DIKTATAURA KRALJA ALEKSANDRA.

OTPOR ESTOJANUARSKOJ DIKTATURI

PROKLAMACIJA
KRALJA A L E K S A N D R A
6. januara 1929.

. . . Nastupio je as, kad izmeu Naroda i Kralja ne moe i ne srne

biti vie posrednika . . .
Parlamentarni red i sav na politiki ivot dobij aj u sve vie negativno obeleje, od ega Narod i Drava imaju za sada samo tete.
Sve korisne ustanove u naoj Dravi, njihov napredak i razvitak celokupnog naeg narodnog ivota, dovedeni su time u opasnost.
Od takvog nezdravog politikog stanja u zemlji strada ne samo
unutarnji ivot i napredak, nego i sreivanje i razvijanje spoljnih odnosa nae Drave, kao i jaanje naeg ugleda i kredita u inostranstvu.
Parlamentarizam, koji je kao politiko sredstvo po tradicijama od
Moga nezaboravljenoga Oca, ostao i M o j ideal, poele su zaslepljene politike strasti zloupotrebljavati u toj meri, da je postao smetnja za svaki
plodni rad u Dravi.
alosni razdori i dogaaji u Narodnoj Skuptini pokolebali su kod
Naroda veru u korisnost te ustanove. Sporazumi, pa i najobiniji odnosi izmeu stranaka i ljudi, postali su apsolutno nemogui.
U mesto da parlamentarizam razvija i jaa duh narodnog i dravnog jedinstva, on ovakav, kakav je poinje da dovodi do duhovnog rasula i narodnog razjedinjavanja. M o j a je sveta dunost, da svim
sredstvima uvam Dravno i Narodno jedinstvo. I ja sam reen, da ovu
dunost bez kolebanja ispunim do kraja.
uvati jedinstvo narodno i celinu dravnu, to je najvii cilj M o j e
Vladavine, a to mora biti i najvei zakon za Mene i svakoga. To Mi
nalae M o j a odgovornost pred Narodom i pred istorijom. To Mi nalae ljubav prema Otadbini i pijetet prema bezbrojnim dragoceniro
rtvama, koje padoe za taj ideal.
Traiti leka u tom zlu u dosadanjim parlamentarnim promenama
vlade ili u novim zakonodavnim izborima, znailo bi gubiti dragoceno
vreme u uzaludnim pokuajima, koji su nam ve odneli nekoliko poslednjih godina. Mi moramo traiti nove metode rada i kriti nove
putove...
Radi toga reio sam i reavam, da Ustav Kraljevine Srba, Hrvata
i Slovenaca od 28. juna 1921 godine prestane vaiti. Svi zemaljski zakoni ostaju u vanosti, dok se prema potrebi M o j i m Ukazom ne ukinu.
Na isti nain donosie se u budue novi zakoni.
Narodna skuptina izabrana 11 novembra 1927 godine rasputa s e . 1 . . .
Slubene

novine

Kraljevine

SHS,

6.

januar

1929.

1 Zavodei apsolutistiki reim, kralj Aleksandar ga je o p r a v d a v a o optinv

drutvenim interesom: da se z e m l j a spase od dezintegrativne aktivnosti stranaka,
ojaa iznutra i obezbedi od pritiska Italije i drugih revizionistikih d r a v a . U jugo-

326

DEKLARACIJA V L A D E G E N E R A L A P E T R A I V K O V I A
13. januara 1929.

.. . Kraljevska vlada ima za glavni cilj da zavede potpuni red i punu disciplinu u dravnoj administraciji, da izvri u to krae vrijeme
potpuno izjednaenje zakonodavstva u cijeloj dravi i time osigura uslove punoj pravnoj sigurnosti i poretku.
U naroitom programu rada, koji e kraljevska vlada podnijeti N j .
Vel. Kralju na odobrenje, izloit e se osnovi za puni razvoj svih duhovnih, kulturnih i ekonomskih snaga naeg naroda. U tom pogledu jedna
od glavnih briga kraljevske vlade je, da se to veom tednjom i racionalnom upravom srede to prije i ojaaju dravne finansije i shodnim
mjerama rijee ope nevolje naroda u privrednom i socijalnom pogledu . . .2
Novosti,

14. sjeanj

1929;

F. ulinovi, Dokumenti, 293.

slovenskoj formuli jedinstva gledala se nadnacionalna" kategorija. Smatrao je da

je deset godina zajednikog ivota bilo pretpostavka da se Kralievina stabilizuje, a
unutranja dravna organizacija i zakonodavstvo izjednae. Politike p a r t i j e i parlamentarni ivot graen na nacionalnim osnovama posmatrao je kao kobne po
dravnu zajednicu. Stranke su bile regionalne, zagovarale partikularistike interese,
nalazile se u meusobnoj konfrontaciji po nacionalnoj i politikoj liniji; iznutra
razrovane i tetne za zajedniki opstanak. vrstorukaka o r i j e n t a c i j a " u meuratnoj Evropi n i j e bila retkost. U junoj i istonoj Evropi posle 1918. bilo je vie
diktatorskih reima. Svet je oekivao da je ova Aleksandrova vanustavna intervencija kratkog t r a j a n j a i da e se ponovo uspostaviti zdraviji parlamentarni sistem. K r a l j i estojanuarska vlada stvarali su utisak da je re o neophodnoj meri
najvieg vrha kako bi se zemlja izvukla iz razornih politikih borbi, nacionalnih
sukoba, plemenske zaslepljenosti", a, na drugoj strani, prevazile socijalne i ekonomske nevolje k o j e su sve vie pritiskale. Apsolutizam je bio predstavljen kao
jedini nain da se spase ugroeno jedinstvo drave i naroda. K r a l j je za donoenje
ove izvanredne mere obezbedio podrka spoljnih krugova: Francuske i ehoslovake. Da njegova odluka n i j e bila nagla govori odranije p r i p r e m l j e n o zakonodavstvo. Danas se moe tvrditi samo to da je kralj o diktaturi poeo pomiljati i pripremati prelaz na njrf tek posle skuptinskog atentata na predstavnika Seljako-damokratske koalicije. R a z g o v o r kralja sa prvacima graanskih stranaka uoi
zavoenja estojanuarske diktature n i j e prelazio granice taktikog poteza k o j i m je
trebalo staviti do znanja javnosti da je pokuano i poslednje sredstvo za postizanje sporazuma, demonstrirati visoki stepen razlika i strpljivost krune da se
nae reenje i izmire dijametralno suprotna gledita, ak i meu graanskim
politiarima.
2 Predsednik vlade general Petar ivkovi je bio kraljev ovek od poverenja:
komandant K r a l j e v e garde, jedan, od najistaknutijih ljudi tajne v o j n e organizacije Bela ruka", ako ne i njen ef, sprovodnik Aleksandrove v o l j e i linost k o j a je
za n j e g o v raun saraivala sa delom politiara, izvravala razne poverljive poslove. U estojanuarskoj vladi nala se i grupa hrvatskih politiara i poslovnih
ljudi: S. Svrljuga, O. Frange, . Maurani, M. Drinkovi i T. Alaupovi; Slovensku ljudsku stranku u vladi je predstavljao A. Koroec. Industrijski i bankarski
krugovi Hrvatske dali su kralju Aleksandru podrku uvereni da reim vrste
ruke n a j b o l j e obezbeuje interese krupnog kapitala, uvajui istovremeno zeml j u od potresa i socijalnih nemira. ak je i Maek u poetku raunao da diktatura
d a j e izglede da se hrvatski problem rei neposrednim razgovorima izmeu krune
i hrvatskih predstavnika, bez posredovanja srpskih graanskih stranaka. Ovo iekivanje je bilo izraeno u M a e k o v o j izreci da je sada l a j b e k otkopan i da
ga treba zakopati". Aleksandar je u pripremi diktature ipak najvie strahovao
od Srbije, nalazei se pod pritiskom istorijskog iskustva iz blie i dalje prolosti izraenog u reakciji naroda na nedemokratske akte krunisanih glava. Soc i j alno-politiku osnovu monarhodiktature i ivkovieve vlade inili su krugovi
krupnog kapitala, industrije, bankarstva i zemljoposednici iz redova buroazije
naroda Jugoslavije, v o j n i vrhovi sa generalitetom i viim oficirskim sastavom,
dravna birokratija i snage bezbednosti. Zahvaljujui raslojavanju stranaka uoi

Z A K O N O KRALJEVSKOJ V L A S T I I V R H O V N O J DRAVNOJ UPRAVI

6. januara 1929.

lan 1. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je nasledna mo

narhija.
lan 2. K r a l j je nosilac sve vlasti u zemlji. Kralj izdaje i pro
glasuje zakone, postavlja dravne inovnike i daje vojne inove. Krai
je zapovednik vojne sile. On daje ordene i druga odlikovanja.
lan 3. K r a l j vri amnestiju za sve krivice. . . . A m n e s t i j a je
opta ili pojedinana. Kralj vri pomilovanja. On moe dosuenu kaz
nu oprostiti, smanjiti ili ublaiti.
lan 4. K r a l j predstavlja dravu u svim njezinim odnosinu
sa tuim dravama. K r a l j oglauje rat i zakljuuje mir.
lan 5. Kralj i Prestolonaslednik su punoletni kad navre 15
godina.
lan 6. Kraljeva je linost neprikosnovena. Kralju se ne moe
nita u odgovornost staviti, niti Kralj moe biti tuen . . .
lan. 16. Ministri su odgovorni kralju. K r a l j moe optuiti mi
nistre.
lan 17. Ministrima sudi Dravni sud.3. ..
Slubene
kumenti,

novine
294.

Kraljevine

SHS,

11.

januar

1929;

F.

ulinovi,

Do-

Z A K O N O Z A T I T I JAVNE B E Z B E D N O S T I I P O R E T K A U D R A V I
6. januara 1929.

.. .lan 3. Kako ona udruenja i politike partije sa ciljem predvienim u l. 1. ovoga zakona, tako isto zabranjuju se i rasturaju sva
udruenja i politike stranke, koje vre propagandu ili ubeivanje drugih, da treba promeniti postojei poredak u dravi. Isto tako zabranjuju
se i rasturaju sve politike stranke, koje nose obeleje versko ili plemensko. Organizovanje, pomaganje ili postajanje lanom ovakve organizacije, ukoliko ne potpada pod udar l. 2. ovoga zakona, kaznie se
zatvorom do 1 godine i globom do 10.000 dinara.
Slubene

novine

Kraljevine

SHS,

11.

januar

1929.

diktature, kralj se m o g a o osloniti i na deo graanskih politiara iz redova tzv.

dvorskih demokrata i radikala. Ne malu potporu reimu line vlasti, bar u p r v i
mah, davale su i iluzije u narodu da e nestankom stranakih sukoba i preganian j a najzad doi do sreivanja i reavanja aktivnih politikih, socijalnih i p r i v r e d
nih problema. Vlada Petra ivkovia uveliko je iskoriavala postojea nadanja
naglaavajui da j o j je to jedan od ciljeva.
3 K r a l j je koncentrisao svu vlast u s v o j i m rukama. Suverenove ranije posredne i zaokoline intervencije za v r e m e dok je Ustav b i o na snazi, sada su bife
suvine. N o v o zakonodavstvo, k o j i m je praeno zavoenje line vlasti, ili k o j e je
neposredno zatim doneto, sluilo je da se proklamovana lina vlast to b o l j e obezbedi. Odredbe ranijeg Zakona o zatiti javne bezbednosti i poretka u dravi su
postale jo stroe; Zakon o Dravnom sudu za zatitu drave predvideo je obrazovanje specijalnog suda nadlenog za politike krivce; izmenama postojeeg
zakonodavstva ukinuta je lokalna i regionalna samouprava (optina i oblasti), a cenzura nad tampom i izdavakom delatnou pojaana. K r a j e m januara 1929. zabranjen je rad politikih stranaka. Celokupni ivot K r a l j e v i n e naao se p o d strog o m kontrolom aparata monarhodiktature. tampa je bila nadgledana i o b j a v l j i vala je strogo cenzurisane vesti.

AKON O N A Z I V U I P O D E L I K R A L J E V I N E NA U P R A V N A PODRUJA
3. oktobra 1929.

& 1. Slubeni naziv drave Srba, Hrvata i Slovenaca je: Kraljevica Jugoslavija.
& 2. Opta uprava u Kraljevini Jugoslaviji vri se po banovinama,
rezovima i optinama.
Banovina ima devet i to: 1. Dravska sa seditem u Ljubljani; 2.
Savska sa seditem u Zagrebu; 3. Vrbaska sa seditem u Banja-Luci; 4.
3 rimorska sa seditem u Splitu; 5. Drinska sa seditem u Sarajevu; 6.
letska sa seditem na Cetinju; 7. Dunavska sa seditem u Novom-Sadu;
i. Moravska sa seditem u Niu; 9. Vardarska sa seditem u Skoplju . . ,4
slubene

novine

Kraljevine

Jugoslavije,

5.

oktobar

1929.

U S T A V H R V A T S K O G OSLOBODILAKOG P O K R E T A
. . . Z a d a a p o k r e t a : Ustaa, hrvatski oslobodilaki pokret,
ma zadau, da svima sredstvima pa i oruanim ustankom oslobodi
spod tuinskog jarma Hrvatsku, da ona postane potpuno samostalna i
lezavisna drava na cijelom svom narodnom i povjesnom podruju. Kala bude taj cilj postignut, ustaki e pokret svima sredstvima braniti
Iravnu samostalnost Hrvatske i narodnu osebujnost hrvatskog naroda;
>orit e se za to, da u hrvatskoj dravi bude uvijek vladao samo hrvalki narod, pa da on bude potpun gospodar svih stvarnih i duhovnih do>ara u svojoj zemlji, napredno i pravedno ureenoj u duhu ustakih
laela.. . 5
'.

ulinovi, Dokumenti, 299.

4 P r o m e n o m imena dotadanje K r a l j e v i n e S H S u K r a l j e v i n a Jugoslavija",

iktobra 1929, kralj je eleo da bar nominalno potvrdi tezu o j e d n o j dravi u k o j o j
ivi nacionalno iznivelisano stanovnitvo Jugosloveni. Pri tome n i j e vodio rauna o realnosti nacionalnog pluralizma na k o j u su upozoravali i pojedini gra:anski politiari, razlikujui nacionalni od dravnog unitarizma, zalaui se za
dreeni oblik decentralizacije i smatrajui jugoslovensku n a c i j u " nestvarnom
onstrukcijom i ne vodei rauna o otporu ukidanju individualiteta nacija k o j e su
e kao takve uobliile jo u X I X veku. Zamenom dotadanjeg administrativnog
r e e n j a k o j e se zasnivalo na podeli na 33 oblasti banovinama (devet baovina i grad Beograd sa Zemunom i Panevom), estojanuarski reim se poziao na r a z b i j a n j e istorijskih celina, savlaivanje rairene administracije oblasnih
rgana, prevazilaenje rascepkanosti drave; isticala se vea ekonominost prik o m administriranja, b o l j a saobraajna upuenost jednih krajeva na druge, forliranje zaokruenijih ekonomskih celina. U sutini, re je bila o postizanju j o
seg stepena centralizacije i usredsreivanja vlasti u rukama kralja. N e g i r a j u i
torijski princip k r o j e n j a " i uobliavanja novih administrativnih jedinica
anovina, kralj n i j e m o g a o ni da izbegne u sluaju Slovenije, Hrvatske, Dallacije, Makedonije. U okvirima Zetske banovine nala se Crna Gora sa delovita Kosova i M e t o h i j e i Dalmacije, a u sastav Vardarske banovine uli su po;d Makedonije i krajevi june Srbije. Crna Gora je, budui jezgro Zetske banoine, tretirana kao klasina srpska zemlja, ali se vodilo rauna i o n j e n o m j a k o m
seanju istorijske autonomnosti. Makedonija je smatrana Junom S r b i j o m " , ali
i j o j u okviru politike s r b i z a c i j e " pridodati k r a j e v i na jugu Srbije. V o j v o d i n a
; nala u sastavu Dunavske banovine u k o j o j su Srbi inili veinu. Zbog jakih
lanjina i Hrvata u Sremu i severozapadnoj B a k o j n j o j su prikljueni i delovi
sverne Srbije. Bosna je podeljena na etiri banovine (Vrbaska, Drinska, Primorska

Zetska). Srbija je takoe razbijena kao istorijska celina na etiri banovine:

unavsku, Moravsku, Vardarsku i Drinsku.
5 Prelaz na diktaturu izazvao je oivljavanje separatistikih snaga u Hrvatsoj i Makedoniji. Jo od stvaranja Kraljevine S H S iz Austrije i Maarske su de-

16

M E M O R A N D U M AUGUSTA KOUTIA I JURAJA K R N J E V I A

L I G I NARODA
25. januara 1930.

. .. Na cijelom hrvatskom dravnom teritoriju uveden je apsolutistiki reim srpskog kralja, koji hrvatskom narodu uskrauje primarna
narodna prava, koja su inae osigurana svakomu narodu. Tako je zablovale separatistike snage u slubi revizionistikih sila k o j e su se zalagale za obnovu habsburske monarhije, sastvaljene mahom od oficira (general Sarkoti i
drugi) i inovnika bive Austro-Ugarske. Neposredno po proglaenju line vlasti
Jugoslaviju je napustio Ante Paveli, poslanik Hrvatske stranke prava, k o j i e u
e m i g r a c i j i organizovati teroristiku delatnost ustaa, zajedno sa ranije odbeglim
Gustavom Perecom, glavnim sekretarom Hrvatske stranke prava, i Branimirom
Jeliem, v o o m pravake omladine. Paveli se u Bugarskoj sreo i povezao sa Ivan o m Vanom M i h a j l o v o m , v o o m reakcionarnog dela V M R O radi zajednikog
delovanja protiv Jugoslavije. Teroristika organizacija ustaa sastojala se od emigranata iz Hrvatske i hrvatskih iseljenika iz evropskih i junoamerikih zemalja
i SAD. Ustaki logori stvoreni su u Maarskoj (Janka-pusta) i u Italiji (1931). Ustae su nameravale da r a z b i j a n j e jugoslovenske drave i stvaranje samostalne Hrvatske ostvare teroristikim i propagandnim radom, nalazei spoljnu zatitu u
I t a l i j i i Maarskoj. Ustaka emigracija se 1932. konstituisala u Hrvatsku revolucionarnu organizaciju. Ustav ove organizacije je predviao primenu svih sredstava
da bi se Hrvatska oslobodila ispod tueg j a r m a " . U borbi protiv Kraljevine Jugoslavije ustae ih nisu birale: atentati, diverzije, buenje najniih nacionalistikih strasti, dizanje ustanka, saradnja sa obavetajnom slubom I t a l i j e i
revizionistikih zemalja Maarske i Bugarske. Musolini je pomagao militariz a c i j u " ustakog pokreta iz dva razloga: radi pripremanja jedinica k o j e je mogao iskoristiti u eventualnom napadu na K r a l j e v i n u Jugoslaviju, i, na drugoj strani, radi stalnog pritiska na svog istonog suseda i podrivanja poretka Kraljevine.
Diktatura se podudarala sa razornim posledicama ekonomske krize, k o j e su
Jugoslaviju pogodile sa zakanjenjem. Ispoljila se, pie S. urovi, 19301934, ,,najpre u poljoprivredi, a zatim se proirila i na ostale oblasti privrede. Katastrofalan
pad cena poljoprivrednih proizvoda, najsnanije je zahvatio i najtee pogodio
z e m l j o r a d n j u i stoarstvo, dve n a j v a n i j e privredne grane zemlje. Pada cena
poljoprivrednih proizvoda, usled ega godine 1930. dolazi
do sloma celokupne
trgovine itom. K a k o su poljoprivredni proizvodi ito i stoka bili ne samo
glavni izvor egzistencije osnovnih narodnih slojeva ve inili i glavnim izvozne
trgovine, dolo je do deficita izvoza u trgovinskom bilansu. ak ni interventna
sredstva od 50 miliona dinara, koja je vlada dodelila novoosnovanom Privilegovanom izvoznom drutvu ( P R I Z A D ) iz budeta za 19301931. godinu nisu
mogla da spree dalje padanje cena. Osim toga, intervencionistike mere drave
nisu titile najvei deo sitnih i srednjih poljoprivrednih proizvoaa niti ivotni standard radnih ljudi. Agrarna kriza je u Jugoslaviji dovela seljatvo do
ruba propasti. Seljak je bio pogoen i otvaranjem raspona izmeu cena industrijskih i poljoprivrednih proizvoda t j . ,makazama cena'. Otvaranje ,makaza
cena' 19301931. godine bilo je petostruko. Dok je jedan plug u Jugoslaviji
seljak kupovao 1920. za 700 dinara ili 360 kgr. penice ili 509,4 kgr. kukuruza, dotle
je 1934. godine jedan plug kupovao za 920 dinara ili 368,8 kgr. penice ili 1.295,7 kgr.
kukuruza. ,Makaze cena' smanjile su jo vie kupovnu m o seljaka. T a k o e se
smanjio i dohodak od poljoprivrede (od 19251933. za 57,4%) vie nego od
gradske radinosti (od 19251933. smanjila se za 39,62%).
Agrarna kriza uticala je na poveanje zaduenosti seljatva. Do 1932. na
podruju predratne Jugoslavije postojalo je 709.525 seoskih dunika, t j . dunika
k o j i m a je poljoprivreda bila glavno zanimanje. Ukupan iznos duga procenjen
je na 6.982 miliona dinara, od ega je 45,17% b i o dug privatnim licima, a 32,18<%
privatnim novanim zavodima. Privatnom kapitalistikom sektoru seljaci su dugovali 80a/o svih dugova. N a j v i e je bilo zadueno seljatvo u delovima drave
sa n a j r a z v i j e n i j o m kapitalistikom p o l j o p r i v r e d o m , kao to je Vojvodina, zatim
Slovenija, a n a j m a n j e u Makedoniji.
Dugovi seljaka bili su jedan od sredinjih problema privrede K r a l j e v i n e
S H S poev od 1925. godine. K a k o je o v o bio p r o b l e m ne samo sitnijih nego
i krupnih posednika, to i u o v o j oblasti dolazi do krupnih zahvata drave. Aprila
1929. godine osnovana je Privilegovana agrarna banka ( P A B ) , koju je drava
H-T

ranjena uporaba imena hrvatskog naroda, koji je priznat u meunarodnim ugovorima kao meunarodni faktor, te koji se nije odrekao niti
svojeg imena niti svoje egzistencije u zajednici naroda. Zabranjeni sa
hrvatski grb i zastava hrvatska. Rasputena su i dapae zabranjena hrvatska kulturna i znanstvena drutva. Istisnut je hrvatksi jezik iz kola
i javnih slubi. Krivotvorena je i brisana povijest u kolskim knjigama.
Nastoji se zaustaviti kulturni napredak hrvatskog naroda, da se narodu otue hrvatske generacije, pa da im se otui cjelokupna hrvatska
pisana literatura. Zapostavlja se hrvatska vjera, a oteuju se grobovi
dotirala sa 700 miliona dinara. Upravu banke je imenovala vlada i sainjavali
su je krupniji
akcionari povezani sa domaim veleposednicima i inostranim
kapitalom. Kapital banke uz p o m o kredita k o j i su j o j je dodelili Narodna
banka, Potanska tedionica i H i p o t e k a m a banka i upisom zajma, povean je
na 1.300 miliona dinara. Meutim, veina ovih sredstava je utroena na kreditiranje krupnih gazdinstava. Sve je to jo vie smanjilo i inae slabu kupovnu
m o seljaka, pa je imalo posledice na dalje sniavanje unutranjeg trita i
smanjenje proizvodnje, a o v o na poveanje opte privredne krize. Sledea intervencionistika m e r a drave bila je Zakon o zatiti zemljoradnika, donesen 19.
aprila 1932. godine, k o j i m je proglaen m o r a t o r i j u m u pogledu plaanja dugova,
kamata svedena na 10%> i zabranjene javne prinudne p r o d a j e seljake pokretne
i nepokretne imovine za naplatu dugova. M o r a t o r i j u m je vaio kao odgoda
plaanja na 6 meseci. K a k o se stanje n i j e izmenilo ni ovim zakonom seljaci
su bili prinueni da se i dalje zaduuju i to sada kod lihvara pod veoma nepov o l j n i m uslovima, j e r im zakon n i j e vie omoguavao zaduivanje kod banaka.
T a k v o stanje t r a j e sve do 1936. godine kada je donesena Uredba o likvidaciji
zemljoradnikih dugova.
U uslovima jake ekonomske krize i kapitalistike p r o i z v o d n j e sav napor
sitnog poljoprivrednog proizvoaa svodio se na borbu u k o j o j je stvarao i
gubio viak rada. S e l j a k je proizvodio za svoju nadnicu, sputao je do same
d o n j e granice, do cene za golo samoodravanje i nie od toga, ime je preputao drutvu svoj viak rada. Perspektiva seljatva mogla se videti samo
u brem razvoju proizvodnih snaga celokupnog drutva, k o j i bi omoguio masovno prelaenje u industriju i gradove.
Usled stvaranja veeg b r o j a pauperizovanog seljatva k o j e kree u gradove da bi obezbedilo sebi egzistenciju, pogorava se poloaj gradskog proletarijata, posebno gradskih radnika koji su se borili protiv nezaposlenosti i
smanjivanja najamnine." Godine 1932. velika ekonomska kriza, posebno industrijska imala je u Jugoslaviji naroito teke posledice na poloaj radnike klase
Industrijska kriza se u Jugoslaviji j a v l j a neto kasnije, t j . posle 1930.
godine kada dolazi do opadanja p r o i z v o d n j e i smanjenja kapitala, kao i smanjenja
izgradnje novih fabrika. U preraivakoj industriji, topioniarstvu i rudarstvu kriza se j a v l j a uglavnom 1931. godine, kada je b r o j radnih mesta pao na najniu taku
zabeleenu od osnivanja drave. U odnosu na 1930. godinu proizvodnja bakarne rude
je k r a j e m 1931. godine opala za 33%, boksita za 38%, pirit za 14%, a eleza i za
74%. Drvna industrija k o j a je predstavljala najvaniju izvoznu industriju, bila
je u naroito tekom poloaju, j e r se smanjila domaa proizvodnja, a izvoz
je 1931. godine opao za 50% u obimu i 60% u vrednosti. U o v o j industriji b i l o
je zaposleno najvie industrijalizovanih seljaka. S m a n j e n j e potronje zbog opadanja kupovne moi seljakog i gradskog stanovnitva pogodilo je teko prehrambenu industriju, i to industriju eera i ulja. Posle 1918. godine, veoma
znaajna mlinska industrija, nalazila se sada u veoma o z b i l j n o j krizi i mnogi
mlinovi su bili potpuno propali. Kriza je znatno pogodila i zanatstvo, k o j e je
preteko izdravalo konkurenciju industrijske proizvodnje. Samo za nekoliko
godina krize ostalo je bez posla oko 34.000 zanatskih radnika.
U pojedinim granama industrije na desetine fabrika obustavlja proizvodnju, hiljade radnika ostaju bez posla. Takav je sluaj sa drvnom industrijom,
prehrambenom i graevinarstvom.
v . Industrijska kriza u Jugoslaviji se javila kasnije, 1930. godine, ali ni o v o
kanjenje n i j e u svim delovima bilo isto. Srbija i Crna Gora su zahvaene kriz o m jo kasnije, a bile su oblasti drave k o j e su je i n a j r a n i j e prebolele. V e
{ J S 1 - godine, dolazi do izvesne konjukture u nekim industrijskim granama, to
J e P?J?va k o j a se osea i u industrijskim zemljama. U Vardarskoj banovini
poboljanja e se osetiti tek 1935. godine.

318

(npr. u Zagrebu 1. studenoga 1929). Samovoljno su hrvatske zemlje razdrobljene i istodobno podvrgnute srpskoj prevlasti. Zabranjeni su historijski dravni nazivi, n. pr. Hrvatska i Bosna. Samovoljno su raspisani
porezi i druga javna podavanja, koji se silovito utjeruju i bez kontrole
troe veinom u Srbiji.
2. Pomou neograniene apsolutistike sile nastoji se iz svijeta maknuti hrvatsku narodnu parlamentarnu reprezentaciju, premda je ova reprezentacija usprkos raznih progona i nasilja bila pod vodstvom
Stjepana Radia birana kod svih dosadanjih izbora (28. studenoga 1920.
18. ouljka 1923., 8. veljae 1925. i 11. rujna 1927.). Bez obzira na duu
hrvatskog naroda i na njegovu jasno izraenu volju nastoji se reprezen332

Kriza rada je bila opta pojava. U n a j r a z v i j e n i j i m industrijskim z e m l j a m a

milioni radnika uzalud su oekivali posao. Zbog krize rada Amerika je zatvorila svoje granice ekonomskoj emigraciji iz Evrope jo 1921, pa i iz Jugoslavije.
Odreene su kvote za useljavanje za svaku z e m l j u posebno. U Ameriku pre
prvog svetskog rata naroito je emigriralo stanovnitvo iz Crne Gore, pa je
u Crnu Goru iz Amerike stigao jedan prilini viak novca; pisalo se da je to
,bio sav njen budet'.
Godine 1932. velika ekonomska kriza je u Jugoslaviji imala posebne posledice na poloaj radnike klase: bilo je estih prekida rada, otputanja radnika
i smanjenje najamnine. U tadanjoj Savskoj banovini 22 ciglane su obustavile
rad i otpustile 1.486 radnika, u drvnoj industriji rad je obustavilo 13 preduzea,
a bez posla je ostalo 1.585 radnika, u prehrambenoj industriji 432 radnika su
otputena. N a j g o r e je u Savskoj banovini bilo u graevinarstvu, gde su 44 preduzea obustavila rad, a bez posla je ostalo 3.327 radnika. U Primorskoj banovini
bez posla je ostalo oko 2.150 radnika, u Vrbaskoj banovini usled obustave rada
bez posla je ostalo n j i h 1.857. Najtee stanje je bilo u d r v n o j industriji, koja je
zapoljavala veliki b r o j nekvalifikovanih radnika pridolih sa sela. U Drinskoj
banovini u elezari Zenici otputena su usled obustave rada 852 radnika, u Dunavskoj banovini privremeno je obustavilo rad 39 preduzea, a stalno 18, ukupno
bez posla je ostalo 2.818 radnika. U M o r a v s k o j banovini 27 preduzea obustavilo je privremeno rad a est stalno, bez posla je ostalo 1.260 radnika. Pored
toga 29 preduzea je reduciralo proizvodnju na tri do etiri dana, pa je usled
toga b r o j nezaposlenih u Moravskoj banovini ukupno iznosio 2.408 radnika,
od ega najvie u prehrambenoj industriji. U Vardarskoj banovini bilo je oko 20
hiljada nezaposlenih fabrikih radnika.
Godine 1932. na j a v n i m berzama je p r i j a v l j e n o 257.780 nezaposlenih, a
1934. godine 300.952 nezaposlena radnika. Nekvalifikovanim radnitvom k o j e sa
sela dolazi u gradove, kapitalisti zamenjuju u toku krize otputene radnike uz
manju najamninu. B r o j zaposlenih t j . industrijalizovanih seljaka u v r e m e ekonomske
krize n i j e
mogue utvrditi
usled
velike mobilnosti i nesigurnosti
u n j i h o v o m zaposlenju. Nailazi se na seljake u rudnicima, umskim preduzeima, graevinarstvu, ciglanama, kamenolomima, na izgradnji puteva i eleznikih pruga. Naroito se u periodu 19291934. godine poveao b r o j industrijalizovanih seljaka u rudarstvu, i to od 77,5% na 83,2/o, u umarstvu od 63% na
68% u graevinskoj industriji je 1934. godine bilo 38%> industrijalizovanih seljaka vie nego pravih radnika. Posebno je raspolagala v e l i k o m rezervom radne
snage peuperizovanih seljaka drvna industrija, to je posebno bio sluaj kod
umskih radnika.
Ova pojava je izrazita u n a j r a z v i j e n i j o j d r v n o j industriji u Bosni gde
je svako seosko domainstvo za godinu dana slalo po jednog svog mukog lana
u bosanske strugare. Na teritoriji Hrvatske u v r e m e krize postoji i obrnut
proces: usled toga to su izgubili posao mnogi ranije industrijalizovani seljaci
se vraaju na selo gde poveavaju agrarnu prenaseljenost.
U vreme velike ekonomske krize samo u rudnicima I t a l i j e i panije, od
evropskih drava, bile su nie nadnice u rudnicima Jugoslavije. Sredinji ured
socijalnog osiguranja je 1923. godine i m a o prosenu osiguranu nadnicu od 20,24
dinara a 1930. godine 26,56 dinara. Nadnica nekvalifikovanih radnika je bila nia
pa je, na primer, zidarski radnik radio 8 sati na dan za 810 dinara." (S. urovi, Dravna
intervencija u industriji
Jugoslavije
19181941,
Beograd,
1986,

iacija zamijeniti funkcionerima, koji su hrvatskom narodu imenovani

po apsolutistikom kralju Srbije.
3. Na temelju izmiljenih okrivljenja i lanih iskaza to ih je iznudila policija, zatvoren je predsjednik narodnog zastupstva dr. Vladimir Maek. On je stavljen pred izvanredan sud, ije se rasprave ne objavljuju, te ije osude padaju bez prava na priziv.
4. Hrvatskom je narodu oduzeta svaka mogunost zakonite samoobrane, jer je ukinuta sloboda tampe, oduzeto je pravo dranja skuptine, zabranjena je kritika postupanja vladinih organa, uklonjena je neovisnost sudaca, a osnovan je izvanredni sud za politike delikte .. . 6
F.

ulinovi, Dokumenti, 299300.

NAELA H R V A T S K O G USTAKOG P O K R E T A
1. juna 1933,

Hrvatski narod imade pravo svoju vrhovniku (suverenu) vlast u

s v o j o j vlastitoj Dravi Hrvatskoj na cijelom svome narodnom i povijesnom podruju oivotvoriti, tj. svoju potpunu samostalnu i Nezavisnu
Hrvatsku Dravu opet uspostaviti. Tu uspostavu imade pravo izvriti
svim sredstvima, pa i silom oruja . . .
Hrvatski narod ima svoje vrhovniko pravo (suverenitet) po kome
on jedini ima vladati u svojoj dravi i upravljati sa svim svojim dravnim i narodnim poslovima.
U hrvatskim narodnim i dravnim poslovima u samostalnoj i Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj ne smije odluivati nitko, tko nije po koljenima i po krvi lan Hrvatskoga naroda, te isto tako ne smije o sudbini
hrvatskoga naroda i Hrvatske Drave odluivali ni jedan strani narod,
ni drava . . .
6 Kao
generalni sekretar stranke K r n j e v i je sa A. Koutiem, potpredsednikom stranke, ilegalno preao granicu avgusta 1929. i naao se u inostranstvu. Iza ove inicijative stajalo je stranako vodstvo k o j e je htelo da pojaa
svoju meunarodnu aktivnost. Zadatak ovih istaknutih prvaka H S S se sastojao
ti tome da zainteresuju spoljne faktore u V e l i k o j Britaniji za hrvatsko pitanje,
p r e svega, ali i u drugim evropskim dravama, zatim Drutvo naroda i hrvatsku
emigraciju u SAD i Junoj Americi. K a k o su preli u Italiju i Maarsku, reim
je imao mogunosti da ih optuuje kao ustake sledbenike. T. S t o j k o v navodi
Maekovu tvrdnju da su Kouti i K r n j e v i otili u inostranstvo da bi u emigraciji obrazovali hrvatsku vladu, razvijali propagandu u prilog hrvatske samostalnosti i uticali na hrvatsku emigraciju da povlai novac iz jugoslovenskih
novanih zavoda ne bi li na t a j nain dolo do finansijskog sloma drave. Memorandum upuen Sekretarijatu Drutva naroda na 10-godinjicu zakljuenja
Sen-ermenskog mirovnog ugovora trebalo je da poslui internacionalizaciji
hrvatskog pitanja. Ova stara metoda H R S S , odnosno H S S je u uslovima radikalno zaotrenih nacionalnih odnosa i estojanuarske diktature politiko-psiholoki ila naruku separatistima svih boja, prvenstveno ustaama. Pored napada na Beograd", kao simbol vladavine srpske buroazije, podnosioci Memoranduma su ukazivali i na postojei diktatorski reim kao na uzrok k o j i ugro-

> ' 5 u r o P s k i m i r " na j e d n o j k r a j n j e o s e t l j i v o j taki. Inicijativa K r n j e v i a i

Koutia n i j e uspela. H S S je za sline svrhe u Francuskoj ovlastila prvaka
stranke L j . Kemana. Maek je oktobra 1930. pokuavao da zainteresuje ehoslovake zvaninike da vlada K r a l j e v i n e Jugoslavije izae u susret zahtevima
vodstva HSS. Prilikom boravka u inostranstvu Maek se u Beu sastao sa generalom Sarkotiem, a u vozu sa A. Paveliem. T. S t o j k o v u studiji Opozicija
u vreme estojanuarske diktature 19291935, Beograd, ' 1969, navodi da je Maek spoljnopolitiku aktivnost H S S rezimirao na sledei nain: Paveli vodi
politiku sa Talijanima, Kouti izmeu I t a l i j e i Engleske, K r n j e v i dri se Engleza a K e m a n neka se dri legalno i u vezi sa Francuzima."

320

Nitko ne moe imati nikakvih posebnih prava, nego samo dunost

prema narodu i dravi, koje jedino daju svakome pravo na osigurani
ivot.
16. Teite udoredne (moralne) snage hrvatskog naroda lei u
urednom i vjerskom obiteljskom ivotu, njegove gospodarske snage u
seljakom gospodarstvu, zadrunom ivotu i prirodnom bogatstvu i prokuanim vojnim vrlinama.
Prosvjetni i kulturni napredak hrvatskog naroda temelji se na prirodnoj narodnoj darovitosti i prokuanoj sposobnosti na polju nauke,
znanosti i prosvjete.
Na ovim naelima temelji Hrvatski ustaki pokret svoj rad i borbu, te kroi otvoreno i odvano naprijed k cilju, tj. k potpunom osloboenju hrvatskoga naroda i uspostavi samostalne i Nezavisne Drave
Hrvatske.
Dano u Glavnom ustakom stanu dana 1. lipnja godine 1933.
Ustaki Poglavnik:
dr Ante Paveli v.r.7
Hrvatski narod, 18. travanj 1941.

E T V R T A ZEMALJSKA K O N F E R E N C I J A KPJ
O POUKAMA IZ 19291930.
. . . Komunistika partija je jedina partija koja je od prvog dana
velikosrpske vojno-faistike diktature vodila protiv nje herojsku borbu. Sve ostale stranke: graanske, sitnoburoaske, seljake i nacionalno
sporazumake, a takoer i socijal-demokratska uzmakle su i sramno kapitulirale.
Kompartija vodila je 192931 revolucionarnu borbu protiv vojno-faistike diktature po cijenu najveih i najteih rtava. Tu borbu iznio je partijski kadar u zemlji na svojim pleima. Redovi Partije bili su
desetkovani, a veliki dio njenih funkcionera muki ubijen ili poslat na
dugogodinju robiju. U toku te herojske borbe, uslijed pogreaka Partije, a naroito njenih vostava u to vrijeme, teroru vojno-faistike diktature uspjelo je da privremeno organizaciono razbije veinu najvanij i h partorganizacija. Utjecaj i autoritet Partije meu masama, silno je
porastao, ali njena akciona sposobnost, usljed razbijanja veine najvanijih partorganizacija, bila je znatno oslabljena .. . 8
Jstorijski arhiv KPJ, tom I I , 232.
7 Naela ustakog pokreta objavljena su 1. juna 1933. u Glavnom ustakom
stanu. U buduu samostalnu hrvatsku dravu ustae su ukljuivale i Bosnu i Hercegovinu. Ultranacionalistiki orijentisane ustae nisu priznavale srpski i slovenaki narod. Prema ustakom programu hrvatski narod je m o g a o doi do oslob o e n j a samo ruenjem Jugoslavije i zbacivanjem srpskog suanjstva". Sve ustake snage su morale sluiti buduoj revoluciji. Polazei od velikohrvatske koncepcije i radikalnog separatizma, ustae su iskljuivale svakog ko n i j e pripadao
hrvatskom narodu (po korijenima i k r v i " ) da odluuje o hrvatskim stvarima.
Ustae su od faizma preuzele pomenutu rasistiku tezu i, na drugoj strani,
princip voe kome svi duguju poslunost.
8 K P J se nala prva na meti estoj anuarskog reima. Antikomunistika his t e r i j a dobila je nezapamene razmere; smatrana je aktom najvieg patriotizma.

21 J u g o s l a v i j a 19181988

321

DOLJE D I K T A T U R A
(Rezolucija

Biroa CK SKOJ-a o politikoj situaciji,

na sjednici 24. januara 1929. godine)

primljena

1. Diktatura udruene srbijanske i preanske financijske oligarhije

(uz hegemoniju prve) i dvorsko militaristike klike javila se kao neizbjena posljedica duboke ope privredne i dravne krize, kukaviluka vodstva SDK i porasta revolucionarne aktivnosti proletarijata i seljakih masa potlaenih naroda, koji su ve poeli prelaziti te okvire,
koje im je nacrtalo njihovo vodstvo. Udruena financijska oligarhija
i dvorsko militaristika klika prila je k likvidaciji parlamentske ,,brbljaonice", koja j o j je oteavala, da brzo i energino sprovodi svoju politiku oajnog izrabljivanja masa, financijska je oligarhija uzela direktno u svoje ruke dravnu mainu, zajedno s Aleksandrom i s njegovom
klikom pokuava na taj nain da se izvue iz ope privredne i dravne
krize i da vrei tako v o l j u svojih engleskih i francuskih pokrovitelja
umiri" ovu nemirnu zemlju kako bi je u pravi as mogla da baci u
opti imperijalistiki front protiv Sovjetskog Saveza.
2. Do uvoenja diktature moglo je doi samo blagodarei odvratnoj puzavakoj taktici voa SDK, koji su u to vrijeme, kada se ve brusio no diktature, preutavali ovu pripremu, bavili se jedino papirnatom borbom", davanjem i z j a v a " novinarima, stiavanjem uzbunjenog
naroda, pisanjem hvalospjeva krvavom Aleksandru i uskrsavanjem ve
davno poginulih iluzija, da veliki imperijalistiki razbojnici nijesu razbojnici, nego mirotvorni", koji e pomoi osloboenju potlaenih naroda. I danas, pri diktaturi, voe SDK i dalje izdajniki pozivaju mase

Mala i b r o j n o slaba partija, s o k o 3.500 lanova, bila je bez veeg uticaja u irim,
narodnim masama; n i j e imala saveznika meu sitnom buroazijom i seljatvom.
R e i m je iskoristio priliku da razbije ilegalni aparat P a r t i j e i pohapsi njene lanove. N a j v e e muilite komunista postao je policijski zatvor u Beogradu poznat
p o d imenom Glavnjaa. Deo komunista n i j e ni izvoen na sud, ve je ubijan pril i k o m navodnih pokuaja bekstva, prelaska granice, neodazivanja na pozive vlasti.
Mnogi su ubijeni u zatvorima ili izdahnuli p o d mukama. Meu komunistikim
prvacima 19291930. su ubijeni: uro akovi, organizacioni sekretar CK K P J ,
Nikola Heimovi, sekretar Crvene pomoi, Bracan Bracanovi, Boo Vidas Vuk,
M a r k o Maanovi, Risto Samardi, lanovi CK KPJ, rukovodioci SKOJ-a: Janko
Mii, Pa ja Marganovi, M i j a Oreki, Josip K o l u m b o , Pera Popovi Aga, Josip
Debeljak, Zlatko najder, k o j i je umro u bolnici od posledica muenja. Pred Dravnim sudom za zatitu drave odrana su do septembra 1932. 83 sudska procesa
protiv komunista. Mnogobrojni komunisti nali su se na izdravanju kazne u
Sremskoj Mitrovici. CK K P J je prestao da deluje kao jedinstveno rukovodstvo
ve u 1929. godini. Oktobra 1932. obrazovan je u Beu Zagranini biro CK K P J " .
Aprila 1930. u inostranstvo je preao i Politbiro CK K P J i j e se sedite jedno vreme nalazilo u Zagrebu, a posle u L j u b l j a n i . Razbijena partijska organizacija n i j e
imala veze sa rukovodstvom k o j e je u inostranstvu sasvim zavisilo od Kominterne. Propagandna aktivnost Kominterne i njenih organizacija u inostranstvu protiv reima i u prilog rtava belog terora doprinosila je slabljenju diktature i skretanju panje inostranog javnog mnenja na njeno nasilje u Jugoslaviji. U oima
radnitva i demokratskog javnog mnenja komunisti su sticali ugled boraca za
demokratiju protiv kraljevske uzurpacije vlasti.

322

na mir, govorei im neka se ne daju provocirati" i izdajniki se odriui makedonskog naroda, koji se bori za svoju slobodu izjavljujui ustima Maeka, da je za Makedoniju puka, a za Hrvatsku kola".
Sa uvoenjem diktature cjelokupna taktika SDK doivjela je katastrofalni poraz i slom, vodstvo se pokazalo apsolutno nesposobno i nemono, ono je izgubilo glavu i sve to e neizbjeno otrezniti najborbenije
slojeve seljakog naroda, stvoriti kod njega daleko bolje uslove za na
rad i pokazati mu, sa svom oevidnou, da ostaje jedino put put nelegalnog spremanja oruanog ustanka radnika i seljaka protiv diktature, financijske oligarhije i dvora.
3. Ve prva djela diktature (rasputanje sindikata, ukidanje izbora radnikih povjerenika, nagovjetavanje* sveg radnikog zakonodavstva, skidanje s dnevnog reda pitanja razduenja seljaka, pojaanje izvoza poljoprivrednih produkata za raun obogaenja krupnih izvoznika
i na raun oajne gladi u samoj zemlji, ukidanje poreza sa. rente itd.,
a da ne govorimo o daljnjim planovima diktature financijskog kapitala
i o ciniko grubom istrebljivanju svega to ima klasno proleterski ili
nacionalni karakter), ve nam, dakle ova prva djela diktature, govore
o ogromnom pojaanju politike i socijalne reakcije u zemlji, o tome da
e radnika klasa i svi siromani slojevi ove zemlje, a napose iroke
mase potlaenih naroda, biti survane u ponor jo strahovitije bjede, da
e one biti jo bezobzirnije isisavane, poniavane i mrcvarene. iroke
mase seljatva i sitne buroazije pa i u samoj Srbiji neizbjeno e biti
prisiljene da stupe u odluniju borbu sa diktaturom financijskog kapitala. Baza reima se neizbjeno suuje.
Sm reim pomae nam u savlaivanju varljivih nada da se do
slobode, hljeba i mira moe doi na miran, beskrvan nain, bez oruanog svrgnua krvnih neprijatelja radnog naroda svih nacija. Diktatura
dakle, koja bi trebala da rijei krizu, ne moe je razrijeiti, ve e, naprotiv, jako zaotriti sve suprotnosti i stvoriti bolje uslove za stvaranje
revolucionarnog saveza proletarijata, seljatva i potlaenog naroda u
borbi protiv diktature financijske oligarhije i dvora, za revolucionarnu
demokratsku diktaturu proletarijata i seljatva, za osloboenje svih potlaenih naroda.
Bila bi fatalna greka, kad bi se pred ovom besomunom navalom
reakcije komunisti ograniili time da se u redu, s minimumom rtava,
povuku u podzemlje dublje, na svoje nelegalne pozicije, bez borbe. To
bi bio prvi korak na putu ka likvidaciji Komunistike partije kao voe
svih siromanih i nacionalno potlaenh masa. Da, potrebno ja maksimalno uvrstiti nae organizacije i osigurati se od hapenja naih drugova i razbijanja naih organizacija; ali istovremeno i upravo danas,
vie nego ikada, mi smo duni da pojaamo i rairimo nae veze s masama, da irimo nau revolucionarnu re, i da, to je naroita dunost
komunistike omladine, najveom smjelou i odlunou naih akcija

* Verovatno je omakom napisano nagovetavanje", umesto nepotovanje",

kako po smislu reenice treba da bude.
21*

3T3

razbijemo tu kolebljivost i bojaljivost, koja se p o j a v l j u j e kod izvjesnih slojeva radnog naroda i da tom istom smjelou, revolucionarnom
aktivnnou razbijamo lane predstave o sili reima, koji stvarno nije
i nee biti u stanju da ugui revolucionarni pokret milijunskih masa
radnog naroda. 9
Bilten CK SKOJ-a, br. 1, januar 1929; Kongresi, konferencije i sednice
Centralnih organa SKOJ-a (19251941), (priredili: S. Cvetkovi, M. Vasi), Beograd, 1983, 314316.

KPJ U V R E M E ESTOJANUARSKE D I K T A T U R E IZ IZVETAJA

J. B. T I T A , NA PETOJ ZEMALJSKOJ K O N F E R E N C I J I
Oktobra 1940.

.. . K o d prvog naleta vojne diktature na nau Partiju rukovodstvo

se pokazalo nedoraslim, osobito kada je 1929. god. zvjerski ubijen sekretar CK Duro akovi, koji je imao ogroman autoritet kod radnih masa i meu lanovima Partije. Obezglavljeno rukovodstvo inilo je itav
niz krupnih politikih greaka. Jedna od najkrupnijih greaka bila je
parola tzv. oruanog ustanka. Vodei kurs na taj tzv. oruani ustanak
rukovodstvo je bezduno i upravo zloinaki rtvovalo malobrojan partijski kadar. Istiui tu parolu rukovodstvo uope nije vodilo rauna o
subjektivnim, a kamoli o objektivnim uslovima. Ono je raunalo na
neki spontani pokret masa s kojima u ono vrijeme, uslijed sektatva
k o j e je cvjetalo u naoj Partiji, uope n i j e bilo povezano. Ovom parolom uinila se Partiji velika teta. Diskreditiralo se politiki Partiju pred
masama. lanstvo Partije samo takoer nije bilo ubijeeno u ispravnost
te parole, ali ju je branilo. Mnoge je to demoraliziralo, kao to ih je
demoraliziralo upravo zloinako izlaganje najboljih kadrova krvnicima
reima vojne diktature. Izlaui udarcu vojne diktature partijski aktiv
bez veze s masama i bez masovnih akcija, Partija je brzo bila desetkovana i razgromljen', onesposobljena na dulje vrijeme za rad i bilo kakve akcije. . . .Krivci za tu politiku esto su govorili da je to bio herojski
period za Partiju, zbog toga to se ona, iako slaba, usudila uhvatiti se
ukotac s nadmonijim neprijateljem. Tano je da je partijski kadar
herojski iao u borbu; time je on samo manifestovao svoju odanost
djelu radnike klase, svoju disciplinu, spremnost na svaku rtvu, ali je
tim tea krivnja tadanjih rukovodeih ljudi, koji su to sve iskoristili
nepromiljeno (ukoliko nije bilo i namjerno) i potpuno neboljeviki
ocijenili snage Partije i situaciju. Umjesto to se trabunjalo o oruanom
ustanku, trebalo je baciti sve snage Partije na povezivanje s masama
i putem masovnih akcija voditi borbu s v o j n o m diktaturom, kao to se
est godina kasnije i pokazalo uspjenim i tanim, kada je diktatura
pala pod pritiskom masa.10
9 Nerealnoj proceni situacije podlegao je i SKOJ. Parlamentarna i nacionalna kriza je bila shvaena kao duboka dravna kriza. I iz ovog izvora se vidi
da je Jugoslavija ocenjivana kao baza za napad na S S S R u interesu kapitalistikih drava.
10 Komunisti su kvalifikovali diktaturu kao faistiku" ili v o j n o faistiku", ali takva ocena n i j e nauno prihvatljiva, estojanuarski r e i m se razliko-

324

Pod konac 1929. god. preostali lanovi iz rukovodstva emigrirali

su u inostranstvo.. . . Od 1929. do 1933. god. rad Partije gotovo je posve
zamro. Bilo je rijetkih iznimaka gdje se poneto radilo . . .
J. B. Tito, Sabrana djela, 6, Beograd, 1979, 79.
USTAKI POKRET U HRVATSKIM KRAJEVIMA
Decembar 1932.

U poslednje vrijeme poinje da se iri osobito u Lici i sjevernoj

Dalmaciji ustaki pokret protiv srpskih okupatorskih vlasti. . . Glad, bijeda i teror reima nad stanovnitvom prevrili su ve sve mjere i seljaci dovedeni do oaja bjee u umu i sa pukom u ruci poinju da se bore
protiv velikosrpskog zuluma. Iz okolnosti da ustaki pokret zapoinje u
Lici i sjevernoj Dalmaciji najsiromanijim krajevima Jugoslavije
moe se zakljuiti da socijalno-ekonomski momenti igraju veliku ulogu
u tom pokretu. Ali znaenje nacionalnog momenta takoer je veliko, jer
je pokret najvie razvijen u hrvatskim dijelovima Like i sjev.[erne] Dalmacije.
Komunistika Partija pozdravlja ustaki pokret likih i dalmatinskih seljaka i stavlja se potpuno na njihovu stranu. Dunost je svih komunistikih organizacija i svakog komuniste da taj pokret potpomognu,
organizuju i predvode. U isto vrijeme Komunistika Partija ukazuje na
dosadanje nedostatke i pogreke u tom pokretu, koje se razjanjavaju
tim da u pokretu dosada znatan uticaj igraju hrvatski faistiki elementi
(PaveliPerec), kojima nije u interesu da protiv velikosrpske vojno-faistike diktature razvijaju jedan iroki masovni pokret, jer se boje da
bi se takav pokret okrenuo ne samo protiv diktature nego i protiv njih
i njihovih italijanskih gospodara. Zbog toga se oni ograniavaju na akcije malih odreda i metode individualnog terora.
Borba za rairenje masovne baze ustakog pokreta, protiv individualno-teroristikih metoda hrvatskih faista to je zadaa komunista. Velikosrpska vojno-faistika diktatura ne moe da se obori samo akcijama
malih grupica ljudi bez uea najirih masa i to ne samo u hrvatskim,
nego i srpskim krajevima. A da bi se u borbu uvukle iroke mase, potrebno je da se one zainteresuju sa odgovarajuim parolama. Borba za naciovao od faistike diktature po socijalnoj osnovi jugoslovenskog drutva u k o m e
je dominiralo seljatvo kao n a j b r o j n i j i drutveni sloj, po politikim okolnostima
u k o j i m a je nastao i po krizi meunacionalnih odnosa; reim n i j e dobio ni podrku sitne i srednje buroazije. Pozivom na ustanak komunisti su dali jedva ekani povod reimu da se svom snagom obori na n j i h i njihovu organizaciju. Sektaki karakter P a r t i j e i dogmatski vidokrug njenog rukovodstva onemoguili su
zrelu i samostalnu analizu situacije koja je nastala sa estojanuarskim udarom.
Odluke IV kongresa K P J polazile su od procene VI kongresa Kominterne da je
situacija u svetu ispunjena revolucionarnim nabojem. U direktivnom pismu rukovodstva i proglasu radnikoj klasi i seljatvu februara 1929. trailo se otpoinjanje borbe za ruenje reima i o s v a j a n j e vlasti radnika i seljaka. Oruani ustanak je bio skupo plaena avantura. Ustavna kriza, pojaana nacionalnim sukobima, n i j e bila opta kriza drave i poetak raspadanja graanskog sistema. Graanska opozicija, kako srpska, tako i hrvatska, oslala je pasivna, povuena, nespremna da se sukobljava sa monarhijom, a demokratske drave Zapada nisu
bile uznemirene dravnim udarom u Beogradu. Partija se obraala seljacima, a
nije imala uporita na selu. K r a l j Aleksandar je s pozivom na uvrenie
meunarodnog poloaja Jugoslavije prema I t a l i j i mogao da rauna na podrku
vojnih i politikih krugova, kao i na deo omladine jugoslovenske orijentacije.

nalno osloboenje treba da bude ispunjena konkretnim sadrajem i da

obuhvati pitanje zemlje, dugova, poreza, borbe protiv mjesnih bogataa
lihvara, kole itd. Paveli i ostala faistika gospoda nee da istaknu
zahtjev i da se bore za to da se zemlja oduzme od veleposjednika, crkava,
manastira i drave i da se razdijeli besplatno i sa inventarom siromanim
seljacima. Oni nee da se bore za to da se svim siromanim seljacima
briu dugovi i poreze. Oni nee da vode borbu protiv mjesnih bogataa
kulaka. Paveli i kompanija htjeli bi samo da izmijene formu i mjesto diktature srpske buroazije, oni bi htjeli diktaturu hrvatske buroazije po uzoru talijanskog faizma. A komunisti se bore protiv srpske i
hrvatske buroazije, protiv nacionalnog i socijalnog potlaivanja, za samoopredjeljenje potlaenih naroda do otcjepljenja, za vlast radnika i
seljaka. Zbog toga oni uzimaju najaktivnijeg uea u ustakom pokretu i predvode taj pokret, vezujui borbu ustaa za nacionalno osloboenje sa borbom irokih masa radnog naroda za rad, hljeb, zemlju i
slobodu.
Bez potpisa
Proleter, decembar 1932, br. 28, str. 23; prema: Revolucija pod
okriljem Kominterne, Izabrani spisi
i), Beograd, 1987, 142143.

Milana

Gorkia

(priredio

B.

Jak-

IZJAVA DRUGA G O R K I C A
Septembaroktobar 1934.

Upoznavanje sa poukama iz 19291930. i sa rezultatima provjeravanja treba po m o m shvatanju kod svakoga od nas da izazove kritiku,
pregledavanje svoga vlastitog rada, svojih nedostataka i svojih pogreaka. Ne purgersko samozadovoljstvo, nego kritika ocjena samog sebe,
to je reakcija koju rezultati provjeravanja moraju kod svakog od nas da
izazovu. Zato ja smatram svojom dunou da sam pred partijom javno kritikujem uinjene pogreke iako me vii partijski forumi na to ne
obavezuju. Ne inim to da bih bievao sam sebe, niti da bih ubjeivao
one koji jo uvijek nisu uspjeli da preodole i ugue u sebi tinjue ostatke grupatva i frakcijske preubeenosti, ve zato to smatram da je
boljevika samokritika najbolje sredstvo za zdrav razvitak partijskog
kadra i za likvidaciju svih ostataka uzajamnog nepovjerenja izmeu pojedinih aktivista, koje je nastalo iz dugogodinjih grupakih borbi u naoj partiji.
Da ponem sa pogrekama politike naravi. Od drugova koji su u
to vreme radili, najvea odgovornost za nepravilnu liniju partijskog vodstva u pogledu oruanog ustanka kao akcione parole pada na mene. Ako
se na ovu pogreku gleda povrno, onda se moe izvui zakljuak da ona
ima sektako l i j e v i " karakter. Takav zakljuak bio bi iz osnove pogrean. Korijeni te pogreke lee u neboljevikim desniarskim shvatanjima koja su u to vrijeme postojala u partiji i koja su se odrala i na
mojem stavu u ocjeni politike situacije. Takva desniarska shvatanja
jesu: a) neboljevika i u svojoj sutini desniarska orijentacija na spontanost borbe i na spontanost akcije masa; b) nerazumijevanje uloge sitne buroazije u revolucionarnoj borbi (seljatvo i ugnjeteni narodi) i zapravo menjeviko oekivanje da e se mase, okupljene pod vodstvom
SDK (selj. dem. koalicije) d i i " na revolucionarnu borbu protiv veliko-

326

srpske vojno-faistike diktature same i nezavisno od toga da li e kompartija uspjeti da u savezu radnika, seljaka i ugnjetenih naroda osigura
hegemoniju proletarijata; boljevika istina da nac. revolucionarna borba moe pobjedonosno da se razvija samo pri uslovu osiguranja rad.
klasi rukovodee uloge u tom pokretu, bila je i meni, i vjerujem i veini
drugih drugova teoretski jasna, ali u konkretnoj procjeni tadanje situacije mi smo faktiki na tu istinu zaboravili i u opredjeljivanju part,
linije, parola i zadaa nismo se n j o m e boljeviki i dosljedno rukovodili; c) nepravilna ocjena otvoreno faistikog dijela buroazije ugnjetenih naroda (vercovanje oruja u Hrvatsku, naoruavanje u Maarskoj i
Italiji pojedinih hrvatskih elemenata k o j i su se upregli u kola italijanskog i madarskog imperijalizma, priprema teroristikih atentata sa
strane pristaa Pavelia, Pereca, Perevia, Sarkotia itd.). Nepravilnost
te ocjene sastojala se u tome da sam ja u tim naoruavanjima hrvatskih faistikih izabranika vie gledao kao na izraz spremnosti hrvatskog naroda na revolucionarnu borbu, nego kao to je trebalo posledicu nastojanja jednog dijela hrv. buroazije da borbu hrv. naroda
potini interesima imperijalistikih grupa k o j e vode imperijalistiku
borbu protiv velikosrpskog imperijalizma.
U unutranje partijskom pogledu glavne m o j e pogreke mogu se
svesti na o v e tri: prvo, niz pogreaka u odabiranju kadra iz part, kole
za rad u partiji, pogreke koje su olakale silaenje part, vodstva u 1929.
i 1930. sa linije Otvorenog Pisma. K a o drugo, nedovoljno i nedosljedno
suzbijanje grupakih tendencija u rukovodeem partijskom aktivu, koje
(tendencije) sam primijetio jo za IV kongresa partije; tree, suvie kasno dolaenje k zakljuku da je n a j b o l j i lijek za pojedine drugove koji
su se zaglibili u grupakoj borbi, ne drugarsko lino ubjeivanje i popravljanje, nego odluno uklanjanje s odgovornog posla u partiji.

Pouke iz greaka nae partije u 192931. i iz greaka pojedinih

vodstava i drugova iz toga perioda m o r a j u da postanu sastavni dio bolievizacije nae partije. Ja znam da je danas naa partija, na osnovi provoenja linije i odluka CK, unutarnje partijski uglavnom zdrava i konsolidovana. Upravo zato sada je vreme da se greke iz ranijih perioda
razvitka nae partije kritikuju. To je potrebno i korisno radi: 1) usvaj a n j a iskustva iz toga perioda za sadanji rad partije, radi izvlaenja
pouka iz toga iskustva; 2) vaspitanja novog lanstva; 3) provjeravanja
stepena boljeviziranosti pojedinih partijskih aktivista, jer se politika
sposobnost i zrelost komunista prema Lenjinu o p r e d j e l j ava takoer i njihovim odnosom prema vlastitim pogrekama i nedostacima i
prema partijskoj kritici tih pogreaka.
M. Gorki
Proleter, septembar oktobar 1934, br. 89, str. 16.;

Isto, 269271.

327