gelmektedir ki, genetik evrim bizim bir kaplann bize doru koarak
geldiini, hazr bir yemei veya gz krpan bir kar cinsi fark etmeye
programl olmamz noktasnda durmaz.

Evrim tabii ki tehlikeden kanmak, yiyecek bulmak ve kar cinse

kur yapmann eit eit zekice, sinsi ve dolayl yollarn semek
zere ilerlemitir.

Bilinten nce, bu stratejilere varmamzn mantken veya aklen

hibir yolu yoktu ama hayvanlarda da olduunu tahmin ettiimiz
duygularmz, gdlerimiz ve drtlerimiz vard.
Btn hayvanlarda drt temel igdsel drt vardr: Savama,
hissetme, beslenme ve iftleme. Yani beynimiz tehlike, yiyecek ve sekse

dikkat etmenin yan sra, hibir bilinli dnceye lzum duymakszn,

tehlikeyle baa kmak iin iki, yiyecek ve seks iin ise birer zm
yoluna sahiptir. Bu drtler beynimizin, biz bilincimizle mdahale
etmezsek, ihtiyac gidermeye sevk edecek ilgili yerlerini uyarrlar. Biz
gdlerimize gre davranmaktan kansak dahi, bu gdlerin son
derece kolay uyanabildiklerini hissedebiliriz ve kavga etme, kama,
beslenme ve iftleme gdlerine elik eden belirgin duygulara eitli
isimler veriyoruz: fke, korku, alk ve ehvet.
Bu drt duygu beynimize o kadar dorudan baldr ki ne kadar
medeni olursak olalm bir ey ya da biri bazen damarmza basabiliyor.
Bu tabir genellikle fkeyi ifade etmek iin kullanlsa da, korku, alk
ve ehvet damarlarmz da vardr ve bunlar da fkeninki kadar hassas
olabilirler. Elbette medeni insanlar olarak igdlerimize teslim olmak
ve damarmza basldnda tepki vermek zonnda olmadmz bili
yoruz ama bu olduunda dikkat etmekten kanmak ok, ok zordur.
Dikkatin olduu yerde de, memler vardr.
Dikkat etmek dncesi memleri anlamada ok nemlidir. Birok
insann dikkat ettii bir mem daha az fark edilen bir memden daha
baarl olacaktr. O yzden ana genetik evrimin vukuu iin gereken
milyonlarca ylda, biz de dhil ou hayvann genetik bir eilimle,
bugn bulunduumuz yere gelmemizde nemli rol bulunan eylere
-tehlike, yiyecek ve seks- dikkat ettiklerini grmek artc deildir.
O halde, akl virsleri aratrmamzda ilk adaylarmz bu drt
damara -fke, korku, alk ve ehvet- basan ve nitekim dikkati
mizi, kymetli dikkatimizi, dnce devreye girdii vakit, onunla
megul etmek istemeyeceimiz bilincimizin bir kullanmna eken
durumlar olacaktr.

A k il

ViRs

Bilin

Gelien iletiim insan evriminde hayati bir deere sahiptir. Fakat bizi
insan yapan bulu bilintir. Ayn bulutur ki mem evrimi iin fev
kalade bir ortam meydana getirir. Balangta bilin de dier btn
beyin mekanizmalaryla ayn amaca hizmet etmi olmal: Hayatta
kalmamza ve rememiz sayesinde DNAnn kendinin kopyalarn
retmesine yardm etmek. Bilin nasl yardm ediyordu? Tahmin
etmek zor deildir. Birka tahmin:

Yiyecek bulma ve z savunmada insanlar arasnda daha iyi

bir iletiim ve ibirlii imkn salyordu.

Gelecei planlama imkn salyordu.

Sorun zme yetenei gda ve e bulmay kolaylatryordu.

Dnyay daha iyi anlama kabiliyeti hayatta her ynden artan

baarya gtryordu.

Beynin zelliklerini anlamak nemlidir nk dncelerimiz

doal olarak bunlara eilimlidir.

Derin dncelerimiz ve sekin entelektel modellerimiz beynin

bu gelimi yaama ve reme ilevlerinin stnde kurulmu birer
klugedlr. Gelimi yaama ve rem e ilevleri de ilkel yaama ve

iftleme ilevlerinin stne kurulmu birer kluged ir.

kinci Dereceden Damarlar

Genetik evrim bu drt gd erevesine mi skp kalmtr?
Hayr, evrim devam etti. Beynimiz sadece yaama ve remede deil,
ayn zamanda bu drt birinci dereceden drtleri tatminde de daha
iyi olmamz iin saysz ikincil strateji gelitirmitir. Baz insanlarda
bulunan, hepsi memlerin kullanabilecei frsatlar olan, baz ikincil
igdler unlardr:
Ait Olmak. nsan sosyaldir, yani dier insanlarla beraber
olmay sever. Bu gd iin birok evrimsel neden bulunmaktadr:
Birlikten kuvvet domas, lek ekonomileri ve ok basit bir neden,
potansiyel eler. nsanlara bir toplulua ait olduklar hissini veren
memler, dierlerine kar stnlk elde eder.
Sivrilmek. Yeni, deiik veya nemli bir ey yapmak bir bi
reye daha kolay yiyecek veya barnak bulma imkn verir ve onu bir
potansiyel e olarak ne karr.
nem sem ek nsanlarn DNAsnn byk bir ksm ortak
olduundan, bakalarnn iyiliini istemek iin bir gd gelitirmi
olmamz akla yakndr.14 nsanlarn bu nemseyen yaplarndan fayda
lanan memler aklmzda yer etme savanda bir stnlk elde ederler.
Onay. Bakalarnn veya kendinizin onaylad bir eyi yapma
gds. Hayvanlar ve insanlar topluluk halinde yaamak zere evrim
geirdikleri iin, rollerinin gerektirdiini yapan bireyler, kendi genlerini
ve galiba topluluktaki dier insanlarla ortak olan genleri yaatmakta
14

Aslnda, memelilerle birok ortak DNAmz olduu iin, onlart nemseme

miz akla yakndr. nsanlarn eitli memelileri nemseme dereceleriyle o
trlerle ortak DNAlannm miktarn karlatran bir alma ilgin olur
du. Bence kedi ve kpek maymuna stn gelirdi, hlbuki maymunla ortak
DNAmz daha fazladr. Neden? Bkz. Blm 9, Evcil Hayvanlar.

rollerinin gereini yapmayanlardan daha baarlydlar. Baarl memler

insanlarn onaylanma gdsn hedef alr ve onaylanmadklarnda
ortaya kan sululuk, utan ve incinme duygularndan yararlanrlar.

Otoriteye Riayet. Kendinden daha gl veya akll birinin

otoritesini tanmak bireyin genetik karmadryani onun DNsnn
karnadr. Bu otoriteyle iyi geinmek DNsnn yaama ve oalma
ansn arttrrken, otoriteyle atmak lmesine veya akta kalmasna
yol aabilir.

Bu ikincil gdlerin alma ekli birincil gdlerinkiyle ben

zerdir: Gdnn bizi sevk ettii eyi yaparken bir nevi gzel duygu
veya yapmadmz zaman bir kt duygu hissederiz. Bu ikincil
duygular genellikle fke, korku, alk ve ehvet kadar kesin deildir;
ayrca herkesin bu trden gdler iin ayn duygular tadn da
bilmiyoruz. Yine de ait olma veya sivrilme gdlerini tayan insanlar
ne demek istediimi anlayacaklardr. nemli nokta udur:

nsanlarda eitli gl duygularla balantl birok ikincil gdler

bulunur ve bu duygular harekete geiren memler evrim asndan
stnle sahiptir.

Damarmza basan memlere daha fazla dikkat edeceiz nk

bu bizim doamzda vardr. Bu memlere zel dikkat harcama ei
limi onlarn oalma ve kltrmzde yer edinme anslarn artrr.
Birincil ve ikincil gdlerimizi uyandran memler, dierlerine kar
evrimsel stnle sahiptir. Dier memler daha doru olsalar ve
hayat kalitemizi daha ok artrsalar da durum budur. Unutmayn:

Doal seilimin hayatn kalitesi ile bir ilgisi yoktur; onun ilgilendii,
kopyann niceliidir.
DNA, yaratt organizma yaad ve redii zaman oald
iin memler sebep olduklar davran dikkat ekince oalrlar. Bir
memin dikkati kendine ekmek iin yapabilecei en doru hareket
damarmza basmasdr, bu yzden bizi rahatsz eden, batan karan,
sinirlendiren ya da korkutan memler daha ok yaylma eilimdedirler.

Daha Uygun Memler

Mem evrimi ok hzl olmutur ve olmaktadr. Memler hemen hemen
onlar kopyalayabildiimiz andan itibaren evrim geirmeye baladlar.
Beynimizin yaymak zere tasarland o basit tiplerden uzaklap
nedense yaylmada daha baarl olan tiplere dntler. Daha uygun
memler oldular. DNA nasl yeryz ortamndaki organizmalarla
evrime uradysa, memler de insan akl toplumunun ortamndaki
kltrel organizmalarla evrim geirdiler.
Hl bizimle olan yaamaya odakl memlere ilaveten, yaamamza
hususi olarak bir yardm ya da zarar olmayan fakat yaplar etkili bir
ekilde yaylmaya uygun olan baz mem eitleri de vardrbunlar,
srf Bu memi yay fikrinin varyasyonlar olduklar iin uygun olan
memlerdir:

Gelenek. Gemite yaplana veya inanlana devam edecek bir

strateji memi otomatik olarak kendi kendini yenileyebilen bir memdir.

O gelenein iyi ya da kt olmas, nemli ya da nemsiz olmas mesele
deildir. Diyelim ki iki tane yetikin hizmet kulbnz var, Kanguru
Kulb ve Smklbcek Kulb. Smklbcek bildirgesi gelenee

vurgu yapyorcumartesi sabahlar bulumalar tertip ediyor, le

yemeinden nce tuzluklar boaltarak kk bir ritel dzenliyor
vesaire; Kanguru bildirgesi ise yenilik ve eitlilik zerinde duruyor. 20
yldr Smklbceklerin gelenek memi, Cumartesi sabah bulumas
memiyle Tuzluk boaltma memini koruyarak varln srdryor.
Kangurularn orijinal memleri ise eitlilik uruna lmlerdir.
Bir gelenek balad zaman ondan daha gl bir ey tarafndan
durdurulana kadar kendiliinden varln srdrr. Gelenek memleri
kapm insanlar bu memi gelecekte tekrarlamaya ve bu memi gele
cek nesillere yaymaya programlanmlardr. Gelenekler zor lrler.

Evanjelizm. inde belirgin bir kendini insanlara yayma zellii

bulunan memlerin dier memlere kar stnl vardr. Evanjelizm
genellikle grev memiyle birleerek daha da glenir. Yaylan eyin
doru ya da yanl, iyi ya da kt olmas o kadar nemli deildir;
Evanjelizm o kadar iyi ilemektedir ki yeryzndeki en yaygn memlerden biri haline gelmitir. Evanjelizm bize bu memi elinden geldii
kadar ok yay demektedir.
Bunlardan baka, insanlarn zihinlerinde yer eden ve saldrya
kar ok direnli olan memler vardr:

nan. Kendisine kr krne inanmay icap ettiren bir memi

hibir saldr veya ikna abas inan sistemimizden skp atamaz.
nan, evanjelizm ile beraber, iine her trl ey doldurulabilecek ok
kuvvetli bir akl virs zarf meydana getirmektedir.

phecilik. Yeni fikirleri sorgulamak yeni memlere kar bir

savunmadr. nanan zdd olan phecilik bununla programlanan

bir zihne esasen ok benzer bir ekilde tesir eder. nanl bir insanla
pheci bir insan ne kadar tartsalar da asla bildiklerinden amazlar.
Dier memler iletiimin doasndan dolay uygunluk zelliini
tarlar. Kulaktan kulaa oyunu oynayan bir insan topluluu d
nn. Bir oyuncu yanndakinin kulana bir cmle fsldayarak balar.
O da dinledii eyi yanndakine aktarr, yanndaki yanndakine...
Nihayet cmle sahibine ulatnda tannmayacak hale gelmitir ve
onu kahkahalara boar. Bu mikro lekte bir mem evrimidir! Bu
etin snavda hangi memler ayakta kalr?

Ainalk. Allmadk kelime ve kalplar abucak aina olunan

kelime ve kalplara dnrler: Vladimir bir bakarsnz Veli Demir
olmu. Aina olunan eyler dierlerinden ok daha kolay yaylrlar
zira insanlarn aina olduklar eyler iin hazr ayrma memleri vardr,
nitekim bunlar daha ok fark ederler.

Akla Yaknlk. Akla yakn memler daha abuk yaylrlar.

nsanlar anlalmas g ama doruluk arz eden eylerden ziyade
akla yakn ama yanl olan aklamalar daha kolay kabul ederler.
Mehur szler evrime urayarak deiik bir hal aldklarnda da bunun
olduunu grrz: Ya bu gece gel ya da deliricem mi yoksa gelir ecel
mi? arkc Yaar kincisini sylemitir.
Kulaktan kulaa oyunundaki mem evrimine en bayldm
rnek, Emersonun zgven adl makalesindeki bir szdr: "Sama
bir tutarllk kk beyinlerin saplantsdr. Bu sz o kadar byk bir
ekil bozukluuna uramtr ki bendeki yanl bilinen szler ve eyler

hakkmdaki bir kitap gya Emersonun bu sznn yanl anlalm

halini dzeltirken kendisi de sz yanl veriyor.15
Emersonun sz Doruluk Tuzana dme tehlikesine iaret
ediyor. Kk beyinlerin saplants -k i insanlar hayatlarm yaamak
tan alkoyar- doduumuzdan beri bize tesir eden rastgele memetik
programlamann kendisiyle tutarl bir ekilde hayatmz idare etmesine
izin vermektedir. Memetiki anlamak bize hangi programlarn beyni
mizi istila ettiklerini grme, eer istersek, hayatmz arzu ettiimiz
tarafa doru yneltmek iin kendimizi gl ve bilinli bir ekilde
yeniden programlama ans verir.
Tabii o zaman nasl programlandmz deerlendirirken bizi
hangi programlarn ynlendirdiine, istediimizi dndmz
eyi hangi programlarn ynlendirdiine, sonra kendimizi yeniden
programlamaya bizi sevk eden eyleri hangi programlarn ynlendir
diine de bakmalyz. Bu byle srer gider. Sonra da kendinizi felse
feye dalm bulursunuz. Memetik bilimi hayatmz nasl yaamamz
gerektiine dair bir deer yargs tamaz; ancak hayatmz istediimiz

gibi yaama konusunda bize ok byk g verir.

Memetik kuram -memetik metamemi- onlarca yl nce icat
edilmi olsa da, yaylmakta glk ekmektedir. Aktl Virsn yaz
maktaki maksadm, mmkn olduu kadar ok uygun memi memetik
metamemiyle beraber paketleyip onun en abuk surette yaylmasn
salamaktr. Akla yakn, deil mi?

15

Deane Jordan, 1}00 Facts Somebody Screwed Up (Longstreet Press, 1993).

Yazar yle belirtmitir: Emerson Tutarszlk kk beyinlerin saplants
dr* dememitir. Sama bir tutarszlk kk beyinlerin saplantsdr demi
tir. Arada byk fark var. Evet.

Eski Beyin, Yeni Dnya

Memetik kitleler tarafndan bilinmeyen tek bilimsel dnce deildir.
nsanlarn bu trden birok dnceyi kavramas zor oluyor. Aslnda
memetik de dhil bilim, beyinlerimizin anlamakta yetersiz kaldklar
modern kltrn sadece bir yndr. Fakat beynimizin modern
kltrle baa kabilmesini niin isteyelim? Bir bilgisayarn kendi
programn anlamasn bekler miyiz? Hayr! Bilgisayar program
altrmakla ykmldr, anlamakla deil. Beynimiz de kendini
anlamak zere deil, belli grevleri yerine getirmek zere gelimitir.
Bilimi anlamak amacna ynelik tasarlanmam olan beyinlerin bu
i iin kullanlmalar ok byk bir gayret ister.
Beynimizdeki kablo balantlar milyonlarca yl iinde gelimitir.
Bu sre zarfnda evremizde ok az deiiklik olduunu arkeolojik
buluntular incelediimizde gryoruz. Genetik evrimin ancak ok
ge dneminde evremiz, gnlk rutinleri tek bir mr zarfnda
byk bakalamlara uratacak kadar sratli deimeye balamtr.
Mem evrimi en ok dikkat harcadmz ve en sesli ekilde yayd
mz fikir, inan, davran ve sylenceleri seer Dikkat harcadmz
ve yksek sesle yaydmz eyler, yaamamza ve iftlememize yardm
etmek zere gelitirdiimiz duygu, gd, arzu ve korkulardan oluan
karmak bir a tarafndan, bilinli olmayan bir mdahale ile belirlenir.
Dikkat harcamaktaki harcamak kelimesi gayet yerindedir. Bizler
bilinli varlklar olduumuz iin dikkat bizim en deerli malmzdr.
Dikkat bilincimizin bir paras, insani hayatmzn bir blmdr.
Dikkatimizi bir eye ynelttiimizde, bilinli hayatmzn bir parasn
harcyoruz. Kamz dikkatimizi bizim iin en nemli olan eylere
bilinli bir ekilde yneltiyoruz? Ben dikkatimin hayvani gemii
min kalntlar olan yaama ve reme damarlarma basan insanlar

Ak i l v i R s
ve olaylar tarafndan ekilmesinden zellikle nefret ediyorum. Bu
damarlar benim bilinsiz bir ekilde hayatmn byk bir ksmn
harcamama sebep oluyorlar.
Demek istediim u ki, tehlike, yiyecek ve seks, bizim hususi n
celiklerimiz olmasa deenlerimizin nceliidir. Dikkatimiz bizim iin
en nemli eyden bir krize, ok lezzetli bir pizzaya veya yanmzdan
geen ekici birine ekildii zaman genlerimiz en deerli varlmz,
bilincimizi almak iin plan yapyordur.
Fikirler bulacdr. Fikirleri baka insanlarn davranlarndan,
iinde yaadmz kltrden kaparz. Kaptmz fikirler iyiyse -h a
yatta ne istiyorsak bizi onlara ulatran fikirlerse- ne l! Mesele u
ki, az nce de dediimiz gibi, fikirler, faydal ya da doru olmalarna
gre deil, memleri iyi olduu nispette yaylyorlar.
Evrimin bizi daha iyi, daha medeni, daha merhametli bir dnyaya
kavuturacan hayal etm ek ne kadar gzel olsa da, aslnda evrim
bizi remede usta olan mem ve akl virsleriyle dolu bir dnyaya
gtrmektedir.

Hayat bazen neden bu kadar zor oluyor, hi merak ettiniz mi?

nsanlar ideal hayat denen eyin sadece huzurlu olmak ve kendili
inden geleni yaamak anlamna geldiini zannederler. Kimsenin
tad hayalini bozmak istemem ama kendiliinden gelen , yersiz bir
ey olarak grlp modern hayatmzdan karlm bulunmaktadr.
Kltr, teknoloji ve toplumun hzl evrimi yznden, artk, kendi
liinden gelenin genlerimizi mmkn olduu kadar ok kopyasn

retmeye ynelttiini de syleyemiyoruz. Gnmzde, kendiliinden

gelen , beyinlerimizin tarih ncesi zamanlar iin olan eski kablo a

ile modern dnyann tamamyla farkl mesele ve imknlar arasnda

dehetli bir uyumazlktr.

Beynimiz tarih ncesi zamanlarda bizim iin -genlerimizin

mmkn olduunca oalmasna yardm etmeleri asndan- nemli
olan durumlara hl dikkat harcamakta ve duygular retmektedir. En
kolay yaylan ve toplumu istila eden fikirler Ta Devri beyinlerimize de
en kolay nfuz eden fikirlerdir. Bilimin btn abas beyinlerimizin o
Ta Devri fikirlerinin doal seilimini nlemekybunun yerine faydal,
ie yarar, gerekliin tam modellerini oluturan fikirleri semektir.
Fakat beyin bu anlamda kltrn ok nndedir.

Uzun Vadede

Bir dakika! Memler insanlarn bir evrimsel uyarlamasdr. Yani

yntemleri ne kadar lgnca olursa olsun, memler znde bizim
karmza mdr? Memlerin nihayet bizim daha iyi olmamza ve
evremize daha iyi uyum salamamza katkda bulunacaklar bize
temin edilmedi mi? Uzun vadede bu mem iinde ne olursa olsun biz
krl kacaz zira, malum, trler evre koullarna kendiliinden
uyarlar. yle deil mi?
Gzel bir dnce ama evrim, memleri ve beraberinde bizi de
topyekn temizlemezse, bu ekilde olmayacak. Memlerin kendilerine
ait bir evrim yolu vardr. Memler genlerimizin oalmasn destek
lemek zere evrim geirmezler. Bana inanmyorsunuz belki, ama en
ileri kltrlerin nfuslarn artrmazken buna karlk kltrel em
peryalizmi ok etkin bir ekilde uyguladklarna dikkatinizi ekmek
isterim. Onlar genleri deil, memleri yayyorlar.
Mem evrimi kendiliinden cinsel hayatmza veya ailemizin
boyutuna katk salamyormu, peki. Ama en azndan hayatta kalma-

miza katk salayacaktr, deil mi? yle olmas gerekmez mi? Kald
ki memler bizim zihnimizde yaarlar, yle deil mi?
Hayr. Bilgi her an oalmak ve hayatta kalmak iin daha fazla
yollar buluyor. Birdenbire hibir iz brakmadan kaybolacak fikirlere
artk bilgi kurtarma sistemleriyle hemen ulalabiliyor. Bilgisayarlar
artk kendi kendilerine bilgilerini kopyalayabiliyorlar. E-posta zincir
mektubu hem bilgisayarlarn hem de zihinlerin tad virsn ilk
rneklerindendir.16
Bilgisayarlar akllanrken, bilgisayar tabanl kopyalayclar da
yaygnlaacaktrsadece yaymakla kalmayan evrim de geiren, mutasyona urayan kopyalayclar. Nasl ki zamannda memler kresel
evrenin ekillendiricileri olarak DNAlan geride braktlarsa bilgisayar
tabanl kopyalayclar, bilginin birincil depo ve aktarclar olarak, zihin
tabanl memleri geride braknca da, bu yeni kopyalayclar dnyay
ekillendirmede memlerden daha etkin olacaklardr. Belki insan-d
tabanl kopyalayclar bizi geride brakacak kadar ilerleyecekler. Ve
DNA-tabanl kopyalayclarn yolumuza kp varlklarn tehlikeye
atarak yok olmalar gibi, bu bilgisayar tabanl oaltclar engellemeye
alrsak biz de mi yok olacaz?
Eer hayatta kalrsak hayatmzn kalitesi ne olur? Daha m iyi
olur daha m kt? Bazlar, kltrel evrimi doal akna brakrsak
btn birbirine rakip siyasal, din, ticari ve bilimsel fikirlerin zihnin
16

Zincir mektuplarn evrimi kendi iinde ilgin bir almadr. nternet bilgi
sayar duyuru panolarnda yeni kan bir gnderi, virsl olduu iin okun

mamas gereken bir mesajn ortalkta dolatn bildiriyor. Elbette yazar

insanlarn bakalarn da tehlikeden korumak iin uyary kopyalayp gn
dermelerini istiyor. Dnceli internet kullanclar bir mesajn nasl bilgi
sayar virs ierebileceini merak ederlerbilgisayarn virs kapmas iin
sadece bir metni amas yeterli deildir, bir program altrmas gerekir.
Ama bir haftada uyar mesajnn kopyalan her yere dalm vaziyettedir!
Hangi elektronik mesaj virs iermektedir?

bir nevi serbest giriim sistemi iinde eriyip birbirine karacan,

topik bir durumun ortaya kacan, adeta bir Cennet, bir Nirvana
yaratlacan dnebilir. Soyguncu i adamlarnn devrinde ortaya
kan yaygn bir siyasi felsefe olan sosyal Daminciliin ardndaki
dnce bu idi.
Dier yandan, mem evriminin insanlarn genetik evrimine kyasla
k hzyla olmasna bakarsak, kontrolsz mem evriminin bizi zihin
sel kaynaklarmzn daha byk bir ksmn memleri oaltma iine
adamaya sevk edecei sonucuna varabiliriz. Giderek daha etkili akl
virsleri tremesinden ve bunlarn bizi hayadarmz onlara hizmete
adam, muhakeme yeteneinden yoksun ve mutsuz tayclar haline
getirmesinden korkabiliriz. Byle akl virslerinin bizi istemeyerek
yaatp iletiim halinde tuttuklarn farz edersek, hayattan zevk al
mamza yardm etmek veya bizi acdan korumak gibi bir istekleri de
olamaz. nsan kitleleri sessiz bir umutsuzluk hayat srerler.
Mem evrimi bizi nereye gtryor? Nirvanaya m? Cehennem
gibi bir hayata m? Hibir yere mi? Bunu ynlendirmek iin yapabi
leceimiz bir ey var m? Varsa, yapmal myz?

Konu: HIZLI NAKT

Gnderen: Anonim

Aadaki talimatlar AYNEN uygularsanz, 20-60 gn iinde elinize 50.000

dolar NAKT para geecek.
[1] Aadaki listede yer alan ilk be isme 1'den balayp srayla ilerleyerek
Ver dolar gnderin. SADECE NAKT GNDERN. (Toplam yatrm: 5 dolar)
Her mektuba u notu ilitirin: "Ltfen adm posta listenize ekleyin." Adnz
ve posta adresinizi yazn (stediiniz hizmet yasaya uygundur ve bu hizmet
iin 1 dolar dyorsunuz).
[2] Listenin 1 numarasndaki ismi silin. Kalan 9 ismi birer basamak yukar
aln (2 numara 1 numara oluyor, 3 numara 2 numaraya kyor...) Adnz
ve adresinizi 10 numaraya yazn.
[3] 10 numarada isminizin bulunduu BTN dosyay 15 (on be) farkl
duyuru panosuna gnderin. BBS'nin mesaj tabanna veya dosya kesimine
gnderebilirsiniz. Dosyaya HIZLI NAKfT.TXT adn verin, dikkatleri dosyaya
ve dosyann hepimiz iin byk potansiyeline ekmek iin dosya tanm
aklamalarn kullann.
[4] 60 gn iinde elinize 50.000 dolardan fazla NAKT para geecektir.
Bu dosyann bir kopyasn saklayn ki paraya ihtiya duyduka kullann. Bu
mektuplar postalar postalamaz kendiliinden postayla ticaret iine girmi
olacaksnz. nsanlar posta listenize girmek iin SZE 1'er dolar gnderecekler.
Dzenli bir ek gelir in bu listeyi yaadnz blgeye ait sar sayfalardan
bulacanz bir borsacya kiralayabilirsiniz. Liste isimler arttka daha deerli
hale gelecektir.
NOT: Bilgisayardan veya basl kopya olarak size gnderilmi BTN isim
ve adresleri saklayn ama insanlarn size gnderdikleri isim ve adresleri at
mayn. Bu sizin gerekten bir hizmet verdiinizin KANITIDIR ve vergi dairesi
veya baka herhangi bir kurum sorduunda, onlara bu kant sunarsnz!
Unutmayn, her gnderi yklendii ve talimatlar zenle takip edildii zaman
Liste Gelitirici her birine 1 dolar verdii iin be yeye katlm paras geri

denmi olacak. Sizin isminiz de yava yava ilk bee trmanacak ve bin
lerce dolar nakit alacaksnz. UNUTMAYIN - BU PROGRAM ANCAK DRST
DAVRANMADIINIZ TAKDRDE AKSAR - LTFEN!! LTFEN DRST OLUN...
E YARIYOR! TEEKKRLER.

[isim listesi silinmitir]

Aadaki mektup bu programa katlan birisi tarafndan yazlmtr.

Bu kolay para frsatna itirak eden SADUYU sahibi kiilere: Aa yukar

alt ay nce yukardaki mektup elime geti. Ciddiye almadm. Takip eden
iki hafta iinde ayn mektuptan be tane daha aldm. Onlar da ciddiye
almadm. Elbette, m ektupta sylenenleri yapm ak istedim ve binlerce
dolar kazanma hayalleri kurdum ama bunun bir aldatmaca olduunu ve
ie yaramayacan dnyordum. Yanlmm! Yaklak hafta sonra
ayn mektubun Montreal'deki bir yerel duyuru panosuna postalandn
grdm. Bilgisayarmda bu ii denemeye karar verdim. Fazla bir beklentim
yoktu nk baka insanlar da benim kadar pheyle yaklayorlarsa kolay
kolay 5 dolar vermezlerdi. Ama HER HAFTA PYANGO BLET ALIYORUM
AMA BUGNE KADAR BR EY KAZANMI DELM! Bu hafta bunu haftalk
piyango harcamam olarak grmeye karar verdim. Belirtildii gibi zarflara
adresleri yazdm ve her birine 1 dolar koyup postaladm. ki hafta gemiti
ama gelen giden yoktu. Drt hafta sonra inanlmaz bir ey oldu! 50.000
dolar aldm diyemem ama 35.000 dolardan fazlayd! 10 yldr ilk defa bor
tan kurtuluyordum. Tabii kazandklarm harcayp bitirmem uzun srmedi,
o yzden bu mthi para kazanma frsatn bir kere daha kullanyorum.
TALMATLARI ZLEYN VE GRN BAKIN NELER OLUYOR!
Ltfen bu mektubu da dier mektuba ilitirin ki bunun gerekten ie ya
rayacandan phe duyanlar beraberce ikna edelim!

Hem bilgisayarlar hem de zihinlerin tad bir kopyalaycya rnek

olarak srarc bir internet elektronik zincir mektubu.

Bu sorular yantlamann bir aresi de yeni tartmal evrimsel

psikoloji alannda yatmaktadr. Bu alanda zihnimizin nasl ve niin

bugnk halini ald aratrlmaktadr. Drt temel gdmz ve ileti

imin doas konularnda evrimsel psikolojiyi incelemeye balamtk.
imdi, evrimsel psikolojiyi oluturan ve insanlarm daima en sevdii
konulardan biri olan sekse derinlemesine bir bak atalm.

ALTI MCI BLM

i

SEKS:
TM EVRMN KK

"Bilim sekse benzer. Ondan zaman zaman faydal bir ey kt olur

ama bilimi de seks gibi bunun iin yapmyoruz!*

Richard Feynman

Evrimsel psikoloji alannn en artc kefi seksin modern davra

n ve kltrmz ekillendirmede oynad ana roldr. Evrimsel
psikoloji Freud, erkek ovenizmi, pritenlik ve apknl birbirine
balayan karmak bir a rerek, insan davranndaki karmakl
ve elikiyi daha yeni bir biimde aklamaktadr.
Bunlar okurken unu unutmayn: Evrimsel psikoloji eilimlere
-evrimin temaylleri ve tarihi eserlerine- dairdir. Erkeklerin Marstan,

kadnlarn Vensten geldikleri doru olabilir ama bu oralarda yaamak

zorunda olduumuz anlamna gelmez. nsanlar istedikleri tarafa y
nelebilirler. Okuyacanz eyler ne insanlarn geleceine dair kaderci
bir takdirdir ne de hayvan gibi davranmann bahanesidir. Ama u
var ki, bugne nasl geldiimizi renmek ilgin. Hepimiz buraya
baarl iftlemelerin sonucunda geldik.
Bu apak kavraytr ki ondan yeni ve gzel teori doar:

Biz hepsi de bir e bulmada baarl olmu binlerce kadn ve erkek

neslini kapsayan srekli bir zincirin neticesiyiz.

Meseleye byle baktmzda cinsel gdlerimizin bu kadar

gl olmas bizi artmaz. Hatta insanlarn seks iin yalan syle
mesi, aldatmas ve almas da yle. Birleik Devletler senatrlerinin
gen stajyerlerle cinsel iliki kurarak mesleki hayatlarn riske atp
kaybetmeleri de bu yzdendir. Kadnlarn ocuklarnn potansiyel
koruyucusunu kaybetmemek iin kt davranan elerini terk etme
meleri de. Dndmzde bunlar ne kadar kt kararlar olarak
grnseler de seksle ilgili son derece gl genetik eilimlerimiz
yznden yine ayn ekilde davranrz.
Cinsel birlemeyle remenin balangcndan beri, insanlara -ve
onlardan nce hayvanlara- emsallerine kar bir iftleme stnl
veren genler, aktarlan genlerdi. Ayn ekilde, doal seilim, seim veya
kader sonucu, baarl bir ekilde iftleemeyen bireylere acmasz
davrand. DNAlar onlarla beraber ld.

Seks in Sava

Seks iin sava DNAnn kendini kopyalama savandaki ilk sava

alanyd. Biz de dhil olmak zere, cinsel birlemeyle oalan btn
canllar iin doal seilim inanlmaz bir hzla alarak taycsnn
ocuk sahibi olma ansn azaltan btn DNAy yok edip taycsnn
reme olanam arttran btn DNAy glendirmitir.
DNAnn, taycsnn iftlemedeki baarsn etkilemesinin sa
ysz yolu vardr ama dolaysz kar cinse ekici geleni gelitirmektir:
Olumluyu vurgula, olumsuzu kar. En ekici bireyler dierlerinden
daha ok reyecei iin ekiciliin bir seim meselesi olduunu
dnebilirizekicilikten kastm sadece grn deil, kar cinse
ekici gelen btn zelliklerdir.

Genetik evrimin neticesi olarak bireylerin cinsel cazibeleri gittike artar.

Ne kadar gzel! Keyfniz yerine mi geldi? Bu evrim iinden arada

bir iyi bir ey de ksn canm! Oturup keyfinize bakn, gelsin birbiri
ardna potansiyel eler! Ahh. sterseniz, kitabnz biraz kenara koyun
da biraz hayal kurun. Hayat gzel.
Ama maalesef bir btn olarak insanlk iin geerli olan ey her
birey iin geerli deildir. Trler harikulade bir surette geliseler de,
herkes ancak kendi payna den DNAy alr ve onunla yetinir. Hepi
miz elimizdekiyle yetiniriz! nsanlarn cinsel ekiciliini ve albenisini
artrmak iin ortaya kan endstriler muazzamdr: Moda, kozmetik,
diyet programlar ve spor kulpleri insanlarn cazibelerini artrmak
iin ortaya km kltr kurumlarndan sadece birkadr. Mevcut
reme sistemimizin yerine test tpleri ve klonlamay koymaktan baka

yapabileceimiz bir bu var: Cinsel yeniden retim en zinde genlerin

hayatta kald asl meseleye ulat yerdir.
Yani biz istesek de istemesek de, doutan gelen genetik ei
limlerimizin ou cinsellik ve iftleme ile ilgilidir. imdi yle bir
bakalm ve genetik evrimin bugn bizi bulunduumuz yere nasl
getirdiini anlamaya alalm. nsanlarn tarih ncesi alarda nasl
davrandklarna dair elimizde fazla bir tarihi veri olmad iin benim
dncelerim de tahminden ibarettir ama hepsi bencil gen kavramn
kavramaktan ileri gelmektedir.

Seks: lk Dnemler

Dnn ki hayvanlarda remenin ilk gnleridir. Erkeklerle dii

ler birbirleriyle rastgele, kim uygunsa onunla iftleiyorlar. Hatta
erkekler erkeklerle, diiler de diilerle iftlemeye alyorlar zira
henz aradaki fark anlayamamlar (Bunlarn ilk gnler olduunu
hatrlatrm). Kayayla, aala, mantarla, dier trlerle, ne bulurlarsa
iftleiyorlar. Tpk bitki spor ve polenlerinin rzgrda dalarak
tohumlarn salmas ama bir parack tohumun dii bitkiye doru
yere derek dllenmeyi meydana getirmesi gibi. ok verimli bir
sistem olmasa da iliyor.
Zaman iinde e seiminde biraz daha seici olan hayvan genleri
-kaya, aa ve dier trleri brakp- oalmakta biraz daha baarl
olma eilimindedirler. Bu suretle hayvanlar daha seici hale gelirler.
Bunu nasl yaparlar? Unutmayn, bu bilinli bir sre, hatta daima
gelien bir tasarmn sreci de deildir. Bu klugelerle dolu bir rastgele
sretir. Bir trn yrtc hayvanlara kar keskin bir koku alma duyusu
gelitirdiini farz edelim. Kendi trleriyle kayalar birbirinden ayrt

etmek iin bu koku alma duyusunu kullanan bireylerin stnl

vardr. Bu tr, yeleri erkekle kadn arasndaki fark hl bilmemekle
beraber, bu koku alma duyusunu ksa zamanda e semede kullan
maya doru gelitirecektir.
imdi dnn ki kadnlarda erkeklerde olmayan bir hormon
var ve bu hormon zel bir koku salglyor, bu kokuyu da bir tek er
kekler alabiliyor. Elerini semede bu kokuyu esas alan erkekler dier
erkeklerden daha baarl oluyorlar ve ksa sre sonra bu hayvanlar
daha seici oluyorlar.
Bu adm adm, milim milim olgunlama srekli devam eder, daha
seici erkekler remede daha baarldr ve bylece gen havuzunu
kendi DNAlarn tayan kopyalaryla doldururlar.
imdi bir de dii tarafna bakalm. Gen havuzu diileri koklayan
koku erbaplaryla dolu olduuna gre, diiler bu kokuyu ne kadar ok
retirlerse erkekleri cezbetme anslar o kadar artacaktr. Bu noktada
erkekler diilerle erkekler arasndaki baka farklar ayrt etmek zere
evrime urayacaklardr: Renk, boyut, ekil vesaire-vive la diffrence17!
Daha seici erkekler gibi bu zelliklerini vurgulayan diiler de daha
baarl olacaktr. Buradan, tartmann balangcna yani bireylerin
cinsel adan daha ekici olmalarna geliyoruz.
Bunu aksi ynde dnmek de mmkndr: Fiziksel olarak
onlarn ilerlemelerine dayanabildikleri mddete diiler de erkek
ler iin ok sk standartlar koyabilirler; bu sefer diiler daha seici
hale gelir, erkekler ise cinsel cazibelerini daha vurgulayacak ekilde
evrime urarlar.
Cinsel zelliklerin bu evriminin planl bir ekilde olmadn,
rastgele deiimin kaotik gc ve evrimin dzenleme gc arasndaki
17

(fr.) Yaasn farkllk, (ed.n.)

etkileimi ile olduunu unutmamak gerekir. Evrim kendi kendini

kuran bir saat gibi, evredeki dzensiz hareket ve deiimleri yava
fakat srekli ilerleme iin kullanrken, dili ark mandal kurma
aracnn hareketini ebediyen ileri yne kilitlemitir.
Evrimin ilerleme kaydettii bir taraf da kadnla erkein rollerini
ayrmak olmutur. Buna cinsel ayrm deniyor. Evrimsel psikoloji
kadnla erkek drt ve eilimleri arasnda -genel olarak- gerekten
nemli farklar olduunu gstermektedir. Bu farklar kalplap birey
lere kar silah olarak kullanld zaman pek ho olmayan bir terim
kullanyoruz: Cinsiyetilik.

Cinsiyetiliin Kkeni

Erkekle kadn arasndaki psikolojik farklar memeliler btn yu

murtalarn ayn sepete -yani diinin iine- koymak zere evrim
geirdiinde balad. Aslnda cinsel farkllk bundan da nce, hemen
hemen cinselliin balangcnda, bir baka deyile, diiler nispeten
pahal, byk yumurtalar, erkekler ise kk, ucuz spermler retmek
zere evrim geirdiklerinde balad. Diiyle erkein davranlarn
birbirinden ayrma, dii DNA'snn dllenmi her bir yumurtasna
byk bir sadakat besler ve yatrm yaparken, erkek DNAjsi, taycsna
nne kan btn diileri dlleme, sonra da baka diiler bulmak
iin etraf kolaan etme eilimi vermekle hibir ey kaybetmez, aksine
kazanacak ok eyi vardr.
Bu size yzeysel bir karikatr gibi geldiyse unu hatrlatrm:
Gd ve eilimlerimizin ounu, evlilik ve tekelilik gibi kavramlar
ortaya kmadan evvel, hayvanlardan ve tarih ncesi insanlardan
miras aldk. Sadece bir diiyle iftleen erkein DNA& ok byk bir

dezavantaja sahipti: DNAlarm etrafa saan dier erkekler ok daha

fazla ocuk sahibi olacakt. Erkekler baka etkenleri dnmeden
mmkn olduu kadar ok remek zere evrimlemilerdir. Unut
mayn: Her ey DNAda bitiyor.
DNAlarm aktarmak iin mrnde sadece birka ans elde eden
fakat birok arzulu talibi olan diinin evrimlemesi ise onu biraz daha
seici hale getirmitir. Dii nasl seerdi? ki etken nemliydi. Birincisi,
DNAs iyi olan bir erkek istiyorlard. Bu, doacak ocuklara geecek
ve onlarn yaama ansn kuvvetlendirecek, gl, salkl bir vcut
anlamna gelebilirdi. Benzer vcut organlar veya davranlar halinde
oluan, ikisinde ortak bir DNA olmas anlamna da gelebilirdi. Bylece
ocuklarn da bu DNAy tama anslar ikiye katlanacakt.
kincisi, henz bymemi ve korunm asz olan ocuklara
zamanm ve olanaklarn harcayarak yaama anslarn ykseltecek
bir erkek istiyorlard. Tabii genetik babann ocuklarla kalp onlar
yetitirmesi art deildi; hatta tarih ncesi bir dii iin ideal durum,
iyi genleri olan he-man tipinde bir erkei biyolojik baba, ocuklar
yetitirmek isteyen bir erkei de, eer kandrabilirse, ocuklarna
bakacak baba olarak kullanabilmekti.
Erkeklerin de mcadele vermesi gerekiyordu. Kadnlarn n
celikleri dorultusunda erkekler iki ynden birine doru bir evrim
geirdiler: Ya daha gl ve daha yakkl oldular veya iyi bir aile
babas. kisi de mmkn olduu kadar ok seks yapabilirken, he-man
bu konuda daha ak olabiliyor hatta isteksiz diileri fiziksel olarak
zorlayabiliyordu zira onun ocuklarnn yaama ans, o yanlarnda
olmasa dahi, daha oktu. Aile babas tip ise onu aldatmayacak bir dii
bulmak zere evrimleti. Hatta biyolojik baba olma ansn artrmak
in daha az ekici ya da he-man tipi erkee o kadar cazip gelmeyen
diiyi tercih edebiliyordu. O da mmkn olduu kadar ok seks
yapabilmek istiyor ama daha gizli hareket ediyorduiri ve gl

he-man buna seyirci kalmazd, ayrca diiler bakasna balanm

bir erkekle beraber olmay tercih etmezlerdi.

Mola!

ki tane hatrlatma yapmalym:

1. Burada belli bireylerden deil, evrimdeki genel eilimlerden
bahsediyorum. Belirli bireylerin ilerleyen sayfalarda bahsedeceim
stratejik nileri olabilir. Herkes byle deildir! nsanlar farkl fark

ldr ve farkl koullarda, farkl tipte eleri cazip bulabilirler. Hem

ecinseller de var (Evrimin ecinselleri nasl retebildiine dair bilim
insanlar arasnda bir fikir birlii bulunmamaktadr ama daha sonra
bir tahminde bulunacam).
2. Btn bunlar bilinsizce oluyor. phe yok ki insanlar bu say
falar merakla okuyor ve her sayfada kendi kendilerine, Samalk!
Ben byle dnmyorum! O da byle dnmyor! diyorlar.

Bu bir dnce meselesi deildir. E seiminin bu zekice ve klugeli

sreci bilinsizce ilemektedir. Bilinsiz hesap kitabn neticesinde
siz birine kar ekim duyuyorsunuz.

Elbette belli dncelere sahip olmak iftleme ansnz arttrsayd, evrim sizin bu dncelerinize gre seim yapard. Dnyada
baka hibir ey yoktur ki bu cinsel seim sre kadar karmak olsun.
Milyonlarca nesil boyunca evrim geiren bu sreci karsna kan
hibir klugeryi de kullanmadan gememitir.

Seksin Evrimine Dnersek...

ok uzun sreler geer ve cinselliin evrimdeki merkez rol her

eyi daha karmak ve birbirine dolam hale getirir. Bu iki rol -h eman ve aile babas- erkek egemenlii sradzeni (hiyerari), kadn
hkimiyet alan kavgas ile beraber birok alt role blnd ve bu
esnada her trl hile ve aldatma srf ie yaramas sebebiyle yaygn
lat. Cinsellikle ilgili davranlar, memlerin ortaya kt ok yakn
bir zamana kadar, miras alman DNA yznden byleydi. Genetik
evrimin kat gerekliinde ak, duyarlk, adalet gibi kavramlara yer
yoktu; nemli olan tek ey ne kadar ok ocuunuz olduuyduve
o ocuklarn byyp oalmasyd.
te size bir bom ba daha: nsanlarn hayatla ilgili ortak bir
paradigmasna gre cinselliin deerler, ahlak yasalar, gelenekler
ve Tanr vergisi haklara dayanan byk bir kltrde kk ama
karmak bir rol vardr.

Mem etik adan baknca btn deerler, ahlak yasalar, gelenekler

ile Tanr ve haklarla ilgili dnceler mem evriminin bir neticesidir.
M em evrimi ise, cinsellik erevesinde evrimleen genetik eilim
lerimizle ilerlemektedir.

Zaman zaman ataerkil denilen, erkek egemen sradzeni ok

gzel bir rnektir. Baz feminist yazarlarn, kadnlar bu sistemi des
teklememeleri konusunda uyarmalar bouna deildi: Her ey erkek
DNAs gelecek nesillere en iyi ekilde aktarlabilsin diye evrimleti.
Bu bir tekilat kurmann yolu mudur?
Neden erkekler egemenlik ilikilerine, g merdiveninde kimin
ondan aada kimin yukarda olduuna bu kadar kafay takyorlar?

En iyi teori udur: Bu hangi erkeklerin hangi kadnlara cinsel haklar

olduunu srekli kavga etmeden (ki bunun hi kimseye faydas olmaz)
belirlemek iin bir adaptasyondu. Bu yzden, erkekler adeta, onlara
her koulda dier erkeklere gre konumlarn bildiren bir altnc hisse
sahiptir. Kadnlarda ise konum egemenlikten ziyade cazibe veya genel
zevke hitap etmesine gre belirlenir.
Birok i, devlet, ordu, hatta Katolik Kilisesi ak bir sradzenine
gre dzenlenmitirkimin kime rapor verdii, kimin emir alp verdii
son derece aktr. Grnte bu dzenlerin kadnlara ulamada pek
etkisi yoktur ama buralardaki erkeklerin davran ve duygulan hl
ayndr. Hiyerarinin ak ve net olmas konum iin birebir mcade
leleri nlemektedir; buna ramen, beyinleri sradzeninde st sralara
trmanmak -daha fazla ve daha iyi kadna ulamak- iin ellerinden
geleni yapmak zere evrimleen fakat konumlarn iyiletirmenin
hibir yolunu bulamayan erkekler iin bu son derece sinir bozucudur.
Peki, gc g iin seven erkekler (ve kadnlar) yok muydu?
Kaderlerinin kontrolne sahip olmak, hayadarn zgrce yaamak ve
tabii srf g hissi holarna gitmiyor mu? Evet, bunlar doru. Fakat
gcn bu kadar heyecan verici olmasnn sebebi beynimizin, o gc
ok arzulamamza yol aan ekilde evrimlemi olmasdr.

Evrim srasnda, gten zevk alan ve gce, egemenlik sradzennin

en st seviyelerine a erkekler bunun iin daha fazla gayret gstermi
ve dolaysyla daha fazla e bulmulardr!

Daha fazla e bulmakla kalmam, ocuklarna, reme anslarn

artrmak iin, daha fazla imkn da salamlardr. Genetik evrimdeki
en amansz g -cinsel rem e- gc sevmeyen erkekleri elemitir.
Onlar dierleri kadar rememi, ocuklarnn reme anslarn ar-

S ek s:

t m

Ev r J m n

kk

trmamlardr ve g dknlnden sorumlu genler daha yaygm

hale gelirken onlarn genleri yok olmutur. Erkekler bilinli olarak,
Tanrm>g elde edip sergileyeyim de kadnlar benimle beraber olmaya
kandraym, diye dnmezler. Evrim onlar igdsel olarak g ister

ve sergiler hale getirmitir.

Kadtnlartn Medeniletirici Etkisi

Tarih boyunca erkek kltr yaylma, istila etme ve gc arttrma

ynne iterken, buna karlk, kadn emniyet ve gvenlik iin a
balayan, medeniletiren g olmutur. Bu gdler erkek ve kadn
genlerinin farkl nceliklerinin dolaysz dallardr: Erkein genleri
taycsn mmkn olduunca ok diiyle iftlemeye tevik ederek
kazanmaya eilimliyken, kadnn genlerinin eilimi taycsna o
cuklarn yetitirmek iin emin ve gvenli bir ortam yaratma eilimi
vererek kazanl kma ynndedir.
Neden? nk erkek belli bir yavruya nispeten daha az zaman ve
enerji harcarken, kadn senede birden fazla ocuk retemez ve genetik
sermayesini korumaya ihtiyac vardr. Erkein yaama ve reme ans
olan bir ocua yatrm oluyor muydu? Elbette. Yatrm kadnnki
kadar byk myd? Eer egemenlik sradzeninin, istedikleri kadar
kadn hamile brakacak kadar st seviyesindeyse, hayr. te byle
adamlar en ok geni kendilerinden sonrakilere aktardlar. Nitekim,
yatrmn korumak iin, kabul edilebilir erkek davranlarnn stan
dartlarn belirlemek kadna dmtr.

Kadnlarn genleri e seiminde seici olmakla daha kazanl kaca

iin evrim kadnlar genellikle talipleri arasnda seim yapan taraf
kld. Erkeklerin seilmek iin rekabet etmesi gerekiyordu.

Yani kadnlar erkeklerden daha seici olma imknna sahiplerdi.

Erkeklerin iliki konusundaki ciddiyetlerini lmek iin onlar de
neyebiliyorlard. Bir erkek tatmin edici miktarda zaman ve imknn
ona harcayana kadar sabrla bekleyerek taliplerinin sadece onlarn
duygularyla oynama olasln azaltyorlard. Adamn ucuz heyecan
aramayp hakikaten aile babas roln oynamas olaslm artryorlard.
Bunlar size son derece souk ve hesapl davranlar olarak grndlerse, kadnlardaki erkei snama davrannn da mutlaka bilinli
olmadm hatrlatrm. Bizler evrimle bu hale geldik: Kadnlardaki

bu snama eilimini destekleyen genler sonraki nesillere gemede,

desteklemeyen genlerden daha baarlydlar. Netice olarak, iftle
meden nce bir erkein niyetinden belli bir dereceye kadar emin
olmak fena bir his deildir,:

Aldatma

Sakn btn kitab buna ayrsam, erkekle kadnn cinsiyet rollerini tam
ve eksiksiz olarak aklayabileceimi sanmayn. He-man, aile babas
ve talip snayan rolleri kadnlar ve erkeklerin birbirlerine kar baz
temel davran tarzlarm tarif etmektedir. Yoksa, evrimde her ey ola
bilir! Hatta baz bireyler, genlerinin durmak bilmeyen oalma talebi
yznden suiistimal etmek, kandrmak, yalan sylemek, aldatmak ve
almak zere evrilmitir.

Bu trden kandrmann bir eidi de kaamak iftlemedir. Er

kekler iin bu genellikle evlilik d seks eklini alr. lgintir, kadnlar
iin bu meselede, erkein dier kadna k olup karsn ve ailesini
brakmas ihtimalinden baka mteessir olmalarn gerektirecek pek
bir genetik neden yoktur.18
Kadnlar iin aldatmann sebebi, aile babasnn haberi olmadan,
daha iyi genleri olan bir he-manden hamile kalmak olabilir. Kadnn
aldatmadaki kazanc erkein aldatmasndaki kadar cazip deildir zira
ocuun yaama mcadelesine yapabilecei ufak bir katkya karlk
kocann terk etmesi riski vardr. Nitekim kadndaki aldatma drts o
kadar gl deildir. Netice olarak, maalesef erkein baka kadnlarla
aldatmasnn kazanc, dolaysyla motivasyonu ok daha gldr.
Onlar iin her hamilelik, babaya hibir yk getirmeden, potansiyel
bir gen tayc ocuk anlamna gelmektedir.

Bir Mola Daha: Evrim Motivasyonlar

Mola, mola, mola! Durun! Yasak iliki kuranlar hamilelik istemez

ler, deil mi? nsanlar yasak ilikilerinin neticesinin bebek olmasn

istemezlerken, ben nasl aldatmann tek amacnn daha fazla bebek

sahibi olmak olduunu syleyebiliyorum?
18

David Buss, The Evolutiort ofDesire (Basic Book, 1994) kitabnda, kadn ve
erkeklerin kskanma konusundaki arpc farkllklarm gsteren birok a
lmaya yer vermitir. Buss tarafndan yaplan bir almaya gre, erkeklerin
yzde 60 einin evlilik d bir iliki yaamasndansa bir erkee derin bir
duygusal ilgi duymasn tercih ediyor. Bunun aksine, kadnlarn yzde 83 u
cinsel aldatmay duygusal aldatmaya tercih ediyor.

Daha nce de sylediim gibi, bugnk bilinli dncelerimiz

tarih ncesi zamanlardaki DNA seimini ynlendiren doal glerden
farklyd. Belli koullarda yasak ilikilere girme bilinsiz eilimi insan
larn zihninde evrimin bir neticesi olarak -atalarmzn bu eilimlerle
e bulup bizleri dnyaya getirmelerinin bir sonucu olarak- yerlemi
durumdadr. Gnmzn ahlaki kurallar, deerleri veya dnceleri
ne olursa olsun, bizi belli insanlara ekerek, sevdalandrarak, k
ederek ileyen bir tarih ncesi programlama hl beynimizdedir.
Doal seilimin bir neticesi olarak inanlmaz derecede gl cinsel
gdlere sahibiz.
nsanlar bu kuvvetli cinsel gdlere sahip olunca yeni kluge
kullanmlar da geliti. Mesela, antropolojik almalar kadn sada
katsizliinin ana hedeflerinden birinin he-marfden hamile kalmak
deil baka yardmlar -mesela ocuklar iin daha fazla et- almak
olduunu gsteriyor. Dier taraftan, he-man bu yzden ava kyor.
Asl maksad et yemek deil, kyde et karlnda seks yapabilmek.
Sonra insanlar serbest zamanlarnda zevk iin de seks yaparlar.
Doal seilim reme amal seksi yle zevkli hale getirdi ki, yaama
ve reme iine mni olmad mddete zevk iin seks de gzde bir
faaliyettir.

Aldatmann Evrimi

iftleme stratejilerinin taktik ve kar taktiklerinin evrim srecinde

aldatanlar aldatma konusunda ustalarken, eler de bunu tespit ve
nlemede ustalatlar. Fakat genetik adan elde edilen sonu o kadar
muazzam ki aldatma, genlerin aktarlmasnda hl nemli bir etkendir.

Rol yapmak da insann genetik karlk ansn artrmasnn bir

yoludur. Bir erkein evresi ondan daha baskn erkeklerle doluyken
he-man rol oynamas zordur, nk ona derhl haddini bildirirler,
ama kendinin evresindeki en baskn erkek olduunu fark eden bir
erkek genetik olarak kazanmak iin saldrganlaabilir.
Aile babas rol oynamak ise erkee daha ok yaratclk imkn
sunar. Bir kocada en sk karlalan kurnazlk iftleecek baka eler
bulmak iin evli deilmi gibi davranmaktr. Bekr erkek iin klasik
aldatmaca, sonsuza kadar sevgi ve ballk sz verip bir iki beraber
likten sonra ekip gitmektir. Elbette phelenip bu davran kefeden
kadnlar avantajl durumdadr, yani yine diyebiliriz ki aldatanlar ile
kefedenlerin stratejileri ok uzun zamanda evrimlemitir.
te bu yzden kularn iftleme danslar bu kadar uzun s
ryor ve iki tarafn da derman kalmayncaya kadar devam ediyor.
Dii ku evli bir erkein bir seferlik iliki iin, baka yerdeki ailesini
riske atmayacam ve bu kadar zahmete katlanmayacan (evrimsel
anlamda) biliyor, bu yzden erkein btn enerjisini harcamasn
talep ederek gerekten bekr olduunu ispatlamasn istiyor.

Bir Ni Bulmak

Eer herkes ayn iftleme stratejisini gtseydi daha az ekici olan

insanlar daima akta kalrdonlar asla iftleemezlerdi. Bu yzden
baz talipler daha ksd sayda potansiyel ei (ki bunlar iin rekabet de
azd) cezbedebilecek ni stratejiler gelitirdiler. Daha kk bir pazarda
daha byk bir pazar pay elde ettiler fakat genel olarak ni stratejisi
onlarn DNAsnm gelecek nesillere aktarlmas ansn artryordu.

Ni iftleme stratejileri zevklerin kiiden kiiye deimesini ak

lamaktadr. Erkeklerin ou, genetik olarak ocuk dourma olasl en
yksek olan 30 yan altndaki kadnlarn peindeyken, baz erkekler
daha yal kadnlar tercih ederler. ou insan, benzer DNAya iaret
eden, benzer yz hatlarn tercih ederken, bazlar yabancl grnl
eleri cazip bulur. ou dii seks yapmadan evvel taliplerini snava tabi
tutarken bazlar son derece gevektir, bu da ocuklarn en azndan
ok miktarda potansiyel babadan birtakm imknlar elde etmesine
vesile olabilir. Ni iftleme stratejisi nitelikten ok nicelii n planda
tutar ve hedefi DNAy mmkn olduunca ok yaymaktr.

Ahlak ve kiyzllk

DNA iin insan-reme oyununda kazanmann, kendi taycsnn re

mesini salamak iin her trl eyi yapmann dndaki dier bir yolu
da bakalarnn remesini zorlatrmaktr. Memlerin hkimiyetinden
nce, gl erkekler dier erkekleri fiziksel olarak sindirebiliyor ve
birok diiyi kendilerine ayrabiliyorlard. Hkimiyet merdiveninin
daha alt basamaklarnda yer alan erkekler muhtemelen daha baskn
erkeklerin hareminin kutsallna sayg gsteriyormu gibi davranp
bulabildikleri her iftleme frsatndan gizlice faydalanmak suretiyle
DNAlarm aktaryorlard.
Memler sahneye ktklar zaman erkeklerin, baka erkeklerin
iftleme ihtimallerini azaltacak memler yaymalar genetik adan
karlarna oldu. Taliplerde dzgn davranlar tevik eden memleri yaymak da kadnlarn DNAlarmn karmayd. Torunlarnn iyi
yetimesiyle neticelenecek memler yaymak byk anne ve byk
babalarn karnayd. Cinsel ahlak kavram byle ortaya kt.

Cinsel ahlak oyunun kurallar demektir. Bunlar, Arzu ettiin bu

eyi yapma, diyen strateji memleridir. Bizi bir potansiyel e snfyla

iftlemekten alkoyarlar. nsanlar yetiirlerken bu memlerle prog

ramlanrlar.

Cinsel ahlakn ilgin taraf udur ki, bu nevi bir memle programlan
dmz vakit kendi bencil DNA'mzn zararna davranabiliriz.

DNAmzm ne istediini anlamak iin bize cinsel olarak ekici

gelen kiiye bakmamz yeterlidir. Bu o kiiyle iftlemenin DNAmz
gelecek nesle aktarmamzda genetik adan faydal olabileceinin iyi
bir gstergesidir.
Bilinen ilk cinsel yasaklar -O n Emirdekiler- bu modele bt
nyle uyarlar. Emirlerden ikisi bir erkein baka bir erkein karsyla
seks yapmasn hatta onu arzulamasn dahi yasaklar. Bir yuvaya ve
aileye byk yatrm yapan ve aldatlan erkeklerin evrim oyunundaki
kayplar byk olur, nitekim baka erkekleri onlarn karlaryla iliki
kurmaktan men eden memleri yaymalar beklenebilir.
Fakat cinsel ahlak kurallarn takip ederek kendi DNAmzn
deil bakalarnkinin karna hareket etmi oluruz. Nitekim, insanlar
bilinlenip DNAlarn yaymaktan baka bir eyle uraabilecekleri bir
hayat yaama imkn bulmadan nce, optimal bencil gen stratejisi,
cinsel ahlak kurallarn yaymaya itirak etmek ama ayn zamanda kar
larna bir iftleme frsat ktnda bu kurallar gizlice inemekti.
Bu ikiyzlln evrimsel izahdr. Hem seks kart memler yayp
hem de bunlar bencilce gz ard etmek herkesin DNAsnn karna
olduu iin en ok ikiyzll sekste grmekteyiz.

Evrimsel psikoloji insanlarn seks konusundaki ikiyzlln

aklamada yardmc olabilir. kiyzl bakalarnn nne gelenle bera
ber olmalarn nlemek iin Zina ktdr gibi memler yayarken, kar
olduu bu iftleme frsatlarndan bizzat yararlanmaktadr. Byle yapan
insanlarn DNAIar drst insanlarn DNAlarndan daha hzl yaylr.

Ayr Gezegenlerden

Bazen kadnlarla erkeklerin birbirlerini anlamakta ne kadar zor

landklarna baklrsa ayr gezegenlerden gelmi gibi grnseler de
temel farkllklar hemen daima yukarda bahsettiim bu cinslerin
savandan domaktadr. Erkekler genellikle gle, sradzenindeki
yerleriyle, mmkn olduu kadar hzl ve etkili bir ekilde seks fr
satlar yakalamakla ilgilenirler. Genellikle reme potansiyeli yksek
olan -gen ve salkl- kadnlar cezbedici gelir. Tipik bir ekilde,
kadnlarm sahiplenir, aldatlmaya kar nlem alrlar.

Kadnlar ise genellikle emniyete balla ve onlara yatrm

yapmaya istekli olan adamlara deer verme eilimindedirler. Sz
konusu erkek gl kuvvedi, kendini adam ve cmerttir. Kadnlar
erkeklerinin baka kadnlarca kaplmasn engellemeye gayret eder
ler ve erkein ilgisini kaybettiine dair belirtileri gzleyip durumu
dzeltmek iin ellerinden geleni yaparlar.
Erkeklerin ekici kadnlara neden gizlice baktklarn hi merak
ettiniz mi? Erkekler iin iftleme frsatlarn abucak lp deerlen
dirmek evrimleri asndan nemlidir. Ayn nedenden tr grsel
uyaranlardan abucak tahrik olurlar, bu yzden bugn pornografi
kadnlardan ziyade erkekler arasnda yaygndr.

Erkekler doalar icab kadnlan g ve kuvvetleriyle etkilemeye

alrlar. Muvaffak da olurlar.

Erkek kadn bir hafta aramadnda kadn neden bozulur? Ona

gre bu hareket onun genetik olarak ona uygun olan gnlk ilikinin
emniyet ve gvenliini tehlikeye atmaktadr ve savunma mekanizmas
harekete geer. Ne kadar olgun ve zgveni yksek bir kadn olursa
olsun, kendini kt hissedecektir.

Kadnlar erkeklerin ballklarnn hakiki olup olmadn doalar

icab snarlar. Onlar da muvaffak olurlar.

Son birka asrda, bu cinsiyet rolleri mem evrimiyle epey deiti,

nitekim evrimle iinde yaamaya muvafk olduumuz ilkel toplumlar
yerini son derece karmak ve kuvvetli kltrel glere brakrken,
remede o kadar baarl olamayan, ilikilerinde daha ok hsrana
urayan ve her ynden kafas daha ziyade kark kadn ve erkekler
buluyoruz.

Bugn farkl kltrler farkl cinsel ahlak kurallar gelitirmi

durumdadr ve bu kadn ve erkek davranlarnda farklla yol a
maktadr. Kadnlarn byk ekonomik zgrle sahip olduu bir
toplumsal demokrasinin hkm srd sve'te kadnlar arasnda son
derece byk bir cinsel serbestlik olduunu gryoruz. Emniyetleri
iin erkeklere ihtiya duymayan sveli kadnlar potansiyel elerini
ballk ve cmertlik testine tabi tutmaya o kadar ihtiya duymu
yorlar. Netice olarak kadnlar daha serbeste ilikiye girebiliyorlar:
Bir almaya gre sveli erkekler potansiyel ein bekretine dier
kltrlerin erkeklerinden daha az deer vermektedir. Buna karlk,
sveli erkekler dier kltrlerin erkeklerinden daha az saldrganlar:
Kadnlara daha kolay ulalabildii iin erkeklerin, sradzeninde
ykselebilmek, dolaysyla kadnlara daha ok ulaabilmek amacyla,
iddet ieren, riskli he-man davranna bavurmas gerekmiyor. iddet
iin ar cezaya gerek kalmyor.
Cinselliin sk kurallara bal olduu Suudi Arabistanda ise
bunun tersini gryoruz. Kadnlar maddi olarak erkeklere bamllar.
Suudi kadnlarn seks yapmas byk lde ksanm. Erkekler
potansiyel elerinde bekret aryorlar. Yksek oranda iddet gr
lyor -erkein byle bir davran sergilediinde iftleme ansnn
artt tarih ncesi zamanlara ait bir olgu- ve buna tepki olarak iddet
suunun cezas ok ar.
Sekse ulamak kltrn birok unsurunun ardndaki itici gtr.

Bir neden sonu zinciriyle, erkekler iin iftleecek kadnlarn

bulunmas bir kltrde hkim gelenekleri, iddetin miktarn ve
kanun ve cezalar belirleyebilir. ocuk patlamasnn yaand, gen
kadnlarn cinsel adan canlannn istedii gibi davrand lOlarn
serbest-ak dneminden gen kadnlara hayr demenin ve seksten

uzak durmalarnn tembihlendii AIDS korkusunun hkim olduu

90l yllara Birleik Devletlerdeki cinsel geleneklerde bir deiim
meydana gelmitir. Bu deiim beraberinde bu modelden tahmin
edilecei gibi, erkekler arasnda iddet suunun artn getirmitir.

Cinsel Uyaranlar

iftleme gds ile onunla ilgili rollerden kaynaklanan cinsel uya

ranlar yeniden gzden geirelim. lk esasen erkek uyaranlardr,
son tanesi ise daha ziyade kadnlarda grlr; fakat evrim klugeye
yatkn karakteri ile ni iftleme stratejilerinin nemi bunlar zaman
zaman birbirine kartrabiliyor. Nitekim dii uyaranlarndan etki
lenen erkekler ile erkek uyarlarndan etkilenen kadnlar grmek
de mmkndr. Ne de olsa, hepimiz ayn trn yeleriyiz!

G. Erkekler g frsatlarna bilhassa dikkat ederler. Buna

toprak hkimiyeti de dhildir. Bu fiziksel bir toprak paras da olabilir,
yazlm piyasas veya ABD Senatosu gibi fikr bir alan da. Tarih ncesi
zamanlarda kadnlar erkeklerde bunu ekici bulurlard. Tarih ncesi
kadnlar hayatta kalma becerilerini gelitirmek iin g isteyebilirken,
cazibeleri ncelikli olarak gen ve salkl olmalarndan -reme po
tansiyellerinden- kaynaklanrd, bu yzden g uyaran gelitirmek
iin byk bir seim basks duymuyorlard.

Egemenlik. Erkekler egemenlik sradzenindeki yerlerini

ciddiye alrlar. Tarih ncesi zamanlarda sradzeninin yukarlarnda
bir mevki, her iki talibe de pahalya mal olan fiziksel kavgaya lzum

olmadan kadnlara eriim salard. Kadnlar, seen taraf olduklar

iin bu gdye fazla ihtiya duymuyorlard.

Frsat kaps. Erkekler mmkn olduu kadar ok iftleme

imknn kullanmakla DNA asndan zararl deil kazanl karlar. Bu
frsat kapsn grp aralayabilmek onu baka alanlara tar. Kadnlar
iinse, bebek sahibi olmak dokuz aylk bir yatrm olduu iin, onlar
sabrl olmak zere evrimlemilerdir.

Emniyet. Kadnlar emniyette olmak isterler. Eski alarda

bu gd ocuklarnn yaayp remeleri ihtimalini ykseltiyordu.
lgintir, kadnlar oy verme hakk kazandklarndan beri, insanlarn
emniyetleri iin para destei neren ABD hkmet programlan
nispeten ksa zamanda onaylanmtr. Erkekler de emniyete nem
verirler ama sradzenindeki mevkilerini ykseltmek iin risk almaya
daha ok yatkndrlar.

Ballk. Kadnlar ballk gsteren -belli bir sre zarfnda

tekrar tekrar boy gsteren- erkekler daha ok cezbeder. Bu uyaran
reklamclar marka gvenilirlii oluturmak iin insafszca kullanrlar.
Erkekler eitli kadnlarla iftlemek istemek zere evrimlemilerdir.

Yatnm. Kadnlar onlara yatrm yapan erkeklerle ilgilenirler.

iekileri ihya eden de bu durumdur. Erkekler kadnlarn genel
olarak yavrularn besleme eilimine ok gvendikleri iin, kadnda
byle bir ey aramazlar.

Cinsel reme genetik evrimin ardndaki bir numaral gtr.

Daha kltrmz ilerlemeye balamadan evvel iftlemede en st

seviyede baary destekleyen igd ve eilimler gelitirdik. 21. yz

yl yaadmz gnmzde bile maara insan gnlerimizdekinden
farkl deiliz. Kitaplarn kiisel geliim raflarnn kitaplarla dolup
tamas bouna deildir!

Seksin Gelecei

Btn bu igd ve drtler kadnlarn hamile kalp ocuk do

urmalar ihtimalini artrmak iin gelimitir. Ama daha nce de
bahsettiim gibi, bilincimiz genellikle aksi tarafa ynelir! Erkekler
sadece seks yapmak istiyorlar, deil mi? Kadnlar hamile brakmak
istemiyorlar. Bu modele gre, insanlar neden doum kontrol yntem
lerini kullanrlar? Erkekler neden vasektomi yaptrrlar? Bu ekilde
DNlarmz destekleyemeyiz!
Yant:

Bu igdleri reten milyonlarca yllk genetik evrim bizim seks

yapp hamile kalmamay renebileceimize gvenmedi.

Genetik ilere elimizde kocaman bir ngiliz anahtaryla -veya daha

dorusu bir kauuk klfla- karm bulunuyoruz. Bebek yapmadan
seks yapmay rendik ve neticede iftleme eylemi eskiden olduu
gibi bir genetik dl deil. gdlerimiz hl iftlemeyi remeyle
bir tutuyor ve bu yzden cinsel gdlerimiz hl bu kadar kuvvetli.
Ama artk her ey deiti. Artk bencil DNAmza gerekten
fayda salayan ey bebek yapma gdsdr: Bebek yapmay semek.
Gelecek nesillerde, genetik evrimle, bebek yapmay istemek giderek

daha baskn olacak. Eer gerekten doum kontrol kullanabiliyor

ve istenmeyen hamilelikleri asla yaamyorsak, artk ie yaramayan
seks gds krelecektir!
Fakat ben buna o kadar gvenmezdim! Doal seilim reme
eksikliini cezalandrmakta gecikmez. Artk btn ocuklarn salk
ve esenliini emniyet altna alan hkmetler olduu iin, doum
kontrol kullanmayan bir nfis yetimesini bekleyebiliriz. Buna
iyi genlere sahip olduklarn dnen ve onlar oaltmak isteyen
insanlarla beraber sorumsuz ve eitimsizler de dhildir. Ayrca baz
dinler doum kontroln yasaklyor: Genetik adan kazanmaya
ynelik bir strateji!

nsan m r birka sene ve ocuk yapm am ay tercih edenlerin

DNA'lar onlarla beraber yok olup gidecek. Birka ocuu olanlar
ise ok ocuk yapmlar tarafndan yenilecek.

Nitekim ayet bilinsizce yaasaydk, igdlerimiz davranla

rmz DNA'larmzm yaylma anslarn en st seviyeye karmaya
yneltirdi. Toplum gelenekleriyle programlanm halde yaarken
byle bir ey olamyor. Ya ocuk sahibi olmayanlarmz? Ecinsellere
ne demeli? Ecinsellik doal seilime nasl dayanabiliyor? Evrimsel
biyologlarn Darwincilii insanlara uygularken karlatklar en zor
sorulardan biri budur.
Bir kurama gre evrim u anda belirsiz bir durumdadr. Memler
son zamanlarda genlerden daha nemli hale gelirken DNA henz yetiememitir. ayet gerekten yleyse, yaknda yetiecektir ve o zaman
nfusun byk blmnde daha yksek doum oranlar greceiz.
Bir baka olaslk ise udur: ocuk sahibi olmayanlar ocuk sahibi
olanlarn genetik klesi haline gelmilerdir. ocuk tayanlar doru

mem kombinasyonlar yayarak bize doru akl virslerini bulatrmak

suretiyle bizi dnyay onlarn ocuklar iin daha iyi bir yer haline
getirmek iin gnll olarak altrmlardr. Hayata yaylan DNAnn
asndan bakarsak bu da bir olaslktr.
Ama hayat DNA yaymaktan ibaret deil ya.

Btn bu uyaranlar ve eilimler tannp alabilir. Hayat daha farkl bir

anlam kazanabilir. Ama nasl gdldmz anlamadan kendimizi
hayatta istediimiz ynde ilerlemeye programlayamayz.

Cinsel gdmzn karmak ve deiken evrimi bize, akl vi

rslerinin bizi programlamak iin kullandklar en gl drt ve
eilimleri vermektedir. imdi de akl virslerinin kulland bir baka
drt grubuna bakalm.

YEDNC BLM

HAYATTA KALMA VE
KORKU

imdi varolu abasnn ayrntlarna girelim

Charles Darwin

Tarih ncesi zamanlarda hayatta kalmann en etkili yolu iki eyle iyi,
salkl bir iliki kurmakt: Yiyecek ve tehlike. Beynimizin tehlikeye
dikkat etmek iin gelimi ksm, gnlk yaamda canmza kasteden
birok tehlikeyle kar karya geldiimiz zamanlarda muazzam bir
yardmcyd. Fakat merak ediyorum dilin icadndan ne kadar zaman
sonra ilk dalavereci bir tehlike yalanyla ilk saf yiyeceinden ayrd:
"Hey, Og! Yemek braktn maaraya kl dili bir kaplann girdiini
grdm! Sakn ieri girme! He he he.

Btn efsane ve dinlerde tanr veya tanrlar tarafndan cezalan

drlma korkusu vardr ve retileri eitli yasak eyleri yapmann
tehlikelerine kar uyarr. Neden? nk tehlike ieren memlere dikkat
ederiz! Szl gelenek ilerledike beynimiz tehlikeleri bytmeye ve
onlara dier eylerden daha fazla nem vermeye programland.
Bir daha tekrarlamakta fayda var, mem evrimi, tehlike iletiimi
balad an harekete geti. Bugn, canmza kasteden ou gnlk
tehdidi ortadan kaldrm olduumuz halde, hayatmzn hl tehlike
memleriyle dolu olduunu gryoruz. Tehlike ne kadar bykse, biz
de o kadar ok dikkat harcyoruz. Korku filmlerine ve zarara kar
sigortalanmaya harcadmz dikkate ve bunlar iin kurulan endst
rilerin boyutuna bakn. Emniyete dair filmler de var elbette ama kim
gidip onlar seyretmek ister? Lisedeki src eitim kursundaki en
etkili emniyet film in in ad Mekanize lm idi. Normal, gvenli
sr alkanlklarn anlatan skc filmlerin aksine Mekanize lm
dikkatsiz araba kullanmann getirdii tehlikeyi aka ortaya koyan
birok korkun kaza sahnesi gsteriyordu. Muhtemelen tehlike aklm
lise amdaki normal nceliklerimden yani yemekten ve kzlardan
kendisine ekebilecek kadar gl tek ey olduu iin, o kadar dersin
arasndan bir bunu hatrlyorum. Tehlike, yemek ve seks.

Korkunun Evrimi

Evrim emniyeti destekledii iin bize lazm olandan fazla korku

tarz. Evrim emniyeti neden bu kadar destekler? nk emniyet
remede ncelikli bir etkendi. Emniyette olduumuz srece remek
iin yaardk, emniyette deilsek remezdik. Genetik evrim hayat
mzn niteliiyle deil ancak ocuklarmzn niceliiyle alakadard.

Doal olarak -doal seilimin seyrinde, gerek anlamda doal ola

rak- emniyet hem bizde hem de dier hayvanlarda giderek artan bir

nem kazand. Dier gdler gibi emniyetin de balantl olduu bir

duygu vardr: Korku.19
Korku mevcut duruma uyum salayabilir. Gene Kelly ye ilham
vererek yamurda ark syleten karanlk caddede baka bir insann
yrmeye korkmas baz korkularn insanlar arasnda genelgeer
olmadn gsterir. Hatta ben eskiden topluluk nnde hi konua
mazken, imdi buna bayldm iin, korkularn bir insann mrnde
bile deiebileceini syleyebilirim.

nsani korku hayata memetik "yazlm" programlamasndan bakan

"donanm" igdlerinden doar. Bu program lam a yaadmz,
duyduum uz, dndm z veya bize retilen her eyden
aldmz btn ayrm memlerini, strateji memlerini ve balant
memlerini ierir.

Bu, ancak biz doduktan ve genlerimiz sabitletikten sonra

rendiimiz tehlikelere kar kendimizi korumamza izin veren mthi
bir genetik sramadr.
Korkunun evrimiyle neticelenen genetik evrimi dnn:
Diyelim ki, tehlike kavramn nasl aktaracaklarn renmi Benek
19

Emniyetle alakal bir baka duygu da irenmedir. Evrimin klugelere ak

doasna bir dier rnek olarak, belli bir sebep olmakszn, baz tehlikeler
den korkarken bazlarndan irenmemizi verebilirim. Tahminimce, irenti
korkudan daha eski, daha basit bir mekanizmadr. Byle sylyorum zira
irenme eiliminde olduumuz eyler ok eski tehlikelerdir. Mesela, gr
nr hastalkl vcutlar, zehirli dumanlar ve tatlar. Doa tek bana olmaktan
emniyete ynelik gd gelitirmitir: En gelimi tek hcreli organizmalar
bile dman evrelerden uzak durma ve daha verimli evrelerde bulunma
eilimindedir.

ve Gezgin adnda iki tane tarih ncesi hayvan var. Benek tedeki
maarada bir kaplan gryor. Aksi yne doru deli gibi koarken
Gezgine, Gezgin - o f p o f- sevgili dostum, uradaki maarada - o f
pof- tehlike var, diyor. O zaman Gezgin tpk bir kaplan grdnde

yapaca gibi deli gibi komaya balyor. Bu onun av olma riskini

azaltmaktadr ve genel olarak olumlu bir evrimsel izlenimdir. Bu
arada, sadece Benekin bu ekilde kotuunu fark etmek yeterli bir
iletiim olabilir.
Ama komak biraz bouna enerji sarfiyatdr zira Beneki yoracak,
acktracak, Benek yemek aramaya mecbur olacaktr. Zavall Benek
daha tehlikeyi fark edemeyen atalarndan muhtemelen daha iyidir
ama daha da gelimesi gerekir
Benekin ei be alt yavru dourur ve bu yavrulardan birinin
-kk Benek- tepkisi biraz farkldr: Tehlikeye kar yksek bir
dikkat gsteriyor, ama iyi bir neden olmadka komuyor. Kendini
yormadan ve dolaysyla ackp susmadan, kendini saldrya daha
ak hale sokmadan da Benekle ayn sonuca ulat iin, dnyadaki
kk Beneklerden sorumlu genler zamanla Benekin genlerinin
yerini alacaktr.
Zaman geti, genler evrim geirdi ve kendimizi tehlikeyle alakal
birok tehis edilebilir duyguyla bulduk. Belirsiz bir tehlikeye ynelik
bu yksek bilince endie deniyor. Tipik korku ise bizim igdsel
olarak katmz bir tehlikeyle alakaldr. Eer tepkimiz kamayp
mcadele etmek olursa, fke hissediyoruzdur. Sonra bir de bu duy
gularn karmlar ve glgeleri vardr ve bunlarn hepsine ayr ayr
isimler vermiiz: Asabiyet, kayg, phe, tela vesaire. Eskimolarn
kara birok isim vermi olmalar gibi, bizim tehlikeyle ilgili kelime

haznemizin genilii bu kavramn hayatmzda nemli bir yeri oldu

una dair evrimsel hakikate iaret eder.

Bir Aksaklk Var

Korku -tehlikeye verilen bu harika, karmak, uyumsal karlk- neden
modern hayatta bir yk halini ald? Neden birok insan, hayatlar
istenmeyen korkuyla dolu olduu iin tedavi gryor, bir o kadar
kiisel geliim kitaplar okuyor ve daha fazlas sessizce ac ekiyor?
Neden genetik evrimimiz sresince o kadar iimize yarayan tehlikeye
kar tepkilerimiz birdenbire aleyhimize iler oldu ve hayattaki tam
kapasitemizi kefetmemizi engeller hale geldi?
Bu konu biraz karktr, hayatmzn her alanyla sk ilikisi
vardr dolaysyla da belki cinsellikten bile daha karmaktr. Fakat
yaygn dnce udur ki, bizler u anda genlerimizin evrim geirdii
binyllardan yle uzak bir evrede yayoruz ki korku / fke / tehlike
mekanizmas artk ie yaramyor.
Bugn hayatmz i, toplum ve fikirlerden oluuyor, aslanlar,
kaplanlar, aylar yok. Fakat insanlar kltrel baarszl fiziksel
baarszlk -yem olm ak- kadar kt kabul ediyorlar. Evrimin bizi
donatt igdsel tepki ve duygular, hayatta kalmaktan daha ile
risini arzu edenler iin gerekten bir skntdr. New Age aksiyomu
gdlerinize gvenin bu alanda bizi yanltmaktadr.

Hayattaki baan baarszlk karsnda gsterilen sabra baldr,

fakat kltrel tehlikelerle ilgili igdlerimiz bizi tam aksi yne
gndermektedir.

Gnmz evresi byk lde zihinlerimizin bir icaddr. Korku

alclarmz saptm haldedir! Zihnimizin korku reten ksmnn
kafamzn iine yerletirilmi bir spermarket barkot okuyucusu gibi
olduunu farz edin. Korkutucu olarak belledii bir ey grd zaman
tyor ve bir fiyat -b ir vaziyetten ne kadar korktuumuzu- gsteriyor.

Bir milyon yl nce, bu okuyucular mkemmel alyordu: Baktmz

her eyin stnde okunabilir bir barkot bulunuyordu. Ama okuyucu
larn tand durumlar artk yokartk barkot okuyucularmz izgili
kravatlara, Jackson Pollock tablolarna ve halsinojen k gsterilerine
dorultuyoruz. Bu kadar iyi idare etmemiz alacak eydir!
Aslnda o kadar iyi idare edemiyoruz. Byk bir kafa karkl
ve stres anda yayoruz. Btn bunlardan kama arzusundaki
herkes daha basit, daha az kark bir evreye yneliyor: Duyularmzn
alglayp anlamlandrabildii bir evreye.

Korku ve Akrabalk

Sadece kendi tehlikelerimize dikkatimizi vermeyiz. Genlerimiz akra

balarmzla ortak olduu iin dikkatimizin genlerimizi paylatmz
insanlara yardm edebileceimiz durumlara da ekildiini gryoruz.
Buna zgecilik diyoruz ve ilgintir, toplum bencillikten holanmad
nispette zgecilii seviyor. Fakat her ikisi de en uygun genlerin yaa
masyla gelimitir. Aada zgecilikle ilgili baz tetikleyici memler
yer alyor:

ocuklara yardm. Bencil genleriniz iin yaamak ve remek

haricinde yapabileceiniz en hayrl i kendi ocuklarnzn veya o

genleri paylaan baka ocuklarn yaayp remelerine yardm etmektir.
Bilim insanlar kiilerin, baka rklarn ocuklarna yardmdan kendi
ocuklarn ldrmeye kadar varan bir eitlilik gsteren, ocuklara
ynelik davranlarna ilikin aratrmalarn henz neticelendirebilmi deiller. Fakat genel olarak ou insan ocuklara yardm etme
igdsne sahiptir.

 Huyu suyu ayn olanlar. Birlikte yaayan ve birbirlerine yar

dm eden, benzer genler tayan insanlarn yaama ans ve tabii gen
havuzlarnn yabanclar tarafndan kurutulmas riskinden korunma
anslar daha yksektir.
Nihayet gzel memlere rastlyoruz! Demek o kadar da basit,
bo mahlklar deiliz! Fakat genlerin bireylerden ziyade kendilerini
dnmek zere evrim geirmi olmalarnn kt bir taraf da vardr.
imdi u memlere bakalm:

Irklk. Aka farkl genlere sahip insanlar dlamak hatta

onlarla savamak gen havuzunun mevcut durumunu muhafazaya
yarar. Gnmzde Amerikan kltrnn genel olarak yadsd bir
eyse de, 20. yzyla kadar, baka rklara maruz kalan ou kltrde
kabul grmekteydi.
Elitizm (Sekincilik). Bakalarndan daha iyi imknlara,
ayrcalklara veya muameleye layk olduklarn dnen gruplarn
yaama ve ktlk zaman genlerini yayma anslar daha yksektir.

ocuklara yardm , huylar benzemek, rklk ve elitizm hep bizi

tetikleyen memlerdir. leriki sayfalarda krizt tehlike gibi korku temelli

karmak memlerle beraber, bu tetikleyici memlerin, akl virslerinin
dikkatimizi ekmek ve savunma kalkanlarmz delmekte kullandklar
birincil adaylar olduklarn greceiz. Tehlikenin gerek olmasna bile
gerek yokyle olduunu dnmemiz yeterli.
Modern hayatta idare edebilmek iin igdlerimizi belli bir
lde yok saymal ve sadece zihinlerimizde yer alan dnce, det
ve inanlara gre yaamalyz. Fakat korku tepkisi yok saylmas en
zor olan igdlerden biridir. Nitekim, bir korku tepkisi uyandran
ve bylece dikkatimizi eken memlerin yerleri hakikaten salamdr.

Memlerin korku tetikleyicilerinden faydalanmak iin ne ekillerde

evrim geirdiklerine bakalm:

ocuklar Koruyalm!

ok ge olmadan...

ocuklar btn dnyada tehlike altnda! Memetiki dosdoru anlaya

madklar iin ocuklar akl virslerine aktrlar. Bu virsler ocuklara
bulatklar vakit hayat kalitelerini tam manasyla mahvedeceklerdir.
Nasl yardm edebilirsiniz? Onlara memetiki retin. Ama vakit kstl.
D erhal yardm etmelisiniz. Eer tandnz liseli veya niversiteli

ocuklar varsa, bakasnn yardm etmesini beklemeyin. Onlarn

gvenebilecekleri bir arkada olun. Hem onlarn hem de gelecek
nesillerin hayatlarnda bir fark yaratn. Geleceklerine yatrm yapn.
Bugn onlara Akl Virs kitabnn birer nshasn hediye edin.

Reklamclar bir eyi kltrel tehlike olarak tanmlamakla en

azndan insanlarn dikkatini reklamlarna ekebiliyorlar. Akl virsleri
genellikle korku yaratan memler tarlar.

Kumarn Psikolojisi

Akln alma tarzyla ilgilenmeye baladmda beni en ok by

leyen konularn banda kumar psikolojisi geliyordu. nsanlar neden
kumarhanenin kazanacan bile bile kumar oynarlar? Daha nemlisi
uydu ki, para kazanmak iin insanlarn bazen kt bahisler oyna
malarndan nasl istifade edilebilir?

in srr, kumarbaz igdlerin tarih ncesi zamanlardan gel

mesinde ve kumarbazlara kasten onlar kandrmak iin hazrlanm
bir dnyada kt tavsiyeler vermesindedir. Bu yanl igdlerin
bazlar unlardr:

Kazandrma ihtimali az olan bir giriime fazla deer ver

mek. Tarih ncesi zamanlarda, yiyecek aramak gibi riski dk, dl
byk faaliyetler, dl sadece arada bir ele gese de, deerliydi. Loto
ve piyango gibi byk ikramiyeli kumar oyunlarnda ise kazanma
ihtimali kesinlikle ok dktr. Dk risk ve yksek dlden dolay
insanlar yine de oynarlar.

Ucuz sigorta. Bir dier dk riskli, yksek dll mem de

ucuz sigortadr. Bu, uyumadan nce maaramzn giriini kamufle
etmek gibi, tehlike riskini drmek iin az bir gayret sarf etmek
anlamna gelmektedir. 21 oynadm senelerde, elinde 21 varsa daima
sigorta satn al -kasann elinde 21 olduuna dair bir bahis daha
oyna- tavsiyesini sk duyardm. Oyunun analizi sigortann, kasann
ne 21 amas halinde ne de aksi halde, iyi bir bahis olmadm gs
teriyor; ama ucuz sigorta memi bunu igdsel olarak cazip klyor.

Denenmi yoldan gitmek. Hayatta, baz yatrm ortakl

reklamlarnn yalanlamalarna ramen, gemiteki performans ge
nellikle gelecekteki neticelerin ok iyi bir gstergesidir. Eer geyikler
geen hafta her gn seher vakti pnar bamda toplandlarsa, yarn da
orada toplanmalar yksek bir ihtimaldir. Fakat ou ans oyununda
her oyun ncekilerden bamszdr. nceki benzer olaylar rastgeledir
fakat insanlar bunlarn sanki bir ehemmiyeti varm gibi oynarlar.

 Denenmemi yoldan gitmek. nsan rknn tutarszlna

mkemmel bir rnek olarak, baz insanlarn igdleri onlar genel
dncenin aksine davranmaya, denenmemi yoldan gitmeye sevk
eder. Rekabeti azaltt iin bu tarzn yiyecek ve e bulmada byk
avantajlar olduunu grmek zor deildir; buna karn, kumarda
denenmemi yoldan gitmek de en az denenmi yoldan gitmek kadar
faydasz bir stratejidir.

Elin ktyken cim ri, elin iyiyken cm ert olm ak. Kstl
imknlar korumak ve imknlar geniken daha savurgan olmak ek
lindeki hayatta kalma igds optimal para idaresinin tam tersidir.
Bilgisayar modeli gstermektedir ki geride olduunuzda daha fazla,
ileride olduunuzda ise daha az bahis ortaya koyarsanz iflas etmeden
evvel en uzun siz dayanrsnz.

nseziyle hareket etmek. Arada bir yeni bir strateji veya

yaratc bir yaklam denemek hayatta kalmak iin eskiden de fayda
lyd imdi de yle. Ama ou kart oyunu zellikle de 21 iin faydal
deildir: Her elde kazanma ansnn en yksek olduu oynama ekli
bir tanedir. Kumarhaneler kumarbazlarn bu biraz skc stratejiden
sapan nsezileri sayesinde milyonlar kazanyor.

Mesele sadece insanlarn bu yanl igdler yznden kt

kumar oynamalar deildir: ans oyunlar bu eilimleri kullanmak
zere gelime kaydetmitir. Kumarhaneler, 21 gibi bizi en gzel kandrabildikleri oyunlarla para kazandlar ve bunlar oalttlar. Zaman
iinde, faro gibi, kumarhaneye fazla kr brakmayan, nispeten zayf
oyunlar kaldrld.

B ir Oyuncu 21 Yaptnda 10 D olarlk B ir B ahsin Tahm ini Karl

Bahsin

Kasa 21

Kasa 21

Kasann

Kasann

Toplam

miktar

yaptnda

yapma

21 yapma

21 yap

tahmini

alaca

dnda

ihtimali

mama

para

para

alaca

ihtimali

para
10 dolar

20 dolar

20 dolar

+ 5 dolar

15/49 =

34/49 =

20.00

0.31

0.69

dolar

15/49 =

34/49 =

20.41

0.31

0.69

dolar

sigorta
10 dolar,

10 dolar

25 dolar

sigorta yok

Kartlar saymadnz ve destede ok fazla onlu kaldn bilmediiniz srece

21de sigorta yapmak kt bir bahistir. Ama ucuz sigorta memi insanlara yine
de bu sigortay yaptryor.

Bu eilimleri kullanan memler kltrmze de bu ekilde gir

milerdir. Bu eilimlerin farknda olmak sizi bir kumarbaz olarak
gelitirmekle kalmaz, ayn zamanda hayatnzn dier alanlarna da
olumlu katkda bulunur.

ehir Efsaneleri

Masal, atasz, efsane ve szl geleneklerin doru olduklar veya

hayatta geerlilikleri olduu iin uzun zaman dayandklarn dne
biliriz. Fakat memler konusunda uzmanlarsak, uzun zaman dayanan
hikye, masal ve genel grlerde iyi memler olduunu biliriz.
Baz ehir efsanelerine, ka kere rtlrse rtlsn lme
yecek hikyelere bir gz atalm. Bunlar neden lmeyecekler? nk

ilgin veya tehlikeli hibir ey olmadn syleyen skc bir gazete

haberi ilgin memlerle dolu rpertici bir ehir efsanesiyle rekabet
edemez. Aada okuyacanz benim en sevdiim ehir efsanelerinde
memlerin kullandklar igdlerimiz parantez iinde gsterilmitir:

Bir ocuk lsemi hastalna yakalanm durumda [kriz].

lmeden nce en fazla gemi olsun kart toplama rekoruyla
[kendini ayrma] Guinness Rekorlar Kitabm girmek istiyor
[grev). Ltfen ocua bir kart gndererek [dk risk, yksek
kazan] yardm edin [ocuklara yardm].

Bir ift bir indirimli sat maazasna gider ve eski bir

koltuu 5 dolara satm alp almamay tartr [frsat]. Almaya
karar verirler. Eve gittiklerinde kpek koltuu koklayp
trmalamaya balar [tehlike]. Koltuun yrtlan kesini
kaldrdklarnda demenin iinde 100 dolarlk banknoar
halinde 38.000 dolar bulurlar [dk risk, yksek dl].

Sabun devi Procter8cGamble, asrlk aydaki adam lo

gosunun eytan simgeleyen bir sembol [tehlike] olduunu
duymu ve Tanr ak iin grev] bu logoyu deitirmelerini
isteyen insanlardan yllarca ikyet mektuplar almtr.
Birisi en sevdii restoranda [ainalk] en sevdii ye
mekte [yiyecek] en ok irendii eyi [tehlike] bulmutur.
Bu restorana dava aarak 2 milyon dolar kazanmtr [dk
risk, yksek kazan].

Batl nan

Batl inancnz var mdr? Yoksa bile, iyi veya kt ans getirdiine
inanlan birka eyi bir rpda sayabilirsiniz. Bu iddialarn gerek
hayatta bir geerlilikleri olmadm farz edersek (tahtaya vurun), bu
kadar ok batl inanc neden biliyoruz?
pucu: Bu da korku ve memlerle ilgili.
ou batl inan ucuz sigorta memine dayanmaktadr. Kara ke
dilerden uzak durmamak, ayn 13 une denk gelen cuma gnlerinde
evden kmamak veya sol omzun -ille de sol omzun- zerinden arkaya
bir tutam tuz atmak gibi dk bedelli eylerle gelecek ktlklere
kar ucuz bir sigorta yaptryorsunuz.
Baz batl inanlar dier memleri de kullanr, zellikle de de
nenmi yoldan gitmek memini. Zar oyunu oynayanlar iyi bir atcnn

(zarlar atan kii) seri galibiyeti bitene kadar devam etmesini isterler.
Her rastgele zaferde daha da heyecanlanrlar. Sporcular galibiyet
<

elde ettikleri sre boyunca giydikleri i amarlarn deitirmezler.

Beyzbol oyuncusu Wade Boggs her matan nce tavuk yerdi. Bir
kere yemediinde nc kede hata yaparak vuru hakkn
kaybetmi. imdi bu adam sulayabilir miyiz?
Memleri ilk defa duyduum Microsoft kafeteryasndaki sohbetten
hatrlayacanz arkadam Greg Kusnickin her sabah kalkp evden
kmadan nce gazete balklarna gz atma alkanl vardr. Bunu
bir gn yapmam ve Papa lm. Elbette Papa, Kusnick gazetelere
bakmay ihmal etmeden ok nce lmt ama batl inanta mantkl
dnce ne arar! Kusnick yle anlatyor:
Papann benim yzmden ldn dnmekten kendimi
alamyordum. Grevimi yerine getirmedim . . . ve Papa ld.

Batl inanlar kt mdr? u adan ktdr, btn dikkatinizi

tuza ve kediye yneltirseniz, daha nemli eyleri gznzden ka
rabilirsiniz. Veya geen sene krdnz ayna yznden ansszla
uradnza inanrsanz, bu inan gerek nedenleri aratrp hallet
menize engel olabilir. Belki nefesiniz kokuyordur!
Batl inanlar nasl ortaya karlar? Deiik deiik ekillerde.
nsanlar bunlar aka veya latife olarak ortaya atarlar, biri tesadfi
olaylarda szde bir benzerlik bulurolayn bataki orijinal hali,
srekli hale gelmesi kadar nemli deildir.

Batl inanlar sreklilik arz ederler zira bir memin bak asndan
gereken ey onlarda mevcuttur: Batl inanlarn ucuz sigorta unsuru
bizi cezbeder.

Batl inanlara dikkat ederiz. Tehlike dnda konumay sevdii

miz pek az ey olduu iin de bu batl inanlar serbeste evremize
yayarz. Bylece batl inanlar akl virsleri halini alarak dikkatimizi
eker, davranlarmza tesir eder ve onu bakalarna da yaymamz
iin bizi programlar.
lk kitabmn tantm iin memleketi dolarken yeni bir batl
inancn belki de balangcna tesadf ettim. ayr ehirde, genlik
etelerinin yeni bir kabul treni yapmaya baladklarna dair bir
sylenti duydum. Bir grup ete yesi hava kararnca farlar kapal bir
arabayla dolayorlar. Onlar uyarmak iin farlarn yakp sndren
ilk yardmseveri yakalayp ldryorlar.
Tehlike! Kriz! Ve tabii ucuz sigorta: Farlarn yakmaynca g
vendesin. Hikye, lke apmda birok radyo ve televizyon kanalna
gnderilen fakslarn bir neticesi olan bir oyuna benziyor ama iyi
bir ehir efsanesi veya batl inanta olmas gereken btn unsurlar

tayor. Bundan 50 sene sonra insanlarn kaldrmda atlan zerine

basmaktan kandklar gibi farlarn yakp sndrmekten de kan
dklarn grsem armam. stelik sz konusu batl inancn nasl
baladn dahi bilmeden...
Tehlikeli durumlar etrafa bildirme genetik eilimi uzun zaman
nce ok iimize yarad. Fakat bu mekanizma kurulduunda, batl
inanlarn zihinlerimizi mesken edinmelerine de imkn verdi.
Korkuya ve onunla ilgili memlere kar bu eskiden kalma say
gmzla yaamann byk bir tehlikesi bulunuyor: Korku yznden
kt kararlar vermek. gdsel tepkimiz bu duyguya modern hayatta
hak ettiinden fazla deer vermek olduundan genellikle byk
frsatlar karrz.

Korkuyu Amak

Kltrel tehlikelere ar tepki verme eilimimiz sadece batl inan

larda deil ayn zamanda gnlk hayatta korktuumuz baka birok
eyde de ortaya kar: nsanlarn yadsmas, bir hedefe ulaamamak,
reddedilme vesaire. Buradan, korku mekanizmalarmzn hl dn
yann hayatmz ve rememiz iin gerek tehlikelerle dolu olduu bir
zamana ayarl olduklar sonucu kyor.

Eskiden korkulacak pek ok ey vard. Artk yok.

Korkunun stesinden gelmek iin her korku duyduumuzda

igdsel olarak tepki vermekten ziyade dnmek zere kendimizi
eitmeliyiz. Benim dnce srecim u ekildedir:

Korkuyorum. Bu fiziksel bir tehlike midir? Hayr. Korkuyla

karar verirsem muhtemelen kt bir karar vereceim, o zaman
korkuyu brakp kendime, Bu durumda benim amacm nedir?
diye soracam. Korkudan kamak iin duyduum igdsel
arzuya dayanan bilinsiz bir karardan ziyade amacma ula
mama yardm edecek bir karar vereceim.

Belki bunlar size budalaca geliyor. Bu mantki dnce sreci

benim sahne korkusunu yenerek insanlarn karsna kan bir konu
mac olabilmem iin gerekliydi. Bir sre sonra artk kelimeleri bir bir
tekrar etmeme gerek kalmad zira dnceyi benimsemitim; tarih
ncesine ait bir DNAnn deil benim amacm destekleyen yeni bir
bilinalt dnce rnei -b ir strateji m em i- yaratmtm. Mantk ne
gzel ey. Baar seminerlerinde pek retilmeyen skc bir gerek
vardr: Ak, mantkl dnce ve bir plana gre ilerlemek hayatta
baarl olmak iin ok nemli aralardr.
Genetik evrim bize belli baz memlere dikkat etm e eilimi
vermitir. Dikkat ederseniz, "emir deil, eilim dedim. Bilinli bir
ekilde genetik programmz iptal etmeye, hatta, baka eylerin nemli
olduunu dnyorsak, zamanla kendimizi baka eylere bilinsizce
dikkat etmek zere yeniden programlamaya gcmz vardr.
Nitekim hayvani mirasnzn zerinizdeki etkisi artk sona ererse,
fena olmaz. Hayatta istediiniz ynde ilerlersiniz, arada bir dikkatinizin
bu genetik ynlere saptn fark ettike de glersiniz. Bilincinizin bir
ksmn heba etmekte olsanz bile evrime katkda bulunduunuzu
bildiiniz iin iiniz rahat olurdu. Tabii hayatta sadece yaamaktan
baka eylere de nem verdiinizi farz ederek bunlar sylyorum.
Aksi halde, haliniz mkemmel -lene kadar yaayacaksnz, yle deil
mi?- ve kitab elinizden brakabilirsiniz. Doal seilim sizin genlerinizi

ya seecek ya da semeyecek, artk onun keyfine kalm. Bu arada,

hayatnz genlerinizin hizmetine adamay seiyorsanz size bir tyo
vereyim: Genler sizden mmkn olduunca ok ocuk istiyorlar.
Fakat dierleri iin hikye burada bitmiyor. Bizim u akl virsle
rini halletmemiz gerekmektedir. Memlerin hangi zayf noktalarmza
saldrdn artk rendiimize gre nasl programlandmz da
inceleyebiliriz.

SEKZNC BLM

NASIL PROGRAMLANDIK?

Bu dnyada iki tip insan vardr: Odaya girip televizyonu aanlar ve

odaya girip televizyonu kapatanlar,
The Manchurian Candidate filmindeki ana karakter Raymond

Shaw

te beklediiniz blm. Mesele memleri ve genetik eilimleri kul

lanarak insanlara her istediinizi yaptrmaktan ibarettir. Heh-heh.
Memin ne olduunu biliyorsunuzzihninizin baka insanlarn
zihinlerine yayabilecei veya onlardan alabilecei bir dnce, inan
veya tutum. Bildiiniz gibi biz insanlar memlerin evrimi iin aracz.
Evrimin doal seilimle -en uygun olann hayatta kalmasyla- mey
dana geldiini anladnz. Kendi genetik evrimimizin bize eilimler
verdiini de grdnz: Tarih ncesi zamanlarda bize hayatta kalma

ve remede yardmc olan belli eylere -zellikle tehlike, yiyecek ve

sekse- daha fazla dikkat etme eilimleri.
imdi iin korkutucu, sinir bozucu ksmndan bahsedelim.
M e m le r bizim iznim iz o lm ad an zihinlerim ize girerler. Zihinsel
programlanmamzn paras haline gelir ve biz farknda olmadan
hayatmz etkilerler.

Bu blmde, yeni memlerle nasl programlandmz gsterecek

ve istenmeyen programlanmadan etkilenmeyi nlemek iin neler
yapabileceimizi anlatmaya balayacam.

Alemlerin Bulamas
Memler bize ekilde bular. Bunlar imdilik ksaca anlatacam,
daha sonra n de ayr ayr inceleyeceiz.

Memleri kapma ekillerimizin birincisi artlanma yani tek

rarlamadr. Bir eyi ok sk duyarsak bu bizim programlanmamzn
paras haline gelir. Reklamclar ve satclar bunu iyi bilirler. Btn iyi
pazarlama kitaplar size ou mterilerin alt yedi kez sorulmadan
rn satn almadklarn syleyecektir. Tekrarlarn Beni al memini
mterinin zihnine yerletirmesi gerekmektedir.

kincisi bilisel uyumsuzluk denilen bir mekanizmadr. Bir

konuda bir mantkszlk varsa, zihnimiz onu manta uydurmaya alr.
Diyelim ki, bir arkada size kzm ama siz bunun sebebini
bilmiyorsunuz. elien iki meminiz var: Arkadanz ve size kzm

olmas. elikiyi yeni bir mem yaratarak, memetik programlanmanz

meseleyi bir mantk erevesine oturtacak ekilde yeniden ayarlayarak

zyorsunuz. Ah, Bili seferdir yemek hesabm dedii iin kzm,
gibi bir sonu karabilirsiniz. Doru veya yanl, imdi elinizde ge
lecekteki tavrnz belirleyecek bir Bili ve yemek memi var.
Dhilerin en parlak orijinal dncelerini kendi kendilerine
dayattklar bilisel elikiyle gelitirdiklerini duymutum. O zaman,
tahmin edeceiniz zere, bu bir programlama yntemi olarak zel
likle zeki insanlar zerinde etkili, nk yeni memin kendi fikriniz
olduuna inanyorsunuz.

Memlerin zihnimize girme yollarndan ncs, genetik

eilimlerimizden Truva at tarznda faydalanmaktr. Doamz icab,

tehlike uyarlan, ocuk alamalan ve cinsel cazibe gibi belli baz eylere
daha ok dikkat etme eiliminde olduumuzu grdk. Dikkatimizi
ekmek ve kendileriyle beraber baka memleri de kafamzn iine
sokmak iin bu eilimlerimizi kullanan ok sayda meme kar hassasz.

Sadece yeni memlerle programlanmak tam evrimlemi bir akl

virsn kapmakla ayn ey deildir fakat akl virsleri zihinlerimize
alanlarm yapmak iin bu yntemlerin en az birinden faydalanrlar.
Bu blmn sonunda hepsini toparlayacak ve eitli ieriklerin nasl
bir araya gelerek akl virsleri meydana getirdiklerini gstereceim.

artlanma

artlanma -tekrar ederek programlama- hibir eiliminize hitap

edemeyen memler edinmenin en kolay yoludur. Mesela, Franszca

renmek istiyorsanz, bu dili konuan insanlar elinizde szlkle

dinlersiniz. Balangta insanlar sadece boazlarn temizliyor ve
inliyor gibi gelecektir ama birok tekrardan sonra ayrm memleriyle
programlanrsnz. Daha nce manasz szler gibi gelen Franszca
kelime ve cmleleri ksa zamanda tanr hale gelirsiniz.
lkokulu hatrlyor musunuz? Okuyup yazmay reniinizi?
arpm tablosunu ezberleyiinizi? Birinci snfa ait unutamadm iki
hatram vardr. Birincisi durmadan aritmetik problemleri zmekten
ok sklmamd. Dieri de retmenin okuma kitabnn ayn sayfasn
defalarca okutmasna ok kzmamd. ster sklalm ister kzalm,
tekrar yoluyla artlanma ie yaryor.
lkokuldaki artlanmayla programlama okuma, yazma ve aritme
tikle snrl deildi. Her sabah Amerika Birleik Devletleri bayrana
ballk yemini ettik. Tekrar. artlanma. Ve doma byme Amerikal
herkesin bildii bir ey: Birleik Devletler herkes iin zgrlk ve
adaletin olduu blnemez bir ulustur.
Bu vatanperverlik iimizde durup dururken yeermedi. Bize
makul ve mantkl bir gr olarak da sunulmad: Defalarca syleyip
iitince bir inan, bir deer, bir mem haline geldi. Uzun zaman hapis
yatm mahkmlar hapishaneyi ev gibi benimseyebiliyorlar. Serbest
kaldktan sonra tekrar ieri girmeye alyorlar. Kt bir i veya kt
bir evliliin uzun vadeli artlamasnn da ayn etkiyi gstermeyeceini
syleyebilir miyiz?
ocuklar tekrarlamayla artlanarak din inanlarla program
lanrlar. Hangi din olursa olsun, ocuklarn sfr inantan tam -ya
da olduu kadar- inanca doru giden yolda Tanrnn kutsall
kadar ok sylenir ki nihayet gerek hale geliro memler yerleir.
Din konumalar tekrar tekrar dinlerseniz belli sayda tekrardan
sonra daha nce kaos olarak grdnz hayatta Tanry ve onun

eserlerini grmeye balarsnz. Daha nce ans olan ey mucize olur.

Izdrap artk yazgdr. nsann doas gnahtr. Ve bu din memler ister
Gerek ister mecazi masal olarak sunulsun, ayn ekilde artlanrsnz.

Tekrarlama araclyla yeni ayrm memleri edinmek iin artlana

bilirsiniz, bylece hakikat size olduundan farkl grnr ve bu
ayrmlarn yerlemesini srdrerek pekitirme bulgular salarsnz.

Psikolojide artlanma kelimesi genellikle balant memleri yer

letirmeye iaret eder. Pavlovun kpei zil sesiyle yiyecek arasnda
balant kurmak zere artlanmt. Coca-Cola irketi mayolu genlerin
onlarn rnn ierek elendiklerini gstererek sizi markalaryla
gzel duygular arasnda balant kurmaya artlandryor. Bu reklamn
tekrar zihninizde balant memleri yaratarak markette gazl iecek
reyonuna geldiinizde nedensizce kola alma istei duymanza sebep
oluyor. Bilinli bir niyet veya dier memlerin daha gl olmas
sayesinde bu istei yenmek mmkndr ama bu istek onlarn kr/
zarar bilanolarnn yeknunda bir fark yaratmaktadr.20 Byle olmasa
o kadar para yatrmazlard.
Strateji memleri yaratmak iin tekrarn kullanlmasn ifade
eden bir terim de vardr: Edimsel artlanma . Reklamlar izlemek
veya anlarn almasn dinlemek edilgendir; herhangi bir faaliyet
veya strateji iermez. Bir tarzda davrandnzda ve bu hareket
dllendirildiinde bu edimsel artlanmadr. dl, strateji memlerini yaratr ve pekitirir.
20

En azndan onlar bir fark yarattn dnyorlar. Kendi memetik prog

ramlanmalarna aldanyor da olabilirler! Bu konu 9. Blmde daha ayrntl
bir ekilde ilenecektir.

Edimsel artlanmann klasik rnei fareye labirentte komay

retmektir. Fare nce sadece dolar. Ama sonra bir yerde sakl bir
peynir -d l- olduunu kefeder. Bu sefer fare aylak aylak dolamaktansa abucak peynire komay renir.
Edimsel artlanmay ocuklarmzda srekli kullanrz: Okul
daki almalarna not veririz, houmuza giden eyler yaptklarnda
dllendiririz. Bu dllerin tekrarlanmas ocuklar belli bir ekilde
davranmaya artlandrr. Eer bizler iyi ebeveyn ve retmenlersek,
ocuklarmza yetikinliklerindeki mutluluk araylarnda faydal
olacak strateji memleri yaratr ve pekitiririz.
Gelgelelim edimsel artlanma mutlu hayat araynda insan
eitmekten baka birok ama iin de kullanlabilir. Ucunda dl
olan bir tekrarlayan durumda daima artlanrsnz.

Bir hareketinizden dolay dllendiriidiiniz bir durumdaysanz bu

edimsel artlanmann sizi hangi memlerle programladn dnn.
Sizin hayattaki amacnza hizmet ediyorlar m?

Bilisel Uyumsuzluk

Bir dier programlama teknii de zihinsel bask yaratp bunu z

mektir bilisel uyumsuzluk. nsanlar bunlardan nefret etmelerine
ramen baskc sat teknikleri neden uygulanmaktadr? Memetik
dnyasndaki btn wnedenli sorularn cevab ayndr: nk bunun
memi yaylmakta ustadr. Pazarlamaclar baskc sat memini kap

mlardr ve ellerindeki en etkili ara olup olmamasna bakmakszn

onun gdmnde davranrlar.

Baskc sat bilisel uyumsuzluk yaratarak zihninizi kartrr.

Satn almaya direnmenizi salayan birtakm strateji memleriyle
duruma girersiniz: Bunlar Hemen her eye atlama veya nce baka
yerlere de bak gibi eylerdir. Satc ise sizi satn almay hemen cazip

klan bir memle programlar: Hemen imdi satn almazsam, ok byk

bir frsat karacam veya daha basiti, Hemen imdi satn alrsam,
satc beni sevecek.

Bu yeni memler eski memlerinizle elikilidir ve bir zihinsel gerilim

meydana gelmitir. Zihniniz bu atmay zmek ister. Bunu yapar
ken yeni bir mem yaratr.

Bilisel uyumsuzluun sebep olduu baskdan kurtulmann iki

yolu vardr: Ya satn aln ya da kefaleti deyip kurtulun. Eer kefalet
deyerek kurtuluyorsanz muhtemelen uyumsuzluu Bu satc ahma
n teki gibisinden bir mem yaratarak hallettiniz. Fakat baz insanlar
Bunu gerekten almak istiyorum gibi bir mem yaratarak satn alrlar.

Siz bu memi yarattktan sonra benimsersiniz ve akll bir satc da size

ne kadar iyi bir seim yaptnz syleyerek, hatta birka gn sonra
telefon edip sizi kutlayarak bu memi pekitirir.
Bilisel uyumsuzluk uyumsuzluu yaratan otoriteye ynelik bir
teslimiyet ve sadakat memi yaratmak iin kullanlr. Cemiyetlerin yeni
yelerine muameleleri, acemi birlikleri ve kimi din ve ruhani eitim
ler basky kaldrmadan evvel insanlar zor snavlara tabi tutarlar ve
sadakat gsterileri talep edebilirler. Bu da sadakat gsterisi ile basknn
kalkmasnn yaratt gzel his arasnda bir balant memi yaratr.

Bilisel uyumsuzlukla insanlar deerli, sadakate layk bir ey aldk

larna inanrlar, halbuki aslnda onlara eziyet edenler yalnzca eziyet
etmeyi brakmlardr, olan budur!

Sava mahkmlar bu yntemle esir alanlara boyun emeye ve

sadakate programlanrlar.
Edimsel artlanmann insanlar zerindeki etkisi zerine yaplan
bir aratrmann ilgin bir sonucu da> her seferinde dl vermektense,
arada bir dl vermenin daha iyi olmasdrdaha gl memler
yaratmasdr. Bunun sebebi, dl esirgemenin edimsel artlanmaya
bilisel uyumsuzluk eklemesi olabilir. Yani hakikaten hilekr bir mem
programcs, zne kusursuz davransa bile, daha gl bir programlama
iin genellikle dl vermeyebilir.
Bu aratrmann ilgin alt blmleri de var. nsanlar renim
hayadarnda en ok etkisi olan retmenlerin notu kt -tam notu ge
nellikle esirgeyen- retmenler olduunu sylyorlar. Nadiren verilen
tam not ok almak memini srekli verilen tam nottan daha fazla
krbalyor zira nadiren verilen tam not bilisel uyumsuzluu glen
diriyor. Televizyon programlan gnl ilikilerinin berbat olduunu
syleyen insanlarla doludur Belki berbat bir ilikideki nadir dllerin
artlanma ve uyumsuzluu, beraberlii srdrme strateji memini
genellikle iyi olan bir ilikidekinden daha ziyade glendiriyordur!

Truva Atlar

Truva At programlama ynteminde dikkatiniz bir meme ekilir,

sonra bununla beraber bir uval mem de hissettirmeden zihninize

sokulur. Akll, tahsilli bir insansanz Vay! Buna aldanmak iin keriz
olmak gerek! diyebilirsiniz. Siz Truvallar tanmyorsunuz.

Memleri paket haline getirmek iin birok mekanizma vardr.

Mesela, bir Truva At sizin igdsel eilimlerinizi kullanarak his
settirmeden baka bir gndemi zihninize sokabilir. Eilim odakl
Truva atna en basit rnek Seks satar eklindeki reklam gereidir.
Seks neden satar? nk seks igdsel eilimlerinize hitap eder,
dikkatinizi eker ve reklamn iine gizlenmi memler iin bir Truva
At grevi grr. Elbette tehlike, yiyeceky kriz, ocuklara yardm ve
dier eilimler de satar ama seks kadar deil. 9. Blmde bu konuya
daha geni yer vereceim.
Bir Truva At ayn zamanda daha nce edindiiniz renme veya
inanmayla ilgili strateji memlerinden de faydalanabilir. Mesela Birine
gvenirsem, syledii her eye inanrm, strateji memini tayan insanlar

gvendikleri insanlardan gelen yeni memetik programlanmaya daha

duyarldrlar. Bilgilerinle tutarl eylere inan; baka her eye pheyle
yakla eklindeki strateji memini tayan insanlar bilgileriyle tutarl

yeni memetik programlanmaya daha duyarldrlar. Tanrnm sesi

olduu iin X in dedii her eye inanmak zere programlanmsanz

XUen gelen her memle kolayca programlanrsnz (Burada X bir kii,

bir kitap veya hatta meditasyon gibi bir uygulama olabilir).
Politikaclarn ve dava avukatlarnn kullandklar en basit paket
teknii memleri en inanlrndan en inanlmazna doru birbiri ardna
sylemektir. lk memlerin inanlrl, zayf memleri de destekleye
cektir. Mesela:
Hepimiz zgrlk istiyoruz!
Herkes iin zgrlk istiyoruz!
Her Amerikal iin Amerikan Ryas na kavuma frsat istiyoruz!
Ve buna imkn tanyan bir ulusal salk sistemi istiyoruz!

Tabii ulusal salk sistemiyle zgrlk, demokrasi veya Ameri

kan Ryas gibi kavramlar arasnda bir balant kurmak zordur ama
cmleleri byle ard ardna dizmek insanlarn pheciliini yok ediyor.

Paketin sonundaki pheli memler bata yer alan kabul edilebilir

memlerin oluturduu Truva At'nn iinde zihninize giriyor.

Cmlelerin bu ekilde bir araya getirilmesi yerletirme olarak

bilinen bir Nro Linguistik Programlama (NLP) tekniidir.
Bununla balantl bir NLP teknii de sabitlemedir. Bir resim,
hayal, ses veya his alnr ve alakasz bir dnceye balanr. Mesela,
pembe bir gelecekten bahsederken kendini, karanlk bir gelecekten
bahsederken rakibini gsteren bir siyaseti gzel duygular kendine,
kt duygulan rakibine sabitlemektedir. Gzel ve kt duygularn
devaml olarak jestlerle beraber sunulmas zihninizde daha sonra
vereceiniz oyu etkileyen balant memleri yaratr.
Sabitlemeyi kendinizi abucak iyi veya cokulu bir ruh haline
sokmakta kullanabilirsiniz! Gzlerinizi kapatarak heyecanl ve hareketii olduunuz bir zaman zihninizde canlandrn. Net bir zihinsel
resim yaratn. imdi bu hareketli ruh haline girdiiniz zaman iaret
parmanzn iini baparmanzla hafife kayn. Bu ruh halini bu
hisse sabidiyorsunuz.
Gzlerinizi an ve mevcut halinize dnn. Birka gn veya hafta
bunu arada bir tekrarlayn, zamanla, bu ruh haline hzla girdiinizi
greceksiniz.
Bu blmdeki tekniklerin ou gibi yerletirme ve sabitleme
de kurnaz satclar tarafndan sk sk kullanlr. Satn btn amac
dorudan ekonomik kazan iin insanlarn inanlarn etkilemek
tironlara belli memleri bulatrmaktr. Birok tesirli mem yayma

tekniinin satclarca kullanldn grmemiz doaldr; bu sebepledir

ki bu blmde genellikle pazarlamayla ilgili rnekler veriyorum.

Pazarlama ve Programlama

Pazarlamada sklkla kullanlan etkili bir yerletirme ekli de soru

sorma tekniidir. yi bir pazarlama eitimi dersinde reneceiniz
eylerden biri de udur: Soru soran siz olmalsnz. letiimi ynlen
direrek mteriye doru sorular sormal ve onu satn almaya tevik
etmelisiniz. Niin?
Bir dava avukat nasl ki bir tana, Eee, iddia edilen sula ilgili
bize sylemek istediiniz bir ey var m? demeyip ok zel baz so
rular soruyorsa, sat da bunun iin sorular soran taraf olmaldr.
Avukatn ispat etmek istedii bir iddias vardr ve bu iddiay destekle
yecek bir ereve oluturmak iin mmkn olan her eyi yapar. Dava
dizilerini izlediyseniz belki fark etmisinizdir, avukatlar bu ereveyi
olutururken fazla ileri gitmekten men eden baz mahkeme kurallar
vardr. Bir yarg, allarn arasna saklanm, kendi kendine, Hey
bu ev ne de gzel soyulur, diye dnen mendebur san grdnz

m? diye bir soru sorulmasna msaade etmez.

Neden? Byle bir soru fazla ynlendirici olur. Avukat bu tarz
bir soruyla jrinin zihninde hayaller ve tutumlar yaratmaktadr.
Yerletirme tekniini kullanarak baka birinin kafasnda o farkna
varmadan memler yaratmaktadr. spat kurallaryla kstlanmayan
satcnn size yapt da aynen budur.

Soru sormak insanlara mem yerletirmek iin birTruva At yntemidir.

Emlak satclarna ikinci tekil veya oul ahs iyelik ekini mm

kn olduu kadar ok kullanmalar retilir. Yukar kp ana yatak
odanz grmek ister misiniz? diye sorarlar. Bu soruyla zihninizde
evin sahibi olduunuz dncesi yaratlr ve kuvvetlendirilir. Sizi bir
balant memiyle programlarlar. Ne kadar kurnazca!
Tabu bu zihinsel resimleri kuvvetlendirmek iin soru sormak
art deil. Ah, bakn, bakn . . . mineniz Bu duvar yktrp o
cuklarnza kocaman bir oyun odas yaptrabilirsiniz Bu kapdan da
iki arabanz iin bir garaja geiliyor. Bunlar da yerletirme tekniine
girer. Bunlarn hepsi mem yaratmaya yardmcdr ama akll satclar
sorular sormann, zellikle de cevabnzn evet olaca sorular sor
mann sat iin ok yararl olduunu bilirler. Bir baka teknik de bu
cmlelerin sonuna sizi evet deme strateji memiyle programlayacak
kk sorular eklemektir:
Bu yatak odas harika, deil mi? Tam aradnz gibi, deil
mi? Bu manzaraya baylyorum, muhteem deil mi?

nsanlara bir soru sormak zihinlerinde bir mem yaratmalarna veya

bir m em i kuvvetlendirmelerine yol aabilir. Yeterli sayda doru
soruyu sorarak bir insann inan sistemini deitirebilir ve bylece
o insann davrann etkileyebiliriz.

nsanlarn davranlarn etkilemek elbette satn amacdr: Birini

sattnz eyi almas iin etkilemek istiyorsunuz. Eer bir satcysa
nz, muhtemelen bu teknikleri yllardr kullanyorsunuz, hem de her
zaman neden ie yaradklarn bilmeden.

Deer Yaratmak

Etkili satn pf noktas mterinin rnnzn nesini deerli gr

dn anlayp onun zihnindeki memi glendirmektir. Mterinin
deerli bulduu ey satcmnkiyle hibir ekilde ayn olmayabilir. yi
bir satcysanz, bir Picasso tablosunu srf porselen takmna uyduu
iin beenen mteriye, tablonun byle bir sebeple beenilemeyeceini
sylemezsiniz. Ona bir de masa rtsne uyduu iin Picassonun
Mavi Dneminden bir tablo satarsnz.
Satcnn ii mterinin kafasnda Ben bunu alaym, diyen bir
mem yaratmaktr. yi satclar sata dmanca bir iliki deil, iki
tarafn da kazanaca samimi bir durum olarak bakarlar. Mteri
istedii bir eyi alr, satc da komisyonunu. Bu yzden satc sizin o
rn neden istediinizi anlamanz salamaya ve rnn deerine
olan inancnz kuvvetlendirecek memler yaratmaya alacaktr.
Soru sorma teknii burada da ie yaramaktadr. Dkkn yle
bir gzden geiren biri dolap hibir ey almadan dar kabilir.
Ama bir satc yanma gelerek, Aradnz bir ey var m? diye so
rarsa, mterinin arad bir eyi grmesi ihtimali yksektir. Sadece,
Lambalara bakyorum demesi bile mterinin kafasndaki bir lamba
istedii dncesini kuvvedendirir.

imdi satc, Ayakl bir lamba m bakyorsunuz, masa lambas

m yoksa duvar apliki mi? diye sorar. Cevap ne olursa olsun, m
terinin imdi ne istediine dair daha belirgin bir dncesi vardr ve
bir ey satn almayla ilgili deer duygusu artmaya devam etmektedir.
Sorular daha zel bir nitelik kazandka ve mteri ne istediini
giderek daha iyi anladka sat ihtimali ykselmektedir. imdi satc
dier deer paralarn aramaya balayabilir. Lambay hangi oda iin

dnyorsunuz? Eskisiyle mi deitireceksiniz? Ho lambalan olan

erkeklerin gzel kadnlar cezbettiini fark ettim, sizce de yle mi?
Bir keresinde bir radyo istasyonundan beni arayarak bir aratrma
yaptklarn syleyerek u sorulan sordular:
701er, 801er ve 90larn mziini sever misiniz?
Evet.
KXYZ nin 701er, 801er ve 90larn en sevilen paralarn ald
n biliyor musunuz?
Hayr, ama renmi oldum.
701er, 801er ve 90larn en sevilen paralarn dinlemeyi sev
diinize gre, bundan sonra KXYZyi daha sk m, ayn sklkta m
yoksa daha seyrek mi dinleyeceksiniz?
Daha sk dinleyebilirim.
Sevdiiniz radyo istasyonlarn arkadalarnza tavsiye eder
misiniz?
Evet, bazen. Hey, ne tr..
Artk KXYZnin 701er, 801er ve 90larn en sevilen btn par
alarn aldn bildiinize gre, KXYZyi btn arkadalarnza
tavsiye edecek misiniz?
Eee... olabilir...

Seattle Times gazetesindeki, KXYZ nin ne kadar harika olduunu

ve herkesin srekli onu dinlemesi gerektiini iddia eden tam sayfa
bir reklam kesip alr mydnz?
Hey, durun bir dakika...
yi gnler at.

Vay be! Ne gzel, deil mi? Akl Virsini aldnza memnun

sunuz deil mi? Aktl Virsn okumak hayatnzn kalitesine kalite

katabilir, deil mi? Grdnz herkese Akl Virsn veceksiniz,

deil mi? Ak Virs gzel bir hediye olur, deil mi? Heh-heh.

Kapama: Altn Soru

Sat mterinin kafasnda memler yaratma ii olduu iin -yani
mteriyi bir miktar programlamak olduu iin - sat yntemlerim
incelemeye devam edelim. Bir satnn en sevdii mem elbette Evet,
bunu alayundr. Bu memin meydana gelmesiyle sonulanan bir soru
sormaya sat kapama denmektedir. Kapama iin her trl farkl ve
kurnaz yntem mevcuttur. Bunlar e ayrlr: Dorudan, yerletiril

mi ve varsaymsal kapama . Hepsinin amac ayndr: Mteride evet

memi yaratmak.

Dorudan kapama sat iin belirsiz veya cretkr, btn do

rudan talepleri ierir:

Tandnz birine Akl Virs kitabm almay dnyor

musunuz?

On kiiyi arayp onlar akl virslerinin tehlikelerine kar

uyarmak ister miydiniz?

Hemen Akl Virsn okumas gereken tandklarnz

vardr. Derhl kitapya gidip onlara birer Akl Virs aln.
Olur mu?

Sat kapamann bir dier yolu da yerletirilmi kapamadr. Yer

letirilmi kapama mterinin bask dedektrn atlatarak bask ona
ynelik deilmi gibi gsterir;

Aktl Virsn, okuduunuzda, onu herkese tavsiye etmek

istediinizi greceksiniz.

Bir ift gelmiti, kadn kocasna, Noel'de herkese bir Ak

Virs almalsn, dedi.

Geen gn kpeimi severken yle dndm: ehirdeki

birka kitapya urayp vitrinlerinin grnr bir yerine Akl

Virsn koydurtaym.

Bir sat neticeye balamann nc yolu da varsaymsal ka

pamadr. Varsaymsal kapama mterinin oktan kararm verdiini

varsayar ve evet memini yaratmak iin akln eler:

Aktl Virs nshalarn size hangi kargo irketiyle gnder

memizi istersiniz?

Kredi kartyla m nakide mi deyeceksiniz?

Akl Virsn kendinizden baka almak istediiniz biri var

m?

nsanlar sat kapama tekniklerini rn ve hizmetler dndaki

eyleri satmakta da kullanrlar. Eski bir Mormon misyoneri olan bir
arkadam Altn Soruyu patlatma dedikleri bir uygulamadan bah
setmiti. Onlarn Altn Sorusu, O zaman, sa'y Kurtarcnz olarak
kabul etmek istiyor musunuz? idi. nsanlara bir kavram -b ir mem
paketini- satmakla hayatlarm, onlara ok iyi bir elektrikli sprge
satmakla etkilediinizden daha fazla etkilersiniz.

nsanlara bir mem paketi satmakla, onlar mrlerinin geri kalannda

sizin istediiniz gibi davranmaya programlayabilirsiniz.

Evlilik de genellikle bir Altn Soruyla iine girilen byle bir

mem paketidir. Evliliin fiziksel bir gereklii yoktur. Evlilik baz
yeni memlerle kendini programlamaktr. Evli ift ve aile iin ayrm
memlerini benimsemektir. Evlilii srdrmek iin Beraber kalma ,

Birbirinin ihtiyalarm karlam a , Fedakrlk vesaire gibi strateji

memlerini benimsemektir. eitli duygu ve dnceleri evlilik, ba
llk ve aileye balayan bir dizi balant memini benimsemektir. Bu
gnlerde, evlenen iki bireyin evlilik hakknda birbirine zt fikirleri
-atan strateji memleri veya farkl ayrm memleri- olmasna sk
rastlanmaktadr. Bir memetik evlilik danman bunlar tespit eder ve
iftin kendini uyumlu memlerle yeniden programlamalarn salard.

Uyum ve Yansttma
Gven vermeyen bir ikinci el arabay satn alr gibi, gven vermeyen
bir memi, bir arkadanzdan almanz ihtimali hi tanmadnz bi
rinden almanz ihtimalinden daha yksektir, deil mi? yi bir satc
bunu bilir ve zihninizde bir ahbap memi yaratmak iin mmkn
olan her eyi yapar.
Satla ilgili en popler kitaplarda ve seminerlerde en ok tart
lan konulardan biri de mteriyle gven ve dayanma bann nasl
kurulacadr. imdilerde bilinli akl atlayp dayanma yaratmak
iin NLP teknikleri kullanmak gzde bir yaklamdr. ou insan,
satlar bu yntemi onlara uygularken, farkna bile varmaz, ama
eer ne yaptklarn bilirseniz, onlarla elenebilirsiniz.
Temel tekniklerden biri yanstma olarak bilinin Byle bir eyi ilk
defa okuyorsanz, aptalca gelecektir ve kimsenin byle sama bir ey

yapp da muvaffak olabileceine inanmayacaksnz ama bana inann

ki> yapld ve ie yaryor.

Yanstma karnzdakinin vcut diline uyum salamaktr.

Eer karnzdaki bacak bacak stne atyorsa, siz de bacak bacak

stne atn. Kollarn balyorsa, siz de kollarnz balayn. Ban
yana eip burnunu krtryorsa, siz de banz yana eip burnunuzu
krtrn. Elenceli, deil mi?
yi bir yanstc, sadece vcut pozisyonlarn yanstmaktan
baka, insanlarn hareketlerinin ritmini, konuma hzlarn, konuma
tarzlarnn zelliini de hissedecektir. ayet btn bunlara uyum
salayabilirseniz mkemmel bir dans partneri gibi olur ve genellikle

kimya olarak bilinen o anlk uyumu oluturursunuz.

Evet, bunu potansiyel eleri cezbetmekte de kullanabilirsiniz.
Tarih boyunca en ok satan rn daima kendinizsinizdir.

Gven Oyunlar
Anlk gven ve uyum yaratma ustalar gven oyunlar oynayan in
sanlardrktlar. ktlar nce gveninizi kazanr sonra
sizi aldatrlar. Zihninizde Ona gveniyorum memi yaratrlar.
Bu memi yaratmann birok yolu vardr: Naif veya masum bir tavr
taknmak, zgecil biri gibi davranmak, tannm bir organizasyonun
paras gibi grnmek. Fakat en dorudan yol, size gvendiklerini
gstermeleridir. Size gvendiklerini gstermekle sizin de ayn ekilde
karlk vereceinizi umarlar. Sonra da sizi avularna alrlar.

En bilinen aldatmacalardan biri de sokaktaki kart oyunudur.

Oyun ok basit grnr. tane ters evrilmi iskambil kart -ik i as
ve bir kz- masann stnde yan yana durmaktadr. Kartlar gzn
grebileceinden daha hzl hareket ettirebilen tecrbeli bir hokkabaz
kartlarn srasn deitirir. Oyuncular kz bulabilecekleri iddiasyla
ortaya belli miktarda para koyarlar.
Fakat burada asd oyun, aklladr. Bu oyunun bir ekli yledir:
Oyunun oynand yere yaklarken, bir oyuncunun kartlar
datana kar srekli kazandn grrsnz. Her seferinde kz
bulmakta ve parasn ikiye katlamaktadr. Kartlar datan kii bu
oyuncuya fazla iyi olduunu, artk onunla oynayamayacan syle
yerek oyunu sonlandrr. Hatta belki tezgh alp biraz uzaklarlar.
Siz meraknz artarak izlemeye devam edersiniz. Nihayet, az nce
kazanan kii yannza yanaarak kulanza kz nasl bulacan
bildiini syler, ama artk onun oynamasna izin vermiyorlardr. Size
parasn vermeyi teklif eder ve eer onun adna oynarsanz kazancn
yarsnn sizde kalabileceini syler. O size kzn yerini fsldayacaktrkaybetmeniz mmkn deildir!
Bir iki kez kazandktan sonra, yannzdaki yakalanmak isteme
diini ama sizin bir el daha oynayabileceinizi syler. zerinizde ne
kadar var? Haydi sizin parayla onunkini birletirin ve bu adamlar
soyup soana evirin!
Eh, neden olmasn? O size gvenmedi mi? Haydi ansnz
deneyin!
Btn paranz kaybettiiniz zaman bu arkada ok ve akn
ln nasl ifade edeceini bilemez. ok zlmtr. Tam o srada
biri, Polis! diye barr ve bunlar tezgh toplayarak kaytsz bir
edayla yryp gider. Paranz geri istemek gibi bir dnceniz varsa,

eskiden hapishane futbol takmnda savunma oyunculuu yapm iri

bir adam size dik dik bakmaktadr. kda getirildiniz, dostum.

Birinin gvenini kazanmak o kiinin pheciliini amann ve onu

yeni memlerle programlamann etkili bir yoludur.

Aktl Virsleri

Kitab dikkatli bir ekilde okuduysanz, artk akl virslerinin ne e

kilde altklarn renmi olmanz gerekir. 11. Blme geip tarikat
kurmann inceliklerinden bahsetmeye balamadan evvel, buraya kadar
anlattklarmzn derli toplu bir zetine gz atalm.
3. Blnide grm olduumuz gibi, bir akl virsnn veya
herhangi bir virsn koulu vardr: Bir nfuz yntemi, kendini
aslna sadk bir ekilde oaltmann bir yolu ve dier akllara yayl
mann bir vastas. Btn bu artlar salayan bir kavram veya bir alt
kltr veya retiniz olduunda bir akl virsnz de var demektir.

Eer bu artlar yerine getiren herhangi bir kavram veya alt kltr
veya retiye inanyorsanz ve bu memlerle programlanmay bilinli
bir ekilde istemediyseniz, bir virs kapmsnz demektir.

Hlihazrda byle bir eye inanmadnz dnseniz bile bu

sizin virssz olduunuz anlamna gelmez; sizde virs vardr ama
siz farknda deilsinizdir. Akl virs kapmsanz yle bir tablodan
sz edebiliriz:

Nfuz
adet nfuz etme yntemine bakmtk Tekrarlama, bilisel uyum
suzluk ve Truva At. Bir akl virs size bulatnda, u ihtimallerin
birinden sz edilebilir:

Tekrarlama. Bir memi ainalk yaratana ve programlanmanzn

bir paras haline getirene kadar tekrarlamak akl virsnn nfuz
etme yntemlerinden biridir:

Televizyon haberleri, reklamlar, radyo programlan ve benzeri

bir mesaj srekli iitmek.

Her bulumada, mesela bir tzk veya yeminin tekrarland

bir grup veya organizasyonda yer almak.

rnein, silah kontrol veya krtajla ilgili bir gr veya

fikri srekli iitmek.

Bilisel uyumsuzluk. eliik veya zihinsel huzursuzluk yara

tan bir durumda kalmak zihinsel gerilimi rahatlatacak yeni memlerle
programlanmaya yol aabilir:

Bir kabul merasimi veya bir dizi snavdan gemek.

Sonunda byk bir rahatlk hissi veren, atmac veya

rahatsz edici bir seminer veya kurs almak.

Bir mcadelenin veya yetersiz olduunuzun sylenmesinin

ardndan bir hedef veya dle ulamak.

Truva A t. Cezbedici olmayan m emleri cazip memlerin

arasna katmak:

Genellikle doru grnen fakat hounuza gitmeyen bir iki

yn olan gr dinlemek.

ocuklara yardm, bir krizi zme, a insanlar besleme ve

benzeri arlar dinlemek.

Garip bir eye sorgusuz sualsiz inanmanzn istenmesi.

Kimi yeni inanlar edinmekle daha fazla veya daha iyi seks
yapma veya ilikiler kurma frsat elde etmek.

Akl virsleriyle nfuz yntemleri aslnda bu kadar snrl deildir.

Fakat hangi akl virslerini kapm olduunuzu anlamak istiyorsanz,
bu ihtimallerin hangisinin sizin iin geerli olabileceini dnmek
faydal olabilir.

Ashtta Sadk Kalarak remek

Akl virs kendisini aynen -bozulma veya eksilme olmadan- ret
melidir. Bunun birka yolu bulunmaktadr:

Gelenein nemli olduu inancn telkin etmek. Her eyin

gemiteki sylenme ve yaplma ekli gelecekte de srd
rlecektir.

Belli bir mem dizisinin Gereklik olduunu sylemek. Tpk

birok dinin kendi kutsal metinleri iin syledikleri gibi.
Niin gerei deitiresiniz veya eksiltesiniz?

Tam tamna kopyalamay dllendiren ve/veya deitirmeyi

cezalandran bir yap kurmak. Askeriyede insanlar politika
ve prosedrleri olduu gibi kopyalamaya arandrmak
zere kurulmu yaplar mevcuttur.

ngilizcenin ayrks telaffuzu, kelimelerin doru ve yanl telaf

fuzlar olduunu syleyen yaygn bir mem sayesinde korunmaktadr.
Szlkler, bilgisayar yazm denetim programlan ve okullardaki dil
retimi gibi destekler mevcuttur. Fakat Szlk kullan meminin 18.
ve 19. yzyllarda yaygnlamasndan nce insanlar szckleri iste
dikleri gibi telaffuz ediyorlard. Bir kelimenin bir tane doru sylenii
olduu doru deildir, bu sadece bir memdir. Mark Tvvairfin dedii
gibi, Ancak ksd bir zek kelimelerin sadece birer syleniini bilir.
Bunun doru olduunu dnrz zira hayatmz boyunca insanlar
yanl hecelememiz yznden bizi eletirmilerdiryani programlanmzdr. Tutarl hecelemenin kt bir taraf yoktur -nihayetinde,
iletiimi gelitirir- ama bizim Gereklik olarak dndmz her
eyin memlerden meydana geldiini ve bu memlerin ounun, bi
zim bilinli tercihimizin dnda, programlama ile geldiini grmeye
balamak nemlidir.
Her eyi yapmann bir doru ve bir yanl yolu olduuna dair
btn inanlarnz akl virsleri tarafndan aslna sadk reme ma
kinelerinin bir paras olarak seilebilir ve seilecektir. Aptalca bir
tutarll hatrlayn! Tutarllk iin tutarllk anlamszdr. Tutarl ol
mak temel gayenize mesela etkili iletiim kurmaya m hizmet ediyor,
yoksa siz akl virslerine maruz brakan bir Tutarl ol memiyle mi
programlandnz, diye kendinize sorun.

Yayma
Akl virslerini yaymak nfuz etmenin dier yzdr. Bu blm
zellikle dnyay hareket ettiren ve sarsanlar hedeflemektedir. Etkili
ve konukan bir insansanz, televizyon programlan yapyorsanz, b

yk gruplara konuma yapyorsanz, ocuk yetitiriyorsanz... hangi

memleri yaydnza dikkat etmenizi istiyorum.
Elbette, aka kendisini yaymay tevik eden memleri insanlara
bulatran bir akl virs, kendini yaymak iin sadece ansa dayanan
bir akl virsnden daha hzl ve fazla yaylacaktr. Akl virslerinin
yaymay tevik etme yollarndan bazlar unlardr:

Kriz ve frsat penceresi eilimlerinizi kullanarak sizi ok ge

kalmadan haberi yay gibi bir memle programlamak.

Sizi, Bunu ocuklarmza retmemiz onlar iin iyi olur, diye

dnecek derecede etkileyecek bir memle programlamak.

Sizi virs yaymaya (to evangelize) programlamak Evangelize ile

eanlaml baz kelime ve ifadeler propagandaykendini yenilemey

iyilii aktarma ve kaydetmedir.

Evanjelizm kimi evrelerde pek sevilmez. Evanjelizmin eli

kisi udur ki, akl virslerini yaymak iin kullanlan mekanizma
olmaktan baka bir de insanlarn dnya zerinde olumlu bir etki
brakabilmelerinin balca yoludur. Mthi bir fikriniz olabilir ama
bunu duyuramadnz, yayamadnz zaman, neye yarar? Akl Virs
benim memetik olarak bilinen mem paketini bilinli bir ekilde yayma
giriimimdir ki bunu ocuklarmzn bir zgrlk, yaratclk ve kiisel
g dnyasnda yaamalarm temin etmek iin gerekli gryorum.
Sizi benimle beraber bunu yaymaya davet ediyorum!

Evanjelizm memlerin kastl bir ekilde yaylmas iidir. Yaydnz

memlerin, oalmasn istediiniz memler olmalarna zen gsterin.

Bir akl virs btn bu ierie sahip bir kltr kurumudur.

Nitekim, kendi kendini devam ettirir ve kendi kendini kopyalar.
nsanlarn srdrme ve yayma gibi zel amalarla tasarladklar kuru
lulara tasarmc virsleri adn veriyorum. Ama daha bu Makyavelci
kavram ortaya atlmadan ok nce akl virsleri kendi kendilerine
gl kltrel donanmlar haline gelmilerdir. Kendi kendilerini devam
ettirmek zere evrim geiren kurululara ise kltrel virsler diyorum.

KLTREL VRSLER

Toplum, her yerde, yelerinin her birinin insanlna kar bir komp
lodur. Toplum, bir anonim irkettir ve yeleri, her hissedarn ekmeini
daha iyi emniyete almak iin yiyicinin zgrlnden ve kltrnden
feragatini kabul etmektedir. En ok aranan meziyet uyumdur,
Ralph Waldo Emerson

Kulaktan kulaa oyunundan da bildiimiz gibi, istesek bile, memleri

yzde yz aslna uygun olarak kopyalamak zordur. oaltcda ufak
tefek deiikliklerle oalmann meydana gelmesi ve o deien o
altclarn uygunluklar sebebiyle seilmeleriyle evrim gerekleir.
Bir akl virsnn btn zelliklerini tayan bir kavram ortaya k
tnda, o zaman topluma yaylrken bu kavram oluturan memler
de evrime urar.
Neye evrilirler? imdi paradigma kaymasnn esasna geldik: Bu
memler ve meydana getirdikleri kavramlar ile kltr kurumlan iin

ben, siz, ocuklarmz onlarn oalmalar iin ara olmaktan baka

bir anlam tamyoruz. Onlarn varlk sebebi bizim hayat kalitemizi
artrmak veya mutluluk araymzda bize destek olmak deildir. On
larn amac ne pahasna olursa olsun remek ve yaylmak, yaylmak
ve remektir.

Btn kltr kurumlan, balangtaki tasarmlar veya <varsa) ni

yetleri ne olursa olsun, ancak bir amaca doru evrilirler: Kendilerini
devam ettirmek.

ok mu acmaszca? Olabilir, ama anlattmz her eyden bu

sonu kyor. 100 tane kltr kurumunuz olduunu varsaynmesela
kr gtmeyen organizasyonlar ele alalm. Yerine getirmeleri istenen
hayr ilerinde eitli derecelerde verim gsteriyorlar ve ayrca eitli
derecelerde para kaynaklarn ve gnllleri ekiyorlar. Varlklarn
srdrmeleri ve ilevlerini yerine getirmeleri para kaynaklarn ve
gnllleri ekmedeki etkililiklerine baldr.
Bir sre sonra -mesela be sene sonra- bunlarn yars fon ve
eleman bulmadaki etkilerinin azl yznden kapanrlar. Dier yars
ise ya zaten fon ve elemanlar eken memlere batan beri sahiptir ya
da bu be sene zarfmda onlar gelitirmitir.
Dnyann snrl kaynaklan ve srekli ortaya kan yeni organi
zasyonlar dnlecek olursa, ayakta kalan organizasyonlar, ayakta
kalma iinde ustalamallar. Para ve enerjilerini ayakta kalmaktan
baka bir eye - hatta kurulu amalar olan hayr ii iirt dahi- kul
lanmakla rakiplerine kar zayf duruma decektir.
Bir arkadam bir sre nce bir vahi hayat koruma organizas
yona ba yapmay brakt. lk batan sonra gruptan ald postann
hacminden rkerek hzl bir hesaplama yapt. Grd ki ba istemek

iin ona gnderdikleri mektuplarn maliyeti onun yllk ba mik

tarn ayordu! Arkadam gruba bir mektup yazarak ba neden
kestiini aklad.
Gnmzde bir kltr organizasyonu kuracaksanz memetiki
bilmelisiniz. Eer bunu, ilk gnden itibaren kendi kendini devam
ettiren bir nitelik katan iyi memlerle kurmazsanz, ya abucak lecek
ya da kendi kendini devam ettirme niteliini zamanla kazanacaktr.
Mesele u ki, organizasyon bu evrimleme esnasnda kurulu ama
cndan sapabilir.
Bu blmde eitli kltrel virs tiplerinden -kurulu amala
rndan saparak kendi kendini srdrme nitelii kazanan kurumlardan- bahsedeceim. Bundan sonraki blmde ise en byk kltr
virslerinin, dinlerin evrimini ileyeceim.

Televizyon ve Reklam
Televizyon mem evrimi iin zellikle etkili bir aratr. Yeni program
ve reklamlar ayn anda yz milyonlarca insana ulaabiliyor Program
lar tutarsa -iyi memleri varsa- yapmclar oluk oluk akan sponsor
parasyla dllendirilir, reklam ajanslarnn ileri artar, sponsorlar da
rnlerini daha ok satarlar. Btn bunlar kltrn genellikle, onydlar
veya yzyllar zarfnda birbirleriyle ticaret yapan ve birbirlerini igal
eden lkeler tarafndan yayld eski gnlere nazaran daha ksa, belki
haftalar veya aylar iinde olur.
Bilinaltna ynelik reklamlarn oaldna dair korkular son
yllarda artt. Vicdansz pazarlamaclarn insanlar rnlerini almaya
sevk etmek iin reklamlarna gizli ekiller, sesler veya semboller koy
duklar dnlyor. Mesela, bir alkoll iecek irketi bir sanatya
reklamlarnda yer alan bardan iindeki buzlara seks kelimesini

yazdrm, bir sigara reticisi lm kelimesini bir elaleye gizlemi,

birtakm nesnelerin grnte masum dizililerinden plak veya
batan karc bir kadna benzeyen bir ekil ortaya kyormu.
pheli reklamlara dikkatlice baktnzda bu ekilleri gryor
musunuz yoksa grmyor musunuz diye sorulabilir.21 Fakat varsaylan
gizli ekil ve yazlarn gerekten var olduklarn dnrsek, bunlar
oralara nasl girmilerdir? Gerekten beyinlerimizi ynlendirip k
leletiren, kt niyetli dhiler mi vardr yoksa bu ekillerin hibir
anlam yok mudur?
Tabii ki bilmiyorum. Fakat bu soruya taklp kalrsak, kltrel
evrimi anlamada en byk tuzaa deriz. Bu komplo teorisyenlerinin
dt tuzaktr ve komplo teorilerini kmseyenlerin dtkleri
tuzan aynsdr. Karmak her eyin bilinli niyet rn olduu
yanl inancdr.

Karmak eyler evrim glerinden doa! bir ekilde doarlar. Bilinli

niyete gerek yoktur.

Bilinalt reklamlar ie yaryor mu? Elbette! Reklamlarn sizin

fark etmediiniz ama bilinaltnda dikkatinizi eken ksmlar bulunur.
Eer reklam bilinaltna hitap eden ieriiyle daha fazla igdsel
eiliminizi kullanyorsa, ona daha ok dikkat harcarsnz. Daha fazla
dikkat harcamak, daha fazla para harcamann ilk admdr. Tersi de
olabilir: Baz fast-food restoranlar duvarlarn turuncuya boyarlar zira
bunun bilinaltnda huzursuzlua yol atna inanrlar; yemeinizi
yedikten sonra orada uzun uzun oturmayp kalkacaksnz, bylece
baka mterilere yer alacak.
21

Ben ahsen bilinalt reklamcln duyduumdan beri iki bardandaki

buzlarda seks yazdn gryorumartk bunun iin bir ayrm memim var!

* 0 ' ' ": Zor fizik problemlerini zerken-bir^||%.

t;; kadeh Schrdinger Votkas gibisj yoktur! ^
. . .

'v:ra4-

Bilinalt, reklamlar biz fark etmeden memleri zihnimize sokmaktadr.

Fakat bilinalt reklamlarnn tek mesele olduunu sanmayn:

Son birka senede bile televizyon programlarnn geirdii evrimi
takip eden herkes farkndadr ki, dikkatimizi ekmek iin gsterilen
abalar bilinaltyla snrl deildir.
Televizyon gece gndz bize btn baskn igdsel eilimle
rimizi kullanan memlerle baryor. Tehlike! Yiyecek! Seks! Otorite!
Dikkatimizi ekmesi iin gerek olduuna inanmamza dahi gerek
yok. Hani bir ksrk urubu reklamnda diyordu ya: Doktor deilim
ama televizyonda bir doktoru oynuyorum.
Sadece reklamlar deil programlar da beynimizin byk bir
ksmn kumanda etmek zere geliiyorlar ve bunlarn bilinaltna
ynelik altklarn sylemek adeta gln bir abart olurdu. Ame
rikan televizyonlarnda ilk plak kadn gs NYPD Blue adl dizide
yaynland. Konusu olmayan ama srekli plak ten gsteren Sahil

Gvenlik dizisi dnya tarihinin en ok izlenen televizyon dizisi oldu.

plak olsun veya olmasn, kadn gs erkeklerin dikkatini eker,
bu yzdendir ki ok etkili bir evrim arac olan televizyonda gsler
hzla oalmaktadr. Sradan bir izleyici daha ziyade erkeklere ynelik
reklamlarda kadn anatomisinin dier uzuvlaryla beraber gslerin
dhil edilmesinin pek yle st kapal yaplmadn fark edecektir.
Reklamclar bizim eilimlerimizi kullanmay rendiler. Bizi her
trl memle programlamay da renmi bulunuyorlar. Asl kork
mamz gereken bilinaltn hedef alan reklamlar deil, reklamclarn
artk reklamlaryla tam gelimi tasarmc akl virslerini ortala
salmay renmi olmalardr. Bunun ne gibi tesirleri olaca ise
tahmin edilememekte ve bundan korkulmaktadr.

Reklamn Evrimi
1960 yln dnn. Televizyon reklamcl henz emekleme
andadr. Larry Tatesin ilettii, hepsi mterilerinin rnlerini
baarl bir ekilde tantmak iin farkl farkl strateji ve kampanyalar
deneyen reklam ajanslarnda alan Darrin Stephenslar New York
ve Los Angeles' doldurmaktadr. Hepsi fikirlerini sunmakta ama
sadece birka baar, terfi ve sektrdeki herkes tarafndan arszca
kopyalanmak iin gereken takdiri alr. Bu bir kurtlar sofrasdr ve
sama sapan reklam mzii szlerinin seyircinin zihninde yer etmek
iin rekabet edebildii gnler hi de seyrek deildi.
Baz kampanyalar tutar; bazlar tutmaz. Tutmayanlar abucak
ortadan kalkar, zira reklamc mterilerin dikkatini ve dolaysyla
paralarn ekmeye yaramayan pahal bir reklam srdrmeye para
harcayamaz. Baarl olanlar, bilerek veya bilmeyerek -zira kopyalayan

orijinal reklamn nesinin etkili olduunu anlamamtr- yaplan eitli

yaratc deiikliklerle kopyalanarak daha uygun reklamlarn yeni
bir nesli ile sonulananlardr. Bu adeta baz hayvanlarn kendilerini
saklamak iin genetik olarak kamuflaj gelitirmelerinin tersidir: Renkli
ieklerin polen tayclar kendilerine ekmek iin evrim geirmeleri
gibi bu reklamlar da daha grnr olmak ve bizi daha ok cezbetmek
iin memler dnyasnda evrim geirmilerdir.
ok seneler sonra ve Amerikan halkn maniple etmenin yollarn
arayan kt niyei patronlar olmadan, birok reklam ajans iinde ig
dsel eilimlerimizi kullanan memlerin bulunduu reklamlar yapyor:

Tehlike, yiyecek ve seks. Sonra, yine otomatik ve art niyetsiz mem evrimi
sreci ile bunlara hassas ayar yapmaya balarlar: ocuklara yardm,
otoriteye itaat, aidiyet vesaire. Reklamlar, ajans yneticileri bu memlerin
insanlar zerindeki harekete geirici tesirinin farkna varmasalar bile
sadece doal rekabet sreci sayesinde yine bugnk haline gelirdi.
Elbette igdsel eilimleri kullanmann tesiri biliniyordu. Esasen,
reklamclk, kitleleri hesapl bir ekilde ynlendirmesi bakmndan
politikayla birbirine ok yakndr. Yneticilerin durumun farknda
olmalarnn neticeye ne kadar etkisi olduunu bilmiyorum ama onlar
zaten fazla gze batmak istemezler. Bu byle olsa bile, reklamclktaki
mem teorisinin geerliliine zarar vermez. Joe CameFin yaratclar,
lm aralarn ien sevimli bir izgi karakter sunarak, ocuklar
Camel sigarasna altrmay m planlamlard? Kim bilir? En azn
dan bir almaya gre byle bir etkisi var, ama bu dahi bilinli bir
niyeti ispadamaz.
nsanlarn kltrmzn yozlamas olarak grd ey iin bir
sulu arama hatasna dmek kolaydr. Kltr daha kuvvetli mem
lerin idaresinde evrimietiinde, kiileri sulamak pek ie yaramaz.
Biliyoruz ki, bu doal bir sretir.

Eer kltr yozlamasndan sorumlu akl virslerini yok etmek isti

yorsak kendimizin nasl programlandmz bilmeli, bizi istediimiz
yne tayacak memleri bilinli bir ekilde benimsemeliyiz.

Memlerle Her ey Daha Gzel Olur

Reklamclkta mem evriminin bir dier etkisi de reklam ieriinin
rn ieriinden ayrlmasdr. ocukken, Coca-Cola irketinin slo
gann Coca-Cola iinden Coca-Cola'nn tadn karn a, bundan
da, Coca-Colayla her ey daha gzel olura evirdiini fark etmi
tim. Demek bir noktada birisi rnn kendisini anlatmaya lzum
olmadn, asl insanlarn grdklerinde dikkatini ekecek ve onlara
gzel duygular hissettirecek cazip unsurlarla dolu bir hava yaratmak
gerektiini anladmteride bir balant memi yarattlar.
90larn bir diyet Pepsi reklamnda nl kiiler ve dans kzlar
30 saniye boyunca glmsyor, hoplayp zplyor ve A-ha! diyordu.
Bu, rnn ieriinin ve faydalarnn akla yakn bir tarifi deildir.
Eskiden lastik ayakkab dediimiz spor ayakkablarnn reklamnda
artk anneler ayakkablarn dayankllklar iin yemin etmiyorlar;
artk mehur sporcular, iirsel szler ve rap mzik ve grsel efektler
eliinde arz- endam ediyorlar. Mzikten sz etmiken, sevdiiniz
bir arky bu muhabbetinizi bir Truva At olarak kullanarak berbat
eden bir reklam izlediniz mi hi? Mesela stikbal Alana LCD Bedava,
Ay nanmyorum!
Reklamclar bir duygu satyorlar; gzel duygularmz uyandran
Truva At teknikleriyle dikkatimizi ekerek mem paketlerini zihinlerimize
yklyorlar. Baz vakalarda, reklamlarn gl duygularn dorudan
ileticilerine bu dnm onlar yeniden sanatn alanna getirmektedir.

Fazla televizyon izlemeyen ok arkadam var. Nadiren zel bir

program izlemek iin bir araya geldiimizde onlarn programdan
ziyade reklamlar izlediklerine ahit oldum! Sanki televizyon reklam
yapmclar rnlerini satmak iin, reklamn rn etraflca tantt,
televizyonun o ilk zamanlarna dnmler gibi. Gnmzn birok
reklamlar, sattklar rnle tamamen alakasz, ancak ya ismini
sylemekle ya da abucak resmini gstermekle yetindikleri minya
tr dramlar, komediler, mzik videolar, hatta deneysel srrealizm
iermektedir. Dnya iinde dnya.
Bira reklamlar bu tr bir tutum sergilemekle mehurdur. Eti
deil zgaradaki czrtsn sat der bir reklamclk kliesi. Eh, neden
olmasm? Balca tesirleri beyni uyuturmak, karnnz iirmek ve
geirtmek olan rk otlardan yaplm bir rn itelerken elbette
rnn zelliklerinden deil czrtsndan bahsedeceksiniz. ocuk
luumdan dorudan rn tantan bir bira reklam hatrlyorum:

Schaeferdr birann ad
Niyetiniz birden fazla imekse!
Schaefern azda kalr tad
Susuzluunuz gese!

te rnn asl rekabet edebilecek avantajn tantan gzel bir

reklam. Gzel de bir melodisi var. Merakllarnn ilgisini ekecek bir
ey, yle deil mi? Deil.
Anheuser-Busch dikkat ekmeyen Budweiserini Birann Kral
ilan etmeye karar verdiinden beri eilim, rnn, gerek olsun veya
olmasn, rekabet edebilecek avantajlarn ne srmekten uzaklaarak,
daha ziyade bir imge veya ruh hali yaratmaya doru yaklat.

Reklamclar insanlar rnle karlatklarnda kendilerini iyi hissetmek

ve dikkat etm ek zere programlamak istiyor.

nsanlarn gdlerine hitap eden reklamlar baarl oluyor. Cinsel

liin bira reklamlarnda byk bir rol oynadn anlamak iin reklam
alannda doktora yapmanza gerek yok. Fakat rekabet o kadar byk
ve kazan o kadar yksek ki bira reklamlar dier baz eilimlerimizi
de kullanan artc nilere sahip. Budweiser ile Bud Light temsil
eden ajans her sene Super Bowl zaman animasyon teneke kutularla
ielerden oluan iki takm arasnda geen uydurma bir Bud Bowl
fitbol manda bu ikisini kaptrmaktadr nk belki de gerek
futbola ilgi duyan insanlarn belirgin rekabet eilimleri olduunu,
dolaysyla reklamlara da ilgi duyacaklarn dnyordur.
Stroh biras bir adamn kpeiyle ilikisini kullanan bir dizi
reklam yaynlamtr. Seattleda satlan Rainer biras halkta rne dair
gzel duygular douran komik bir reklam dizisi yaynlad. Rainerin
yeni sahibi reklamlar kaldrd zaman halkn tepkisiyle karlamt.
Henry Weinhardm biras, kuzeybatdaki yz yllk gemilerinden
bahsederek gelenek memini kullanan bir reklam dizisi yaynlad. Bir
dier Anheuser-Busch reklam slogan olan Budnz olmaktan gurur
duyuyoruz insanlarn aidiyet ve kimlik duygularn hedef almaktadr.
rnn faydalarndan bahseden tek tk reklamlar da vardr, mesela
Miller Liten yeniliki Mthi tat, az ikinlik reklam. Ama bira
endstrisi byk oranda biradan ziyade, bir bakma, birann kp
n satmaktadr.
Bunlar sizin ve benim iin ne anlama geliyor? Bu, televizyon
reklamlarn izlersek, yaynlanan memlerin hem dncelerimizi
hem davranlarmz etkilemesinin kesin olduu anlamna geliyor.
Bu kt mdr? Bilmiyorum. Ama televizyonun kltrmz e-

klendirmediini iddia eden biri ya saftr ya da yanlyordun Eer

televizyonun davranlarmz zerinde phe edildii kadar etkisi
olmasayd reklamclar satn alma alkanlarmz ekillendirmek iin
senede milyarlarca dolar harcamazlard. Bizler hem reklamlar hem
de program ieriklerinin tesirinde kalyoruz.

Televizyon Programlan

Ticari televizyon programclnn evrimi seyircilerin igdsel ei

limlerini kullanan memlerle insanlarn tantmak istedikleri memlerin
bir birleimine doru oldu.22 Bu birleim talk show (sohbet program)
fenomeni suretinde de ortaya kmtr.
Sradan seyirci bunu gremeyebilir ama talk showlarda uzman
ve nl olarak boy gsteren ou insann amac ya kendilerini ya
da ilerini tantmaktrmem yaymaktr. Bunun ne kadar nemli
olduunu yle ifade edeyim, bir ciltli kitabn New York Times ok
satanlar listesine girebilmesi iin genellikle haftada 5.000 nsha sat
mas gerekmektedir. Bir yazarn, Amerika'nn en ok seyredilen talk
showu Oprah7ta bir kere grnmesi kitabn genellikle 100.000 adet
sattrr. Fakat Oprahn programnda tantmak isteyecei bir kitap
yazmanz lazm. Bu da sizin yazmak isteyeceiniz kitap olmayabilir.23
22

Douglas RushkofF un Media Virus! (Ballantine, 1994) adl kitab bu konuyu

ayrntl bir biim de iliyor. Onun kulland virs terimi daha ziyade benim
Truva At dediime benziyor.

23

Dzeltmenlerimden bir tanesi buraya not dm: Dikkat et, Oprah

kstrrsn!
Kstrmedim, deil mi?

Grsel medyann yayn piyasasn etkilediine phe yoktur.

Byk paralar edebi deeri olan kitaplara deil, ilgi ekebilecek
olanlara gitmektedir nk bunlarda insanlarn igdsel eilim
lerini smren ierikler vardr. ok satan roman yazarlar gitgide
senaryoya benzer metinler kaleme almaya baladlar. Kitabn grsel
uyarlamas ise yazl versiyonundan ok daha krl ve ok daha fazla
insana ulamaktadr.
Ktmserler srekli neden hayatn ve zellikle kltrn sanat
sal dnceli ierikten ok deersiz ve aalk eylerle dolduunu
sorarlar. nk deersiz ve aalk eyler daha iyi kopyalaycdrlar.

Medyay sanat ve edebiyatla dolduracaksanz bunlarn kopyalayclk

zelliklerini kuvvetlendirmelisiniz.

Bir eyin kopyalayclk zelliini kuvvetlendirmenin iki yolu

vardr: Ya evreyi daha iyi kullanmas ya da evreyi kendisine gre
dzenlemesi salanmaldr.
Birinci yntemle, insanlarn gdsel eilimlerini kullanan sanat ve
edebiyat yaratabilirsiniz. Buna rnek olarak, Robert Mapplethorpeun
erotik fotoraflarn veya M TV mzik videolarn verebilirim.
kinci seenek olarak, atmosfer iin seim srecini deitirmeye
alabilirsinizBirleik Devletler kltrnde serbest piyasann ne
kadar temel olduunu dnrsek ABD iin yakn zamanda byle
bir ey mmkn grnmyor. Reklam yaynlamayan PBS kanal ile
ticari kanallar kyaslandnda program ieriindeki farkllk seici
evrenin hangi kltrel oaltclarn ayakta kalma savan kazana
caklarn belirlemede ne byk bir fark yarattn gstermektedir.

My So-Called
Life dk reyting
yznden yayndan
kaldrld

standartlarnda ok fazla
da olmadn belirtti.
Diziyi tekrar yaynlayabilmenin bir yolunu
bulmay ok istediklerini

PASADENA, Kaliforniya
11 O ca k 1995 - 10
milyon seyirci, sezonun ilk

syleyen H arbert yle

devam etti: Hl sk sk
reklam n yaparak ocak
ayndaki son birka b

yansnda 116 program iinde lmne seyirci ekmeye

sondan 16. olan A B C nin alyoruz.
klt dizisi "M y So-Called
Life kurtarmaya yetmedi.

Harbert, dizinin hay

ranlarnn ve eletirmenlerin

Programn 26 Ocakta gl destei nedeniyle

yayndan kaldrlacan sonbaharda televizyona
syleyen ABC bakan Ted dn p d nm eyeceine
H arbert eletirm enlerin

dair tah m in yrtm eyi

vgsn alan diziye sanat reddederken, kararn ma

eseri dedi fakat dizinin ysta vereceini ama esas
on milyon seyircisinin az lnn reyting olduunu
olmamakla beraber, onlarn syledi.
Eletirmenlerin beendii bir televizyon program, ticari televizyonun
seim lt olan reyting beklentisini karlamyorsa zayf bir oaltcdr.

Sanat daha iyi bir oaltc yapmann su gtrr bir yntemi

de eski siyah beyaz filmlerin renklendirilmesidir. Renklendirilerek
grsel cazibesi artrlan filmleri daha ok seyirci seyredecek -veya
en azndan Renklendirme daha fazla seyirci yaratr memi doru in
sanlara yaylmtr- ama renklendirme, zellikle de ynetmenlerinin

izni alnmadan filmlerin deitirilmesine kzan gelenekileri rahatsz

etmektedir. Onlara gre, ynetmen belli bir sanatsal mesaj aktarmak
iin siyah beyaz semitir.
Bir sanat eserinin izleyicilerini artrmak iin zerinde yaplan oy
namann benim grdm en kt rnei her reklam arasnn banda
filmin sonraki ksmnda yer alan ilgi ekici bir sahnenin fragmannn
gsterilmesidir. Evet, reklamlar esnasnda filmi terk etmeyelim diye
bize filmin henz grmediimiz ksmndan bir sahne gsteriyorlar!
Demek istediim udur ki, televizyon kurumu, balangta e
lence olarak yaratlm olmasna ramen, en ok merak uyandran,
gdleri harekete geiren ses ve grntleri yaynlamaktan baka pek
seenei bulunmayan kendi kendini devam ettiren bir kltrel virse
dnmtr. Bu, televizyonun elence ksm iin olduu kadar haber
ksm iin de geerlidir.

Gazetecilik
Anayasay yapan beyinlerdeki ifade zgrlnn arkasndaki dnce
u idi: Eer btn dncelere akln bir nevi serbest piyasasnda rekabet
edebilmesi iin eit frsat tannsayd, gereklik muzaffer olurdu. Ne
yazk ki o i yle deildir. Bencil memlerini yayarak zafer kazanan,
baarl akl virsleridir

Gereklik gl bir mem seici deildir.

Akla uygun olmak bir seicidir zira insanlar igdsel olarak

her eyi akla uydurma eilimindedirler. Ama bildiimiz gibi, bu her

zaman geree uymaz. Varlmz hangi yasalar idare eder? Her

kes astrolojinin esaslarn anlar, ama tabii herkes astrolojiye inanr
diyemeyizama doum gnnze gre 12 burtan birini semek
anlalmas kolay bir eydir. Bu mem, temel paracklarn insanlarn
doum gnleriyle kolayca elemedii kuantum fizii gibi nispeten
daha zor anlalr bir bilimsel kuramdan daha iyi yaylr.
Btn bunlar gerein elileri ve koruyucular, Benjam in
Franklinin rencileri, haber medyas iin hayat zorlatrmaktadr.
Bu asil meslein srekli taraf tutmak ve tarafl haber yapmakla su
lanan yeleri srekli olarak gereklikle tarafszl insanlarn ilgisini
ekecek -eilimlerine hitap edecek- ilgin bir ey sylemeye kar
savunurken zorlanyorlar.
Baz gazeteciler tarafsz haber yaptn iddia etmez. Talk show
sunucusu Rush Limbaugh gibi savunucu gazeteciler yaym saatini belli
bir gr tantmaya, desteklemeye ayrmaktadr. P. J. ORourke gibi
gazete yazarlar ayn eyi yazl basnda yapmaktadrlar. Bu insanlar
kendi grlerini ispatlamak iin kant toplar, sonra da bunu elenceli
ve gdleri harekete geiren bir tarzda sunarak hem yanda bulmaya
hem de seyircilerini artrmaya alrlar. Elbette ne kadar ok gdy
harekete geirirlerse, insanlar onlarla o kadar ok ilgilenir. Bu kitab
yazdm srada kriz gds ok rabette, ocuklara yardm gds
ise yazl basnda srekli revatayd.
Gazeteler besbelli tarafl yazlarla gazetenin gya tarafsz
yazlar arasndaki ayrm tanttklar Kart Grler adl blme
ke yazarlar koyarlar. Asl mesele gazetenin bu tarafsz addedilen
ksmnda balar. Zira ou ke yazarnn saygdeer ve iyi insanlar
olduklarn kabul etsek bile, tarafsz olunabilecei varsaym yanl
tr. lkede tarafsz olduklarna inanan gazetecilerin ve yine tarafsz
gazeteciler olduuna inanan gazete okurlarnn olmas birok soruna
yol amaktadr. Daha nemlisi udur ki:

Her gn milyarlarca bilgi kopyas yayan haber verme mekanizmas

akl virslerinin balca reme zeminidir.

Gazetecilikte, kart grler sayfas haricinde de, tarafl haber

cilii nlemek iin, kart bak alarna eit yer ve zaman tanmak
drstlk olarak grlmektedir. Mesele udur ki, bir eyi etkili bir
ekilde bildirmek iin, habercinin bunu anlamas nemlidir. Fakat
kendininkinden farkl bir gr, hele de habercilerin haberi yaz
malar gereken ok ksa sre iinde gerekten anlayabilmek g veya
imknszdr. Bu yzden de kastl yaplmamakla beraber, kart gr
eksik verilecektir

Her halde, lkedeki her birinin kendine ait bir gr olan binlerce
haberci her trl gre yer verecektir, diye dnebilirsiniz. Ama pek
yle deil. Gazetecilik kltr belli nyarglar -belli memleri- yayan
akl virsleri ile doludur. Bu iyice yerlemi nyarglar gazeteciler
tarafndan bilinli bir ekilde sorgulanmadan benimsenir. Bu nasl
oluyor, bakalm.

Tarafsz kelimesi haberin habercinin kendi hayat grnden

ayr bir tarafsz seviyede verilmesinin mmkn olduunu belirtir.
Bu uygulanabilir midir? Haber medyas hibir ey yapmasa bile, neyi
haber yapacana karar vermektedir ki bu yarg birok adan tarafldr.
Evvela, btn baarl gazeteciler statkoya kar nyargldr.
Neden? nk kimse gidip her gn, Her ey yolunda. Can skacak
bir ey yok^ diyen bir gazeteyi almaz. Her ey yolunda memi hibir
gdmz harekete geirmedii iin ok zayftr. Onu dikkate almazdk;
gazete iflas ederdi; muhabirler alktan lrd. te bu haber olurdu!
Reagan ile baba Bushun bakanlklar srasnda haber med
yasndaki bir liberal eilimdin gmbrtleri, daha liberal Clinton

seildiinde hemen muhafazakr nifaklku ikyetlerine dnt.

Hangisi dorudur? Hibiri.
Aslnda medya da ne liberal ne de muhafazakar taraftadr onlarn
derdi bizim gdlerimizi harekete geirerek gazetelerini aldrtmak,
programlarn dinletmek ve bylelikle sektrde ayakta kalmaktr.

Reagan dnemindeki statkocu birka sesten biri CNNdeki

Crossfire programyd. Zekice dnlm programda soldan ve

sadan sesler arasnda bir tartma sergilenerek bizim tehlike ve kriz
dmelerimize baslyordu. Savunma kalkanmz delen bu memlerle
hem liberal hem de muhafazakr grleri dinliyorduk.
Liberal denilen taraf hi de liberal bir taraf deildistatkoyu
destekleyene kar olan taraft. Sebep de statkoyu desteklemenin skc
olmasndan baka bir ey deildi! Bunun insanlarn temel gdlerine
hitap eden bir yan yoktur. Haber medyas deiimi destekleyen, kendi
kendini devam ettiren bir kltrel virs haline gelmitir. Bu sre
deiime kar olma manasna gelen muhafazakrlk szcnn
baz ok yeniliki fikirleri ifade ettii noktaya kadar devam etmitir!

Her eyi olduu gibi korumay savunmak da iyi bir mem dedir.

Komplo Teorileri
nsanlarn akla aykr eyleri akla uygun hale getirme gds komplo

teorisi denilen bir kltrel virs tipine yol aar. nsanlar yllarca John
F. Kennedy suikastndan Amerikan Tp Birliimin bizi ilalara baml
klmak iin piyasadaki vitaminlerin gcn azaltmak eklinde bir
komplo kurduu zannna kadar her konuda komplo teorileri ret
milerdir.

Byle komplolar genel alanda gerekten var mdr yoksa o ka

dar ok insann arasnda bir srrn tutulmas zor olduu iin ortaya
kmas mukadder olan Watergate24 gibi u olaylar mdr?
En sevdiim talk show sunucularndan Larry King tek bir soru
sorarak seyircinin komplo balonlarm devaml patlatr: Bu kadar ok

insan bu kadar byk bir srr bu kadar uzun zaman nasl saklasn?
Nihayet Efendim, mmkn deil, der.
King iyi memleri sr olarak saklamann gl konusunda hakl
olsa da iin baka taraf da var.
Bir inan sistemi memler vastasyla, pay sahiplerinin bilinli m
dahalesi olmadan, bir komplo gibi grnecek ekilde yaylabilir.

Yksek ya ieriinin salmza zarar verecei bilinerek et ve

st rnlerini bize yklemek iin Amerikann iftileri ve hkmeti
arasnda bir gizli tertip bulunmakta mdr? Hayr, iftiler sadece
piyasada ayakta kalmak iin rnlerini bize satmak istemektedirler.
iftilerin lobicileri kendi grlerine yakn politikaclar desteklerler
ve sonra da yumurtann ve beyaz etin faydalarn anlatan reklam ve
devlet programlaryla karlarz.
iftilerle lobicilerin gizlisi yoktur; onlar sadece paralarn
kazanmaya bakyorlar. Fakat o kltre bulamam birine et ve st
rnlerini yeme mesaj tehditkr ve hatta kt grnecektir.
Gelelim Amerikan Tp Birlii ne. Birlik yllk toplantsnda ilerini
artrmak iin Amerikan halkn nasl hasta edeceklerini tarttklar
gizli oturumlar yapyorlar m? Hayr, eitimli salk uzmanlar olarak
onlar salk sistemini dzenleme ve uygulamada en iyi vasflar ta
24

1974 ylnda ABD bakan Richard Nconn istifa etmesiyle sonulanan siya
si skandal, (ed. n.)

dklar memiyle programlanmlardr. Reetesiz vitaminler ve besin

takviyelerinin dzenlenmesi konusundaki tutumlar gibi kararlar bu
temel inantan ileri gelmektedir.
Ama komplolarn gizli kalmalarnn imknsz olduu sonucunu
karmayn. Aslnda hemen btn ilgin komplolar gizli tutmak,
srf onlarla ilgili haber iyi memleri yoksa yaylmayaca iin, son
derece kolaydr. Birka sene nce en byk plastik yemek takm
reticisinin gizlice bir fiyat ayarlamas tertibi yaptklar sylentisi
kt. Bu phe Seattle Times'taki bir makalede dile getirilmiti. Ne?
Siz duymadnz m? Bu komplo gizli kald nk kimse dinlemedi
hikyenin memleri iyi deildi.
Sesini duyurmak son derece zor bir eydir. irketler halkla ili
kiler ve reklam ajanslarna milyarlarca dolar harcayarak mesajlarn
duyurmaya alyorlar. Neden bir komplocunun tek bir sznts geni
yank uyandrsn? Watergate skandalinin en ilgin ksmlarn bulup
karmak iin ka kii aylarca urat ve bu btn lkenin merakla
takip ettii bir olayd.
Eer Nixon yapt kanunsuz ileri kaydetmeseydi, bu bile ortaya
kmazd. Nixon neden byle bir ey yapt? O da et ve st reticileri
gibi kendi inan sistemine o kadar inanmt, yeniden seilebilmesi
onun o kadar nemliydi ki, yanl bir ey yaptn dnmyordu.
Ona gre bu bir komplo deildi; sadece bir strateji toplantsyd.
nsanlarn ayinde kurban edildii dinlerin yeleri gibi Watergate
skandalna karanlar da, onlan Amerikadaki hkim gr tarafndan
knanacak eyler yapmaya iten inanlara sahipti.

nsann kendi memetik programlanmasnn dna kmas, kendini

bakalarnn gznden grmesi zordur.

Watergate olaynda Washington Post tarafndan bilgilendirilen

Amerikan halk gazetenin bunu yapmasna yardm etmitir.
nsan aslnda grd ve iittii her eye dikkat etmez. Dnya
grne uymayan ve komplo ieren eyleri kendiliinden eler. Tabii
eer komplo teorisine meraknz varsa> bu sefer her yerde byle eyler
grrsnz. Bu sizin hayat grnze, artlarnza baldr.

Adam Kpei Istrtyor

Eski bir habercilik zdeyiidir: Kpek adam srnca haber olmaz
ama adam kpei srnca haber olur. Anlatlmak istenen, herkesin
kpeklerin insanlar srdn zaten bildiidir: Bu olayn bir kere
daha tekrarlanm olmas insanlarn ilgisini ekmez. Fakat sra d
ve aykr bir ey olduunda insanlar bunu renmek isterler.
Bu da medyada yeni bir eilime sebebiyet verir: Sra d ve
aykr olana eilim. Bu ok doaldr nk insanlar byle eyleri
merak ederler. Fakat medyann bytc etkisi insanlara arpk bir
dnya izlenimi verir nk medya nadiren olaan ve sradan eyleri
bildirir. Televizyon izliyoruz; su, felaket ve insanst sportif beceriler
gryoruz ve gnlk yaantmzla pek alakas olmayan bir dnya
resmi oluturuyoruz.
Mesele u ki hayat arpk bir dnya resmiyle yaamak bizi
engelliyor.
1992de Birleik Devletlerde 37.776 insan silahla ldrld* 40.982
kii trafik kazasnda ld.25 Ancak haberlere yle bir gz atldnda
25

Kaynak: "Advance Report o f Mortality Statistics, 1992, Monthly Vital Statis

tics Report, Vol. 43, No. 6, Supplement, 22 Mart 1995 (dzeltilmi yeni bask).
A BD Salk ve Halk Hizmetleri Dairesi, Halk Sal Hizmetleri, Hastalk
Kontrol ve n lem e Merkezleri, Ulusal Salk statistikleri Merkezi.

silahl lmlerin, bunlarn hemen hemen yars (18.169) intihar olsa

bile, medyada kazalardan ok daha geni yer bulduu grlecektir.
Silahl lmlerin daha az yer almas gerektiini sylemiyorum. Fakat
insanlar sz konusu tehlikelerle ilgili arpk bir izlenim ediniyorlar.
Basit bir hesap yaparsak, bir insann ABDdeki bir otomobil
kazasnda lme ihtimali 6.224te birdir; intihar hari bir silahla
lmesi ihtimali ise bunun yarsndan daha azdr: 13.005'te bir. Eer
sulu veya polis olarak kendinizi yksek risk grubuna sokmazsanz
ihtimaller daha da der. Ama insanlar hangisinden daha ok kor
karlar: Silahlardan m, arabalardan m?
Eer siz de ou insan gibiyseniz, silahlar cevabn vermi ola
caksnz, bu da ihtimal ki arpk medya habercilii yzndendir. Bu
nevi arpk habercilik halk arasnda protestolara, bu da politikaclarn
soruna zmlerle hazrlksz i grmelerine yol amaktadr.
6.500de 1 veya 13.000de 1 lm ihtimalinin anlamna bir baka
lm. Diyelim ki Gney Pasifikte 650 nfuslu bir adada yayorsunuz.
Cennet gibi adanz evreleyen masmavi denizde yzerek yemek iin
zpknla balk avlyorsunuz. Her on ylda bir yolunu kaybetmi bir
kpekbal sizin kyya gelip denizde bulduu birini yiyor. Bu o ada
halkndan birinin bir kpekbal tarafndan yenilmesi ihtimalinin
6.500de 1 olduu anlamna gelir. te ABDde 1992 ylnda bir otomobil
kazasnda lme ihtimali de bu kadard.
Ayrca, her 20 ylda bir iki adam bir balk veya kadn yznden
kavgaya tutuuyor ve biri dierini zpknyla ldryor. Yani bir
tartmada ldrlme ihtimali de, ABDde 1992 ylnda baka biri
tarafndan silahla ldrlme ihtimali gibi, 13.000de birdir.
Bunlar ok zc olaylar ve muhtemelen gnlerce sofrada ko
nuulur ama hayattaki en nemli konu deil. Neyse ki ssz bir adada
yaadnzdan, bu olaylar gelir geer ve hayat devam eder.

Ama dnn ki hepsi televizyon ve Ada Haber Kanal tarafn

dan birbirine bal bu adalardan 392.000 tane var. Bu da 254 milyon
nfus demektir ki bugn ABDnin nfusu daha fazladr. AHK her
gece o gnk 107 kpekbal saldrs ve 54 zpknla lmn en
kanllarn vermektedir. Birdenbire insanlarn dnya resimleri deiir.
Sadece birka senede meydana gelen bir trajediyle kesintiye urayan
huzurlu bir dnyadan su ve dehetin kol gezdii, korkuyla dolu bir
cehenneme geiyorsunuz.
Ne ilgin, deil mi? Televizyonun eklenmesi dnda hibir ey
deimedi. Fakat siz imdi cennet gibi bir adada deil tehlikeli bir
dnyada yaadnz dnyorsunuz. Ayn sayda kpek bal
saldryor, ayn sayda zpknla lm oluyor. Ne olmutur?
Televizyon haberi. Tehlike gdmze hitap eden memleri yay
mann yeni ve gl bir aracdr haberler.

Tehlike gdmze hitap eden memlerden zellikle etkilenmekteyiz,

nk bu daha televizyondan nce, hayatta kalma ve reme ansmz
artrmak iin tehlikeye daha hzl tepki verdiimiz zaman nemliydi.

Fakat televizyonun karsna oturup dnyann bizden uzak bir

kesindeki tehlikeden korkmak pek faydal deildir ve bunun hayat
kalitemize pek bir katks yoktur. Bu bir bamllk, bir uyuturucu
gibidir. Tehlike grdmzde uyanan ok gerek gdlerimiz var
dr. Kendimizi bundan koparmak iin salam zihinsel aba gerekir.
Eskiden cennet gibi olan adamza dnersek, insanlar devletin bu
yeni fark edilen tehlike konusunda bir ey yapmasn talep etmeye
balarlar. Politikaclar zpkn satn almalar iin be gnlk bir bekleme
sresinden bahsetmeye balarlar. Giriimciler kpekbal savarlarla
ilgili yarm saatlik tantm filmleri yaynlamaya balarlar. Ama iin asl

trajik yan insanlarn hayattan eskisi gibi zevk alamamasdr. Televiz

yon haberinin getirdii bir korkunun kuatmas altna girmilerdir.
Bu byle mi olmak zorundadr? Peki televizyon haberciliini icat
etmi insanlar korku salan, tehlikeli haberlerden ziyade gzel, i ac
haberler aktarmaya karar vermi olsalard ne olurdu?
Bir kere, sektrde tutunabilmek iin haber medyas insanlarn
ilgisini eken eyleri bildirmeye mecburdur. Bunlar da bizim gd
lerimizi harekete geiren memlerden baka eyler olamaz. Tehlike,

kriz, g, alan gibi aptal gdlere sahip olduumuz iin kendimizi

ayplayabiliriz. Ama gerek u ki,

Bu gdlere hitap etmeyen bir kanal kitlelerce takip edilmeyecei

iin yok olacaktr.

Diyelim ki Huzur Kanal adl baka bir kanal gnbatmlan, mutlu

insanlar ve meltemin hafife sallad palmiye aalarn gstererek
AHK ile rekabete giriti. Kanaln yneticileri ksa zamanda baz prog
ramlarn dierlerinden daha fazla izlendiini fark edeceklerdir. Tehlike
gdsne hitap etmeme prensipleri yznden dier gdlerle, belki
yiyecek ve cinsellik gdleriyle bir ni bulmak zorunda kalacaklar.
Bylece bir sre sonra Ada Gurmesi AHKnin Haftann Kpekbal

Isr ile baa ba gitmeye balar. Erkeklerin ilgisini ekmesi kesin

ve onlar kendi elerinden soutan kusursuz ada kadnn aramaya
balarlar.
Eer bu tutar ve HK, AHKden birka reyting puan kapmay
baarrsa, ok gemeden bir rakip bir nc kanal aarak, sadece

yiyecek ve cinsellik gdlerini deil, tehlike gdlerini de harekete

geirecek programlar yaynlamaya balar. Sonra da ada pembe dizileri
ve Yanarda Bakirelerinin Sava gibi reytingleri altst edecek ve zihin

lerimizin huzuru ve doru bir dnya gr pahasna dikkatlerimizi

ekecek programlar gelecektir.
Mudaka haberlere ve dier medya uyaranlarna baml insanlar
tanyorsunuzdur. Bu, dikkatimizi eken ama karlnda pek bir ey
vermeyen bir beyin uyuturucusudur.
Televizyonu kapatn.

Evcil Hayvanlar
Televizyon kesinlikle kltrel virslerin ardndaki tek itici g deildir.
Aslnda bir kltrel virsn ille kt bir ey olmas gerekmez. Evcil
hayvanlara bakn.

Sevgili kedi, kpek, iguanalarmz vesaire ile onlar iin kurulmu

olan dev endstriler evcil hayvanlar diye bilinen byk bir kltrel
virsn parasdr.

Ne? Evcil hayvanlar virs m? Hayr, aka yapmyorum. Evet,

bizim benmerkezcil bak amza gre evcil hayvanlar hayatn mutlu
luklarndan biri, hoa giden dost ve oyun arkadalar, insan olmann
gzelliklerinden biridir. Onlarn asndan ise biz onlarn klesiyiz.
Bakalm, bu nasl oluyor.
Bir akl virs varlyla insanlarn davranlarn deitirerek
kendisinin kopyalanmasn salayan bir eydir. Evcil hayvanlarda bir
akl virs olmak iin gerekli btn zellikler mevcuttur:

Hayvanlar dikkatimizi ekerek zihinlerimize nfuz ederler.

Onlarn dikkat eken nitelikleri tatllk sevimlilik gibi bir eydir.

 Hayvanlar bizi onlara eitli ekillerde bakmamz iin prog

ramlarlar. Bizim bebeimize bakma gdlerimizi kullanrlar. Evcil

hayvan virsnn bir paras olan evcil hayvan endstrisi televizyon
ve reklamlar kullanarak pahal mamalara ve veteriner faturalarna
ok para harcamaya programlar.

Evcil hayvanlar kendi DNAlannn ve bizim onlara adadmz

imkanlarn yardmyla aslna sadk bir biimde rerler. Fakat bir de
evcil hayvan gsterileri ve kpek kulpleri formunda birok evcil
hayvan tr iin alan bir gelenek memi vardr. nsanlar bir cinsi
aslna sadk kalarak rettikleri iin dllendirilirler.

Tabii bir de evcil hayvanlar doal bir ekilde yaylrlar. Bunu

yle etkili bir biimde yaparlar ki biz insanlar bunu fark ettik ve
istenmeyen yavrulamalar nlemek iin ksrlatrma kampanyalar
balattk. Tabii istenmeyen yavrulamay engellemek evcil hayvan
piyasasnda satlan, aslna sadk kalnarak retilmi hayvanlarn
deerini de ykseltmektedir.

Evcil hayvanlar giderek daha sevimli oluyorlar. Nasl? Sevimli

olmayanlar -bizi kendilerine esir edemeyen, imknlarmza hk
medemeyenler- ldler! te size doal seilim: Sevimli olanlar
ise birbirleriyle iftletiler ve bugnk evcil hayvan virs kapm
halimize geldik.
Tabii bu iin akas: Kimse evcil hayvanlarn klesi olmaktan
ikyet etmiyor. Fakat bir karnca cinsi var ki baka bir bcei, yaprak
bitini basbaya kleletirmek zere evrimlemi. Karncalar yaprak
bitlerinin hareketlerini kontrol eden gizli kimyasal salglayarak tpk

bizim sr, inek, koyun, kei gibi hayvanlara yaptmz gibi yaprak
bitlerini gdyor, otlatyor ve sayorlar.
Evcil hayvanlar gizli bir kimyasal madde salglamyorlar ama
ayn grevi gren kar koyulmaz bir sevimlilikleri var. O yzden,
bir dahaki sefere bir kedi veya kpek grdnzde, bir dakika iin
olaya hayvann asndan bakn. Evcil hayvanlarn ok rahat hayatlar
var, deil mi?

Dilenmek
Byk ehirlerde insanlar artk dilencilere pek fazla sadaka vermiyor
lar. Dilenen insanlarn gerekten ihtiya sahibi insanlar olmadklar
dncesi hkim. Dilenme ii de dier kurumlar gibi memetik
evrime tabidir. Beceriksiz dilenciler -muhtemelen gerekten ihtiyac
olanlar- bu ite ustalam dilencilerce piyasann dna itildiler. Di
lencilik mem evriminde ilgin bir almadr: Ormanlarn devamll
gibi, dilencilik de, ne zaman dilencilerin treyebilecei yeni bir ortam
dosa yeniden evrim geirmektedir.
Zaten bu kitapta dilencilik becerisi ba toplamak iin doru
memlere sahip olmak anlamn tamaktadr. Saldrgan dilencilie
kar karlan yasalar Saldrgan ol strateji meminin baarl olduunu
gstermektedir. Dilencilerin iine yaradn grdm dier strateji
memleri unlardr: Yannda ocuk veya hayvanla dilen; lek bir kav

aktaki trafik lambasnda dur ve Yemek karl alrm'* yazsyla

dilen. Radyoda dinlediim bir dilenci teknikleri karlatryor, bu
tekniin son ikisini bilhassa tavsiye ediyordu. Kendisinin yemek
karl hi almadn, insanlarn, zellikle orta yal kadnlarn,
arabalarnn camndan ona para uzattklarm anlatyordu.

Bu nevi etkili memleri kullanan profesyonel dilenciler varken

amatrlerin ilgi, dolaysyla ba toplamas zordur. Dilencilik, utan
verici ama mecburi bir hayat tarzndan, artk kitle iletiim aralarna
bile yaylm daha etkili yntemlerle kendi kendini devam ettiren bir
kltrel virs haline gelmitir.

Bu virsn en etkili katlmclar, kendi ifadelerine gre, drst bir

biimde hayatlarn kazanmakta ve gerekten ihtiyac olanlar saf
d brakmaktadrlar.

Mem evriminin balangtaki niyetinden uzaklaan ve sistemin

suiistimaline doru yaklaan bu gc, salk programlar olsun, vergi
indirimleri olsun, devlet yardmlarnda da ayn nispette almaktadr.

Hkmet
Erk kyor. Buna phe yok Federal brokrasiler semirip msrifle
iyor; politikaclar kiisel kar gden gruplara veya daha ktlerine
hizmet ediyorlar; byk iler beceriksiz yneticileri yksek maa ve
imknlara bouyor. Biz btn bunlar biliyoruz ve oumuz artk
bezmi ve toplumun bu kara lekelerini istemeyerek kabullenmi
durumdayz.
Eskiden karamsarlk dediim eyin mem evriminin doal sonucu
olduunu imdi anlyorum. Akl virsleri komutlara uyan mekaniz
malar kullanrlar. Eer erk, bakalarna komutlarn uygulatabilme
yetenei ise evrimsel glerin neden her trl erk younlamasna
saldrp kerttiini anlamak zor deildir.

Hayatlarmzn zerinde mthi bir gc olan bir brokrasi, bir

devlet veya br byk i kurduumuz anda k balar. Organizas
yonun ilk zamanlarnda mevcut olan iyi niyetler yava yava bastrlr,
boulur hatta yaylmay becermekten baka bir iddialar olmayan
birtakm evrimlemi memlere yerlerini kaptrrlar.
Mem evriminin gleri inanlmaz derecede kuvvetlidir. Devletin
sarslmaz esasna bakn: ABD Anayasas. 1788de onaylanm ve b
yk bir merkez devletteki k bizzat grm baz bilgili insanlar
tarafndan kurulmu ABD Anayasas, bu kn yeni memleket
lerinde de olmas tehlikesine kar korunmak iin kullanlan birok
hkmleri ierir.
Fakat zamanla ve daima iyi amalarla erk, insanlardan ve eya
letlerden federal devlete gemitir. lk Anayasann, federal devletin
insanlar dorudan vergiye balamasn yasakladn biliyor muydunuz?
Devlet Gelirleri Dairesi anayasaya aykryd! Anayasann kurucular,
merkeziletirilmi verginin merkeziletirilmi erk ve merkeziletirilmi
k, yozlamay getireceini anlamlard. Memetik sayesinde
gryoruz ki byle bir merkez erk hayrsever bir amatan uzaklap
kendini kopyalamaya ynelmeye mahkmdur.
ABD imdiye kadar bireysel sorumluluk ve eyalet haklan fik
rinden o denli uzaklamtr ki artk insanlar Onuncu Ek Maddenin
manasn anlayamyorlar. Onuncu Ek Madde, federal devlete zel
olarak verilmemi btn haklarn insanlar veya eyaletlere verileceini
sylyor. Bu ek madde hlihazrda Anayasada bulunmaktadr. Mem
evriminin gc bizi federal devletin ulusal hz snrn belirlemek,
salk hizmetine ulamay kontrol etmek ve insanlarn hangi ila
lar kullanmaya mahkm edileceklerini ve hangi ilalarn vergilerle
destekleneceini belirlemekte salonca grmedii bir aa getirmitir.

Karaborsa
Hkmet ne zaman belli baz ekonomik faaliyetleri yasaklasa, bu

karaborsa denilen bir kltrel virs iin potansiyel yaratmaktadr.

Bir alt kltr, dlleri kazanmak iin la sat gibi strateji memleriyle
dolup taar. Karaborsa memleri, 6. Blrnde anlatlan, erkeklerde
daha ok grlen gdleri -g ve frsat kaps- harekete geirir, bu
yzden daha ok erkekler karaborsa faaliyetine girerler.
Daha nceki alkol yasana paralel olarak, ilalarla ilgili sava
da bir grup insana muazzam bir erk nii amtr. Bunlar imdi ister
istemez sulu olan karaborsa ila satcdardr.
Devlet yasak uyuturucu maddelerin teminini zorlatrdka
ilalarn karaborsa fiyatlar ykselmektedir. Uyuturucu satclarna
verilen cezalar sertletike de, satclar ticareerinin onlara verdii
toplumsal ve mali gc srdrmek iin dier yasa d ilere yneli
yorlar. Zaten sulu olduklar iin kaybedecekleri fazla bir ey yoktur:

Dk risk, yksek dl. Devletin basks artp uyuturucu maddelerin

temini zorlatka, bireysel satcdarn para ve g potansiyelleri de
artacaktr. Frsat kaps ve g drtleri daha iddetli uyarlacaktr.
ki yasa srasnda grdmz gibi devletin uyuturucu
maddelere snrlama getirmesinin yarar bu karaborsaya hizmet
eden su rgtlerinin desteklenmesinin zarar yannda zayf kalyor.
Bundan baka, devlet kendi grup ahlakn herkese dayatarak bireysel
zgrl kstlam oluyor.
Peki devlet yaratt karaborsay ve onun beraberinde getirdii
daha birok suu bildii halde neden uyuturucu maddelerle ilgili
bu savaa giriyor? Bu, demokratik devletin en byk dezavantajdr,
zellikle de ulusal ynetim merkezlerini televizyon haberlerinin
belirledii bir ada.

Liderler seilmek iin m evcut en gl memleri kullanarak kendi

reklamlarn yapmaya mecburdurlar.

Son zamanlarda bu ite bir krize (uyuturucu madde sorunu

bte a, salk sistemi, bozuk eitim sistemimiz) iaret etme
mecburiyeti de vardr. Ne yazk ki, grsel kampanyadaki gdlere
ynelik memlerin kuvvetli olmas, nerilen zmlerin bu meselelerin
halledilmesinde gerekten ie yarayaca anlamna gelmez.

Demokratik Cumhuriyet
ABD Anayasasn oluturanlar bu sorunu anlamlardr ve bu yz
den, gerek bir demokrasi deil fakat bir cumhuriyet kurmulardr:
Vatandalar temsilcilerini demokrasiye uygun olarak seerler, sonra
da onlar -muhtemelen sekin dnrler, en saygn insanlar- lke
iin en iyi kararlar verirler.
Ne oldu? Mem evrimi bu sefer devleti, muak g sahibi olan
halkn dorudan kararna dntrd. 1913te Anayasann bir maddesi
daha, yine iyi niyetie iptal edildi. Kaldrlan bu maddeye gre eyalet
yasama meclisleri senatr adaylar sunabiliyorlard. imdi bunu halk
yapacak, bylece kurucularn, halkn sesi olan Temsilciler Meclisi
ile eyaletlerin sesi olan Senatodan oluan iki meclis sistemi arasna
koyduklar ayrm ortadan kalkacakt.
Adaylarn ne srld o dumanl odalar dorudan seim
sevdasyla teker teker btn eyaletlerde ortadan kaldrld ve bylece
btn baarl adaylarn mesajlarn birok gdye hitap eden ksa bir
reklam ekline sokmas saland. imdi bakanlk seimlerinde etki

sahibi olmak iin eyaletlerin elinde kalan son g olan Semenler

Kurulunun yerini dorudan ulusal seime brakmas iin ortalk
yaygaraya veriliyor.

1. Madde, 3. Blm
Birleik Devletler Senatosu, her eyalet (yasama meclisi)
tarafndan alt yl iin seilecek ikier Senato yesinden
oluacak; ve her Senatrn bir oyu bulunacaktr.

17* Ek Madde (1913)

Birleik Devletler Senatosu, her eyalette, o eyaletin halk
tarafndan alt yl iin seilen iki Senatr'den oluacak ve
her Senatr'n bir oyu olacaktr.

*
1. Madde, 9. Blm
Yukarda aka belirtilen nfus saym ile orantl olmad
takdirde herhangi bir ba vergisi veya baka bir dorudan
vergi alnmayacaktr.

16. Ek Madde (1913)

Kongre, eyaletler arasnda bir paylatrma yapmakszn ve
herhangi bir nfus saymn ya da hesaplamay dikkate
almakszn, hangi kaynaktan salanrsa salansn, btn
gelirlere vergi koyma ve toplama yetkisine sahip olacaktr.
ABD Anayasasnda eskiden devlet g ve yetkileri zerinde bulunan
snrlamalar zamanla andrlarak, yasama m edsleri ve eyaletlerin gc
azaltlp federal devletin g ve yetkileri arttrld ve halk oylamasna
arlk verildi.

Devletin gn getike merkezlemesinin kt bir ey oldu

unu sylemiyorumgeri kendi hayadarmn kontroln ellerinde
bulundurmak isteyen insanlar iin bu kt bir eydir. Ben sadece,
sistemlerin nasl gly daha gl hale getirdiklerini gstermek
iin bir rnek daha veriyorum. Bir kurum gc arttka memlerini
daha iyi yayabilir. Memlerini daha ok yaydka da gc artar.
ABD'de mutlak g halk oylamasndadr, bu nedenle, ounluun
zulm denilen eye doru yava ama dikkat ekici bir evrim gryoruz.

Gcn el deitirmesi balangta iyi bir ama iin gibi grnr.

Mesela, insanlarn istedikleri kiiyi seme hakk devletin cinsiyetilik
ve rkln kkn kazma giriiminin etkisinde kalmtr. Ksa vadeli
sonular, kadnlarn ve aznlklarn daha adil muamele grmesi, hal
kn sempatisini kazanrken, devlette hayatn dier ynleri zerindeki
kontroln uzun vadeli art pek cazip deildir.
Amerikallarn lkelerine zgr diyebilmelerini salayan en
kymetli haklardan bir tanesi de devletin bir mlke el koymadan nce
uygulanmas gereken kanuni sre hakkdr. pheli ila satcdarna
kar mevcut devlet politikas, daha pheliler mahkemeye karlp
mahkm edilmeden, su ilenmi araba, tekne ve evlere el koymaktr.
Bu iyi bir politika mdr yoksa merkez gc artrarak ksa vadeli bir

krize verilen tepkinin bir baka rnei mi?

Tkantklttn Kkenleri
Devletteki bu yozlama glnn bilinli, art niyetli dncelerinden
kaynaklanmaz. Eer yle olursa -gl bir lider yasa d ilere teeb
bs ederek ona olan gveni suiistimal ederse- sorunu kolayca tespit

edebilir ve su ortaya ktnda derhl cezasn verebiliriz. Hlbuki

bugn btn dnyada grlen durumla mcadele daha zordur:
Btn g kltr, gc bata hedeflenen amalardan uzaklatran
memlerle yava yava enfekte oluyor.
ABD Kongresini ele alalm. zgn dnce akll insanlarn
yeni kurulan lkenin kaderiyle ilgili kararlar almasyd. Ne kadar
vergi deneceine, vergi gelirlerinin ne iin harcanacana ve hangi
kurallarn koyulacana bu insanlar karar verecekti.

Bu g yaps kurulduu an kendini akl virslerinin saldrsna ak

hale getirmeye balad.

Kongre yelerine bulaarak nceliklerini deitiren her trl

memin ok gl baz sonular olmutur. Politikaclar bu dnce
lere tesir etmeye muktedir ok gl insanlar olmalarnn yannda,
ayn zamanda nl konumaclardr ve konumalaryla ya da dier
aralarla destekledikleri grleri yayma eilimindedirler.
Balangta meclis yeleri fikirlerini okuduklarndan, dinledik
lerinden, hatta belki sosyal ortamlardaki rastgele konumalardan
ediniyorlard. En iyi memleri tayan -kongre yesine herhangi bir
sebepten cazip gelen (kriz, ocuklara yardmy akla yatkn olmak veya
baka bir kiisel baskn gd olabilir)- politik grler benimsenen
grlerdi. Ama bir sre sonra, kongre yelerinin kulaklarnda vzl
dayan mem kalabal yznden, onlarn dikkatini ekebilmek iin
amansz bir rekabet balad.
zellikleri ne olursa olsun memlerin, kongre yelerinin dikkatini
ekebilmek iin hep daha gl paketler getirmeleri icap eder. Gl
paketlerden biri de para paketidir: Kongre yesinin iki senede bir
seilmesi iin kampanya katklar. Katk yapan gruplarn memlerine

dikkat etmek daha kolaydr ve dikkat mem nfuzunun ilk admdr.

Kongre yesi ok drst olsa bile, katk yapann memlerinin nfuz
edici etkisi vardr.
Bir irket lobicisi veya bir zel kar grubu26 memleri kongre
yesine aktarmada stnlk elde etmek iin tekrar tekniini kulla
narak meseleyi srekli olarak gndeme getirir. Gnmzde kongre
yelerinin etraf, tek ileri belli memleri kongre yelerine aktarmak
-on lar ekillendirmek, memlerle programlamak- olan lobicilerle
evrilidir. Buna karlk kongre yeleri de gelen bilgiyi dzenlesin ve
szgeten geirsin diye kalabalk bir kadro altrr. Bu sefer lobiciler
kongrenin uygulad bu yeni savunma katmanna nfuz etmenin
yolunu bulmak zorundadrlar.
Burada kongre yesinin ii zel kar teklifleri arasndan en iyi
fikirleri semek deil, lke iin en iyi olan semektir! Kongre ye
lerinin bombardmana tutulduu memlerin ounu dorudan veya
dolayl olarak bir kar salayan talepler oluturmaktadr. Onlarn
bu meseleleri ele almak iin bir ey yapmak, bir ey karmak, bir ey
dzenlemek taraftan olmamalar hemen hemen imknszdr.

yi nsanlarn Kt Memleri Olursa

zel kar gruplarnn bombardman ile politik ileyiimizi birletirir
sek, kongrede bulunabilmek iin zel kar memlerini kabullenmenin
art olduu sonucuna ulamak kolaydr. Bu o insanlarn kt veya
zararl olduu anlamna gelmez. Burada benim belirtmek istediim
nokta mem evriminin gcdr.
26

Ayn siyaset veya i hedeflerini tayan ve bu hedeflere ulaabilmek iin h

km eti etkilemeye alan insanlardan oluan grup. (. n.)

Bir politikacnn kendini mem saldrsndan korumak ve daima

lke iin en iyisini yapmak ilkesiyle hareket ettiini dnelim. Bu
hareket tarzn oy verenlere cazip gelen memlere evirmedii mddete
oy verenlerin ounluunun faal gdlerine hitap eden bir rakibine
kar seilme ans bulunmamaktadr.
Bir mddet sonra greve gelen yegne politikaclar oy verenlerin
gdlerine hitap eden memler yaynlayanlar olacaktr. Ve bunlar bi
linli bir kandrma ve aldatma amac olmadan, mem evrimi aracyla
olacaktr.

Politikaclar geerli tek bir etkene dayanarak seim kazanrlar: Oy

vereni cezbederek yani iyi memler kullanarak,

Seimle i bana gelen hkmette insanlarn duymaktan ho

land eyleri sylemekte usta politikaclar seilir. Ve politika rek
lamclnda televizyonun nemi arttka bu politik imaj ile gerek
kii arasndaki uurum byr. Bugn ancak ok cesur ve pervasz bir
Bakan aday en etkili ekilde halkn karsna kma konusunda bir
imaj danmanndan tavsiye almadan televizyona kar.

Devletin Bymesi
Thomas Jeffersona atfedilen En iyi devlet en az yneten devlettir,
dne ramen demokratik politika sistemleri zamanla evrim geirerek
daha ok yneten devletler olmulardr. Bu evrim oy verenlerin dikkat
ettii memlerin bir neticesidir.

dl memini fark etme -o y verenin yararna bir ey yapacan

vadeden politikaclara oy verme- eilimi vardr. renciyken, dev

letin eitim ve renci kredisi harcamalarn artracan vadeden

politikaclar destekleyen eylemciler vard. Kongre yelerinin onlarn
blgelerine ayracaklar denek oy getirecek ama devletin omuzla
rndaki yk ve merkezin gcn artracakt.
Bir grevliyi mevkiinden etmek iin o grevlinin mesajndan
daha etkili memleri olan bir mesaj gndermek gerekir. Bu mesaj
genellikle daha byk veya daha pahal bir devleti kapsar. Bu eilim,
kampanyalarda kullanlan memlerin incelmesine, adilemesine ve
glenmesine, buna karlk ABD hkmetinin srekli bymesine,
semirmesine, pahalanmasna ve randmannn dmesine yol amtr.
Fakat mem evrimini nceden haber vermek zordur. 1994 ABD
seiminde Cumhuriyetiler grev ve tehlike ile dolu bir mesaj ile
Demokratlarn yola devam mesajn alt ederek Temsilciler Meclisi ile
Senatoyu ele geirdiler. Kriz var! diyorlard. Bunu biz dzeltebiliriz!
Cumhuriyetiler, Amerikayla Szleme platformunu, muhtemelen
Demokratlarn 1992de zamann scak tartmas salk hizmetleri
krizi iin kendi zmlerini tantmakta kullandklar Truva Atnn
aynsyla beraber paket ettiler.

Politikaclar gdlere hitapta ustalatka seimin sonucu onlarn

asl hedefledikleri amalarlardan uzaklayor.

Oy verenlerin ounluu memetiki anlarsa, birdenbire bir d

nm olabilir mi? En azndan kampanya tiplerinde ve belki devletin
etik anlaynda da iyiye doru bir deiim olacaktr.

ONUNCU BLM

d i n i n m e m e t ik i

Ben Isantz seviyorum, Hristiyanlartnz sevmiyorum.

Sizin Hristiyanlarnz sanza hi benzemiyor
Mohandas Ghandi

Derler ki, bir Hristiyan tanrsna inanmak ak bir seimdir: Eer

Tanr varsa, inanmayanlarn cezas byk olacaktr; eer Tanr yoksa,
kimse zarar grmeyecektir. Bu gr bizim ucuz sigorta eilimimize
hitap ediyor, kendimizi emniyette hissediyoruz. Fakat ben gerekten
yana olduum iin utanmadan taraf tutarak dini inanlarn aslnda
yukardan inmedikleri, evrendeki ok gl baz akl virslerinin
neticesi olduklar ihtimalini aratracam.
u anda din retiler hakknda yazyorum. nsanlarn neden din
Gereklere inandklar, bu inanlarn nereden geldikleri ve varlklarn

nasl idame ettirip yayldklar meselesini ele alyorum. nsanlarn

kutsal kitapla mnasebetleri iflah olmaz bir inanszlktan Tanr ke
lam kktenciliine kadar varan bir yelpazede deiiklik gsteriyor;
byle bir kutsal kitabn yaylmasnn ardndaki memetik ayn olmakla
beraber retileri Gereklik olarak grmeye programlanm birinin
davranyla ayn retilere bir masal bir mitoloji gzyle bakann
davran arasnda ok fark vardr.
Hayatta ne yapmak istiyorsanz size yardmc olacak memlerle
kendi kendinizi programlayabilirsiniz. Bu memetik paradigmasndaki
ana strateji memlerinden bir tanesidir. Din retilere hayatmza des
tek olsun diye bilinli bir seim olmadan inanmak stratejiye aykrdr.
Din memlerin veya herhangi bir memin, belli bir balamda kulla
nlt olan yarm gereklerden ziyade Gereklik olduuna inanmak
da memetik paradigmaya ters der.

Bugn hl var olan, uzun zaman ayakta kalm din memler memetik
evrimden geerken hayatta kalabilmi memlerdir. Her mem gibi,
bu memlerle de kendimizi programlamann hayattaki amacmza
destek mi yoksa kstek mi olduunu anlamalyz.

Dittin Kkeni
Din memler nereden gelirler? Olas senaryolardan biri budur: Ta
Devrid ir ve sorun zme becerileri en uygun olann hayatta kalmas
oyununda byk bir avantaj salamaktadr. Hayatta kalp reyen
maara insanlar u gibi sorulara cevap verebiliyorlard:

Bu sivri dili kaplandan nasl saklanrm?

Yiyecek nerede?

Kendime uygun ei nasl bulabilirim?

Gelimi maara sakininin gnlk ilerini biliyoruz.

Sorun zme iyi bir hayatta kalma becerisiydi. Ama bu mekanizma
kurulur kurulmaz, ilk insanlar bunu doal olarak byk bir soruna,
filozoflarn yzyllardr boutuklar sorunlardan birine dntrdler;

Nereden geliyoruz?

Neden buradayz?

Ne yapacaz?

Bu sorulan yantlamak tehlike, yiyecek ve cinsellik ieren daha

pratik sorular yantlamaktan daha zordu ama Ta Devri insanlarnn
tahmin yrtemeyecekleri kadar da zor deildi. Bu sorulan zihinde
tamann yol at bilisel uyumazlk akla yakn cevap grevi
gren baz memleri ortaya kard. Bu tahminlerden de mitoloji,
felsefe ve din ortaya kt.
Bu evrim nasl alyordu? Her zamanki gibi, en uygun memin hayatta kalmas hadisesi. Din tarihine hi girmeden hayal Ta
Devri senaryomuza devam edelim. Dnn ki, akmaktalar ve
Moloztalar hep beraber bu nereden geldik sorusu zerinde kafa
yoruyorlar. Hepsi birer tahmin yrtyor: W ilma bizi Tannnn
yarattn dnyor ama dncesini dile getirmiyor. Barney bu
meseleyi senelerdir dnmesine ramen kafas az alt iin bir
cevap bulamyor. Meseleyi mthi bir sezgi ve derinlikle ele alan

Betty bizim tek hcreli organizmalardan geldiimizi savunuyor. Tabii

Betty nin fikri pek tutulmuyor.
Fakat bu zor soruyu zd iin halinden fazlasyla memnun
olan Fred bizim kelamn yaymamz isteyen yoksa bizi cehennemde
yakacak27 olan Tanr tarafndan yaratldmz bulmutur. Yaba
daba duuu!
Fred meselenin zmne dair tahmininde bir dizi uygun mem
ortaya atmtr. Bunu bilinli olarak m yapmtr? Elbette hayr. Ama
dnn ki milyonlarca insan zaman zaman bu mesele zerinde kafa
yoruyor ve kabul edilen cevab oluturan inanlar devaml gelierek
daha geni alana ve daha hzl bir ekilde yaylan daha iyi memlere
sahip oluyorlar, ta ki inan sistemi topluma hkim olarak bir din
haline gelene kadar.
Bir kltrel virs olarak bu ekilde ekillenen bir dinin evrimi
geree doru, hatta inananlarnn dzelmesi ynnde deil daha

etkili memlere doru olur. Kitabmzn en nemli ana fikri budur:

M em evrimi bireylerin kar iin tasarlanmamtr.

Yani dinler bir tasarlanm akl virs yaymak iin bilinli ola
rak bireylerce yaratlmadklar iin inan sistemleri iin kesin olarak
27

Mevcut din tarihi cehennemin icadna Romallarn basks altndaki Yahudilerle

beraber yer verir. O zamanlar bu evanjelizme balanmyordu; bunun Tanrnn
neden Seilmi Kiinin durumunun Yahudi olmayanlardan daha kt olmas
na izin verdiini akladna inanlyorduRomallar imdi iyi durumda ola
bilirler ama daha sonra cezalarn deyecekleri bir cehennem onlar bekliyor.
Cehennem Yahudi inancnn yalnzca kk bir parasdr. Evanjelizm strateji
memiyle birleerek, Hristiyanl yaymak ve bylece inanmayanlar korumak
zorunlu hale geldiinde Hristiyanlar arasnda rabet grd.

Gerektir veya hayat yaamann iyi birer yoludur denebilir. Fakat

kendi kendilerini srdrmeleri garantidir.
Bir tasarlanm virs balatmak iin bilinli bir giriim olmad
n sylerken iyi bir hayat salayacak memler yaymak iin hibir
bilinli teebbs olmadn kastetmiyorum. Budhadan saya birok
din nderin bilinli bir niyeti vard. Fakat bu memler kurucular
memetiki bilmedikleri iin ya yok oldular ya da insanlarn hayat
kalitesinden ziyade kendi varlklarn dnen, kendi kendini devam
ettiren kurumlara dntler. ou din de kurucusunun niyetine
aykr bir yol izledii halde, kendi memlerinin Doru memler oldu
unu iddia etmitir.

Mutlak Gerek
Genken aklm kurcalayan tipik ergenlik sorularndan biri, Yery

znde Gerek olduunu, hatta yegne Gerek olduunu iddia eden bu

kadar din var> hangisinin doru olduunu nasl bileceim? idi. Dnya
dinlerinin ou genellikle kendilerinden baka inanlarn mensuplarna
kar yok saymadan acmaya, kmsemeye kadar varan tutumlar
taknrd ama genellikle kibir ve kendi yollarnn Doru yol olduu
mutlak inancyla. Bu iddiada bulunmayan bir iki din de vard. Acaba
doru olan onlar myd? Kime inanmalyd?
nsanlarn hayatta dtkleri en byk hatalardan biri, birtakm
sorunlar zmeye alrken onlar iin daha nemli olan eylerden
feragat etmeleridir. nsandaki sorun zme eilimi yle gldr ki
kendi ferd nceliklerimizi tespit ve idrak etmeden, hayatmz bizi
hibir yere gtrmeyen sorunlar zmeye adyoruz. Nasl daha ok
para kazanacaz, nasl sevgilimizin, karmzn, kocamzn davranla

rn dzelteceiz, korkularmz nasl yeneceiz: Bu sorunlar her gn

karmza kmakta ve bu yzden her biri saysz ok satan kitaba,
televizyon programna ve seminere konu olmaktadr.
Ama en eitimli, en zeki insanlarn bile yakalandklar en byk
sorun zme tuza Mutlak Gerek Arayadr.

Etrafmzdaki dnyay anlamak iin muazzam bir alk duyarz.

Dnya basit ve daha ziyade dl ve tehlikelerden oluuyorken
bu ok faydal bir eydi. Fakat mem toplumlarnda bizler devaml
surette hibir anlam olmayan eyleri anlamlandrmaya alyoruz.

Bunlarn anlaml olduklarn dnyoruz zira beynimiz bu klt

rel, psikolojik alanlarn henz var olmad zamanlardan bu yana pek
gelime frsat bulamamtr. Dolaysyla anlamsz sorunlar anlamaya
ve zmeye alarak ok byk zaman, para ve enerji harcyoruz.
Anlamsz sorunlarn en by ise budur: Hangi din Doru? Bu,
u gibi yan sorunlara ayrlr: Tanr var mdr? Varsa nasl bir Tanrdr?
Cennet, cehennem var mdr? Hazreti sa Tanrnn Olu mudur? Tanr
benden ne ister? Bunlar daha da sama sorular getirir: Tanr kadn
mdr, erkek mi? Beyaz mdr, siyah m, kzl m, sar m?.. Nerededir?
Ona mektup gnderirsem ne kadar tutar? Tatildeyken mektuplar
eline geiyor mudur? Bir topluine banda ka melek dans edebilir?
Bu gibi sorularn iine gmlnce din nedir, nereden gelmitir,
bunlar anlayabilmek zordur. Fakat memetik model esas alnrsa,
btn doal gelimi dinler -kltrel virsler- memlerden oluur.
Dinler bizim zihinlerimizin birer rn, hayatlarmz genel olarak
tehlikeden kap yiyecek ve seks arayarak geirdiimiz zamanlardan
bu yana evrimleerek gelmi klugelerdir. Dinler beyinlerimizin alk
olduu tarihncesi dnyayla gnmz ahlak, kltr ve toplum dn

yasn eletirmeye alan kavram ynlardr. Kendi dinimizi -belli

bir amac olan bir tasarlanm virs- icat etmediimiz srece de bu
kavram ynlarnn nasl ekil alacaklarn mem evrimi belirler:
Dinler zamanla iyi memler gelitirirler.
Bu kadar! Bu kadar ak! Dinlerin hibiri Doru din deildir:
Hepsi bir temann -veya memin- eitlemeleridirler. Hangi memlerin
baard bir din yarattklarn grelim.

Din Memleri
Eer dinlerin uygun memler gelitirmek zere evrim geirdikleri
ve Tanrdan gelmedikleri teorim doruysa, en baarl dinlerde en
gzde memlerimizin bulunmas artc deildir. imdi bu memlere
gz atalm. nce, memetik yasalar dolaysyla baarl olan yapsal
memlere bakalm:

Gelenek. Gelenek strateji memi insanlar -bir arada pakedenmi

dier birok memle beraber- onu devam ettirmeye programlad
iin oalr. Dinler btn kltr kurumlarnn en gl geleneklerine
sahiptir. Mekke'den, eski kiliselerden ve Dou manastrlarndan koer
kurallarna Incil'in dikkatle muhafazasna kadar gelenekler birok dine
hkmeder. Ne demitik: Gelenekler, dinler doru veya iyi olduu iin
srdrlmyorneden ve sonu ilikisi tersine ilemektedir. Dinler bir
bakma belli baz gelenekler ilerine yerletii iin yaadlar. Kuvvetli
gelenekleri olmayan dinlerin ayakta kalma anslar dktr.

Kart dnce. Gelenein zdd olan kart dnce ayrm

memi mikropla savaan beyaz hcre gibi bulac yeni memleri saptar

ve yok eder. Kart dnce iinde ayet kart dnceye inanr (onu
zihnimize kabul eder) veya kart dnceden bahseder (onu yayar)
isek bize ne olacan syleyen balant memleri tar.

Evanjelizm. Evanjelizm strateji memi oalr, Beni her gr

dnz insana yayn! diye barmaktadr. Bu mem ilgintir zira
btn dinler, ke balarnda bekleyip risaleler datma anlamnda
evanjelistik (yaylmac) deildir. Fakat mensuplarnn ocuklarna
aktardmayan byk bir dini bulmak da zordur. Bu mem, Papa, Mormonlar ve mevcut salk sistemimizin destekledii Mmkn olduunca

ok ocuk yapn memiyle birleince daha etkili olur.

nsanlarn samimiyetleri, evanjelizm iin makul gerekelerinin
olmas konumuzun dndadr: sa /Scientology /Forum /Amerikan
Hayat Tarz hayatmda yle byk bir deiiklik meydana getirdi ki
herkesin bunu tatmasn istiyorum. Evanjelizmi tevik eden -hatta
inanlar evanjelizme koullayan- kurumlarn, dinin insanlarn hayat
lar zerindeki etkisi ne olursa olsun, memetik avantaj vardr. Din
baarddr zira evanjelizm dinin retilerinin paras haline gelir.
nsanlara mutluluk veren ama onlar dini yaymaya programlamayan
bir din o kadar baarl olamaz.

Akla yaknlk. nsan aklnn doas gerei, akla yakn olan

fikirler olmayanlardan daha iyi oalrlarkulaktan kulaa oyununu
hatrlayalm. O zor sorulara sarih ve pratik cevaplar veren dinler, Zen
gibi insanlar dnmeye zorlayan dinlerden daha yaygndr. Elbette
zor sorularn bu yantlarnn doru olmas art deildir. Kolay anlalr
olmalar yeterlidir.
Tekrarlama. ou dinde Pazar Kilisesi nden yemeklerden
nce edilen duaya kadar birok tren vardr. Bir hareket, fikir veya

inanc tekrar ettike, ona alr ve gveniriz: Yani onun tarafndan

koullanrz, bir baka deyile, programlanrz. Baarl dinlerde bulu
nan bir zellik vardr ki btn reklam mdrleri bunu size sylerler:
Tekrarlama satar.
O memlerden gl birer doz tek bana baarl bir din kurmak
iin yeterlidir ama mem evrimi orada bitmez. imdi temel insani
doamzdan istifade ettikleri iin muvafk olan memlere bakalm:

Emniyet. ou din korkuya dayanr: Tanr gazabnn korkusu,

cehennemde yanma korkusu, toplumdan dlanma korkusu. Suni
tehlikeler yaratp onlardan uzak, emniyetli bir cennet olduunu iddia
etmek bir inan dzeninin ok kuvvetli bir parasdr. Toplumdan
dlanma meselesinde tehlike suni bile deildir: Amiler birbirine
bal toplumlarndan hayat boyu uzaklatrlma korkusuyla yaarlar.
Dinin btn inan dzeni iinde yaamak szde kurtulutur.

Kriz. Birok din akla yaknlk eilimine hitap etmemelerini

krizle telafi eder. Din liderler Jim Jones ve David Koreshin devaml
surette yaklaan tehlikenin borazancln yaptklar sylenirdi, hem
Tanrnn gazabndan hem de dardaki dmanlardan kaynaklanan
tehlikenin. Bu krizde kurtuluun anahtarn bir tek onlar ellerinde
tutuyorlard.

Yiyecek. Evet, yiyecek! Ziyafetler ve orular insanlarn en

temel gdlerine hitap ettikleri iin bir dini daha ekici klarlar. Ben,
19 gnde bir ziyafet yapmann mthi bir ey olduunu dnd
mden, az kald Baha dinine katlacaktm.28 Paskalya yemekleri,
28

Yiyebilmek iin inanmanz art: Ziyafetler sadece Bahaler iindir.

Hamursuz yemekleri ve Ramazandaki iftarlar hep dinin cazibeleridir.

Oru ise uruna oru tutulan memleri kuvvetlendirmek iin bilisel
uyumsuzluk yaratr.

Cinsellik. Cinsellik hakknda syleyecek sz olmayan din

yok gibidir. Fakat bir inan dzeninin etkili bir unsuru olmak iin
cinsellik de inan dzeninin btnyle uyumaldr. Dinlerin bu ko
nuda, kilise dhilinde tekelilikten eski Romadaki tapnak fahielerine,
Rajniiler gibi serbest ak kltlerine ok eitli yaklamlar vardr.
Oregondaki Rajnii yerleim blgesi otobsler dolusu aznn suyu
akan erkek ziyaretiler almaya balaynca dinin kurucusu Bhagwan
ri Rajni yeni gelenlerin seks yapmadan nce on gn beklemeleri
artn koyarak bir bakma kapandaki yemi kapmay biraz zorlatran
kk bir mem deiiklii yapt.

Sorun. Bu, zellikle zeki, eitimli insanlara kancay takmada

ok etkilidir. Bir mr sorun zmekle ulalabilen gizemli bir irfan
olduu dncesi ok gl bir tuzaktr. Mensuplan inkr etseler
de Zen ve Taoculuk gibi Dou dinlerinin esasdr. (Onlar bu kadar
gizemli yapan bu ulalacak bir bilgi olduu inancdr!) Hristiyanlk
diniyle ilgili o kadar ok ey yazlmtr ki okumaya mr yetmez.
Ama birok Hristiyan iin din aratrma yaama tarzlarnn ok
byk bir parasn oluturmaktadr. Tanrfnm dorudan kelam
olduuna, biraz daha anlayabilirlerse aydnlanacaklarna inanarak
ncili incelerler.

Egemenlik. Trmanacak bir stat merdiveninin olmas insan

lar g eilimine hitap eden memlerle yakalar. Burada ounlukla
erkeklerden sz ediyorum zira bu eilim evrimsel adan kadnlara

ulamakla da balantldr. Derece ve aama fikri Erkek zciler ve

masonlar gibi yar din rgtlerde bile vardr. En ksa hiyerari mer
divenlerinden birine sahip olan Katolik Kilisesi nin -sradan halktan
Papaya sadece be derece vardr- bile zellikle erkeklere hitap etmesi
ve basamaklar trmanabilmek iin bekrlk talep etmesi ilgintir. Belki
bekrlk zihn basamaklar trmanma gdsn kuvvedendirmeye
sevk ediyordur.

Aitlik. ou insanda bir toplulua ait olma gds vardr.

Birok yalnz insan iin tek bana bu mem nlerine kan dine men
sup olup toplantlarna aksatmadan katlmas iin yeterlidir. Birok
niteryan tanyorum ki Tanrya inanmadklarn itiraf ediyorlar;
sadece kiliseye gidip cemaatleriyle bulumak holarna gidiyor.

Bilim ile Din Kyaslamas

Memetik dinlerin nasl evrim geirdiklerini arpc bir ekilde ortaya
koysa da, buradan dinin kt bir ey olduu sonucuna varmak zo
runda deiliz. Memlerin din retilerin ardndaki itici g olduunu
kefettiklerinde insanlar refleks olarak bu sonuca varyorlar ama bu
ok yzeysel bir sonutur. Bilakis, memetik asrlarca sren ayrlktan
sonra din ile bilimi bir araya getirebilir.
Din ile bilim arasndaki boluk bilimin ortaya kyla balam
tr. Din retiler asrlardr bilimsel teorilere aykrdr. Bilim her yeni
kefiyle din tarihi ve aklamalar daha ok sorgular olmutur. Zihni
bilime yatkn birok insan bir insann doru olmad besbelli olan bir
eye neden inanmak istediini veya kinatn dzenini aklamak iin
inandmasma lzum olmayan bir eye neden inandn anlayamyor.

A k il ViRs
Tandm zeki insanlarn ou din konusunda ikiye blnm
durumdadr: Bir taraf ya agnostik ya ateist oluyor, olanaksz hikyeler
olarak grdkleri doast gler, bakire anneler, denizlerin ayrlmas
ve dier mucizelere inanmak istemiyorlar. Dier taraf, bir dini benim
siyor ve bu yklerin gerekliini29 rasyonelletirmede ustalayor
veya bunlar Gereklikten ziyade alegorik mitoloji olarak gryorlar.
Yani biraz krdm vaziyetindeyiz. Dindar insanlarn ou
inanlarndan deer aldklarn biliyorlar: Hayadarndaki somut
sonular grp hissedebiliyorlar. Dinden uzak duranlar da hakl
olduklarn biliyorlar: Onlarn dnya grlerine gre bu mitolojilerin
masallardan ibaret olduu aikrdr, insan niin masala inansn ki?
ki grup bir uurumun iki kysnda durmu ya birbirlerine baryor
ya da srtlarn dnyorlar ama nadiren kar tarafa atlyorlar.

29

Dnyay dolaarak, evrim teorisinin yanl olduunu anlatan bir adam bile
varbir nevi dini dezenformasyon! Bir keresinde televizyondaki bir konu
m asn dinlemitim de savnda ne kadar ok ak vard. yle eyler syl
yordu:
Kularn gzel renklerine bir bakn! Bunlarn bilimsel bir gerekesi yoktur!
O renkler sebepsizce gzeldir! Tanrnm ii!
"Gzn ne kadar karmak olduunu biliyor musunuz? Evrimle byle ola
maz! Tanrnn ii!
Dinozorlar durup dururken dnya yzeyinden silindiler! Bilim bunu ak
layamyor! Bana Tanrnn ii gibi grnyor: htimal ki Nuh Tufamnda yok
oldular!
(Herhalde Nuhun gemisine smadlar.)
Eer bu iddialardaki mantk boluklarn gremediyseniz ve yaratla
kar ypratc saldrlardan holanyorsanz Richard Dawkins>in Kr Saati
(1987) kitabm okuyun.

teki Dnyaya Hazrlk

Dindarlara hayatn amacnn ne olduu sorulduunda genellikle

bu dnyadaki hayat Tanrnn daha muazzam cenneti iin hazrlk
olarak grdklerini sylerler. Bu ne demektir? Bu evvela, hayatn bir
amacnn olduuna inandklar anlamna geliyor. ou inanszn ise
bu konuda pheleri oktur.
Ama ne fark eder? Rasyonel, bilimsel topluluun ar olduu
kadar tipik de bir tepkisi yle bir ey olabilir: Ba kesilmi tavuk
lar gibi rpnan u dindarlara ne kadar acyorum, var olmayan bir
tanrnn gzne girmek iin hayatlarn adyorlar. Tabii inanl taraf
da tanrtanmaz ampiristlere Tanr sevgisini hi tatmadklar iin
acyarak bakyorlar.
Bilimsel zekl insanlarn dinle ilgili genellikle kar ktklar
ey ar inantrbir eye kant olmadan, hatta aksi kanta karn
inanmaktr. Bilimsel olmayana inancn ne kadar ykc olabileceine
rnek olarak Hal Seferleri ni ve spanyol Engizisyonu nu gsterirler.
Bunu anlayamyorum zira onlarn bilim insanlar olarak bir teorinin
iki tane rnekle ispatlanamayacan bilmeleri gerekir, hele de in
sanlarn inanlarnn bir neticesi olarak yarattklar birok gzellik,
inanszlarn -hatta bilim insanlarnn- yarattklar birtakm kt
eyler varken. Resmen tanrtanmaz Sovyetler Birlii ve sava silah
lar hemen akla gelen bir rnektir. Silahlar zerinde alan btn
bilim insanlarnn inansz olduklarn sylemiyorum, ama onlarn
inanlar ilerinin arkasndaki itici g deil.
Ama inancn bir sonucu olan baz eylere bakalm: Tarihteki
muazzam mimari> sanat ve mzik eserlerinin ounluu! istine
Kilisesi, Son Yemek veya Bachm Jesu adl eseri olmasayd biz daha
fakir olurduk! Amerika Protestan alma ahlak temeli zerinde ku

rulmutur ve Birleik Devletler i yaratan devrim Tanr vergisi haklarn

tannmasna dayanmaktadr. Fakir ve yardma muhta insanlara el
uzatan hayr kurumlarnn ou din organizasyonlardr ve bunlar
devletin yardm organizasyonlarndan daha baarldr. En kat bir
ampirist bile inancn neticelerini yadsyamaz.

Tanr inancnn iyi neticelere yol amasnn sebebi udur ki insanlar

hayatlarnn bir amac olduuna inandklar zaman aksi takdirde
yapamayacaklar eyleri baaryorlar.

nanlarmz (memlerimiz) beynimizi belli ekillerde almaya

programlyor, tpk bilgisayara bir program ykleyince bilgisayarn belli
ilemleri yapmas gibi. Eer kendimizi hayatn anlamsz ve tesadfi
olduu inancyla programlarsak, muhtemelen anlamsz ve tesadfi bir
hayat yaarz, te yandan, kendimizi hayatmzn bir amac olduu
inancyla programlarsak, bu amac gerekletirmeye bakarz.
Kendini gerekletiren strateji memi adm verebileceimiz bir
hayat gayesi sahibi olmak dinin olumlu yanlarndan biridir. Daha
doyurucu bir varolu iin o kadar masala inanmay kabul etmeyenleri
sulayamam. Ama kendi dnya grlerinin doru olduu varsaymyla
bouna abalamasnlar. Hepimiz belli lde kuruntu yapyoruz ve
kendimizi aldatyoruz; asl mesele belki de bu kuruntular istediimiz
hedefe ulamakta kullanmay bilmektir.

ONBRNC BLM
%
*."Vt * V- .
Y' M

TASARIMCI VRSLER
(BR KLT NASIL BALATILIR)

Birpara topran etrafn evirerek *Buras benim*diyen ve ona inana

cak kadar saf insanlar bulan ilk insan, sivil toplumun asl kurucusudur
Jean-Jacques Rousseau

Tarih boyunca seks, para ve g iin bakalarn kandran insanlar

olmutur Henz bu devri ardmzda brakm deiliz. Yeni memetik
bilimi maniplasyon iin son derece tesirli aralar sunmaktadr: Kendi
kendine oalan ve insanlarn hayatlarn da kendi kendine hizmet
eden bir amaca doru ynlendiren tasarmc virsler. Kendilerini
oaltmak zere evrim geiren kltrel virslerin aksine bu sinsi,
tasarmc virsler tasarmclarnn amalarna hizmet ederler.
Bunlar bir tek ben bilseydim, buraya yazmayabilirdim. Kt
adamlarn eline neden daha ok imkn vereyim? Tarihe yeni Makyavelli

olarak geme frsatn neden tepeyim? Bu yeni teknoloji iyice tann

dktan sonra olacaklardan korkan insanlardan birka uyar aldm bile.
Ama tasarmc virsler zaten var. Benim bunlarn nasl altn
anlatmaktaki amacm koullar eitlemektir. Nasl bir saf bakire, kadn
dkn bir adama kar uyarlrsa, ben de tasarmc virslerin gizli
ileyilerini ortaya karmay kendime grev biliyorum. Amacm
insanlar kullanlmaya kar, tasarmc virs memleriyle bilmeden
programlanmaya kar uyarmaktr.
Bizi programlayan memler davranlarmz ynlendirirler. Akl
virsleri bu yzden ok korkutucu ve gldr. Mesele sadece Ay,

peynirden yaplmtr gibi aptalca bir memle programlanp hatta bu

bilgiyle zengin ve mutlu bir hayat yaamak olsayd, ok nemli de
ildi. Nihayetinde, Aya gidip peynirden olmadn grerek, Ah, ne
ilgin, diye arrdnz. Bu bir ey deil.
Ama memlerimiz davranlarmza yn veriyor ve akl virsle
rinin bize mutluluumuza engel olan davranlar sergileten memleri
bulatrmas ciddi bir sorundur. Ak Virs insanlar bu tehlikeye
kar uyarmak iin yazlmtr.
Bu blmde bu yeni tasarlanm virs anda hayatn nasl
olacan inceleyecek, tasarmlardaki unsurlar ele alacak ve oktan
kapm olabileceimizi dndm baz virslere deineceim.

Gelecein Virsleri

ok uzak olmayan bir gelecekte kltrmz tamamen tasarmc

virslerden oluacak. Neden? Artk nasl yapacamz bildiimiz
iin onlar tasarlayacaz. Vahi tabiat nasl fethettiysek, kavram
tabiatn da yle fethedeceiz. Evvela, tasarmc virsler zihnimizde

kendilerine yer edinebilmek iin kltrel virslerle rekabet edecekler.

Derken, kltrel virsler yenilecek nk onlarn evriminde yer alan
doal seilim tasarmc virslerin zeknn idare ettii yaratm sreci
kadar sratli deildir. O dnce tarzlar tamamen kaybolmayacak
ama Mennonitler gibi, eski kltrel virsleri tayan insanlar da b
yk oranda mstakil, kimseyle grlmeyen yerleim blgeleriyle
snrl olacaklardr.
Bu savatan sonra, tasarmc virsler de birbirleriyle msabakaya
balayacak ve akl savanda bir galip yaratmak iin giderek daha ge
limi teknolojiye ihtiya olacaktr. Ortala salmadan nce memlere
ince ayar ekmek iin gelimi memetik kalplar karan bilgisayar
programlar greceiz.
Gelecekte ne tr tasarmc akl virsleri grlecek? Bu, virslerin
yaratclarnn niyet ve becerilerine -ve kaptklar memlere- gre
deiir. Ben gelecekte birok kr-amal virs, birok g-odakl virs
grmeyi bekliyorum. Belki insanlk iin daha iyi bir gelecek hayal
eden birinin yayd birka virs de kar.

Kr Virsleri
Bugn ou yasal olan kr amal tasarmc virslerin kkleri do
landrc saadet zincirlerine dayanmaktadr. Mehur saadet zinciri
kurucusu Charles Ponzi 1919da Bostonda Tahvil Borsa irketi adnda
bir i kuran bir talyan gmeniydi. nsanlara yatrmlarn 90 gn
iinde yzde 50 krla geri demeyi teklif ediyordu: 10 dolarlk bir
yatrm ayda 15 dolar olacakt.
Ponzinin hikyesi yleydi: Avrupa'da uluslararas posta ku
ponlar satm alm ve bunlar Amerikada, dvizdeki dalgalanmalar

sayesinde krla satmt. Bir gazete Ponzinin irketine sekiz ayda 15

milyon dolar yatrld halde btn dnyada sadece 360 dolarlk
posta kuponu satldn kefedince insanlar phelenmeye baladlar.
Ponzinin dolandrcl basitti: Yatrmc taban byd
mddete, ilk yatrmclarn paralarn sonrakilerin getirdii nakitle
deyebiliyordu. Gazete haberi patlatp da insanlar para yatrmay
kesince Ponzinin 7 milyon dolar borlu olduu, ama sadece 4 milyon
dolar varlnn olduu ortaya kt. Ge dnem yatrmclar ansszd.
Saadet zincirindeki akl virsnn dolandrcln kendisiyle
hibir alakas yoktur. Burada olay Ponzi ile yatrm yap meminin
yaylmasdr. Gl frsat kaps ve dl odakl gdler -b ir Ksa
yoldan zengin ol m em i- ile paketlenen Ponzinin dolandrcl o

kadar ok dikkat ekti ki Massachusetts ve evre eyaletlerdeki halk

arasnda ok abuk yayld.
Grne gre Ponzinin atlmlar sahtekrcayd: nsanlara ya
trm yaptklar ey konusunda yalan sylyordu. Fakat ilgili piramit
iin yatrmclara yalan sylemek gerekmiyordupiramidin memleri
tam bir drstlkle alyordu. Tipik bir piramitte gen eklinde bir
organizasyon emas vardr. Bu piramidin tepesinde bir isim bulunur,
onun altnda iki isim, bu iki ismin altnda ikierden drt isim. En
altta da bunun iki kat yani sekiz isim yer alr.
smi emann en tepesinde bulunan oyuncu yeni yeler iin bir
piramit partisi dzenler. En alt sradaki sekiz yer botur ve ev sahibi
buralar doldurmay mit etmektedir. Oyuncular diyelim ki 1.000
dolar karlnda yelik satn alrlar. Bu parann 500 dolar pirami
din tepesindeki kiiye, 500 dolan yeni oyuncunun hemen stndeki
srada yer alan isme gider. Sadece iki oyuncu getirerek yatrmnz
abucak tazmin edersiniz.

Sekiz bo yerin hepsi dolunca 1.000 dolarn uzun zaman nce,

drdnc sradayken tazmin etmi olan ev sahibi 4.000 dolarlk bir
kr ile emekli olur. Bundan sonra piramit ikiye ayrlr ve iki kiilik
sradaki kiiler birer ev sahibi olarak 4.000 dolar kr ederler. Gzel i!
Piramit yatrmlar da saadet zinciri gibi insan gdlerini kulla
nan memlere dayanr, buna bir de evanjelizm kuvvetini ekler. Virs
kapm insanlar piramit virsne yeni oyuncular kazandrnca pay
aldklar iin dl yanlsamasnn saadet zincirindeki kadar byk
olmasna gerek yoktur.
Piramit virsnn yaylma mekanizmas saadet zincirininkinden
farkl olduu halde iki kurum da ayn sebepten dalr. Katlanarak
bydkleri iin oyuncularn desteini abucak tketirler. Piramidin
balatcsmn 4.000 dolar kr etmek iin sadece on drt kiiyi ye
yapmas gerekmektedir. Piramit on kere blndkten sonra sekiz
kiilik srann yeni yelerinin emekliye ayrlmadan nce 14.336 yeni
oyuncu, dolaysyla toplamda 14.336.000 dolarlk yatrm getirmesi
gerekmektedir.
Kr virslerfni grnce aklnza dorudan Amway mi geldi?
Amway ok katmanl pazarlama (MLM) olarak bilinen, abuk oalan
kr virslerinin u andaki rneklerinin en baarlsdr. ok katmanl
pazarlama bir piramitten farkldr ve yasaldr. MLMde size yelik satma
hakk vermekten baka hibir deeri olmayan yelikler satmak yerine,
bir rnn datclarnn oluturduu piramit eklinde bir a vardr.
Drst bir MLM iinin yrmesi iin yelerin dllerinin hem
rn satmadaki hem de yeni yeler bulmadaki baarlarna dayanmas
gerekir. Byk krlar nispeten, istikrar ve sat kabiliyetiyle byk
ve baarl bir organizasyon kurabilenlere gitmektedir. Mali dlleri
organizasyona katlan, bir miktar enerji harcayan ve bu iin onlara
gre olmadna karar veren birok insan pahasna gelmektedir.

3ir Piramit rnei

1. sra: Piramidin tepesindeki oyuncu 4. sradaki sekiz
kiiden alnan 1 .OOO'er dolarlk yelik cretinin yansn
alr. 4. sra dolunca 1 .0 0 0 dolarlk yatrmla elde ettii
4 .0 0 0 dolar krla oyundan ayrlr.
2. sra: 4. sra dolunca bu iki oyuncu 2 yeni pira
midin tepesinde yer alrlar. Btn oyuncular
birer sra yukar km olur.
3. sra: 4 oyuncu ikier yeni oyuncu geti
rerek ve 1 .0 0 0 dolarlk yelik cretinin
yansn alarak balangtaki yatnmlann
tazmin eder.
4. sra: yeni oyuncu piramide
katlmak iin 1.000er dolarder
Bunun gibi bir piramit kr virsne rnektir.

Bu, eit frsatn sunulduu ve en uygun olann ayakta kald bir

itir! Ahlaki adan MLMi, nispeten daha sabit bir yaps olan sradan
ilerden daha stn grmek de mmkndr. Geleneksel irketlerde
en tepedekiler yerlerini brakmazlar ve ilerlemek iin nispeten daha
az frsat olan alt seviyedeki alanlar pahasna ok byk paralar
kazanrlar.
ok katmanl pazarlama gelecein mesleidir. Yayn aralar ve
tketicinin zihninde yer edinmek iin rekabet giderek pahaland,
kalabalklat iin birok katmanl a ile dorudan ve daha ucuza
sat yapmak daha cazip hale geliyor.

Baarl bir kr virsnn pf noktas yeni insanlara retmek veya

onlar ye yapmaktr.

Birka yl nce MCI telefon irketi MCI Dostlar & Aile adl
mthi baarl bir kr virsn tantt. Aboneler aile ve arkadalarna

yaptklar aramalarda ok byk bir indirim alyorlard, ama onlar

programa kaydetmek artyla. ok zekice! Program tantmak iin
ufak bir reklam kampanyas ile byk bir kideyi ikna etme potan
siyeline sahipti.
MCI Dostlar & Aile program AT&Tnin sonradan gelen yant
yznden baarsz oldu. Telefon devi milyon dolarlar harcayarak
anti-MCI reklamlarla medyay igal etti. Bu reklamlar M C Inn
programyla ilgili olumsuz balant memleri yaratt ve insanlar
kaydettirip kaydettirmemenize bakmadan indirim yapan AT&Tnin
kampanyasn destekledi.
Buna mukabil MCI yeni bir atlm yapmaya yneldi. Ama eer
memetiki anlasalard bu kampanyadan vazgemez hatta onu daha da
memlerle donatrlard. O zaman AT&Tnin devaml surette, MCInn
kendi kendini devam ettiren kr virsne kar reklam yapmas gereke
cekti. AT&T daha iyi bir teklif sunsa bile, evrendeki en etkili g olan
katlanarak oalma gcn MCI kadar iyi kullanm olamayacakt.

G Virsleri

Bir gn biri kltn henz yeterince insan toplayamam bir din ol

duunu sylemiti. Ben bu gre katlmyorum ama katlmadm
nokta baka: Bence klt, bir, din olmak zorunda deildir. Bir klt
iin iki art vardr:
1. Bireyler kendi bilinli dnceleriyle semedikleri bir greve
veya yksek amaca kendilerini adarlar.
2. Kltten ayrlmann ciddi neticeleri vardr.

Bu iki mem - greve ballk ve ayrlmann neticeleri- insanlarn

hayatlarn ve emeklerini bir klte balamak iin yeterlidir. Evanje-

lizmin bir neviyle birletirildiinde kuvvetli bir akl virs, nfusa

kendiliinden yaylan bir g virs ortaya kar.
Klt de bir eit g virsdr. Kltn btn amac klt liderine
paraya, sekse veya insanlarn enerjilerine ulama gc vermesidir.

Klt yeleri hayat enerjilerini kendilerinin dndaki bir amaca has

rederler ki bu sz konusu d amaca g verir.

Klt kelimesi genellikle toplum tarafndan kt veya zararl olarak

grlen organizasyonlar iin kullanlr ama organizasyonun amac
ister ahlakl, ister ahlaksz isterse ahlak d olsun, g virslerinin
ileyi tarz birbirinin ayndr.
Kltler genellikle uruna altklarn syledikleri bir grev
stlenmilerdirbu kutsal bir grev dahi olabilir. yeler bu grevin
hayatlarnn en nemli amac olduuna ve yce ama iin her eylerini
seve seve feda etmeleri gerektiine inanmaya programlanrlar. Bu
mem bir kere kiiye programland m, artk o kiinin kleletirilmesi
iten bile deildir.
Eer hayatnz bir greve veya yce amaca adam vaziyettey
seniz, u testi uygulayarak bu adanmlnz yeniden gzden
geirmenizi tavsiye ederim:

1.

Hayatnzn en byk amac nedir? diye sorulduunda

cevabnz bu grev mi oluyor?

2.

Sizin bu gruba katlmanzn bu grevi yerine getirmenin en

etkili yol olduunu ispatlayabilir misiniz?

3.

Bu grupla gnlk mnasebetlerinizden ahsi bir tatmin

duygusu elde ediyor musunuz?

Eer bu sorulardan herhangi birine hayr cevabn verdiyseniz,

orada ne iiniz var? Sorular cevaplamas g bulduysanz, bence iyi
durumdasnz. Eer soruya da hemen evet dediyseniz, siz program
lanmsnz ve bu ie bir ara verip gidip biraz temiz hava almalsnz.
Daima byyen mega irketler de g virsleridir, bunlar glerine
g katmak iin tasarlanm virs teknikleri kullanmaya balyorlar.
Bir serbest piyasa ekonomisinde irketlerin ekonomik hedeflerini
gelitirmek iin memleri giderek daha mahirane kullandklar gr
lyor. Btn mem evrimi gibi bunda da bilinli bir niyet olmayabilir.

Memleri akllca kullanan stratejiler deneyen irketler daha baarl

oluyorlar ve dier irketlerce taklit ediliyorlar.

Tzel Amerikada irketlerin misyon beyanlar hazrlayarak

alanlarndan bunlara katlmalarn istemeleri moda oldu. Bunlar,
kaliteye ballk ve mteriye hizmet ak gibi ak ve zararsz
irket deerleridir.
Peki, bu misyon beyanlarnn amac nedir? Herkesi ayn dorultuya
ynelterek alanlarn emeklerini birletirmektir. Byle ayn hizaya
getirilmedike insanlar daha ziyade kart amalar iin alma eilimi
gsterirler. Fakat bu irket eitimi ne zaman eitim olmaktan kp
ekillendirmeye, programlamaya, beyin ykamaya balar? Byle bir
klte veya irket kltrne dhil olduunuzda grubun misyonunun
sizin hayatnza gerekten bir katks olup olmadn anlayabilmek
zordur. Katks var m? Kendi kendinize bu soruyu mutlaka sormalsnz.

irketlerin istifade ettii bir baka mem kullanan strateji altn

kelepedir. Bu kelepenin yapld altn, alann irkete uzun vadeli

itirakine balanm, genellikle hisse senedi opsiyonlar formundaki
bir mali dldr.

Altn kelepe, kltlerde de insanlar balamak iin kullanlan ayrl

mann neticeleri meminden baka bir ey deildir.
Bir dier insanlar bir organizasyona balama yntemi de orga
nizasyona kabul testinin bilisel uyumsuzluk etkisidir. Byle bir testte
u iki eyden biri olur: Ya yeni ye acya dayanamayarak gider ya da
yenin zihninde organizasyona aidiyetin kymetini temsil eden bir
mem doar veya glenir.
Kabul edilen ye organizasyonla arasnda bir ba hisseder, oraya
ait olmakta bir kymet duygusu bulur. Bu o testi gemek zorunda
olmasayd bu denli gl hissetmeyecei bir aidiyet duygusudur.
irketler test yntemini pek uygulamasalar da, birok meslekte
daha gzel bir mevkiye ulamadan nce katlanlmas gereken, angarya
ve zor ilerin yapld bir dnem, bir acemilik dnemi kavram vardr.
Bu da insann bulunduu mevkinin deerini gznde abartmasna
yol amaktadr.
Genlik eteleri aralarna birini kabul etmek iin ciddi bir su
ileme artm koyarlar. Bu iki amaca hizmet eder: Bilisel uyumsuz
luun programlayc, yani beyin ykayc etkisi ve yeni yenin ete
kltrnn yasa diiliim desteklediinin teminat.
Eskiden ok televizyon seyrederdim. Artk seyretmiyorum ama
en sevdiim program Aile Balar dizisinin, ar muhafazakr genci
Alexin liberal eylemci bir kza k olduu blmyd. Delikanl kza
yanamak iin onun organizasyonunun toplantlarna katlr, hatta

daha nce savunduu her eye kar kan bir konuma hazrlayacak
kadar ileri gider.
Alex nihayet kza gerei aklyordu ama acaba kamz benzeri
nedenlerden politik grlerimizi deitiririz?

nanlar kei yolu gibidir. Bir yolu sklkla kullandnz vakit o yol
size doru yol gibi grnr.
Birka sene liberal dncelerle megul olarak kararlarnz bun
lara gre verirseniz, liberal oldunuz demektir! Her konuya sfrdan
balayp enine boyuna dnmek ok zor ve meakkatli bir itir. Belli
bir inan dzenine uymak ise ok daha kolaydr.
Burada Ralph Waldo Emersonun szn bir kere daha hatr
latmak isterim: Sama bir tutarllk kk beyinlerin saplantsdr.
nsanlar genellikle grlerimin tutarszlyla artrm. Bu houma
gider. Demek ki kei yollarndan uzak duruyorum!
Kennedy veya Dole gibi insanlar, mucizevi bir ekilde mr
boyu Senatoda kalma hakk kazansalar ve sa ya da solun szcl
n yapmak zorunda olmasalar ne yaparlard acaba? Aslnda bu
olmayacak bir ey deildir, m r boyu greve getirildikten sonra
bakanlktaki onlar atayan kiilerin beklediinden daha liberalce
veya daha muhafazakrca oy vererek herkesi artm nice Yargtay
hkimleri olmutur. Onlar ideolojilerine hapseden snrlar kalkmt
ve kendi fikirlerini retmekte serbestlerdi.

nsanlar bir inan sistemine baladnzda ve fikirlerini deitir

melerine engel olduunuzda onlarn hayat ve enerjilerini verimli
bir ekilde kullanabilirsiniz. Buna bir de evanjelizmi eklerseniz bir
amaca ulamak iin insanlarn hayatlarn kullanarak kendi kendini
yayan g virsleri yaratrsnz.

Amalarn uyumas mutlaka kt bir ey deildir, nemli olan

amacn sizin bilinli olarak katldnz, sylemini drste gerek
letiren ve sizi tatmin eden bir ama olmasdr. Uzun sre altm
Microsoft batan beri net bir misyona sahipti. Bu misyonu ngr
sahibi, dhi Bili Gates yle dile getiriyordu: Her masada bir bilgisa
yar ve her bilgisayarda bir Microsoft yazlm. Bu byk misyonun
altnda herkesin paylat birtakm deerler30 bulunuyordu: Teknik
stnlk, kalitesizlie tahammlszlk, yksek kalite ve hepsinden
nemlisi bir numara olmak.

Virs Kltflart

Bir klt veya baka bir akl virs balatmak istiyorsanz, neler yapma
nz gerektiini renmi bulunuyorsunuz. nsanlar ekecek memler
bulup onlar emirlerinizi uygulamaya programlamanz yeterlidir. Buna
klt yaymak da dhildir. Ama dikkat edin! Burada g sahibi olan
siz deilsiniz, akl virsdr. Jim Jones ve David Koreshi hatrlatrm.
lgintir, akl virsne bir klf bulduunuz zaman, bu klf is
tediiniz gayeye geirebiliyorsunuz. Yeter ki bu klf virsn birincil
ilevi olan kendini oaltmay engellemesin. Modern hayattan bu
virs klflarna birok rnek gsterilebilir:

30

MicrosofVta almak uzun yllar houma gitti nk bu deerlere inan

yordum . Yaptm ii seviyordum. Fakat Microsoft yle muazzam bir baar
salad k artk bana ihtiyalar olmadn dnmeye baladm. Ama duy
gusunu kaybetmem orada alm a isteimin kaybolmasna ve nihayet yazar
ve retmenlie gememe vesile oldu. Fakat ayrlmadan nce, yeni tketici
blm nn ynetimine gemeyi dndm nk burada sfrdan balayp
piyasa lideri haline gelme frsat yeniden ortaya kyordu.

 Politik kampanya organizasyonlar. Bunlar genellikle ayn

basit forml kullanrlar: Ofis alanndan oluan bir bo klf kiralar ve
insanlar arayarak gnll olmalarn isterler. Bu gnlller de baka
gnlller bulurlar. Gnlller oalr ve siz de buraya istediiniz
politik gayeyi sokabilirsiniz.

ok katm anl pazarlama irketleri. Bu blmn banda

bahsettiimiz bu irkederde rnn satlmas iin yaps iin ikinci
derecede nemlidir. Elbette bu ii kanuna uygun yapmak iin bir
rnnz olmal ama iin yrmesi esas olarak yeleri daha ok ye
getirmeye programlamasna baldr.

Szl seminer dizileri. Katlmclar birka gn sren youn

bir semineri takip ederler Seminer sresince mutludurlar. Seminer
konusunun ieriine artlama, bilisel uyumsuzluk ve Truva At tek
nikleri yerletirilerek insanlar iki ey iin programlanrlar: Bir dahaki
oturuma yeni katlmclar getirmek; ve seminer dizisinde yer alan bir
sonraki, daha pahal seminere kayt yaptrmak.31
Btn akl virs klflarndaki ortak zellik evanjelizmdir. Do
rudan veya dolayl olarak, siz yeni yeler getireceksiniz, getirdiiniz
yeler de baka yeler getirecekler, o gelenler de baka yeler...
Elinizde iyi bir virs klf varsa iine istediiniz gayeyi yerletirebi
lirsiniz. Gerisi ansa kalm.

31

Buradan btn sem inerlerin kandrmaca olduu anlam karlmamaldr.

unu da syleyeyim, bu virs klfn kullanan bir seminer hayatmn en
deerli renme deneyimlerinden biri olmutur. Maalesef, hakikaten klt
olan birka tanesine de rast geldim. Size tavsiyem udur: Byle seminerlere
katlmadan nce gvendiiniz, yaayn beendiiniz ve en az senedir
organizasyonla ilgisi olmam birine dann.

Hayat Kalitesi Virsleri

Akl virslerinin hzla oaldklar bir gelecekte, benim ahsen baarl

olduklarn grmek istediklerim, insanlarn hayatlarnn kalitesini
ykselten cinsten virslerdir. Bu cins virslerin baars iin dikkat
edilmesi icap eden iki hassas nokta vardr:
1. Evanjelizm, evanjelizm, evanjelizm! Hounuza giden memlerle karlatnz zaman onlar bilinli bir ekilde yayn! Sessizlik
memler iin lmdr!
2. Hayat kalitesini ykselten memlerle btn gdlere seslenen
memleri mmkn mertebe birletirmeyi ilke edinin. ocuklarmza
ne kadar faydal olduuna iaret edin! Bunun bir kriz olduunu in
sanlara hatrlatn! Yiyecek ikram edin! Seks teklif edin! aka bir yana,
akl virsleri dnyasnda kaytszlk, rahatlk malubiyet anlamna
gelirbizi tarih ncesi aa geri gtrmek iin tasarlanm o kendi
kendine oalan memlerle mcadele ediyorsunuz.
Tavsiye ettiim bu evanjelizm ve gdlere hitap etme taktii
size ok mu sinsice geliyor? Bunu ikiyzllk m addediyorsunuz,
sanki insanlar aldanmaktan korumak iin aldatmak gibi mi geliyor?
Niyetim byle bir ey deil elbette. Yalan sylemenizi istemiyorum,
tek istediim mem yayarak ne byk bir tesir yapabileceinizi anlamanzdr. Hepimiz srekli akl virslerine itirak ederiz. Ben sizden
sizin iin en nemli olan eyi gz nnde bulundurarak, hangisini
bilinli olarak yaymak istediinizi semenizi istiyorum.
James Redfiekfin The Celestine Prophecy adl oksatan kitab
etkili bir akl virsdr. Yazarn insanlk iin gllk glistanlk bir
gelecein reetesine sahipmi gibi grnen eski bir elyazmas kefi
nin bir kurmaca yksdr. Bilmiyorum, Redford bunu bilinli mi

bilinsiz mi yapt veya belki farknda bile deildi, ama kitaba bir akl
virs koyduhem de iyisinden!
Celestine elyazmasnm derslerinden bir tanesi udur: Tesadf
diye bir ey yoktur. Grnte tesadf olan her ey gelime iin fr
sattr. zellikle, insanlarda tesadfi bir ey bulduunuzda greviniz
odur ki onlarla konuup ya siz bir ders aln veya siz onlara bir ders
verin. Celestine Prophecyyi okuyan insanlar bu memi reniyorlar ve
byle frsatlar kollamaya balyorlar. Tabii bu genellikle kitab tavsiye
etmeye -yaymaya- dnyor. Buyurun size bir akl virs!
Redfieldin tavsiyesi bir ynden mthitir ve benim kitabmn
ana fikrine benzemektedir:

Hkim olmasn istediiniz memleri yaymak iin hibir frsat

karmayn.

Bu kitaptaki memlerin hepsine zellikle baylmyorum ama ne

zaman The Celestine Prophecy konusu alsa bunu insanlara memetikten
bahsetmek iin bir firsat olarak kullanyorum. Gerekten ok ilgin,
diyorum. Bu kitapta bir akl virs olduunu biliyor musunuz?
Bylece akl virsleriyle ilgili hararetli bir tartma balatm oluyorum.
Bilinli yaratld bilinen bir hayat kalitesi virs de The Hunger
Projecttir. Werner Erhardn yine birer tasarmc virs olan kiisel
geliim gruplan est ve The Forum'un yan organizasyonu olan The
Hunger Project kendi memlerini yaymaktan baka bir ey yapyor
mu gibi bir yapmackha hi kalkmyor. Yapt tek ey dnyada
bir alk sorunu olduu konusunda insanlar eitmek ve onlardan
bunu sona erdirme giriiminde bulunmalarn istemektir. Bu grup
ne yiyecek alr ne fakirlere para gnderir ne de pirin eker. Sadece

seminerler dzenleyerek insanlar projeye ye yapar ve daha ok ye

iin para toplarlar.
Bata bu lzumsuz bir aba olarak grnebilir. Ama mem yay
mann etkilerini kmsemeyin. Dnyadaki ala son vermek iin
milyonlarca insan ye yapmak ok nemli olabilirbunlar kendi
balarna yola kp olumlu neticelere varabilirler.
Her halde, bu tasarmc virs oalma asndan imdiye kadar
bu ekilde baarl olmutur: Kuruluundan beri milyonlarca insan
bir Hunger Project etkinliine gitmitir.
Dnyadaki al bitirmek gzel bir amatr ama ben daha da
hrsl olmay diliyorum. nsanlar akl virslerinden kurtaran ve onlarn
mmkn olan en doyurucu hayat yaamalarna yardm eden bir virs
tasarlayamaz mym? Byle bir virs nasl yerletirilir? Bunun daha
sonra arzu etmediim bir ekle dnmeyeceini nasl bileceim?
Son blmde virslerden arnmay anlatacam.

VRSLERDEN ARINMA

Keke dehasn iyilik gzellik iin kullansa...

Get Smart adl televizyon dizisindeki bakarakter Maxwell Smart

Bilimsel devrimler genellikle beraberinde derin felsefi sorular ge

tirirler. Memetik devrim de istisna deildir. ok nemli iki etik
soruyu sormadan kendimizi ve toplumu virslerden temizlemekten
bahsedemeyiz.
Birincisi: Bu blme virslerden arnma adn verdim ama
zihinlerimizin genetik donanm ile memetik yazlmdan meydana
geldiini dnrsek, virslerden arnma ne demektir? Elbette btn
memlerimizden temizlenmek deildir! Hangi memlerle programlan
mak istiyorsunuz? Bu klasik felsefi sorudur: Nasl davranmalym?yeni
bir seviyeye ulam bulunuyor: Kendimi nasl programlamalym?

kinci etik soru ise hlihazrda psikologlarn ve NLP pratisyen

lerinin kafa yorduklar bir sorudur. Dier insanlar hangi memlerle
programlamak istiyorsunuz? Hangi memleri yaymalym? Yaydnz
memlerle dier insanlar zerinde muazzam tesire yol aabileceinizi
bilmek size ayn zamanda byk bir sorumluluk duygusu da yk
leyecektir.

Memler mi Bizi Ynetecek, Biz mi Memleri Yneteceiz?

Birok insan bu konulara kafa yormak bile istemeyecektir. Kimisi
Aman ne kadar yapay, der. Ben doallktan yanaym, der igdler.
Fakat igdlerdin neye hizmet ettiini unutmayn!

gdlerimiz tarih ncesi ada DNA'mzn oalma ansn azamiye

ykseltmek zere evrimleti.

Elbette bu etik sorulan hi dnmemek de bunlarla baa kmann

bir yoludur. Byle yaparak evrimi, Ta Devrinde bencil genlerimizi
desteklemek iin gelitirdiimiz eilimlere uygun olarak evrimleen
bencil memlerin ellerine brakyorsunuz. Mem evriminin mutluluu
muzu temin eden bir tevik edeni kesinlikle bulunmamaktadr. Eer
mdahalede bulunmazsak, bizi bilgi terminallerine zincirleyerek bilgi
kopyalanmasna deli gibi yardm eden akl virslerinin istilalarna
yenik debiliriz.
nsanlarn bir bilgisayar rknn klesi olmasnn ancak gelecekte
yaanabilecek, inanmas g bir senaryo olduunu mu dnyorsu
nuz? Byk ofislere bakn ve ka insann gnde sekiz saat gzlerini
bozma, ellerini zedeleme derecesinde bilgisayar ekranndaki talimadar

yerine getirdiini grn. Bunlarn ou ne yapyorlar? Bilgi yani mem

giriyor, kopyalyor, eletiriyor ve analiz ediyorlar. almadmz
zamanlarda birbirimize genellikle tehlike, yiyecek veya seksle ilgili
olan son haberleri aktaryoruz. Yine mem.
Hayr, memler kendiliinden evrim geirerek yaamamzdan ve
tabii muduluumuzdan faydalanmayacaklar. Mem evrimi gen evri
minden bsbtn farkl bir zamanda bulunuyorok daha hzl bir
zaman. Ya bununla yzleeceiz ya da hayatmz ynetmesine izin
vereceiz. ayet memleri insanla, hayata ve bunun gibi eylere fayda
salamada kullanmak istiyorsak, bu meseleye cesaretle yaklamalyz. Bu
iki etik sorudan kamak -yenilgiyi kabullenmek- enfeksiyonu yaatr.

Ya tatminkr bir hayattan ve gzel bir dnya umudundan vazge

eceiz ya da hangi memlerle programlanacamz ve hangilerini
yayacamz bilinli bir ekilde seeceiz.

Elbette ou insan bu etik sorulardan kayor; ou da bunlarn

farknda bile deil. Henry David Thoreau demitir ki: nsanlarn ou
hayatlarn sessiz bir aresizlik iinde yaar. Neden? Bu akla yakn
grnmyorbira iicilerinin bildii gibi, hayata bir kez geliyoruz,
o zaman neden tadn karmayalm?
nk kendinizi akl virslerinin beyinlerinize soktuu bu prog
ramlara uymak zorunda hissediyorsunuz! Bunlardan kurtulana kadar
hayatn baka trl olabileceini, sizin gznzde neyin daha nemli
olduunu anlayp hayatnz buna adayabileceinizi grmek zordur.
Hem kendimizde hem bakalarnda bu enfeksiyonu iyiletirmek
iin bilinli bir aba sarf etmek gerekiyor. Sadece uzanp televizyon
seyredersek ne sizin ne de benim onaylayacamz bir evrim gerek
leir. Siz, ben iyilesek bile bu tedaviyi baka insanlara da yaymadka

nihayet biz ve ocuklarmz, insanlarn giderek daha manasz birer

hayat srdkleri bir dnyada yaayacaz. nsanlar hayatiarmn ok
daha fazlasn adayarak akl virslerinin uursuz kleleri haline ge
lecekler. Hemen harekete gemeliyiz.
Bahsettiimiz etik sorulara kendi cevaplarnz verin. Bu blmde
vereceim virsten arnma yollarndan bazlarn deneyin. sterseniz,
ocuk eitimine eilin, ocuklara enfeksiyondan nasl korunacakla
rn retmeye balayalm. Dnn, ocuklar hayatn frsatlarn
anlayabilselerdi, dnyada ne yaratclk ve itirakler mmkn olurdu!
Bu blmde ilk etik soruyu ele alarak balayacam: Kendimi

hangi memlerle programlamalym? Sonra mevcut programlanmanz

tehis iin baz yntemlerden bahsedeceim, bylece tadnz akl
virslerinden temizlenebilirsiniz. Son olarak da, topluma, zellikle de
gelecek nesil ocuklara yerletirmek istediimiz memlere deineceim.

Gerei Aray

Artk imknnz olduuna gre kendinizi hangi memlerle programla

yacaksnz? Bu soruya verilen en yaygn cevaplardan biri de gerekler

ile'dir. Kendinizi doru memlerle programlamanzda bir saknca

yoktur. Ama Alfred North Whiteheadm szn hatrlayn: Btn
hakikatler yarm hakikatlerdir.

Kendimi gereklerle programlayacam strateji memi ok sorun

ludur. Evvela, evrenin btn hakikatini bilemezsiniz. Beyniniz btn
evreni eksiksiz kopyalayacak kadar geni bir depolama kapasitesine
sahip deildir. Yapabileceiniz en iyi ey genellikle ie yarayan baz
basit modellerle yetinmektir. Whitehead m dedii gibi, bu modellerin
doru olduklarna inanmak zararldr.

VRSLERDEN ARINM A

kinci olarak, belli bir noktay getikten sonra gerei bulmak

genellikle rahatsz edici ve zaman tketen bir eydir. Amerikan Futbol
Ligi nde (NFL) annda tekrar oynatma (instant replay) kolaylnn
kullanlmas buna mkemmel bir rnektir. En iyi hakemlerin bile
hata yaptm kabul eden NFL yetkilileri birka sene nce ilave bir
hakemin ma televizyondan izlemesine karar verdi. Tartmal bir
kararda oyunu durdurup geriye sarabilir ve gerekirse saha hakemine
kararn deitirtebilir. Oyunu yava ve deiik alardan seyretme
imkn olan televizyon hakeminin doru karar verme -gerei bilmeihtimali daha yksektir.
1995te NFL sahipleri annda tekrar oynatma deneylerini sona
erdirmek istediler. Bu ilemle elde edilen gerein oyunu durdurarak
fanatiklerin keyfini bozmaya demeyeceine karar verdiler. Gerei
bilmek iin elenceden fedakrlk etmek istemediler. O gn bugndr
de annda tekrarlan daha snrl bir alanda kullanyorlar.

Gerei arama memiyle programlanm insanlar zamanlarn

genellikle gemi olaylar dnmek, kimin hakl kimin haksz oldu
unu, insanlarn gerek niyederinin ne olduunu anlamaya almak
ve trevi eylerle geirirler. Annda yeniden oynatmalar iin fitbol
man durdurmak gibi "gerei bulmak iin srekli durmak da
hayattan zevk almanza mani olabilir.
Nihayetinde, gerek daima baz varsaymlara -memlere- da
yanr. Memetik programlanmanz ciddi olarak programlamadnz
mddete size baz eyleri gereklik gibi gsteren memlere bile sahip
olduunuzu fark etmezsiniz. Benim tecrbeme gre, insan kendi
memetik programlann kavradka hayattaki hibir eyi Mutlak
Gerek olarak grmemeye balyor.
Kendi kendini programlamada, dizginleri virslere kaptrma ve

gerek meta-stratejilerinden baka ne var, ona bakalm.

DNA?ya Hizmet Etmek

Hayatnz DNAjiizi kopyalamaya adayabilirsiniz. Bu benim iin hibir

zaman cazip bir seenek olmamtr, ama siz Genlerinize hizmeti mem
programlama stratejiniz yapabilirsiniz. Kadnlar iin bu bakabilecei
kadar ocuk dourmak demektir ki ou medeni memleketlerde bu
fiziksel dayankllkla alakaldr. Erkekler iin ise, dllemek, dllemek,
dllemek! Atn prezervatifleri! Telefon rehberindeki btn sperm
bankalarm arayn! Sk sk seyahat edin ve drt yerde gizli aile
leriniz olsun! Tabii, ayet DNAnza hizmet konusunda ciddiyseniz.
Ama neden sadece kendi vcudunuzdaki DNAya hizmet edesiniz?
Neden btn insanln DNAsna hizmet etmeyesiniz? Hatta btn
hayvanat, bcek ve bakterilerin, btn . . . virslerin?
DNAnza hizmet edecekseniz unu unutmayn: Dizginleri virs

lere brakmak artk ie yaramaz. Dnmeniz gerekecek Dnmek

zorunda olmak daima ho bir ey deildir. Bunu hayatnzn amac
yapmak ve kendinizi bu amaca gre programlamak istediinizden
emin olmalsnz. Fakat bana sorarsanz, hayatta DNAya hizmet gibi
bir ama edinmek aptalcadr.

Hayattn Gayesi

Tandm insanlar arasnda en mutlu grnenleri hayatta bir gayesi

olanlardr. Hayatn birok gayesi olabilir; aslnda size kendi gayelerine
hizmet eden bir ama vermeye can atan birok klt, irket ve baka akl
virsleri vardr. Ben kendinize hayatta tatmininizi ve mutluluunuzu
en st seviyeye karan bir yksek gaye semenizi tavsiye ederim.

Abraham Maslow ve Viktor Frankl gibi psikologlar ve psikiyatrlar

insanlarn hayatta kalmak ve yaklaan kriz gibi konularda tasalanmay
brakmak istedikleri veya buna mecbur olduklar zaman, yce ama,
grev" veya kendini gerekletirme gibi isimler verilen baka gd
lere sahip olduklarn fark etmiler. Bu gdler nereden gelir? Bazlar
Tanrdan geldiini sylerken, bazlar da yksek gdlerin evrimin
yapay eserleri olarak zaten beynimizde bulunduklarna inanmaktadr.
Her iki gr de bu gdlerin memlerle ilikisini incelemede fayda
salamaktadr.
Bu gdler 5. Blmde anlatlan ikinci dereceden gdlerden
daha eitli olabiliyor. nsanlara hayattaki grevlerini veya amalarn
bulmada yardmc olmak benim iin son derece deerli ve ilk kitabm

Getting Past OK ile Your Life's Work adl seminerimin de hedeflerin

den biridir. Bu gdler bazlarnca maneviyat denilen eyi meydana
getirirler; bunlar znde, bireyin hayatm bu dnyadaki zamann
en anlaml ekilde geirecek ekilde yaamaya sevk eden gdlerdir.

nsanlar hayatn gnlk telann tesini grecek zekya sahip

olduklarnda kendi hayat gayeleri ne ise ona ulamak iin byk
bir arzu hissederler.

Zen ve Virsten Artnma Sanat

Zen statlar mem kelimesini hi duymam olsalar da insan program

layan memlerin farknda olmak Zen disiplininin esasdr. stediiniz
zaman kendinizi dncelerin esaretinden ve akl programlarndan
nasl kurtaracanz renmek ok faydaldr.

Zen pratisyenleri koan denilen muamma-dersleri derinlemesine

dnrler, zihinlerini yalnzca bunu yapmak iin eitirler. Sadece
duyularnn algladklarn alp insani dnce ve kavramlarn yapay
ayrm memlerini hari tutmay renirler. Btn Zen inananlarnn
syleyecei gibi, bunu yapmadan anlamann imkn yoktur. Zeni
gereince yaptnzda mthi bir huzur ve berraklk hissi uyanr. Bu
da akl virslerinden kurtulmann bir yntemidir fakat bunun eitim
sresi 20 yldr (veya bir Zen yksndeki gibi, aceleniz varsa, 30 yl).
Fakat Zen tek bna hayatnz en iyi ekilde nasl deerlendi
receinizin cevab olamaz. Virsten arnmann neticeleri de yllarn
bu disipline ayran bireyler iin geerlidir, btn toplumu kapsamaz,
ayrca hep orada yaamalsnz. Elbette ou Zen keiinin hikyesi
hayatlarnn geri kalann sknet iinde geirmek iin ya bir da
tepesine ya da bir kpr altna tanmalaryla son bulur. Zihninizi
arndrdktan sonra, btn dnyann ba koparlm tavuklar gibi
gayesizce oradan oraya kouturduu dncesine kaplmak kolaydr.
ayet Zen yapmann veya sadece dncelerinizin farknda olmann
bile size fayda salayp salamayacan merak ediyorsanz, u basit
testi uygulayn: sel sohbetinizi kolayca bitirip olabiliyor musunuz?
Bu kitab u dakikada bir kenara brakp hibir ey dnmeyin.
ayet bunu kolayca yapamadysanz -kafanzn iindeki sesle
konumay durduramadnz veya dnceler srekli kafanzn iine
szarak sizi evrenizi alglamaktan alkoyduysa- muhtemelen dn
celerinizi fark etme becerisi gelitirmisiniz. Bundan sonra cannz
sklp da televizyonu amaya davranmadan nce bunu deneyin: ok
faydal bulduum bir mistik olmayan meditasyon (derin dnce)
teknii. Rahat bir ekilde oturun ve zihninizi dncelerden arndrn.
Eer dnceler zihninize girmeye alrlarsa engel olmayn. Onlar
tespit edin ve brakn. Be dakika byle devam edebiliyor musunuz,
bir bakn, sonra kendinizi nasl hissettiinizi kontrol edin.

Eer isel diyalogunuzu kesmeyi renirseniz, kendinizi akl

virslerinin hkmnden kurtarma yolunda ilk byk adm atm
olacaksnz. Hangi programlan hayattaki amacnz destekledii iin,
hangilerini bir akl virs tadnz iin altrdnz hnz bileme
seniz de en azndan istediiniz zaman hepsini kapatmay rendiniz.
Bundan baka, zihninize dinginlik geldii vakit, sezgilerinizi daha
iyi kullanabilir, bylece altnz dnce yollarnn dna karak
gitmek istediinizi bile bilmediiniz yerlere ulaabilirsiniz.
Zen disiplini isel diyalou nasl susturabileceinizi renmekle
snrl deildir. Zen rencisi, olaylara ustasnn ona koanlar eklinde
verdii birtakm farkl alardan bakarak yaar.

Hayata bu farkl perspektiflerden bakarak renci er ya da ge ger

eklie dair sorgulamadan kabul ettii inanlarn ounun kendi
hayalinin icatlar olduunu anlayacaktr.

Zene gre bu sre er ya da ge btn yapay inanlarn yok

olup dnyay yeni bir dzlemde anlamakla neticelenecektir. Bir Zen
manastrnda 20 sene geirmemi olsam da ben de yetikin olarak
en byk gelime ve renme srecini, olaylara farkl alardan
bakmann ve baz inanlarmda yanldm anlamamn neticesinde
tecrbe ettiimi syleyebilirim. Bu noktada* insanlar durup durur
ken bana deimeme ne kadar sevindiklerini sylemeye baladlar.
Neden daha nce sylemediniz? diye sordum. Hepsi az birlii
etmiesine, Denedik, dedi.
Bak anz esnetmenin etkili yollarndan biri de biriyle ara
nzdaki anlamazlktan faydalanmaktr. Tartmay kazanmaya veya
tartmadan ekilmeye almak yerine, olaya karnzdakinin gzn
den bakmaya aln. Tarttnz kii, Evet! Ben de bunu demek

istiyorum! dediinde baarl olduunuzu anlayacaksnz. Hatta belki

karnzdakinin tek istediinin anlalmak olduunu greceksiniz.
Bu yeni bak asn rendikten sonra birka gn boyunca
karlatnz durumlara bu adan bakmaya aln. Bu bak asn
benimsemeseniz bile, baz insanlarn olaylara sizden farkl tepkiler
verdiklerini anlayacaksnz. Hayatta yapmak istediiniz ne olursa
olsun, bu anlay sizin iin deerli olacaktr.

ou insann kafas akl virsleriyle, dardan alnan zihinsel prog

ramlarla doludur, bu yzden hayatta yapmak istedikleri ey iin
fazfa zaman ve enerji ayramazlar.

in asl udur ki, ou insan hayatta ne istediini bile tam olarak

bilmemektedir. nsann dncelerinin farkna varp bak asn
esnetmesi, kim olduu ile nasl programland arasndaki fark anla
masnn benim bildiim en iyi yoludur. Deneyin, hounuza gidecek!

renme Piramidi

Akl virsleri insanlarn renme tarzlarndan yani sezgilerinden

faydalanrlar. Doutan sahip olduunuz hayatta kalma ve reme
sezgilerinden rendiiniz yntemi gelitirerek akl virslerine kar
da tam bir baklk kazanabilirsiniz.
Hayatnzda sezgileri renmenin, birbiri stne piramit gibi
ykselen eitli seviyelerini geersiniz. Piramidin seviyelerini trman
mak iin yalnzca farkl bir konu renmek yetmez, bsbtn yeni
bir renme tarzna, hatta yeni bir dnya grne sramak gerekir.

Kelebeklerin kozalarndan kmalar gibi insanlar da inan sistem

lerini terk edebilirler.

Bir inan sistemini terk etmek o inancn yanl veya kt olduu

anlamna gelmez. Bir iletim tarznda ustalamak da kymetlidir.
ocuklara tamsaylar retiriz ve kesirli saylar veya reel saylara
gemeden evvel bunlarda ustalamalarn bekleriz. Bu, tamsaylarn
kt olduu anlamna gelmez.
nan sisteminizden uzaklamanz inkrdan ziyade aknlktr.
Daha nce nasl davrandnz yine hatrlayacak fakat oynayacak daha
byk bir oyunun olduunun da farkna varacaksnz. Greceksiniz ki,
3. Seviye oyunun dln -zgr, gayesi olan, tatminkr ve anlaml
bir hayat yaamak- 1. ve 2. seviyelerde elde etmek mmkn deil.
Piramidin birinci seviyesi doutan gelen genetik programlan
madr. Bu seviye sizin adnza evrimin seyri boyunca renilmitir;
bunun nimetlerinden faydalanmak iin yaamaktan baka bir ey
yapmanza gerek yoktur.
Bu seviye sizde ve btn hayvanlarda mevcut olan igdlerden
oluur: Kavga, kama, yiyecek ve seks. Bu seviye, doada ayakta kalma
ve reme imkn sunar. ekim ve irenme ile, alk, fke, korku ve
ehvet ile, baka bir ey renmeye gerek kalmadan yaanabilir. Kre
ten niversiteye kadar btn geleneksel eitim retim, 1. Seviyeyi
amak iin tasarlanmtr.
Baz insanlar burada kalrlar, 2. Seviyede ustalaacak z disiplini
hibir zaman edinemezler. 1. Seviye insanlar basiretsiz, disiplinsiz
ve ahlaksz olurlar. Kaotik hayat srerler, ne bir ite tutunabilirler ne
de bir ilikiyi srdrebilirler. Belki 2. Seviyedeki insanlardan daha
mutlu olabilirler ama kuvvetli bir ekilde yaamazlar.

renme piramidinin 2. Seviyelini btn akademik konular,

kazanlm beceriler ve alma alanlar oluturmaktadr. Okuma,
yazma ve aritmetik 2. Seviyeye dhildir (bilgisayar programlama,
siyaset bilimi, psikoloji ve dini retiler de yle).
ou insan burada durur. Salkl bir 2. Seviye oluturan bilgi ve
inanlar edinmek yle ok zaman ve aba harcatr ki insana, btn
bunlar aarak 3. Seviyeye atlama ii ok zor, hatta sama grnr.
Bundan baka, hayatn 2. Seviyede, 1. Seviyedekinden ok daha iyi
yrdn hatrlayan insanlar onlar oraya ulatran inan sistemini
terk etmek istemeyeceklerdir.

2. Seviye'de kalan insanlar bir saplanp kalma, tkenme hissi veya

hayatlarnn bir anlamdan yoksun olduu hissini tarlar.

Ya kabullenirler ya da alayc olurlar. Bunlar Thoreau nun sessiz

aresizlik hayatlarn yaayanlardr. Bu insanlar din inanlarna veya
o anda gzde olan hayatn anlamdan yoksun olduunu savunan
din kart inanca hesapszca balanabilir, Mutlak Gerek olduunu
sandklar inanlarnn er ya da ge her eyi dzeltmesini mit
ederler. Gemi tecrbeleri tekrara, yeniden okula gitmeye, yeni
konular renmeye veya din deitirmeye teebbs ederler ama
inan sistemlerinin Gerekliine dayanmay brakmadklar srece
2. Seviyede kalacaklardr.
imdi siz hangi seviyede olduunuzu merak edebilirsiniz. ou
insann 2. Seviyede olduunu sylemitim. Kimse gelip de size 3.
Seviyeye kma zamannn geldiini syleyecek deil. Aslnda, 3.
Seviyenin var olduunu veya eer varln kabul ediyorsanz, zaten
bu seviyede olmadnz dnmeye bile mthi bir direnle kar
kacaksnz. Eer hayatmz sessiz bir aresizlik iinde geiyorsa, siz

2. Seviyedesiniz. Eer sklkla sklyor, motivasyonunuzu kaybediyor,

kafa karkl, ksknlk, sululuk, gszlk hissi duyuyor veya
hayatm anlamsz olduunu dnyorsanz, yine 2. Seviyedesiniz.
Eer hayattan ne istediinizi dnmeden daima yaptnz eyi
yapyorsanz da 2. veya 1. Seviyedesiniz.
3* Seviye hakknda bir ey sylemeyeceim. ayet 2* Seviyedeyseniz,
ilk tepkiniz ihtimal ki sylediim eyi daha nce dnm olduu
nuz bir eyle karlatrp buradan bir neticeye varacaksnz. Bu, 3.
Seviyede ie yaramayan bir 2. Seviye renme stratejisidir. Sizi, burada
bildiklerinizden farkl bir eyden bahsediyor olmam ihtimalini gz
nnde bulundurarak okumaya ve bir mddet byle devam etmeye
davet ediyorum.
3.

Seviye hayata, bir bilgi, inan, hedefler ve zorluklardan meydana

gelen, fare gibi bir oraya bir buraya kotuunuz bir labirentten ziyade
kiisel programlanmanz ve gayenizden meydana gelmi bir ey olarak
bakmay renmektir. Tastamam bir kiisel zgrlktrtoplumsal
baskdan, sululuk hissinden, akl virslerinden temizlenmektir (Fare
labirentte k bulsa bile yine faredir).
3.

Seviyede hayatnz iin bir ama seer ve bu daima en byk

megaleniz olur. Bu amaca skca balandnz vakit, onu desteklemeyen

eski memlerin yaratt bilisel uyumsuzluk yeni bir programlanma ile
neticelenecektir. Zamanla yaama ekliniz amacnza daha uygun hale
gelecektir. abaya deer, evk veren, anlaml ve topyekn tatminkr
bir ama semeniz ynndeki tavsiyemi tekrar etmek isterim.

Memleri Bakalarna Yaymak

Eer setiiniz amaca bakalarn etkilemek de dhilse kendinize

ikinci etik soruyu soracaksnz: Hangi memleri yaymak istiyorsunuz?
lk soruda olduu gibi bunda da birok olas cevap vardr.
Bir yaygn felsefe de, Yaa ve Yaattr. Benim kendi inanlarm
var, senin de kendine ait inanlarn var, herkesin inanc kendine.
Bu, her eyi olduu gibi kabul etme strateji meminin bir rndr ve
haddizatnda evrimi hayat kalitesine katks olmayan bencil kopyalayclarn ellerine brakmaktadr. Bu ok cazip bir pozisyon, zgr bir
memleketin tahammll insanlar iin adeta mecburi bir pozisyondur.
Fakat devletin totaliter inanlar zorla benimsetmesi ile bireylerin
nemli olduuna inandklar memleri yaymas ayn ey deildir. Eer
toplum zerinde olumlu bir etkimiz olmasn istiyorsak, evanjelizm
nefretimizi unutmalyz; aksi halde evanjelizmi kullanan akl virsleri
insanlarn beyinlerini ele geirme savan kazanacaktr.
Bu yzden, bilinli bir ekilde mem yayarak insanlarn hayatna
olumlu etkide bulunabileceinizi dnrsek, hangi memleri yayacak
snz? Bunu size brakyorum. Bu kitab ve Getting Post OK'i okuduktan
sonra, insanlarn ak ve doru bir dnya grne sahip olmalarndan
ve hayattan zevk almalarndan yana olduumu anlamak zor deildir.
Nasl bir dnyada yaamak istiyorsunuz? Kollar svayp ie koyulun!
Yetikinlerin inanlarn etkilemenin -bilinli bir ekilde mem
yaymann- etik olup olmadn bir kenara brakrsak, ocuklarn
inanlarn etkilemenin, onlar eitmenin deerini kimse yadsya
maz. Memetik bize ocuk eitimi hakknda hangi yeni anlaylar
vermektedir? ocuklarmzn akl virsleri kaparak zarar grmelerini
nlemek veya onlar kaptklar virslerden temizlemek iin memetiki
kullanabilir miyiz?

ocuklartmtztn Virslerden Arndrlmas

Eitime dair grlerden biri, bir nesilden dierine bilgi aktarmaktr.

Mem kopyalamak Aslnda eitim toplumun meyilli olduu akl vi
rslerinin hepsine maruzdur, hatta daha fazlasna, zira birincil amac
olan kopyalamakla ok meguldr.
Eitimde gelenek memi vazgeilmezdir. lkokul eitim sistemi
mizin 2.500 sene nce Platonun icat ettiiyle ayn yapda olmasna
amamak gerek. iftlie bakmak iin elverili sre olmasnn ze
rinden uzun zaman getikten sonra bile hl ocuklarmza 3 aylk
yaz tatili vermemiz artc mdr? Hele u: Ka senedir dinleyerek
renmenin en dk etkili renme yntemi olduunu bilmemize
ramen dersleri hl en ok bu yntemle vermemiz hayret verici midir?
Eitimin ana amac fikir ve bilgi kopyalamak mdr, yle mi
olmaldr? Unutmayn, kendimize ait bir bilinli abamz olmadan
memlerin zihin kleleri konumuna derek en gl memler hangi
leriyse onlar srdrmek ve yaymak iin yaar hale geliriz.

Eitimde sadece ocuklarmzn zihinlerini memlerle doldurmaktan

daha iyi bir amac bilinli olarak seebilir miyiz?

Onlara Daha Ne Dneceklerini Sylemediniz!

Lisede Rusa retmenim bana bir hatrasn anlatmt. Bir retmen

deiim programnn ikinci dnemini henz tamamlam ve Sovyetler
Birliinden dnmt. RusyaUaki ders neredeyse btnyle ezber ve

altrmalardan oluuyordu, retmen bir ey sylyor, renciler

de bunu tekrarlyordu.
Sovyet retmenlerin Amerikal retmenlerin retme yn
temlerine hayret ettiklerini syledi. Amerikan sisteminde renciler
retmenin belirledii bir konuyu tartyorlard. Nasl dncelerini
dile getirebiliyorlar? diyordu aknlkla. Onlara daha ne dne
ceklerini sylemediniz ki?
Kadnn aknl geen yzylda eitimdeki byk ilerlemeye
iaret ediyordu: renmek ve beceri gelitirmekten dnerek
renmeye geilmiti. 60larn yeni matematiki, rencilere sadece
metot ve formlleri ezberletmekten ziyade btn matematik sistemi
hakknda soyut dnebilmeyi retmek zere tasarlanmt. ren
ciler bu alanda dnmeyi rendikten sonra bu beceriyi hayatlarnn
dier alanlarnda uygulayarak bir Einstein nesline dneceklerdi.
Benim grme gre, bu yntem en azndan okula renmeye
gelen ocuklarda ie yarad. Tahsilli gen erikinler bugn politikadan
kendi zihinlerine kadar her konuda soyut dnmeye hazrdrlar, bu
da talk-show ve zihin sal sahalarnda bir patlamaya yol amtr.

Ne dnleceini retmekten nasl dnleceini retmeye gei

sorgulayan bir nesil yaratt. Olaylar, hayadarn, isteklerini sorgulu
yorlar. Honutsuzlar.

Eitimin Yeniden Yaplandrlmas

18 yllk eitim srecinde ocuklara rettiklerimiz ile retebileceklerimiz arasnda hl ok byk bir uurum vardr. Bu 18 yl
neden daha iyi deerlendirmiyoruz? Onlara ne retmeliyiz? Ve
karar kim veriyor?

lk soruya zc cevap, yani filan ey neden byledir sorusu

nun cevab, bu kitabn ana konusudur. Toplum, kltr, g denge
leribunlarn hibirine anlam vermek mmkn deildir zira bunlar
insanln kendi iyilii iin tasarlad eyler deil, mem evriminin
birer neticesidir. Fakat ocuklarmz iin istediimiz eitimi icat
edebileceimizi farz edelim. Bu nasl bir eitim olurdu?
Yeni bir toplum kurmakla grevli olduunuzu dnn. Gayretli
retmenler, gzlerinin ii parlayan ve okula yeni balam ren
cilerle dolu bir okulunuz var. Toplumunuza en iyi ekilde gelime
ans, bireylerine zengin, dolu hayatlar yaama frsat vermek iin bu
ocuklarla 12 sene boyunca ne yaplacana siz karar vereceksiniz.
Ne yapardnz?
Mevcut eitim sistemimizin sorunu byle sorularn pek sorulmamasdr. Sorulduu zaman da mhim deiikliklerin ngrld
her trl teklif yerleik g yaplar ve insanlarn deiim korkusunun
gazabna uruyor Snfta zgven ve hedef temelli eitime dair mevcut
konumalar en azndan birilerinin sorunu dndn gsteriyor.
Gc yetenin devlet okullarndan kamas, evde eitime ilginin
artmas ve yeterlilik snavlarndan alnan puanlarn srekli dmesi
eitim krizimizin acilliini ve vahametini gstermektedir. Peki bunu
nasl dzeltiriz? Nasl dzelteceimizi bulduk diyelim, insanlar buna
nasl ikna edeceiz?

Eti nemli ey
abuk: Saati kurun! imdi dodunuz. Hayat yaamak iin bilmeniz
gereken her eyi renmek iin bir tane mrnz var ve onu yaayn.
Hazr msnz? Balayn!

Ne tr eyler reniyorsunuz? Diller? Dnya bakentleri? Mate

matik? Mzik? Ne olursa olsun, bir eyler renmek zorundasmzdr.
Bilgi ve tecrbe aktarm yok maalesef. Byle eylere inanyorsanz
bir medyumla grp gemi hayatlardan birka ilgin ey rene
bilirsiniz ama bunda da dier btn renmeler gibi zaman ve enerji
harcamak gereklilii vardr.
Baslm 1.4 milyon kitap ve ktphanelerdeki basks kalmam
ciltler ve her sene baslan 100.000 kitabn hepsini okumaya vaktiniz
yetmez. Nasl seeceksiniz?
Yeryznde hemen hemen 7 milyar insan yayor. Kiminle
konuacak, kimi seyredecek, kimden reneceksiniz? Hangi okula
gideceksiniz? Hangi ileri yapacak ve kafelerde taklmak, partilerde
sarho olmak veya hayatn dier gayri akademik dersleri iin hangi
lerini ihmal edeceksiniz? Unutmayn ki evlilik dnyann en iyi (ve
muhtemelen en pahal) kiisel geliim atlyesidir. Ama ancak birka
insandan renmek iin vaktiniz vardr. abuk sein!
Genetik evrim ile tp ve teknolojideki modem ilerlemeler sayesinde
fiziksel dnyada varln srdrmek artk zor bir ey deildir. Fakat
zihin, toplum ve kltr dnyas bambakadr. Doduunuz andan iti
baren her eyi sfrdan renmeniz gerekmektedir, renmezseniz de
yine yaarsnzve belki de aradaki fark hi anlamazsnz bile, nelere
sahip olurdunuz, hayatnz nasl olurdu, hi bilmezsiniz. Ac ama gerek.
Eitim sistemimizin yanllar hakknda ok eyler syleniyor.
Eletirenler genellikle bizim sistemimizi ocuklarn okulda bulunduk
lar saat ve gn saysnn buradakinden daha fazla olduu Japonyayla
karlatrma hatasna dyorlar Japonyadaki daha youn eitimle
ocuklarn daha iyi ve retken birer ii olarak yetimelerini rnek
gsteriyorlar. Eitimin amac ocuklar daha iyi ve retken iiler
olarak m yetitirmektir?

VRSLERDEN ARINM A

Bana gre, hayr. Eitimin amac, mmkn olduu kadar ok

insann zgrlk, mutluluk ve tatminle dolu harikulade hayatlar
yaad gelimi bir toplum meydana getirmektir.
Hayatn anlamyla ilgili dier sorulara cevap vermek isteyecek
insanlar ve kurulular bulmak kolaydr. Gelgelelim, cevaplarn hepsi
ya ahsi ya da insan bir din inan sistemine ekmeye hazr bir akl
virsnn parasdr. Fakat bu manevi sorular okul mfredatndan
karma modas da mezunlarda manevi bir boluk brakmakta ve
bu mezunlar birka sene sonra hayatlarnda anlam al duymaya
balamaktadrlar.
Okulda rencilere manevi deerler retilmesi uygun mudur?
Birok sebepten tr, bence uygun deil. ncelikle, g yozlatrr.
Hangi deerlerin retileceini belirleyen kii ya da gruplar mevcut
her trl kurnaz ve tehlikeli akl virsn abucak kapyorlar, bundan
baka yeni virsler tryor. Devletle kiliseyi ayrmamzn en byk
faydas budur.
Belki zm okul ile devletin ayrlmasdr. Devlet okullar fik
rini brakmann, pes edip byle yrmediini itiraf etmenin zaman
geldi mi? Belki merkez retim, byk bir g younlamasnn
sz konusu olduu bir kltrel kurum, virsler iin ar msait bir
ortamdr. Teoride, devlet okullarn kaldrmak ve okul kaplarn
rekabete amak cezbedici bir dncedir.

Kim Karar Veriyor?

Kim karar veriyor? ocuklarmz yuvadan uurmadan nce vere

ceimiz temel eitimi kim kontrol ediyor? u anda bu i son derece
plansz. Gnmzde okullar o kadar zayf ki ocuklar genellikle tele-

vizyonla programlanyorlar. Artk okulda ocuklarmzn hayatlarn

ynlendirmek iin fazla bir bilinli gayretimiz yok. ok altrlan
retmenlerimiz sadece kendilerinin abaladn, sorumluluklarnn
ok ar olduunu sylyorlar. Neticede, ok gl bir aile yaants
olmayan ocuklarn gl memlerle genlii hedefleyen altkltrlere
yani etelere kaydklarm gryoruz.
ocuklara deer ve yn vermenin ailelerin ii olduunu sylemek
botur zira aileyi bilmeyen ocuklar var. Bu ocuklara yn verecek,
deer kazandracak yer okuldur.

Bu Seferki Byk Deiim

Hangi metotla olursa olsun, eitimde bu seferki byk deiimin,

ezbercilikten dnmeyi renmeye gei kadar byk bir deiim
olmas gerekmektedir. Eitimde bir sonraki adm rencilere hayat
larnda en ok neye nem vereceklerine kendi balarna karar ver
meyi retmektirrenme piramidinin 3. Seviyeline sramalarn
kolaylatrmaktr.
Bunun iin onlara heyecan, evk veren, z deer duygularm
kuvvetlendiren, hayatlarna anlam katan eyleri kefetmelerini tevik
etmeliyiz. Yani onlara hayatn amacnn bunlara eriebilmek olduunu,
rastgele bir kltrn kendi kendini devam ettiren mekanizmasnda bir
ark dii olarak yaamak olmadn sylemeliyiz. Bu yle ocuklara
otoriteyi sorgula rozederi veya baskn paradigmay boz kartmalar
datarak kendi otoriteleri olma ve kendi paradigmalarn yaratma
yetkisi vermekle olmaz. ocuklara bilinli olmay retmeliyiz! Bilin!
Bilin! Bilin!

Korkutucu mu? Elbette. Ama evrimimizin gidiatn memlerin

rastgele seiciliinden kurtarp bireylerin ellerine vermenin tek yolu
her bireyin yaama, zgrlk ve mutluluk iin alma hakkna olan
inancmzn sarslmasna msaade etmemektir. u anda ocuklarmza
sadece not ve takdir iin almay retiyoruz. Takdir iin almak
virsleri krmz halyla karlamak demektir. Burada da gdlerle
hareket etmek sz konusudur. ocuklara kendi deerlerini kavrayp
yaatmak retilmelidir.
Btn ocuklar zgr ve mutlu bir hayat iin almaya sevk
edecek salam bir mfredat ortaya koymak gerekten ok zordur.
Bunu okullara kabul ettirip uygulamaya koymak daha da zordur.
Adeta imknsz grnr ama baka ne yapabiliriz? Ben bunlar ya
zarak minik bir adm attm. Gerisi size kalm. Elinizi abuk tutun.
Ortada hakikaten bir kriz var.

Dawkins, Richard. The Blind Watchmaker (Norton, 1986). Doal

seilimle trlerin evrimini savunuyor ve yaratllar ile dier Darwinci olmayan tanrtanmazlara amanszca saldryor.

Dawkins, Richard. River Out o f Eden: A Darwinian View o f Life

Bir Darwinci Dnya Gr (Basic Books, 1995). Evrimsel biyolojide
teknolojik ve bilimsel gelimenin zeti. Evrimi renmek iin ancak
birka saatiniz varsa kitap tam size gre.

Dawkins, Richard. The Selfish Gene>Yeni Bask (Oxford University

Press, 1989). Bencil gen.kavramnn mkemmel bir anlatm. Mem
kavramn anlatan ilk kitap.

Dennett, Daniel C. Darwin's Dangerous Idea: Evolution and

the Meanings o f Life ('Simon 8c Schuster, 1995). Genel Darwinizmin

anlalr, kapsaml ve harikulade bir izah: Doal seilimle evrimin

evrenin btn ynlerine uygulan.

Plotkin, Henry. Darwin Machines and the Nature o f Knowledge

(Harvard University Press, 1993). Bilgi ve renmenin evrimsel teme
linin zl ve entelektel bir incelemesi. Bu alan evrimsel epistemoloji
olarak tannmaktadr.

Bilgisayar Evrimi

Levy, Steven. Artificial Life (Vintage Books, 1992). Bu yeni bilgi

sayar alanndaki teknolojik ve bilimsel gelimelerin mkemmel bir
zeti.

Memlerin Evrimi

Csikszentmihalyi, Mihaly. The Evolving Self (HarperCdinSy 1993).

Memetik evrim teorisinin merceinden gelecee ilikin dnceler.

Evrimsel Psikoloji

Buss, David M. The Evolution ofDesire (Basic Books, 1994). Ev

rimsel psikolojinin iftleme stratejisi ynnn, etkileyici akademik
almalarla desteklenmi anlalr bir aklamas.

 N E R L E N KTAPLAR

Dennett, Daniel C. Consciousness Explained (Little, Brown,

1991). Memlere dair harikulade bir blm ieren, insan dnce
yaps hakknda bir bayapt.

Wright, Robert. The Moral Animal: Why We Are the Way We

Are: The New Science o f Evolutionary Psychology (Pantheon, 1994).

Kadn ve erkek iftleme stratejilerinin farkl evrimine dair sert bir
inceleme. Kitapta Darwinin biyografisi de yer alyor.

Kadtn ile Erkein Rolleri

Gray, John. Men are from Mars .Women are from Venus (HarperCollins, 1992).

Kltrel Virsler
Bulgatz, Joseph. Ponzi Schemes, Invaders from Mars & More

Extraordinary Popular Delusions and the Madness o f Crowds (Har

mony Books, 1992).

RushkofF, Douglas. Media Virus! (Ballantine Books, 1994).

Kltler ve Programlama
Cialdini, Robert B. Influence: The Psychology o f Persuasion, Ye

nilenmi Bash (Quill, 1993).

Me Williams, Peter. Life 102: What to Do When Your Guru Sues

You (Prelude Press, 1994)

Zen
Cleary, Thomas. No Barrier: Unlocking the Zen Koan (Bantam,
1993).

Hofstadter, Douglas R. Gdel Escher, Bach: An Eternal Golden

Braid (Vintage, 1979).

Pirsig, Robert M. Zen and the Art o f Motocycle Maintenance

(Bantam, 1974).

Hayat Gayest
Brodie, Richard. Getting Past OK: A Straightforward Guide to
Having a Fantastic Life (Warner Books, 1995)

Frankl, Viktor. Mans Search fo r Meaning (Wahington Square

Press, 1984).

Maslow, A. H. The Farther Reaches of Human Nature (Penguin,

1971).

Susan Goplen, Greg Kusnick, Bill Marklyn ve Steven Salta Akl

Virsnn ierii ve slubu konusunda bana yardmc olmak iin ok

byk zaman ve dnce sarf ettiler. Katklar sadece fikir dzeyinde
kalmad, beni gayrete getirmeleri de byk bir yardmd.
Marc de Hingh, Bob Matthews ve Lloyd Sieden kitabn tasla
hakknda ayrntl izlenimlerini aktararak metnin akcl konusunda
yardm ettiler. Onlarn saduyulu soru ve eletirilerine dayanarak
btn blmleri batan yazdm.
George Atherton, Jon Bazemore, Robin Burchett, Dan Dennett,
Ashton MacAndrews, Holly Marklyn, Elan Moritz, Richard Pocklington,
Peter Rinearson, Matthew Senft, Charles Simonyi, Brett Thomas ve
Eric Zinda da deerli vakitlerini ayrarak taslak hakkndaki fikirlerini
belirttiler. Her birinin kitabn ieriine ok deerli katklar oldu.
Kardeim Mike Brodie de Gneydou Asya'dan tam zamannda
dnerek son dakika okumasn ve moral desteini benden esirgemedi.

Liz Greene bu basknn dzeltisini yapt.

Son olarak, daha nce bir makalesinde (Akl Virsleri) kullan
d bal bilmeden ardm* renince yce gnlllk gsteren
Richard Dawkinse teekkrlerimi sunarm.
Genlerim size teekkr ediyor. Memlerim size teekkr ediyor.
Akl virslerim size teekkr ediyor. Ben de size teekkr ederim.

Richard Brodie en ok Microsoft Word un orijinal yazar olarak

tannmaktadr. Kiisel geliim kitab Getting Past OK uluslararas bir
oksatandr. Richard Oprah Winfrey Show dhil birok televizyon ve
radyo programna kmtr.
Richard ok eitli ilgi alanlarna sahiptir.
Blounu www.liontales.com adresinden takip edebilirsiniz.