ABDNN ENERJ HKMYET TEORS VE BYK

ORTADOU PROJES

Abdullah URAL
zet
Dnya hakimiyeti mcadeleleri genellikle jeopolitik teorilerden ok etkilenmitir Tarihsel olarak bakldnda, ABDnin de d politika ve milli gvenlik stratejisini jeopolitik temeller zerine kurduu grlmektedir. ABD Yirminci yzyl sonlarndan itibaren
bilinen dnya hakimiyet teorilerinden ayr olarak enerji havzalarnn ve enerji iletim
hatlarnn kontrolne dayanan yeni bir hakimiyet teorisi gelitirmitir. Bu yaklam,
yirmi birinci yzylda kresel mcadelenin ana erevesini aklayan bir teori haline
gelmitir. Bu teori erevesinde ABD Ortadouda ve Avrasyada youn olarak bulunan petrol ve doal gaz rezervleri zerinde kontrol salamaya almaktadr. ABDnin
Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesini de Enerji Hakimiyeti teorisi erevesinde analiz etmek mmkndr.
Anahtar Kelimeler: Hkimiyet Teorileri, jeopolitik, Enerji Hkimiyet Teorisi, Byk
Ortadou Projesi, Enerji Havzalar

THE US' HEGEMONIC THEORY OF ENERGY AND THE

GREATER MIDDLE EASTERN PROJECT
Abstract
The world's hegemonic struggle has been continiously influenced by the theory of
geopolitics. Historically, the US foreign policy and national security strategies are built
on geopolitics. Since the last part of the 20th century, in addition to well known world
hegemonic theories the US has developed a uniquely a new hegemonic theory on the
control of energy reservoirs and energy distrubuting network. This approach has become a framework of theory which explains the struggle for global power in the 21st
century. This framework assists the latest US ambition in strengthening its grip on the
Middle Eastern oil wealth and markets, and extending its network of military bases and
facilities, all in the name of democratisation of the Middle East and Euroasia. The US'
Greater Middle Eastern Project and North Africa Project will be analyzed by the hegemonic theory of energy.
Keywords: World Hegemonic Theory, Geopolitics, Hegonomic Theory Of Energy,
Greater Middle East Project, Energy Reservoirs
Dr., Siyaset Bilimci
Akademik ORTA DOU, Cilt 3, Say 2, 2009

Giri
Corafyay dnya hakimiyeti asndan inceleyip deerlendirmeye alan Jeopolitik kuramclar, kuramlarn olutururken iinde bulunduklar dnemin siyasi, kltrel, askeri ve teknolojik gelimelerinden etkilenmilerdir.
Pek ounun ortak kaygs da, kendi lkelerinin bymesi ve bu durumu srdrmesi olmutur.
jeopolitik teoriler ierisinde zellikle hakimiyet teorileri, Dnya hakimiyeti mcadelelerini ok etkilemitir. Son dneme kadar dnya hakimiyetiyle
ilgili olarak belli bal drt teori n plana kmtr. Bunlar; Kara Hakimiyeti
Teorisi, Kenar Kuak Teorisi, Deniz Hakimiyeti Teorisi ve Hava Hakimiyeti
Teorisi balklar altnda incelenebilir. Souk sava sonrasna kadar genelde bu
klasik jeopolitik teoriler n planda olmutur. Daha sonrasnda ise, ekonomik ve
kltrel boyutu arlkl jeopolitik teoriler retilmitir. Dnyada meydana gelen
gelimeler, jeopolitik paradigmalar zerinde deiimler yaratmaktadr. Bugn
iin en nemli gelimelerden biri de dnyada enerjiye duyulan ihtiyacn artmasdr. Bu adan enerji eitli jeopolitik yaklamlara temel oluturmaktadr.
Gnmzde ad koyulmam olsa da, Enerji havzalarna ve iletim kanallarna
hakim olan, dnyaya hakim olureklinde ifade edilebilecek enerji hakimiyet
teorisinin zellikle ABD tarafndan uygulanmakta olduunu sylemek mmkndr.
Dnyann enerji asndan en zengin blgeleri Ortadou ve
Avrasyadr. Bu blgeler dnya ekonomisi iin ok byk deer tamaktadr.
Bu blgelerdeki petrol ve doalgazn dnyadaki pazarlarna gvenli bir ekilde
tanmas, gnmzn nemli jeopolitik konularndan birini oluturmaktadr.
ABDnin uygulamaya koyduu Byk Ortadou Projesini de enerji
hakimiyeti teorisi erevesinde analiz etmek mmkndr. Grnrde siyasal
kltr farkllklar ve demokrasi gibi veriler paralelinde gelitirilmi olsa da,
bu proje ile ABD; blgedeki mevcut ve muhtemel Amerikan askeri ve ekonomik varln korumay, petrol ve doalgazn dier gler tarafndan bir silah
olarak1 kullanlmasn nlemeyi, kesintiye uramadan kendi kontrol iinde
akn hedeflemektedir.
Deniz Hakimiyeti Teorisi
Hakimiyet teorileri arasnda bata geleni ngiliz Amiral Alfred Thayer
Mahan'n (1840-1914) Deniz Hakimiyet Teorisidir.

Osman Metin ztrk, Ordu ve Politika , 2.b., Fark Yaynlar, Ankara: 2006, s. 283

132

Mahan teorisini gelitirdii Deniz Gcnn Tarih zerine Etkisi

(1660-1783) (The Influence of Sea Power Upon History) adl almasn,
1890 ylnda yaynlanmtr. Amiral Mahan, deniz hkimiyetinin dnya hkimiyetinin anahtar olduu grndedir. Teoriye gre" Denizlere hkim olan
dnyaya hkim olacaktr."2
19ncu yzylda endstri devrimi sonucunda, bir yandan yeni keifler
yaplm, dier yandan ekonomik ilikiler hacim ve genilik olarak ok bymtr. Hammadde aranmas ve yeni rnlerin pazarlanmas ihtiyac, deniz
yollarnn nemini arttrmtr. Tarihi pek Yolu nemini kaybetmitir. Gelien
teknolojiler ile mesafeler ksalmaya balamtr. Amerikal Amiral Alfred
Thayer Mahann Deniz gedik ve geitlerine hakim olan dnyaya hakim olur
eklinde zetlenebilecek teorisi bu ortamda ortaya kmtr.
Mahann teorisini gelitirirken o dnemin en byk smrgeci glerinden biri olan ve deniz hkimiyetini elinde bulunduran ngiltere'den etkilendii sylenebilir. nk ngiltere, binlerce kilometre uzaklktaki smrgelerinin merkezi idareden kopmasn engellemeyi ve ticaret yollarn koruyabilmeyi
deniz gc sayesinde salamaktadr.
Mahan gre; ak denizler ktalar birbirine balayan engin ovalardr.
Bu ovalardaki yollar kontrol etmek dnya ulamnn kontrol anlamn tayacaktr. Kara kuvvetleri ile dnyada ancak belirli lde yer ele geirilebilir.
Oysa; dnya egemenlii veya byk imparatorluklar kurmak iin denizar
nokta ve blgelerin de ele geirilmesi ve bunlarla anavatan arasndaki irtibatn
srdrlebilmesi gereklidir.
Mahann teorisi bata ABD olmak zere, ngiltere, Almanya, Rusya
ve Japonyann politikalarnda etkili olmutur.3 Souk sava dneminde de
ABD ve Sovyetler Birlii byk bir deniz stnl ekimesine girimilerdir. Yzyllardr bir kara devleti (continental) olan S.S.C.B. denizci (maritime)
bir devlet olabilme stratejisini izlemitir.4
Kara Hakimiyeti Teorisi
Kara Hakimiyet Teorisi ngiliz bilim adam Sir Halford J. Mackinder
(1861-1947) tarafndan gelitirilmitir. Londra niversitesinde profesr olan
ngiliz Jeopolitikisi Mackinder, 1904 ylnda, "Tarihin corafi mihveri" (The
Geographical pivot of History) adl bir makalesini 1919'da "Demokratik deal2

Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 7.Dizi, Ankara, 1989, ss.10,27
Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, s.27
4
Kemal Girgin, ada Politika ve Diplomasi, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1975,s.
212
3

133

ler ve Gerekler" (Democratic Ideals and Reality) isimli almasn yaynlamtr. Bu almalarnda nl Dnyann Kalbi (Heartland) teorisini ilemitir.
Mackinderin Kara Hakimiyet Teorisi, denizde petrole ulalmad,
retim kaynaklarnn karada bulunduu dnemi kapsamaktadr. Mackinder de
hakl olarak, deniz gcnn neminin azaldn ve kara gcnn daha nemli
hale geldiini iddia etmitir.
Mackinder, devletleri, kara ve deniz devletleri olarak snflandrmtr.5 Genel olarak denizci milletlerin bir deniz gc ve karac milletlerin de
bir kara gc oluturduunu ileri sren Mackinder, insanlk tarihinin balangcndan Birinci Dnya Sava sonuna kadar devletleraras mcadelenin gerekte kara gc ile deniz gc arasnda olduunu iddia etmitir. Birinci
Dnya Sava Adallar (ngiltere, ABD, Avusturalya, Yeni Zelanda ve Japonya) ile Ktallar (Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanl mparatorluu)
arasnda gereklemitir. Birinci Dnya Savan kazanan da stn deniz gc
olmutur. 6
Mackindera gre Dnya, denizlerle evrili Avrupa-Asya ve Afrika'dan meydana gelmi byk bir kara parasna sahiptir. Ksaca, Avrupa, Asya
ve Afrika ayr kta deil fakat sadece bir Dnya Adasdr (World-Island).
Dnya Adas; Asya, Avrupa ve Afrika'y kapsamaktadr. Bu Dnya Adas ise
dnya gcnn gerek arlk merkezi olmaya adaydr. Dier ktalar, Dnya
Adas'nn uydular durumundadrlar. Dnya Adasnn kalbi Dou Avrupa ve
Sibirya'nn buzlarla kapl, dmdz sahillerinden Belucistan ve rann kzgn
sarp kylarna kadar uzanan usuz bucaksz byk arazidir. Dnya Adasnn
kalbinin en kritik kesimi de Dou Avrupadr. Dou Avrupann nemi, Buraya hakim olacak millete insan gc ve malzeme salamasnda grlmektedir.
Dou Avrupa, Dnyann kalbine alan kapdr. Mackinder Dnyann kalbi
olarak niteledii blgeyi, deniz yoluyla ulalamayan, neredeyse ele geirilmez
olan, hemen tmyle kendine yeterli olmasn salayacak zenginlikte kaynaklar bulunan bir blge olarak tanmlamtr. 7
Mackindera gre; dnyann kalbindeki mcadeleyi kazanan karac bir
millet, Dnya Adasnn snrsz saylabilecek insan ve malzeme kaynaklarndan
da yararlanarak ksa srede denizci milletlerle boy lebilecek bir deniz gc
oluturabilecektir. Denizci devletlerin bu karac devletin nnde durabilmeleri
mmkn deildir. Yani ilk olarak Dou Avrupaya ardndan dnyann kalbine
5

Halford J. Mackinder, Democratic Ideals and Reality, Henry Holt and Company, New York,
1942, ss.38-92
6
Mackinder, Democratic Ideals and Reality, s.45-47
7
Mackinder, Democratic Ideals and Reality, s.53

134

ve Dnya Adasna hakim olabilecek karac bir millet, denizci milletleri de

yenebilecek ve dnyaya hakim olabilecektir. 8 Mackinderin bu teorisi; Dnyann kalbine hakim olan; dnya adasna, dolays ile dnyaya hakim olur
eklinde zetlenmitir.
Alman Jeopolitiki General Karl Haushoferin de Sir Mackindern etkisi altnda kald bilinmektedir. Haushofer ve Mackinderin grleri, zellikle Hitler tarafndan kabul grm, Hitlerin Dou Avrupaya ynelik politikas zerinde de etkili olmutur.
Mackinderin teorisini gnmze uyarlayacak olursak AngloAmerikan ittifak ve onun mttefikleri okyanus glerini temsil ederken, Rusin-ran yaknlamasnn oluturduu Avrasya merkezli oluumunun ise, karasal gleri temsil ettii sylenebilir. Ayrca gnmzde Avrasya'da yer alan
petrol ve doalgaz rezervleri nedeniyle, Mackinder'in bu blgeyi dnyann
kalbi olarak nitelemesinin isabetli olduu deerlendirilebilir.
Hava Hkimiyeti Teorisi
Havaclk sanayinde ve dolays ile kuvvetlerinde meydana gelen gelimeler, hava kuvvetleri gcne dayanan hkimiyet kavramn beraberinde
getirmitir. Hava hakimiyeti yaklamnn temelleri Birinci Dnya sava sonrasnda talyan Generali Giulio Douchet (1896-1930) ve ardndan Amerikal
havaclar George T. Runner ve General William Mitchel (1879-1936) tarafndan atlm ve daha sonrasnda, Alexander P. De Seversky tarafndan gelitirilmitir. Bu teoriye gre; bir devletin dnya hkimiyetini salayabilmesi iin
havada stnlk salayan gl bir hava filosuna sahip olmas gerekmektedir.
Seversky'e gre, hava kuvvetlerindeki gelimeler sonrasnda, eski jeopolitik teoriler deerlerini yitirmilerdir. Uaklar ve fzeler corafi zorluklar
ortadan kaldrmlar, zaman ve mesafe kavramlarn da deitirmilerdir. Yeterli ekonomik kaynaklara sahip olan bir devlet, hangi corafya olursa olsun oraya, dolays ile Dnyaya hkmedebilecektir.9
Runnera gre ise, yeterli hava gcne sahip olmadka, blgelerin
nemi yoktur. Kara hkimiyet teorisindeki Dnyann Kalbi nemini kaybetmi-

Mackinder, Democratic Ideals and Reality, s.86

Nevzat, Denk, Yirmibirinci Yzyla Girerken Trkiyenin Jeopolitik Durumu ve Jeostratejik

neminin Yeniden Belirlenmesi, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, stanbul: 2000, s.1718

135

tir. Hava aralarnn ktalar arasnda kat edecei en ksa gei yolu durumunda
bulunan Kuzey Kutbu blgesi, yeni bir Heartland blgesidir. 10
Hava hkimiyeti teorisinin en nemli uygulayclar ABD ve ngiltere
olmutur. ABD ve ngiltere, tm karlarnn olduu blgeleri kontrol altnda
tutmak amacyla hava sleri kurmular ve srekli hareket halinde bulunan uak
gemilerine sahip olmulardr. Dnyann deiik blgelerinde meydana gelen
krizlerde bu sler ve uaklar kullanlmtr. Ayrca hava boyutu uzaya doru
genilemitir. Uzay, haberleme ve istihbarat salama olanaklarnn dnda
antibalistik sistemlerin yerletirilmesine de olanak salayacak potansiyeldedir.
Kenar Kuak Teorisi
Kenar kuak teorisi Amerikal Uluslararas likiler Profesr
Nicholas J. Spykman (1893 - 1943) tarafndan gelitirilmitir.
Spykman, Mackinder'in temel jeopolitik grlerinden yararlanmakla
beraber onlar farkl yorumlam ve farkl sonulara ulamtr. Mackinder'in
Merkez Blgesi'ne dayanan dnya hakimiyeti grn deitirerek Dnya
adasna (Avrupa, Asya ve Afrika) hakim olabilmek iin, merkez blgesini
evreleyen kuaa hakim olmak gerektiini ifade etmitir.11 Mackinder'in Dnyann Kalbi olarak niteledii blgenin deerini kaybettiini ileri srm ve asl
deer tayan blgenin, Heartland'i evreleyen kuak devletlerinde olduunu
belirtmitir. Spykmana gre; bu evreleyen kuak; Avrupa, Trkiye, Irak, ran,
Pakistan, Afganistan, Hindistan, in, Kore ve Dou Sibirya'dr. Bu kuaa
Rimland adn vermitir.12 Dnya Adasna hkimiyet merkez blgesini eviren kaynak ve imkanlar daha geni olan kenar kuaa hakimiyet ile mmkndr.
Spykmann bu teoriyi gelitirmesindeki temel amac, ABDnin karlarnn ve gvenliinin salanmasdr. Ona gre; ABD bir ada lkesi olarak
kalmamaldr. Kendi lkesinden ok uzakta olan gelimelerle ilgilenilmek zorundadr. Daha aktif bir d politika izlemelidir. ABD, kenar kuak lkeleri
zerinde rakip bir devletin hakimiyetine engel olmal, baka bir deyile kendi
etkisini arttrmaldr. G kullanmndan nce ise; blgesel ibirlii giriimlerine ncelik vermelidir.
10

Servet Cmert, Jeopolitik, Jeostrateji ve Strateji, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar,

stanbul: 2000 s.82
11
Faruk Sn Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, stanbul: Filiz
Kitabevi,1989, s. 427
12
Cmert, Jeopolitik, Jeostrateji ve Strateji, s.81

136

Spykman, bu nerileri daha ok Almanya'ya kar dnmtr. Ama

kinci Dnya sava sonrasnda ilk defa George Kennan tarafndan ortaya atlan
ve bu teorinin de etkilerini tayan evreleme politikas, SSCB'yi hedeflemitir.13 Yani Spykman, ayn zamanda ABDnin evreleme politikasnn da fikir
babasdr denebilir. ki kutuplu yapda dnyadaki gelimelere kar ABDnin
izledii politikalar benimsemesine nemli bir katkda bulunmutur. 1947'den
sonra Trkiye ve Yunanistan' desteklemeye ynelik Truman Doktrini NATO,
CENTO, SEATO gibi organizasyonlarn kurulmas Trkiye'nin NATO'ya
alnmas gibi gelimeler Spykmann kenar kuak teorisi ile ilintilendirilen gelimeler olmutur.
Enerji Hkimiyeti Teorisi
Tarihsel olarak bakldnda, ABDnin d politika ve milli gvenlik
stratejisini jeopolitik temeller zerine kurduu grlmektedir. 20. yzylda
ABD, blgesel ve kresel hkimiyetini salayabilmek iin jeopolitik teoriler
zerine oluturduu bir ok stratejiden faydalanmtr.
Bu kapsamda, ABDnin dnyayla ilikilerini artrmaya balad ilk
dnemlerde Kara Hkimiyet Teorisi ve Deniz Hkimiyet Teorisi, d politika
ve mill gvenlik ile ilgili kararlarnda temel referans noktas olarak kullanlmtr. kinci Dnya Savandan itibaren ise ABD, jeopolitik karlarn Kenar
Kuak Teorisine gre oluturmutur. Yine kinci Dnya Sava srasnda ve
sonrasnda ise Hava Hkimiyet Teorisine uygun olarak yeterli hava gcne ve
uak gemilerine sahip olmaya nem vermitir. Daha sonra uzay boyutunun
devreye girmesi ile bu teoriye uygun olarak Yldz Savalar Projesini gndemde tutmaya devam etmektedir.
ABD 20. yzyl sonlarndan itibaren bilinen dnya hkimiyet teorilerinden ayr olarak enerji havzalarnn evrelenmesi temeline dayal yeni bir
stratejik anlay oluturmaya balamtr. Kresel hkimiyetin yeni belirleyici
unsurunun enerji kaynaklarnn kontrolne dayand genel olarak, enerji kaynaklarn kontrol eden dnyay kontrol eder fikriyle aklanabilecek bu yeni
jeostratejik anlay, giderek 21. yzylda kresel mcadelenin ana erevesini
aklayan bir teori haline gelmektedir. Souk Savan son bulmasndan sonra
SSCB gibi uluslararas etkin bir gcn sahneden ekilmesi dnya jeopolitiinde byk boluklar dourmutur.

13

Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, s.512

137

Bu strateji erevesinde ABD Souk Sava sonrasnn kendisine sunduu frsatlar da deerlendirerek, Orta Asya ve Orta Dou blgeleri zerine
odaklanmtr. Kresel hkimiyetin yeni belirleyici unsurunun enerji kaynaklarnn kontrolne dayand, bu anlay erevesinde ABDnin, Souk Sava
dnemi boyunca tam olarak etkinlik salayamad Orta Asya ve Orta Dou
blgeleri zerine odaklanarak, yeni bir blgesel etki alan oluturmaya alt
grlmektedir. 14 ABD gerek Ortadouda gerekse Orta Asyada youn olarak
bulunan petrol ve doalgaz rezervleri zerinde kontrol salamaya almakta,
enerji aknn kontroln ve gvenliini salamay ncelikli ve temel stratejilerinden biri olarak grmektedir. Enerji Hkimiyeti Teorisi olarak adlandrabileceimiz bu yaklama gre ABDnin asl amac, blgedeki enerji kaynaklarn, terminallerini ve bunlarn intikal yollarn kontrol etmektir.15 Gelimenin ve
refah dzeyinin endstriyel ilerlemeye bal olduu gnmzde, enerji kaynaklarnn ve bunlarn bulunduu blgelerin kontrol edilmesi byk nem arz etmektedir.
ABDnin Enerji Hkimiyeti Teorisinin Amalar
ABDnin gelitirdii enerji hkimiyeti teorisinin ilk amac kendi enerji
ihtiyacn karlamaktr. Sadece in ve Hindistan Avrupa petrole baml deildir. ABD de enerji asndan belli lde darya bamldr. ABD'nin yabanc petrole bamllk orannn 2001'de yzde 52 iken, 2020'de yzde 66
olaca ngrlmektedir. Toplam tketimin artmasna bal olarak ABD'nin
2020'de mevcut duruma gre ithalatn yzde 60 arttrmas sz konusu olacaktr. 2025 ylna gelindiinde ise, ABD tkettii petroln %71ini dardan satn
almak zorunda kalacaktr.16ABDnin ihtiyac olan enerji talebini karlayabilmesi enerji nakil hatlarnn gvenlii ile dolaysyla bu blgelerdeki istikrarla
da doru orantldr. nk blgesel kapsamda ortaya ksa bile, herhangi bir
petrol krizinin deimez sonucu olarak bunu, dnyadaki tm petrol tketicileri
demektedir. 2002/2003 yllarndaki Venezela krizi, bunun klasik rneklerinden biridir: Venezela petrolnn neredeyse tm sadece ABD pazarna ynelik olsa da, krizin sonucunda tm dnyadaki petrol fiyatlar artmtr. retimdeki herhangi bir kstlama, btn dnyadaki kresel petrol fiyatnn artmasyla
14

Henry Kissinger, Amerikann D Politikaya htiyac Varm?, Tayfun Evyapan (ev.),1.b.,

METU Press, Ankara: 2002, ss.127-130.
15
Armaan Kulolu, NATOnun Douya Doru Genilemesi, Deien NATO ve Bu Deiimde Enerjinin Rol, Stratejik Analiz, Cilt 5, No.54, Ekim 2004, s. 56
16
Pierre Noel, ABD Ve Dnya Petrol Gvenlii, , Byk Orta Dou Projesi Baz Veriler, Baz
Bilgiler
ve
Baz
Grler,
Derleyen:
Kerem
Topuz,
s.10-14
http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/kerem_topuz.doc, eriim.19.09.2007

138

sonulanmaktadr.17
kinci olarak, enerji blgelerini denetim altna almak istemesinde,
kendi ihtiyacn garanti altna almak istemesinin yannda, asl ama, dnya
zerindeki rakiplerinin ok byk lde bu kaynaklara baml olmasdr. 20.
yzyln sonunda, tarihte ilk kez, Avrasyal olmayan bir g Amerika Birleik
Devletleri- dnyann en stn gc olarak ortaya kmtr. ABDnin bu stnln devam ettirip ettiremeyecei, dnya g ilikileri zerinde etkili olabilecek dier glerin ortaya kmasnn nlenip nlenemeyeceine baldr.18
zellikle Avrasya ve Ortadouya eemen olabilecek ve bylece ABDye
meydan okuma yeterliliine sahip olacak bir rakibin ortaya kmas ABDnin
stnln devam ettirmesi asndan tehlikeli grlmektedir. Bu nedenle,
ABD blgedeki enerji kaynaklarn ve ulam yollarn kontrol ederek enerji
bakmndan bu blgelere baml olan ve gelecekte ABDye rakip olabilecek
gleri frenlemek istemektedir. Bu da enerji vanalarn kontrol ederek mmkn
olabilecektir. ABD rakiplerini devre d brakabilmek iin bu blgede ki enerji
kaynaklarn rakiplerine kar bir silah olarak kullanmak istemektedir. 19
Brzezinski, National Interest dergisindeki 'Hegemonik Bataklk'
(Hegemonic Quicsand) adl makalesinde Ortadounun potansyelinin Avrupa
ve Asya ekonomilerini denetim altnda tutma gcne deinmektedir.
"Blgenin enerji kaynaklarna ilikin veriler, ABD'ye buraya
egemen olmaktan baka bir alternatif brakmamaktadr. O nedenle ABD, Ortadouyu kendi stratejik karlarna uygun olarak ekillendirmelidir. Bu
blgeye egemen olmak ABD'ye baka bir stratejik manivela da salamaktadr: Bu, ekonomileri, blgeden gvenli petrol akna baml olan Avrupa ve
Asya ekonomilerini denetim altnda tutma gcdr. Bu blge o kadar nemlidir ki, ABD herhangi bir blgesel gcn beklenti ve nceliklerini buraya
dayatmasna izin vermemelidir"20

Brzezinski ayrca, ABD'nin rakipleri zerinde ekonomik bask kurabilmesi iin, sadece Ortadou'daki petrol ve gaz kaynaklarn denetim altnda
bulundurmasnn yeterli olmayacan belirtmektedir. Komu blgelerde bulunan enerji kaynaklarnn, eriim ve sevk yollarnn da kontrol gerekmektedir. zellikle, Avrasyadaki stratejik enerji kaynaklarnn ve ulatrma hat17

Noel, ABD Ve Dnya Petrol Gvenlii,s.14

Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik
Gerekleri, Erturul Dikba ve Ergun Kocabyk(ev.), Sabah Kitaplk, stanbul 1998,s. 5-6
18

19

Armaan Kulolu ve Fatma Elif Salkaya, Byk Orta Dou Projesi ve Trkiye, Stratejik
Analiz, Cilt 4, Say 48, Nisan 2004, s.25.
20
Zbigniew Brzezinski, Hegemonic quicsand, National Interest, winter 2003/04. s.6

139

larnn da ABDnin kontrol altnda olmas gerekmektedir. Baka herhangi

bir rakip sper gcn Amerikan karlarn tehdit edecek biimde ortaya
kmasn engellemek21 Orta Asyann da kontroln gerekli klmaktadr.
ABD asndan, her iki blgede de youn olarak bulunan petrol ve doal gaz
rezervleri zerinde kontrol salanmas, enerji nakil hatlarnn gvenliinin
tesis edilmesi bu kaynaklarn bulunduu lkelere coraf olarak daha yakn
bulunan Rusya ve in gibi aktrlerin blge lkeleri zerindeki etkinliini22
snrlandracaktr.
Gerekten de kresel aktrlerin petrole bamllklar her geen gn
artmaktadr. Kresel dzeyde petrol ihtiyacndaki art yllk yzde 1.7
oranndadr. Petrol tketimi 2003'te gnde 66 milyon varilken, 2020'de 119
milyon varil olacaktr. Kuzey Amerika'nn 2025'e dek Ortadou'dan alaca
petrol yzde 85 artacak, bunun byk bir ksm ABD'de tketilecektir. 2025'e
kadar Avrupa'nn Ortadou'dan petrol alm yzde 57, Japonya'nn yzde 50,
Pasifik'teki gelimekte olan lkelerin yzde 100 ve in'in ise yzde 500
artacaktr.23 2025 ylna gelindiinde, ABDde tketilen petroln % 71i, Bat
Avrupadakinin % 68i, indekinin % 73 kendi lkeleri dndan
salanacaktr.24
Petrol fiyatlar, lke ekonomik performansn etkileyen faktrlerin banda yer almaktadr. Fiyatlardaki artn yksek ve uzun sreli olmas, Petrol
ithalats konumundaki lkelerde demeler dengesini bozmaktadr. Enflasyon
ve girdi maliyetleri artmakta bu durum da, isizlik ve dolaysyla ekonomik kriz
olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla, Petrol ithalats lkelerin uluslararas
rezerv gereksinimi de artmaktadr. Petrol fiyatnda meydana gelen art sonucu
ortaya kan ticaret kaymas, petrol ithal eden lkelerden, petrol ihra eden
lkelere doru bir gelir transferi oluturmaktadr.
ABDnin enerji hkimiyet teorisinin bir dier amac kurulu ekonomik
dzenin devam ettirilmesini salamaktr. Avrupa ve Ortadou lkeleri, rettikleri mallarn ounu ABDye ihra etmektedirler. Bunun karlnda 500 milyar dolarlk d ticaret a bulunan ABD, borlanmaktadr. ABD, bu lkelerin yeni pazarlar bulmalarna imkn vermek istememektedir ve kurulmu dzenin devam etmesini salamak amacyla hareket etmektedir. Enerjinin kontrol
21

Brzezinski, Byk Satran Tahtas,s;24

Kissinger, Amerikann D Politikaya htiyac Varm?, ss.127-130.
23
Anthony H. Cordesman, Middle Eastern Energy After the Iraq War: Current and Projected
Trends, January 30, 2004, Center for Strategic and International Studies, Washington DC:
2006, s.17-22 http://www.csis.org/media/csis/pubs/meeafteriraq[1].pdf 1- 35, Eriim:17.02.2008
24
Noel, ABD ve Dnya Petrol Gvenlii, s.10-14
22

140

sayesinde hem Avrupann arlkl olarak baml olduu enerji kaynaklarnn

gvenliini salayacak hem de bu kaynaklar zerinde etkinlik elde ederek,
ABnin kendi karlar dorultusunda hareket kabiliyetini kstlayabilecektir.
nk dier kresel aktrler gibi AB endstriyel demokrasileri25 de Ortadou
ve Avrasya blgelerinden gelecek olan enerji kaynaklarna bamldrlar.
Tablo 1. Petrol Talebi ve thal Bamllk Oranlar
2005
2010
2015
Tketim

thal

Tketim

thal

Tketim

thal

Tketim

thal

(mb/d)

Bamll

(mb/d)

Bamll

(mb/d)

Bam

(mb/d)

Bamll

(%)

ABD

2030

20,6

ll (%)

(%)

(%)

64

21,6

66

23,1

69

25

74

in

6,6

46

8,4

55

10

63

15,3

77

Hindistan

2,6

69

3,2

72

3,7

77

5,4

87

OECD

47,7

56

49,8

60

52,4

62

55,1

65

Avrupa

13,5

79

13,9

85

14,3

89

14,1

92

Dnya

83,6

91,3

99,3

116,3

Kaynak: IEA. International Energy Agency (IEA), World Energy Outlook (WEO) 2006

Enerji Hkimiyeti Teorisinin Uygulama alan: Byk Ortadou

Amerikann uygulamaya koyduu Byk Ortadou projesinin (BOP)
bata gelen amac enerji kaynaklarna sahip olmak ve enerji akn kontrol
etmektir. Dolays ile BOPu enerji hkimiyeti teorisi dorultusunda analiz
etmek mmkndr.
Petrol ve doalgaza alternatif enerji kaynaklar bulunmad veya
retilmedii taktirde enerji retimine ve datmna hakim olacak devlet kre25

Kissinger, Amerikann D Politikaya htiyac Varm?, s.127

141

sel hakimiyette n plana kacakt. Dolays ile Ortadou blgesinin Amerikan

karlar dorultusunda dzenlenmesi, Amerikan hakimiyetinin devamn
salamak iin son derece nemli ve acil bir konu olarak n plana kmtr.
Ortadou asndan baktmzda, ABD'nin enerji kaynaklar ve sevk yollarn
kontrol etmek istemesinin nedeni sadece, kendi petrol ihtiyacn karlamak
veya dnyay birlikte ynetmeyi planladklar ''uluslarst irketlerin'' petrol
ticaretini srdrmelerini gvence altna almak deildir. ABD, ihtiyacnn byk
bir blmn ok verimli kendi kaynaklarndan, geri kalan ihtiyacnn nemli
bir blmn Meksika, Venezella ve Kuzey Denizi'nden (Norve) karlamakta, sadece kk bir blmn Ortadou lkelerinden almaktadr. Dolaysyla, blgeyi denetim altna almak istemesinde, kendi ihtiyacn garanti altna
almak amacyla ilgili hesaplar olmasyla birlikte, asl ama, dnya zerindeki
rakiplerinin ok byk lde bu kaynaklara baml olmasdr. ABD Avrupa
ve Rusyadan nce blgeyi kontrol etmek istemi, aksi takdirde askeri ve siyasi
etkinliin yannda ekonomik gerilemesinin sz konusu olacana inanmtr.
Souk Savan son bulmasndan sonra, SSCB gibi uluslararas etkin
bir gcn sahneden ekilmesi sonucunda dnya jeopolitiinde oluan byk
boluklar kreselleme ve yeni dnya dzeni yaklam ile dolduramayacana
inanan ABD, 11 eyll saldrlarn frsat bilerek fiili mdahaleye bavurmutur.
nk, 11 Eyll saldrlar bu blgeye mdahaleyi aklayabilecek yeterli bir
gelime deildir. 26 Irak mdahalesi enerji alanlarna sahip olarak kresel
hegemon g olabilmek erevesinde deerlendirilmelidir. 27 Bu projenin izlerini ve yntemlerini 11 Eyll ncesi ve sonrasnda hazrlanan raporlarda grmek mmkn olmaktadr.
1998 ylnda Zalmay Khalilzad ve Ian O. Lesser tarafndan derlenen
ve aratrma kurumu RAND tarafndan yaynlanan 21. Yzylda atma
Kaynaklar (Sources of Conflict in the 21'st Century) adl incelemenin Byk
Ortadou'daki atma Kaynaklar (Sources of Conflict in the Greater Middle
East)28 blmnde Ortadou Blgesinin ABD iin nemi zerinde durulmu ve
bu blgede Amerikan karlar iin tehdit oluturacak tehlikelere dikkat ekilmitir.
Rapora gre: bu tehditlere kar Amerika Ortadoudaki karlarn ko26

Sedat Lainer , Irak Sava: Nedenleri ve Sonular zerine Bir Deneme, USAK Stratejik
Gndem, http://www.usakgundem.com/makale.php?id=153, 13.05.2008
27
Lainer,Irak Sava, par.5
28
Ian O. Lesser, Bruce R. Nardulli, and Lory A. Arghavan, Sources Of Conflct In The Greater
Mddle East, Zalmay Khalilzad, Ian O. Lesser(ed.),Sources of Conflict in the 21st Century
Regional Futures and U.S. Strategy, Published by RAND 1998, s.180-230
http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR897/

142

rumak iin askeri g kullanmaldr. Blge; ABD karlarnn tehlikede olduu, atmalarn srekli devam ettii ve ABD'nin askeri gcne olan talebin
yksek olduu yer olarak tanmlanmaktadr. Amerika yapaca mdahale ile
terrle mcadele ederek, blgedeki enerji gvenliini, blgesel istikrarn gelitirilmesini salam olacaktr.29
Byk Ortadou Projesi ncesi hazrlanan bir dier alma ABD
Ulusal Enerji Politikalar Gelitirme Grubu'nun(NEPD), 17 Mays 2001'de
yaymlanan Ulusal Enerji Stratejisi Belgesidir. Bu raporda zetle; ABD petrol
ann ekonomiyi, yaam standardn ve ulusal gvenlii tehdit edecei 30
yolunda uyarlarda bulunulmaktadr.
Bu belgedeki temel uyarlar yledir;
1.Global enerji politikalar global ekonomik bymenin temeli olarak
tasarlanmal ve uygulanmaldr.
2. Enerji gvenlii D politika ile Ekonomi ve Ticaret diplomasilerinin ncelii haline gelmelidir.
3. Global enerji kaynaklar arznda yer alan blge ve lke says
arttrlmal ve eitlendirilmeli, orta-uzun vadede daha istikrarl ve gvenli bir
global enerji piyasas oluturulmaldr.
4. Enerji ve tama yollarnn gvenliinin salanmas, gvenlik stratejilerinin temeli olmaldr.
5.Enerji kaynaklarnda da bamllk dengesi korunmal, arz
kaynaklar eitlendirilmelidir. 31
Amerikann Ortadou Projesinin amalar ve enerjinin nemi ile ilgili
olarak aklayc olabilecek bir dier alma sraildeki Bar-Ilan niversite'sine bal 'Begin-Sedat Stratejik almalar Merkezi' (The Begin-Sadat Center
For Stratejik Studies) adl stratejik aratrmalar kurumunun, RAND kuruluuna
danmanlk yapan Bradley
A.Thayer'in imzasn tayan Amerikan Bar ve Ortadou(The Pax
Americana and the Middle East)32 balkl almadr. Thayer, Pax Amerika'nn
29

Ibid.s.200-230
James A. Paul, Oil Companies in Iraq: A Century of Rivalry and War, Global Policy Forum,
November 2003, http://www.globalpolicy.org/security/oil/2003/2003companiesiniraq.htm
31
Report of the White House National Energy Policy Development Group, 2001,
http://www.eia.doe.gov/oiaf/demand.html.Eriim:27.01.2007, Can Fuat Grlesel, Yeni Dzenin
Sihirli Anahtar: Petrol Ekonomisinin Analizi, kasm 2003, Stratejik Aratrmalar Enstits
(SAE), www.turksae.com/sql_file/1085043592petrolanalizi.ppt,12.01.2007
32
Bradley A. Thayer, The Pax Americana and the Middle East:U.S. Grand Strategic Interests in
the Region After September 11, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies ,Bar-Ilan
University, Middleast Security and Policy Studies No. 56 Ramat Gan, December 2003 s.1-58,
http://www.biu.ac.il/Besa/pax.pdf eriim:26.11.2007
30

143

Ortadou'daki karlarn korumak ve bu karlar gelitirmek iin neler yaplmas gerektii konusunda ngrlerde bulunmaktadr. Thayere gre;
SSCBnin dalmas, Amerika iin byk bir frsat ortam oluturmutur. Souk Sava'ta gerekletirilemeyenler bu frsattan yararlanlarak gerekletirilmelidir. Bu boluktan yararlanarak ABD siyasal ve ekonomik liberal sistemini
yaymaldr. Bunu da herhangi bir rakip g ortaya kmadan yapmas gerekmektedir. Ortadoudaki rejimleri deitirmek iin g kullanmaldr. Amerikan gcn kullanmann esas, karlar korumak, stnl srdrmek ve
Amerikan prensiplerini yaymaktr. ABD'nin byk stratejisi, egemen g
stnln esas alr. Egemenlik, bir devletin askeri gcyle, dierlerine hkim olduu uluslararas politika artlardr. Amerikan egemenlii, diplomatikekonomik-askeri karlarn gelitirme, uluslararas ortam ekillendirme ve
dnceleri yayma yeteneindedir Tarihte de olduu gibi, petrol endstrilemi demokrasilerin ekonomilerinin ve askeri sistemlerinin en kritik unsurudur. Amerika petrol sahalarnda etkin olmaldr.33
Bugn iin Ortadou dnya petrol rezervlerinin yzde 65,4ne sahiptir. Bu rezerv 1.047 milyar varildir. Msr, Cezayir, Libya ve Tunus rezervleri
de eklenince toplam rezerv dnya rezervlerinin yzde 69,6sna ulamaktadr.
Ortadou petrolnn kalitesi bir hayli yksek ve maliyeti de ucuzdur. Ortadou'nun potansiyel rezervleri ise 252.5 milyar varildir.34
Petrol dnya enerji tketiminde yaklak yzde 40la halen birinci srada yer almaktadr. Bu oran ulam sektrnde yzde 97dir.35 Alternatif enerji
kaynaklar bulunamad takdirde gelecekte de petroln bu stnl devam
edecektir. Gelecein kresel petrol ihtiyacn karlayabilecek ve bu maksatla
retimi artrabilecek blge Ortadou'dur. 36 Enerji asndan bu blgeye bamllk artacaktr.
ABD asndan Ortadou beklenen istikrara sahip gzkmemektedir
ve hkmetler deil, fakat yre halklar genelde ABD kartdrlar. Bu durumda
srekli askeri g bulundurmann yannda blgedeki lkelerin siyasal ve ekonomik olarak yeniden yaplandrlmalar gerekli gzkmektedir. ABD iin
enerji aknn srekliliini ve enerji kaynaklarnn bulunduu blgede istikrar
ve gvenlii salamak bir zorunluluk olarak alglanmaktadr. Resmi azlardan
aka ifade edilmese deindiimiz raporlardan ve baka karmlardan, Ame33

Ibid.s.40
Cordesman, Middle Eastern Energy,s.24-30
35
Tayyar Ar, Petrol: Amerikan Politikalarnn tici Gc, s.4,
http://www.tayyarari.com/2oill.doc, eriim: 17.09.2007
36
Thayer, The Pax Americana., s.51
34

144

rikann Ortadou projesi ile ilgili amalarnn banda; enerji havzalarnn ve

kaynaklarnn kontrolnn37 dolays ile enerji hkimiyeti teorisinin olduunu
belirtmek mmkndr.
Sonu
Dnyada artan nfus ve gelien teknolojiye bal olarak, enerji ihtiyac giderek bymektedir. Srdrlebilir ekonomik kalknma iin, kesintisiz bir
enerji kayna gereklidir. Ekonomik dzeyde gelimenin salanmas byk
lde enerjiye bal olacandan gelecekte enerjiye daha fazla ihtiya duyulacaktr. Gelimilik, ancak srdrlebilir kalknmann gereksinimi olan enerjinin, zamannda, yeterli miktar ve kalitede, gvenilir, ekonomik artlarda temin
edilmesiyle mmkn olmaktadr. Artan talebi karlamak iin ise snrl olan
enerji kaynaklar byk hzla tketilmektedir. Kresel boyutta enerji kaynaklarnn durumu deerlendirildiinde, petrol, kmr ve doalgaz nemli enerji
kaynaklar olmay srdreceklerdir. Dier enerji kaynaklarnn toplam enerji
retimi iindeki paynda art sz konusu olsa da bu durum kresel ekonomiye
yn verecek yeterlilikte deildir.
Kresel hkimiyet ekonomik bykle, ekonomik byklk de bir
lde enerji kaynaklarna bal olduundan, bu kaynaklarn elde edilmesine
ynelik politikalarda artmaktadr. Amerika da kresel hkimiyet planlarn
enerji hkimiyeti teorisi dorultusunda gerekletirebilmek iin Byk Ortadou Projesini uygulamaya koymutur. ABDnin Irak mdahalesi bu projenin
uygulanmas iin gerektiinde askeri mdahale seeneinin de devreye sokulabileceini gstermitir. ABDnin bu blgede kendi karlarna uygun olarak
beraber hareket edebilecei kresel ve blgesel ortaklarnn kimler olaca
konusundaki belirsizlik ve dier hesaplanamayan gelimeler bu projenin uygulanabilirliini zorlatrmtr.
Dolays ile Amerikann enerji politikalar erevesinde oluturmaya
alt kresel hkimiyet stratejisini uygulama ve tek bana lider olma ihtimali zayf grnmektedir. AB lkeleri, Rusya ve in gibi lkelerin kresel ve
blgesel hkimiyetleri giderek glenmekte dnya ok kutuplu bir yne doru
ilerlemektedir. u da bir gerektir ki hkimiyet kurmak iin sadece bir teoriyi
esas almak yeterli deildir. Btn kresel hkimiyet teorileri aslnda birbirinin
tamamlaycsdr. Dnya hkimiyetini kurmak isteyen bir gcn sadece enerji
hkimiyeti teorisi ile bunu gerekletirmesi mmkn grnmemektedir. Ancak,
37

Yavuz Gkalp Yldz, Oyun Iinde Oyun Byk Orta Dou, IQ Yaynlar, stanbul: 2004, s.
19-20.

145

dier teorilerle salanabilecek etkin bir koordinasyon baar ihtimalini arttracaktr.

Kaynaka
Ar,
Tayyar,
Petrol:
Amerikan
Politikalarnn
tici
Gc,
s.4,
http://www.tayyarari.com/2oill.doc, eriim: 17.09.2007
Brzezinski, Zbigniew, Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun
Jeostratejik Gerekleri, Erturul Dikba ve Ergun Kocabyk(ev.), Sabah Yaynlar, stanbul 1998
Brzezinski, Zbigniew, Hegemonic quicsand, National Interest, winter 2003/04.
Cordesman, Anthony H., Middle Eastern Energy After the Iraq War: Current and
Projected Trends, January 30, 2004, Center for Strategic and International Studies,
Washington DC: 2006
http://www.csis.org/media/csis/pubs/meeafteriraq[1].pdf 1- 35, Eriim:17.02.2008
Cmert, Servet, Jeopolitik, Jeostrateji ve Strateji, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, stanbul: 2000
Denk, Nevzat, , Yirmibirinci Yzyla Girerken Trkiyenin Jeopolitik Durumu ve
Jeostratejik neminin Yeniden Belirlenmesi, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar,
stanbul: 2000
Girgin, Kemal, ada Politika ve Diplomasi, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara,
1975
lhan, Suat, Jeopolitik Duyarllk, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 7.Dizi, Ankara,
1989
Grlesel, Can Fuat, Yeni Dzenin Sihirli Anahtar: Petrol Ekonomisinin Analizi,
kasm 2003, Stratejik
Aratrmalar
Enstits (SAE),
www.turksae.com/sql_file/1085043592petrolanalizi.ppt,12.01.2007
Kissinger, Henry Amerikann D Politikaya htiyac Varm?, Tayfun Evyapan
(ev.),1.b., METU Press, Ankara: 2002
Kulolu, Armaan, NATOnun Douya Doru Genilemesi, Deien NATO ve Bu
Deiimde Enerjinin Rol, Stratejik Analiz, Cilt 5, No.54, Ekim 2004
Kulolu, Armaan ve Fatma Elif Salkaya, Byk Orta Dou Projesi ve Trkiye,
Stratejik Analiz, Cilt 4, Say 48, Nisan 2004
Lainer, Sedat , Irak Sava: Nedenleri ve Sonular zerine Bir Deneme, USAK
Stratejik Gndem,
http://www.usakgundem.com/makale.php?id=153, 13.05.2008
Lesser, Ian O., Bruce R. Nardulli, and Lory A. Arghavan, Sources of Conflct In The
Greater Mddle East, Zalmay Khalilzad, Ian O. Lesser(ed.),Sources of Conflict in the
21st Century Regional Futures and U.S. Strategy, s.180-230, Published by RAND
1998, eriim: 12.01.2008 http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR897/
Mackinder, Halford J., Democratic Ideals and Reality, Henry Holt and Company,
New York, 1942
Noel, Pierre, ABD Ve Dnya Petrol Gvenlii, , Byk Orta Dou Projesi Baz Veriler, Baz Bilgiler ve Baz Grler, Derleyen: Kerem Topuz, KSV,
http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/kerem_topuz.doc, eriim.19.09.2007

146

ztrk, Osman Metin. Ordu ve Politika , 2.b., Fark Yaynlar, Ankara: 2006
Paul, James A. Oil Companies in Iraq: A Century of Rivalry and War, Global Policy Forum, November 2003,
http://www.globalpolicy.org/security/oil/2003/2003companiesiniraq.htm
eriim.18.11.2007
Report of the White House National Energy Policy Development Group, 2001,
http://www.eia.doe.gov/oiaf/demand.html.Eriim:27.01.2007
Snmezolu, Faruk, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, stanbul: Filiz
Kitabevi,1989
Thayer, Bradley A., The Pax Americana and the Middle East:U.S. Grand Strategic
Interests in the Region After September 11, The Begin-Sadat Center for Strategic
Studies ,Bar-Ilan University, Middleast Security and Policy Studies No. 56 Ramat Gan,
December 2003 s.1-58, http://www.biu.ac.il/Besa/pax.pdf eriim:26.11.2007
Yldz, Yavuz Gkalp, Oyun Iinde Oyun Byk Orta Dou, IQ Yaynlar, Istanbul
2004,

147