alar Yaynlar: 1

Tarih: 1

ORTA ASYA TURK TARH

-Dersleri-

Prof. Dr. V. V. Barthold

O rijinal sm i
Orta A sy a Trk Tarihi H akknda D ersler 1927

O sm anlcadan H azrlayan: H seyin D a

K apak v e dzen: Ankara D iz g i Evi

Yayna Hazrlayan
H seyin Da

B ask , Kapak B ask, Cilt: Y ld zlar M atbaaclk

B irin ci Basm : ubat 2 0 0 4

IS B N 9 7 5 -9 8 9 9 4 -0 -X

alar Yaynlar
B ayndr 1. Sk. 2 7 /9 K zla y /A n k a r a
T el/F aks: 0 3 1 2 4 3 5 2 6 62

alar Yaynlar
A nkara 2004

 N D EK LER

B iR lN ci D e r s .................................................................................................................................. 9
k in c i D e r s ...................................................................................................................................2 3
n c D e r s ................................................................................................................................3 9
D r d n c D e r s ........................................................................................................................5 5
B e In c I D e r s ................................................................................................................................7 3
A l t in c i D e r s ................................................................................................................................91
Y e d I n c D e r s ..............................................................................................................................107
SE K iziN ci D e r s ...........................................................................................................................123
D o k u z u n c u D e r s ..................................................................................................................... 141
O n u n c u D e r s ...........................................................................................................................157
O n b r n c I D e r s ........................................................................................................................1 7 3
ONiK iN ci D e r s ...........................................................................................................................191

D Z N ..................................................................... :........................................................ 211

Prof. Dr. B arthold

V asili V ilad im irovi Barthold 15 K asm 1 8 6 9 da P etersburgda d n y a y a

gelm itir. 1 8 9 1 d e Petersburg n iv ersitesi D o u D illeri F ak ltesin i b itirm i,
1 8 9 1 -1 8 9 2 d e A lm a n y a d a H a lle d e p rofesr O g u st M llerin v e S tarzburgta
P rofesr N ld e k e nin derslerine d ev a m etm itir. 1 8 9 3 -1 8 9 4 te T rk istan a l
m bir seyah at yap m , sonra bu seyahatlarn birka d efa daha tekrar etm i v e
so n olarak 1 9 2 5 te oralarda bulunm utur. 1 8 9 6 ta P etersburg n iv ersitesin d e
profesr n am zeti sfa ty la D o u tarihine ait dersler verm itir. 1 9 0 0 d e tez
olarak h azrlad M o o l stilas E snasnda T rkistan adl eseri ile doktor Un
vann almtr. 1901 sen esin d e n iv ersitesin e p rofesr olarak atanm v e 1 9 1 0
se n e sin d e R u s lim ler A k a d em isin e m uhabir ye olarak se ilm i v e 1 9 1 3 te
A k ad em in in tabii y esi olm utur. S on sen elerd e M o sk o v a , T akent v e B ak
ehirlerind e e itli d ersler v e k on feranslar verm ek iin d avet edilm itir.
1 9 2 6 da stanbul D aru l-f n n u Trkiyat E nstits tarafndan d avet ed ilerek
Orta A s y a Trk Tarihi hakknda bir d izi d ersler verm itir ki bu kitap ite o
derslerden m eyd an a gelm itir. Orta A s y a Trk tarihinin en byk m teh a sss
sfa ty la ilim d nyasnda b yk bir hret sahibi olan bu k y m etli alim , bugn
P etersb u rgta eitli D o u okullarnda D o u tarihi konularnda d ersler verm ek
te ve lm yayn laryla Trkiyat (T rkoloji) sahasn aydnlatm aktadr.. 19
A u sto s 1 9 3 0 d a L eningradda ld.
B a lca Eserleri
1- Orta A s y a daki H ristiyanlar H akknda R us A rk eoloji C e m iy e tinin ark
u b esi n eriyatndan V II.; sonra A lm a n c a olarak Zur G esch ich te d es C hristentum s in M ittelasien ad y la y a y n la n m , A lm a n c a dan da T rk ey e e v r ilm i
tir. (T rkiyat M ecm u a s, C ilt 1).
2- 1 8 9 3 -1 8 9 4 S en elerin d e Orta A s y a ya cra E d ilen lm Seyah at H ak k n
da Rapor, Petersburg 1895 | B ilim ler A k a d em isin in yazlar) Rusa.
3- L en-P ol slam S la leleri, S en Petersburg, 1899. Tashih v e bir o k ila v e
lerle terc m e (R u sa).
4 - M o o l stilas Srasnda Trkistan I v e II, Sen Petersburg 1 8 9 8 -1 8 9 0 .
B u g n lerd e n g ilizce olarak yen i basks yaynlanm aktadr. |G ib b M em orial
S eries).
5 - Aral D e n iz i Ve A m u -d ery a nn (C ey h u n ) D e n iz e D k ld Yer H a k
knda B ilg iler, Takent, 1902. 1 9 1 0 sen esin d e A lm a n ca terc m esi km tr:
[N ach rich ten ber den A ra l-S ee und d en unteren L a u f d es A m u-D arja).

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

B iR iN ci D

6- rana Tarih ve C oraf B ir Nazar, Sen Petersburg, 1903 (R u sa).

ers

7 - M in u eh r M escid in in D uvarnda A ce m c e B ir L evh a, [A nni S eryi-N u m ro 51 (R u sa ).

8 - Avrupa v a R u sy a da ark ( D o u y u ) ren m e Tarihi , S en P eters
burg, 1911 (R u sa). Bunun ilk ksm lar M illi Tetebbular M ecm u a snda y a y n
lanm tr. 1 9 1 3 te de b az d e iik lik lerle A lm an ca terc m esi, ik in ci d efa 1925
sen e sin d e R u sa m etni yaym lanm tr.
9 - H a life v e Sultan, M ir slam a (slam D n y a s), R usa.
10- U lu B e y v e Z am an, S en Petersburg, 1918, B ilim ler A k ad em isi y a y n
larndan, R usa.
11- slam , S en Petersburg, R usa.
12- slam M ed en iy eti, S en P etersburg, 1 918, R usa. C em aled d in V elidi ta
rafndan Tatarcaya tercm e edilm itir.
13- slam D n yas, Sen Petersburg, 1922 [Tetkikata G iri, K aynaklar vesair Yardm c Vastalarn T enk id i], R usa.
14- slam Tarihinde H azar D en izi Etrafndaki Yerlerin M ev k ii, Bak,
1 9 2 5 , (B a k de verilm i konferanslardan). T rk ey e terc m e e d ilm i olu p
T rkiyat Enstits tarafndan yaynlanacaktr.
B artholdun bir ok m akaleleri R us arkiyatlarnn b alca yayn organ
olan R us A rk eoloji C em iyetin in ark u b esi N eriyat (Z apiskalar) k lliyatndadr. Bu m akale altnc ciltten balayarak 2 5. eilte kadar d evam etm itir.
( im d i bu klliyatn yerin e B ilim ler A k a d e m isinin A sy a M zesi N ezd in d eki arkiyatlar H eyetin in N eriyat km aktadr). Barok H avez ve Yefron
A sik lo p e d isinde R a d lo ffun Orhun A b id eleri kitabnda Baron R ozen
T aleb elerin in M akaleleri M e c m u a s n d a K avefm an M ecm u as nda,

R us

A k a d em isin in B u lletin lerinde, M ad d M ed en iy et Tarihi H aberlerin d e, Or

ta v e

ark A s y a y ren m ek

M ir o lu b o v un A ylk

in

R u s C e m iy e tin in

H a b erleri n d e,

M e c m u a sn d a, Z eitsch rift der D e u tsc h e n

M or-

g e n l.G esellsch a ft , M itteilu n gen d es S em inars fr O rien talisch e Sprachen;

d er Islam , B ulletin o f the S ch o o l o f Studies; O rien talisch e S tu d ien ,
Z eitsch rift fr A ssy r io lo g ie (N ld e k e y e ith af ed ilm i olan nshada) v s. yer

V erilecek derslerden m aksat, sizlere T rk kavim lerinin tarihi hak

knda Rus ve A vrupa ilim lerinin elde ettii neticeleri -b a n a verilen
ders saatlarnn msaadesi n isb etin d e- tantm aktr. Lkin bu neticelerin
pek zengin olm adm ve buna ilikin b ir ok m eselelerin henz tam a
men hallolunam adm greceksiniz. B unun sebebi Trk tarihini ilk
kaynaklardan renebilm enin zorluu ve b ir ahsta birarada bulunm a
s m kl olan eitli ilim dallarm ve lisanlar bilm enin gerekliliidir.
M alum dur ki bir kavm in tarihini anlam ak, m eden hayatn ren
m ek iin ncelikle o kavm in kendi lisann bilm ek icap eder. H albuki
T rk tarihini renebilm ek iin en gerekli olan ilk kaynaklarn ekseri
si Trke dnda dier lisanlarla yazlm tr. Bundan dolay Trk tari
hini renen b ir m tehasss, Rus veya Bat A vrupa kavim lerinden biri
sinin tarih alanndaki m tehassslarndan tam am en ayr bir vaziyette
bulunuyor. nk Trklerin hal-i bedeviyette (gebe olarak) yaadk
lar zam anki tarihlerini de ekseriya m eden kom ularnn hikayelerin
den renebilm ek zaruretinde kalyoruz. Ve hatta T rkler fethettikleri
m eden m em leketlerde bizzat kendileri bedeviyetten hadariyet (yerle
ik hayata) ve m edeniyete geerek kendi slalelerinin idaresi altnda
m eden m em leketler tekil ettikleri durum da bile m alup olan yerli
halkn m eden alandaki tesiriyle edeb dilde ve bilhassa m ensur edebi
yat lisannda (dzyazda) bu m alup m eden kavim lerin lisann kullan
mlardr. D ou A sy ada ve zellikle M oolistanda yaayan Trklerin
ahvalini (Trkler M oolistandan m ilad X. asrda hicret etm i olm al
lar) tam am en denilebilecek derecede in kaynaklarndan renebiliyo
ruz. Orta A sy ann bat ksm na hicret ederek M slman m edeniyetin
tesirinde kalan Trklerin durum larna ait bilgileri ise Arap ve daha zi
yade Fars kaynaklarndan renm ekteyiz.

lerde eitli yazlar vardr..

O rta zam anlarda Trkistan dahilinde tarihe ait eserler yazlm am

veyahut yazlm olsalar bile kaybolm utur. M esela O rta A sya M ool
hanlarnn, Tim ur, ocuk ve torunlarnn tarihlerini de pek az istisna ile

10

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ancak ran hudutlar dahilinde telif olunan eserlerden renebiliyoruz.

G erekten de T rkistann dahilinde vcuda getirilen tarih eserler an
cak XVI. asrdan balayarak asl zbekler devrinde oalmtr. T r
k istan da teekkl eden zbek hanlndan birisi olan B uhara Hanlnda son zam ana kadar resm m alum at ve edebiyat lisan (baz istis
nalar bir tarafa braklrsa) A cem ce/F arsa olm utur. kincisi olan H ive
H anlfnda ise O ta Asya T rkesi kullanlm tr. nciis H okant
H anlnda da bazen T rke fakat ekseriya Acem ce kullanlm t. B
tn T rk devletleri iinde ancak ilk dnem Osmanl Devleti tarihini
hassaten T rke yazlan kaynaklardan renm ek mm kndr. Fakat
O sm anl tarihilerinin lisan da T rk eye nazaran daha ziyade A rapa
ve Farsa kelim elerle dolu olduundan Trk kavm inin ekseriyeti tara
fndan anlalm az bir derecede ve bir Trkoloji mtehasssn az alaka
dar eder bir halde kalmtr. Halis ve saf T rke lisanyla yazlan tarih
eserler ise tam am en yok denilse yeridir. Bu cihettendir ki bir ran m
tehasss ran tarihisi olam ad gibi (m alum dur ki M ool devrine kadarki ran tarihini A cem ce deil A rapa ve Yunanca kaynaklardan
renm ek zorundayz), Trkologun da T rk tarihisi olm as pek nadirdir.
H er halde, T rk tarihini renm ek iin yalnz Trkolog olm ak kafi g el
miyor. Belki Trk tarihi devrelerinin hangisini seerseniz ona gre ya
Sinolog yahut A rabiyat veyahut raniyat (ran uzm an) olm ak m ec
buriyetindesiniz.
T rkolog iin de tarihi iin de ayn derecede m him olan bideler
den birisi de Trk lisannn en eski (VIII. asra ait) kalntlar olup XIX.
asrn ikinci yarsnda kefolunarak tetkik olunan tarih O rhun bidele
ridir. Bunlar Trklerin tarihlerine ait yazlm ve dikilm i ilk T rk bi
deleridir. Bu bidelerin m ensup olduu kavim , tarihte ilk olarak ken d i
sinden T rk ism iyle bahsetm itir. Bu VI. asrda ortaya karak in hu
dutlarndan ran ve B izansa kadarki btn sahay pek ksa bir zam an
da istila eden bir kavimdir. te bu sebepten biz, T rkler hakknda ken
dilerinden evvelki dier gebe hkm etlerden daha ok, eitli k ay
naklardan m alum at alabiliyoruz. H albuki bunlardan evvelki gebe
hkm etlerini yalnz inliler biliyordu. VI. asrda devlet tekil eden bu
kavm in T rk olduu ise O rhun yazlarnn zld (okunduu) za
m andan evvel de m alum idi. N itekim in kaynaklarndan T u-ke keli
m esinin T rkten m uharref (bozulm u) olm as hakkm daki yorum lar
baz tartm alara neden olm usa da B izans kaynaklarndaki Turkoi k e
lim esi tartm asz T rk olarak kabul edilm iti.

ORTA ASYA TRK TARH

11

VI.
asr Trk hkm etinin dier gebe m em leketlerin ekseriyetin
den fark u idi ki burada lke, devletin daha ilk oluum undan b ala
yarak yalnz bir ahsn deil bir slalenin idaresi altnda bulunm utur.
Bundan dolay batdaki yarsnda hkm darlk eden hanlar, d evlet te
kilinin balangcndan itibaren tam am en bam sz idiler. H atta son M o
gollar devrinde Altnordu hanlarndan birincileri d ilikileri Dou
M oolistandaki bahakana m racaat etm eksizin bir trl h alledem e
dikleri halde Bat Tu-ke Hanlar yabanc elileri dorudan doruya
kabul ederler, yabanc devletlerle anlam alar yapar ve bu hususta do
udaki hakana hi m racaat etm ezlerdi. Bat Tu-ke devleti son d evir
lerdeki M ool devleti derecesinde deilse de m uhtelif kavim ler ile m e
den m nasebette bulunm u ve U zak Dou m edeniyetiyle Bat Asya
m edeniyeti arasnda bir derece araclk etmitir. Bu cih etten d ir ki Av
ru p ann byk sinologlar bile ekseriya Bat T rk devleti tarihine ilgi
gsterm ilerdir. N itekim Fransz sinologu C h av an n esn XX. asr b a
nda Rus Akadem yas yaynlar arasnda kan eseri Bat Trklerine
(Tu-ke Tere) aittir. Bu eserde inlilerin Bat T rklerine ait verdikleri
haberleri Bizans, Erm eni ve slam kaynaklarndaki m alum atla karla
trmtr. Bat Trkleri ise kendileri hakknda hibir m alum at brakm a
mlardr. A ncak m alum olduu zere bu gne kadar bunlardan yalnz
baz kk m ezar kitabeleri kalmtr.
O rhun bideleri, balca D ou Trklerinin m iladi 630-680 seneleri
arasnda yarm asr kadar in e tabi olarak kaldklar devirden ve bun
dan sonra yeni hanlar kum andas altnda istiklal kazanarak ksa bir za
man zarfnda Batdaki kardelerini de kendilerine baladklarndan
bahsediyor. D anim arkalI bilgin Thom sen tarafndan bu bidelerin
okunduu zam andan im diye kadar aradan otuz sene getii halde
zerlerindeki yazlarn zm ve tetkiki henz tam am lanam am tr.
Baz yerlerinin zm ise bu zam ana kadar aratrm a ve tartm a ko
nusu olm akta devam ediyor. Bunun iin asl T rke m etni okuyup an
lam ayanlar yalnz m evcut tercm elerden istifade ederken bunlardan ta
rih bir netice karm ak hususunda phesiz son derece ihtiyatl b ulun
m ak m ecburiyetindedirler. bidelerin yazlarn anlayabilm ek husu
sunda byk yardm lar dokunan eserler, R adloff ve T h o m sen in terc
meleridir. Thom sen ilk tercm esinin yaynlanm asndan sonra bu bide
lerle tekrar m egul olm ayacan aklamt. Halbuki m em nuniyetle
gryoruz ki bu zat kendi niyetine sadk kalam am ve bu bideler h ak
knda birka tetkik daha yapm tr. Bunlara ait tercm e alm alarnn

12

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

en sonuncusu 1924-1925 senesi Alm an ark M ecm uasnda (Zeitsch

rift der D eutschen M orgenlandischen G esellschaft) yaynlanm tr. B u
nunla beraber yeni tercm e alm alarnda da nceki tercm elerine ait
dikkatli ve baarl dzeltm elerle beraber okuyucular yanl yola sevkedecek son derece tehlikeli faraziyelere de tesadf olunur. Bunlardan
biri, H ann biraderi K lteginin asker seferlerinden birisinin anlatm
srasnda dm anlarn K ltegine yzden fazla ok attklarndan ve ok
larn isabet ettiinden bahsolunur. O rada bir de Y angnda ayalmasnda kelim eleri vardr. T hom sen bunu Seine R stung undseinen M onddiam anten-Schm uck yani K oum una ve elindeki elm as aya diye
tercm e ediyor. Ve m etindeki yalm asnda kelim esinin Ay-almasnd a okunm asn teklif ediyor. Bu suretle K lteginin bandaki m ifer
de hilal eklinde elm astan bir ss bulunduunu da farzediyor. E er
byle olm u olsayd tarihiler iin pek dikkati ekici olurdu. M alesef
m etinden bu ekilde bir m ana karm ak ok zordur.
T rk dilcisi olm adm dan m uhtelif kelim elerin tartm a konusu
olacak yorum ve tercm eleri veyahut tercm enin tartm a konusu olan
kabul edildikleri ekiller hakknda fazla sz syleyem em . Lkin
T h o m senin son tercm esinde fikrim e gre noksan grdm noktalar
hakknda u kadar diyeceim ki asl m etinde bir ekilde yazlm olan
kelim eler bazen eitli yerlerde farkl ekilde okunuyor ve farkl m a
nada tercm e ediliyor. B ana gre byle bir usul ancak ok zorunlu, k a
nlm az bir durum da tercih edilmelidir. H albuki T h o m sen in m etinde
ayn ekilde yazlan kelim eleri her yerde ayn m anada alm as daha uy
gun iken bunlara farkl m analar veriyor. M esela bidelerde lm ek: ve
fat etm ek kelim esi bir ok yerde vardr. Bazen btn b ir kavim hak
knda kullanlyor. phesiz burada bir kavm in tam am en -k elim en in
hakiki m anasyla- lm esi deil, belki geici olarak d/m alubiye
ti kastedilm itir ki bu taktirde o kavim bir m ddet sonra yeniden kuv
vet kazanarak m eydana kabilir. Thom sen de bu ibareleri yle anlyor.
M ahv u perian olm ak: Z ugrunde gehen suretinde tercm e ediyor.
Fakat bazen bu lm ek kelim esini lm ek diye okuyor. Ve buna g
re G eteilt w erden szleriyle yani blnm ek, dm ek/zafiyete u ra
m ak m anasnda tercm e ediyor. H albuki bu gibi yerlerde lm ek d i
ye okuyarak Z ugrende gehen: helak olm ak suretinde tercm ede bu
lunm ak daha uygun geliyor. zellikle burada Yanlp lm ek yani h a
ta ve gnah ileyerek helak/yok olm ak gibi ibareler dikkat ekiyor. Ya
ni ibarede helak olm a hata ve gnahn tabii ve dolaysz b ir sonucu ola

ORTA ASYA TRK TARH

13

rak gsteriliyor. Thom sen ise bu ibareyi los w arst w ie du geteilt w ur

dest, als du treu: nasl sadakattan ayrlnca blnm eye urad diye
tercm e ediyor. B ana gre bu ekilde tercm e kesinlikle hataldr. H al
buki R adloffun eski tercm esinde buralar doru tercm e olunm utu.
T h o m sen in son tercm esi nce D anim arka lisannda yaynlanm son
ra da kendi rzasyla, tarafndan dzeltm eler ilavesiyle A lm anca olarak
yaynlanmtr. M akaleyi A lm ancaya eviren, T h o m sen in bu son ter
cm esini o kadar m kem m el gryor ki bundan sonra R a d lo ffun ter
cm elerinin tam am en eskim i bir halde antquiert vllig kalacan
iddia ediyor. H albuki gsterdiim iz m isallerde ispat edilm i olduu
zere asl m etinlerin baz yerlerinin okunm as ve tercm esi hususu d a
ha hallolunm am /zlm em i olm asna ram en R ad lo ffun tercm e
sinde T h o m sen dekinden daha doru yorum lara rastlanabilir.
A bide m etinlerinin tam am gebe b ir kavim ve devletin hayatn
ok ak olarak tasvir ediyor. G ebe b ir devletin oluum ve k,
AvrupalIlarn anlayabildii devlet hayatndan ne k adar farkl olduunu
R adloff daha nce A us Sibirien adl eserinde ve K utadgu B ilig basks
nn giriinde (ki bu giri daha sonra U ygur M eselesine A it diye R us
a tercm esiyle de yaynlanm tr) ak olarak tasvir etm iti. T h o m
sen in itiraf ettii zere R ad lo ffun grleri O rhun bideleri ile tam a
m en glenm itir. N orm al hayat tabii artlar iinde srd m ddet
e gebe kavim siyasi birlie ihtiya duym uyor. B ylece kavm in her
ferdi kendisinin tam gvenliini salayacak idareyi airet usul artla
rnda gryor. Yani cem iyet oluum unun bu devresinde kam u d zen i
nin salanm asn ve srm esini h edef edinen zor kullanm a ve belirli k a
nunlara sahip b ir hakim kuvvetine ihtiya grm yor ve belirli b ir y
netim tarz oluturm ayarak, andlam alar yapm ayarak sadece airetler
arasnda geerli olan ilikilerin belirledii rfe gre kendini ynetiyor.
D evlet kuvvetinin tem silcileri olan h an lar bazen im kan bulunduka
btn kavm i veyahut birka kavm i b ir ynetim altnda birletirebili
yordu. Fakat bu birka kavm i bir ynetim altnda birletirm e yalnz
olaanst artlarda olabiliyordu. B yle zam anlarda hanlar, hkm eti
kendiliklerinden ellerine alyorlard. B unlar hi kim se tarafndan tayin
edilm edikleri gibi h ib ir kim se tarafndan d a seilm iyorlard. K avim
veya k avim ler bu em r-i vakiyi direnm eden kabul ediyor veyahut ekse
riya uzun m ddet kar ktktan sonra kabule m ecbur kalyordu. H atta
hann kendi idaresinde kendi kavm inin birlie de uzun sren kanl mu-

14

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

h arebeler neticesinde m eydana gelebiliyordu. H albuki hann idaresi al

tnda bu gibi kabilelerin birlikte zirai ve medeni lkelere yaptklar h
cum larda daha az kan dklyordu. Bu hcum ve sava neticesinde ele
geen harp ganim etleri bu yeni oluan hanln hakim kuvvetiyle hal
kn arasm sndrm akta esas oluyordu.
Orhun yaztlar da byle bir m anzara arzediyor. H anlar T rk-O u zlardan veyahut D okuz O uzlardan neet ediyorlar ve ayn za
m anda kendi kabileleri olan O uzlar ve dier T rk kabileleri ile uzun
sren harpler ediyorlard. A bidelerde in ve dier m edeni k om ular ile
olan harplere nisbeten bu i savalar hakknda daha ok ayrnt verili
yor. B urada grlyor ki hanlar ve pek tabi ki onun halk hariteki m e
den m illetlerle olan harplere, a halka yiyecek ve plak halka giyecek
bulm ak iin pek tabii bir vasta gibi bakyorlar. Ayrca bu bideler y e
ni b ir gebe devletinin m eydana gelii tarihinde R ad lo ffun dikkat
edem edii noktalardan yalnz biri hakknda yeni bilgiler de verm itir:
lkenin oluum unda etken olan olaanst durum lardan biri zengin
lerle fukara, beylerle halk arasnda cereyan eden snf m cadelelerinin
iddetlenm esi olabilir. G ebe cem iyetlerde m lkiyet ve snf farknn
bu gibi gerginliklere sebep olacak derecede iddetlenm esi pek m m
kndr. A bideler gsteriyor ki T rk yurdunda inliler hakim olduu
vakit - m edeni m em leketlerde olduu gibi- T rklerin aristokrasisi ken
di snf ayrcalnn korunm asn ileri srerek baka bir m illetin elinde
esarete daha abuk alm lar, m ill det ve ananelere sadakatsizlik
gsterm iler ve hiyanet etm ilerdir. Fakat milletin halk ksm (avam s
nf) baka bir toplum un esareti altna girm eye abuk alam am ve
ananelerine sadk kalmtr. (N itekim Leh hakim iyeti devrinde Bat Rus
eyaletlerinde de byle olm utur). Beylerin in det ve ahlkn kabul
etm esi avamn onlara kar dm anln artrmtr. Bundan yararlana
rak han slalesini tem sil edenler, halk in hakim iyetine kar ayaklan
drdlar ve T rk devletinin istiklalini canlandrdlar.
O rta A sya gebe kavim lerinin tarihinde i snf m cadeleleri neti
cesinde bir m illetin siyasi birliinin ve bir lkenin/devletin m eydana
geliinin dier bir rnei daha vard. O da C engiz Han devletinin o lu
um u/kuruluudur ki M ool devleti denir. F akat burad a devletin k u
ruluu aristokrasinin galip gelm esi sonucu olum utur. C engiz Han
VIII. asrn Trk hakan gibi halkn yararna altndan bahsetm iyor.
B ilakis aristokrat arkadalar iin ifa ettii hizm etleri anyor. G erek

ORTA ASYA TRK TARH

15

ten de bu galibiyetleri sonucunda aristokrasiye, beyler snfna kendi

vatanlarnda gvenli ve dzenli bir hayat ve savalarda zengin gani
m etler verebilm ilerdir.
Bu snf m cadelesi hakkndaki m alum at ise, yalnz M oollarn destan rivayetlerinde kalmtr. eitli in, Erm eni ve A vrupa kaynakla
rnda buna dair m alum at yoktur. Ayn ekilde ne in ve ne de dier
kaynaklarda T rkler arasndaki snf m cadeleleri hakknda hibir ey
yoktur. E er gebe kavm in kendi hakknda tesbit ettii olaylar daha
fazla olsayd, ihtim al dier gebe devletlerin teekklnde de snf
m cadelesinin nem li b ir yer tuttuu daha ak olarak grlrd.
O rhun kitabeleri Trk devletinin i yaps hakknda epeyce m alu
m at veriyor. eitli nvan isim lerini vs. sayyor. Bu m akam ve nvan
isim lerinin tam am doru okunm am olabilir. im diye kadar okunabi
lenlerden ise aka anlalyor ki, bu nvan isim leri T rklere dardan
gelm i isim lerdir. H an slalesinin ayr kabileler banda bulunan ye
sinin lakab olan ad galiba aslen ran dan gelm e b ir kelim e olup
ah kelim esiyle b ir asldan kmtr. Yine baz unvan isim lerinin so
nunda M oolca oul kipi alm eti olan (t) harfinin bulunm as da d ik
kati ekm ektedir. Profesr Pelliot 1925 senesi sonbaharnda L ening
ra d da verdii konferanslarda Avarlarn yani in kaynaklarnda bahse
dilen C cenlerin M ool neslinden olduu hakknda b ir gr ortaya
koym u ve (t) harfiyle biten nvan isim lerinin T u-ke T rklerine M oollardan m iras kald fikrini ileri srm t. P rofesr P ellio tnun fik
rine gre T rkler devlet tekilat usuln hep A varlardan renm iler
dir. Bu m esele bir taraftan Trklerin um um iyetle B atdaki m eden kavim lerle, dier taraftan da A vrupa ve A sy ada kendilerinden nceki
gebe kavim lerle olan m nasebetleriyle ilgilidir.
Son gnlere k adar hakim olan bir fikir olarak, U zak D ou m edeni
yetinin Bat m edeniyeti tesiri altna hem en hi dm edii ve M oolis
ta n da yaayan kavim lerin de yalnz in m edeniyeti tesiri altnda k al
d dnlyordu. H atta E. B lochet 1910 senesinde R eid d d in in
Mool T arihine G iri ism iyle yaynlad eserinde O rhun kitabelerin
de a fen T rke olm am as ihtim ali olan eylerin tam am nn in den
gelm e olduunu ve M oollarn pek eski devirlerde bile in m edeniye
tini tandklar halde, slm m edeniyetiyle tem aslarnn yalnz m ill dev
let tekil edip slam lkelerinde fetihler yaptktan sonra m eydana gel

16

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

diini kabul ediyor. H albuki buna kar en kuvvetli delil gerek VIII.
asr Trklerinde ve gerekse XIII. asr M oollarnda Bat A sy adan gel
m e alfabelerin olmasdr.
O rhun kitabeleri daha X VIII. asrda bilinen Yukar Yenisey bide
lerinin yazld dilde yazlmtr. Bu Yenisey yazlarndaki baz harfle
rin A vrupa alfabelerine benzer olduuna daha o zam an dikkat eden o l
m utur. Bu harflerin oluum larna baklrsa O rhun bidelerinde kulla
nlan harflere nazaran daha eski olduklar grlr. B unlar belkide VII.
asra ait olabilirler. B unlarn tarihini daha doru olarak belirlem ek
m m kn deildir. A ncak dikkate yndr ki bu yazlarn hi birinde,
hi olm azsa O rhun T rkleri tarafndan kullanlan O niki hayvan tak
vim iyle olsun hibir tarih konm am tr. H albuki in ve slam kaynak
larna gre o zam an Yukar Y eniseyde Krgzlar oturuyordu. Bu itibar
la bu yazlar Krgzlarn da olabilir. Bu Krgzlarn oniki senelik takvi
mi kullandklarna dair kaynaklarda kaytlar vardr. H atta baz bilginler
bu takvim in esasen K rgzlar tarafndan icat edildii grnde idiler.
O rhun ve Yenisey yazlarnn kayna meselesini ayrntl olarak tet
kik eden kii FinlandiyalI bilgin D onnerdir. Donner, anlan harflerin
daha ok ran da M . III. asr ile M.S III. asr arasnda hakim olan Arak Slalesinin sikkelerindeki harflere benzediini sylyordu. O za
m andan beri D ou Trkistan ve Bat in in ortak hudutlar olan blge
lerinde alan lm heyetler D ou ran lisannda bir ok vesikalar elde
ettiler. Bu Dou ran lisann Sogd Dili diye isim lendiriyorlard. (Sogd,
Z erefan havzasnda S em erkantla B uhara arasndaki yerin ismidir). Bu
elde edilen vesikalar M .S I. asra aittir. Sogd eserleriyle en ok ilgilenen
G authiot Yenisey O rhun yaztlarnn esasen Sogd harflerinden doup
gelitiini ve S ogdcann da M.S I. asrda yazlan eklinden daha eski
olan bir eklinden doduunu iddia ediyordu. Halbuki im diye kadar
bulunan T rke kitabeler M .S VII. asrdan daha gerilere gtrlemiyor.
Bundan dolay, yazlar asl Sogda rneine daha yakn bir eski Trk
bidesi bulunm adka en eski T rk alfabesinin ortaya k ve gelim e
sini ilm olarak ispat etm ek ve belirlem ek m m kn deildir.
Trkler, anlalan yalnz dardan alfabe alm akla yetinm eyip buna
baz yeni iaretler de ilave etm ilerdir. M esela oq ve uq seslerini y az
m ak iin kullandklar (tjr) iareti gibi... Bu iaret T rke O ku gste
riyor. Ayrca alfabenin ses ile ifadesine (fonetik/vokal zelliklerine) ve
zellikle sesli uyum u kuralna uygun hale getirm ilerdir.

ORTA ASYA TRK TARH

17

B undan dolay Trklerin o zam an kullandklar en eski alfabe so n

raki zam anlarda kullandklarndan ok daha gelim itir. Bu alfabe ile
yalnz bideleri deil baka bir ok eyleri de yazdklarn dnm ek
mm kndr. Sonra kaanlk soyundan birisi tarafndan han adna d ik i
len bidenin yazs, ayn slaleden hana hizm et eden T rk devlet
adam larndan Vezir Tonyukuk adna dikilen bidenin yazsna nisbeten
daha gelim i ve dzgndr.
bidelerin y azm uslbu ve ibareleri bunlardaki m edeniyet seviye
sinin -alelde gebe hayat yaayanlarda beklenecei gibi- aa o l
m adn dndryor. H atta han btn T rk kavim lerini, kendisinin
yazp brakt bideleri okuyarak anlam aya ve bundan kendi hanlarnn
baarsn ve halkn hana kar isyan sonucu balarna gelen zorluklar
bilm ee davet ediyor. H alk arasnda okum ann ve yazm ann bu kadar
yayldn dnm ek elbette zordur. Fakat kitabelerdeki bu szler,
devleti idare eden kiinin yani hann kendi vazifelerini, C h av an n esn
H anlar bu heykellerinde yalnz kendilerinin vah hretlerini (R eve
de gloire brutale) anlatm lardr. szleriyle anlatm ak istediinden d a
ha kapsam l olarak anladn gsteriyor. Bu bidelerde T rklerin ta lih
siz, kt gnlerinde kanlarnn sular gibi aktndan bahsediliyor. Fakat
galibiyet gnlerinde dier kavim lerin dklen kanndan b ah sed ilm i
yor. ldrlen dm anlarn m iktar sylenm iyor. M uharebe nnda
gsterdikleri vahice hunharlklarla iftihar edilm iyor. H albuki bunlar
m eh u r suri H km darlarnn bidelerinde iftiharla anlr. Halkn ru
hi durum unu anlam ak iin din inanlarnn bilinm esi ok nem lidir.
bidelerde bunlara ait hibir bilgi verilm iyor. Yalnz gk ve yer inan
larndan bahsediliyor. Bu m nasebetle bazen T rk g, T rk yersuy u gibi ifadeler kullanlyor. T engri kelim esi bizim bildiim iz se
m a ve ulh sem a m anasnda kullanlyor. Yersu (yersub) hakknda
sz geen yerlerde, yersu tabiriyle yer ruhlarnn tam am deil b el
ki de b ir ilhe (tanra) kast olunduu anlalyor. T h o m sen in son ter
cm esinde (die trkischen heilliggen Yer Sub) T rk m ukaddes yersular diye oul olarak gsterm esi bu noktada b ir m phem iyet m eydana
getirm ektedir. D ier ilahlardan yalnz m em edeki ocuklarn hm isi
olan U m ay zikrolunuyor. H an kendi anasn U m ay dedii ilheye b en
zetiyor. B u ilhe am an, T rklerin A ltay daki o soydan gelenlerinde
bu gne kadar m ahfuz kalmtr. phesiz T u-ke T rkleri am an id i
ler. B ununla beraber genellikle T rk lisannda am an kelim esine m u

18

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

kabil kullanlan kam kelimesi bidelerde hi kullanlm am tr. Yenisey

yazlarnda ise tengri kelim esiyle beraber bir de bel kelim esine tesadf
ediliyor. phesiz bu da am anlarn sayg duyduklar ruhlardan biri o l
m al. Fakat Orhun yazlarnda bu kelim e yoktur. M eden dinlerin T rkler arasnda yaylm as in kaynaklarnda sz konusu olduu halde O r
hun bideleri bu hususta bir eyden bahsetm iyor. inlilerin b ild ird i i
ne gre han kendi payitahtnda (bakentinde) bir B udist tapna yap
m ak istem i, fakat m aviri T onyukuk B udist m ezhep ve retisi g
ebe Trklerin asker kabiliyetlerine zarar verir diyerek hkm dar
nn fikrini deitirm itir. Batdan gelen din propoganda hakknda ise
m alum at daha azdr. Eskiden Finike alfabesinin yaylm as gibi T rkler
arasnda ran alfabesinin yaylm as ncelikle srf ticar m nasebetlerin
kuvvetlenm esi neticesi olup hibir din propaganda ile ilgili deildi.
ra n n m ill dini olan Z erdtlk uluslaras din propaganda ile ilgilen
medi.
M akedonyalI skenderin fetihlerinden sonra D ou ran vilayetleri
birok zam an Bat vilayetlerinden ayr kalarak H int m edeniyetiyle B u
dist dininin etkisinde kaldlar. B uda dinini yaym aya alanlar (dileri,
teblicileri) ranler ve T rkler arasndaki faaliyetleri esnasnda bazen
H int alfabesinden de istifade ediyorlard. D ou T rkistanda AvrupalI
lar tarafndan yaplan eski eser aratrm alar neticesinde biz im di H int
harfleriyle yazlan T rke Budist yazlarn elde etm i bulunuyoruz.
L kin B udistler pek az bir zam anda Sogd m ill alfabesini kabul ettiler.
S onra bu harfler, ileride greceim iz zere T rkler arasnda da yayld.
O rta A sy ada yaklak olarak M .S III. asrdan balayarak yaylm aya
balayan M anihailik (M ani m ezhebi) ve Hristiyanlk da kendileriyle
beraber alfabelerini getirdiler. M anilik H ristiyanlktan sonra, Z erdt
dinini H ristiyanlk ve B udistlikle uyum lu hale getirm ek fikriyle m ey
d ana gelm itir. B ununla beraber M anihau (M ani) dini O rta A sy ada
H ristiyanlktan daha nce yaylm olsa gerektir. Bu srada dinle alfa
be arasnda bir irtibat m eydana gelm ee balyor. M anihailer kendi al
fabelerini, H ristiyanlar ise Sryani alfabesi adyla dier b ir alfabeyi
kabul ediyorlar. H atta H ristiyanln O rta A sy ada yaylan eitli m ez
hepleri arasnda da ayn Sryani yazlarnn kullanld grlyor. M anihailii veya H ristiyanl kabul eden T rkler veya raniler uzun
m ddet M anihai veya Sryani yazlarn kullanmlardr. B ununla b era
ber m ill Sogd yazsyla yazlan baz M anihai ve H ristiyan m etinlerine
de tesadf olunuyor. Bazen M anihai T rk m etnin her iki alfabe ile y a

ORTA ASYA TRK TARH

19

zlanlar da bulunuyor. B unlarn biri M anihai ve dieri M illi Sogdadr.

O uz T rkleri devletinin yklm asndan pek az zam an sonra, gele
cek derste bahsedeceim iz zere M anihai dini T rklerin arasnda b
yk lde yaylm aya balam tr. Fakat V I.-V III. asr T rk devleti za
m annda Sogd ticaretinin senelerce (bozkrlarda) yaylm asna paralel
olarak din propagandada baarl olunup olunm adn bilem iyoruz.
T abiidir ki Sogd tccar ve m isyonerlerinin esas faaliy et sahas in d a
hiline giden ticaret yolu olm utur. Bu yolda L o b -n o ra k ad ar Sogd ko
lonileri kurulm utu. P ellio tnun aratrm alar sayesinde b iz VII. asrda
L o b -n o rd a bir Sogd kolonisinin kurulduunu ve ondan sonraki yz
sene zarfnda bunlarn hl bir nevi m uhtariyetleri (zerklikleri) b ulun
duunu biliyoruz. Fakat ayn zam anda Sogd tccarlar, T rk bozkrla
rnda ve bilhassa H an ordularnda kendi m allan iin iyi ihra yerleri
buluyorlard. Bu ekilde orada Sogd kolonileri ortaya kyordu. inli
Budist rahibi (hacs) H san-tsang 630 senelerinde O rta A sy a dan ge
m itir. O nun rivayetinden anlyoruz ki Sogd ticaret ehirleri ta o zam an
bile Bat T rk m em leketlerinden u N ehri sah alan n a k ad ar m evcuttu.
Iskgln gney sahilinden gem i ise de oralarda ehirlerin bulundu
undan bahsetm iyor. H albuki Tang Slalesi tarihinde b u ralard a da e
hirlerin varlndan bahsolunm aktadr. O rta A sya hakkndaki m alum at
M .S IX. asrn ilk senelerine ait olaylarla sona eriyor. am an inanlar
bilhassa T rklerin cenaze ve defin m erasim inde grlm tr. in k ay
naklarndan anlalyor ki T rkler askerlerin kabirleri zerine bunlarn
ldrdkleri dm anlarn heykelini dikerlerm i. O rhun bideleri in
lilerin verdikleri bu haberleri tam am en destekleri. B u bidelerden
rendiim ize gre bu nevi heykellere B albal denilirm i. Bu kelim e
nin m eneinin in olduu syleniyor. Bu heykellerin dikilm esi esna
snda m erasim yaplp yaplm ad hakknda O rhun bideleri bir m alu
m at vermiyor. Fakat B izans kaynaklarndan anlaldna gre Trk
hanlarnn kabri yannda bazan T rk elinde esir kalan dm anlarn b a
bular ldrlrm . phesiz bu detin esas dier am an kavim lerde olduu gibi ldrlm adam n kyam et gnnde kendisini ldren
veya nm na ldrm olduu kim seye hizm et edeceine dair olan
inant. Bu inan ilkel v e m edeni dinler arasndaki esas fark tekil ed i
yor. am anlik gibi ilkel insanlarn dinleri bir takm ahlak m efkrelerle alkadar deildi. B unlarda kyam ete iman, ahirette b ir nevi hesaba
ekilm e ve uhrev b ir sorum luluk olduuna inanm ay gerektirm iyor.

20

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

Yani insan bir kim seyi ldrd iin kyam ette ceza grm ekten k o rk
m uyor. B ilakis ne kadar ok ldrrse o nispette itibar greceini d
nyor.
A bidelerin yazlar ve o bidelerle beraber bulunan dier heykeller,
o gne kadar yazm a tarih eserlerde bulunan m alum atn b ir ounu
dorulayan ve yanlln savunan fikirleri geersiz hale getirdi. Ve
grld ki VIII. asrdaki T rk balballar zahir ekilleri itibariyle G
ney R us bozkrlarndan balayarak devam eden uzun m esafelerde bu
lunan ve R uslar tarafndan Ta B aba K am ennaya b oba diye tesm iye
olunan heykellerin ayndr. T rklerin kabirler zerine byle balbal
heykelleri dikm e detleri hakknda in kaynaklarndaki bilgilerden
baka, M .S XIII. asrn ortasnda K atolik m isyoneri R u bruquisun da
ayrca bir rivayeti vardr. O na gre yz D ouya ynelm i bu gibi
heykelleri o zam anda G ney R usya ovalarnda oturan b ir T rk kavm i
olan K um anlar da (Rus vakayipm elerinde Polovets) dikiyorlard. in
kaynaklarnn rivayetleriyle o kaynaklardan tam am en bam sz olan
A vrupa kaynaklarndaki rivayetlerin birbirine uygun olm asna ram en
R adloff, A us Sibirien adl kitabnda hem in tarihilerinin ve hem de
R ub ru q iu sun hata ettiklerini ve bu eit heykellerin R u sy ada T rk le
rin ortaya km asndan ve istilasndan ok nce gem i asrlarda dikil
m i olduklarn iddia etm iti. B yle bir gr ancak Yenisey bideleri
zerindeki yazlarn anahtarnn daha bulunm ad bir devirde m m
knd. Baz Orhun balballarnda olduu gibi bir ok Yenisey balb alla
rnn zerinde de bir nevi yazlar vard. im di Orhun yazlarnn anahta
r bulunduktan sonra o yazlar da okunabilm i ve T rke olduklar an
lalmtr. B ugn R usa Ta baba denilen o heykellerin m eneinin
T rk olduundan zerre kadar phe yoktur.
R adloff ayn zam anda inlilerin T rkler hakkndaki m alum atlarn
dan bazlarna da itiraz etm iti. M esela T rklerin devlet kurm alarndan
nce bile dem ircilikle m egul olduklar hakknda in kaynaklarnn
verdii m alum at geree uygun bulm uyor, m adencilik ileriyle b ed e
vi hayat birbirleriyle uygunluu m m kn olm ayan b irer durum olarak
anlyordu. Bu hususta O rhun yaztlar, in kaynakl bilgilerin doruluk
veya yanllna dair hibir yeni bilgi vermiyor. H albuki gebe h ay a
tnda bile dem ir silahlar kullanld hakknda T rk ve M ool halk riva
yetleri tanklk etmektedir. in kaynaklarnda Trklerin bazen cenaze
yi ykam ak detleri de olduu sylendii halde R adloff baz kabirler

ORTA ASYA TRK TARH

21

zerinde yapt aratrm alarda byle b ir iaret grem em i ve bunu da

yazm a tarihi eserlerin bilgileriyle m add m edeniyet kalntlarndan al
nacak bilgiler arasndaki eliki olarak izah etmitir. O rhun yaztlarn
dan ancak u kadar m alum oluyor ki T rk halknn inancna gre insa
nn ruhu, ldkten sonra k u veyahut bcek suretine ten as h ederm i
(dnrm ). Vefat eden hakknda utu deniliyor. M alu m d u r ki
G arb T rklerde hatta slm iyeti kabulden sonra ld yerine onkar
boldu yani ahin o ldu deyim i kullanlyordu. B undan anlaldna
gre insann cesedini m uhafaza etm ee galiba ehem m iyet verm em i
lerdir. F akat b ir habere gre T rklerin A raplarla savalar esnasnda
T rk kum andannn cesedi A raplarn elinde kalm ve bu hadise k u
m andann vefatndan daha ar b ir felaket olarak grlm tr. Fakat
bu durum din m ahiyette olm ayan b ir nam us m eselesi o larak d e erlen
dirildiinden kaynaklanm olabilir. G erekte bunlarda, kadnlarn
harpte dm an eline gem esi byk b ir zl (aalayc b ir felaket) o la
rak telakki olunduu gibi b ir kum andann cesedinin de dm an eline
gem esi ayn ekilde telakki olunurdu. Trklerde defin ve cenaze m e
rasim i hakkndaki ayrntl m alum at bidelerden ziyade hanlarn g
m ldkleri yerlerde yaplan kazlar verebilirdi. B u kazlar R ad
loff, m eslektalar ve onlardan sonra 1925te P rofesr V ladim irtsoff
yaptlar. A ncak bugne k ad ar bu kazlar neticesinde b ir m ezar ortaya
km ad. O labilir ki di er b ir ok kavim lerde olduu gibi T rk ler de
h an lan n defni esnasnda birka ukur kazarlar, dm anlarn eline g e
m esinden ve aalanm aya uram asndan korum ak am acyla cesedi ve
ya kln o ukurlardan belirsiz b ir ekilde yerine koyarlard. V ladim irtso ffun yapt kazlarn en ok gze arpan neticesi, b ir T rk as
kerinin kabri iinde bulunm u ve gayet iyi olarak korunm u olan hey
kelidir. Bu heykelde T rk rk rneinin (prototip) btn izgileri
(zellikleri) grlm tr. B u nevi heykeller d ah a n ce y er st n d e de
bulunuyordu. A ncak balar bulunm azd. B unlarn balarn krm ak
M oollarn iidir. O nlar eski ad am lan n resim lerinin hayattaki insanla
ra zarar verecei inancnda idiler. A nlalyor ki heykellerin balarn
krm ak slam ln yaylm ad yerlerde de det idi. H albuki bu gne ka
d ar bu hadiseyi srf slm taassubu neticesi olarak tefsir ediyorlard ki
doru deildir. G elecekte yaplacak kazlar ihtim al daha b ir o k yeni
bilgiler verebilir... O zam ana kadar T rklerin cesetleri yak m a detleri
hakkndaki in haberlerini reddetm ek herhalde esassz olur. nk
R ad lo ffun kazlarndan sonra bozkrlardaki baz kabirlerde cesetlerin

22

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

etrafnda kalntlara rast gelinmitir. inliler Tiirklerin gm m e m erasi

m ini birok defalar yakndan grebiliyorlard. Baz T rk hanlar d
m anlarnn sktrm asyla vatanlarndan kap in e gelerek orada ve
fat ettikleri zam an ahalinin gz nnde kendi detlerine gre defin
olunuyorlard. Bu cihetle in kaynaklarnn verdikleri bilgilerin hatal
olm as ihtim ali kalm yor dem ek mmkndr.
Bu dersten m aksadm tarihte ilk defa olarak kendisini T rk adyla
isim lendiren bir kavim den kalan yazlar, bideler ve heykelleri ren
m ek neticesinde elde edilen esas fikirleri izah etm ek idi. im di bu ne
ticelerin nceden yaayan kavim lerden hangisinin bu Trklere yakn
veya uzak kardelik m nasebetinde bulunduklarn renm ek ve M .S
VI.-VIII. asr T rk devlet hayatnn olaylar, Trk kavm inin bundan
sonra geen asrlardaki hayatn izah etm ek iin ne derece yardm ede
bilecei gibi m eseleler kalyor ki, gelecek derslerim iz de bu m evzula
ra ait olacaktr.

k n c

ers

T rklerin ve um um iyetle O rta A sya kavim lerinin tarihini renm e

yolundaki engellerin birinci derste bahsedilenlerden b ak a b ir dieri
daha vardr. O da eitli devirlerin pek dzensiz b ir surette gsterilm i
olm asyd. Bir kavim veyahut bir lkenin tarihinin belirli b ir devri h ak
knda olduka ayrntl bilgilere sahip olduum uz halde, ayn kavim v e
ya lkenin o belirli devirden nce veya sonra nasl b ir hayat geirdii
hakknda ekseriya herhangi bir kaynakta m evcut birka kelim e ile y e
tinm ek m ecburiyetindeyiz. H albuki b ir kavim veya lkenin aam a aa
m a oluan tarih olaylarn laykyla renm ek iin o kavm in tarihinde
ki her safhay iyice grm ek im knna sahip olm alyz. stenilen bilgile
rin kaynaklarda bulunm ay bu devirler hakknda eitli grler o rta
ya atlm asna ve sbjektif fikirler ortaya konm asna m eydan veriyor.
B undan dolay m eselenin lm b ir shhat ve katiyet dahilinde tetkiki im
kansz oluyor.
M ool devrine kadar in le ayn hudutlar paylaan gebe d evlet
ler tarihinde O rhun bideleri -e v v e lk i derste grld z e re - tam a
m en istisnai b ir yer tekil ediyor. M .S VI.-V II. asr T rk devletinden
nce steplerde ortaya kan ve oluan gebe devletler hakknda yalnz
in kaynaklarndaki c z i bilgilerle yetinm ek m ecburiyetindeyiz. Bu
kavim ler ise tarih sahnesinden -k o n u tu k lar lisanlarndan birka k eli
m e bile brakm ayarak- ekilip gitm ilerdir.
B ir kavm in hangi lisanla konutuu m eselesini halletm ek iin b u
gne k adar esas kabul edilen kaynak, in tarihlerinde in h iy ero g lifiy
le yazlm olan snrl sayda kelim eler, bilhassa b ir takm isim ler, Un
van ve lakaplard. in hiyeroglifleriyle telaffuz kurallarna gre bu k e
lim elerin u ya da bu trl telaffuz olunduuna hkm ediliyordu.

24

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

Orhun yaztlar eski alimlerin lisan hakkndaki bu eit karmlarn

ve ulatklar neticeleri kontrole yol at. Kontroln neticeleri ise bahsi
geen alim lere pek tatm in edici veriler salayan bir m ahiyette deildir.
H atta T rk olduklarnda phe olm ayan kavim lerden kalan T rke k e
lim eleri tetkik edenlerin grleri, bu tetkikat yapan kiiler Trk lisa
nnn en byk alimleri olduklar halde bile hatal kmtr. Orhun yazt
lar daha bulunm adan az nce R adloff birka eserinde, m esela bunlar
dan biri olan Kutadgu B ilig basksnn nsznde T rk hkm darla
rnn in kaynaklarnda in hiyeroglifiyle yazlan Unvanlarn (isim leri
ni) tetkik ve tesbit alm asnda bulunm utu. O rhun yaztlar, R ad
lo f f un grlerinden (teorilerinden) birounun esassz olduunu m ey
dana kard. M esela in hiyeroglifiyle yazlan bir kelim eyi R adloff
bek diye okuyordu. H albuki bek deil bilge im i. D ier b ir k eli
meyi aydnlk diye okum utu, halbuki aytengri diye okum ak lazm
imi. nk o zam anki T rk lisannda aydn kelim esi yok im i vs.
O rhun yaztlarndan anlalyor ki inlilerin bazan kendilerince bi
linen kavim lere, bu kavim lerin kendilerine verdikleri isim den bsb
tn baka bir isim verirlerm i. M esela in kaynaklarnda Kyat kavm iyle birlikte daim a bir H i kavm i zikrolunuyor. O rhun kitabelerinde
ise K taylarla birlikte bulunan b u kavm in yerinde Tatab ismi anl
maktadr. te bu iki isim arasnda hibir benzerlik olm ad halde in
kaynaklarndaki H i ism iyle O rhun kitabelerindeki Tatab ism inin
ayn kavm in iki ismi olduunda A vrupa bilginleri gr birlii iinde
dirler. in hiyerogliflerinin m u htelif gebe devletlerin devirlerine
m ukabil gelen m uhtelif zam anlarda ne ekilde telaffuz edildiklerini sinooglar daha doru olarak tesbit edem em ilerdir. te bu m esele de
gebe T rk kavim lerinin tarihini tetkik eden lim lere eitli zorluklar
karm aktadr: O rta A syada yaayan u veya bu kavm in lisann in
hiyeroglifleriyle yazlan kelim elerle belirlem ek hususunda yaplan a
lm alar birka defa tekrar edilm itir. Bu alm alar ilk olarak bu k a
vim lerin en eskisi olan H unlar hakknda yaplmtr. M alum dur ki Hunlar M . II. asrda in hududunda kuvvetli b ir devlet kurdular. Sonra
A vru p aya kadar gelerek M.S V. asrda tanndlar. H unlar T rk sayyor
lar. inliler de M.S VI. asr T rklerini H unlann halefleri olarak yaz
yorlar. in kaynaklarnda H unlara nispet edilen kelim elerin aslnn
T rke olup olm adn tetkik iin yaplan karlatrm al alm alarn
e n bilineni Japon D ou tarihisi S h irato rinindir. Bu alm alarn ne
k ad a r baarsz olduunu undan anlayabiliriz ki Prof. Shiratu.i bizzat

ORTA ASYA TRK TARH

25

kendi fikrinden dnd ve tam am en H unlara nispet edilen kelim elerin

T unguz lisanyla daha gzel izah edilebilecei neticesine vard. H unlardan sonra D ou M o o listan da hkm et sren gebe kavm in m eneinin T unguz olduu daha az pheli kabul ediliyordu. B u kavm in is
m ini yalnz inceden Sien-pi eklinde yazlan hiyerogliften renebi
liyoruz. Bunlar H unlann D ou kom ular ve dm anlan sfatyla anl
yorlar. B u sfatla M .S I. asr sonunda M oolistand a H u n lan n yerini i
gal ederek tpk H unlar gibi asl in lkesinin kuzeyinde birka slale
tekil etm ilerdir. H unlann aksine bugne kadar S ien-piler hakknda
yaz yazan tarihilerden hibiri bu kavm i T rk diye d eerlendirm em i
ti. Bunlar yalnz T unguz zannetm ilerdi. Prof. P elliot L en in g rad da
verdii konferanslarnda bildirdiine gre in eserleri arasnda Sienpilerin b ir lgat kitab bulunm u v e bu kitap tetkik o lunduunda grl
m tr ki tam T rk lisandr. te bu sebepten Sien-pilerin T rk o ld u k
larnda hi phe kalm yor. Prof. P ellio tnun bildirdii bu husus gayet
ehem m iyetlidir. B u gsteriyor ki in kaynaklarnda gebe k o m u la
rn lisan hakknda bugne k adar tahm in olunan m iktardan daha fazla
belirli ve ak bilgiler alabilm ek m m knm . nk Sien-pi lgatinin
bulunm as m nferit b ir vaka deildir. D aha nce Prof. P elliot y ay n
lanm b ir m akalesinde O rhun kitabelerinde bahsedilen bir kavm in y a
ni Ktaylarn da in eserleri arasnda korunm u b ir halde kalm bir
lgat kitabnn varlndan h ab er verm iti. Bu lgattan anlaldna g
re im diye kadar T unguz saylan K taylar hakikatta M ool diliyle k o
nuuyorlarm .
P elliotnun geen derste sylediim fikirleri bana pek ak g r n
myor. Sktrklerden nce hkm et sren T rklerinki k ad a r geni o l
m asa d a (M .S V. asr ile VI. asrn ilk yarsnda) O rta A sy ann btn d o
u ksm larn idare eden A varlar hi phe etm eyerek M ool neslin
den sayyor. Bu fikrinde hangi esasa dayanyor, bunu bilem iyorum .
inlilerin bu kavm e verdikleri ism in, b u kavm in hakiki ism iyle hibir
ilgisi yoktur. inliler bunlara Z u-zen yahut Z uan-zuan diye uydurm a
b ir isim veriyorlar. in cede bu kelim e nadir b ir t r k u r f a isim o la
rak verilirm i. phesiz inliler bu kelim e ile gebe kavim lere kar
az ok besledikleri nefreti ve onlar km sediklerini gsterm i o lu
yorlar.
Avar kelim esine in kaynaklarnda rastlanm yor. O rhun b id ele
rinde bu kelim enin bulunup bulunm ad hususu sorulabilir. O rhun y a

26

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ztlarndaki Par-purum yahut apar-apurum eklindeki bilm ece tarznda

ki' kavim isim leri bu bidelerin birbirinde ve ayn zam anda kitabeleri
yazan kiinin kendi zam an deil, gem iteki hayat bildiren b ir yerin
de anlyor. Thom sen son tercm esinde bu kelim eyi apar-apurum diye
iki kelim e ve iki m stakil kavm in ism i olm ak zere izah etm itir. A n
cak her ikisine de soru iareti koyarak kesin olm adn bildirm itir.
A var kelim esine ise Bizans ve Bat A vrupa ve Rus kaynaklarnda eit
li ekillerde (Rus vakyinm esinde obry diye) tesad f olunur. B i
zanslIlar ise, hakiki A vadarla sahte A vadan ayrarak hakiki A varlann
D ouda yok olduunu syleyip Bat A vrupaya bu isim le gelen kavm i
de yalnz hakiki A varlann isim lerini kendilerine nisbet eden bir kavim
olarak gsteriyorlar. Fakat anlalan BizanslIlarn bu ekilde iki ksm a
ayrdklar kavim , bir tek kavim veya herhalde birbirine pek yakn olan
iki kavim olsa gerek...
Prof. P elliotnun sylediklerini destekleyen baz durum lar d a var
dr. B unlardan birisi Tuna B ulgarlarnn eski aristokrasi hakim iyeti
devrine ait Slav vakyinm esinde tesadf olunan dorudan doruya
B ulgarca kabul edilen szlerdir. M alum dur ki B ulgarlar esasen Slav da
deildiler. H atta kendilerinin Slav zellii olm ayan kyafetlerinden b a
z alm etlerini bugne kadar korum ulardr. V akyinm edeki bu bil
m ece tarzndaki kelim elerin .Slavca ile b ir alkas olm ad kesin oldu
undan bunlar T rke veyahut T rkeye yakn lisanlarla izah etm ek
zere alm alar yaplmtr. Bu hususta en ok tercih edilen fikir F in
landiyalI Prof. M ikkolann fikridir. B u zat szkonusu kelim elerin hep
sinin oniki hayvan ism iyle olan takvim deki isim lerden ibaret o ldu
unu ileri srm tr. Bunun ierisinde ylk (at) senesinin bu tak
vim de T rke deil belki M oolca olarak m orin kelim esiyle yazl
m olduu grlm tr.
A varlann M ool olm as gr (teorisi) ortaya atlm adan nce by
le bir takvim de M oolca bir kelim eye tesadf olunm as pek garip g
rlrd. E er A varlann M ool olduu kesinleirse, bu kelim enin Bulgarlara D oudan A varlar tarafndan getirilm i olduu anlalacaktr.
Ben yalnz bu m isalle yetineceim , yoksa tarihi M oollarn ortaya
kndan ok nceleri iin B at taraflarnda M oolca kelim eler aranm a
s yolunda baz bilginler daha birok zayf karlatrm al alm alar
yapm lardr. H atta bu yolda en byk bilginler bile byk bir cesaret
le faraziyeler ortaya koym aya kad ar ii gtrm lerdir. B unlardan b i

ORTA ASYA TRK TARH

27

risi olan M arquait yukar A m u-derya (C eyhun) havzasnda bir vilayet

ism i olan eanyan kelim esini M oolca tesaan (beyaz)la k arlatr
m a alm asnda bulunm utur. aanyan kelim esinin M oolca olup
olm am as tartm a konusu olm asna ram en M arquait bu kelim eyi ta
rihte M oolca olduu kesin (M it S icherheit B elegt) ilk k elim e diye k a
bul ediyor.
D ier taraftan P elliotnun fik rin e kar da birok k uvvetli itirazlar
ortaya konabilir. V ka Jujen/C cen veya A varlann hakim iyeti daha
M .S V. asrda Bat tarafna doru iyice uzak yerlere, D ou T rk is
ta n daki K araeh ire k adar gelm iti. Ve bu h areket dier b ir kavm in,
sonra da T rkler tarafndan m em leketleri fethedilen H aytal veya A khunlarn Batya, A m u-derya (Ceyhun) havzasna g etm elerini gerek
tirm iti. Fakat C cenlerin hareketi bu k adar m him olduu halde eer
bu n lar M ool kavm i olsa idi, neden son zam anlarda O rta A sy ad a y a
plan eski eser kazlar ve tetkikat neticesinde C engiz H an devrinden
nce yazlm b ir tane M ool m etni bulunm ad? M am afih Prof. P elli
o tnun fikrini destekleyecek b ir ihtim al vardr, o da - d ah a M .S V. asr
da ran -S o g d tccarlarnn A vrupay a g etm i olan H unlarla in h u
dutlarnda oturan kk H un devleti arasnda m nasebette bulundukla
rn bilm em ize ram en - Avarlar zam annda Sogd ve Bat tccarlarnn
O rta A sya gebe kavim leriyle m nasebetleri sonradan T rk - Tuke/T u-kiu hkm eti devrinde grlen derecede gelim em i olacan
tahm in etm ektir. H erhalde Prof. P ellio tnun verdii bu m alum attan an
lalyor ki O rta A sy adaki tarih gebe kavim lerinin asllar m eselesi
ni halletm ek hususunda sinologlardan, bugne kadar m eydana kar
lan m uam m alara (m phem , bilm ece gibi bilgilere) nispetle daha k y
m etli b ilgiler bekleyebiliriz. D ier taraftan son zam anlarda dilbilim
alannda elde edilen gelim elerden de tarih iin kym etli neticeler v e
yahut hi olm azsa bu na kadar yaplan hatalar dzeltebilecek bilgiler
elde edilebileceini beklem ek m m kndr. O zam an dilcilerin k esin
likle lm olm ayan usullerle bugne kadar yaptklar tahm inlere im kan
kalm az. M esela bugne k ad ar H unlara veya dier b ir eski gebe kavm e ait b ir kelim eyi bugn m evcut T rk leheleriyle izaha k alkyor
lard. Fakat bugnk lehede m evcut olan o kelim enin ayn ekilde o
zam anda da m evcut olup olm ayacan dikkate alm yorlard. M esela
Prof. hiratori M . yaayan b ir kavm in hkm darlarnn lakabn bu
gnk O rta A sya T rk lehelerinden birinde kullanlan b i k elim esiy
le izah etm ek istemitir. H albuki b i kelim esi T rk ede b eg keli-

28

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

m einin yeni eklidir ki buna M.S XV. asrdan nce tesadf olunm u
yor. M arquait, Orhun yaztlarnda bir kelim eyi bugn de nehir m ana
snda kullanlan etil kelim esiyle izah etm ek istemitir. Halbuki bu
kelim e uva lisanndan alnm olup buna Tatarlardan yani Volga
T rklerinden baka hibir T rk kavm inde tesadf olunm am aktadr.
bidelerdeki yazlarla eski Trk din edebiyat kalntlarndan O rta
A sy ada k ef olunanlar, Trk lisannn kelim e ve syleyi tarznn n a
sl tedricen gelitiini, u veya bu kelim enin hangi yerdeki Trk lehe
lerinden hangisine m ensup olduunu lm bir zem inde zm e imknn
kolaylatrr. E er M ool lisannn eski bideleri bulunm u olsayd o
zam an belki T rk M ool lehelerini karlatrm a m eselesi de tetkik
usulleri hususunda H int-A vrupa ve Sami dil alm alar derecesine g e
lebilirdi. H albuki M oolcann M.S XIII. asrdan nceki bideleri m ev
cut olm ad iin bunlar bulununcaya kadar M ool lisan tarihi T rk lisannnkinden daha m phem ve karanlk kalacaktr.
Lisanlarn tarihini renm ek hususunda eski lisandan kalm a hafza
dan hafzaya aktarlan bilgilerden baka bugn m evcut leheler de yar
dm edebilir. Lisanlarn hepsi ounlukla edeb lisanda oktan beri k ul
lanlm ayan en eski kelim elerin konum a lisannda korunduunu gste
riyor. Trk veya M ool dilbilim cileri ite bu cihetten H int-A vrupa ve
ya Sam i lisanlarn uzm anlarna nispeten epeyce zor durumdadrlar. E li
m izdeki bilgilere gre M ool leheleri birbirine o kadar yakn im iler
ki bunlarn karlatrm alar herhangi bir tarih karm iin uygun bir
m alzem e verem iyor. T rklerse M oollara nispetle daha geni bir saha
ya yayldklarndan leheler arasndaki farkn fazla olmas gerekiyordu.
B ununla beraber birbirine yakn olan T rk lehelerinin byk b ir ks
m karsnda Trk dilcisi de ancak iki aykr leheye sahip bulunuyor
ki biri Yakut dieri de uva leheleridir. te bu iki lisan dier
T rk leheleriyle karlatrm ak Trk lisannn ve bu vasta ile T rk
kavm inin tarihini izah eden temel unsurlar verebilir.
Yakut lisanyla konuan kavim pek eskiden T rk kavim lerinden
ayrlarak kuzeye ekilm i ve sonra btn Trklerin tarih hayatna iti
rak etm em i b ir kavim dir. uva lisan ise dil (Volga) nehrinin orta
yata boylarnda kullanlm ve O rta A syadan g eden T rk kavim lerinin takip ettii yol zerine tesadf etm i olduu halde yine m evcut
kalmtr. M uhtem elen bu lisan orta asrlarda bugnkne gney naza

ORTA ASYA TORK TARH

29

ran daha geni b ir sahada kullanlyorm u. Arap corafyaclar K uzey

R u sy adaki Peeneklerden balayarak douda in hududuna k adar e
itli T rk kavim lerinin lisanlarnn birbirine benzediini kaydediyorlar,
yalnz Volga havzasndaki B ulgar ve H azar larn lisanlarnn dier
Trklerce anlalm adn, bu lisann Fin kavim leri lisanlarndan da
farkl olduunu ilave ediyorlar. B ugnk uva lehesi de ayn vazi
yettedir; Fin lehelerine nazaran T rk eye daha yakn olduu halde
bu leheyi T rk ve Finlerin hibiri anlamyor. G erek B ulgar ve gerek
H azarlar Volga nehrine E til diyorlard. (Bu kelim e uvaa nehir
m anasndadr). Bunlara dayanarak T rkologlar uva lisannn eski
Bulgarlarn ve ihtimal H azarlarn lisannn kalntsn tekil ettii netice
sine gelm ilerdir.
uva lisannn ayrc vasflan hakknda bir zam anlar aratrm alar
yaplmtr. R adloff o vakit bu lisan T rk lisanyla Fin lehelerinin k a
rm asnn sonucu olarak gryordu. D aha sonra dier bilginler T rk
lisannn dier lehelerinin kaybettikleri en eski ekillerinin uva li
sannda korunm u olduunu ispata alm lardr. Bu m eseleyi tetkik
edenlerin en sonuncusu P oppe olup R us A kadem i H aber\erin de y a
ynlad m akalelerinde ayn neticeye varmtr. Bu ztn fikrine gre
uva lisan da T rk-M ool lehelerinin m ensup olduu guruba d ah il
dir. Fakat ne T rke ve ne de M oolcaya bal olm ayp m stakil n
c b ir kolu tekil ediyor. Fakat bu m eseleye dair Leningrad A kad em i
sinde cereyan eden m nakaalar neticesinde Poppe, u v aann
T rke olduunu kabul etm i, ancak Trk lisannn en eski bir kolu
olup, M ool lisannn T rk eden ayrlm olduu b ir zam anda esas
ktleden ayrlm ve bugnk T rke yaz ve konum a lehelerinde
grlen ekilleri dah alm am olduunu ileri srmtr.
E er bu netice ilim lemi tarafndan kesin b ir ekilde kabul edilir
se, tarihiler iin byk bir nem e sahip olacaktr. N itekim B ulgarlar
ve H azarlardan M.S VI. asrdan nce bahsedilm iyor. Fakat bu kavim lerin Volga havzasna M.S VI. asr ortasnda T rk (Tu-ke) devletinin
kurulm asndan daha nceki devirde geldikleri phesizdir. Bunlarn
H un ism iyle ilgili olan m ehur g devrinde buraya geldikleri p h e
siz kabul edilebilir. H atta M.S II. asrda B atlam yus (Ptolem eus) zam a
nnda H unlar Volgaya yakn b ir m esafede oturuyorlard. Volga neh ri
nin uvaa ve bilahare um um en T rke ismi olarak E til o zam an
henz zikredilm iyor. Fakat Yayk nehri daha o zam an im diki T rk

30

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

e ism iyle [B atlam yusda daikh suretinde] anlyordu. Kelimenin ev

velindeki (y) yerine (d) harfinin kullanlm as yerli O rta Volga lisannda
galiba B atlam yus devrinden sonralar da tatbik edilm i olmal ki O r
hun yaztlarnda lm adam lara kar m atem (yo m erasim i) yo
eklinde yazld halde M.S VI. asr Bizans kaynaklarnda Trklerin
ayn deti dohya (dochia) diye isim lendirdikleri bildiriliyor. Bu cihet
uva lisannn bugnk fonetik kaideleriyle izah olunamyor. Zira
uva lehesinde dier Trk lehelerinde y kullanlan yerlerin hep
sinde Y akutada olduu gibi s kullanlyor. Fakat T rk ve uva
lehelerindeki seslerin deim esi tarihi henz tam olarak izah oluna
mamtr. H erhalde B atlam yusta grlen daikh kelim esi tarihen tes
pit edilen en eski T rk sz olarak telakki olunabilir.
Tarih olaylardan anlalyor ki eer Trk lisannn gelim esindeki
en eski ekli uva lisan ise, Hunlarn lisannn da uva lisan gibi ol
mas gerekir. Buna gre Hun dili de bugnk Yakut ve uva lisan
m stesna btn T rk kabilelerinin konutuu lisan m anasnda T rke
deildir. M uhtem elen H unlar bu lisan batnn uzak yerlerine kadar do
layl ve dolaysz naklederek lisanlarnn kalntlarn kendi gleriyle il
gili olan kavim lerin lisan iine dahil etm ilerdir. M esela M acar lisa
nndaki T rke kelim eler byledir.
Batnn t uzak noktalarna kadar yaylan baz in medeniyetine ait
terim leri de bunlarn getirm i olm alar ihtim ali vardr. M acar lisannda
yazm ak m anasn ifade etm ek iin T rk lisannda bitim ek m asta
ryla bir asldan olan kelime kullanlyor. B itim ek kelimesinin aslnn
in ceden gelm i olduunu da sylyorlar. Hunlarn Doudaki kom
ular olan Sien-pilerin lisan ise T rk lisannn gelim esindeki en eski
devre ait olsa gerektir. Bu meseleyi halletm ek iin varl Prof. Pelliot
tarafndan haber verilen Sien-pice-ince szln bir an evvel yayn
lanmasn beklem ek gerekiyor. T rk kavim lerinin m ilattan nce ve
M.S I. asrlarda O rta A syann Bat ksm ndaki faaliyetleri hakknda
olan grler daha hibir delil ile ispat edilem em i olarak kalyor. K a
dim Yunan edebiyatndan [bilhassa H ipokratn klim ler ve M eknlar
hakknda yazd eserinden] yalnz Yunanllarn Hint-Avrupa kavim leriyle kom u olarak dier bir rka nispet olunan baka kavm in de m ev
cut olduunu bildikleri gibi bir netice karlabilir. Lkin bu kavim ler
iinde T rkler m evcut m uydu, bu hen? phelidir. Chavannes oniki
senelik takvim in Trklerden neet etm i olduunu iddia ettii cihetle

ORTA ASYA TRK TARH

31

M . 11. asrda O rta A syada birka asr devam eden bir devlet tekil et
m i ve H indistann birok vilayetlerini fethetm i olan ve Y unanler ta
rafndan (Hind- skit) diye isim lendirilen kavim leri de T rk saym aya
m eylediyordu.
C havannesa itiraz edenlerin B u takvim iinde m aym un kelim esi
var, halbuki bu hayvan T rk m em leketlerinde bulunm uyordu, buna
benzer dier hayvanlar vard yolundaki szlerine kar C havannes
T rkler daha M . 1. asrda H in d istan fethettikleri zam an m aym unu
grm lerdi diye cevap veriyordu. im di, ne oniki senelik takvim in
m enei (kkeni) ve ne de H ind-skitlerin T rk olm as nazariyelerine
taraftar olan yok gibidir. Yalnz m ehur sinolog Frederic H irth bu fik ir
de srar ediyor. A nlaldna gre oniki senelik takvim in m enei H in
distan olup inliler oradan alm ve eski devirlerde T rklere inliler
den gem itir. H ind-skitler iinde birinci snf igal edenler Toh arlardr. O zam anlarda A m u -d ery a (Ceyhun) nn bu yataklar k av
m in ism ine izafetle Toharistan diye adlandrlmtr. Fakat slam m
ellifleri Toharistan ism inin etnorafik kkenini hi bilm iyorlard. n
celeri Toharlar in T rkistannda yayorlard. Budist dinine ait eser
lerin yazld O rta A sya edeb lisanlar ierisinde Tohar lisan da zikrolunuyor. D ou T rkistanda AvrupalIlarn eski eserler iin yaptklar
seyahatlar srasnda bulduklar yazm a vesikalar eitli lisanlarda yazl
m ise de bunlardan hangisinin T ohar lisan olabilecei bugne kadar
m nakaa neticesinde zlem eyen b ir m esele olm utur. h tilaf bu
H ind-A vrupa ailesine m ensup iki lisan zerinde olup bunlardan birisi
H oten yannda, dieri K ua civarnda bulunan eserlerde kullanlm tr.
Bizim bugn T rke dediim iz lisanla konuan bir kavim olm ak
itibaryla T rk ler phesiz daha ilk zam anlarda m evcut idiler. F akar
T rk kelim esinin M .S VI. asrdan nce m evcut olduunu farzetm ek
esasszdr. Bu kelim enin m ana ve kkeni hakknda henz yalnz baz faraziyeler yrtm ek m m kndr. T hom sen son eserinde T rk k eli
m esinin m stakil b ir kabilenin veyahut daha ok m stakil b ir han s
lalesinin ismi olduu grn ileriye sryor ve Trk/Tork yahut Trk/T rk kelim esinin de balangta kuvvet ve salam lk (K raft strke) m anasnda bulunm asnn ok m uhtem el olduunu sylyor. B una
itiraz olarak Orhun yaztlarnda yalnz b ir defa olm ak zere T rk k eli
m esinin sadece kavim m anasnda kullanlm ad bir yer gsterilebilir.
H an T rk+/T rgi kavm inin kaan hakknda Trk-rn budunem y a

32

PROF. D R V. V. BARTHOLD

ni kendi Trkm , kendi kavm im diyor. T hom sen bu ibareyi ge'hrze zu m einem Volke diye tercm e ediyor. Eer burada Trk kelim esi
cins ism i olm ayp sfat ise m anas dzelm i, tanzim edilm i gibi bir
ey olabilir. Trk Han burada kendisine kar isyan eden Trk- H an
nn hakim iyetini kendisine borlu olduunu sylyor. Buna gre Trk
kelim esinin ayn Orhun yaztlarnda birka kere kullanlan T r k e
lim esiyle ilgili olduunu dnm ek m mkndr. T r kanun, det
ve kanunla birlik kazanan, birlikte deerlendirilen halk kitlesi m ana
larna geliyor. Han kendi i ve kuvvetini (i, g), kavm ini (budun) ve
hakim iyetlerini (Tr) bana verdiler diyor.
T u-kelerin hakim iyeti devrinde Trk kelim esinin hangi kabileler
iin kullanld hakknda O rhun yaztlar kesin bilgi vermiyor. Sonra
bu ismin nasl olup da dier kabileleri de kapsayacak bir isim -sfata d
nt ve ne ekilde bugn anladm z manay kazand da pek bi
linmiyor. Han kendi kavm ine T rk ve ayn zam anda O uz yahut
Tokuz Ouz diyor. H albuki bidelerin dier yerlerinde Tokuz Ouzlar,
H an n dm anlar olm ak zere niteleniyor. D aha Orhun yaztlarnn
anahtar bulunm adan nce R adloff M.S VI-VIII. asrlarda hakim iyet
sren Trklerin O uz kavm ine m ensup olduu sonucuna varmt.
A bideler de bu fikri tam am en dorulad. O uzlar yahut T rkler birka
kabileye ayrlrd: arkta Tls/Tles, Tardukr, G arp ta Trgi/Trkiler. O uzlardan baka daha birka T rk -yani bugn bizim ku llan
dm z m ana ile Trk- kabilesinden bahsediliyor- B unlardan, sonraki
devirlerde en ok m ehur olup bilinenleri Karluk, Uygur ve Krmzlar
dr. Fakat bu kavim lerin son zam anlarda bilinen m anas [yani btn
Trk kavim lerinin tam am n ierecek ekilde bir isim olmas] mslm an kavim lerin eseri olsa gerektir. A raplar birok kavim lerin M .S
VII. ve VIII. asrlarda harbettikleri Trklerle ayni lisanla konutuklar
n grdler. Bundan dolay hepsine T rk dem eye balam lardr. B u
nunla beraber bugn slam iyeti kabul eden T rklerin hepsi kendi lisan
larn T rke diye adlandrmyorlar. slam iyet dairesi dnda T rk
kelim esi o kadar yaylm am tr. Bu hususta nadir b ir istisna tekil eden
eser vardr ki T rk Budist edebiyatna aittir. Bu eser yazld lisana
Trk U ygur tili diyor. Sonra ne R uslar ne de Bat Avrupallar Peenek yahut Polovtsy/Polovets (K um an)lara T rk dem ilerdir. Trk
kelim esi A vrupada yalnz Seluk ve sonra da O sm anl D evletini tekil
eden ve esasen O rhun Trkleri gibi O uz neslinden gelen kavm e deni
liyordu. Rus vakyinm esinde Tork adyla bir kavim anlyor. Bu

ORTA ASYA TRK TARH

33

byk b ir ihtim alle T rk kelim esiyle bir m anada olsa gerek. A ncak
bununla yalnz Bizans kaynaklarnda Uz yani O uz denilen kavim anl
mtr.
Orhun yaztlarnda anlan kavim isimlerinden ancak Krgzlarn is
m ine ok daha nceki devirlerde tesadf olunm aktadr. Krgzlar, Hnlar devrine ait hikayelerde, yani milattan biraz nce ve biraz sonraki
devirlerde anlm aktadrlar. En eski in kaynaklarnda Krgzlar K ienKun eklinde yazlm aktadr. Prof. Pelliot bu kelim eyi M oolca tekil sias olan K yr-kun ile aklyor. u halde inliler, K rgzlar ncelikle
bir Mool kavm i vastasyla tanm oluyorlar. K rgzlar ve onlarn yer
leri oln Yukar Yenisey havzas hakkndaki in kaynakl bilgilerin en
dorusu T rk hkm eti devrine ait olandr. inliler bu devirde Krgzlara H akas diyorlar. Bu kelim e ki-li-ki-sli eklinde son derece doru
yazlan di er b ir hiyeroglifin bozulm u eklidir. R u sy ada bulunan b ir
ok Rus olm ayan m illetler gibi Yukar Yenisey havzasnda M inusinsk
blgesinde yaayan T rk halk da Rus ihtilalinden sonra kendilerine
m ill m uhtariyeti tem in ettikleri zam an hepsini kapsayan b ir ism e ihti
ya hissetm ilerdir. ar zam annda byle bir ihtiya hissedilm em iti.
M inusinsk aydnlar kendilerinin eski in kaynaklarnda H akas diye
anldklarn ve yine in kaynaklarnda bunun siyas nem i olduunu
grerek bu kelim eyi bir isim olarak kabul etm ilerdi. H albuki bu is
min bugn M inusinsk blgesinde olm ayan Krgzlarn ism inden bozul
mu bir kelim e olduunu bilm iyorlard.
inlilerin Tang Slalesi Tarihinde birka Krgz kelim esi grlr.
Bunlardan K rgzlarn daha o zam anlarda bile T rke konutuklar an
lalyor. B unlardan birisi AyrHill kelim esidir. Ayn zam anda o za
man inlilerin K rgzlarn simalar hakknda verdikleri bilgilerden an
lalyor ki bunlarn sim alar dier Trklerden farkl imi. Salar ak
renkli, gzleri m avi imi. in kaynaklarnn verdii bu bilgileri, M s
lman kaynaklarnn bilgileri de desteklem ektedir. M.S XI. asr ran ta
rihisi G erdz bize, bilinm eyen kaynaklardan alarak, K rgzlarn sa
larnn ak renkli olduunu, bu zelliklerden dolay K rgzlarla Slavlar
arasnda b ir akrabalk olduunun dnldn sylyor. M arquart
buna dayanarak herhangi bir kavm in A vrupadan g ihtim alini sy
lyorsa da byle bir ihtim alin ispat m m kn deildir. Son zam anlara
kadar K ara K rgz denilen bu Krgzlarn sim alarnn nasl deitii,
im diki ekillerinin nasl olutuu m eselesinin halli iin sonradan elde

34

PROF. DR. V. V. BAKTHOLD

edilen bilgiler de kfi bir m alzem e tekil edecek bir m ahiyette deil
dir. Bu K rgzlarn pek eski zam anda in kaynaklarnda belirtilmeleri,
bunlarn yerlerinin pek eski devirlerde uluslararas ticar ilikiler iine
girdiini gsteriyor. M inusinsk Eyaleti bu hususta Sibiryann btn
dier eyaletlerinden ileridir. Bu alanda bulunan eski sanat eserlerinin
hangi devirlere ait olduunu belirlem ek ok zordur. H atta bunlarn
iinde hangilerinin K rgzlara veya genellikle T rklere ait olduu ve
hangilerinin daha eski olduu m eseleleri tartm a konusu olup aratr
m alar gerektirm ektedir. M slm anlk devrinde de K rgzlarn oturduu
yerlere slm ticaret kervanlar geliyordu. Krgzlar tarafndan yaplan
ihracat balca m isk idi ki o zam an bunun o k byk nem i vard. s
lm corafya bilginlerinin K rgzlar hakknda verdii ilk bilgiler ile da
ha sonraki devirlere ait bilgiler karlatrlacak olursa, ilk bilgilerde
m edeniyetin bu devirde yava yava gelitii grlr. in ve slm
kaynaklarnn verdikleri ilk bilgilere gre, o devirlerde Krgzlarn otur
duklar yerde yalnz Krgz Hakannn oturduu m erkez olan bir ehir
olup bunun dnda m eden ehir ve kyler kurulm am tr. A halinin o
unluu gebe hayat yaarken dier ksm tam anlam yla ilkel deni
lecek derecede avclk ile geiniyorlard. R eidddin ise M ool devrin
de Krgz arazisinde birok ehirler bulunduunu yazyor. ncekinde
zirai m edeniyetin ilerlem esine sebep ticar ilikilerle berab er M inu
sinsk eyaletinin verim li olmasdr.
Byk bir ihtim alle esasen Trk olm adklar halde sonradan T rk
leen kavim lerin en eski rnei ite b u Krgzlardr. ster gebe ister
yerleik kavim ler iinde byle Trkleenlerin rnei oktur. nceleri,
bilginlerin U ral-A ltayllar ism iyle b ir kitle olarak birarada ele aldklar
be kavim den (ki bunlar B atdan D ouya doru Fin, Sam oyed, Trk,
M ool ve T unguzlardr) en ok T rkleenleri Sam oyed kavimleridir.
zellikle yerletikleri arazinin gney ksm nda oturanlar daha kuvvet
li T rklem ilerdir. B u T rklem e sreci im di de devam etmektedir.
Yakn devirlerde Trkleen Sam oyedlerden birisi K aragas kavm idir.
Tam am en T rklem eleri sona erm eyen kavim lerden biri de K am asin
lerdir. Bu kavim Yakutlardan daha douda olm akla btn T rke ko
nuan kavim lerin de en doudaki ksm bunlardr. Castren 1848de Sa
m oyed topraklarn ziyaret ettii vakit kendi lisanlar olduunu gr
mt. 186 3 te ise R adloff K am asinleri hem en tam am en T rklem i
olarak buldu. Fakat henz T rklem ekte olanlar da vard. Bunlardan
ok daha sonra seyahat eden Finli bilgin K. D onner bunlarn artk ta

ORTA ASYA TRK TARH

35

m amen Trklem i olduklarn ve yalnz baz ihtiyarlarn Sam oyete de

bildiklerini grm t. Sam oyetlerin T rke ad Tubadr. Bu isim O r
hun bidelerinde zikredilm iyor. Fakat o zam anki in kaynaklarnda bu
kelim e m evcuttur.
bidelerde zikrolunup d a esasen T rk olm ayan kavim lerden biri
de A z kavm i olm al ki bunlar daim a K rgzlarla beraber zikrolunuyor. nceleri bilginler bu A z kelim esini b ir kavim ismi olarak an la
m ak gerekip gerekm iyecei hususunda phe ediyordu. Bu kelim eyi
kavim ismi olarak kabul etm ek ilk defa benim tarafm dan tek lif edil
m iti. im di T hom sen de son tercm esinde bunu kabul ediyor. B u k e
lim eyi A sl bilinm eyen bir kavim diye izah ediyor. Yenisey nehrinin
aa ksm nda Toruhan E yaletinde b ir kavm in kalntlar vardr. R uslar
bunlar yanl olarak Yenisey O stiyaklar diye tarif etm itir. H albuki bu
kavim le O b nehri boyundaki Fin kavim lerine m ensup olan O stiyaklar
ve genellikle U ral-A ltay kavim lerinin hibir ilgileri yoktur. Bu Yeni
sey O stiyaklar kendilerini K ott veya Assin diye isim lendiriyorlar. Bu
kavm i, 1845Ii yllarda C astren incelem i ve d ah a sonra A nuin b u n
larn lisan ve hayatlarna gayet ayrntl bir ekilde vkf olmutur. h
tim al, eskiden bu eski kavim S am oyedler gibi geni b ir alan igal
ederek oturm u olabilir ve ihtim al O rhun yaztlarndaki A zlar bunlar
olabilir. bidelerde K rgzlarla beraber bahsedilen kavim lerden dier
birisi de ik kavm idir. Fakat bunlar hakknda sonralar bir bilgi elde
edilem em itir.
Krgzlar, t o zam anda bile azok siyas nem i olan b ir kavim di.
Bunlarn m stakil b ir kaanlar vard. Orhun bidelerinde, ok az bir
zaman zarfnda T rk-O uzlarn yerini alm ay baaran douda U y
gur, batda K arluk kavim lerine az y er verildii halde K rgzlardan d a
ha ok bahsediliyor. B u kavim lerin ykselm esi anlaldna gre ok
abuk olm utur. U ygur kelim esi bidelerde yalnz b ir defa geiyor.
Bu kelim enin O uzlarla hibir ilgisi olm ayan U ygur kavm inin ism i
olarak okunm asnda hibir phe yoktur. U ygurlarn reisleri K rgz re
islerine nispetle daha m tevazi b ir nvan tayor ve E ltebir/ilteber/elteber deniyordu. (Thom sen de bu kelim eyi byle okuyor). Bu zatn fik
rine gre bu kelim e T rklerde b ir nevi vali, kaym akam anlam nda
(Trkischer G ouvem eur oder dergleichen) kullanlyordu. Fakat bu
Eltebir in b ir kaan tarafndan tayin olunduu hakknda hibir sz
gemiyor. Reisi eltebir olan kavim (eltebirlik budun), reisi kaan

36

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

olan kavim (kaganlg budun) dan ayr gsteriliyor ve nem i nispeten az

oluyor. K arluklarda da kaan m evcut deildi.
O rhun bidelerinde bahsi geen galiba T rk olm ayan kavim lerden
biri de Tatarilardr ki sonradan M oollar kendilerine bu ismi verm i
lerdir. A bidelerde Tokuz Tatar, O tuz Tatar isim leri vardr. Bundan
anlalyor ki Tatarlar o zaman iki ksm a ayrlm lar, biri dokuz urukdan dieri de otuz urukdan m eydana gelmitir.
Trklerin o zam anki m eden hayat ile ilgileri konusunun izah da
ha karm ak meselelerdendir. G rldne gre T rkler hadar-m eden kavim lerden olan doudaki inlilerin ve batda d a dier kavim lerin,
zellikle Sogdlularn etkisinde kaldklar halde tam am en veya oun
lukla gebe hayat geirm ilerdir. Esasen Sogda olan kelim elerden
T rk bidelerinde tesadf olunan ve sonra T rk ve M oollarca da b
yk lde kullanlan bir kelim e vardr ki o da m elike m anasnda
olan katun (hatun) kelimesidir. Sogd lkesi, bidelerde sogd ve
sogdak eklinde geiyor. Bu isim leri daha sonraki slam eserlerinde
de greceiz. Bir yerde sogd kelim esiyle beraber bereker bukarak
ulus (okunu phelidir!) ibaresi de vardr. M arquait bunu Fars ve
B uhara U lusu-K avim leri diye tercm e ediyor. K avim m anasnda
ulus kelim esi eski T rke din eserlerinde de m evcut ise de buna O r
hun bidelerinde rastlanmyor. B urada kelim eyi ulus diye okum ak ve
ona kavim m anasn verm ek ok zayf bir dntr. nk ayn yer
de budun kelim esi de vardr. U lus ve budun kelim eleri ayn an
lam da olduundan ayn yerde tekrar tekrar kullanlm alar doru olm a
sa gerektir. Fars m anasnda olan Parsik + kelim esini (ince bo-si)
berekere dntrm ek filoloji kurallarna uymuyor. Fakat Thom sen
son tercm esinde bu ekilde okum ay soru iaretiyle kabul etmitir.
G ebelerin zira hayat srm eleri heryerde yalnz ktisad bir zo
runluluktandr. Byle bir zorunluluk heryere nispetle D ou T rkis
ta n da fazlaca grlm tr. B urada hayvanlar beslem ek ve yetitir
m ek iin otlak hem en hem en hi yoktu. A razi su arklar vastasyla su
lanm ad takdirde ne hayvancla ve ne de ziraata elverili olm ayan
b ir l halinde kalyordu. Bat Trkistan gibi D ou T rkistann da esa
sen T rk kavim leriyle m eskn olm ayp sonradan yava yava T rkle
tii yaplan son kazlardan sonra anlaldna gre phesizdir. M ede
n kavim lerin Trklem esi ile Trklerin m edenlem esi birbirine para

37
ORTA ASYA TRK TARH

lel olarak srmtr. B u hareketler tabki doudan batya doru olup

ayn istikam eti takip etm itir. leride greceim iz zere M o o listan da
D okuz O uz , sonralar U ygur devletinin ykln takiben D ou
T rk istan a b ir ok T rk gelm itir. Orhun yazlarnda ehir anlam n
da balk kelim esine ve b e balk -b e ehir isim lerine tesad f o lu
nuyor. M alum dur ki B ebalk ehri D ou T rkistann dou ksm n
da K inin yannda kurulm utur. H akknda ileride bahsedeceim iz
M.S XI. asr yazarnn verdii bilgilerden anlalyor ki balk kelim e
si T rkede balk, am ur m analarnda kullanlrm . N itekim Araplarda d a gebe ve h azer (ehirli) kavim lere keeliler , am urlular
m anasnda olm ak zere e h lu l-veber , e h lu l-m eder tabirleri kulla
nlyordu. O zaman B ebalkta yaayan T rk kavm i in kaynaklarn
da bahsedilen Basm l kavm i idi. O rta zam ana ait A vrupa lgat k itap
larndan olan Du C an g ein eserinden B asm l kelim esinin asl kark
insan m anasna geldiini reniyoruz. Pek tabiidir ki T rklerden n
ce h azer (ehirlem i) ve m eden h ayata geen bu kavim kan itibariy
le halis T rk olm ayp oradaki eski m eden unsurlarla karan kark b ir
kavim idi. H atta K akarl M ahm ut B asm llan halis T rk olm ayan k a
vim lerden saymaktadr.
D ou T rkistann d ah a byk b ir oranda T rklem esi m eselesi,
nce O uz ve sonra U ygur devletinin yklnn sonularyla ilgili
olduundan bunlardan da gelecek dersim izde bahsederiz.

nc

ers

Trk-O uzlarn hakan adna yazlan O rhun bideleri yazlarnda bu

hanlarn hkim iyet ve kuvveti tam am en em in ve hibir taraftan ko rk u
lar yokm u gibi tasvir olunur. H albuki adna bide dikilen ad geen
hakann lm nden on sene sonra (745) M oolistanda hkim iyetin d i
er b ir T rk kavm i olan U ygurlarn eline getiini gryoruz. Bu olay
dan birka yl nce O uz Trklerinin bat kolu da A raplarla m cadele
neticesinde siyas birliini kaybetm iti.
in kaynaklarndan renerek biliyoruz ki Bat T rk O uzlar on
kabileye ayrlyorlard. B unlardan bei li nehrinin gneyinde ve bei
de kuzeyinde oturuyorlard. T h o m sen in tercm esine gre O rhun bi
delerinde bu on kabileye On ok deniliyor. Bunlarn iinden bir m d
det zarfnda T rke kabilesi ykseldi. Bat T rk hakanlarnn sonuncu
lar bu kabileye m ensup idiler. A raplar o zam an yalnz T rklerin m ede
n lkelere aknlarm pskrtm ekle yetinip, T rk yurdunun ilerine ve
Trk hakannn u nehri civarnda bulunan kararghna kadar ilerleyemiyorlard. Trklerin Sirderya nehri havzasnda A raplarla olan sava
larnda Bat Trk hakannn yenilgisi ve lm zerine m em leket par
aland ve A raplarn tesiri olm ad halde m em leket dahilinde karaklk ve fitneler devam etti. A ncak 766 ylnda u nehri boyunda T rkO uzlarn yerini dier bir Trk kavm i olan K arluklar aldlar.

,1

A raplarn O rta-A syadaki esas baarlar H orasanda K uteybe bin

M slim in em ir bulunduu 705-715 yllarnda vuku buldu. O rhun y a
zlarnda gryoruz ki, bu on yln ikinci yarsnda (yni 710-715 ylla
rnda) D ou Trk devleti Trke devletini itaat altna alarak ksa bir
m ddet hkim olm u ve batya ynelm i olan bu seferlerinde D em irkapya, yni Sod ve T oharistandan, daha dorusu Z erefan ve K askaderya havzasndaki m eden yerleri A m uderyann yukar ksm ndaki
yerlerden ayran Buzgala derbendine k adar gelm iti. Thom sen bu

40

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

derbendi doru olarak Sem erkand ile Belh arasndaki geit diye y o
rum luyor. Fakat geidin yerini yanl olarak Sod ile Fergana arasnda
olm ak zere tyin ediyor. Bilindii gibi Sod yahud S o diyanadan
F erganaya giden yol Belh yolu gibi gney deil; kuzey-dou istik
meti ndedir.
H diselerin cereyan tarzndan yalnz Bat Trklerinin deil, Dou
T rklerinin de A raplar Ta sava yaptklar anlalyor. G erekten Orhun
bidelerinin baz yerleri de o ekilde yorum lanm aktadr. Fakat baz
lim ler bu yorum un doruluunu pheli gryorlar. N itekim gen n
giliz lim i G ibbin O rta-A syada A rap fetihlerine ait yazd ve zam an
bakm ndan konuya ait en son eser bulunan kitabnda bu gr reddolunuyor. G erekten Arap kelim esi O rhun bidelerinde yoktur. Ayn za
m anda A raplar hakknda evvelce ranllar tarafndan kullanlarak daha
sonra inlilere ve ihtim al T rklere de gem i olan Tajik yahut
T rk telffuzunca Tezik yahut Tejik kelim esi de galiba yoktur.
B ilindii gibi bu kelim e im di tam am iyle baka b ir anlam da kullanl
yor. H att XI. Y zylda bile A rap olm ayan, belki ran m illetinden olan
lar iin kullanlyordu. B yk b ir ihtim alle T rkler Tacik kelim esiy
le yalnz A raplar, sonra genellikle slm m edeniyetine m ensup olanla
r ve nihayet, bilinen slm kavim lerinin ounluunu tekil eden ranllan kastediyorlard.
Sonralar da Trkistan A rap kuvvetleri nnde rann aksine o la
rak direnm i ve slm kuvvetleri T rklerin m em leketlerini fethe m u
vaffak olamamtr. A raplar A m uderya (Ceyhun) , Z erefan, Sirderya havzalarndaki m eden ye leri igal ettikten sonra VII. asrda
savunm a siyasetine getiler. K endilerinden ncekiler gibi bunlar da bu
nehir boyundaki m eden yerleri gebelerin hcum undan m uhafaza
iin uzun duvar ve hendekler yaptlar. Bilindii gibi m eden lkeleri
barbarlardan korum ak iin eski devirlerde B yk B ritan y adan in ve
M anuryaya kadar btn m edeniyet lem inde bu gibi surlar ina edil
mitir. O rta-A syada bu gibi surlar slm iyetten pek eski devirlerde
yaplm aa balanm t. M.. III. asrda M erv ve etrafndaki m eden l
keyi korum ak iin yaplan setler bu m em leketi T rk olm am as ihtim a
li olan gebe unsurlardan korum ak iindi. A raplardan nce Sogd vi
layetinin kuzey-dou ksm n korum ak iin yaplan set ise bu vilayeti
gebe Trklerden korum ak iin yaplm t. G erek bunu ve gerek B u
hara vilyetini ve T akent etrafn korum ak iin A raplar tarafndan ya

ORTA ASYA TRK TARH

41

plan duvar ve hendeklerin kalntlar bu gne kadar gelm itir. A raplar

dan sonra, ran sllesi olan S m nler (Sm noullar) devrin d en b a
layarak artk bu t r setler yaplm asndan vazgeildii gibi, yaplm
olanlar da onarlm yordu. Sm noullar buralarda saldr siysetine
getiler. Fakat bunlarn saldrlar daha ok akn eklinde idi. Bundan
dolay bunlarla M slm anlarn fethettikleri lkelerin hududu pek ge
nilem edi. Yalnz irik nehri havzasndan T alasa k adar olan yerler
topraklarna eklendi.
G eri T rkler slm silhlarnn tesiri altna dm em ilerse de O rta
A sy ann M slm anlar tarafndan istilsndan sonra Bat m edeniyetinin
T rk lere olan tesiri evvelkine nisbeten pek ok k uvvetlenm i idi. G er
ekten daha S asanler devrinde O rta A syada H intlilerin tesiri azalm a
a ve yerine ran m edeniyeti kuvvetlenm eye balam t. Bu devirde
kara ve deniz dnya ticaret yollar rann elinde idi. Bundan dolay Sasani devletinin dier hususlarda olduu gibi ticarette de son derece ge
lim esi Sm noullar hkim iyetinin knn hem en ncesi dnem
de gereklem itir.
Sasan ran devleti bize, dier Dou devletleri gibi tedricen y ksel
m i ve tedricen km b ir devlet grnts verm ez. S asan devleti ve
o devleti kuran ran halk XX. yzyldaki A lm anya devleti gibi d d
m anlarla m cadelede fevkalde ve gcnn stnde kuv v et h arcad
ndan tam baarya ulatklar anda birdenbire km tr. Baarlar
da zellikle batda B izanslIlarla olan savalarda olm utur. T rk lerle it
tifak yapm ak neticesinde de douda ok ksa bir m ddet iin baz b a
arlar kazanm t. Fakat daha sonra Trklerle Sasanlerin aras bozu
lup ilikiler kesildi. Ayrca eski H eham eni (A ham enidler) sllesi
devrinde olduu gibi S asanler devrinde de ran bat ile m cadele etti
i zaman dou hududunu koruyam yordu. Bundan faydalanarak im di
ki H azar D en izin e akan G rgen nehri havzasn T rk ler ele geirm ek
le ran m edeniyetinin etki alanna girdiler ve Z erdt m ezhebini kabul
ettiler.
Bu misal, S asanlerin sava m eydanlarnda m alup edem edii
kom ularna m edeniyet ve ktisad gc sayesinde m ed en tesirler yap
tn gsteriyor. O devirde Sogd lkesinde Budistliin m alup olarak
(gerileyerek) yerine Z erdt m edeniyetinin gem esi gibi h diseler de
ok byk b ir ihtim alle o ekilde aklanabilir. 630 senelerinde Orta-

42

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

A sy adan geen in seyyah H san-sangn seyahatyla ilgili anlattk

larndan O rta-A syada B udistliin yerine Zerdtln gem esinin Sasanlerin son devirlerinde balam olduunu anlyoruz. H san-tsang
devrinde S ogdda B udistlik artk kalm am t. O zam an B udist m edeni
yetinin en ok gelitii D ou T rkistandan S ogda geen H san-tsang
Budist m anastrlarn ancak S ogdun gney hududunu geip Toharista n a girdikten sonra grm tr. S o g d un baehri olan Sem erkant
ehrinde yalnz iki bo B udist m anastr vard. Z erdtler B udist kei
lerinin o m anastrlarda toplanm alarna engel oluyor, hatta bunlar yanar
odunlarla kovuyorlard. Yalnz H san-tsang -ok ksa b ir m ddet iinburadaki manastrlar canlandrabilm iti. H san-tsangn rivayetinden
anlaldna gre B udizm in S ogddan srlp karlmas kendisinin
oraya varm asndan biraz nce gereklem itir.
T rkistandaki arkeolojik seyahatlar Sogd lisannda B udizm e ait
eserler olduunu ve bu eserlerin T rk eye tercm e edildiini ve bun
larn genellikle Trklere tesiri olduunu ortaya koymutur. Bu eserleri
inceleyen Fransz ranisti G authiot bunlarn VII. asra ait olduunu id
dia ediyordu. H albuki bu iddiann doruluunu kabul ettiim iz takdir
de bu eserlerin S ogdda yazlm am olmas gerekir. Fakat bununla Gau th io tnun iddia ettii tarihin yanl olduu anlalm az, belki de Orta
A sy adaki birok Sogd kolonilerinin bazlarnda o devirde bile Budizm
devam edebilm itir.

ORTA ASYA TRK TARH

43

llesi devrinden sonra Fars ranllar ile O rta A sya ranllar ilk defa
olarak bu slm devrinde b ir devlet idaresinde birletiler. H erhalde
ranlIlardan byk bir ksm da A raplarla beraber T rk istan a gelip yer
letiler. Orta A sya ranllar eski ran ahlar hakkndaki m enkbeleri
(randan gelen bu yeni m uhacirler vastasiyle) rendiler. O rta A sya
ran leheleri yerine yava yava Farsa geti. Ve ran ranllar ile T r
kistan ranllar iin ortak b ir genel Farsa edebiyat dili m eydana gel
di. O rta-A sya ranlIlarnn eski dilleri ve onlardan biri olan Sogd edeb
dili ortadan kalkp yerlerine bugn Tacik dili denilen lisan geti ki bu
dil Farsadan pek az farkldr. Farsann yalnz bir rakibi var idi ki o
da Trke idi. F arsann bu rakip dil ile m cadelesi ounlukla b aa
rszlkla neticeleniyordu. Daha slm iyetin ilk asrlarnda iki akm b a
lad ki bugne kadar devam ediyor. 1- Edeb F arsann yava yava
yerli ran konum a lehelerini zorlayarak ortadan kaldrm as, 2- Trk
dilinin, edeb Fars dili d e dahil, Fars dilini zorlayarak ortadan kaldr
mas. Dikkate deer ki bundan baka Trk dilinin asl ran dahilinde de
yayl geniliyor, m esel b ir kyde Trk ve Fars beraber yayorlarsa
sonunda T rk dili herkesin dili olarak kalyor.
slm iyetin O rta-A syada hkim iyet kurm as ile M slm anlar eski
ticaret yollarndan faydalanm aya baladlar. in kaynaklarndan re
niyoruz ki M slm an ticaret kervanlar daha VIII. asrda K arluklar l
kesinden geerek Yenisey nehrinin balarna, Krgzlara kadar gidip ge-

Trkleri Budizm in etkiledii devirde Trk illerine yalnz Hint B u

dist m isyonerleri deil, H int tacirleri de geliyordu. Bu devre ait im di
ye kadar hafzalarda kalan kelim elerinden biri de Sart kelimesidir.
T rkler nceleri bu kelim eyi tacir anlam nda kullanmlardr. H atta XI.
asrda bile ayn anlam da kullanlmtr. im di bu kelim enin Trklere
H indistandan gem i olduu ispat olunm utur. Bu kelim e Trklere
gelen tacirlerin ounlukla H indistanl olduklar zam anda girmi olsa
gerektir. Sonra zam anla ticaret H indlilerden ranllara gem i ve ancak
slam devrinde ve XI. asrdan sonradr ki, bu Sart kelim esi Trk ve
M oollarda kavim ad olarak kullanlm aa balanm ve Orta Asya
ranllar iinden zellikle ticaretle uraarak Trklerin nazarnda tc
car kavim kabul olunan bir ksm na denmitir.

liyorlarm . slm kaynaklarnda da bu K rgzlara giden yol hakknda

bilgiler vardr. Bu bilgiler ksm en de olsa Orhun yaztlarndakilerle de

rann Orta A syaya yapt tesirin slm devrinde daha da artmas

gerekirdi. N itekim bu devirde ran n Orta A syaya tesiri yalnz m ede
n b ir tesir olarak kalm am t. M akedonyalI skender ve Selefkoslar s

giz H an n kna kadar gerekleen olaylar hakknda ise slm kay

naklar hem en hibir bilgi vermiyorlar. H albuki daha 924 senesinde

uyumaktadr.. Sayan Sradalar, Orhun Yaztlarnda olduu gibi M s

lm an kaynaklarnda da K gm en diye yazlyor. Sonra rtie giren
iki yol hakknda bilgi veriliyor. Bu nehirde O rhun kitbelerinde Dou
T rk hakanlarnn buralarda yaptklar seferler srasnda bahsedilm ekte
dir. Fakat rti havzasnda yaayan T rk kavim leri hakknda Orhun
bidfeleri ile in kaynaklarnn hibirisinde bilgi verilmiyor. Bu kavim lerin isimleri ilk defa yalnz islm kaynaklarnda bahsediliyor. A raplar
zellikle herhalde in e giden yol ile daha fazla ilgileniyorlard. Bu
yol zerinde yaayan T rk kavim leri hakknda slm kaynaklarnda
pek ok bilgi vardr. M o o listan daki kavim ler ve M o o listan da C en

M oolistanda M slm an tccarlar bulunduunu biz in kaynaklarn

44

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

dan reniyoruz. M slm an lim lerinin bilgilerinin hududu Krgzlarda son buluyordu. Hatt bunlar Krgz lkesinin B yk O k y an u sda
son bulduunu dnyorlard.
M slm an ticaret sahasnn byklk ve geniliine ve M slm an
corafya eserlerinin okluuna baklrsa, M slm anlarn orta ve dou
A sya hakkndaki bilgileri daha geni olmalyd. Fakat verilen ayrntl
bilgiler bizim beklediim iz kadar ak deildir. Bu bilgilerden fayda
lanm ak da pek zordur. H att buna ou zam an dikkat bile edilmiyor.
O ndan dolay yanl neticeler karlyor. Z or olan noktalardan biri
M slm an kaynaklarndaki eitli bilgilerin hangi devirlere ait olduu
nu belirlem ektir. A rap ilim edebiyatnn dier dallarnda olduu gibi,
corafya eserlerinde de, bilgiler zellikle kitaplardan alnm ak suretiy
le yazlmtr. uras m uhakkaktr ki elim izde bulunanlar kendilerinin
bizzat seyahat edip gzleriyle grdklerini anlattklar m em leket hat
ralarndan ok, bakalar tarafndan yazlm kitaplar kaynak alnarak
yazlm olan eserlerdir. Bunlarda ounlukla ayn yazarn eserindeki
hikye, olay eitli zam anlarda yaayan yazarlarn eserlerinde devam
l olarak tekrarlanyor. Fakat bu bilgilerin yazarn kendi devrine ait o l
m ayp kendinden bir veya birka asr nceki devre ait olduu aklan
myor. Bazan yle oluyor ki bir yazar bir m em leket hakknda kendisi
veya adalar tarafndan bizzat toplanan bilgileri kendisinden birka
asr nce yazlan kitaplardan aynen alnm bilgilerle kartrarak bah
sedilen m em leket hakknda etrafl aklam alar ve ayrntlar veriyor. A n
cak bu bilgilerin farkl asrlara ait olduunu hibir ekilde kaydetm i
yor. Bu yzden eseri okuyan okuyucuda yanl izlenim ler douruyor.
nk okuyucu kitaptaki bu bilgileri ayn yazarn zam anna ait zanne
diyor. B irok deerli lim ler belli b ir asrda yazlm olan b ir eserde y a
zarn ortaya att bir gr aklam ak ve ellerindeki bilgi ile uyum lu
hale getirm ek iin bo yere birtakm tehlikeli grler ortaya atm aya
alyorlar. Halbuki o yazar bu gr kendisinden birka asr nce
yazlm olan eserlerden kelim esi kelim esine aynen almtr. N itekim
yaknlarda XIII. asr corafyaclarndan Yakut H am ev nin eserinde b u
lunan baz szler dolaysiyle byle bir yanl anlam a olm utu; Ya
k u tun eserinde Trkler BizanslIlarla beraber slm dm an ve slm
lem ine ok zarar verm i bir kavim olarak bahsediliyor. T rkler XIII.
asrda slm kavim leri arasnda nem li bir yer tuttuklarndan Trkler
hakkndaki bu ifade pek garip grlm ve bu yzden baz lim ler b u
nu dorulam ak fikri ile bundan T rklerin, M slm an olm akla beraber

ORTA ASYA TRK TARH

45

dier slm lardan farkl olarak, aralarnda ilik ve bunun gibi eitli
sonradan km a mezheplerin yaylm olduu neticesini karmlardr.
H albuki Yakutun o ifadesinin X. asr sonlarna ait M akdis ism indeki
yazardan aynen kelim esi kelim esine aktarlm olduu daha sonra anla
lmtr. M akdis de bu bilgileri dier bir kitaptan alm olsa gerektir.
Bu sebepten Trklerin slm a zararl bir unsur olduklar hakkndaki bu
szler A bbas halifeleriyle dier M slm an hkm darlarn hizm etinde
kullanlan T rk hassa askerlerinden baka M slm an T rklerin m evcut
olm ad bir devre aittir ki o devirde m slm an olm ayan T rkler slm
lem i iin tabii olarak Bizansllar gibi bir d dm an idiler. N itekim X.
asr yazarlarnn eserlerinde de o ekilde grnyorlar.
M slm an kaynaklarndaki bilgilerin hem en herbirine hangi devre
ait olduu hakknda b ir soru iareti koym ak m ecburiyetindeyiz. i
gletiren dier bir ey de, eitli T rk kabileleri arasnda olan i sa
valar, gebe T rk sllelerinden biri yerine dierinin gem esi gibi
m eseleler A raplar pek az ilgilendirdii iin o devirlerde T rk bozkr
larnda m eydana gelen olaylar hakknda M slm an kaynaklarnda h e
m en hibir bilgi yoktur. in ve ksm en Yunan kaynaklar olm asayd
biz, T rkler arasnda m eydana gelen olaylar hakknda hibir fikir edi
nem ezdik. te o sebepten dolaydr ki O rta A sya steplerinin de bat ks
m nda m eydana gelen olaylara nisbeten D ou A sya, M oolistan ve
D ou T rk istan da m eydana gelen olaylar daha net bilebiliyoruz.
745 senesinde M oolistanda T rk-O uz devleti yerine U ygur dev
letinin kurulduunu yalnz in kaynaklarndan biliyoruz. U ygur haka
nnn ba karargh ayn ekilde O rhun zerinde ve yaklak olarak
-M o o lla r devrinde daha sonra kurulan- K arakurum ehri yaknlarn
d a imi. Bu U ygur kararghnn civarnda yeni b ir ehir m eydana gel
m itir. im di harabelerinin karlatrm alarndan anlaldna gre bu
ehir daha sonra M oollar tarafndan kurulan ehirden daha genitir.
U ygur devleti yz sene kadar devam etm i ve 840 ylnda batdan K r
gzlarn istilsna urayarak yklmtr. in kaynaklar ise M oolis
ta n daki gebe kavim lerin kendi aralarndaki m cadeleler sonucunda
dalarak m em leketlerini terketm ek zorunda kaldklarn, bunun zeri
ne in T rk istan na (D ou T rk istan a) gelerek yerletiklerini, orada
yava yava m edeniyet ve ehir hayatna altklarm haber veriyor. Bu
lkenin dou ksm nda ilk yerleen T rk kavm i B asm l T rkleri idi.
O ralarda bir kavm in yerine dieri gelm ek suretiyle sk sk m eydana ge

46

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

len deiikliklere ram en bu Basm llann geleneklerinin devam etti

i grlyor. O rhun Yaztlarnda Basm l hkm darnn lkab olarak
Iduk-kut (di-kut) kelim esi kullanlyor. Bunun harfi harfine anlam
m ukaddes saadet yahut azam etdir. Trkede K ut kelim esi padi
ah iin im diki A vrupa deyim indeki M ajeste, H am etm eb karl
nda kullanlyordu. Ayn lkab XIII. asrda ayn lkedeki U ygur h
km dar dikut eklinde kullanyorlard.
inliler, M oolistandaki Trk-O uzlardan D ou T rkistana g
eden ksmn a-to yani stepliler (bozkrllar) diye adlandryorlard.
Bu Trkler daha IX. asrn balarnda B ebalk ehrine sahiptiler.
Sonra bunlar kendilerinin batsnda oturan urugdalar olan kabileler
tarafndan sktrlnca kar koyam ayarak daha douya, in ilerine
g etm eye m ecbur kalmlardr. Bunlar IX. asrn ikinci yarsnda ora
da ortaya kan ayaklanm ay bastrm aya katlarak in im paratorunun
tahtn silerden kurtardlar. X. asnn birinci yarsnda inin kuzey bat
vilyetlerinde kurulup hkm ran olan ufak sllelerden bazlan bu
a-to Trklerinden kmt. IX. asrn ikinci yarsnda ki 860 senele
ri, M oolistanda Krgzlarn basklarna kar koyam ayarak vatanlann
brakm ak m ecburiyetinde kalan U ygurlar Bebalk taraflanna gelip
yerletiler. B urada M ool devrine yni XIV. asra kadar devam edebi
len bir U ygur beylii kuruldu. U ygurlarn dier bir ksm da in dahi
linde im diki K an-ou ehrinin bulunduu yerde dier b ir beylik
kurdular. Bu hadiseden biraz nce buras iin inlilerle Tibetliler ara
snda m cadeleler olm utu ve buralarda hkim iyet daha ok Tibetliler
elinde bulunuyordu. XI. asrda Tibet kavim lerinden olan Tangutlar
burasn ele geirm eyi baararak b ir devlet kurdular ki daha sonra o da
M oollar tarafndan fetholundu. Bu lke o devirden balayarak Tangut diye adlandrld. O rada yaayan U ygurlar bu olaydan sonra hibir
siyas olaya m dahale etm eyerek zam anm za kadar yaamlardr. Ve
im di de ksm en dillerini korum aktadrlar. Bu lehe de en eski T rk
lehelerinden biridir. Orhun bidelerinde ve U ygur yazlarnda grlen
saym ekli, yni birler hanesini kendisinden sonraki onlar hanesinin
nne getirm ek ekli, yalnz bu K an-ou U ygurlarnda korunmutur.
M esel bunlar onbir diyecek yerde bir yirm i , yirm ibir diyecek
yerde bir otuz vd... dem ektedirler.
Bu U ygur Trkleri de tpk T rk-O uzlar gibi birka tarih bide
brakmlardr. Bunlarn iinde en uzun ve en dikkat ekici olan ince

ORTA ASYA TRK TARH

47

yazlmtr. Bu bideler Uygurlarn T rk-O uzlar gibi am an k aldkla

r hakknda in kaynaklarnn verdikleri bilgileri tam am en dorulad
gibi, bunlarn din kabul ederken B udistlikten baka b ir dinin propagan
dalarna kaplarak bat dinlerinden biri olarak M ani dinini kabul ettik
lerini de gsteriyor. K endilerinden nce B udistler ve adalar olan
H ristiyanlar gibi M ani m ezhebi m ensuplar da Sogdlular arasnda pek
baarl iler grdler. Bu kavm in ticaret ilerindeki baarlarndan
kendi din propagandalar konusunda faydalandlar. O rhun taraflarnda
bulunan u bahsettiim iz uzun ince bidede, U ygurlarn d a M ani d i
nini kabul ettikleri aklanm aktadr. Yine orada Sogdca yazlm kk
bir yaz da bugne kadar kalmtr. Bundan U ygurlara M ani m ezhebi
ni (dinini) retenlerin Sogd m isyonerleri olduu anlalyor. in kay
naklarndan biliyoruz ki Sogd m isyonerleri gebelere, U y g u rlara
dorudan doruya Sogd lkesinden gelm em itir. Belki 762 senesinde
U ygur han in zerine yapt seferinde Sogdlulara tesad f etm itir.
Bundan bat kavim leri iin gebe kavim lere nispeten in ile ticaretin
ne derece m him olduu grlyor. S o g d lu larn gebe T rk kavim lerine gerek tesirleri bunlarn in de ve in e giden yol zerinde ti
caret kolonileri kurm alarndan sonra balam tr. zellikle T rklerin
gerek in e gerekse bugnk in T rkistam na (D ou T rk istan a)
olan aknlarnn oalm as bu m nasebetin kuvvetlenm esine sebep o l
m utur. T rklere din propaganda ile tesir yapm ak hususunda Sogdlularn tesiri D ou T rkistann dousunda yaayan H int-A vrupa kavim lerinin etkisine gre daha kuvvetli ve eitli olm utur. K oa ve H otanda bulunan iki trl Hint-A vrupa dil htralarnda yalnz B udist
edebiyat eserleri bugne kadar gelm i, genel anlam ile Sogd dili d e
diim iz dille -ki bu dilin yaylm a alannn coraf snrlan henz tespit
edilem em i ise de K agar ehri ile ona yakn ehirler ahalisinin es
ki dilinin S ogdca olm as m uhtem el grlyor- yazlan eserlerde B u
dizm ile beraber M ani ve H ristiyan dinine ait eyler de bugne kadar
intikal etm i, korunm utur. T rk dilinde ise bu dinin h erbirine ait
eserler tercm e ve orjinal olarak mevcuttur.
M ani ve H ristiyan dininin balca baarlar VII. asn n sonlar ile
VII. asrn balarna, yani Bat A sy ada slm iyetin siyas hkim iyetinin
gerekletii zam ana rastlyor. slm iyet ncelikle hususi m isyonerlik
dini yni fert fert tebligat yaparak gelien) deildi. slm iyetin b alan
gta yaylm as ou vakit M slm an devletin dier yabanc devletler
le harp ve sulh halindeki ilikileriyle m eydana geliyordu. B yle o lu n

48

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ca, slm fetihleri neticesinde gelien uygun artlar ve im knlardan slam iyetten nceki dier dinlerin faydalanm olm as pek tabiidir.
U ygurlarn M ani dinini kabul etm elerinin T rk tarihinde byk bir
nem i vardr. Budist ve H ristiyan m isyonerliinin baars ne kadar
byk olursa olsun bir T rk kavm inin VIII. asrda veya ondan nce
B udist veya H ristiyan dinini -b t n bir kavm in dini olarak- kabul et
tii hakknda hibir bilgiye rastlam yoruz. Trk kavm i -kavim sfaty
la- ilk defa am anlktan baka bir dine geerken ahlk prensiplere da
yal bir dini semitir. am anlarn inancna gre adam ldrm ek insa
na K yam ette faydal bile olduu halde, M ani m ezhebinde yalnz adam
ldrm ek deil, hayvan eti yem ek bile yasaklanm tr (haram dr). Eski
inanlar ile yeni din arasndaki elikiyi Trklerin kendileri dahi anl
yorlard. A bidelerde deniliyor ki: E vvelce et yiyen kavim bundan son
ra pirin yiyecek, evvelce adam ldrm ek yaygn olan m em lekette
bundan sonra iyilik ve iyilii tavsiye etm ek hkm ran olacaktr.
Uygur hakannn in dilindeki bidesi ile bulunan Sogda kk
b ir yaz yannda Orhun harfleri ile yazlm Trke satrlar da vardr.
IX. Asrn birinci yarsna ait olan bu Sogda yaz T rkler arasnda Orhunca olm ayan yeni bir alfabenin yani U ygurca yaznn yaylm aya ba
ladna ait ilk tarih belge olarak kabul edilm esi gerekir. M ani dini
m ensuplar B abilden (Iraktan) kendileriyle beraber alfebelerini getir
m ilerdi. Ayn zam anda Sogdlulann m ill alfabeleri ile de yazyorlard.
U ygur hakannn yazlarn ieren tataki Sogda kk yaz da ite bu
m ill yazyla yazlmtr. ranl Sogdlar slm iyeti kabul etm ekle bu
m ill yazlar kullanm aktan vazgeerek A rap harfleri ile yazm aa ba
ladlar. slm m etinleri yazm ak iin bu Sogd yazsnn ranl Sogdlar
tarafndan kullanlp kullanlm ad bilinmem ektedir. D ier taraftan
Sogdlulardan Trklere geen alfabe ayn ekilde U ygurlar arasnda k o
rundu ve ilim lem inde U ygur yazs adn ald. Trklerin slm iyeti
kabul ettikten sonra da bu alfabeyi kullandklar ve bunu kolayca brak
madklar bilinmektedir. Ayn zam anda U ygurlar bu alfabeyi M oolis
ta n da yaygnlatrdlar. D aha sonra bu alfabe M oollarla beraber tek
rar batya geldi. B ir m ddet sonra ayn alfabe M oollardan M anulara
geti. te esasen Sam i kavim lere ait olan bu alfabe u ekilde yani
U ygur ve M oollar vastasyla S ogddan Byk O kyanusa kadar ya
ylmtr. Bu alfabenin S ogdadan geldii phesizdir. Bunu M slm anlar da biliyorlard. XII. A sr balarnda M slm an yazar Fahreddin

ORTA ASYA TRK TARH

49

M barekah M ervrz bu hususu pek gzel aklamtr. O rhun Yazs

yerine U ygur alfabesi T rk ler iin bir ilerlem e deil, aksine gerilem e
adm idi. nk U ygur yazsnn T rk dilinin seslerini ifade imkan O r
hun yazs kadar deildi.
U ygurlar M oolistandan karldktan sonra D ou Trkistan ve
K an-ouda kurduklar beyliklerine yine M ani dinini getirdiler. Bu din
D ou T rkistanda U ygurlardan daha nce G ktrk-O uzlarn veya
onlarn haleflerinin hkm ettikleri devirde de yaylm olabilir. Arap
orafyaclarnn syledikleri de bunu gsteriyor olabilir.
Arap corafya edebiyatnn klsik devri M .S. X. Asrd. Bu devre
ait birok A rap corafya eserleri bugn elim izdedir. B unlar slm le
minin corafyaya ait ayrntl tasvirlerini ierm ektedir. Bu arada slam
lem inden in e giden yol zerindeki Trklerin oturduu yerler hak
knda da biraz bilgi vardr. Bu tasvirlere gre H azar D en izinden in
hududuna kadar uzanan arazide T rk kavm i yerlem itir: Bunlar: 1G uzlar yani O uzlardr ki H azar D enizinden S ir-deryann orta yata
na kadar uzanan arazide, 2- K artuklar ki F erganadan douya doru
yirm i gnlk m esafe uzunluundaki arazide, 3- T uguzguz veya Tokuz
O uzlar ki K arlu k larn hududu bitim inden in e kadar uzanan arazi
de yerlem ilerdir.
Trk lkesine ait olan bu aklam a in kaynaklarna gre U ygurla
rn, Dou T rkistann dou ksm na hkim olduklar devre aittir. Bu s
nr ve yollardan ilk bahsedip kaydeden bn H urddbihin kitabn 860
senesinden yani U ygurlarn D ou T rkistana gelip yerlem elerinden
nce mi yoksa sonra m yazd phelidir. te bundan karm yapa
rak in kaynaklarndaki U ygurlarla A rap kaynaklarndaki Tuguzguzlarn ayn kavim den olduu yargsna varlyordu. H att b ir zam an Tuguz
guz kelim esinin Toguz G ur yani Tokuz U ygur okunm as da teklif
olunm u ise de, sonra bu fikirden vazgem ek lzum u hissolunm utur.
Esasen U ygurlarla Tuguzguzlarn tek bir kavim olduu iddias A rapa
tarih kaynaklan ile de red ve tenkit olunabilir. b n l-E srde BatO uzlann T uguzguzlardan trediine, T aberde Tuguzguzlarn 820
senesinden biraz sonra im diki C izak ile H ocend ehirleri arasndaki
araziden ibaret olan U sru an a vilayetine hcum ettiklerine dair verilen
bilgilere baklrsa, Tuguzguz kelim esinin yalnz D ou T rk istan n do
u ksm larnda oturan T rklere deil, M slm an lkesine bitiik kom -

50

PROF. DR. V. V. BAKTHOLD

' u olan T rklere de verildii grlr. N itekim T uguzguzlardan slam

^ te m in e esir gelm esi hakkndaki haberler de bunu desteklem ektedir.
. M srdaki Tulun Oullar slalesinin ilk atas olan A hm ed bin T
l n un babas Tulun da bu haberlere gre Tuguz-guz T rklerinin ara
sndan km idi.
in e giden yolun gzerghn yazan A rap yazarlarnn en eskisi
olan bn H urddbihin kendisi o taraflara seyahat etm em i, belki ken
disine gelm i olan rivayetlerden faydalanarak eserini yazm tr. Yakut
H am ev de ayn hikyeyi bu yolda seyahat etm i olan Tem im bin Bahru l-M utavvaden naklen rivayet ediyor. Fakat ne yazk ki T em im in
seyahat tarihini kaydetm iyor. A ncak bu hususta verilen tafsilt bu se
yahatin Yedisu vilayetinde ve Dou T rkistann bat ksm nda Karluk
hkim iyetinin kurulduu 760 senesinden sonra ve O rhun yaztlarnda
geen T rklerden, yani T uguzguzlardan treyen a-to Trklerinin
Bebalk vilyetinden daha douya, in ierisine g ettikleri tarih
olan IX. asrn bandan nce olm u olduunu gsteriyor. Flerhalde g
rlyor ki, A raplar bu B ebalk taraflarn, bahsi geen Tokuz O uzla
rn yerlem i olduu sralarda grp renm ilerdi. D aha sonra o kavm in douya gm esinden ve yerine dier T rk kavim lerinin gelip yer
letiinden haberdar olam am lard. O rasn eskiden olduu gibi Tuguzguz diye adlandrm akta devam ediyorlard. Tuguz-guz=T okuz-guz
ism inin evvelce U ygurlara deil, a-to T rklerine verildiinin en ak
delili IX. asrda in de ortaya kan bir isyan in m paratorunun,
A rap kaynaklarndan biri olan M esu d nin rivyetine gre Tuguzguzlarn yardm iyle, in kaynaklarnn rivyetine gre de, a-to T rkleri
nin yardm ile bastrm olm as hadisesidir. H em in kaynaklarnda
hem de Arap kaynaklarnda bahsedilm esi itibariyle nadir kabul edilen
bu hadiseyi inliler a-to T rk lerine izafe ederek haber verdikleri
halde, A raplar Tuguzguzlara nispet ederek veriyorlar.
Tem im bin B a h rn seyahati esnasnda Tuguzguzlarn topraklarnda
Z erdt ve M ani dininin m ensuplar vard. B alangta Z erdtlk b
tn lkede, M ani dini ise yalnz baehirde ounlukta idi. D aha son
ra Z erdtlk yava yava zayflayarak M ani dini kuvvetlenm i o lm a
l ki A raplar btn Tuguzguzlar halkn M ani dini m ensuplan olarak
gsteriyorlar. Buda dini gibi M ani dininin de insann tabiatnn yum u
am asna sebep olduunu, hatta Tuguzguzlarda askerlik ruhunun azal
m asnda M aniliin etken olduunu sylyorlar. N itekim 8 6 9 da vefat

ORTA ASYA TRK TARH

51

eden Arap yazar Chz Tuguzguzlar M ani dinini kabul edinceye k a

dar cesur ve asker bir m illetti. K arluklarla m cadele ederken genellik
le saylar az olsa da yine galip geliyorlard. M ani dinini kabul ettikten
sonra m alp olm aya baladlar. diyor. M arquart, C h zn bu szleri
ni gebe U ygurlara ait grerek A raplara, M o o listan daki U ygur dev
letinin K rgzlar tarafndan tahrip edildiine d air haberlerin erim i o l
duunu iddia ediyor. H albuki onun naklettii C h zm rivyetinde sa
van K rgzlarla deil, K arluklarla olduu aka ifde edilm itir. B un
dan anlalyor ki C h zn rivayet ettii olaylar M o o listan da deil,
D ou T rkistanda gerekleen olaylardandr. U ygurlarn D ou T r
k istan a glerinden nce oralarda Tuguzguzlar yayordu. U ygurlarn
D ou T rkistana gleri C h zn vefatndan sene nce olduu h al
de, Chz dier A raplarn syledii zere, T uguzguzlarn burada ok
uzun sre yaadklarn ve bat kom ular olan K arluklarla pek ok sa
valar yaptklarn haber veriyor.
Sonralar Dou T rkistanda U ygurlar yaad halde A raplar eski
yazl kaynaklarn etkisiyle orasn hl T uguzguzlarn ili diye adlandr
m akta devam etm ilerdir. Bu kavim hakknda A rap kaynaklarnda olan
ok az bilginin en m him leri X. asr lim lerinden M e sud ve N e
d im in haberleridir. Bunlar U ygur hannn dindalarn him aye iin g e
rek in m paratoru ve gerek Sm noullar sllesinden olan M sl
m an em irleri nezdinde teebbslerde bulunduunu rivyet ediyorlar.
N edm Tuguzguz han, S em erkantta yaayan M ani topluluuna kar
Sm nolu em rinin zulm ettiini ve onlar takip ettiini haber alnca
Sm nolu em rine Sm noullar devleti dahilindeki M ani dini m en
suplarna nisbeten Tuguzguz topraklarndaki M slm anlarn saysnn
ok olduu ve eer Sm noullar m em leketlerindeki M ani dini m en
suplarn takipte devam ederlerse, kendinin de lkesindeki M slm an
lar takip etm ek zorunda kalaca yolunda b ir h aber gnderdi. Bu tehdid neticesinde Sm noullar em ri M ani dinine m ensup olanlar ta
kip etm ekten vazgeti. diyor.
Bu rivayetler gsteriyor ki C hzn, M ani dininin T rklerin eski
askerlik ruhlarn yokettii hakkndaki ifadeleri biraz abartldr. Ayn
ekilde B uda dininin de M oollarn askerlik ruhunu yokettiine dair
epeyce abartl szler sylenmitir. Halbuki M oollarn istikllleri u
runda inlilerle baarl savalar kendilerinin eski askerlik vasflarnn
kaybolm adn ispat etmiti. T ibetliler de ayn ekilde B uda dinini ka

52

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

bul ettikten sonra VII. asrda cihangir bir kavim olarak ortaya km
lard. XX. asr balarnda ngilizler T ibete girerken Tibetliler tarafn
dan iddetli bir direni grdler. H albuki Tibetliler bu zam ana kadar
birok asrlar Buda dini hkim iyeti altnda kalm lar idi. B u konuda or
ta zam anlardaki Avrupa H ristiyanlarnn durum u, sava bir kavm in
daim a sevgi ve bar telkin eden bir dini, harp dini ekline koyabilece
ini gsterm ee yeter. Ayn ekilde gebe Uygurlarn M ani dinini k a
bul etm elerinin in i tehdit iin yeni bir bahane tekil ettii grlm
tr. H atta in ilerinde yaylm ve yerlem i Buda dininden baka
dinler hakknda izlenecek siyaset konusunda in hkm eti U ygur h a
kannn M aniler hakkndaki koruyucu siyasetini gznne alm ak zo
runda kald. Yalnz U ygur D evleti K rgzlar tarafndan ykldktan sonra
inliler kendi m em leketlerindeki dier yabanc dinleri ve bunlardan
biri olan M anileri sktrm aa balam lardr. Geri U ygurlar D ou
T rkistana yerletikten sonra in hkm etini yine tehdide alm lar
ise de, bu tehditleri M oolistandaki hkm etlerinin kuvvetli zam anla
rndaki tehditleri kadar etkili olam am tr. Bununla beraber M esu d ve
N edim in naklettikleri u bilgilerden anlalyor ki U ygurlar D ou T r
k istan a geldikten sonra da yabanc m em leketlerde kalan dindalarn gerektii zam an- silh kuvvetiyle savunuyor ve koruyorlard. Yani d a
ha askerlik vasflarn kaybetm em ilerdi.
O rta A syada yaplan eski eser aratrm alar (arkeolojik seyahatlar)
sonucunda M ani dinine ait Farsa, Sogdca, Trke ve ince yazlm
eserler Avrupal bilginlere, M ani dinini ilk defa olarak M aniler tarafn
dan yazlan eserlerden renm ek imknn vermitir. O gne kad ar M a
ni dinini H ristiyan ve slm eserlerinden renebiliyorlard. B u H ris
tiyan ve slm eserleri de ounlukla cedelci (tartm ac) b ir tarzda y a
zlan eserler idi. M ani dini de ayn Buda dini gibi ahali ve avam arasn
da ok yaylm ak fikri ile vcuda gelm i idi. Bu dinde de zahitlik (dn
yay terketm e) retisi, Z erdt dininin, zellikle bu dinin Sm noullar devrinde randa hakim olan son eklindeki kutsal sn f aleyhine
ynlendirm elerde bulunuyordu. B unun iindir ki M ani dinine ait eser
ler avam n anlayaca bir ekilde yazlmtr. O zam ana ait btn F ars
a yazm alar iinde yalnz M anilie ait olanlarda dil gayet sade olup
bunlarda ideogram lar hi kullanlm am tr. H albuki genel olarak Pehlevi yazm alar denilen m etinler bu Sam i asll ideogram larla doludur.
Farsa H ristiyan eserlerinde de bunlar kullanlm tr. B unlarda ou
kelim eler Farsa okunurken, yazda -F a rs a yerine- Smi kelim eler

ORTA ASYA TRK TARH

53

kullanlyordu. M anilerin T rke yazdklar eserler de ayn ekilde ak

ve sade yazlmtr. M ani dinine ait kalan T rke eserlerin en m him i
H astuanift adndaki tvbe duasdr. Bu eser, R adloffa gre T rk dilin
de im diye k adar elim ize geen eski eserlerin hepsinden dili en sade
olandr.
te bu eserden M ani dininin, olm as gerektii zere h er dinden da
ha ok B uda dinine yakn olduu grlmtr. B urada M ani dini k u t
sallarnn hor grlm esine ne gzle baklm ise, B uda dini kutsallarn
hor grm eye de ayn gzle baklmtr. ki dinin birbirine yaknl,
zellikle her ikisinde kullanlan ve her ikisinin birbirine etkisini gste
ren terim lerle sabit olm aktadr. H atta bu eserlere baklarak B uda ve
M ani dinlerinden hangisinin T rkler arasnda daha nce yayld hak
knda bir yargya varm ak bile zordur. T rkede B uda ve B uda hey
kelleri anlam nda kullanlan burhan/borkan kelim esini M aniheistler
kendi azizleri anlam nda kullanmlardr. D ier taraftan B udistler de
kendi kutsal kitaplarn M ani terim i ile N om diye adlandrm lardr.
Bu kelim e M o o lcadan bugne kadar gelmitir. B iraz sonra slam ve
H ristiyanlar gibi M aniler ve Budistler de T rkler arasnda kendi din
lerinin yaylm asn kolaylatrm ak iin kendi dinlerine ait terim leri
T rk dilinden alm aya alm lardr. Fakat bunu h er zam an uygulam ak
m m kn olam yordu. Geri A llah ve blis anlam n ifade eden k e
lim eleri am an dininde de bulm ak m m knd. Fakat m elek anlam
n ifade edecek kelim e am an dininde yoktu. B u anlam ifade iin
T rkler arasndaki M ani, H ristiyan ve M slm an m isyonerleri ferite kelim esiyle yetinm ek ve onu kullanm ak zorunda kalm lardr.
Trklerde m elek hakknda bir dnce olm adn K agarl M ahm ud
da yazmtr. A raplar M ani dinini Buda dininden pek de ayram am lardr. Baz yazarlarn, m esela B r n nin T rkler arasnda M ani dininin
ok yaylm bulunduunu syleyiini de byle anlam ak icabeder. D i
er taraftan M esud, M ani dininin yalnz Tuguzpuzlar arasnda yayl
dn, dier T rkler arasnda yaylmadn ve var olm adn da kesin
olarak ifade ediyor. B urada Tuguzguzlardan kastedilen h e r halde Uygurlardr. Sonradan, galiba X. asrdan biraz sonra U ygurlar arasnda
M ani dini yerine B uda dini ve H ristiyanlk geip glenm ee balad.
Fakat bunun nasl ve ne zam an m eydana geldiini kaynaklarm z b il
dirmiyor. H atta XI. A srda kitabn yazan Kagarl M ah m u d da bile o
zam anda M ani dininin devam ettiine dair hibir iaret yoktur. H albu
ki K agarl M ahm ud U ygur lkesini dier yazarlara nisbeten daha iyi

54

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

biliyordu. En ok dikkati eken eylerden birisi de, K agarl M ahm ud

eserini A rapa yazan yazarlar iinde O rta Asya hakkndaki bilgilerini
kitaplardan alm ayarak bizzat kendi grdklerine dayanarak kitap ya
zan tek yazar olduu halde, eserinde Tuguzguz kelim esi hi olm ayp,
yalnz Uygur kelimesinin kullanlm olmasdr. B ununla Tuguz-guz
kelim esinin Arap lim leri iinde yalnz eski kitaplardan an anev bir
ekilde nakledilegelm i bir kelim eden ibaret olduu ve o zam an Dou
T rkistan yurt tutan T rkler arasnda byle bir kelim enin artk olm a
d pek gzel ispat edilm i olur.
U ygurlar K agarl M ahm ud zam annda, Mani dininde deillerse b i
le B udist ve H ristiyan olarak kalmlardr. Fakat bunlarn bat kom u
lar o zaman slam tesiri altnda kalm bulunuyorlard.
T rk kavm inin tarihindeki bu nem li olay hakknda bu gn nasl bir
fikir sylem ek m m kndr? Bu soruya nm zdeki derste cevap ver
m ee alacam.

rdnc

ers

Trkler arasnda slm iyetin yaylm as ancak O rta A sy ada ranl

Sm noullar hkim iyeti devrinden itibaren balam tr. B u slle IXX*. A sr (820-1000 seneleri) arasnda, imdi Rus idaresinde olan T r
kistan n m eden vilyetlerini idare etmitir. A m uderya (C eyhun) neh
rinin teki tarafnda bulunan bu vilyetler A rapa M vernnehr y a
ni nehrin te taraf adn tayordu. M nernnehir ahalisi slm fe
tihleri tarihinde bazen T rk diye adlandrlyor. B una gre baz vil
yetlerin Trk soyundan olan sllelerin idaresinde bulunm u olm as
m uhtem eldir. Em evilerin K usayr A m ra sarayndaki resim ler arasinda Sasan ran ah, B izans K ayseri, spanyadaki Vizigot Kral ve H a
be N ecaisi ile beraber B uharann T rk hkim esinin resm inin de o l
duunu zannedenler vardr. Fakat o zam anlar yerli halk arasnda Trk
dili daha yaylm am t. B yk bir ihtimal ile A raplar, ranl unsura
m ensup olan bu yerli halkn dilini bazen yanl olarak T rk dili diye
adlandrm olmallar. C hzn Horasan dili ile T rk dili arasndaki
fark yalnz M ekke ve M edine leheleri arasndaki fark gibi bir lehe
farkndan ibarettir tarzndaki szn ancak bu ekilde aklam ak
mmkndr.
Bir m ddet sonra O rta A sy ada slm iyet ve hilfetin kuzey hudu
du byk bir ihtim alle, ran ve T rk kavim leri arasndaki etnografik ve
ayn zam anda ziraatlk ile hayvan yetitirm e alanlar arasndaki m e
den hududa uyuyordu. Bu hududun kuzeyinde de ehirler var idi ise
de bunlar m eden lkeler halknn oralara gidip oturan ksm lar tarafn
dan kurulm u ehirler idi. A rap corafyaclar daha X. A srda bile
Trkleri slm iyete tam am en yabanc ve M slm anlara dm an bir
m illet olarak niteliyorlard, halbuki daha o zam anlar durum deim ee
balam t.
A bbas halifelerinin vezirleri olan B erm ekler gibi Sm noullarnn da k yerleri B elh havalisi idi ve buralarda slm ncesi devirler

56

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

de Budizm hkim di. slm iyetle beraber yaayabilm ekte zellikle B u

da dini zorluklar ekiyordu, bunun sebebi de B udist m abetlerinde put
larn (stat-heykel) ok olm as dolaysiyle bu dine M slm anlarn,
zellikle putperestlie dayal bir din gz ile bakm alaryd. H indis
ta n da B rahm a dini slm devrinde de kendini koruyabildii halde d a
h a slm dan nceki devirlerde km e devrine girm i olan Budizm ,
slm iyet devrinde arabuk son bulduu gibi ayn ekilde Belh ve Toh aristanda da snp gitm iti. Halbuki Z erdtlk M vernnehirde
daha bir m ddet devam edebilm itir. Bunlardan baka M ani, H risti
yan ve Yahudi cemaatlar da vard. Bunlardan yalnz Yahudilik bugne
k adar kendisini koruyabilm itir. Budizm ise slm tesirine kar koyam ayarak kaybolduysa da biraz izi kalmtr. M esela, M slm an yksek
din m ektepleri -m edreseler- ki bunlar byk bir ihtim alle Buda wicharalar taklit edilerek kurulm utur. M edreseler balangta slm le
m inin dou ksm nda kurulm utu. B at randa ve hilfet m erkezi olan
B adatta ancak XI. A srdan balayarak ortaya kmtr. Bu gibi m ed
reselerin zellikle Belh ve havalisinde pek ok olmas da Budistliin
etkisini gsterm ektedir.
Eldeki bilgilere gre X. A srda yalnz Horasan ve M vernne
h irde olan m edreseler slm iyeti yaym ak iin en etkili bir vsta o l
dular. B unlar bu hususta slm hkm etlerinin denetim ve siyasetlerin
den bam sz idiler. O asrda hilfetin hudutlar tesindeki slm iyet
propagandas O rta A syada slm dnyasnn dier hibir yerinde g
rlm eyen bir baar ile ileri gitm iti. te bunu belki O rta A sy adaki
m edreselerin hizm etleri ile aklayabiliriz.
G een derslerde grdm z zere Sm noullar kendilerinden
nce halife tarafndan tayin edilen H orasan, M vernnehir em irleri
nin takip ettii savunm a siyasetinden vazgetiler. M eden lkeleri g
ebelerden korum ak iin yaplan duvarlar korum ak ve devam ettirm ek
ilerini braktlar. A ksine kendileri bozkrlara seferler dzenlem ee
baladlar. Bazen bu seferler ehirlerin fethi ile neticeleniyordu. M ese
l 893 senesinde bu gnk Evliya A tann yerinde olan Taraz veya
Tala ehri fethedildi. Bu m nasebetle oradaki byk kilisenin ca
m iye evrildii syleniyor ki bu durum slm iyetten nce orada H ris
tiyan m isyonerlii olduunu gsteriyor. Fakat bu fetihler yalnz M vernnehire yakn yerlere has olarak kalyorda. H atta Smnoullarnn
bu gibi fetih am al seferlerine paralel ve onlardan ayr olarak M ver-

ORTA ASYA TRK TARH

57

n n eh irden gm enlerin gelip bar yolu ile bozkrlara koloniler kur

m alar da gerekleiyordu. slm dan nceki devirlerde T rk bozkrla
rna M vernnehirden gelip buralara koloniler kuranlar Sogdlulard.
te M vernnehirde slm iyet, halkn ounluunun dini olduu d e
virde M sliim anlar S o gd lu larn bu eski koloni ilerini devam ettir
m ilerdir. Sir-derya nehrinin aa ksm nda C end, H uvare/K huvare,
Y engi-kent (Yenikent, A rapa el-K ary et l-hadse , Farsa Dih-i
nev . K ent kelim esi T rk lere Sogdlulardan gem itir) adndaki
M slm an ehri ite bu ekilde m eydana gelm itir. Bunlardan Yengik en tin yeri kesin olarak belli olup harabesine bugn C ankent denm ek
tedir. Arap corafyaclarnn verdikleri bilgilere gre bu ehirlerin aha
lisi M slm an olm akla berab er daha slm iy eti kabul etm em i olan
T rk-O uzlann ynetim i altnda idiler. Bundan anlalyor ki bu ehir
ler Sm noullar tarafndan fethedilen lkelerde m eydana gelen ehir
ler deil, belki onlarn ynetim i altna girm eyen yerlerde, yerel T rk
hkim lerinin izniyle M v er n n eh irden gelen gm enlerin kurdukla
r koloniler idi. G erek Sm noullar tarafndan fethedilen Tala ve
gerek M verannehirin sava olm ayan gm enleri tarafndan kuru
lan Yengi-kent ehri kendilerinin O rta-A syadaki ticaret ve dier fa
aliyetlerini pek geni lde ilerlettiler. Bu iki ehrin herbirinden, ku
zey tarafnda rti nehri zerinde yaayan ve inlilerce m ehur bir
T rk kabilesi olan K im aklara (Trke telffuzu galiba kim ek o la
cak) yol gidiyordu ki sonradan gayet geni lkeleri igal eden Kpak
kabilesi bu K im eklerden kmtr.
M slm an m edeniyetinin hudud vilyetlerinden biri de H arezm
idi. tarafndan bozkrlar ile evrili olan H arezm pek eskiden ge
be kavim lerle geni lde ticaret yapyordu. slm devrinde bu ticare
tin daha ok genilem esi icabederdi. M uhtem elen S ir-deryadaki M s
lman kolonilerinin kurulm asna H arezm liler katlm lardr. Fakat bun
larn faaliyeti zellikle bat ve kuzey bat taraflarna; o zam anlar Bulgar
ve H azarlarn yerlem i olduu dil havzasna ynelm i idi. H arezm lilerin bu vilyetlerdeki faaliyetleri daha slm dan nceki devirde b a
lam idi. 864 senesinde K afk asy adaki M slm an vilayetlerine sald
ran H azar askerinin babuu H arezm li idi. Fakat sonradan da biz, H a
zarlar hizm etinde bulunan M slm an H arezm lilere tesadf ediyoruz ki
bunlar Hazarlar yannda hizm ete girerken H azarlarn M slm an lke
leri ile savalarnda tarafsz kalm ak hakkn andlam a ile kendilerine
tem in etm ilerdi. Bundan baka H azarlarn m em leketinde ve zellik

58

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

dil azndaki til ehrinde youn M slm an tccarlar bulunuyordu.

A raplarn kendi szlerine gre hibir m ahsul olm ayan bu yerde (dil
aznda) byle byk bir ehrin m eydana gelm esi yalnz bu ticaret ne
ticesinde m m kn olmutur. H azar lkesi gneybat tarafndan Das
ta n da slm hilfeti lkeleri ile dorudan doruya kom u idi. Burada
ounlukla asker atm alar oluyordu. Bu atm alar neticesinde H a
zar hakanlar artk D astanda bulunan eski baehirlerini brakarak
dil azna gidip yeni bir baehir kurm ak zorunda kaldlar. B ununla
beraber sonradan A raplar T rkistanda olduu gibi K afkasyada da
yalnz savunm a siyasetine dnm ve D astann derbent ve havalisin
den baka ksm lar hem en hem en yine H azarlar elinde iken lkenin
baehri dil aznda kalmtr. Dou taraflarnda ise slm hudud e
hirleri ile H azar lkesi arasnda daim a tarafsz bir blge olm ak zere az
ok geni bir yol bulunuyordu. Oralar H azarlar elinde olm ad gibi
slm larn elinde de deildi. Fakat baz Arap kaynaklarndan karlabi
lir ki byle bir tarafsz blgenin varlna ram en, H arezm askerleri b a
zen bu blgeyi aarak dil havzasndaki olaylara katlyorlard. O olay
lardan en nem lisi Ruslarn X. A srda dil havzasna olan hcum lardr.
R u slarn dil havzasna hcum larndan nce H azarlarn kendileri
D ou Slav lem ine hcum etm i idiler. Rus vekyinm elerinden bili
yoruz ki birka Slav kavm i IX. Asrn ikinci yarsna kadar H azar haka
nna vergi veriyorlard. H azarlarn kuzey taraflarna olan etkilerinin ne
kadar uzaklara gittiini gsteren olaylardan biri de kuzeyde N ovgorod
etrafnda yaayan Rus knezlerinin kaan lakabn tam alardr ki o
zam an R uslar daha N orm an kavm i olup svee konuuyorlard. B un
lar sonradan sve dilini unutarak Slavlap R usa konum aya bala
dklar ve hkm darlar, esasen C erm en kelim esi olm akla beraber b
tn Slavlar tarafndan kabul olunan knez Unvann tad zam an b i
le bu kaan lakab kullanlyordu.
IX.
asrda Baltk D enizinden K aradenize kadar olan alanda Rus
devletinin kurulm as H azarlarn kuvvet ve hakim iyetine darbe vurdu.
R uslar aknlarn dier ynlere olduu gibi dil nehri boylarna ve H a
zar D enizine doru da genilettikleri zam an, iki m illet arasnda d o
rudan doruya atm alar kanlm az bir hale gelmitir. B ilindii gibi
Rus vekyinm eleri bu aknlar hakknda hi bir bilgi vermiyor. Yalnz
bu aknlarn en sonuncusu olan knez Svyatoslavn seferi hakknda bir
ka satr vardr. Bu hareketler hakknda hem en btn bilgim iz A rap

ORTA ASYA TRK TARH

59

kaynaklarndan alnm olup bunlarn da en ayrntl olan Ruslarn gali

b a 910-915 seneleri arasnda ve anlalan 9 1 3 te yaptklar ilk akmlar
hakknda M e su d nin rivayetidir. Bu ilk akn H azar hakannn izni ile
olm u ve R uslar hakana alacaklar ganim etten bir hisse vadetm ilerdi.
Fakat sonradan ayn hakan kendi halk olan M slm anlarn, aksi istika
m etten bu R uslara hcum etm elerine m saade etm itir. O zam an til
ehrinde yaayan ve ticaretin aknlardan gvenlikte olm as iin ilgili
olan H ristiyan tccarlar da M slm anlara katlm lar, bu ekilde R u s
lar hem en tam am en yok edilm ilerdir.
Ruslarn 943-944 senesindeki ikinci aknlar - k i bu aknda R uslar
slm olan K afk asy ann o zam anki m erkez ehri bulunan B erdaay
yam alam ve harabetm itiler- hakkm daki M slm an kaynaklarn ri
vayetinde bu aknn H azar hakannn izniyle mi yoksa ona ram en mi
yapld hakknda hi bir ey sylenmiyor. Ayn ekilde bu aknlardan
M slm an topraklarndan baka H azarlara ait topraklarn da zarar g
rp grm edii bilinm iyor.
Ruslarn nc akn ki 965 senesinda R us knezi S v y ato slav n se
feridir, bu sefer artk H azar lkesine ynelm i olup bu lkenin birka
sene iinde tam am en Ruslarn eline gem esiyle son bulm utur. H atta
D astan taraflarnda slm m em leketiyle kom u olan ksm lar d a bu
na dahildi. Fakat R uslar H azar H akanl hudutlarndan ileri gitm ediler,
M slm an ehirlerine saldrmadlar. H azar lkesinden kaarak, slm
m em leketine (A birn yarm adasna, B ak etrafna) snan halk da
takip etm ediler. O zam an H azar denizinin gneydou tarafnda b ulu
nan bn H av k aln hikyesinden anlalyor ki kendisinin adalar bu
olaya H azar lkesinin Ruslar tarafndan tam am en ve daim i olarak fetholunm as gzyle bakmlardr. K aanlar vatanlarna dnerek R us y
netim inde yaam ak iin Rus hkm etiyle grm eler yapyorlard.
Ruslarn H azar m em leketinden gittiklerini ve H azar padiahlnn tek
rar canlandrldn bn Havkal sonradan da bilem em itir.
Bu olaylarn oluunu anlayabilm ek iin S vyatoslavm dier lke
lerdeki hareketlerine de gz atm ak gerekir. N orm anlarn gerek R us
y a ya ve gerek Bat A vrupaya olan seferleri balangta yalnz yam a
etm ek am acyla yaplyordu. Ruslarn H azar D enizi havalisinde yaptk
lar ilk hareketleri de o m aksatla idi. Sonradan bu aknlar fetih seferle
ri m ahiyetini alm aa baladlar. A rtk bu seferler fethedilen lkeyi sa-

60

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

dece kendi m em leketlerine katm ak deil, belki o yeni fethedilen zen

gin lkelerde yerlem ek ve kalm ak am acyla yaplyordu. Svyatoslav
T una B ulgar iline (lkesine) geldii zam an oras m eden ve ktisad b a
km dan R usyaya nisbeten ok daha ileri bulunm as ve ticar m nase
betler iin m erkez olmas dolaysyla orada yerleip kalm ak istedi. H at
ta etrafndaki adam larnn tavsiyelerine ram en K eve dnm ek istem i
yordu. Pek m uhtem eldir ki (H azarlar kar olan seferinde) til ehri ti
car bakm dan (Tuna Bulgar lkesi kadar) m him grnm , Svyatosla v n houna gitm i ve K eve nisbeten daha m him , daha zengin olan
bu ehir kuvvetli knezin bakenti olm aa daha uygun grnm tr. Bu
olayn R usya tarihinde kesin bir nem i vard. E er Svyatoslav tilde
kalm olsayd R uslar herhalde slm m edeniyetine bal olacaklard.
Svyatoslav H azar lkesinden giderken vatanna dnm ek fikriyle deil,
B izans im paratorunun ricasna uyarak, T una B ulgarlarna kar ona
yardm etm ek fikri ile gitmitir. Bizans elisi, S vyatoslava K ev de
deil, H azar m em leketinde rastlam olmaldr. Svyatoslav acaba H azar
m em leketini brakp giderken bunu BizanslIlarn vaatlerinin tesirine k a
plarak, (batda) yeni lkeler fethetm ek hlyalariyle ve kendi istei ile
mi brakm t? Veya kendisinin bu karar dil havzasndaki baz b aar
szlklar ya da hariten gelen baz dm anlardan korkusu neticesi mi
idi? Bu m esele hakknda ne Bizans ve ne de Rus kaynaklar hibir b il
gi verm iyorlar. Yalnz o zam an B adata eritii slm kaynaklarnda
bahsedilen b ir yia bu soruya bir ihtim al cevap verebilir. B unda d en i
liyor ki, 965 senesi, yani Svyatoslavn H azarlara saldrd sene, H a
zarlara b ir Trk kuvveti saldrd. Bunlara kar H azar hkm eti Harezm lilerden yardm istedi. H arezm liler de eer H azarlar slm iyeti k a
bul ederlerse yardm edeceklerini vadettiler. H azarlar slm iyeti kabul
ve H arezm liler de onlara yardm ederek bu suretle onlar dm ann is
tilsndan kurtardlar.
H azarlarn slm iyeti kabul ettikleri, slm kaynaklarnda daha
baka bir m nasebetle ve dier bir dnem e ait olaylar srasnda bahse
diliyor. B ir rivayete gre H azarlarn slm iy eti kabul etm eleri
M em unun G rgen (im diki K hne rgen)den karak H azarlar
zerine yapt seferler sonucu (yani onun basklan ile) gereklem i
tir. H erhalde burada M arquartin bahsettii Halife M emun deil, G r
gen hkim i olan E m r M emun bin M uham m ed kastedilm ektedir.
u iki hdisenin her ikisinde de H azarlarn slm iyeti kabul etm e
leri hakkndaki rivayet phesiz ki doru olm ayan sylentilerden k

ORTA ASYA TRK TARH

61

m t. nk H azar hakan ve H azar aristokrasisi tarafndan byk bir

ihtim al ile VIII. A srda H arun er-R eid devrinde kabul edilen Yahudi
dini bu olaylardan sonra da devam etm i, yani H azar devletinin ykl
na k adar M usevilik H azarlann devlet dini olarak kalm tr. Y ahudilerin geni lde din propaganda ile uratklar In cilde ve birok es
ki d evir tarihilerinde konu edilm ektedir. te Yahudilerin bu din pro
pagandalarnn en son safhas her halde H azarlarn Y ahudilii kabul et
m esi idi. Sonralar M usevilik ancak yava yava evrensel ve m illetle
raras propaganda yapan din zelliini yitirerek yerini H ristiyanlk ve
slm iy ete brakm ak zorunda kalm ve bugn olduu gibi yalnz Ya
hudi m illetinin m ill b ir dini hatta Y ahudiden b aka b irisinin bu dini
kabul etm esi anorm al telkki edilecek kadar o kavm e m ahsus bir din
zelliini almtr. slm kaynaklarna gre Yahudi dini H azar kavm inin deil H azar hkm etinin dini idi. H azar hkm eti Y ahudileri koru
yordu. H atta M slm an devletlerin birinde bir Yahudi m bedinin (hav
rasnn) tahrip olunduuna dair gelen bir habere karlk, H azar h k
m eti 922 senesinde til ehrindeki b ir M slm an m inaresini yktrmt. Fakat A raplarn rivayetine gre halk iinde M slm an ve H ristiyanlar ounlukta olup, Yahudiler aznl tekil ediyorlard. Bu yz
den Krm daki K araim lerin asl ve m enei m eselesi de kapal kalyor.
K araim kelim esi orta zam anlarda bir kavm in ad o lm ayp Y ahudiler
arasnda T alm utu tanm ayan b ir m ezhebin ismi idi ki, bugnk K rm
K araim leri de yledir. K araim ler de T rke konuuyorlard ve kutsal
kitaplar d a T rk eye tercm e edilm itir. Bu sayede bunlarn dili te
m izliini korum utur. K rm n bir ksm H azarlara bal idi. X. A sr
balarnda sonuncu H azar padiahnn da burada yaam olm as m uh
tem eldir. F ak at bu padiah G eorgi diye adlandrldm dan H ristiyan o l
m as ihtim ali de vardr. H azarlarn Yahudi m ezheplerinden K araim
m ezhebine bal olduklar hakknda tarih kaynaklarda bilgiye rastlan
myor. K araim lerle H azarlann ayn kavim olm adn dilleri de gster
m ektedir. H azarlarn dili de B ulgar dili gibi olup dier T rk ler bu leh
eyi anlam yorlard. htim al ki H azarlarn dili de k aln tlan u gnk
uva dilinden ibaret olan dilin ayn olmutr. Fakat K rm K araim lerinin ve kutsal kitaplarnn dili T rk kavim lerinin ounun dilinden pek
az farkl olup uvaa ile hibir ilgisi yoktur. te bu artlar dahilinde
K araim lerin dinlerinin Yahudi ve dillerinin T rke olm as bunlarn k
keni ve H azarlarla ilgileri m eselesini halletm ee yetm iyor.
te bylelikle slm iyet H azar m em leketlerinde h k im b ir din o la
m ad. Fakat H azarlar iinde slm propagandasnn baars veya b aa

62

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

rszl bir tarafa braklsa bile H azarlar zerine dardan dman sal
drrken bunlara Harezm lilerin yardm etm elerine yeter derecede se
bepler vard. H azar hakan hizm etinde H arezm li askerlerin bulunm as
ve Ruslarn aknlarndan bunlarn da zarar grm esi, btn H arezm lile
rin H azarlara yardm etm elerinin gerekelerini artryordu. Bu yzden
Svyatoslavn H azar lkesini brakp gitm esi hi olm azsa ksm en H a
rezm lilerin faaliyetlerinin (tili zapteden R u slara doudan saldrlan)
sonucu olmas pek mmkndr.
H azarlarn kom ular olan dil Bulgarlar H arezm ve M slm an
m edeniyetiyle daha sk m nasebette bulundular. Bu hususta M sl
man kaynaklar nisbeten az bilgi veriyor. 921 senesinde Halife M ukted ire, o zam an slm iyeti kabul etm i olan Bulgarlardan eliler gele
rek bunlarn B ulgar ilinde kaleler ve istihkm lar yapacak asker usta ve
m tehassslar ve slm dinini retecek slm lim lerinin gnderilm e
sini istedikleri syleniyor... Bu istee uygun olarak H alife tarafndan
gnderilen elilik heyetine katlanlardan biri de bn Fadlan idi ki bu zat
heyetin B adattan Bulgar lkesine kadar ve buradan tekrar H azar l
kesi zerinden B adata kadarki seyahatlarn anlatmtr. bn F adlann
bu seyahati son zam ana kadar yalnz XIII. A srda Arap corafya limi
Yakut tarafndan nakledilm i olan baz paralardan biliniyordu. Fakat
yaknda ortaya kt ki bn Fadlann eserinin, Y akutun istifade ve m
tala ettii ekilde olan nshas (sonunda birka sahife eksik olarak)
M ehed ktphanesinde mevcuttur.
slm hkm lerini Bulgarlara retm ek vazifesi bn Fadlana yk
lenm i olm al. Bu seyahatin siyas yn onu fazla ilgilendirm em itir.
Sultan tarafndan yani B adat hkm etinden eli olarak baka birisi
tayin olunm utu. Risalenin bugne kadar yaynlanan ksm na gre bir
yargya varlrsa Bulgarlarn istediklerinin dier ksm n yani asker y
nn bu elinin yerine getirip getirm edii ve yaplm as istenen kaleyi
yapp yapm ad hakknda bn Fadlan hibir bilgi vermiyor. Ayn ekil
de Bulgarlarn bu elilik heyetinin seyahatinden nce slm iyetle ta
nm alarnn nasl olduu hakknda hibir ey sylemiyor. Yalnz eli
lik heyetinin seyahat gzergh bu soruya ksm en cevap verebiliyor;
heyet B adattan B uharaya, oradan H arezm e ve oradan da Bulgar ili
ne hareket ediyor. B adattan B ulgar iline giderken byle bir gzergh
seilm esi ancak Bulgarlarn slm m edeniyeti ile tem asa girebilm eleri
nin H arezm ve Sm noullarna bal kentler vastasiyle olduu sebep

ORTA ASYA TRK TARH

63

ten ileri gelm i diye aklanabilir yoksa B adattan dil havzasna g i

decek en ksa yol K afk asy adan giden yoldur. Rus vekyinm esinde
H arezm lilerle Bulgarlarn karde kavim olarak tasavvur olunm as da
bu iki kavim arasndaki sk m eden m nasebetten ileri gelm itir. Ayn
zam anda X. A srda M slm an Bulgarlar tarafndan kesilen sikkeler de
bunlara Sm noullarnn tesirini gsteriyor. Sm noullar bazan
B adat halifesini kabul etm eyerek sikkelerinde eski halifenin ism ini
yazyorlard. O zam anda B ulgar ilinde kesilen sikkelerde de ayn zel
lii gryoruz.
B ulgarlarla H arezm liler arasnda bar ve iyi kom uluk m nasebet
lerinden baka silahl atm alar da olabiliyordu. H arezm lilerin Slavlara saldrlarndan da bahsediliyor. Bundan dil nehrinin batsnda y aa
yan hakiki Slavlarn kastedilm i olm as ihtimali pek uzaktr. bn F ad
lan dil Bulgarlarnn padiahna da Slavan padiah diyor. Bu ibare
yi Y akutun bir yanl olarak yorum lam ak m m knd. im di grl
yor ki bn F adlann asl nshasnda da ayn ekilde Slav (Saklab) y a
zlmtr. Byk bir ihtim alle Tuna Bulgarlar gibi dil Bulgarlar da
T rk- uva halknn Slavlarla karm asndan m eydana gelen b ir kavim
olmaldr. Bir fark ile ki Tuna B ulgarlarnda Slav dili, dil B ulgarlarnda T rk- uva dili hakim olm utur.
H arezm lilerin yardm H azar D evletini (Rus istils sonucunda ta
m am en) m ahvolm aktan ksa b ir m ddet iin kurtarm olabilir. Fakat
bu yardm la H azar D evleti, yeni bir hayat kazanam ad. XI. A srdan
sonra artk H azarlardan bahsedilm iyor. N itekim XIII. A srda M oollar
geldii srada H azarlar yok idi. D ier taraftan H azarlarn yklm asn
dan, R uslara nispeten dil B ulgarlar daha ok faydalandlar. bn H avkal Ruslarn H azarlarla beraber B ulgarlar da harabettiklerini sylyor
larsa da Rus vekyinm elerinde buna dair hibir bilgi olm ad gibi,
bundan sonra m eydana gelen hdiseler de bn H avkaln sz ile uy u
muyor. XI. Asrdan XIII. A sra kadar B ulgarlar Velik U sty o k tan Saratov gneyindeki yere kadar, M o ro m dan U fa hududuna kad ar uzanan
pek geni bir lkede faaliyet gsterdiler. Siyas tekilat hususunda
B ulgarlar da tpk o zam anki R uslar gibi derebeyliklere ayrlm a d ev ri
ni yayorlard. bn Fadlan Bulgarlarn hkm darndan bahsediyor ki,
bu zat H azar hkm dar gibi Han unvann tam yorsa da, dierlerine
gre daha yksek hkm dar idi. B undan sonraki devirlerde ise R us vakyinm eleri b ir B ulgar hkm darndan deil, birok B ulgar knezle-

64

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

rinden bahsediyor. D ier taraftan XIII. A srda Bulgarlarn m edeniye

ti X. A srdakine gre epeyce ilerlem iti. X. A srda A rap orafyaclarnn bildirdiklerine gre Bulgarlarn ehirleri olarak Bulgar ehri ve
ondan 50 km. m esafede bulunan Suvar ehri vard. (Suvar ism i ayn
zam anda bir kabile ad da olacak). G erekte bunlar ehirden daha ok
gebe kavim lerin konak yerleri olup hepsi al rpdan ve keeden
yaplm adrlardan ibaret eyler idi. Yazn buralarda oturulm ayp, ta
m am en bo braklyordu. Halbuki M ool devrindeki B ulgar ehri, ha
rabelerinden anlaldna gre krgir ve tatan yaplm b ir ehir olup
elli bin nfusu vard. X. A srda Bulgar ilinden av hayvanlarnn derile
ri ve bol m iktarda bal ihra olunurken, sonradan dericilik sanat ortaya
km ve gelim iti ve bu m em leketten slm m em leketlerine ihra
olunan eya arasnda burada yaplm ayakkablar ve izm eler (Bulgar
izm esi) birinci sray igal ediyordu. slm m em leketlerinde bu iz
m eler ok satlyordu. Sonradan bu dericilik sanat B ulgarlardan Ruslara gem itir. Ziraat da ilerledi. N itekim R usyada ortaya kan ktlk se
nelerinde lazm olan tahl R uslar Bulgar ilinden tedarik edip getiriyor
lard. Bulgarlarn Ruslarla olan savalar gh galip ve gh m alp ola
rak sonulanyordu. Ruslarn Volga nehri zerinden aaya hareketle
ri pek yava gidiyordu. Yani Ruslarn abuk ilerlem elerine Bulgarlar
engel oluyorlard. Yalnz XIII. A srda M ool istilsndan biraz nce
R uslar Volga ve O ka (K am a) nehirlerinin birletii noktaya ulap ora
da Nijni N ovgorod ehrini kurdular. D ier taraftan Bulgarlarn o
asrda m anev m edeniyet hususundaki ilerlem elerini gsteren ve d e
erlendiren salam bilgilere rastlanmyor. M ool devrinde XIV. A sra
ait B ulgar dilinde yazlm m ezar talar m evcut ise de edeb gelim e
lerini belirlem ek m m kn olmuyor. Bundan sonra eski B ulgar m em le
keti sahasnda T rkenin Altn O rda D evletinde yaylm olan lehesi
hzla stnlk kazand. Eski Bulgar dili yalnz uva lehesinde korunabildi ki bu avular da B ulgar kavm inin slm dininden ve A rap al
fabesinden haberleri olm ayan ve son devirlerde R us alfabesini kabul
etm elerine kadar hibir yaz vs. leri olm ayan ve genellikle slm m e
deniyeti etkisine en az m aruz kalan ksm n tekil etm i olacaklar.
bn Fadlann im di artk bizce bilinen gzerghndan pek ak ola
rak grlyor ki slm m em leketlerinden uzakta kalan kavim ler bazan
slm m em leketleriyle kom u olan kavim lerden daha nce slm tesi
rine giriyorlard. bn Fadlan, H arezm ile slm iyeti kabul eden Bulgar
lkesi arasnda, am an inanlarn m uhafaza eden ve len savalan-

ORTA ASYA TRK TARH

65

nn m ezarlar zerinde, savalar tarafndan ldrlm dm an as

kerlerinin saysnca talar diken T rkleri grm tr.
O zam an O rta A sy ada yaayan T rk kavim leri m eden ilerleme
ynnden pek farkl seviyelerde idiler; bunlar arasnda dem ir silahlar
olm ayp kem ikten yaplm silahlar kullanan T rklerden de bahsolunuyor. Bulgarlarn slm iyeti kabul etm esi genellikle slm dininin b il
hassa az ok m edeni olan T rkler arasnda yaylabildiini gsteriyor.
H alife H iam (724-743) tarafndan T rk hakanna slm dinini kabul
etm esi tavsiyesiyle gnderilen b ir A rap elilik heyetinden bahseden bir
rivayet Y akutta bulunmaktadr. (Fakat ne yazk ki bu rivayette bu
T rklerin hangi T rkler olduu ve elilik heyetinin gzerghndan
bahsedilm iyor). Bu rivayete gre hakan elinin huzurunda kendi o rd u
suna m anevra yaptrm ve sonra eliye inde hibir sanatkr, pabucusu, berberi ve terzisi olm ayan byle b ir kavim eer slm iy eti kabul
edip em irlerini uygulayacak olursa h ib ir ekilde hayatn devam ettirem iyecektir. dem itir.
T rkler arasnda slm iyetin kabul ve yaylm asnda balca T rk
lerin asker bir kavim olm as sebep olm utur. T rkler yeni dini cihad
lks ve harpte ehit olanlara cennette vadedilen m utlu bir hayat te
siriyle kabul ediyorlard tarzndaki grleri destekleyecek hibir d e
lil yok gibidir. slm lem inin ister iinde ister dnda ferd slm m is
yonerliinin ortaya k slm tasavvufunun ortaya k ile ilgilidir.
M ehur sflerin hal tercm elerinde (biyorafilerinde) ounlukla pek
ok kfirin slm dinine girm elerini saladklar hikye ediliyor. Sfler slm yaym ak am acyla bozkrlardaki T rklere de gidiyorlard.
Son devirlere kadar her vakit bunlarn tevik ve teblileri, m edreseler
de slm ilim lerini renen fakihlere nisbeten daha barl oluyordu.
T asavvuf m ntesipleri (derviler) b o zkrlara gidip slm iyeti telkin
ederken cihadn fazileti veya cennetin m utlu hayatn anlatm aktan d a
ha ok insann gnahlarn ve o gnahlar neticesinde grlecek cehen
nem azaplarn anlatyorlard. O rta A sya ve O rta A frik ada seyahat
eden A vrupa seyyahlar (birbirinden tam am en bam sz olarak) slm i
y e tin bahsi geen lkelerde yaylm asna balca cehennem hakkndaki
hikyelerin sebep olduu izlenim ini alm lardr. Fakat bu hikyeler hu
susunda slm iyet T rklere yeni bir ey getirm em itir, nk ayn h i
k ayeleri T rklere Budizm , M anilik ve H ristiyan tem silcileri de syl
yorlard. H albuki slm , Trklerin slm iyetten nce ad geen d in
den birini kabul ettikleri yerlerde de baarl olm utur.

66

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

slm iyetin dierlerine gre stnl h er halde slm lem inin

m add m edeniyette olduu gibi m anev m edeniyet hususunda d a o za
m anki insanln m eden lkelerinin hepsinden stn olm asndan iba
ret idi. G ebe kavim ler her zam an m eden lkelerin rnlerine, zel
likle elbise vs. eyasna m uhta idiler. in de, slm lem inde ve son
asrlarda R usyada grld zere gebe kavim lerin m eden m illet
lerle ticaretlerinde gebeler h er eyden fazla dokum a rnlerini talep
ediyorlard. G ebe illerle ticaret m eden lkeler iin de faydal idi.
nk bunlar hayvan rnleri ve zellikle et gibi eyleri gebelerden
alrken dierlerine gre daha ucuz alyorlard, fakat bu ticaret daha ok
gebeler iin kanlm azd. Bu sebeptendir ki gebeler kendi hayvan
srlerini m eden lkelerin hudutlarna kadar getirir ve m eden lkele
rin tccarlarnn bozkrlara gelm elerini beklem ezlerdi. M slm anlarn
m allar ile ve ayn zam anda M slm anlarn m eden hayatlar ile de y a
va yava tanan gebeler, slm n yalnz d in tesirine deil, belki
btn ynleri itibaryla M slm an medeniyetinin tesirine kaplyorlar
d. Fakat gebeler iin m eden slm lem ine katlm ak, ancak slm
din olarak kabul etm ek suretiyle m m kn oluyordu.
T rkler arasnda slm iyetin esasl surette yaylm asnda etken olan
dier b ir kuvvet daha vardr ki slm iyet o kuvvete dier evrensel d in
lerin hepsine nisbeten daha ok sahip gibi grnyor. M slm anlarn
says B udist ve H ristiyanlara nazaran az olm asna ram en bugn de
slm dini hakik anlam iyle evrensel bir din zelliini, yani yayl yal
nz b ir rka veya b ir m edeniyete m ensup kavim lere m ahsus olm ayan b ir
din zelliini alm bulunm aktadr. Bazan dier dinler slm iy ete g
re bu hususta daha byk baarlar gsterm i iseler de, bu b aarlar g e
ici olm u ve slm iyet gibi srekli sonulara ulaam am tr. M esela
M ani dini de vaktiyle dnya apnda b ir din olup G ney F ran sadan
in e kadar uzanan geni yerlerde ballar vard, fakat bu zellik bu
dinin sonradan tam am en kaybolm asna engel olam ad. B udizm dnya
apndaki faaliyetini B atdaki geni propagandasyla pek ilerletm iti.
Fakat sonradan yalnz D ou A sy ann m eden kavim lerine has b ir din
olarak kald. slm yaylnn balangcna kadar H ristiyanln da
T rkler arasnda pek ok ballar vard, sonra Bat, D ou ve G ney
M oolistanda b ir sra kavim ler bu dini kabul etm i ve orada slm teb
ligat hibir ey kazanam am t. Fakat H ristiyanln bu baars d a y al
nz geici bir baar olup nihayet genellikle A vrupann m eden kavim
lerine has bir din olarak kald. A vrupa m edeniyetine bal olm ayan

ORTA ASYA TRK TARH

67

H ristiyanlar Avrupal H ristiyanlara nispeten say bakm ndan nem

verilm eyecek derecede az ve m edeniyet bakam ndan d a pek aadr
lar. slm iyet aslnda B at A sya m eden lem inin dini ise de D ou A s
ya ve zellikle H in d istan da ve Zund (Sunda) adalarnda bunlarn say
s Bat A sya M slm anlarnn saysndan fazladr. in de M slm anlar
m stakil bir kuvvet olup kendilerinin ince din edebiyatlar vardr ve
dardan b ir baka yardm a ihtiyalar yoktur. H albuki H ristiyanlarn
in ierisinde M ill in H ristiyanl m eydana getirm e giriim leri
sonusuz kalm tr. A frikada da Hristiyanlk A frika M slm anlna
ben zer b ir ey yapam am tr. A frik ad a M ill H ristiyan D inin i kabul
eden tek kav im olan H abeliler iinde slm tebligat X IX . A srda bile
baar kazanyordu. G enellikle tarihte nceleri B udist veya H ristiyan
olup, sonradan o dini brakarak slm iyeti kabul eden kavim lerin r
nekleri oktur. Fakat bunun tersi yani nceleri slm o lup da sonradan
H ristiyan veya B udist olm u hibir kavim grlm em itir.
dil B ulgarlarnn slm iyeti kabul etm elerinden sonra T rk ler ara
snda slm dininin yaylm asnn baarlarn gsterecek ikinci hadise,
960 senesinde, yani B ulgar iline giden elilik heyetinin B a d ata d
nnden yaklak 40 sene sonra, ikiyz bin ev k adar T rk n slm i
y e ti kab u l etm esidir. N e yazk ki b u olay hakkndaki h ab e r yalnz B a
d a tta yazlan bir tarihte olup, Sm noullan m em leketinde yazlan
eserlerde veya A rap corafya eserlerinde byle b ir bilgi yoktur. Bu ha
berin pek karanlk olm asnn ve hangi T rklerden ve nerede yaayan
kavim lerden olduu hakknda hibir bilgi verilm em esinin sebebi ite
budur. Yalnz o k sonralar O rta A sya m enkbe tarz eserlerde (bunlar
dan en eskisi XI. A sra ait bir eserden faydalanlm akla b erab er XIV. A s
rn b alan n d a yazlm bir eserdir) bahsi geen senelerde slm iy eti
kabul eden kavm in han Satk B ura Han A bdlm elikd ir ki sonradan
yine X. A rn sonunda Sm noullan devletini ykarak M vernneh irde ilk T rk-M slm an devletini kuran sllenin yesi olduu hik
ye olunuyor. Bu eserlerin B ura H an ve onun slm iy eti kabul etm e
si hakkndaki bahsettii en eski rivayet de pek ak b ir ekilde efsane
v olup im di O rta A sy ada ok m ehur olan Tezkire-i B ura H an k i
taplarnn eitli rivayetlerinde efsane unsuru d ah a o k fazladr.
Satuk B ura H a n n m ensup olduu sllenin h an g i T rk kabilesi
ne bal olduu m eselesine tarih ve orafya kaynaklarnda cevap bu
lunamyor. B u slleyi R us lm eserlerinde Prof. G rig o rie v den bu y a

ORTA ASYA TRK TARH

68

69

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

na hep bu B ura H ann dier lakab olan K arahan diye adlandrl

yor. Bat A vrupa eserlerinde ise lek (lig) H an tabiri kullanlyor ki
pek baarl bulunm u, tutm u deildir. nk lek lakabnn han Unva
nyla beraber kullanlm as, eer olm u ise de pek nadirdir. Buna ilave
olarak bahsi geen hanlar sllesine m ensup kiilerin hepsi de lek
(lig) kelim esiyle adlandrlm yordu.
K arahanllar sllesinin ne zaman ortaya kt ve bunun knn
T rk kavim lerinin hareket ve glerinden hangisi ile ilgili olduu,
hanlarn hangi kabileye m ensup olduu konular daha sonra K agarl
M ahm utun eseri bulunup yaynlandktan sonra da tam am iyle akla
kavuam am tr. K agarl M ahm utun eseri K arahanllar sllesinin
hkim iyetinin ok kuvvet kazanm olduu devirde yazlm olup ge
m ie ait konulara az deinm ektedir. A rap corafyaclar, hatta bunlar
dan 960 senesinden sonra yazanlar bile Sm noullan devletinin hu
dudunda bir M slm an T rk devletinin varlndan henz habersizdi
ler. nk bunlarn btn bilgileri yazl kaynaklara dayal olup kendi
lerinden nceki devirlere aittir. A ncak IX. ve X. A sr corafyaclarnn
O uzlar ve D okuz O uzlar arasndaki lkeyi her zam an K artuklarn i
gal ettii eklinde yazlveren pek sade bir taslaktan baka ayrca dier
Arap kaynaklarnda bu lkenin kavm ve siyas tekilt hakknda ol
duka ayrntl tasvirini gryoruz. Bu son A rap kaynaklarnn bilgileri
bize yalnz iki Farsa eser araclyla erimitir. Birisi H icr 3 7 2 de
(982/983 M ild) yazlan ve 1892 senesinde B uharada bulunan ve ya
zar bilinm ediinden bu kitabn bir nshasn bulan kiinin ad ile Tum anski Yazmas diye bilinen eserdir. D ieri ise G erdiznin XI. A sr
da 1040 senesinden sonra yazd tarih eseridir. Fakat bu iki eserdeki
bilgiler yine X. A sr A rap corafya eserlerindeki verilen bilgilere ve
tasvirlere gre daha sonraki bir devre ait gibi grlyor. B unlar da bah
si geen kentlerin ak seik bir tasvirini vermiyor. Belki de farkl de
virlere ait bilgiler olmaldr... bundan dolay bu bilgileri olduklar gibi
birbiriyle uyuturm ak zor olduu gibi, T rk kavim lerinin coraf taksi
mat hakknda K agarl M ahm udun verdii bilgiler ile de uyumuyor.
Tum anski Yazmas ve G erdiznin eserinden M .S. X. A sr Arap
corafyaclarnn, K artuklar tarafndan igal olunduunu belirttikleri
lkenin bir ksm nda D okuz Ouz Trkleri arasndan km olan Ya
m a kabilesinin yaadn renebiliyoruz. Bu Yamalar, K ag a ra ve
Y edisunun kollarndan N arin nehrinin gney ksm na hakimdiler. Eer

bu Y amalarn buralar igal etmeleri A rap corafyaclarnn (burada

K artuklarn oturduu hakkndaki) rivayetlerinin ait olduu devirden
sonra gereklem i ise ve bu D okuz O uzlar da doudan gelm ilerse,
C h zn: D okuz O uzlarn M ani dinini kabul etm elerinden sonra
bunlarla K artuklar arasndaki m cadelede K artuklar galip o ldu y olun
da syledii szleri reddolunabilirdi. K arahanllar sllesi K a g a ra
pek sk b ir ekilde bal olup, K agar bunlarn baehri olm u ve bu
sebepten O rdukent yani hann ordas (kararghnn bulunduu yer) d i
ye adlandrlmtr. Bu hususu Kagarl M ahm ud sylyor. te bundan
pek tabi olarak K ag a ra hakim olan kavm in K arahanllar sllesini
tekil ettii, yani K arahanllar sllesinin D okuz O uz veya U ygurla
rn b ir kolu olan Yama kavm inden km olduu grnn ortaya
atlm as gerekirdi. Fakat Kagarl M ahm ud bu konuda h ib ir ey sy
lem iyor ve Yama kelim esini de yalnz kendi devrinde daha kuzeyde
li nehri havzasnda yaayan b ir kavim ad olarak bildiriliyor. K agarl
M ahm ud Tuhs/Tohs ve iil gibi daha baka b ir takm kavim lerin de bu li nehri havzasnda yaadklarn sylyor ki bunlar T um ans
ki Y azm asnda ve G erd iznin eserinde daha gneyde -T u h s ile r u
nehri havzasnn kuzeyinde, iiller ise Iskgln kuzey sahilindegsterilm ilerdi. O devirden sonra unutulm u olan iil ism i XI. A sr
da birok T rk kavim lerine ad olarak veriliyordu. S eluk sultanlarn
dan M e lik a h n M vernnehir seferi hakkndaki hikyede K arahanllarn asker kuvvetlerine iil denm itir. K agarl M ah m u d un ak
lam asna gre O uzlar A m uderyadan (Ceyhun) in e k adar uzanan
sahadaki btn T rklere iil diyorlard. B yle b ir durum iil
T rklerinin O rta A sy ada nem li siysi bir konum da olduklarn ve Karahanllar sllesinin de bu kavim iinden km olduunu gsterm esi
icabederdi. Fakat K agarl M ahm udda bu gr de kantlayacak bir
delil yoktur. K agarl M ahm ud iil kelim esinin O uzlar yannda
byk b ir nem inin olduunu, bu gnk E vliya A ta yannda iil kavm inin b ir kolunun yerlem i olduu iil ehrinin O uzlara kom u
olm as ve dou T rk ehirlerinin en bat ucundakilerden biri olan bu
ehirle O uzlarn pek erken tanklk peyda etm i olm alar ile akla
maktadr. iillerin dier iki kolu K agar yanndaki iki kasabada ve li
nehri havzasnda K uyas ehri yanndaki yerlerde yayorlard. li
nehrinin gneyinde bulunan bu ehir M ool devrinde C engiz H a n n
olu a atay n ve haleflerinden bazlarnn baehri olarak hret k a
zanmt. K artuklar hakknda K agarl M ahm ud bunlarn gebe b ir ka
vim olduunu ve O uzlar gibi bunlarn da T rkm en diye isim lendi

70

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

rildikleri hakknda ksaca bilgi verm ekle yetiniyor. T um anski Yazmas

ve G erdiz ise, adlar ranl yazar tarafndan H alluh ekline evrilen
K artuklar slm m em leketi vilyetlerine kom u ve T arazn yaknnda,
dou tarafnda yaayan bir kavim olarak gsterm ektedir. in Trkistan nda (Dou T rkistan) da baz ehirler K artuklara bal idi. B unlar
dan biri -Turfan yannda bulunm u olan P enul ve ince Vensu
ehridir. Tum anski Yazmasnda bu ehir hakknda Bu ehir K artuk
larn m em leketine dahildir. Fakat bunun hkim i D okuz O uzlara tb i
dir. Sonradan orasn Krgzlar ald deniyor. Tum anski Yazmas K agar
ehrini K rgz , K arluk ve D okuz O uz lkelerinin hududunda
gsteriyor. Tum anski Yazmasnn K rgzlar hakknda verdii bu bilgi
ok dikkate deer. Bundan K rgzlarn gneye yani im di igal edip
oturduklar yerlere glerinin M.S. X. A srdan sonra olm adn kar
m ak m m kn olurdu. Fakat buna dair ne G erdizde, ne K agarl M ah
m u tta ve ne de dier kaynaklarda hibir bilgi kaydetm iyorlar. iil ve
Yama gibi K artuklarn da yerlerini kuzeye doru deitirdikleri hak
knda K agarl M ahm utta baka bir ey sylenm iyor. Fakat C engiz
Han devrinde biz li nehrinin kuzeyinde bir K arluk lkesi gryoruz.
K saca K agarl M ahm utta K arahanllar sllesine m ensup olm as farzedilecek kavim ; K arluk, Yama ve i illerden bahsedildii halde
bunlardan hi birisinin de K arahanllara yaknlklar hakknda hibir
ey sylenm iyor. K artuklar hakknda Bunlar da O uzlar gibi T rk
m en diye adlandryorlard yolundaki haber ok dikkate deer. lk d e
fa M .S. X. A sra ait eserlerde grlen bu kelim enin kkeni bugne k a
d ar hl zlem em itir. Bu kelim eyi K agarl M ah m u d d a olduu g i
bi T rk m nend (yani T rklere benzeyen) eklinde Farsa terkip ile
aklam ak herhalde gvenilir deildir.
Yalnz u kadar bilinm ektedir ki T rkm enlerin kyafeti alelde
T rk kyafetinden biraz farkl olup, ran kyafetine benziyordu. O uz
lara gre K artuklar ranllann tesirinde daha fazla kaldlar ve slm iyeti kabul edinceye kadar dier btn T rklere nispetle slm m edeniye
tine daha yakn idiler. XII. A srda Y edisuda B alasagun ehrinin K arahanllar sllesinden olan hkim ini de T rkm en diye adlandryorlard.
Bu durum , bu sllenin belki K arluk kabilesine m ensup, onlardan o l
duuna delil olabilir.
Balasagun ehri hakknda K agarl M ahm ud ile ada olan ran
verizi N izam l-M lkn bir hikyesi vardr. B una gre bu ehir daha

ORTA ASYA TRK TARH

71

940 senesinde slm ehri idi. Burasnn kfirler eline gem esi M sl
m anlarn cihad iln etm esine sebep oluyordu. M uhtem elen K artuklar
slm iy eti Yamalardan daha nce kabul etm i ve daha nce K artuk
lara bal lkeleri ve o cm leden u nehri havzasn da (ki Balasagun
ehrinin de galiba bu nehir havzasnda aranm as gerekir) igal etm i ve
ite ancak bu igalden sonra K artuklar gibi Yamalarn hanlar da M s
lm an olm utur. Fakat bunlarn hi birisi henz isbat olunm am tr.
lk olarak slm iyeti kabul eden T rk H an Satuk B ura H an K a
g ar hkim i kabuj ediliyor. K abri de K ag a rn kuzeyindeki A rti, daha
eski kaynaklarda Artu kasabasndadr. Bu hana ait hikyenin eski ri
vayetinde hann vefat 344 H. (965/966 M .) gsteriliyorsa da 960 sene
sinde slm iyeti kabul ettii rivayet olunan T rk kavm i hakkndaki h i
k yeye uymuyor. Byk b ir ihtim alle bu son hikye, eserini o devirde
yazan B adat tarihisi Sabit bin S in an n kitabndan alnm olmal. Bu
taktirde bu sene, yani 9 6 0 ta Satuk B ura H an hikyelerindeki b irb iri
ni tutm ayan kark senelere nispetle daha gvenilir olmaldr.
B unun gibi X. A srda O uzlarn S irderya nehrinin aa yatanda
oturan ksm da slm iyeti kabul etm itir. slm iyeti kabul eden
O uzlarn bann (babuu) ilk ii o gne k adar kfirlere vergi veren
M slm an ehirlerini bu vergiden kurtarm ak olm utur. G enellikle
T rk kavim lerinden iki kavm in yani K arahanllar ve O uzlarn slm i
y e ti kabul etm esi slm iyetin galibiyeti olarak telakki edilm itir. Bu
suretle slm hudud vilyetleri bundan sonra kuzeyde ve douda M s
lm an kom ulara sahip oldular ve tabii bu olay M slm an olm ayan
m em leketlerle m cadelelerinde slm lem ine yeni taraftarlarn k atl
m as olarak kabul edilmitir. Fakat beklenilenin tam am en tersi oldu;
slm iy eti kabul eden bu iki kavm in her ikisi de silahlarn birdenbire
M slm an ehirlerine ynelttiler. Bu olayn sebep ve neticelerini gele
cek derste arzderim .

e n c

ers

K agar H an B ura H an n slm iyeti kabul etm esi hakknda slm

tarihilerinden bize hibir salam haber gelm em itir. slm lem ine ait
tercem e-i ahval (biyografi) kitaplarndan 960 senelerinde T rk hannn
saraynda K elim at adnda b ir fakihin olduunu gryoruz. B adad vakyinm esi (B a d attaki olaylar anlatan tarih kitaplar) de T rklerden
bir ok kavm in slm iy eti kabul etm esi tarihini bunun gibi 960 sene
lerine balyor. F akat B ura H an n kendisine ait tezkirelerin eski riva
yetlerinden birinde H an n slm iyeti kabul etm esinin r yasnda kendi
sine gkten gelen b ir em ir sonunda olduu ifade edilm ektedir. Bu riva
yette m rid (yol gsterici) b ir insann geldii kaydedilm iyor. D ier
b ir rivayette ise m rid b ir kiiden bahsediliyor. B unun da bir fakih
deil belki kendi m em leketinden kaarak T rk hakan yanna snan
Sm noullarndan b ir ehzade olduu syleniyor. XI. A sr K agar ta
rihisinin bize ulam ayan b ir eserinden alnm akla berab er tarihe uym a
yan, apak b ir ekilde hayal m ahsulu olan birtakm ad lar da buna ek
olarak getiriliyor. Bu hikyede dikkati eken ayrntlardan biri de
H ann M slm anlarn mal, servet ve dinine olan bakdr ki burada
ncelikle M slm an tccarn mal ve rnleri, zellikle dokum a ve tat
llarn H an n houna gittii ve ancak bundan sonra o M slm anlarn
ibadetlerine dikkat edip slm dini hakknda sorular so rm aya balad
sylenm ektedir.
slm kabul eden bu H ann (Satuk B ura H an n) oturduu yerin
K agar ehri olduunu yukarda grm tk. O nun torunu B ura Han
H arun bin M usa Balasagun ehrine yerlem i ve M v er n n eh irin
fethine oradan girim iti. Sonradan bu K agar ehri ile B alasagun o
u zam an K arahanllar sllesinden bir hann elinde olan ehirler o la
rak birlikte anlyorlar. D ikkate deer b ir husus da bu B alasagun ehri
nin K arahanllar sllesi devrindeki nem i b ir tarafa braklacak olur
sa, slm edebiyatta ndiren gem ektedir. Bu ehrin coraf yerini

74

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

doru olarak tayin etm eyi m m kn klacak hibir gzergh yoktur. X.

A sr corafyaclar arasnda da bu Balasgunu yalnz M akdis zikredi
yor. Fakat orada da ehrin yeri gsterilm iyor. Tum anski Yazmas ve
G erdizden hibiri bu ehrin adn anmyorlar. Balasagun eski zam an
larda baka bir ad tayor olabilir ve IX. ve X. A sr corafyaclarnda
bahsedilen gzerghlarda da o eski adiyle anlyordu. A rap ve in kay
naklarnda u havzasnn baehri olm ak zere devam l olarak Suy ab dan (in kaynaklarnda Su-ye/Su-ie) bahsediliyor. K agarl M ah
m u tta bu ad gemiyor. Kagarl M ahm ud Balasagun yaknnda u
adnda bir kaleden bahsediyor. Bu kaleyi u adnda b ir padiah yap
trm ve gya M akedonyalI skenderin ada imi. Bu olayn sficab
yahut Sayram , Taraz ve Balasagun gibi ehirlerin henz olm ad bir
d evirde olduu da ekleniyor. B ilinm ektedir ki bugnk Krgzlar ()
sessiz harfini () olarak telffuz eder. Bunlar u denecek yerde u di
yorlar ve bu nehrin adn R adloff da o ekilde u diye iitm itir.
M uhtem elen eski zam anlarda u havzasnda yaayan T rkler de bu
kelim eyi Krgzlar gibi u diye telffuz ederlerdi. Son devirlerde u
kelim esi yalnz nehre deil, belki kalnts Burana kulesinden ibaret
olan eski ehir harebelerine de deniyordu. (B urana , A rapa m ina
re kelim esinin bozulm u bir ekli olsa gerek). Sonra K agarl M ahm u d da Kokarba (baslm nshada her yerde fcnkr yazlyor ve
el-keb, ko olarak tercm e ediliyor) ile Balasagun arasndaki yolda
Z anbi geitinden bahsediliyor. K okarba bir ehir ismi olarak nceki
F arsa kaynaklarda da gem ektedir. Bunu Talasn dousunda aryor
lard. Fakat ism inin de gsterdii gibi bu ehrin de u nehrinin yukar
ksm ndan ibaret olan K okar nehrinin yukar taraflarnda olm as pek
m uhtem eldir. sm inin kesin olarak Trke olm am as ile dikkati eken
Z anbi geidi bugnk am si geidine uygun debilir (ayn geit ola
bilir). B u amsi geidi hakknda blgede yaayan T rklerin efsanev
rivayetleri de vardr.
Balasagun ism inin kkeni henz belirlenem em itir. nceleri bu is
m i, ehir anlam nda kullanlan M oolca balgasun kelim esiyle irtibatlandryorlard. imdi o fikre taraftar olan pek yoktur. Kagarl M ahm udda tabip, doktor anlam nda bir atasagun kelim esine rastlan
yor. Bu kelim e T rke baba anlam ndaki ata kelim esinden olsa ge
rektir. im di balasagun kelim esi de acaba bala kelim esinden m ey
dana gelm i olam az m ? yle olduu takdirde ne anlam ifade edebilir,
bu da bir m esele tekil eder. T rkler B alasagunu b ir de K uz-ulu

ORTA ASYA TRK TARH

75

(ulu ky veya ehir anlam n tayordu) veyahut K uz-ordu diye ad

landryorlard. Yerli T rkm en hakim inin kald m erkez/bakent o lm a
sndan dolay dier b ir O rdu ehri X. A sr corafyaclarndan M akdisde Balasagun yannda bir ehir olarak bahsediliyor. K uz-ordu birle
ik ism indeki kuzun anlam n K agarl M ahm ud aklam yor.
B alasagun S o gdlular tarafndan kurulan ehirlerden biridir. B unla
rn Trklem esi K agarl M ahm ud zam annda daha tam am lanm am t.
sficab, Taraz ve B alasagun ahalisi hem Sogdca hem de T rk e konu
uyorlard. Sogdlulara O rhun bidelerinde olduu gibi burad a da Sogdak deniyor. Yazarn dediine gre Sem erkant ile B uhara arasndaki
Sogddan kan kavm e Sogdak denm i ve bu Sogdaklar T rk kyafet
ve detini kabul etm iler. sficabdan (dier b ir yerde T arazdan) Balasaguna kadar olan yere A rgu deniyordu. Bu ism e biz baka hibir
kaynakta rastlam yoruz. K agarl M ahm uda gre argu , iki da ara
sndaki geit iin kullanlyor.
Argu vilyetinin ism i de bunun A leksandrovski (=u-Talas) sra
dalar ile u-li sradalar arasnda bulunduundan ileri geldii ak
tr. B alasagundan daha douda Sogdlularn bulunup bulunm adklarn
dan bahsedilm iyor. K agarl M ahm ud zam annda A rgu lkesinin
Sogdlar herhalde M slm and. Bu kavm in slm iyeti T rklerden n
ce mi sonra m kabul ettikleri hakknda ve genellikle bunlarn dil ve k
yafet bakm ndan T rklem eden nce T rk kavm ine olan m eden tesir
lerinin nasl olduu hakknda hibir bilgi yoktur.
Dou T rk istan n T rklerden nceki T rk olm ayan yerli ve m ede
n halk hakknda da ayn sorular sorulabilir. Biz im di yalnz K agarl
M ahm uddan renebildik ki bu halka onun zam annda daha baka,
ay n b ir kavim gzyle baklyor ve bunlara K encek deniyordu. Bu
isim dier hibir k aynakta yoktur. O zam an K encekler T rklem i b u
lunuyorlard. Fakat baz telffuz zellikleri gsterm ekle beraber ay n
bir takm kelim eler kullanarak eski dillerinin kalntlarn koruyorlard.
X.
asrn sonunda M slm an ranllar lem inin yeni hudud m em le
keti olan Sm noullarm n lkesini fethederken de T rk ler K agar ta
rafndan deil B alasagun tarafndan gelerek fethetm ilerdi. (Yani K a
gar daha T rk ounluunun m erkezi deildi). slm iy eti kabul etm i
olan Satuk B ura H an n torunu Bura H an H aru n un (bu seferinin

76

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ORTA ASYA TRK TARH

balangc olarak) nce sficab (Sayram ) fethettii syleniyor ki bu

ehirde galiba bir kk T rk m liknesi (arazi, iftlik) veya T rk s
llesi ynetim ve tasarrufunda bir m likne bulunuyordu. D aha sonra
992 senesinda ad geen B ura Han Harun Sem erkand ve B u h araya
ilk seferini yapt, fakat durum ve artlar fatih Trklerin kendi fetihle
rinden geici bir zam an iin vazgeerek geriye B alasaguna dnm ele
rini gerekli kld. Bura Han da o sene orada ld. Fakat birka sene
sonra yaplan bir andlam a neticesinde Sm noullar devletinin Zerefan havzasndan kuzeyde olan btn kentleri K arahanllarn eline
geti. Birka sene sonra, 9 9 9 da K arahanllar Sem erkand ve B u h aray
tekrar igal ettiler. Son Sm noullar hkm dar, sllesinin hakim i
yetini (XI. A sr balarnda) canlandrm aa alm ise de bundan bir
sonu alam am tr ve M vernnehirde yerlem i olan T rk hkim i
yetini pek sarsntya uratamam tr.
G enellikle Sm noullarnn ran devlet tekiltn d bir dm ann
elinden kurtarm ak iin halk ve avam kitlesini yardm a arm alar da
bunun gibi sonusuz kalmtr. H atta slm lim lerinin birksm tarafn
dan, halkn m em leketi savunm asnn ancak m em leketi kfirler istil et
tiinde farz olduu iln edilm itir. Buna dayanarak K arahanllar M s
lman olduklarndan bunlarn hkim iyeti zam annda M slm an ahali
nin durum unun Sm noullar devrine gre ktleeceini dnm ek
anlamszdr. u halde M slm anlarn kendilerini bo yere ldrtm elerine hibir sebep yoktur diyorlard.
M vernnehirin ranl halk iin bu fetihi T rklere hep birden
kar koym aa kalkm ak daha baka art ve durum lar dolaysiyla da
zor idi. slm dan nceki devirlerde ran hakim iyetinde olan O rta A s
ya kuvvetli bir m onari idaresi grm em iti. B tn ynetim ve kuvvet
arazi sahibi olan ifti aristokrasisi elinde idi. M em leket bir ok ufak
derebeyliklere blnyor, derebeyleri de kendi ynetim lerindeki ehir
lerin en zengin iftileri olup, ifti aristokrasisi gibi bunlara da dihkan deniyordu. Bazan derebeyinin hkim iyeti geici olarak kalkyor
du. ranl olan bu dihkan tabakas bazan Trklere m eden tesirler yap
yordu. Bundan dolay M vernnehirde T rk denilen dihkanlara tesa
d f olunuyor. slm devrinde bu aristokratik ynetim ran da olduu
gibi M vernnehirde de ehir hayatnn ilerlem esi, kuvvetli m onari
idaresi ve brokrasi m erkeziyet sistem i glendii lde yava yava
bozuldu, yerli ran lehelerinin yerini Farsa ald gibi, O rta A syaya

77

Sasanlerin devlet tekilat a n aneleri de girdi. Bu sebepten Sm noullan kendilerini Sasan sllesine nispet ediyorlard. S m noullarnn
baskc ynetim e eilim leri yerli aristokrasi arasnda isyan fikirlerinin
beslenm esine sebep oluyordu. N itekim Bura H ann M v er n n eh ire
yerli dihkanlarn davetiyle gelm i olduunu syleyen bir haber de var
dr. Buray Trklerin fethetm esinden sonraki dnem de dihkanlarn
epeyce faydalanm olduklarn gsteren deliller de vardr. Corafyac
M ak d isnin sylediinden X. A srn sonunda dihkanlarn ktisad alan
da tesir ve hkim iyetlerini, zellikle im diki T ak en tin gneyinde
A ngren nehri havzasndan ibaret olan lak ehrinde korum u oldukla
r, fakat siyas nem lerinin olm ad anlalmaktadr. K arahanllar dev
rinde lak dihkan tarafndan kesilen sikkelere rastlanyor; bu paralar
bunlarn eski siyas hak lan ve glerinin canlandn gsteriyor.
K arahanllar M v er n n eh iri fethetm ekle beraber bu lkenin eski
baehirlerinden hibirinde, ne Sm noullarnn baehri olan B uha
ra ve ne de S em erkandd a oturdular. K arahanllardan M vernne
h ir de hkm sren ilk hkm darlar, F erganann nceleri fazla n e
mi olm ayan, douda bir hudud ehri bulunan zkendi m erkez ed in d i
ler. Yeni fethedilen lkenin ortasndaki ehirlere nisbeten kendilerinin
eski lkeleri ile kom u olan bu ehirde ( zkendde) K arahanllarn da
kendilerini daha tehlikesiz ve gven iinde hissetm i olduklar aktr.
G erekten lkenin fethinden birka sene getikten sonra M vernne
h ir de Sm noullar lehine b ir halk hareketinin belirtileri ortaya k
mt. zkend ehri bu lkeyi T rk ler fethetm eden nce de var olm a
sna ram en bu ehrin adn T rke z+kend yani bizim ehrim iz
anlam nda yorum lam ak hususunda baarsz b ir tretm e uydurulm utu.
M vernnehirin kuzey ksm nn m erkezi (bu ksm da T rk unsuru
herhalde gney ksm a gre biraz daha fazla idi) ve a (veya sonradan
m ahalli kitaplarda da kullanlan A rapa telaffuzu ile a) vilyetinin
baehri olan B inket ehri de T rke ad ald. Bu B inket/B enket ad y e
rine XI. A srda el-B ir n nin eserinde grld ekilde T rke T a
kent yani ta+ eh ir ad da kullanlm tr. Ta m addesi olm ad halde
burasn ta ehir diye adlandrm ak gibi garipliin sebebini belirle
m ek iin eitli aklam alar yaplmtr. Fakat bunlar sonusuz k alm
tr. K agarl M ahm udda Takent kelim esinin halk arasnda kullanlan
ksa bir ekli olan T erken geiyor. K agarl M ah m u d un eserinde g
ryoruz ki Sem erkand ehrinin adn T rke Sem iz-K et yani sem iz
(zengin) ehir anlam nda yorum layan bir halk tretm esi daha o zam an
bile varm.

78

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ORTA ASYA TRK TARH

79

Karahanllarn B uhara veya S em erkandda oturm ak istem eyileri

bu sllenin kendilerine, din, m add m edeniyet ve m add servet veren
bat ynndeki fetihlerini srdrm ekten vazgetiklerini gsterm ez.
D ouda veya kuzeyde M slm an olm ayan T rklerle yaplan savalara
nispeten batda yaplan savalar elbette daha ok kazan vadediyordu.
Yukarda grdm z zere M slm anlarn kendi aralarnda bile slm
lem ine Trklerin katlm asn bekleyen ve onlar m ttefik bilen baz
gruplar varken, bu gibi artlar iinde din, T rklerin fetih hareketlerinin
genel ynn deitirem edi. slm iyeti yeni kabul etm i bir kavim o l
duklarndan T rkler slm iyete Bat A sya vilyetlerindeki slm h
km darlarna nispeten daha bal ve sam im i idilar. H atta X. A srda bi
le slm dininin koruyucular - o zam an B adatta btn idareyi elleri
ne geirm i i olan Bveyh O ullan sllesinin hkim iyetine son ver
m ek iin- dou tarafndan gerek slm ftihlerinin km asn bekliyor
lard. M arib (K uzey A frika) vilyetlerindeki B erberler gibi T rkler
de douda slm dini tem silcilerinin slm hkm etleriyle m cadele
ettikleri yerlerde dinin koruyucu roln oynayan b ir m illet olarak m ey
dana atldlar. [NOT: B urada ii dnyasnn siyasi ham lesine kar Sn
ni dnyann beklentileri; B veyhoullan ve F atim iler gibi ii devletler
ve Haan Sabbah gibi eitli ii gruplarn Snni gelenein tem silci
leri olan devletlere kar m stakil bir g olular ve m cadelelerine
kar Trklerin m isyonuna atf vardr. Biraz kapal olan alt izili yerle
ri bu istikam ette anlayarak dzenlem ek gerekebilir.] Kagarl M ahm ud
bize kudsi bir hadisten D ouda kendilerine T rk denen benim asker
lerim var. B ir kavim benim gazabm a urarsa, ben onlara Trkleri m u
sallat ederim . anlam ndaki kuds bir hadisi naklediyor. K arahanllar
m ttaki (dindar) M slm an hkm darlar olarak tannyorlard. Bu h
km darlarn hibiri arap imezdi. Bu yzden bunlar eski Sm noullan sllesinin A m uderyann (Ceyhun) gneyindeki lkelerine varis
olan, fakat aslen T rk olduklar halde hkim iyetleri T rk halk hareket
lerine balantl ve dayal olm ayan G azneliler sllesinden farkl idiler.
G azneli Sultan M ahm ud da ok dindar bir hkm dar saylyordu. N ite
kim H indistanda cihat savalar iln etti. K endi m em leketindeki Rafzleri takip etti, kovuturdu. Fakat zel hayatnda dinin haram sayd
eyleri yapm aktan ekinm iyordu.

feti ve gzleri dar, burunlar bask olm as hakkndaki hadisi hatrlyor.

Bu hadis Trklerin evvelce M ool kyafeti diye adlandrlm akta olan
kyafette olm adklarn ileri srenlerin aleyhine getirilecek delillerin en
m him lerinden biridir. G azneli M ah m u d un T rklerle olan savana,
bu sultana bal olan ran n kendi hududu iinde ran n m ill gelenek
leri asndan bakm olm alar mm kndr. S m noullan devrinde
yazlm , fakat G azneli M ahm ud devrinde hret kazanm olan Fird ev snin ahnm esi de K arahanllarla olan u m cadeleler esnasnda
m eydana getirilm itir. Bu ah n m ede ran ve Turan m cadelesine'
pek ok yer verilm i, M .S. VI. A srda T rklerin ortaya kndan ba
layarak Turan kelim esi T rkistan yani T rklerin m em leketi anlam nda
kullanlm ve ran-Turan m cadeleleri hikyesinde m uharebelere Tu
ran tarafndan katlan kahram anlar da isim leri halis ranl adlar olm as
na ram en Trk kahram anlar olarak anlatlmtr. K arahanllarn kendi
leri de yalnz slm tesiri deil, belki ran efsaneleri tesirine girm i o l
duklarndan T rk kavim lerine m nasebeti olm ayan o eski Turan
a n anelerini bu slleyle irtibatlandrm ak da kolaylam tr. K arahanllarn ran efsanelerinin tesirinde olm alarndandr ki bunlar kendilerini
efsanev Turan padiah A frasy ab a nisbetle Al-i A frasyab (A frasyab
ailesi, taraftarlar) diye nitelediler. H albuki bu terkipli nitelem enin ya
ps hi de T rke deildir. Yalnz im di K agarl M ah m u d dan reni
yoruz ki T rke arklardaki A lp T unga adl kahram an A frasyabla ay
n kii diye telkki olunm u imi. K agarl M ahm ud bu gibi arklar
dan birkan naklediyor. D ier b ir yerde olduu gibi, burada da ark
larn A rapa tercm elerini yazyor. arklarn m etnindeki A lp Tunga is
m i yerine bu A rapa m etinlerde A frasyab yazlm tr. ranllann A f
rasyab hakkndaki rivayetleri D ou T rkistann farkl yerlerine nisbet
ediliyordu. A frasy ab n baehri K ag ar idi. B u gnk M aralba eh
rinden ibaret olan B aruk ehrinin kuruluu da A frasy ab a nispet edi
liyordu. ranllann destanlarnda A frasyabn kz ile gizlice nikhland iin A frasiyabm em ri ile kuyuya atlan ve R stem tarafndan kurta
rlan kahram an Bizen veya Bijen de gya P aruk [B aruk]da hapsolunm u. Firdevs ve onun ncs olan Sm nllar devri ileri gelenle
rinden D akik kendilerinin efsanev Turnllar hakkndaki hikyelerine
ada Trklerin hayatndaki zellikleri katm lardr ve bu pek tabiidir.

Karahanllar ise A m uderya (Ceyhun) sahilinde durup kalm ak fik

rinde deildiler, hatta G azneli M ahm udun m em leketine de asker gn
derdiler. G azneli M ahm udun tarihisi bu m nasebetle Trklerin kya

Burada ad geen baz ehirler ve eitli T rk kavim lerinin isim le

ri ve Peygu yazs denilen T rk yazs da buralara aittir. Bu yaznn za
m anm zda da hatt- Peygev diye yazlan terkipteki Peygu kelim e-

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

a dier yerlerde olduu gibi burada da, O rhun bidelerinde geen e s

ki T rk nvn ismi olan Yabgu kelim esinin bozulm asndan ibarettir.
N itekim K arluk hkimi de bu lakab tamtr.
G aznelilerle olan savalar K arahanllara fayda verm em itir. Karahanllar btn saldrlarnda byk kayplara uram lar ve pskrtlm lerdir. A m uderyann (Ceyhun) kuzeyindeki baz vilyetler de
M ahm udun eline gemitir. M ahm ud ise kendisinin btn douda en
yksek hkm dar olarak tannm asn ve halifenin K arahanllarla m na
sebetinin yalnz kendi vastasiyle olm asn istiyordu. B ununla beraber
M ahm ud K arahanllarla olan m nasebetlerinde bunlar kendisine eit
hkm dar sayyordu. Bu hususta zellikle G erdiznin 1025 senesinde
Sem erkandn gneyinde G azneli M ahm udun K agar han K adir Han
Y usuf bin B ura H an H arun ile grt hakknda naklettii hikye
ak bir delil tekil eder.
K arahanllarn Dou T rkistandaki fetih amal seferlerinden biri
olarak tarih kaynaklarda anlan H otan Fethi 1032 senesinde len K a
dir H an Yusuf tarafndan yaplmtr. B u gne kadar renebildiim ize
gre T rkistanda slm iyetin silah kuvvetiyle yaylm as yalnz bu
olayda grlm ve asrlardan beri B udizm in yaylm ve gelim i o l
duu bir ehir M slm an T rkler tarafndan fetholunm utur. G erdi
z nin naklettii H otann K arahanllar tarafndan fethedilm esinden n
ceki zam ana ait durum undan bahseden bir hikyede bu ehirde b ir H
ristiyan kilisesi ve M slm an m ezarlndan bahsediliyor. Bu, M sl
m anlarn buraya daha Budizm devrinde gelm i olduklarn gsteriyor.
D ikkat ekici b ir husus da M ahm udla slm iyeti kabul eden K arahanllar deil, henz slm iyeti kabul etm em i olan T rk hkm dar
lar da m nasebete girim ilerdi. G erdiznin rivayetine gre 1026 se
nesinde iki T rk hanndan eliler gelerek bunlarn G azneliler sllesiy
le kz alp verm ek suretiyle akraba olm ak istediklerini sylediler. (Bu
hanlarn lakaplar zikrediliyorsa da G erdiznin bugne kadar bilinen
tek nshas olan C am bridge nshasnda - ki O xford nshas ondan
kopye edilm i bir nshadr- bu lakaplar doru okum ak m m kn o lm u
yor). G azneli M ahm ud cevabnda: slm lar m riklere kz verm ezler,
eer hanlar slm iyeti kabul ederlerse istedikleri kabul edilir dedi.
Fakat ne yazk ki bu hanlarn da K arahanllar sllesine m ensup olup
olm adklar, yani K arahanllar iinde slm iyeti kabul etm eyenlerin de

ORTA ASYA TRK TARH

81

var olup olm ad ve bu hanlarn nerede hkm srdklerinden b ahse

dilm iyor.
G erd izden baka yine bu elilik seferinden bahseden yegne y a
zar XIV. A srda Farsa, T rke ve M oolca hakknda eser yazan Cem leddin ib n l-M henndr. Fakat onun eserinde de bu hususta taf
silt yoktur. Bu eserin son iki ksm 1900-1903 senelerinde Rus m s
teriki M elioransky tarafndan R usa tercm esi ile birlikte m etni y a
ynlanm ve giriinde linguistie ait tetkikler de eklenm itir. E serin ta
m am H. 1330-1340 senelerinde Kilisli R ifat Efendi tarafndan yayn
lanmtr. Mu Trk yaync Rus yayncnn elinde bulunm ayan baz yeni
bilgilere sahip olm utur. Yazarn adn da belirleyebilm itir. F akat ne
yazk ki im di burada bizi ilgilendiren noktalar T rk yaync tarafndan
yaplanda eksiktir. Burasn yalnz Rus yayncnn nshasndan okuyabi
leceiz.
bnT -M henn oniki hayvan ad ile anlan takvim den bahsederken
eref z-Z am an el-M erv eznin bize kadar ulam ayan T ab iu l-H ayav n adl eserine dayanarak unlar anlatyor:
418 (M .S. 1027) senesinde in ve Trk padiahndan (sh ib u sSn ve sh ib u t-T rk) Sultan G azneli M ahm uda Fare ylnn beinci
ay tarihli bir m ektup geldi deniliyor. Sonra senelerin d i er isim leri de
anlyor. Bars yl, Kaplan yl veya Salan (Aslan) yl dendii syleni
yor. Bu sonuncu kelim eyi (S alan ) M elioransky anlayam am tr. D e
m ek bahsettiim iz M ecus T rk hanlarnn elilik heyeti hakknda da
bu yeni kaynak hibir yeni bilgi vermiyor. Belki sadece b ir sene k ar
kl gsteriyor. G erd izde elilerin gelm esi 417 (1026 M .), Tabip
M erv ezde ise 418 (1027 M .) tarihinde gsteriliyor. Fare (san) yl
ise 1024 yahut 1036 senelerine denk dyor.
slm lkelerinin K arahanllar devrinde D ou T rk ista n daki h u
dutlar hakknda yalnz K agarl M ahm ud bilgi verm ektedir. Bilindii
gibi D ou T rk istan daki m eden gelim i yerler iki b y k yol zeri
ne dizilm itir. Biri kuzey yolu olup K ua ve T u rfan a, b ir dieri de g
ney yolu olup H otan zerinden L o b n o ra gider. L obnor Tarm nehrinin
azdr. K agarl M ahm udd a T a n m a, U sm i Tarim denm i U sm i Tarim slm m em leketinden U ygur m em leketine akarak o rad a kum larda
kaybolan byk nehrin ism idir. XI. A srda slm iyet d ah a Turfan ve

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

82

L o b n o ra ulaam am t. K uzey tarafndan h udut ehri K ua ve Bgr

ehirleri, gneyde ise eren ehri idi. K ag ardan b uralara kadar uza
nan geni lkelerde K agar hanndan baka han lar o lu p olm ad da
zikrolunm uyor. D aha doudaki lkeler galiba U ygur hanna bal idi.
B unun lakab Kl Bilge H an diye zikrediliyor. Fakat bu lakap hak
knda gem i zam an ile kne ysem m (deniyordu) dediinden bu
lakabn gem ie ait bir lakap olduu anlalyor. F ak at y azar devrinde
U ygur han ne gibi bir lakap tayordu, o hususta b ir bilgi verilmiyor.
E ski O rhun bidelerinin ba kahram an olan K l T ekinin adnda gr
len K l kelim esine K arluk em irlerinin (ekbir, ileri gelenlerinin) laka
b olarak sylenen K l-rkin lakabnda da grlyor. F ak at Kl k elim e
sinin (eski anlam ) yazarca bilinm iyordu. O na gre bu kelim enin yal
nz glck ve havuz anlam bellidir. O sebepten yazar lakaplarda
ki bu kl kelim esini H ann ilmi gl kadar geni diye uydurm a ola
rak yorum luyor, (kl kelim esinin A rap harfleriyle yazm gl oya
rak da okunm asna m saittir). G erdizde bu lkap Kr-Tekin eklin
dedir. H erhalde Kl ve K r kelim enin yaygn olarak (lam harfi) ile ( r
) nin birinin dierine dnm esinden ortaya kan iki trl telaffuz
eklinden ibaretti.
K agarl M ahm ud, salam ve sabit kii anlam nda K r er kelim e
sini m isal alrken kr kelim esinin o eski anlam n biliyor ise de, kl
bilge , kl irkin lakaplarndaki kln yine ayn kr kelim esin
den bozulm u olduunu farkedem em iti.
Yazarn elinde H otann fethine ait bir hikye de varm. Bunu biz
yalnz b ir im adan anlyoruz: Lgatte cenki lakab zikrediliyor ve
H otanm M slm anlar tarafndan fetholunm asna sebep olan em r b y
le adlandrlyordu deniyor. Cenki ism ine M ogollar devrinde Cengizoullar arasnda tesadf olunuyor.
K agarl M ahm udun eserinde geen pek ok iir M slm anlarla
U ygurlar arasndaki savalara dairdir. B unlarda U ygurlar daim a bir
B urhan yani Buda putlar ve B udizm ile alkal bir kavim olarak an
latlyor. B urhan , B udist rahibi T oyinle beraber zikrolunuyor. B i
lindii gibi M oollarda Buda ruhanilerinin b ir ksm na bugn d e toyin/toin denilm ektedir. Bu kelim e esasen inced ir diyorlar, bu ism in
ve yine kutsal kitaplara verilen nom kelim esinin U ygurlardan M o
gollara gem i idi. D aha nce XIII. A sr ran tarihisi C veynnin ese

ORTA ASYA TURK TARH

83

rinden de biliniyordu. K agarl M ah m u d da nom k e lim e sin in h e r di

n kitaba ve M slm an din kitaplarna da verildii syleniyor. U y g u r
lar iinde M anilk veya H ristiyanln devam ettiine d air K agarl
M ah m u d da hibir bilgi yoktur. Yalnz becek k elim esin in g e m e sin
den H ristiyanlarn da var olduunu karabiliriz. Bu k elim e H ristiyan
orucu anlam ndadr deniyor. Ayn kelim eye M ani m etin lerd e d e tesa
d f olunuyor ve M ani o rucu anlam nda kullanlyor ki bu d a dikkat
ekicidir.
Sonra M slm an K arahanllar m em leketinde M slm an ran llarla
m slm an olm ayan U ygurlarn her ikisini Tat diye adlandrm lardr.
Bu da ok dikkat ekicidir. Tat kelim esinin kkeninin n e o ld u u n d a
soru iareti vardr. Bu kelim e etnografik bir isim o la ra k im d i yalnz
K afkasyada kullanlm akta, orada ran-T rk dillerinden m e y d a n a gel
m i b ir dille konuan Y ahudilere veriliyor. Tat k elim esi O rta A s y a d a
T rkm enlerde de kullanlyor. O n lar b u kelim eyi y erle ik m e d e n h a
yat yaayanlar iin, b u arad a H iveliler iin kullanyorlar. XI. A srd a
Tat kelim esi ayn anlam ile kullanlm olmaldr. A ksi ta k d ird e ran
lIlarla m eden T rk U ygurlara b u kelim enin verilm esini a k la m a k zor
olurdu. U ygur ehirleri hakk n d a K agarl M ahm ud ep e y ce d o ru b il
giye sahip grnm ektedir. O rhun bidelerinde ve U y g u r m etin le rin d e
K oo ehrinden b ah sed iliy o r ki im diki K arahoca o lu p T u rfa n yak
nndaki dikut ehri (Yani U ygur hkm dar d ik u tun e h ri) h a ra b e
leri de oradadr. K oo, U ygur m em leketinin gney k sm n n m e rk e zi
idi. K agarl M ahm ud K oo (K ocu yahut K ou) k elim esin in e h ir is
m i olduu gibi btn vilyetin ad olarak kullanldn biliyor. B u n la r
dan baka ehrin ad daha zikrediliyor: Sulm i, C an b alk Yanbalk (Yeniehir). U ygurlann M anilii kabul etm elerinden y z sene
kadar getii halde yine askerlik ruhunu kaybetm ediklerini g ste re ce k
b ir delil de K agarl M ah m u d un, U ygurlarn ok k u llan m ad a d i e r k
firlere nisbeten daha usta olduklar hakkm daki ifadeleridir.
Yine K agarl M ah m u d un eserinden U ygurlarn M sl m an la ra ne
gibi isim ler verdiklerini reniyoruz. B unlarda M slm an an lam n d a
um ak kelim esi kullanlm tr. B ilindii gibi G ney R u s y a d a m a l
larn, rnlerini arabaya koyarak kylerde ticaret yapan k k t c c a r
lara um ak deniyordu. B u kelim enin asl bugne kad ar b elli o lm a y p
yalnz ahengine bakarak T rke olduuna hkm ediyorlard. B y k b ir
ihtim alle M slm anlar d i er vilyetlerde olduu gibi U y g u rla n n lk e
sinde de ticaret ilerinin b alca tem silcileri olm ulardr.

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

84

D ou T rkistann kuzeyinde yaayan kavim ler hakknda yazarn

verdii bilgilerde az ayrnt vardr. Y ukarda grld gibi slm i
y etin doudaki yaylm a hududunu K agarl M ahm ud un eserine daya
narak epeyce doru tyin etm ek m m kndr. Fakat kuzey ve kuzey
dou taraflarndaki T rk kavim leri arasnda slm iyetin yaylm as
hakknda verdikleri bilgiler o kadar ak deildir. X. asr corafyaclar
yalnz Yedisu vilyetinin gney ksm n iyi bilm i olmallar. Tum anski
Y azm asnda li nehri de geiyor. Fakat yazarn bu nehir hakkndaki
anlatm kark olup nehrin Isk G le dkldn sylyor. Halbuki
K agarl M ahm ud li nehrine ok nem veriyor. H atta T rkler arasn
da kullanlan oniki hayvan ism iyle anlan takvim in kkenini de bu li
nehrine balyor. T rk padiahnn bir av esnasnda takip ettii hay vanlann li nehrini, bahsi geen takvim deki sra ile birbiri arkasndan ge
tikleri hakknda bir efsane naklediyor.
Y azar eserini B adatta yazmtr. Y azm aa balad tarihi pek ak
olarak hicr 466 M uharrem (1073 Eyll) olarak gsteriyorsa da iki se
bepten bu tarih pheli grlyor. 1- 467 H. (1075 M .) senesinde tah
ta kan H alife M uktediden bahsedilm esi, 2- O niki hayvan senelerin
den biri olan Y lan ylnn zikredilm esi ki 1077ye tesadf edebilir. K i
tabn sonunda ise, yazm aya 464 H. senesi C em aziy el-evvelinde (u
bat 1072 M.) balayp drt defa dzeltm e, tam am lam a ve kopyasn
kardktan sonra 10 C em aziyel-ahir 466 H. (10 ubat 1074 M .) de ya
zlm olduu ayrca kaydedilm itir ki kitabn tam am lanm as takdim
olunan halifenin tahta km asndan nce oluyor. Kitabn asl nshas es
ki nsha olup, aka 27 evval 664 H. P azar gn/ 1 A ustos 1266
M. tarihlidir. M stensihin (kitabn nshasn/kopyasn karann) dedi
ine gre yazarn kendi nshasndan yazlm iken bu gibi tarih ve se
nelerdeki elikileri aklam ak ve halletm ek zo r oluyor. Fakat yazarn
eserini kesinlikle XI. A snn ikinci yarsnda yazm olduunda phe
olm asa gerektir.
Yazar kendisinin ne gibi sebeplerle B adata g ettiini sylem i
yor. Yalnz ifadesinden T rk bozkrlarnda seyahat ettiini, T rk dilini
en gzel bilenlerden olduunu, T rke, T rkm ence, O uzca, iilc e yi, Yama ve K rgzlarn dillerini rendiini reniyoruz. Bu sz
lerden anadilinin Trke mi yahut A rapa m olduu da anlalmyor.
Eseri, Arap dilini pek m kem m el bildiini gsteriyor. Fakat kitabnda
ki hn/. noktalar bunun aslen Trk olduuna tanklk ediyor. Y azarken-

ORTA ASYA TRK TARH

85

diini nc ahs kipiyle veya hibir ey ilve etm eden M ahm ud

adyla bahsediyor. Kitabn iinde tek bana M ahm ud denildiinde
yalnz yazarn kendisi kastedilm i olduundan phe yok gibi grl
yor. M ahm ud un babas, Isk Gl civarndaki Barsgan yahut B arshan
ehrinden km tr ifadesi de yazarn kendisine ait olmaldr. B ars
g an veya B arshann yeri daha nceden bellidir. G erdiz, sk en d erin
in seferinde getirdii ran askerlerini burada yerletirdii hakknda
efsanev bir rivyet naklediyor. skender dnnde bunlar tekrar
ra n a gtreceine sz verm i ise de, buradan dnem eyerek H ind
zerinden dndnden szn yerine getirem edii syleniyordu. Yi
ne G erdiznin aklam asna g re B arsgan veya Barshan kelim esi
F arslar n em ri, han anlam nda p ars ve han kelim esinden aln
m a b ir birleik isim olarak yorum lanyorm u.
K agarl M ahm ud ise adlandrm a hakknda iki husus daha nakledi
yor: B irine gre Barshan A frasy ab n olu imi. D ierine gre de bu
kelim e U ygur hannn seyisinin ad imi. Bu ikinci aklam a b ir baka
ynden m him dir; bundan U ygurlarn bir zam anlar buralara kadar h a
kim olduunu karm ak m m kn oluyor. N etice olarak o devrin XI.
A srda bile unutulm ad anlalyor.
Kitabn dier bir yerinde (C ilt I, sh. 102) yazarn T rk soyundan o l
m akla kalm ayp hatta dorudan doruya K arahanllar sllesine m en
sup olduunu anlam ak da m m kndr. Sahib-i telif (yazar) M ahm ud
diyor ki bizim babalarm z olan em irler ham ir diye tesm iye o lunu
yorlard. nk O uzlar em r kelim esini A raplar gibi em r diye s y
leyem ezler. D aha ilerde T rk diyrn Sm nllar elinden fethederek
alan babam z (yahut ceddim iz) deniliyor. Fakat buras yazarn kendi
adna ait ibare olm ayp daha yukarda N izam eddin srafil Togan Tegin
bin M uham m ed akr Tonka H an kendi pederi azndan naklediyordu
eklinde zikrettii kaynaa yani Togan Tegin e ait bir sz olabilir.
S onra yazar m aiyyetinde bulunduu K um ak adnda bir em rin ismini
zikrediyor.
li nehri havzasnda yaayan T uhsi, Y am a , iil kabileleri
de galiba M slmandlar. Bunlarn slm hududundaki yerlerinin li
nehrinden kuzeyde ve B alha G l civarnda olduu anlalyor. Balha G lde Terin G l adiyle zikrolunuyor. Terin kelim esi O uz
lehesinde ok ve bolluk anlam n ifade eder. B una gre B alha G

86

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

l de o lkede en byk gl olduundan bu ad almtr. li nehrinin

B alh aa dkld zikredilm iyor. G le yakn yerde ki gz yani
iki nehir ehri ve bu ehrin li nehri ile Y afen nehri arasnda b u
lunduundan byle bir isim alm olduu zikrolunuyor. Fakat haritada
Yafen, li nehrinin gneyinde ve ki gz bunun kuzeyinde gsteril
m itir. Avrupal seyyah R ubruquis 1253 senesinde li nehrinin kuzeyi
ne geerken E quius ehrinden gem itir. B u bahis konusu olan ki
gz olup R ubruquis bunu Ltin telaffuzuna gre yazm olabilir. ki
gz yannda bir de K am lanudan bahsedilir. slm hududunda (fi
sagriT -slm ) denilen ve haritada li kuzeyinde gsterilen Km i-Talas ehrini de yazar dier bir yerde U ygur hududunda (sag ril-U ygur)
d iyorsa da bunu yine bu li kuzeyinde ki gz civ an n d a aram ak g e
rekir. Bundan daha kuzeyde Yamar nehri akyordu ki bu galiba im
diki uguak ehrinin bulunduu yerdeki Em il nehri olmaldr. B u
rada Yabaku kabilesi yayordu deniyor ve Yabaku kelim esi Fergan a da zkent civarnda bir nehir ad olarak da geiyorsa da bunu tesa
dfi b ir ey kabul etm ek gerekir.
K agarl M ahm udun eserinde b ir de A rslan Tegin idaresinde
krkbin kadar M slm an askerinin Be B udrac kum andasnda yediyzbin kadar kfir askerine galibiyetiyle neticelenen b ir savatan
bahsediliyor. slm larla kfirlerin savalarndan K agarl M ahm udun
eserinde geen bu tek olay da Yabaku adyla ilintilidir. B u savaa g i
derken M slm anlar nce li, sonra da Yamar yani Em il nehirlerinden
geiyorlar. Bu savaa slm larm dm an olarak Basm llar da katldlar.
K agarl M ahm ud bu olaya bizzat katlanlardan birisiyle konum utur.
Bundan bu olayn kitabn yazlm asna yakn bir devirde olduu anla
lyor. Fakat bu olaya dair birok efsaneler uydurulm utur. rnein sa
vaa katlan kfirlerin says her halde efsnev bir saydr. G ebe h a
yat artlarnda bu kadar askerin bulunm as kesinlikle m m kn deildir.
G ebelerin savalar hakknda bu gibi hayal rakam lara biz eitli yer
lerde, rnein, C engiz Han savalarnda da rastlyoruz.
Yabaku kavm i yazarn halis T rk olm adn belirttii kavim lerdendi. Fakat yazar bunlar hakknda K endi dillerinden baka T rke
de bildiklerini sylyor. Basm l kavm i de bunlar gibidir. Bu Basm l
kavm i sonradan U ygurlar tarafndan igal edilen Dou T rkistanda
B ebalk ehri civarnda yaayan b ir kavim olarak O rhun bidelerin
de de gem ektedir. D ivanu L gatit-T rk n baslm nshasnda her

ORTA ASYA TRK TARH

87

yerde bu ad Yasml olarak yazlmtr. B u hatann K agarl M ah

m u d un kendi nshasnda m evcut olm adn zannediyorum . nk I.
Cilt, 399. sayfada alfabe tertibi ile saylan adlar iinde B asm l kelim e
si (B) harfiyle balayan kelim eler arasnda geiyor. Bu kelim eden n
ce (B esbel) ve sonra (Begl) kelim eleri kaydedilm itir.
H alis T rk olm ayan kavim ler iinde bahsedilenlerden biri de Tatar
lardr. Bilindii gibi Orhun Y aztlarnda da tesadf olunan bu ad ile d a
ha sonraki asrlarda M oollar kendilerini adlandryorlard. Kagarl
M ah m u d da halis Trk olm adklar sylenen kavim lerden daha baka
lar, rnein Y abakular da M ool olabilir. E er byle ise M oollarn
(bazlar) daha yazarn zam annda batya ilerleyerek her tarafnda T rk
kavim lerinin oturduu yerleri igal etm i olm allar. E skisi gibi K agarl M ahm ud devrinde de Yenisey nehrinin yukar havzasnda yaayan
K rgzlar da halis T rk kavm i olarak zikrolunuyor. Fakat herhalde K agarl M ahm udun szleriyle M oollarn T rkleri M oolistandan uzak
latrm alar olay kesinleiyor. O rhun bideleri yazlrken Trk hannn
ordugh olan tken dalan, yazar zam annda T atar bozkrlannda
U ygurlarn m em leketine yakn b ir yerde bulunuyordu. M oolistanda
h km sren T rk kavim lerinden en sonuncusu in kaynaklarna gre
Krgzlar idi; bunlar 840 senesinde oradan U y g u rlar kovup karm
idiler. M oolistandan Trklerin karlm alar X. asr balarnda M ool
kavim lerinden olan K taylann kuvvetlenm eleri ile ilgili grlyor. Bu
K taylar K uzey in de kuvvetli bir hkm et kurdular ve bu m em leke
te kendi adlarn verdiler. Bu ad yani Ktay kelim esi Avrupallar tarafn
dan kullanlm yorsa da M ool, R us ve baz M slm anlarca in keli
m esi karlnda hlen kullanlm aktadr. T rk ler batya geldikten son
ra Araplardan in karl olarak S in syleyiini alm lardr. (G e
nellikle Farsa harfi A rap ad a s olarak telaffuz edildii iin
A raplar F arsadaki syleyi ekli olan in yerine S n dem iler
dir). nceleri, O rhun bidelerinde de grlen T abga ism ini de ken
dileriyle beraber doudan getirm ilerdir. K agarl M ahm ud zam annda
K uzey in anlam nda Sin ve G ney in anlam na da M asin i kullan
mlardr. Ve Tabga (K agarl M ah m u d un eserinde Tavga) keli
m esini yalnz m ill in sllesi olan S un Sllesi idaresindeki M asin i ifade etm ek zere kullanagelm ilerdir.
Tavga yahut M asini de b una ekleyerek Yukar Sin diyorlard.
A lelde Sin veya O rta S in e orada hkim olan sllenin adyla Htay

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

88

diyorlard. K agar lkesi ise Aa Sin saylyordu. T avga daha ba

ka anlam larda da kullanlm olm al; son zam anlarda olduu gibi M ahm ud zam annda da O rta A syada eski m edeniyet eserlerini inlilere
mal ediyorlard. K agarl M ahm ud bu kelim eyi K u ra n d a d a ad geen
eski A rap kelim esi A d ile irtibatlandryor. K arahanllarda kullanlan
Tafga H an lakabn da M ahm ud ayn anlam ile aklarken A zm lM elik ve kadim uhu (byk ve eski padiah) dem esi, yani burada da
Tavga kelim esinin anlamn Ad kelim esinin anlam yla balantl
grm esi hata olsa gerek. Bu lakabn kullanlm as T rklerin in ile olan
eski m nasebetlerinden kalm ve Trklerin in im paratorluk idealle
rine fazla ilgi gsterm elerinden ileri gelm i olm as daha m uhtem eldir.
Ayn lakap Karahanllarn sikkelerinde A rapa tercm esiyle M eliksSin olarak da yazlyor..
U ygurlarn lkesi olan K an-ou vilyetini 1020 senesinde fethet
m i olan Tangutlar da K agarl M ahm udda gem ektedir. Sin ile Tangut arasnda Trke garip bir isimle adlandrlan K atun sini (Kadn
sureti) ehri yerletiriliyor. Bu isim aklanm yor; ehrin nasl b ir resim
veya heykele nispetle bu ism i ald da sylenm iyor. Yalnz Tangutlarla K atunsini ahalisi arasnda galiba Tangutlarn yenilgisi ile neticelenen

ORTA ASYA TRK TARH

89

virdeki m anev ve m add hayatnn ne derece geliebilm i olduunu

pek gzel anlatyor. Bu konferanslarda bu m eden ve ehir yaam na
ilikin m alzem enin hepsini olduu gibi aktarm ak ve aklam ak m m
kn deildir. Fakat M ahm udun O uzlar ve dier bat T rk kavim leri
hakknda verdii bilgilere genel olarak b ir gz attktan sonra gelecek
konferanslarda d a bu eserde bulunan bilgilerin bazlarn aklam aya
alacam . Trklerin m eden durum lar hakknda genel b ir deerlen
dirm e yaparken (O uz ve Bat T rkleri hakknda) byle bir genel bak
a ihtiya vardr. nk M ahm ud, naklettii edeb paralarn belli bir
blgeye ait olm as mm kn olanlarn da Trklerin dil (Volga) havza
sndan in e kadar dalarak oturduklar geni sahann hepsine ait gibi
gsteriyor. H angi iirlerin bu geni lkenin dousuna ve hangisinin
bat ksm larna ait olduunu ayrm ak bazan m m kn olm uyor.1 M ede
n hayata ait kelim eler ve m eden hayatn m em leket ynetim i usulle
rinden balayarak han saraynn i yapsna ve halk rf ve detlerine k a
d ar eitli ynlerine ait olan bilgiler de ayn haldedir.

b ir savatan bahsolunuyor.
G enellikle K agarl M ahm udun eitli ehirler hakknda verdii
ksa bilgilerden elinde im di bizim elim izde bulunm ayan birok tarih
eserin varl anlalyor ki, bu eserler (eer bulunursa) bizim iin pek
m him olurdu. M esela Sgun Sam ur ehrinden bahsediliyor ve b ura
da B ura H ann zehirlenerek lm olduu rivayet ediliyor. Fakat b u
nun hangi B ura Han olduu sylenm iyor. S onra M uk an n an adamlarna bal fakat harap olan bir nkend ehrinden bahsediliyor.
Belki bu ehir, bu m ezhebin taraftarlarn A rap askerleri yok ederken
harap olm u olacak. M ukannan m ezhebinden (VIII. asrn II. yarsn
da) ve bunun Trklerle ittifakndan ve halife askerleriyle savandan
bahseden kaynaklarda ise byle bir yer ismi gem iyor. K agarl M ah
m u d un eserinde dilbilim ile ilgili toplanan m ateryallerin iinde T rk
lerin halk edebiyat ve yazl edebiyatndan birok rnekler, birok m e
den, ehir hayatna ilikin szler bulunuyor. B u rnekler ve kelim eler
XI. A srdaki Trklerin slm iyeti kabul etm ekle beraber daha slm i
yet ve zellikle ran m edeniyetinin henz pek fazla tesiri altna girm e
dikleri ve T rk m ill an anelerinin daha tam am en yenik dm edii d e

1 Y a z a r b u ifadesiyle m esela K atun sini ve T a n g u t o la y la rn a ait iirlerin ayn z am an d a

E v liy a A ta dan H azar D e n iz in in b a tsn a k a d a r y eri igal e d erek o tu ran K p ak larm
le h esiy le yazlm olduu gibi h u suslar ve til nehri h a k k n d a k i p a r alar k a ste tm i
o lm aldr.

ltinci

ers

T rklerin A m uderya (Ceyhun) nehrinin gneyindeki lkelerde or

taya km as, X. asrda gerekleen istil hareketlerinden ok daha n
ceki zam anlara aittir. M uhtem elen o T rklerden bazlarnn soyu bugn
de oralarda yaam aktadrlar. D aha VII. asrda A rap istilclar Bedeh a n da K artuklara rastlam lard. im di de B ed eh an d a zbek urukla
rndan K arluk uruu yaam aktadr. Bu uygunlua d ayanarak XVI.
A srda B edehan zbekler tarafndan fethedilince, o ralarda daha nce
yaayan T rkler de zbeklerle karp gitm ilerdir, diye dnlebilir.
A rap corafyaclar, halifeler ve em irlerin hassa alaylarnda kullanlan
kiilerden baka A m uderyann gney tarafnda oturan T rk ler olarak
yalnz H alaclar kaydediyorlar. H alaclar ra n d a yerleen T rkler
arasnda bu gn de m evcutturlar. A nlalan T rk ler bu kavm in adn
K ala eklinde sylyorlarm . Bu ism in kkenine ait (k alm ak ve
am aktan kal-a) eklindeki halkn kelim e tretm e tarzna dayana
rak, R eidddin tarafndan anlatlan hikyeyi biz K agarl M ahm udda
buluyoruz. M ahm ud, H alaclar yahut K alalar O uzlara dayandryor
ve R eidddin tarafndan saylan 24 O uz uruuna karlk ancak 2 2 sini sayyor. Fakat nceleri uruklarn 24 olduunu, sonralar onlardan iki
(H alac) uruunun ayrlp gittiini kaydediyor. H alaclardan bir ksm nn
dillerini kaybederek A fganlat ileri srlm ekte ve A fgan kabilesi
G ilzay-G ilclerin aslnn bunlardan geldii iddia edilm ekte ise de bu
na kar A fgan dilinin ses zellii asndan itirazlar yaplm tr. Vak
tiyle H indistann siyas hayatnda byk rol oynayan H alaclann ad,
anlalan orada H ile eklinde telffuz edilm itir. ra n daki H alalann
bazlar bugn de T rk dilini m uhafaza etm ilerdir. M uhtem elen bu,
onlarn daha ok kalabalk olan O uzlara katlm alarndan sonra m m
k n olabilm itir.
O uzlarn istil hareketlerinin K arahanllarn istil hareketlerine
h ib ir benzerlii yoktu. Karahanllar, S m noullan lkesini feth et-

92

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

m eden nce kendi devletleri olup, sonradan istil ettikleri lkeleri ona
katyorlard. O uzlar ise fethedecekleri topraklarda yeni devlet kurm a
arzusuyla vatanlarndan ayrlyorlar, sonra yeniden devlet kurduklar bu
lkelerden yava yava tekrar geri gelerek ellerinden km olan ken
di vatanlarm yeniden fethediyorlard.
K arluklar gibi O uzlarn da han bulunm uyordu. A ncak sonralar
ra n da hkim iyetini kuran sllenin ba, Kagarl M ahm ud ve baz
dier kaynaklarda ordu kum andan , serdar dem ek olan suba
Unvanyla anlmaktadr. Bu ztn ad A rap im lsna gre A vrupa lim le
ri tarafndan Seluk diye telaffuz olunm u ve T rk enin ses uyum u
na aykr olan bu telaffuz A vrupa tarih ilm inde de yerlem itir. Z am a
nm zda T rkenin ses uyum unu bilen dilbilginleri bu hatay dzelt
m ee alyorlar ve bu ad Salcuk yahut Salck eklinde yazyor
lar. Fakat T rk m etinlerinden grlyorki bu kelim enin doru telffu
zu S elckdr. Bu telaffuza biz hem K agarl M ahm udda, hem eski
Trk destan olan D ede Korkut K itabnda, hem de dier baz kaynak
larda, bu arada 950 H. senesinde Sultan Sleym an zamannda, ad b i
linm eyen bir airin m anzum esinde rastgeliyoruz; bu iirin 954 H. se
nesinde yazlan nshas stanbul niversitesi K tphanesi, H alis
Efendi Kitaplar, no. 7340dadr.
S elukun faaliyetine dair elim izde yalnz u bilgiler vardr: Bu zt
slm dinini kabul etm i ve Sirderya veya S eyhunun aa yata ci
varnda oturan M slm anlar, nceleri O uzlara dedikleri vergilerden
kurtarmtr. Bu artlar altnda Sirderya havzasndaki ehirlerin mslman ahalisi ile Selukun torunlar arasnda sk bir m nasebet olmas
gerekirdi. Halbuki biz daha XI. A srda C end ehrinde M slm anlarca
ah M elik adn tayan ve Seluk sllesinin ezel dm an olduu
sylenen bir hkm dar gryoruz.
Bilindii zere Ouzlar, VI. A srda M oolistanda kendilerinden
nce benzeri grlm eyen (nk yalnz sonradan M ool devleti g en i
lik itibariyle O uz devletini geebilm itir) byk bir gebe devleti
kurm ular ve bu devletin knden sonra da defalarca inlilerin bo
yunduruundan kurtularak devletlerini yeniden canlandrm lard.
B unlar batya g edince anlalan M oolistandaki devlet tekilt
esaslarn tam am en kaybetm ilerdi. D aha dorusu bu O uzlar douda
da bu devlet tekilt esaslanna yabanc olup bu esaslar hanlar onlara

ORTA ASYA TRK TARH

93

zorla kabul ettirm ilerdir. H an, kitbedeki hakan, D okuz O u zlar veya
sadece O uzlar kendi kavm i olm aktan ok dm anlar, fitn eciler o la
rak kaydediyor. H azar denizinin dousundaki bozkrlarda O uzlar da,
onlarn torunlar olan T rkm enler de kendi aralarnda devam l sava
m lar ve bir trl siyas birlik kuram am lardr. Ouzlarn ayr kollar
pek geni lde fetihler yaptlar ve uzak m em leketlere gittiler. Fakat
bu hareketlerin hibiri birleik hareket olarak gereklem em itir. F a
kat gariptir ki hibir zam an siyas b ir birlik kuram am olan bu O u z
lar tarafndan -bugnk T rkiye devleti de dahil- en kudretli ve s rek
li T rk devletleri kurulm utur.
V I-V III. A srlarda hkm sren T rk Hakanlndan sonra O uzla
rn batya doru tarihte bilinen en eski hareketleri IX. A sra ait P eenek
hareketi olup, X. asrn ortalarnda yazan Bizans m paratoru K onstantin
P orphyrogennetos bu olayn kendi zam anndan elli yl nce g erekle
tiini sylyor. Peenekleri hem R eidddin hem K agarl M ahm ud,
O uz uruklar olarak kaydediyorlar. Bu kavm in ad Rus vakyinm elerinde Peenek eklinde yazlm tr. Ve bu telaffuz Yunanllardan alm an
b ir telaffuz deildir. Z ira Yunanllar onu biraz baka trl P atzin ak
eklinde yazm lardr. R uslar bu ad galiba dorudan doruya iittikle
ri gibi sylem iler ve grlyor ki doru nakletm ilerdir. nceleri bu
kelim enin T rke bacanak anlam na gelen Bicenak olduu zan n e
dilm ise de bu doru olam az. nk K agarl M ahm ud onu Peenek
eklinde kaydetm itir.
P eenekler dier O uzlardan pek erken ayrlm olm aldrlar ki IX.
Asrn A rap corafyaclar onlar glerinden daha nce O uzlardan ay
r bir kavim olm ak zere kaydediyorlar. O zam anlarda bunlar H azarla
rn dou kom ular olarak Yayk nehri boylarnda yayorlard. 922 se
nesinde bn Fadlan oralarda az b ir m iktar Peeneklere rastlam tr.
Bunlarn asl kitlesi H azar hkm darlarnn onayyla veya onlara ra
men H azar topraklarndan geip giderek im diki G ney R u sy ay a y er
lem iler ve buradan d a Svyatoslav zam annda K iev ehrini tehdit et
m ilerdir. Peeneklerin R uslar zerine aknlar, Rus derebeylerinin
(knezleri) bunlar ile m cadeleleri, Rus vakyinm elerinde sk sk ge
m ektedir. K onstantin Porphyrogennetos bunlara dair pek ok h aber
naklediyor ve Peeneklerin uruk (soy) larn da sayyor.
XI. asra doru, H azar devletinin knden sonra, O uzlarn y e
ni b ir hareketi, seferi olm utur; dil nehri zerinden gelerek, im diki

94

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

G ney R u sy adan gem ilerdir. Fakat bu defa Bizans kaynaklarnda

kendilerinin halk dilinde kullanlan ad olan Uz (Uzoi) unvanyla anl
yorlar. Rus vakyinm eleri ise Tork adyla kaydetm ilerdir. Bu O uz
lar herhalde kendilerinin yakn kardeleri olan P eenekler ile birlem em iler, belki bunlarla m cadeleye balam lardr. Peenekler bunun
zerine Balkan Yarmadasna kam aa m ecbur olmular, O uzlar da
onlarn peinden oraya gitm ilerdir. Bu olay B izansn, A nadoluda ko
lonilerinin olduu yerlerde S elukun torunlar ile birlikte gelen dier
O uzlarn saldrlarna hedef olduu zam ana rastlamt. eitli ynler
den ve biri dierinin hareketinden habersiz ve bam sz bir ekilde ge
len T rkler tarafndan B izansn hem A nadoludaki hem Balkan yarm a
dasndaki eyaletleri tarihte ilk olarak aknlara uruyordu. m paratorlu
un ans varm ki o sralarda bu Trk unsurlar arasnda birlik m ey
dana gelm edi. Bundan dolay XI. A srn sonlarna doru H al Seferleri
balad zam an, Bizans m paratoru kendisini korkusuz hissetm ee
balam ve kendisini her taraftan tehdit eden Trklere kar B atdan
yardm istediine pim an olm utu, nk o zam an byle bir yardm a
bir ihtiya kalmam t.
Bu hareketlere katlan O uzlar, anlalan slm din ve m edeniyetiy
le kesinlikle tem as etm em ilerdi. A rap eserlerinde XIII. A srda yaa
yan bir yazar tarafndan kaydedilen, fakat phesiz ondan nceki za
m anlara ait olan bir rivayet O uzlar arasnda Hristiyanlarn bulundu
unu gsteriyor. Ouzlarn hem slm iyet hem H ristiyanlkla tanm a
lar pek sk ticar m nesebetlerde bulunduklar m eden bir blge olan
H arezm vastasiyle m m kn olabiliyordu. H arezm liler iinde H risti
yanlarn bulunduunu XI. A sr H arezm lim lerinden Brn zikrediyor.
Bu H ristiyanlarn, ran ve T rkistandaki H ristiyanlarn ounluu g i
bi N astur m ezhebine deil, O rtodoks m ezhebine bal olduklar dikka
te deer. Ouzlarn da Hristiyanl bu ekilde kabul ettikleri anlal
yor.
O uz babular kararghnn bulunduu Sirderya (Seyhun) boyla
rnda M slm an kolonileri kurulduktan sonra, dier yerlerde olduu
gibi bu havalide de slm m edeniyetinin dier m edeniyetlere galip gel
m esi icabetti. Bundan baka, Trkm enlerin bir ksm Sm noullarnn
hizm etine girdiler, onlardan otlaklar alarak kendilerinin M slm an o l
m ayan urukdalarna (soydalarna) kar Sm noullar kolonilerinin
hudutlarn korum ay grev edindiler. O zam an Sm noullar devleti

ORTA ASYA TRK TARH

95

nin hudut vilyetlerinde yaayan T rkler arasnda M slm an m edeni

yetiyle tanm olanlar da vard. B unlardan biri T rk soyundan olan X.
asrn m ehur slm filozofu F arab dir. Sm noullar ile K arahanllarn atm alar srasnda O uzlar bazan berikilerin, bazan tekilerin ta
rafnda i grrlerdi. XI. A srn balarnda bunlar G azneli Sultan M ahm u d un m em leketine getiler. ran tarihileri nceleri bsbtn dar
m adank, tekilatsz b ir halde gelen ve basit obanlar olan O uzlar
ile, em r ve ftih Unvanlarn alan Seluk torunlarnn nisbeten daha
tekilatl olan kuvvetleri arasnda byk b ir fark gryorlar. E vvelkile
rin yam alar ile G znelilerin ve dierlerinin vilyetleri iktisaden zarar
gryordu. Fakat bu aknlar her ne kadar geni bir sahada yaplyor
idiyse de, bunlarn yznden hibir siyas deiiklik m eydana g elm i
yordu. G ebeler b ir yerden dierine gyorlar, hibir yerde m uhafz
askerler brakm yorlar, yklan ehirleri onarm yorlar, m evcut dev letle
ri ykp da yerine kendi devletlerini yerletirm ee alm yorlard. D i
er taraftan Seluk torunlar H o rasan daki G azneli Sultan M ahm ud o
lu M esud zam annda ilk m uzafferiyetlerinden sonra hkm darlk h u
kukunu benim sem ee baladlar. K endi adlarn C um a hutbelerinde
okuttular, sikkelere yazdrdlar. F ak at ilk zam anlarda tek b ir hkim iyet
altnda birlem ek iin uram adlar. VI. Asrn T rk im paratorluu g i
bi, XI. Asrn S eluklular devleti de S elu k un torunlar iki karde tara
fndan kurulm utur. B irininki N ia p u rda ve dierininki M e rv de o l
m ak zere iki kardein ad ayn zam anda hutbelerde okunuyor ve sik
kelerde yazlyordu. Sonra b unlar devlet idaresinde ranllann m erkezi
yet ve tek b ir hakim iyet kuraln yava yava renm eye baladlar. E s
ki ran dan kalm a eh in ah Unvannn Seluklu Trk fatihleri tarafn
dan ilk olarak H o rasan d a kesilen sikkelerde kullanlm aa balanm as
dikkate deer bir husustur. N e Sm noullar ne de G azneliler resm en
bu nvan kullandlar. H alifeye bal hakiki M slm an em ri sfaty
la kaldlar. nk slm iy etten nceki ran ynetim geleneklerini can
landrm aa meyilli olduklar eklinde b ir pheye m aruz kalm aktan
ekiniyorlard. Yalnz B a d atta ve Bat randa hkim iyet sren i
m ezhebine bal B veyhoullan ehinah Unvann kullandlar. S el
uklular ise batya doru ilerledike ehinah Unvann brakarak
Sultan- slm Unvann takndlar. O nlar zam annda Sultan kelim esi
onlardan nce kullanlm ayan bir anlam ifade eder olm utur. N itekim
Seluklulardan balayarak S ultan nvan yalnz byk ve bam sz
hkm darlara verilir oldu. B una karlk vasallar, bal beyler ve dere

96

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

beyleri M elik ve ah Unvanlaryla adlandrlyorlard. Btn M s

lm an dnyas bir btn kabul ediliyor ve bunun banda din reis o l
m ak zere halife ve dnyev saltanat (onayn) halifeden alan b ir Sultan- slm duruyordu. uras dikkate deer ki Seluklulardan nce
ra n a gelm i olan O uzlar kendi soydalar olan Seluk sultanlarnn
devlet tekilt yolundaki alm alarna hibir ilgi gsterm ediler. H atta
Seluklularn hkim iyetini tanm a teklifini kabulden kesin olarak k a
nm lar ve ancak kuvvet zoru ile itaat altna alnmlardr.
D evlet ricalinin iinden ktklar kavim ile alkalar m eselesi S el
uklular devletinde K arahanllar devletinde olduundan daha kark
idi. K arahanllar kendilerini T rk ve A frasyab sllesi diye isim lendi
riyorlard. O zam ann Trk kavim lerinden hi biri bunlarn devletinde
bir ayrcala sahip olmamtr. H ibir tarih kaynak da bu sllenin
hangi kavim den ktn aklamyor. S eluklular ise nceleri ehina h , sonralar Sultan- slm oldular. K arahanllar hakknda olduu
gibi onlarn da A frasyabdan geldiklerine dair bir m asal uydurulm u
ve bu m asal kendilerince kabul edilm iti. B ununla beraber Seluklular
kendilerini O uz veya T rkm en addediyorlar ve hatta bununla da k al
m ayp (K agarl M ahm uda gre 22) O uz uruunun biri olan Knk
(K agarl M ahm udda Kinik telaffuzu ile gsterilm itir) uruundan
ktklarn sylyorlard. O uz kabile isim leri K agarl M ahm udda da
M ool dnem inin yazar olan R eidddinde de birbirinin ayn dene
cek derecede birdir. Yalnz u kadar bir fark vardr ki K agarl M abm ud
bu isim lerin daha eski ekillerini kaydetm itir. M esela sonralar Osmanl sllesinin kt boy Kay eklinde deil K ayh eklinde, Yazr kabilesinin ismi Yazgr eklindedir. M arquait K ay uruunun
adn B rn ve baz dier kaynaklara dayanarak dounun ok uzak ta
raflarnda yaayan K ay kavm inin ism i ile birletirm eye alm ,
hatta buna dayanarak OsmanlIlarn M ool sllesinden olduu hakkn
da b ir gr ne srmtr. im diki T rk lm eserlerinde M arquartin
bu fikri K agarl M ahm udun verdii bilgiler ile kesin olarak rtl
m tr. N itekim K agarl M ahm ud halis Trk olm ayan kavim ler ara
snda K ay kavm ini de zikrediyor. Fakat bunun yine K agarl M ah
m u d da O uz kabilesi olarak zikrolunan K ayh uruu ism iyle herhalde
b ir ilgisi yoktur.
Szkonusu devirlerde O uzlar arasnda kendilerinin vaktiyle M o
o listanda hkim iyet srdklerine dir hibir rivayet m evcut deildi.

ORTA ASYA TRK TARH

97

Trklerin destans atas olan T rkn vatan Isk G l civarnda bir

yer diye inanlyordu ve O uzlarn efsaneleri ondan daha douya uzan
m yordu. O uzlar Sirderya boylarndan bat taraflarna geerken halkn
m ill babas (atas), m ill iri ve filozofu ve halk bilgeliinin koruyu
cusu olan K orkut hakkndaki efsaneleri kendileriyle beraber getirm i
lerdir. K orkutun kabri bugn de S irderya nehri havzasnda gsterili
yor, yine bu K orkuta ait efsaneler, im diye kadar T rkm enler arasn
da da unutulm am , hatta orta zam anlarda O sm anllar devrinde bile
A n ad o lu da da m evcut ve XVII. A ra kadar A zerbaycan T rklerinde
de yaygn idi. X. A srda K orkut ad Peeneklerde de m evcuttu. Btn
bunlar bize K orkut efsanesinin O uzlara slm dan nceki dnem den
m iras kalp onlarla beraber batya getirildiini tahm ine sevkediyor.
M edeniyete Ouzlar, K arahanllar devleti T rklerinden aa idi
iseler de, m ill Trk hayatnn zelliklerini daha fazla korum ulard.
O uzlarn babular her zam an halk ile birlikte btn faaliyet ve za
ferlere katlyor ve giyim leri ile de alelade bir O uz askerinden pek az
ayrlyorlard. XIII. A sr yazarlarndan E b u l-F erecin S ryance yazd
b ir eserinde, Selukun torunlarnn by olan Turul B ey in, Halifenin kz ile evlenm esi dolaysiyle yaplan bir dnn anlatm var
dr. Bu dnde Trklerin bir oturup bir kalkarak bir nevi .dans/oyun
oynadklar tasvir ediliyor. Bu herhalde R uslarda Prisiadki ve Pliaska
adiyle bilinen dansn ayndr. R uslar bu oyunu T rklerden alm olsalar
gerek. O uzlar arasna slm iy etten nce H ristiyanln girm esine
ram en A rap harflerini kabul etm eden nce galiba yaz bile m evcut d e
ildi. Halbuki K arahanllar devletinde o zam an U ygur alfabesi kullan
lyordu. Bu harfler ancak sonralar yava yava terkedilm i ve yerini
A rap harfleri almtr. U ygur hafleri ile olan yazlar K arahanllarn pa
ralarnda da vardr. Sonralar M ool hanlarnn paralarnda olduu gibi
U ygur sikkelerinde de ounlukla hann ism i (isim A rapa olsa bile)
bu harflerle yazlyordu. O rta A sya T rkleri ile n A sya T rklerinin
im llar arasndaki fark da O uzlarn U ygur alfabesini tanm am olm a
malar ile aklanmaktadr. Bu husus Leningradl bilginlerin de dikkati
ni ekm itir. O rta A sya T rkleri U ygur alfabesinde btn seslileri
yazm aya almlard. B undan dolay A rap alfabesini kullanrken sesli
harfleri belirtm ek iin elif, vav, ye gibi A rap sesli harflerinden ok fay
dalanyorlard. leri (n) A syada yazlan T rk yazm alarnda ise ses
liler pek nadir olarak belirtilm itir. H atta gem i zam an fiilinin n
c ahs edat olan (di) nin (i) si de bazen yazlm adan kesre (esre) ek-

98

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

nde kalyordu. m lnn ak olmay yznden el yazlarn harekeler

le tam am lam aa ihtiya duyulm utur. H atta harekelenm i el yazlar
bat T rke yazm alarnda A rap ve A cem yazm alarndakinden ok daha
fazla olsa gerek.
S elukun torunlar Seltin-i slm (slm Sultanlar) olm ak sfatiyle K arahanllara nisbeten slm n ve Ehl-i S n n etin daha gayretli
savunucular olmulardr. B unlar tarihte yalnz slm n deil, Sm noullar devletine hkim m ezhep olan ve orada T rkler tarafndan kabul
edilm i bulunan H anef m ezhebinin de m utaassp koruyucular olm u
lardr. Turul Bey zam annda afiler iddetli takiplere m aruz kaldlar.
B unun sebeplerinden biri de R fizikle m cadele m aksadiyle ilm-i
kelm tertip etm eleriydi. Bu ilim de din m eselelerinde akl delillerle
m uhakem e esaslar gelitirilm i, hatta Yunan ilim lerine de yer veril
m iti. Halbuki bunlarn hepsi Ehl-i S nnetin din retim gelenekleri
ni yaralayacak zararl sapm alar gibi grld. Baz kim seler afilerin
takip olunm asna Turul B ey in halefi olan A lparslan zam annda son
verildiini ve A lparslann afilerden N izam l-M lk vezir yapt
n sylyorlar. Fakat N izam l-M lkn kendisi de A lparslann ok
koyu bir H anef olduunu, afileri hi sevm ediini ve afi b ir vezi
rin yardm na m uhta olduundan dolay zldn sylemektedir.
Seluk torunlar iin kendilerinin Seltin-i slm olm ak itibariy
le, slm iyetin yalnz kendi hudutlar ierisinde ykselm esine deil,
belki d dm anlan da yenerek, slm lem inin hudutlarnn genile
m esine de alm ak gerekiyordu. Tabi olarak onlar bu vazifeyi bal
ca Bat A syada yerine getirdiler ki buradaki zafer ve fetihler byk k
tisad karlara bal idi. Onlarn A nadoluda ve K afkasyada Hristiyanlarla, Suriye ve M srda ilerle savalar da ite bu eittendir. Bi
zan sla m cadelede slm iyetin zaferi slm halifesinin m em leketin
de T rk hkim iyeti yerletikten sonra gereklem itir. Bu zafer tam a
men T rk hakim iyetine bal bir eydir. Bundan biraz nce ranl Bveyhoullarnn hkim iyeti devrinde X. Asrn son yars ile XI. Asrn ilk
yansnda BizanslIlar, Snnlerle iler arasndaki ihtilafn iddetinden
istifade ederek Suriye ve M ezopotam yada birok yerleri fethetm i (
idiler. Halifenin m em leketinde T rk hkim iyeti yerletikten sonra B i
zanslIlar bu fetihlerinden m ahrum olm akla kalm adlar, belki bu defa s
lm iyet A nadolu ierilerine kadar girdi ve orada bir M slm an T rk
devleti kuruldu. Seluk torunlarnn buradaki hudut savalarna ne d e

ORTA ASYA TRK TARH

99

rece byk ehem m iyet verdiklerini anlam ak iin bunlarn kendi urukdalarm zellikle o taraflara gnderdiklerini hatrlam ak yeter. rann
asl O uz vatanna coraf olarak daha yakn olan dou ksm larnn
ahalisi nceki etnografk yapsn koruduu halde ran n kuzey bat ks
m, A zerbaycan ve A nadolu dil ynnden yava yava halis T rk o l
m ular, ayn zam anda A nadoluda halkn ounluunun dini de slm
olm utur. Bizim iin bu slm lam a hdisesinin yava yava gelim e
sini aratrm ak im dilik m m kn deildir. Eskiden H ristiyanla al
m olan lkede slm iyetin yaylm as tahm in edilecei gibi yava
ilerlem itir. D aha XIII. Asrn son yarsnda m ahalli M slm an hk
m etinin balca gelir kayna cizyeden, yani M slm an olm ayanlardan
toplanan vergiden ibaretti ki bundan o zam an M slm an olm ayanlarn
o k fazla olduu kolayca anlalabilir. M eseleyi daha ok zorlatran
dier bir husus ise evvelce halkn A raplam asnda grld gibi, bu
devirdeki Trklem e olaynn da slm iyetin yaylm as ile paralel o l
maddr. Bilindii zere Suriye ve Msr halknn H ristiyan ve Yahu
di olarak kalanlar bile A rap dilini kabul etm ilerdi. T rk hkim iyeti
zam annda ise H ristiyanlkta kalanlarn bazlar T rk dilini kabul et
m ekle beraber, kendi dillerini koruyanlarn M slm anl kabul ettikle
ri de oluyordu. Bu takdirde slm iyet ahalinin kendi dillerine uygun
hale getiriliyordu. C elleddin-i R u m inin olu Sultan Veled XIII. A s
rn ikinci yarsnda yalnz Farsa veya T rke deil, R um ca iirler de
yazyordu. A rap harfleriyle yazlan bu R um ca iirler o zam anlar K on
ya civarnda konuulan Rum lehesinin yegne hatralar olm ak itiba
riyle dil bilginleri iin byk bir nem i vardr.
slm iyetin ve T rk dilinin K afk asy adaki stnl o zam anlar
da henz o kadar ehem m iyetli deildi. E skiden A zerbaycann bir ran
lehesi anlam na gelen zer kelim esi im di A zerbaycann hem en b
tn halknn konutuu Trk lehesi anlam nda kullanlyor. Bu lehe
nin hem kuzey hem gneydeki yaylm a snr bugn A zerbeycan adn
m uhafaza eden ran eyaletinin hudutlarndan daha ok genitir. Fakat
buralarda Trk dilinin yaylm asna ait bilgiler yalnz M ool istilsndan
sonraki dnem e aittir. H atta M ool istilsnn getirdii T rk dalgalan
olm asayd, T rk enin buralarda bu derece stnlk ve hkim iyet ka
zanaca hakknda phe etm ek m m knd. Seluk sultanlarnn K af
k asy adaki zaferlerinden pek az sonra siyas stnlk H ristiyanlarn
eline geti. Btn XII. A sr ve XIII. A srn balangc kudretli G rc
devletinin ok gelitii b ir devir olm utur. X. A srda ve XI. Asrn ilk

100

ORTA ASYA TRK TARH

101

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

yarsnda B izansn M slman kom ularnn kar karya kaldklar fe

laketlere G rclerin M slm an kom ular da m aruz kalyorlard. Yal
nz u farkla ki Grc hkm darlar tekilerin aksine m slm an m ede
niyetine kar dm anlk beslem iyorlar, M slm an lkeleri iin A rap
harfleriyle sikkeler kesiyorlard. B ir A rap yazarnn sylediine gre,
kendi uyruklarndan olan M slm anlarla G rcler arasnda b ir farkllk
grm yor, ayrm yapmyorlard.
Seltin-i slm (slm Sultanlar) olarak S elukun torunlar
m m kn olduu kadar btn M slm an dnyasn kendilerinin yksek
hkim iyetine balam aa alyorlard. Bundan dolay da kendilerinin
ortaya ktklar ve o zam an K arahanllann hkim iyeti altnda bulunan
O rta A sy aya gzlerini evirm eleri gerekiyordu. G erekten T rklerin
A nadoludaki ilk fetihleri zam annda saltanat sren A lparslan, Sirderya boylarna ve K arahanllann lkelerine baarl seferler yapm t.
O nun olu ve halefi olan M elikah (1072-1092) zam annda Seluk m
paratorluunun kudreti en yksek noktasna ulat. B u hkm dar Ferg an ada zkente kadar gitm i ve K agar H ann kendisine boyun edirm iti. O zam an slm Sultannn hkim iyeti douda U ygur lke
leri snnndan batda A kdenize kadar btn M slm an A sy asnda h
kim olm utur. Yalnz A fganistan ve H indistandaki G azneliler bir
m ddet daha m stakil kalabildiler ise de M elikahn olu S ancar za
m annda onlar da Seluk sultan adna hutbe okuttular.
Seluklular, dier lkelerde olduu gibi, O rta A sy ad a da kendi
am alarna ancak kuvvetle ulam lardr. Trk halknn onlara kendi
hkm darlar olarak baktklar veya bu sultanlarn kendilerinin T rk
m illiyeti fikrine dayanm aa altklarn gsteren hibir delil yoktur.
Seluk Sultanlar Karahanllar kendilerine tbi vasal yapabildilerse de
vasal durum da btn M slm an T rklerin bir devlet eklinde b irle
m eleri m m kn olm ad ve olm azd. nk daha o zam an O rta A sya
T rkleri ile batya gitm i olan O uzlar arasnda byk b ir fark vard.
H atta O uzlarn kendileri bile Seluk sultanlarnn sadk tebas deiller
di. Selukun kudretli torunlarndan sonuncusu olan Sultan Sancar,
vaktiyle VIII. A srdaki Trk hanlarnn yaptklar gibi z halk olan
O uzlarla savam aa m ecbur olm utu. H atta bu sultan b ir m ddet
O uzlarn elinde esir olarak bile kalm ve bu esaretten ancak kaarak
yakasn kurtarabilm iti.
slm etki alannn dnda kalan dou tarafndaki m eden U ygurlardan baka kuzey bat taraflarnda M slm an m edeniyetine kar deil

se bile, slm dinine yabanc kalm ok m iktarda gebe T rk yayor

du. nceleri Irt nehri havzasnda yaayan K pak kavm i oalarak
XI. A srda pek geni yerleri hzla igal edip buralarda yayld. Irt hav
zalarnda yayan T rkler arasndaki olaylara ait tarihi k aynaklarda ay
rntl bilgi olm adndan oradaki deiikler hakknda yalnz o kavim
ler ierisindeki isim lerin deim esinden hkm karm ak m m kn
olabiliyor. O rhun bidelerinde Irt ad birka defa geiy o rsa da, orada
hangi kavim lerin yaadna ait hibir sz yoktur. B at O uz yahut Trg e (veya Trgi, Trki) hakannn hkim iyeti Irt havzalarna kadar
uzanm olsa gerek. Irt kelim esine ait birka T rk halk tretm esi var
sa da, bu kelim enin T rke olm ad phesizdir. A rap corafyaclar
Irt havzasnda K im ek adl bir kavm in yaadn ve bu kavm in O uz
larn kuzeyinde ok geni ve bat tarafnda Volga v ey a K am a nehrine
(K am a, dil adn tayan nehrin yukar yata saylyordu) k adar uzanan
yerleri igal ederek oturduunu sylyorlar. K im ek k av m i birka k a
bileden ibaret olup, bunlar iinde Kpak ve E m ek uruklar da vard.
M arq u ait bu kabilenin iki urukdan ibaret olduu g r y le K im ek k e
lim esinin ki+E m ekten alnm olduunu sylyor ki h erhalde b aa
rsz b ir yorumdur. K agarl M ahm udda ise K im ek kelim esi yoktur.
O, Irt boylarnda E m eklerin oturduunu ve bunlarn d a K paklarn
b ir cli (aym a/oym a) olduunu sylyor.
Sonralar K pak kavm i ile birlikte K angl k avm inden de bahse
dilm ektedir. K agarl M ahm udd a ise K angl kelim esi kav im ad olarak
gem iyor. K paklardan bir byk adamn K angl ism ini tad syle
niyor. Yine K angl kelim esi bu yazara gre araba ad o larak da bilin
m ektedir. K agarl M ahm udun eserini yazm asndan ok nce Kapak
lar gney taraflarnda slm lkeleri hudutlarna dahil olarak Harezm in kom ular olarak yayorlard. Biz bunu ranl tarihi Beyhak den reniyoruz. K agarl M ahm udun B ulak yah u t E lke Bulak
adnda bir T rk kavm inin K paklar tarafndan esir edilerek gtrld
ne (m etinde sebhum K fak) ve sonralar A llah n yardm iyle kur
tulduuna dair szleri d, anlalan K paklarn gneye doru olan h a
reketlerine aittir. B iz burada da K agarl M ahm udun eserinin pek ok
yerlerinde olduu gibi, b ir tarih olaya ait zay f b ir iaret gryoruz ki
bu olay hakknda tarihi de gsterilerek daha ayrntl bilgi elde edilm e
si pek arzu edilirdi.
XI. A srda O uzlarn bat ve gneye doru hareketlerinin kuzeyden
K paklarn sktrm asndan ileri gelm i olm as m m kndr. Belki de

102

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

nceleri m eskn olm ayan M anglak (M anklak) yarmadasnn X.

Asrda O uzlar tarafndan igal edilmesi hakknda Arap corafyaclar
tarafndan verilen bir haber bu olay ile aklanabilir. M anglak yarm a
das o gnden itibaren ta son asrlara kadar Trkm en yurdu olarak kal
mt. Son asrlarda onlar da kuzeyden gelen dier bir bask -Kazaklarn
basks- sonunda buralann brakm ak zorunda kaldlar. nklaptan sonra
(1917den sonra) M anglak K azakistann snrlarna dahil edildi.
XI.
A srda m eydana gelen kavm deiiklikler X. A sr corafyac
lar tarafndan O uzlara nisbetle G uz Shras (Bozkr) denilen geni
bozknn bundan byle Kpaklara nisbetle D et-i K pak olarak ad
landrlmas eklinde ortaya kmtr.
H azarlarn inkrazndan sonra da Bahr-i H azar (H azar Denizi) diye
adlandrlm akta devam ettii gibi, bu D et-i K pak ismi de Kpaklarn m stakil bir kavim zelliini kaybetm elerinden sonra da devam
etm i, hatta son asra kadar M slm an lm eserlerinde bu ad kullanl
maktadr. O uzlar gittikten sonra Sirderya havzasnda kalan yerler ve
O uzlarn basks ile giden Peeneklerin G ney R usyada kalan yerle
ri Kpaklara ve onlara sk skya bal olan K angllara geerek, bunla
rn doudan batya uzanan yurtlan gayet geni alanlara kadar yayld.
Bu byk lkenin kuzeyindeki btn step (bozkr) ksm bugnk K a
zakistana dahil olduu gibi, o eski zam anda da K pak m em leketine
dahil ve K paklara bal olm u ve kuzeyden yeni kavim lerin hareketi
gereklem em itir. Batda K paklar bir taraftan R uslarla, dier taraf
tan Bat AvrupalIlarla tem asa girm ilerse de ne tekiler ne de berikiler
K pak kelim esini biliyorlard. R uslar K paklara Polovest, Bat Avru
palIlar ise K um an diyorlard. Benim bildiim e gre, eserini XII. A sr
da A vrupada yazan drisden ve ondan faydalanm olan yazarlardan
baka dier M slm an eserlerinde K um an kelim esine rastlanmyor.
K paklarn ortaya kna dair yakn zam anlarda M arquait tarafn
dan tam bir vukuf ve ehliyet ile yazlan bir eser yaynlanm tr. Yazar
bu eserinde baz M slm an yazarlar tarafndan U zak Dou taraflarnda
yaayan bir kavim olarak Kun kavm inin K paklara dahil olduunu ve
Bat A vrupada Cuni ism inin bilindiini isbat etm ee alyor. M arquartn getirdii btn delillere ram en ne onun doudan batya ynel
m i olarak farzettii hareket, ne de Kun kavm inin varl bence isbat
edilm i bir dava deildir. Krgzlarn dou tarafnda gsterilen Kun

ORTA ASYA TRK TARH

103

kavm inin yerine G erd izde Furi adnda medeniyete K rgzlardan aa

seviyede b ir kavim den bahsediliyor. Bu Furi kelim esinin kurt an
lam nda olan bri kelim esi olm as pek muhtemeldir. M arquartn d a
yand Birun ve A vfnin eserlerinin birok yazm a nshalarnda
kun kelim esi yerinde fu ri kelim esi vardr. Burada u ikinci k elim e
nin tercih edilm esi daha uygun olsa gerektir. M arquartn baz in k a y
naklarna dayanarak K paklarn nispeten son zam anlarda, yani XII.
A srda U zak D o u dan gelm i bir hkm dar slleleri olduunu isbat
etm ek yolundaki ortaya koyduu rnekler ikna edici b ir m ahiyette d e
ildir.
B ir kavm in siyas bakm dan birlem edii, yani bir devlet ku rm ad
halde geni topraklar igal etm esi asndan baklrsa bu K paklarn
hareketi pek nadir b ir m isal tekil eder. Ayn ayr Kpak hanlar b ulu
nuyordu, fakat btn K paklar iin ortak bir han hibir zam an o lm a
mtr. K paklarn yerletii geni lke o zam anlarda M slm an le
minin dnda kalm ve K afkasyada XII. A srda K paklar, m slm an
m em leketlerine gerekletirilen saldrlara katlmlardr. B azan aksine
G rclerle M slm anlar kuzeyden gelen K pak saldrlarn nlem ek
iin birleiyorlard. Bu saldrlar yalnz yam aclk iin olm ayp fetih
gayesiyle de yaplyordu. M slm anlar bir m ddet iin D erb en d i ve
D erbendin gneyinde bulunan aberan vilyet ve ehrini k ay b etm i
lerdi. Sonunda G rclerin yardm yla buralar geri alabildiler. M sl
m an topraklarna 1175 senelerinde bu taraftan saldran dm anlar ara
snda R uslardan da bahsedilm ektedir. Fakat Rus vakyinm elerinde
buna dair b ir h aber yoktur. G aliba bunlar o zam anki R usya d ereb ey lik
lerinden hibirinin katlm ad babo gruplarn apulcularndan iba
rettir.
K pak hanlar daha G ney R u sy ada iken M slm an m edeniyeti
tem silcilerini, zellikle asker ilerde uzm an olanlar kullanrlard. B u
nunla beraber M slm an m em leketlerine bitiik lkelerde bile M sl
man olm ayan K pak hanlklar vard. Baz ehirler de bu hanlklara d a
hildi. XII. A srda H arezm lilerle m nasebette bulunan bu gibi K pak
hanlklarndan birinin m erkez ehri Sunak (bugnk Sunak-K urgan
harabeleri) idi; bu ehir O uzlar m em leketinde bir ehir olarak K agarl M ahm udd a da gem ektedir. M slm an kaynaklar oralarda y aa
yan bu K pak ve K angllarn (bu iki kavim o kadar ok birlikte zikre
diliyorlar ki birini dierinden ayrm ak zordur) ancak XII. A srn ikinci

104

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

yarsnda H arezm ile olan sk m nasebetleri tesiriyle slm iyeti kabul

ettiklerinden pek ak b ir ekilde bahsetm ektedir. Bu artlar altnda bn 'l-H sirde getii gibi (benim bildiim e gre bu habere daha eski bir
kaynakta im diye kadar rastlanm am tr) im diki K azak bozkrlarnda
yaayan bir T rk kavm inin H. 435 yl S aferinde (M .S. 1043 EyllHkim) tam am nn slm iyeti kabul etm esi, D est-i K pak bozkrla
rnda slm iyetin yaylm as hususunda fazla bir netice verm em i olsa
gerek. 990 hadisesine dair hikyede olduu gibi, b n l-E sirin bu hi
kyesinde de slm iyeti kabul eden kavm in ism i anlm yor, ancak bun
larn konup gtkleri alan gsteriliyor: K n Balasagun civarnda otu
rur, yazn dil nehrine kadar g ederler imi. Bu alann o kadar geni
olm asna ram en bu kavm in nfusu 960 ylnda slm iyeti kabul eden
kavmin saysndan daha az olmaldr. N itekim bnT -E sir bunlarn sa
ysn yalnz 10000 adr olarak gsterdii halde ondan daha sonralar
yazan E bul-Fida 5000 adr olarak kaydediyor.
K agarl M ahm udun eserinden slm etkisinin kuzeybat ynnde
nerelere kadar yayld anlalmyor. G enellikle onun naklettii Trk
halk edebiyat ve yazl edebiyat rneklerinin T rk inan ve gelenekle
rinin ve devlet idaresi hakkndaki ayrntl bilgilerin vs.nin hangi blge
lere ve hangi T rk kavim lerine ait olduu pek belli deildir. O nun zik
rettii iirler ok eitli ve deiik blgelere ait olup bunlar iinde Katun Sini ehrinin Tangutlar ile m cadelesine dair m anzum eler olduu
gibi. dil nehrini anlatan m anzum eler de vardr:
dil su yu akaturur,
K aya tgin kokaturur
B alk telim
K lnen tak kuarr

Trklerde halk iirlerinden baka bir de yazl iir hatta saraya has
iir vard. B ir air kendisini hann ei (H atun)nin hizm etkr diye ni
teleyerek hatuna hizm et yolunda yeni yazm olduu iiri ona sundu
unu sylyor. Bu slptaki iire kouk deniliyor ve A rapa kaside k e
limesi ile tercm e ediliyor. Sonralar kouk ekli iirden ayr ve baka bir
lde bir edeb tr olm ak zere Tunyuk diye anlyordu. Bu kelime
Kagarl M ahm udda yoktur. Kagarl M ahm udda yalnz C ucu yahut
uu adnda bir airden bahsediliyor. B unun hakknda da sadece Bir
Trk airinin ism idir denm ekle yetiniliyor. airin hangi T rk kavm inden olduu, nerede ve ne zam anlarda yaad kaydedilm em itir.

ORTA ASYA TRK TARH

105

ran kltrnn tesiri nceki T rk iirini birdenbire ortadan kald

ram ad gibi, slm iyetin kabul de nceki inanlar birdenbire yok
edem edi. H atta O rhun bidelerinde geen U m ay ism indeki tanraya
ait inan da korunuyordu. K agarl M ah m u d a gre bu, ana k am nda
bulunan ocuun koruyucusu olan b ir ruhtur. U m aya hizm et edenin
olu olur anlam nda bir atasz bile vard. O rada eski bir tabir olan ve
lenleri hatrlam a anlam na gelen Yu d a zikrediliyor; o zam anda bu
kelim e lenin gm lm e treninden sonra gn veya yedi gn bo y u n
ca halka verilen yem ek iin kullanlyordu. Bunun gibi iki ordu arasn
da gerekleecek sava ncesinde, savaacak iki lkenin cinlerinin de
kendi aralarnda savatklarna ait b ir inan vard. Savaa balanacak
gnn gecesinde savalar kendilerine cinlerin oklar isabet etm esin
diye korkarak adrlarndan km azlard. B u cin askerlerine cavi d e
niyordu. u tarafn veya bu tarafn cin askerinin galip gelm esinin, in
sanlar arasndaki savan sonucunu belirlediine inanlyordu. Yeni do
an ocuk hakknda Erkek m i, kz m ? diyecek yerde Br m (kurt
m u), tilki m i? diye sorarlard.
D evlet idaresine ait verilen bilgilerden, m esela hann hakim iyet
alam etleri, sem bolleri saylyor. Bu sem bollerden biri tu (bayrak)
idi. B ir han dokuza kadar bayraa sahip olabilirdi. B ir han hakknda
D okuz Tulu Han denirse, o hann en kudretli hanlardan olduunu an
lam ak gerekirdi. M slm an olm ayan T rklerin yani U ygurlarn hanla
rna dair baz bilgiler de veriliyor; kam du kelim esini aklarken d e
nilm itir ki bu, boyu drt zira (iki m etre kadar) eni b ir ibr (bir kar)
kadar olan pam uk kum a parasdr ki bunun zerine U ygur hannn
m hr (turas) baslr ve al-verilerde l olarak kullanlr. H er y e
di senede bir defa bu kum a paralar yam anr, ykanr, zerine yeniden
m hr baslrd. Pamuk kum a paralarnn para yerine kullanlm as
D ou T rk istan da da son zam anlara kadar yrrlkte idi. Bazan Karahanllarla O uz yani Selukun torunlarnn devletlerine ait baz terim
ve tabir farklar da gsteriliyor. M esela daha o zam anlarda iillerde
(sonralar M ool m paratorluunda olduu gibi) yarlk tabiri bulunu
yordu; bu O uzlarca bilinm iyordu. D ier taraftan O uzlarda m hr
(tura) ve m hr basan m em ur anlam na gelen tura (im diki tu
ra) kelim esi vard. Yazar bu kelim e hakknda bunu T rkler bilm iyor
lar. A sln ben de bilm iyorum diyor. M ool devri yazarlarndan olan
b n l-M henn tura ve yarlk kelim elerinin her ikisini ayn say
fada zikrediyorsa da bilindii zere tura kelim esi sonralar sadece

106

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

Seluk Trklerinde ve onlardan sonra O sm anl Trklerinde kullanlm

ve O rta A sya T rklerince tam am en unutulm utur. O uzlar tarafndan
Bat A syadan getirilen ve baka Trkler tarafndan hi bilinm eyen bu
m eden tabirin asl m eselesi tarihiler iin ok nem lidir.

e d n c D ers

B undan sonraki dersim izde M ool istilsndan nceki asrlarda

Trklerin bat ve dou ile m eden m nasebetleri m eselesine tem as
ederken T rk m eden hayatnn dier ynlerinden de bahsedeceiz.

K agarl M ahm ud Karahanllarn kuzeyinde Yabaku kavm iyle (ki

bu kavim sonralar tarihte hi grlm yor) douda da U ygurlarla olan
m cadelelerine ait baz bilgiler veriyor. Fakat K taylarla olan savalar
dan hi bahsetm iyor. H albuki U zak D o u da hkim iyeti ele geirm i
olan bu K taylarla K arahanllar daha XI. A srn ilk yarsnda m cadele
ye balam lard. Y ukarda grld zere U zak D o u nun bu balca
m eden m em leketi, Ruslarda, M oollarda ve b ir ksm m slm anlar
arasnda bu gne kadar bu kavm in yani K taylarn ism ini tam aktadr.
H albuki in de K taylarn hakim iyeti daha XII. asrda bitm i ve bu
kavm in kendisi ve lisan byk bir ihtim alle M ool devrinde sona er
miti. K tay lar in deki hkim iyetleri zam annda kendi sllelerine Liao ism ini verm ilerdi, in tarihinde bu kavim o isim le bilinm ektedir.
M slm an kaynaklarnda ise sllenin byle b ir ism ine rastlanm yor.
Bunlara m slm an tarihiler tarafndan H tay d eniyor ve ounlukla
(hatt bazan da Kagarl M ahm udun eserinde t harfi ile yazlyor.)
L iao Sllesi im paratorlar K uzey in i ele geirdikten sonra M o
o listan d a fethettiler ve 924 senesinde burada M slm an tccarlarla
karlatlar. Bu karlam adan yalnz in kaynaklar bahsediyor, M s
lm an kaynaklarnda ise hibir bilgi yoktur. K taylar M oolistandan
Krgzlan kardlar, onlar da oradan Yenisey havzasna dnm olm a
llar ki sonraki devirlerde bunlarn orada oturduklar grlyor. M oo
listan n eski hkim i olan ve bu devirlerde D ou T rk istan d a yaayan
U ygurlar d a bu K taylara tbi oldular. K taylar bu U ygurlara tekrar
M oolistana dnm elerini tek lif ettilerse de D ou T rk istan da ziraatle geinm eye ve ehir hayatna alm olan U ygurlar bu tekliften y a
rarlanm ak istem ediler.
E serlerini A rapa yazan tarihiler ounlukla K arahanllarn m em
leketine dou tarafndan gerekleen hcum lardan b ahsediyor ve h-

108

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

cum eden kavm i de K taylar olarak gsteriyorlar. Sultan G azneli Mahm u d un ada olan U tbden balayarak pek ok yazar bunu kaydet
m ektedirler. Fakat eer bu seferler K taylarn sava seferleri idiyse, in
kaynaklarnda Liao Sllesi Tarihi bu olaylardan bahsetm eden ge
mezdi. H albuki orada K taylarn batya seferleri hakkndaki hibir bil
gi grlem em itir. D aha yakn bir ihtimal olarak bu olaylarda K taylan n kendileri deil, o zam anlar K taylar tarafndan harekete geirilen ve
balangta M oolistann dou ve sonra da bat ksm m igal eden M o
ol kabilelerinin faaliyette bulunduklar sylenebilir. O rta A sy adaki
b ir N asturi piskoposunun B adadta oturan N asturi K atolikosuna gn
derdii bir m ektup da bu konuda bir izlenim uyandrm aktadr. Bu m ek
tupta sekiz kabileye ayrlm olan bir kavm in hcum undan bahsedili
yor. Bu kavm in de Cengiz H an devrinde M oolistann bat ksm n i
gal ederek oturan M ool kavm i (Naym anlar) olm as pek m uhtemeldir.
N aym an M oolca sekiz dem ektir. Bu da bu kavm in sekiz kabile
ye ayrlm olduunu gsteriyor.
Liao Sllesi K uzey in de hkm sren sllelerin hepsine gre
in m edeniyetini en fazla benim sem itir. B ununla beraber bu slle
nin en son yesi, o zam an M anuryada aslen T unguz soyundan olan
ejur ejen- slm kaynaklarnda Curci- kavm inin kuvvet kazanm a
s sonucu ini brakp gitm ek zorunda kalmtr. Bu urenler 1125
senesinde Liao Sllesini devirerek Kuzey in de bunlarn yerini igal
ettiler ve A ltun (ince teszin/kin, M oolca A ltan H an , Trke
A ltun H an) sllesini kurdular. Liao Sllesinin en son hkm dar o
zam an bat taraflarna gitti. Fakat kendisiyle birlikte kavm inden yalnz
b ir ksm gitti. Bir ou in de kaldlar ve urenlere tbi oldular. Son
radan Cengiz Han kuvvetlenerek urenlerle harp etm ee balad es
nada urerlere kar isyan ettiler. Daha sonraki M slm an tarihileri
ise bu K taylarn batya gidenlerine de, in de urenlere tbi olarak
kalanlarna da K araktay diyorlar.
Ktaylarn batya hareketleri hakknda slm kaynaklarndaki bilgi
ler in kaynaklarna nispeten daha ak ve ayrntldr. inliler Ktaylan n yalnz Liao Sllesinden son hkm darn kardeinin idaresinde D o
u T rkistana olan, hareketlerini zikrediyorlar. B unlar bu seferlerinde
U ygur m em leketinden gem iler, U ygurlar da bunlara yardm da bu
lunmulardr. Fakat bu seferin neticesi K taylar iin baarl olmamtr.
Bu hususu da biz yalnz slm kaynaklarndan renebiliyoruz. K agar

ORTA ASYA TRK TARH

109

Ham bu K tay lan tam am en m alup etm i ve bunu Seluk Sultan Sancar B adat halifesine yazmtr. Fakat K araktaylann dier ksm nn b i
raz daha kuzeyden Bat M oolistandan geerek yaptklar dier sefer
leri baarl olm utur. B u seferlerinde bunlara Yenisey nehrinin yukar
ksmlarnda K rgzlar hcum ettilerse de K taylar biraz daha gney b a
t tarafna giderek bu hcum dan yakalarm kurtarabildiler. XI. A srda
Y abakularla K arahanllar arasnda m uharebe m eydan olan im diki uguak civarnda Em il adl b ir ehir kurdular. Buras X. A srda olduu
gibi XII. A srda da slm tesirinin dnda kalm olmaldr. slm m em
leketinin bu taraftan en kuzey lkesi eskiden olduu gibi yine B alasagun ehri blgesi idi. B uras da K arahanllardan birisinin idaresinde
bulunuyordu. K taylar ilk geldiklerinde B alasagundan sekiz gnlk
m esafede b ir yere gelm ilerse de piiskrtlm lerdir. Bu olaydan yz
sene sonra olan bu son seferlerinde ise K arahanllar bunlarn h cu m u
na kar koyam adlar. K taylarn galip gelm esine zellikle B alasagun
Han ile hizm etinde olan gebelerin arasndaki anlam azlk sebep o l
du. K taylar bu anlam azlkta nce han tarafn tuttular ise de m uhalif
lerini b erta ra f ettikten sonra hann kendisini de iktidardan drerek
vilayetlerini ele geirdiler ve o zam andan itibaren bu vilayet K araktay
hkm eti bakanm m m erkezi oldu. Bundan sonra buradan d ouya ne
ferler yaptlar ve eskiden doudan gelerek fethedem edikleri K agar
H anlm kendilerine baladlar. Eski dm anlar olan K rgzlan ceza
landrm ak iin de kuzey-dou tarafna asker gnderdiler. U ygurlar da
bunlarn idaresinde kald. 113 7 de bunlar Bat T rkistan ilerine k ar
m aa baladlar. B urada d a han ile gebe kabile reisleri arasnda an
lam azlk olduundan bundan faydalanm aa kalktlar. Fakat bu sefer
B alasagundaki gibi han tarafn deil, gebeler tarafn tuttular. Sem erkand han H ocend yaknlarnda m alup oldu. 1141de Sem erk an d n kuzeyinde bulunan K atvan sahrasnda Sultan S an carn ken d i
si K araktaylar tarafndan ar b ir yenilgiye uratld. G l ve kuv v et
li Seluk sultannn bu ekilde kfirlere m alp olm as adalarna
ok byk etki yapt. B u olay hakknda m phem b ir haber o zam an F i
listinde ve E l-cezirenin kuzey ksm nda M slm anlarla savaan H a
llara k ad ar eriti. A vrupallar arasnda D o u dan Yuvan (Yohannes)
adnda bir papazn F ilistin deki dindalarn kurtarm ak iin M slm an
m em leketine hcum ettii hakknda yaylan bir efsane de galiba bu
1141 senesi hdiselerinin bir yanks olarak m eydana gelmitir.
G erekte K araktaylar o kadar uzaa gitm eyerek A m uderya (C ey
hun) hududunda durdular. B iraz sonra bu nehrin gneyindeki Belh v i

110

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

lyetini ele geirdiler. T rkistandaki btn M slm an m em leketleri

B uhara ve Harezm de dahil olm ak zere bunlarn hkim iyeti altna ge
ti. Balasagun civarnda oturan K araktay im paratorlarn M sliim anlar
da, M oollar da G rhan diye adlandryorlar. Bu lakaba K araktaylardan nce tesadf olunm ad gibi onlardan sonra da tesadf olunm u
yor. A sl ve kkeni de m ehul bir m uam m a kalyor. M slm an yazar
lar ise bu kelim eye Hanlarn H an m anasn veriyorlar. Buradaki
gur kelim esi nceleri O rhun bidelerinde, G erdiz ve K agarl M ahm u dda grlen kr yahut kl kelim esi olabilir. G urhanlarn idare
sinde H arezm den U ygur lkesine kadar uzanan byk bir lke bulu
nuyordu. in de ise bir iktidar ve m lkleri yoktu. B ununla beraber
in tarihileri bu Batdaki Liaolar da in im parator sllelerinden
birisi olarak zikrediyorlar ve in deki usul gerei im paratorlarn pa
diahlk senelerine verilen isimleri sayyorlar. in de im paratorlarn
kendi ahsi adlar zikredilm eyerek im paratorun hkm darlk ettii yl
larn hepsine bir isim veriliyor ve buna saltanat seneleri deniyor. O
devirlerde m eydana gelen olaylar da bu saltanat seneleri ile tesbit
ediyorlar. Bu sebeple eskiden in hakknda eser yazan yabanclar,
M slm anlar ve Avrupahlar, bir im paratorun btn hkm darlk m d
deti iin verilen saltanat senelerini kendilerine ada olan im para
torun zel ad zannetm ilerdir. K araktaylarn yani in ierisinde hki
m iyetini kaybeden ve aslen inli olm ayan bir sllenin byle in im
parator sllelerinden saylm asnn in tarihinde dier b ir rnei grl
m em itir. N itekim XIV. A srda M oollar inden karld vakit C en
giz H ann inde hkm sren oullarnn ad olan Yuan sllesi b it
m i kabul edildi ve bu sllenin M oolistana dnm esinden sonra h
km srenlerinin saltanatlarn saltanat seneleri ile nitelem ek bahis
konusu olmad. Liao Sllesine ait olarak yaplan byle bir ayrm Karaktaylarn in im paratorluu m edeniyetini ne derecede ciddi bir e
kilde kabul etm i ve benim sem i olduklarn aka gsteriyor. H atta
anlalan inliler bu slleyi artk dardan gelm i, inli olm ayan bir
unsur gzyle bile grm yorlard.
G urhanlar hkm etine dair M slm an kaynaklarndan edinebildi
im iz pek az bilgilerde bunlarn batda ( inden kp T rkistana gel
dikten sonra da) resmi dil olarak inceyi kullandklarn ve in yne
tim esaslarn da kendileriyle beraber getirdiklerini farzetm ee sevkediyor. D am ada ince Fu-m a deniyor. M em urlara verilen ayrdedici alm et ve (yetkili olduklarn gsteren) ferm anlara ise daha sonraki

ORTA ASYA TRK TARH

111

devirde M oollarda olduu gibi P ayza deniyordu. D ier alelade g

ebe devletlerden K araktaylarn fark u idi ki bu m em leket blgelere
ayrlm ad, hatta birinci G rhan hakknda bunun hi kim senin kum an
das altna yz svariden fazla asker verm edii rivayet olunuyor. Fakat
buna karlk m em lekete dahil olan ufak beyliklere dahil serbesti
(zerklik) verm ek usul pek geni lde uyguland. K araktaylar yal
nz B alasagunda hkm sren K arahanl hannn hkim iyetini ortadan
kaldrdlar ise de burasn G rhan bizzat idare etti. Bu ehir, ahalisi b a
km ndan bundan sonra da m slm an ehri olarak kald. Fetholunan d i
er vilyetlerin herbirinde m esela K agar ve M v er n n eh irde Karahanl sllesinden olan hanlar eskisi gibi hkm srdler. Batda Harezm lileri, douda U ygurlar da yine eski slleler idare etti. G rh an a
itaat vergi verm ekten ibaret idi. B ununla beraber zerk vilyetleri ida
re eden m eliklerin (beylerin) kararghnda G rh an n bir tem silcisi bu
lunuyordu. Bal beylerin bam llk usul, sonradan M oollar devrin
de olduu gibi bazan daha sade ve im tiyazl b ir ekle konuluyordu. Bazan G rhann tem silcisi m ahalli beyin kararghna yalnz vergi almak
iin geici olarak geliyor ve sonra gidiyordu. B azen bal m elik (bey)
vergiyi G rhana kendisi gtrm ek im tiyazn alyordu. in de olduu
gibi K araktaylarda da vergi hane bana idi. Yani her haneden bir d i
nar (bir altn para) alyorlard. Bu usul M slm an geleneklerine aykr
olduu gibi, gebelerin detlerine de aykr idi. Sonraki devirlerde
M oollar da inlilerin m em leketinde b eher nfus (kii) bana vergi
alm ak usuln uygulam aya altlar ise de, in m em urlar bu usule
kar pek cidd ekilde kar koydular. Fakat K araktaylarn bu yeni
usul O rta A sy ada etkisiz kalm ad. H atta bu hane bana vergi alm ak
usul XIX. A sr O rta A sya hanlklarnda bile vard. M esela H okand
hanlar devrinde T ak en tte vergiyi hane bana alyorlard; bunu T a
k en tte evlerin saysnn ok daha az olduu bir zam ana ait eski bir he
sap defterine gre alyorlard. XII. A srda G urhanlar devrinde olduu
gibi H okand hanlar da hane bana bir tila yani bir altn para alyorlar
d. Ne yazk ki XII. A srdan XIX. A sra kadar geen uzun m ddet ara
snda tarih bir m nasebet olup olm adn tesbit etm ek zordur.
G enellikle byle bir U zak D ou m edeniyetini kabul etm i olan bir
kavm in O rta A sy ada hkim iyet kurm as genellikle buralardaki M s
lm anlarn ve zellikle T rklerin tarihinde ne gibi bir etki brakm o l
duu sorusu bu gne kadar hallolunam am tr. B irok m eselelerle be
raber bu da M arquartn K um anlarn asl hakknda yazd eserinde

112

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ilenm itir. Bu eserde G urhanlarn m em leketine pek byk nem veri

liyor. M arquaitn fikrine gre XII. ve XIII. A srlarn hi teselli verici
olm ayan genel grnts iinde m eden K araktaylar devletinin kesin
olarak ayr bir yeri vardr. M arquait bu fikirlerini dorulayacak hibir
delil getirm iyor. G rne gre bu fikri de genellikle slm ve T rk ler
hakkm daki olum suz grlerinden kaynaklanm aktadr.
H ereyden nce Bat Liao sllesinin hayat da pek o k adar um ut
verici b ir grn arzetm iyordu. B urada M slm an m em leketlerinde
ve gebe lkelerdeki airet ve tm ar usulleriyle ilgili k argaa yoktu.
F akat buna karlk inde olduu gibi, buralarda da hkm et idaresi
birka defa kadnlar ve bunlarn klar eline geti, hatta byle bir k a
dn hkm darlardan birisinin nn yapt kt hareketler neticesin
de ahali arasnda ortaya kan isyan fikirlerinin nn alm ak iin bu
n halkn gz nnde kendi eliyle ldrmtr. G urhanllann ken
di m em leketlerinin m eden seviyesini ykseltm ek iin altklar h ak
kn da d a hibir bilgi yoktur. H er ne kadar K arahanllara bal olan K arlu k lann isyan neticesinde bunlarn ellerindeki silahlan alnp ziraate
altrlm ak tecrbesi gibi bir hdise biliniyorsa da, o da neticesiz k al
m ve bununla beraber K arahanllar iin yine pek az sonra K arluk re
islerinin isyann bastrm ak ve cezalandrm ak zarureti ortaya kmtr.
G enellikle, G urhanlann kendi m em leketlerinde d ve i gvenlii
tam am en saladklar bir devrin var olduu da phelidir. H arezm l
kesi G rhana bal olduu halde, Seluk Sultan Sancar urad yenil
giden sonra tekrar kuvvet kazanarak H arezm e hcum etm i ve o v a
kit G rhan tarafndan H arezm e bu hcum a kar koyacak h ib ir yar
dm gelmem itir. Bu sralarda T rkistanda ortaya kan dier kark
lklara G urhanlann da kant hakknda hibir haber yoktur. Ksaca,
K araktaylann T rkistanda yksek b ir m edeniyet tayclan eline ge
m i olduu da grlm yor. Tersine son G rhann vezirinin M ahm ud
B ay ism inde b ir kii (galiba bir M slm an tccar) olduu (yani slm
m edeniyeti tem silcilerinin G urhanlar yannda nem li yeri olduu) b i
linm ektedir.
B ununla beraber K araktay devletinin kuruluu bu m em lekete gi
ren eitli m eden unsurlarn arasnda yaknlam aya sebep olm as itiba
riyle m edeniyetin ilerlem esine sebep olmutur. M slm an v ilyetleri
nin M slm an olm ayan b ir hkm dar idaresi altnda kalm asnn M s

ORTA ASYA TRK TARH

113

lm an olm ayan m eden unsurlarn da batya hareketlerine sebebiyet

verm i olm as da mmkndr. Yedisu vilyetinde u nehri havzasnda
S ryance ve T rke H ristiyan bidelerinin var olm asnn sebepleri
bugne kadar iyi aklanam amtr. Bu yazlarn ou (zellikle Isk
G l etrafnda ve li nehri havzasnda olanlar) XIV. A sra yani M ogol
lar devrine ait ise de, u nehri havzasnda bulunanlar iin de XIII. A s
rn bana yani oralarda daha K araktaylann hkim olduu devre ait
o lanlan da vardr. Yedisi uaki H ristiyan bidelerini T urfan vilyetin
deki H ristiyan eserleri ile karlatran R us A kadem i yelerinden Kakoftsov Turfan H ristiyanlannn Yedisu H ristiyanlarna gre daha m e
den ve daha aydn olduklarn ve burada H ristiyanlann birbirlerine te
siri m eselesi doudan batya yani T urfann Y edisuy a tesiri eklinde
olup, tersine batnn douya tesiri eklinde olm adn sylyor. U ygur
H ristiyanlarndan baka U ygur Budistleri batya tesir edebildiler. Karaktaylar devrinde U ygurlarn byle bir tesirleri hakknda ak bir ha
b e r (bilgi) yoksa da M ool hkm darlnn ilk devrinde 1253'de sey
yah R ubruquis li nehrinin kuzeyinde K ayalk ehrinde Budist di
ninde olan U ygurlara rastlam tr. Bu B udist U ygurlarn buralara daha
K araktaylar devrinde gelip yerlem i olm alar m uhtem eldir. Elim izde
b una d air b ir delil yok ise de, XI. ve XII. A srlarn H ristiyan din pro
pagandasnn kuvvetli bir devri olduu bilinm ektedir. Birok Mool
kavim lerinin bu devirde H ristiyanl kabul ettikleri d e bilinm ektedir.
B at M o o listan da N aym anlarn ve D ou M oolistand a K ereyitlerin
H ristiyan olduklarn, yalnz H ristiyan deil slm kayn ak lan da sy
lyor. P rofesr P elliotnun tetkikleri neticesinde G ney M o o listan da
in hududunda olan O ngutlarn da H ristiyan olduu anlalm tr
C engiz H an N aym anlarn m em leketinde bunlarn b ir U ygur tam gacsna rastlam ve ondan U ygur alfabesini renm itir. B undan H ristiyan
d in propagandasna U ygurlarn da katld anlalyor. G erekten de
Y edisud a bulunan H ristiyan m ezar talarnda 11 yerine, bir 20
yani O rhun Y azlarnda ve U ygur m etinlerinde kullanlan usuln var o l
m asndan, Yedisu H ristiyanlannn da U ygurlardan olduklar anlal
maktadr. U ygur H ristiyanlannn m erkezi T urfann dousunda olan
B ulayk kasabas olm u, burada yalnz H ristiyan yazm a eserleri b u
lunm utur. B unlar da Sryan, Sogd ve T rk dillerinde yazlm eser
lerdir. Yedisu H ristiyanlannn U ygurlardan ay n olan b ir zellii m ezar
talan n d a evvelce Sogdlulardan alnm olan U ygur yazsn deil,
T rke iin lazm olan baz ay n iaretler ekleyerek, S ryan asll dier
b ir alfabe eklini kullanm olm alandr.

114

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

M isyonerlik ii burada da ticaret ileriyle paralel gitm itir; Kerey itlerin Hristiyanl kabul etm eleri hdisesi, Sryanlerin hikyesin
de, K ereyit hannn H ristiyanl evvelce H ristiyan tccarlarndan
rendii eklinde syleniyor. Bu din propaganda m eselesinde dikkati
eken bir husus ise M oolistanda slm propagandasnn olup olm ad
hakknda hibir bilgi olm am asna ramen yine burann m eden sevi
yesini ykseltm ek hususunda H ristiyan tccarlarna nisbeten M sl
man tccarlarn daha byk faaliyet gsterm i olmalardr. M oollar
tccar anlam nda T rklerden sart kelim esini almlardr. Sogd
kelim esinden sogdak kelim esi yapld gibi sart kelim esinden de
sartak kelim esi m eydana gelm itir ve bu kelim e M oolistanda zel
likle tccarlar karan bir kavim yani M slm an ranllar anlam nda
kullanlmtr. M oollar bir kavm e m ensup erkekleri ifade iin ad ge
en kavm in adna bir de tay kelimesini ekliyorlard. Bu ekilde M o
olistanda sartaktay kelim esi kullanlyordu ki sartak yahut sart
kavm inin erkekleri dem ektir.
M oolistanda M slm an ranllarm m eden faaliyetlerinin ne ekil
ve derecede olduunu gsterecek b ir eser de, Sartaktay nm nda m aha
retli ve sanatkr bir kahram an hakkndaki M ool hikyesidir. H ikye
de kahram ann byk nehirler ve gllerden sulam a ileri iin acayip
m ucizev iler yapt syleniyor. Bundan M slm anlarn M oollara
sulam a usuln retm i olduklar anlalyor. Sartak veya sartaktay
kelim esini M oollar yalnz bir m illete (kavm e) m ensup adam lar anla
m nda kullanyorlard. Cengiz Han kendisine boyuneen ilk m slman
hkm dar olan Y edisunun kuzeyindeki K arluk hkm dar Arslan
H an sartaktay diye adlandrd. Halbuki K arluklar lisan bakm ndan
ranl deil T rk idiler. M oollar ayn sart kelim esinden sartaul
veya sartavul kelim esini treterek kullanm lardr ki bu kelim enin
daha Cengiz Han devrinde kullanld bilinm ektedir. Sonradan Reidddin bu kelim eyi Tacik diye, bnl-M henna ise M slm an d i
ye tercm e etm ilerdir.
M oolistandaki slm yaym a faaliyetleri hakknda tarih kaynak
larda hibir bilgi verilm iyorken, sartaktay hakknda byle b ir hikye
sylenm esi M oolistanda M slm an tccarlarn ticaret hususundaki
baarlarnn o m em lekette slm dininin yaylm asna bal olmadn
ok ak olarak gsterm ektedir. Bu husus asrm zda Avrupallann dn
ya ticaretindeki baarlarnn oralarda H ristiyanln yaylm olup o l

ORTA ASYA TRK TARH

115

m adyla ilgili olm am as gibidir. M oollar devrinde zengin M slm an

tccarlar m edrese ve hanghlar yaptryorlard. Fakat slm lim leri ile
slm tccarlar arasnda hibir m nasebet yoktu, belki aksine bu m
nasebet bazan ak olarak dm anca oluyordu.
Eski slm ticaretinin bugnk A vrupa ticaretinden fark udur ki,
slm ticaretinin baars h ib ir vakit M slm an devletlerin siyas b a
arlarna bal deildi. Yalnz slm halifesine bal olan byk slm
m em leketi eitli lkelere blndkten sonra M slm an m em leketle
rinin (tavaif-i m ulk) hudutlarnn deim esi u veya bu sllenin yk
selm esi veya kyle ilgili oluyordu ve hudutlar o kadar abuk d e
iiyordu ki, ahali, kendilerinin m eden ve ktisad hayatlarn, h u d u t
larn byle arabuk deim elerinden zarar grm eyecek bir ekilde
dzenlem ek zorunda kalyorlard. Y ukarda da sylenm i olduu gibi,
olduka kuvvetli ve devam l bir slle olan Sm noullar devrinde bu
sllenin bir tedbiri ile alkal olm akszn bozkrda Trkler arasnda
M slm an kolonileri m eydana geliyor ve bu koloniler de Sm nllara
deil m ahalli T rk hkm darlarna tabi oluyorlard. B irbirleriyle m
nasebette bulunan ticari irketleri vard; o zam an asrm zdaki gibi (ban
ka usul) bor m esseseleri, finans kurulular bulunm am akla beraber
b ir lkede verilen b ir senet ile dier b ir hkm et idaresi altnda b ulu
nan d i e j'b ir ehirden para alm ak m m kn oluyordu. XI. A sr tarihi
si Ebu u can yakn zam anda bulunup yaynlanan eserinde, hkm et
ler tarafndan verilen havale ktlaryla para alm aktan ise, tccarlar ta
rafndan verilen havale ktlar ile para alm ann daha kolay olduu
syleniyor. T ccarlar arasnda zellikle ranllar ok olduundan F ars
a ek kelim esi yaylm t. H atta bu kelim e A raplarn kulland
sak eklinde deil, Farsa ek eklinde yaylarak, sonradan B at
A vruyaya gem ekle btn ticaret lem inde kullanld.
O rta-A syadaki ticaret ilerine herhalde T rkler de katldlar. S on
raki devirlerde M oollarda tccar anlam nda ortak kelim esi k ullan
lyordu ki irket yesi (A rapa erik) anlamndadr. Bu kelim e o
zam ann ticaret ilerinde irketlerin m him rol oynadklarn gster
mektedir. K agarl M ah m u d da bu ortak kelim esi var ise de onun za
m annda daha tccar anlam nda deil, yalnz erik (ortak) anlam n
da kullanlmtr. B una gre T rk ler arasnda ticaret irketlerinin g eli
m esi XI. A srdan sonra olsa gerektir.

116

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

O zam anlar slm m edeniyeti birinci sray igal ettiinden dier

m edeniyetlerin slm iyetle olan her atm as, sonu itibaryla M sl
m anln yaylm a alannn daha ok genilem esine yol ayordu. Karaktaylar in m edeniyeti tesirine pek cidd ekilde kaplm olduklarn
dan, O rta A syaya gelm ekle slm iyeti kabul edem ediler. B u hususta
bunlar O rta A syadaki M oollardan Farkldrlar. Fakat K araktaylann
hkim iyeti devrinde M slm anlarn M slm an olm ayanlara tabi olm a
lar -(M o o l devrine nisbeten daha ufak bir m iktarda olm akla bera
ber)- slm iyetin yaylm a snrlarn geniletmitir. K agarl M ahm ud
zam annda olduu gibi K araktaylann ortaya k esnasnda da Balasagun H anlnn daha kuzeyinde bir m slm an lkesi m evcut deildi.
B ununla beraber bu olaydan henz yz yl gem i olduu halde, Moollann ortaya kndan biraz nce Yedisu vilyetinin kuzeyinde
M slm an K arluk hkm dar A rslan H ann - m erkezi K ayalk ehri
olan - lkesi zikrolunuyor. Bu K ayalk ehrinin yeri im diye kadar
yalnz yaklak olarak belirlenebilm itir. R ubruquis A lag le giderken
liden getikten bir m ddet sonra bu ehirden geti. R ubruquis bu
m nasebetle o zam an uzaktan B alha/B alka gln grdn sy
lyor. Buna gre o zam anki yolun im diki posta yoluna nisbetle Balka glnn daha yaknndan getii tahm in olunabilir. Yalnz Kayalk
ehri deil, belki asl K arluk H anlnn kendisi de daha K araktaylar
zam annda m eydana geldi. K arluk Han G rhana bal b ir bey idi. H a
rabesi im diki G lce ehrinin kuzey batsnda olan A lm alk ehri de ne
K agarl M ahm udun eserinde ve ne de K araktaylann fetih hikyele
rinde geiyor. M oollarn ortaya kna yakn b ir devirde bu ehrin
idaresi G rhana bal olm ayan, aksine ona isyan eden b ir serseri ete
reisinin eline dm t. Bu ete de K arluk veya K angl T rklerinden
idi (XII. Asrn sonunda ve XIII. Asrn bandaki olaylar renm ek iin
tem el kaynak olan C veynnin Tarih-i C ihangasnm eitli eski
nshalarnda bu kabilenin ismi birbirinden farkl olarak K arluk ve
K angl eklinde yazlm tr). H erhalde A lm alk hkim i de M slm an
idi. te bu ekilde O rta A syada M slm an olm ayan K araktaylann
hkim iyetlerinin son devrinde M slm anlar bu M slm an olm ayan
hkm darlara vezir oldular ve daha nceleri slm iyetin yaylm am
olduu yerlerde yeni M slm an vilyetler m eydana geldi. Fakat sl
m iyetin dou ynnde yaylm as nisbeten daha yava oldu. nk
oralarda slm iyetin yaylm asna m eden U ygurlar engel tekil ediyor
lard. M slm an m em leketlerinin K ua ehri dousundaki hududu

ORTA ASYA TRK TARH

117

M ool m paratorluunun kurulduu zam anda da yine K agarl M ah

m ud zam anndaki yerinde yani K ua ehrinin dousunda idi. Yalnz
K uadaki M slm an kahram anlarndan H zr Bey nm nda birisinin
U ygurlara galip gelm esi ile hret bulduu hakknda b ir hab er vardr.
O vakitler U ygurlar bar ve dostluk taraftar olup cesur askerlere k ar
koyam ayan b ir kavim addolunuyorlard. B u H zr Bey, K agar H an
na dm anlar hcum ederken bunlarn pskrtlm esi hususunda hana
yardm ettiinden hanlk Unvann elde etti. Fakat T anm havzasnn
gneyinde durum biraz deiik olup, K agarl M ahm ud devrinde b ura
da slm h udut ehri eren iken XIII. A srda M arko P o lo nun b ura
lardan getii sralarda L ob-N or havalisindeki ahali de M slm an idi.
K arm ak bir sorun olarak kalan di er b ir h usus da m slm an A s
y a nn m eden hayatna Trklerin ne derecede katk yaptdr. T rkler
h ib ir yerde A rap-ran m edeniyetine tam am en tabi olm u deildiler.
T rklerin kendi dillerini unutm alar da h ib ir yerde olmamtr. B unun
la berab er A rap ve ran m edeniyetinin T rklere tesiri o kad ar kuvvetli
idi ki T rk dili hibir yerde devlet ve m edeniyet dili olam ad. Trk
devletlerinin en bat ksm olan K k A sy ada X III. A sra k adar devlet
dili A rapa idi. B u bilgiler XIV. A srda K k A sy ada yazlan, yazar
bilinm eyen b ir Farsa eserde m evcuttur. B u habere nceleri pek g
venm iyor idiysem de M arx van B erch em in dikkat ektii, XIII. A sra
kadar A nadoluda kitbelerin A rapa yazlm olduu hususu, yazan
bilinm eyen bahsi geen Farsa eserin verdii bilgiyi doruluyor. Ayn
ekilde sultanlarn K eyhsrev, K eykubd gibi isim leri tam alar bun
lara ran m illi destannn tesirini, bununla berab er bazan herhalde z
T rke isim lere rastlanm as da sultanlarn asllarnn T rk olduunu d a
ha unutm adklarn gsteriyor. ran Seluklular da ayn durum da olup,
orada Farsa gittike ynetim (brokrasi) ve m edeniyet dili oluyordu.
H atta K arahanllarn ynetim indeki T rk istan d a da ynetim ve edebi
yat dili olarak Farsa gitgide A rapay sktryordu. Bu konuda ok
dikkat ekici b ir zellik olarak ayrca sylenm esi gereken b ir nokta da
B uhara tarihine ait b ir eserle ilgili olanlardr. B u eser Sm nllar dev
rinde A rapa yazlm idi. Sonra XII. A srda F arsaya tercm e edilir
ken tercm enin sebebi olarak halkn o zam anlar A rapa eserler oku
m aa eilim li olm adklar belirtilm itir. H atta slm ilim lerin retil
m esinde de A rap dili baarsn kaybediyordu. M edreselerde dersleri
Farsa okutan hocalar ortaya kt. D in retim m eselesinde de hatta
ilk (retim e balarken) telkinler h ususunda d a o usul uygulanm aya

118

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

baland. M esela 451 senesinde dom u ve Tarih-i N iab u ra zeyl

(ek) yazm olan M ecdddin A bdulgfirin daha be yanda slm d i
ninin kaide ve esaslarn Farsa rendii zikrolunur. Fakat K arahanllar m em leketinde hatta K agar vilyetinde XII. A srn son yarsnda
A rap dili m ahkem e (hukuk) dili olarak kullanlm tr. rnein tarafm
dan Londra arkiyat M ektebi M ecm uasnda ngilizce tercm esiyle
yaynlanan bir kaza m ahkem esi vesikas da A rapa yazlm tr. (Bu m e
sele ve vesikann T rkeye tercm esi Trkiyat M ecm uasnn birinci
saysnda yaynlanmtr. Vesika K agarda yazlan K utadgu B iligin
tasnif olunduu devirde hkm sren B ura H an zam anna aittir). B u
nunla beraber bu devire ve daha sonraki devirlere ait vesikalar K arahanllar m em leketinde T rk dilinin de siyaset terim lerinden tam am en
karlm am olduunu gsteriyorlar. H atta m esela S em erkandta da bu
ehrin halk iinde T rke konuanlar o zam an byk b ir ihtim alle hi
bulunm am asna ram en yine devletle ilgili terim lerde T rke kelim e
ler vard. M esela vezir kelim esine T rke bir sfat olan ulu keli
m esi ekleniyordu. Sem erkand hanlarnn XII. A sr sonunda kestirdikle
ri sikkelerindeki sultans-seltn Unvanna da bu ulu kelim esi
ekleniyordu. Bu sllenin kne kadar hanlar daim a T rke isim
ve zellikle T rke lakap (nvanlar) kullandlar. H atta eskiden M oo
listanda hkm ran olan O uz hanlar tarihinden de bilinen b ir d e te ki tahta kan hann kendisinin eski Unvann yeni b ir nvana evirm e
sidir- K arahanllarca devam l uyuluyordu. Bu lakap (nvan) hann zel
ad yerine kullanlm akta idi. Bu sebepten tarihiler ayn yerde ayn ta
rihte kesilen sikkelerde grlen eitli Unvanlarn b ir veya birok a
hslara m ait olduunu doru tyin edem eyerek byk zorluk ekm ek
tedirler.
Fakat bugne kadar bilindiine gre S em erkandd a T rke edebi
yat hakknda bir sz bile sylenm iyordu. H ann saraynda Farsa iir
syleyen irler yayor ve hann korum a ve ltuflarna kavuuyorlar
d. T rk dilinde M slm an edebiyat vcuda getirm ek, dier yerlerden
daha ok K agar lkesinde m m kn idi. Fakat orada da F arsann et
kisi gittike kuvvetleniyordu, hatta XVII. A srda bile burada Farsa bir
tarih eser yazlm t, halbuki eser nahiv (dilbilgisi) hatalar ile dolu o l
duundan, Farsann bu yazarn ana dili olm ad gibi, kendisince pek
allm bir dil de olm ad aka grlmektedir. H icr 462 de (10691070 M.) K ag arda K utadgu Bilig adnda Trke b ir ahlk kitab
yazlmtr. Bu kitap K agar Han adna yazlmtr. Yazar aslen Bala-

ORTA ASYA TRK TARH

119

sag u n lu olup K agar Hannn saraynda H cib lik m akam n elinde

tutan Y usuf adnda biridir. Kitabn ismi olan T rke K utadgu terkibi
m utlu edebilecek ilim , yahut padiahlara lyk ilim anlamndadr.
B ah t ve m utluluk anlam nda olan k ut kelim esi h er yerde (ve
K utadgu B ilig in kendisinde de birok yerlerde) im diki zam anda p a
diahlar tazim iin kullanlan ham et-m eb anlam nda kullanlyor
du. B yle padiahlara, m em urlara vs. b aka snflara ahlk retm ek
iin yazlan eserler eskiden douda ve ran d a o k m eh u r idi. B u gibi
eserlerin an kym etli olan ksm ahlk grleri ve verilen nasihatlan
dorulam ak ve desteklem ek iin tarihten rnek verilen efsan eler veya
olay larla ilgili hikyelerdir. Fakat B alasagunlu Y usufun eserinde bu
yn hi yoktur. B unda hibir tarih ahs zikredilm iyor. B ahsettii p a
diah lik/lek yalnz adaleti tem sil eden m stear b ir (takm a) isim
dir. D i er faziletler ise lek in veziri, olu ve kardei eklinde tem sil
olunuyorlard. te bu yzden K utadgu B ilig bu trden Farsa yaz
lan rneklerine nispeten kym eti ok daha azdr. K itabn giriinde Arap
ve Fars dillerinde kitap ok olduu, fakat T rk dilinde h ib ir kitap b u
lunm ad kaydolunm utur. Byle bir kayt T rklerin eski Budist, M a
ni, H ristiyan eserlerini pek abuk unuttuklarn gsteriyor. Var olduu
nu K agarl M ah m u d un eserinden rendiim iz M slm an T rk iir
ve E debiyat d a galiba daha baka edeb eserlerin ortaya km asna se
bep olam am t. K agarl M ahm udun ifadesine gre K ag ar ehri aha
lisi T rk dilinin en fasihi (efsah: en dzgn, ak) olan H akan Trkesini konuuyorlard. Fakat K agar vilyetinin kylleri K encek d i
linde yarti bu vilyetlerin T rk olm ayan esas yerli kavm inin sonradan
T rkleen diliyle konuuyorlard. Bu yzden T rke edebiyatn d a ilk
nce K a g a rd a ortaya km as gerekiyor.
B ir de K utadgu B ilig in slup ve ifade tarz itibariyle eski T rk
edeb gelenekleriyle m nasebeti ve bu eserin adalarna ne gibi tesir
yapabildii sorunu vardr. K utadgu B iligin nshas bilinm ektedir:
B iri 1439d a H eratda U ygur alfabesi ile yazlan nsha, dierleri A rap
alfabesiyle yazlan iki nshasdr ki bunlardan birisi M srda, dieri de
F erg an ad a bulunm utur. Yazarn eserini nce U ygur ve A rap alfabe
sinden hangisi ile yazd hususu ise hlen m nakaay gerektiren bir
konudur. K itabn ism i ve ham et-m eb anlam nda k ut kelim esini
kullanm as K ag a rda slm ve biraz da ran tesirinin daha pek kuv v et
li olm adn ve hann saray ve ynetim birim lerinden T rk dilini daha

120

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

karp siiremediini gsteriyor. Bu K utadgu B ilig adna biraz sonra

M oollar devrinde de tesadf ediliyor; M ool im paratorluunda ve
im paratorluun kalntsndan kurulan devletlerde uygulanan kanunun
kayna olarak Cengiz H ana nispet edilen dsturlar ve yasa vard.
G erektii zam an kanunun kayna olm ak zere bunlara bavuruyorlar
d. te C engiz H ana nispet edilen bu rivayetler ve szler m ecm uas da
Kutadgu Bilig diye adlandrlyordu. XVI. Asr yazarlarndan bn
A rabahn sznden K utadgu kelim esini M oollarn da kulland,
hatta U ygur alfabesinin ismi olarak kullanld da grlyor. bn Arabah bu K utadgu kelim esini C engiz H an n m ensup olduu kabilenin
ism iyle birletirm ekle hata ediyor. (bn Arabah bu kabile ism ini Kyat deil K tat okum utur). Bura H ann K utadgu B ilig i hi o l
m azsa nvan hususunda M oollara tesir etm i ve C engiz H an n K u
tadgu B iliginin ortaya km asna sebep olduunu syleyenler de var
dr. Fakat K agarl M ahm udun eseri yaynlandktan sonra K arahanllara bal olan Trklerin kendilerini U ygur diye isim lendirm edikleri,
bundan dolay Balasagunlu Y usufun eserini yazd dilin de U ygurca
olm ad kesin olarak ortaya kmtr. Ayn ekilde Bura H ann K u
tadgu B ilig gibi bandan sonuna kadar slm ruhuyla yazlan bir ese
rin devam l olarak B udist ve H ristiyan olarak kalan U ygurlara gem i
olm as ve U ygurlarn bu kere M oollara tesir ederken m slm an Karahanllardan rendikleri eseri onlara retm i olm alar da m m kn d e
ildir.
B alasagunlu Y usufun eseri K agarl M ahm udun eserini yazm aya
balad seneden ancak iki yl nce yazlmtr. Kagarl M ahm ud bu
eseri grm m dr, grm em i m idir? Bu hususu K agarl M ahm ud
belirtm iyor. Kagarl M ahm ud kendisinin lisaniyata (dil) ait olan bu
eserinin kendisinden nce yazlanlar arasnda benzeri olm adn syl
yor. M artin H artm ann, Balasagunlu Y usufun eseri ile Kagarl M ah
m u d un eseri arasnda esasl bir fark grm yor; birincisini saray edebi
yat zm resine, sonuncusunu da halk edebiyat a n anesine (geleneine)
nispet ediyordu. Fakat bu iddiasnda hakl olm asa gerek. Yukarda gr
dm z zere K agarl M ahm udun eserinde geen iirler iinde sa
raya ait iirler de vardr. D ier taraftan da Balasagunlu Yusuf kendisi
nin ahlk nasihatlar iin halk arasndaki hikm etli szlerden (halk fel
sefesinden) faydalanmtr. Kutadgu B ilig te geen baz yerler K agarl M ahm udun eserinde geen halk szleri rneklerindeki fikir ve ifa
delerin ayndr. K utadgu B iligi okum u olan herkes Kagarl M ah-

ORTA ASYA TRK TARH

121

m u d un eserinde geen erdem ba til yani hikm etin ba lisanda

yani insann szndedir ataszn grr grm ez herhalde K utadgu
B iligi hatrlayacaktr.
Yayk nehrinin azna yakn Sarayck denilen yerde zerinde K u
tadgu B ilig ten alnm iir yazl b ir m lek bulunm utur. B undan K u
tadgu B iligin bugne kadar ortaya karlan nshalar sayca az olm a
sna ram en zam annda epeyce m ehur olduu anlalyor. B undan
baka yine yaknda T rk iy ede H ib et l-H akaik ve A ybetl-H akayk adl b ir eser bulunarak yaynlanm tr. K utadgu B ilig e nispeten
biraz daha ge b ir dnem e ait olan bu eser yine ayn m evzu zerine ve
gerek hayatn olaylar ile tam am en ilgisiz bir ekilde yazlm olup,
bilinegelen ve kuru ahlk nasihatlar ierm ektedir. K agar d ilin d e
yazlan bu eserin y azan A hm et bin M uham m ed Y knak adl biri
olup, D d Sipehslr B ey ad n d a b ir em re ithaf edilm itir. B u H ibet l-H akaik in bulunm as K utadgu B ilig in kendi trnde tek eser o l
madn ve Trk edebiyatnda b ir K agar D evri olduunu gsteriyor,
fakat bu devrin T rk edebiyatnn daha sonraki devirlerdeki yap ve g e
lim esine tesiri pek az o lm u olsa gerek.
Trklerin in m edeniyetine olan eski yaknlklarnn izleri bu za
m anda da srm olup, bu izler yalnz han lkap ve Unvanlarna has d e
ildi. Kagarl M ahm udun eserinden anlalyor ki K araktaylarda k u l
lanlan ince bir m ansp (m evki Unvan) olan tayangu daha o asrlar
da da varm. Tayangu kelim esi A rapa hcib terim ine karlk olup
bunun asl da itim at etm ek, gvenm ek m anasnda olan T rke tayanm ek (dayanm ak) m astarndan olduu syleniyor. O rhun bidele
rinden bilinen prenses m anasm ifade eden koncuy kelim esi de
K agarl M ahm ud zam anna k adar gelebilm i, fakat hatun kelim esi
bu zam anda koncuy kelim esine gre daha yksek b ir m evkii ifade
etm itir.
K agarl M ahm udun eserinde m add m edeniyeti ifade eden eitli
kelim eler arasndan elatu kelim esi dikkati ekm ektedir. Bu kelim e
burun tem izlem ek iin insann cebinde tad ipek paras diye ak
lanyor. Bilindii gibi eski ve o rta alarda gerek eski Yunan ve g erek
se slm lem inde burun m endili kullanlm yordu. Bu m endil in ve
Japonyada ok eski devirlerde bile kullanlm olup, A vrupalIlarda
XV. A srda U zak D ou m edeniyeti ile tantktan sonra kullanlm aa

122

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

baland. M oolistanda da eskiden kullanlyordu. XI. A srda bu burun

m endilinin Trklerde kullanlm as, sonradan etkisini kaybeden U zak
D ou m edeniyetinin, Trklere olan eski etkisinin izlerinden birisi o la
rak kabul edilm esi gerekir.

e k z n c D ers

M slm an T rk edebiyatnn K agar devrinden sonraki devrinin

m erkezi H arezm de dahil Sirderya nehrinin gneyinde olan yerlerdir.
Bu yerlerin T rk tarihindeki nem ini gelecek konferansta arz edece
im.
Yukarda grld ki gebe kavim lerle ticaret O rta A sy ann dier
m eden vilyetleri iin nem li olm akla beraber, corafi durum u itiba
ryla H arezm iin daha nem li idi. Ayn coraf durum un H arezm h al
knn kavm (etnorafk) yaps ve diline de etkisiz kalam ayaca b elli
dir. H atta H arezm in kom ular ranl asla d ah a yakn olan gebeler
den olduu zam anlarda bile bu zelliinin farkedilm i olm as ihtim ali
pek yakndr, hi olm azsa baz lim lerin H arezm halknn evvelce S ir
dery a boylarndan D on boylarna kadar uzanan geni bozkrda oturan
A lan kavm ine m ensup olduunu ispat etm ek yolundaki alm alar bu
hususta zikre deer. Bozkrlarn T rklem esinden sonra H arezm T rklerin etkisine daha ok girdi. slm iyetin ilk asrlarnda H arezm ahali
sinin konutuu lehe dier ranllarca anlalm am akla beraber, yine
ran b ir lehe idi. Bu yalnz konum a dili olm akla kalm ayp edeb
zellii de vard. H atta XI. asrda bile bu dilde yazyorlard, fakat F ars
a szlklerde H arezm kelim esi diye gsterilen kelim elerin ou z
T rke kelim elerdir. Buna ek olarak X. A srda H arezm lilerin kyafet
itibaryla T rklere benzedii de kaydedilm itir. X III. A srda M oollar
devrinde ise H arezm hakknda eser yazanlar burasn dil bakm ndan ta
m am en b ir T rk m em leketi olarak tasvir ediyorlar. u halde H arezm
lilerin T rklem esi XI. A sr ile XIII. A sr ortasnda yani burasn Sel
u k S ultanlarna bal em irlerin idare ettikleri devirde gereklem itir.
B u em irler kken itibaryla T rk olm akla beraber, eski ran Unvan olan
H arezm ah Unvann koruyorlard. XI. A sn n son senelerinde burada
H arezm ahlar Sllesi kuruldu ki, bunlarn hem en hepsinin isim leri
T rke idi. H arezm bunlarn devrinde bu lkenin btn tarihinde ilk ve
son defa olm ak zere pek byk b ir devletin m erkezi olm utur. B u H a
rezm ahlar nceleri Seluk sultanlarnn vekilleri iken, yava yava
M slm an lem inin dou ksm nn yce hkm darlar sfatn kazand
lar. H atta Seluk devletinin knden sonra XII. A sr ortasnda Ba-

124

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ORTA ASYA TRK TARH

125

dad H alifesinin vaktiyle kaybetm i olduu dnyev hkim iyeti geri al

m asn da kabul etmediler. Belki um um en slm m em leketinde ncele
ri Seluk sultanlarnn hakk olan Sultan- slm ln kendilerine ge
tiini iddia ettiler. H atta son H arezm ahlar evvelce S eluklular devrin
de olduu gibi hkim iyetlerinin B adatta da kabul olunm asn istedi
ler.

drt fersah (24 kilom etre) gney batda baka bir avgar vard. G erek
XII. A sr lim lerinden S e m an inin (XI. A srda yazlan bir esere daya
narak) T rk hududunda b ir yer (nhiyetn min sugrt-T rk) ve gerek
XIII. A sr lim lerinden Y akutun (XII. A sr yazan m ran ye dayand
rarak) T rk ehirlerinden b iri (m in b ild t-T rk) eklindeki tarifle
ri de ad geen avgarlarn her ikisine ait olabilir.

H arezm o vakit herhalde ran m edeniyetinin tesiri altnda bulunu

yordu, eserlerini Farsa yazan lim ve airler arasnda H arezm liler de
vard. H arezm ahlar devrinde Farsa, m em leketin resm dili idi. Fakat
S o g ddaki gibi mahalli halk kitlesinin konum a dili olan eski lehenin
yerine Farsann stnlk kazanm as daha gereklem em i olsa gerek
tir. B yk bir ihtim alle H arezm dili buralarda daim a halkn dili olm a
zelliini korum u ve yerini ancak daha sonralar T rk eye brakm
tr.

im diki T rkistan ehri yerinde olan Yasi veya Yesi ehri ne

S em an ve ne de Yakut tarafndan biliniyordu. Halbuki ehir XII. A sr
da da m evcuttu. N itekim doum u burada olan veya hi o lm azsa b ura
d a yaam ve lm olan eyh A hm ed Yesev yahut Y asav bu za
m anda hret kazanm t. A hm ed Yesev 562 H. (1166/1167 M .) de ve
fat etm itir. D ier b ir habere gre bu A hm ed Yesevi S ayram ehrin
de doup yetim itir. H er halde bu S ayram dan m aksat D ou T rkis
ta n daki Sayram olam az. ( nk o ehir henz o asrda m evcut olm a
yp, ancak X V I. A srda Bat T rkistandaki S ayram dan gelen m u h a
cirler tarafndan kurulm utur). Belki Bat T rkistanda im diki im kent ehrinin biraz dousundaki S ayram dr ki sfcab ve A kehir
isim leriyle bilinip K agarl M ah m u d ta da gem ektedir.

Sirderya havzasnda ksm en H arezm liler ve ksm en ihtim ale gre

S ogdlular tarafndan kurulm u olan kolonilerin T rklem ee m aruz
kalm alarnn daha erken olmas gerekiyordu. N itekim XI. A srda b ura
larda T rklerle m eskun ehirler de vard. K agarl M ahm udd a O uz
ehirleri olarak Savran (bu gn de m evcut olan bu ehir Sm nllar
devrinde bir hudud ehri idi) ve Sonak (XII. A srda henz M sl
m an olm ayan K pak lkesinin baehri idi, im di harabesine Sunak
K urgan deniyor) ehirleri zikrolunuyor.
X.
asr corafyaclar Savrann gney dousunda ve buras ile
F arab (veya O trar) arasnda avgar ehrini zikrediyorlar. C o
rafyaclarn eserlerinde gsterilen m esafelere baklrsa bu ehir yakla
k olarak im diki T rkistan ehrinin yerinde olm u olacaktr. av
gar ismi ran aslldr. Fakat X. A srda bu ehrin ahalisinin ranl m
T rk m olduu belli deildir. Sm noullarndan N asr bin A hm edin
(914-943) yzbin kadar (bu rakam herhalde abartldr) askerle yap
t bir seferi, m etinlerin birinde (bn Havkal) bu avgar ehri zerine
yaplm gsteriliyor. Eer byle ise avgar kuvvetli bir hkm darln
karargh olmu oluyor. bn H avkaln kayna olan stahrnin ns
halarnda ise bu ehrin ism i tam am en baka trl yazlm tr. Byle
olunca, zellikle bu sefer hakknda dier kaynaklarda da bilgi bulun
m adndan seferin nereye doru olduu soru iareti olarak kalyor. S ir
derya havzasnda bu avgardan baka b ir de E vliya A ta ehrinden

T rkler tarafndan A ta Y esev lakabn alan A hm ed Yesev Trkler arasnda slm iyetin ve slm tasavvufunun yaylm as iin byk
b ir tesir yapm olsa gerektir. Bunun tasavvuf ruhuyla yazm olduu
T rke iirleri halk arasnda byk b ir hret kazand ve hatta bu g
ne kadar O rta A sy adaki halk irleri bu tarzda kendisini taklit etm ek
tedirler. Fakat ne yazk ki zellikle halk tarafndan bilinm eleri dolaysiyle bu iirler, bize yazldklar zam andaki ekliyle gelem em i, belki
bunlar birok defa istinsah (kopya) edenler asl nshann dilini, kendi
zam anlarna uydurarak d eitirm iler ve baka eyler de araya sok
mulardr. A hm ed Y esevnin tercem e-i halini de (hayatn) ayn ekil
de tam am en daha sonraki devirlerin efsanev hikyelerinden reniyo
ruz. Bu efsanelere gre A hm ed Y esevnin ncs A rslan B aba ve
ya Bab A rslan (bilindii gibi A rapa kap anlam nda olan b ab ke
limesi T rkistanda slm dinini yayanlar iin kullanlm tr) adnda
T rk evliyasndan b ir velidir. A rslann olu M ansur A ta, A hm ed Yesevinin ilk halifesi veya vekili idi. A hm ed Y esevnin kendisi ise Hem ed an dan T rk istan a gelm i olan ranl m utasavvf Y usuf H em edan nin nc halifesi idi. Y usuf H em edan birok seneler M erv de
m utasavvflar tarikatnn eyhi olarak yaam ve 1140 senesinde vefat

126

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

etm iti. Yusuf H em edannin tercem e-i halini (hayatn) yazan kii bu
eyhin kesinlikle Trke bilm ediini kaydediyor. B ununla beraber bu
nn T rk tasavvufunun kurucusunu talebe edinm esine engel olm a
mtr. Yusuf H em edannin ikinci halifesi yani A h m ed in dorudan
doruya selefi eyh Ebu M uham m ed H aan bin H seyin el-A ndak
idi. 1157 senesinde vefat eden bu zat hakknda kendisinin ada ve
dostu olan S em an baz bilgiler veriyor. Fakat A hm ed Yesev hakkn
da S em an nin bilgisi yoktur, hatta S em annin yalnz nisbelere ve
zellikle din lim leri nisbelerine tahsis ettii bu kitapta Y esev ek
linde bir nisbe bile yoktur.
zellikle Trk evliyasndan bir veli olm asndan dolay A hm ed Ye
sev sevgi ve saygs onun mezar zerine XIV. Asrn sonunda T im ur ta
rafndan yaptrlan m uhteem binann da gsterdii zere Sirderya neh
ri havzasnda pek uzun ve devam l olarak yaamtr. A hm ed Yesev nin talebe ve halifeleri arasnda eserlerini T rke yazan ve Trke
A ta (peder) lakabn tayan birok kii vardr. Bunlardan biri de fa
aliyeti cihetiyle H arezm Te irtibat olan H akm A ta yahut Sleym an
Bakrgandir. H akm A ta da, tpk A hm ed Yesev gibi tasavvufa ait
T rke nasihatlar mecmuas yazmtr. Fakat bu eser A hm ed Yesev ninki gibi m anzum (iir) deil m ensurdur (dzyaz tarzndadr). Hkm A tann hikm etli szleri de tpk A hm ed Y esevnin szleri gibi sa
de bir dille ve geni halk kitlesine hitap etm ek zere yazlm tr.
H arezm in Trklem e devresinde bulunduu asrlardaki hayatnn
aratrlm as T rkistanda Trklerin yava yava ounluk kazanm as
nn m edeniyetin km esine ne derecede sebep olup olm ad ynnden
byk bir nem i vardr. T rkleri m edeniyete dm an diye tantarak ta
rihteki rollerine yalnz o noktadan karar verm ekte A vrupa m sterikle
ri iinde herkesten ileri giden zat m ehur A lm an m steriki N ldeke
olm utur. N ldekenin fikrince Sm noullarnn m em leketinin Trkler tarafndan fethedilm esi bu m em leketlerin tarihindeki en ac fel
ketlerden biridir . D aha yakn zam anlarda 1924te D er slm dergi
si sahifelerinde N ldeke bu konuya tekrar dnerek nceki iddiasn tek
rarlam ve um um en ran devleti olan Sm noullar devletinin k
n takiben m eden slm dnyasna T rklerin gelip girm esini btn
dnya tarihinde birinci derecede bir bel ve m usibet olm ak zere tas
v ir etm itir. H arezm ise yalnz T rk siyas hkim iyeti altnda kalm o l
m ayp, eski dili yerine Trk dilinin hakim iyetini kabul eden yksek

ORTA ASYA TRK TARH

127

m edeniyetli lkelerin b ir rneidir. B ununla beraber H arezm in XIIJ.

A srda (Trk hkim iyeti altnda olduu devirde) ki durum unun X. ve
XI. A srda (yani T rk hkim iyetinden nceki devirde) ki durum undan
m edeniyet bakm ndan ok daha aa olduunu gsterecek vakalar
gsterm ek ok zordur. M ool istilsndan pek az nce ehir hayatnn
geni lde ilerlem i olduunu, hatta sulam a ile yaplan ziraat alanla
rnn ve m am ur yerlerin, zellikle H arezm in gney bat ksm larnda
daha ok genilediini gryoruz. D ier kaynaklar ise bu asrlarda H a
rezm tccarlarnn O rta A sy ada eskiye gre daha uzak m em leketlerde
nfuz kazandklarn anlatyorlar. B unun en byk rnei 1218 de
M ahm ud H arezm adnda bir ztn C engiz H an tarafndan H arezm ah
M uham m ede eli olarak gelm esidir. B yk b ir ihtim al ile bu M ahm ud
Sefir M ahm ud anlam nda olan M ahm ud Yalvala ayn kiidir. Bu
M ahm ud Yalva ise M ool devrinde in de Pekin valisi idi, olu Mesud Bey de O rta A sy ann m eden lkelerini idare ediyordu. Bu Mesu d un bey Unvann tam as, Satlm ve Sevin ism inde iki o
lunun isim lerinin z T rke olm as, gerek M esudun, gerek babas
M ahm udun dil ynnden T rk olduklarn dnm ee sevkediyor.
H arezm de fikr m edeniyetin yksekliine, akl ve fikre dayal bir
kelm m ezhebi olan M utezilenin daha XI. A srda burada geni l
de yaylm ve XIII. A srda da bu yaylm ann en st noktasna erim i
olm as ahittir. H arezm in fikr m edeniyetinden bahseden A rap lim le
ri bu lkede din tartm alarn byk bir edeb dairesinde yapldn ve
hibir taassup gsterilm ediini ve tartm aclardan birinin kendi fikri
ni savunurken kaba ifadeler kulland takdirde derhal sznn kesildi
ini ayrca belirtiyorlar.
H arezm de M utezile m ezhebinin ne k ad ar derinlem i ve k k le
m i olduunu bilm ek iin bu m ezhebin M ool istilsndan sonra d a y a
am olduuna dikkat etm ek yeter. yle ki M oollar bu m em leketi
1221 ylnda fethederken H arezm byk direni gsterdiinden zel
likle bu lke byk tahriplere uram t. B una ram en m eden gele
neklerden M utezililik yaayabilm itir. V ka ziraat ve kylerin bayn
drl M oollardan nceki haline dndrlem em i ve XIV. A srda zi
raat alanlar M oollardan nceki devre gre biraz daha azalm ise de
H arezm in baehri olan rgen, im diki K hne rgen ehri 1221
senesi olayndan birka sene sonra hem en hem en M oollardan nceki
gibi yeniden onarlarak canlandrlm ve hatta M ool devrinde o taraf

128

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

larda seyahat eden M slm an ve Avrupal seyyahlar rgeni Bat A s

ya ve A vrupa ile U zak D ou ticaret yolu zerinde en byk ehirler
den biri olarak anlatm lardr. 1333 senesinde burada bulunan A rap
seyyah bn B attuta da rgen ehrinin T rk ehirlerinin en byk,
m him ve gzellerinden biri oduunu belirtmitir.
H arezm ve m edeniyet ynnden burayla ilikisi olan aa Sirdery a ehirleri, M ool devrinden nce olduu gibi sonralar d a pek canl
b ir m eden ve edeb faaliyet alan olmulardr. B rockelm annn A rap
Edebiyat T arihinde H arezm de ve ona kom u lkelerde yazlan b ir
ok eserlerin ve yazarlarnn ad gemektedir. E dindiim bilgilere gre
stanbul ktphaneleri bu bilgilerden daha fazlasn verm ee ve ta
m am lam aa imkn veriyor. Bu eserlerin ounluu din ilim lere aittir.
B ana verilen bilgilere gre bu eserlerden birinde H arezm dilinde c m
leler kullanlm tr; bu bilgilerin yakn bir zam anda ortaya karlm as
n m it etm ek icabeder. XII. A srda H arezm den kan veyahut H a
rezm de faaliyet gsteren lim ler ierisinde biz Z em aher ve ehristan gibi deerleri dnyaca bilinen lim leri de gryoruz. O zam ann
bu gibi lim lerinden m ahall veya T rk m ill hislerini ortaya k o y m ala
rn beklem enin biraz zor olaca tabidir; fakat H arezm ahlarn en so
nuncusu olan C elleddin (1221 senesi balarnda H arezm i terketm i,
ayn senenin K asm aynda H indistana kam , 1223te Bat ra n da fa
aliyet gsterm i ve 1231de M oollarla olan savata lm tr) adna
M uham m ed bin Kays isimli birinin T rk dili hakknda byk b ir k i
tap yazm olduu dikkat ekici ve ilgintir. Bu yazar hakknda baka
hibir bilgiye sahip deiliz. Eseri de galiba A rapadr. K agarl M ahm u d dan sonra bu eser T rk dili hakknda yazlm ve im diye kadar
bizce bilinen eserlerin kincisi olacaktr. Yazk ki bu eser bize u lam a
m ve varl da ancak M oollar zam annda eser yazan C em leddin ibn l-M hennann eserinin iki yerinde bu kitaba yapt atflardan anla
lmtr.
A nlaldna gre T rkler H arezm e gelip yerletiklerinde orad a
ki, zam anna gre, yksek olan m edeniyeti benim sedikleri gibi bu
rendiklerinden M slm an T rk edebiyatn gelitirm ek yolunda fay d a
lanmlardr. E er M oollardan nceki devrin T rk-H arezm m edeniye
ti olm asa idi, M oollar devrinde H arezm in ve genellikle A ltm ord u nun T rk Edebiyat tarihindeki o byk - v e imdi gittike daha da
anlalan- rol ve ehem m iyetlerini anlam ak zor olurdu. A slen H arezm li

ORTA ASYA TRK TARH

129

olan b ir A ltnordu irinin 1353 tarihli eserinin dili T im urlular d ev rin

de aatay dili adn alan edeb Trk dilinin ayndr. B ununla b era
b er H arezm takm a adn tayan bu yazarn eseri, asl vatan olan H a
rez m de deil, im diki G ney R u sy ada yazlm tr. im di stan b u lda,
anlayabildiim e gre, eserlerini bu ir H arezm den nce yazan y a
zarlar d a bulunm utur. H arezm nin eseri C anbek H an devrinde yazl
m iken bize ulaan dier bir edeb eser ondan daha nce, C anbek
H a n n byk kardei olan Tini Bek H an devrinde yazlm tr. Bu eser
de T ini B e k e ahzde dendiinden bu son eserin daha ehzde T i
ni B e k in babas zbek Han zam annda yani 1340tan nce yazlm
olduu anlalyor. im diye kadar bilinenlere gre M oollardan nce
K rm da M slm an yoktu. te burada da M ool devrinde Y usuf ve
Z ley h aya ait T rke bir edeb eser yazlm tr. O eser de im di bize
yalnz o eski devirde gney T rkesine yaplan tercm esinden bilin
m ektedir. Bu gney T rk edeb dili de M ool devrinde m eydana gel
mi ve sonra O sm anlca adn almtr. D aha baka terc m eler de var
dr, rnein E bu N asr Serahsnin akide dair eseri XV. Asrda M
srd a gney T rk esine tercm e edilm i ve Yusuf ile Z leyha kssas
gibi bu eser de bu gney T rkesine T atarcadan yani A ltn o rd u daki
edeb dilden tercm e edilm iti. Sirderya havzasnn aa ksm ndaki
B arkent ehrinde (bu ehir Barn, Barnl isim leriyle de b ilinm ek
tedir) XIII. Arn ikinci yarsnda H sm eddin H m id bin A sm elBarm l ism inde byk b ir fakih yaam olup bu fakih dilde eser
ler yazm idi. Bu lim i ahsen grp bilen Cem al K u re nin anlatt
na gre onun A rapa eserleri fasih (ak seik), Farsa eserleri m elih
(sevim li), T rke eserleri sahih (dzgn) idi.
C em al K ure tarafndan Arapa, Farsa ve T rk enin slm le
m inin edeb dili olarak karlatrlm as bugne kadarki bilgilere g
re slm edebiyatnda ilk karlatrm adr. Cem al K ure A lm alk ta
dom utur (doum u 1230 civarnda olup, sonralar o u n lu k la Kag a rda yaam tr). H sm eddin ile de 672 H. de (1273/1274 M .) Bark en te seyahati esnasnda tanmtr. Cem al K u re nin rivayetinden
anlalyor ki A ltnordu m edeniyeti daha XIII. A srda bile Trkistan
m edeniyetini etkiliyordu. Byle bir etkinin varl son zam anlara kadar
O rta A sy a T rklerince bilinm edii gibi A vrupa lim lerince de bilinm i
yordu. X V I. A srn balarnda B abr M irza, aatay iri Ali ir Nev a nin eserlerinin F erganada A ndican ehri ahalisinin k o n utuu d il
de yazlm olduunu dnyordu. R adloff ise 1888de B a b rn fik

130

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

rinin yanl olduunu ve aatay dilinin bir edeb dil olup, herhangi
bir yerli konum a dili ile ilgili olm adn ispat etm ee almt. B u
nunla beraber R adloff bu edeb dilin yalnz eski U ygurlarn edeb dilin
den balayarak (R adloff o m akalesini yazarken O rhun bideleri daha
bilinm iyordu, bundan dolay o dilin arada szkonusu olm as bile im
knsz idi) 1310da yazlm olan Ksas- E nbiya kitabna kadar gelen
eski edeb dil etkisiyle, yani zellikle dounun batya olan m eden et
kisi sayesinde m eydana gelm i olduunu dnm tr. R ad lo ffun
fikrine gre anlan Ksas- Enbiya kitab da z U ygur dilinde yazl
mtr. Ayn edeb dilin A ltnorduda da yaylm olduuna XIV. Asrn
sonunda Toktam ve T im ur Kutlu H anlar tarafndan yazlm olan
ferm an (yarlk) 1ar tanklk etmektedir. R adloff bu edeb dilin bylece
A ltnorduda yaylmasn da ancak bu ferm anlarn yazldklar XIV.
A srda m eydana gelm i gibi dnm olsa gerek. O na gre bu fer
m anlar aatay edeb dilinden haberi olan biri tarafndan yazlmtr.
O zam an daha aatay edebiyatnn etkisiyle A ltnorda edeb dilinin
deil, aksine H arezm dahil olm ak zere A ltnordann T rkistana et
kisiyle aatay dilinin olutuunu dnm ek g idi.
E er M ool istils olm asayd, aatay edeb dilinin olum as da
m m kn olam azd. Bilindii zere XIII. A sr M ool fetihleri dnya ta
rihinde tam am en istisnai bir yer igal etm ektedir. G ebelerin m eden
lkelere aknlan her vakit tekrarlanm asna ram en, ayn kavm in ksa bir
zam an zarfnda U zak D ou ve Bat A syay, D ou A vrupadaki m ede
n m em leketleri fethetm esinin dier bir rnei grlm em itir.
Byle olunca tabidir ki M oollar tarafndan fethedilen m em leket
lerin hepsinde de M oollar hakknda yazlar yazlmtr. B u yzden ta
rih kaynaklarda M ool tarihi hakknda dier tarih devirlere gre d a
ha fazla bilgiye rastlyoruz. Bat A vrupa ilim leri de, ortaadaki byk
dou devletlerinin hepsine birden verdikleri nem den daha fazla M o
ol devleti tarihine nem vermilerdir. Fakat bu devletin kuruluu ile
ilgili m eselelerin hepsi de aratrlm ve zlm saylam az. M esela
bizim iin byk nem i olan m eselelerden biri C engiz H an ile Harezm ah M uham m edin savalarnn sebebi m eselesidir. Bu m eseleye
ounlukla cihangir Cengiz H ann fetih planlar noktasndan baklyor
ve bu planlar da dardan teklif edilm i deilse bile, zellikle Bad ad taki A bbasi H alifesi N sr tarafndan yardm grm olduu zan
nediliyordu. H atta son zam anlara kadar ilm eserlerde C engiz H an

ORTA ASYA TRK TARH

131

H arezm ah aleyhine h alifenin ynlendirdii syleniyor. H albuki slm

kaynaklarnn bu savaa ait haberlerinin karlatrlm as bu savan
akm asna H arezm ahn sebep olm u olm asa bile bunu hzlandrm
olduu sonucunu veriyor.
Son H arezm ahlar Sultan- slm olm ak istiyorlard. B u Sultan slm lk vazifelerinden biri de slm dinini ve ona dayanan adalet
esaslarn slm m em leketi dahilinde korum akla beraber k fir y netim
ler altnda olan M slm anlar d a m m kn m ertebe kurtarm aa al
makt. H arezm ah M uham m ed devrinde bu noktaya nem verilm esine
uygun artlar vard, o d a K araktay G u rh an lan nn k ve yklm aya
yz tutm alar ve ynetim leri altndaki M slm an vilyetlerinden b az
larnda isyanlarn olmasdr. Bu isyanlarn ne sebepleri ve ne de nasl o l
duu hakknda elim izde h ib ir ayrntl bilgi yoktur. G rhan aleyhine
isyan eden M slm an sultanlarndan ilki Hotan Sultan olsa gerek;
T rk ve M slm an olduuna phe olm ayan bu sultan yalnz bu m
nasebetle zikrediliyor. M oollardan nceki devirde H o tan da baslan
paralara (sikkelere) de sahip deiliz. Ayn olay bile b ir anda G rhan
m em leketinin bat ksm nda B u h arada G urhanlarn ve onlar tarafndan
atanan m ahall hkim lerin (idarecilerin) ynetim ine kar halkn ken d i
si ba kaldrm t. Ayn ekilde isyandan biraz nce de B u h arada b
tn ynetim ve hkim iyet m ahall M slm an ruhanlerin reisi olan ve
l-i B urhan denen S adrla n n eline gem i ve S em erkandda oturan
T rk hanlarndan tam am en bam sz bir ekil almt. Bu Sadrlar d o
rudan doruya G rh an n kendisine bal ve vergiyi de kendileri topla
yp gtrp verm ek gibi im tiyazlara sahip idiler, yani bunlara K araktay ve sonra d a M ool devrinde uygulanan vasallk (tbi beylik) usul
lerinin en yum uak ekli uygulanyordu. Sadrlarn hkim iyeti halkn,
genellikle m ahall aristokrasisi aleyhine olan isyan neticesinde sona
erdi. syan edenlerin reisi m ahall sanatkrlar snfndan biriydi. B unu
da eski beyleri ok iddetli takip etm ekle suluyorlar ki bu ekilde is
yann m ahiyet ve zellikleri aa km oluyor. Bu m cadelelerde
dikkat eken noktalardan biri u d u r ki S adrlar hkim iyetlerinde b ir d i
n kuvvete dayanm alarna ram en isyan edenler aleyhine yardm rica
syla M slm an olm ayan K araktay hkm darlk m erkezine m racaat
ettiler. K araktaylar bunlarn rica ve isteklerini yerine getirdilerse de
yardm iin asker kuvvet deil, yalnz em ir ve ferm anlar gnderdiler.
O dev ir ise G urhanlarn k devri olduundan bu em irlerin hibir et
kisi olmad.

ORTA ASYA TRK TARH

132

133

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

H arezm ah M uham m ed B uharadaki hdiselerden yararlanarak

1207 senesi sonbaharnda K araktaylar zerine ilk seferini yapt. Buhar a daki isyan G rhann da aleyhine olduundan H arezm ah M uham m ed in bu isyan hareketine yardm edeceini beklem ek gerekirken y
le olmad. Buhara ayaklanm asnn ncs, H arezm ahn askerine kar
koyam adndan tutsak alnarak H arezm e getirildi. Ayn zam anda
H arezm ah, G rhann vasal olan Sem erkand han ile grm elere
balad. K arahanllar sllesinden Sem erkandda hkm sren son iki
han brahim ve olu O sm an Sultanlarn Sultan (S u ltan s-Seltin)
gibi tantanal bir nvan tayorlard. brahim H an ise sikkelerinde bu
A rapa nvan yanna Trke U lu sfatn da ekliyordu. Sikkelerde
bu hanlarn T rk sllesinden olduklarn gsterecek di er b ir alam et
yoktur. Yalnz adalar olan ranl A vfnin eserinde bu brahim ve
O sm an hanlarn tam olarak Unvanlar Kl Tam ga H an ve Kl
A rslan H an H akan geiyor. B unun gibi her iki hann askeri ve te b as
iinde TUrklerin ne kadar nem i olduuna dair de hibir bilgi yoktur.
D ikkat ekici ve ilgin olan bir nokta da Z erefan nehrinin son aknt
larnn dkld gln, o zam an bile K ara G l ism ini tamasdr.
Bundan Buhara vilyetinde, hi olm azsa bu vilyetin le yakn ve Harezm tarafndaki yerlerinde daha o zam an bile az ok T rk n olduu
nu karm ak m mkndr.
H arezm ahn 1207deki seferi fazla bir netice verm edi. G aliba Harezm ahn geici bir m ddet iin fethettii yerler, tekrar G rhan y
netim inde kalm ak m ecburiyetinde kaldlar. H arezm ah M uham m ed
ancak 1210da Tala yaknndaki savata K araktay askerlerini yenebil
di. Bu zafer de kesin bir zafer olm ad. nk G rhan te b as olan M slm anlar, H arezm ah etrafnda toplanarak birleem ediler, hatta Balasagun halknn Grhan aleyhine ayaklanm alarna da H arezm ah bir tr
l yardm edem edi. Fakat H arezm ah bu zaferlerden faydalanarak ken
di hkim iyetini daha da canlandrd, kendisine Seluk sultanlarnn so
nuncusu ve pek kudretlisi olan S ancarn adn (Sultan Sancar) verdi.
lve olarak skender yani M akedonyalI A leksandr nmn da ald
ki bu, H arezm ahn yalnz Sultan- slm lk noktasndan gerekli olan
fetihlerle yetinm eyip dnya apnda fetihler yapm a fikrinde olduunu
da yeterli derecede aka gsteriyor.
Bununla beraber K araktay devletinin kaderi H arezm ahn hareke
tinden daha ok doudan M oollarn gelm esiyle zld; o zam an Ta

tar diye adlandrlan M oollardan, tarihi b n l-E sirin ifadesine gre,

nce ilk Tatarlar geldiler, bunlar M o o listan dan C engiz H an n bas
ksyla km lard. Sonra da C engiz H an n askerleri geldi.
Tarihi R eidddin ise M oollardan nce T atar ism inin kavim ad
olarak geni lde kullanlm asnn o zam an B oyur-N or G l etra
fnda yaayan hakiki Tatarlarn olduka kudretli olm alarndan ileri gel
d iini sylyor. im di ise biz bu Tatar kelim esinin daha eski zam anda,
O rhun bideleri devrinde yani VIII. A srdan balayarak byle geni bir
ekilde yaylm olduunu biliyoruz; X. asrda bu isim Tum anski Yazm asnda ve XI. A srda K agarl M ahm udun eserinde grlyor. B
yk b ir ihtim alle Tatar ismi genellikle M ool diliyle konuan kavim lere verilm itir. R eidddinin naklettii bilgilerden de grlyor ki M o
ol dilleri ile T rk dillerinin yayldklar lkelerin hududu o zam anda
d a yaklak olarak im diki hududa uyuyordu. O rhun nehrinden yukar
Irta kadarki btn Bat M oolistana sahip olan N aym anlar, hatta
onlarn kuzey kom ular olan U yratlar b ile M oolca konuuyorlard.
B unlar Yenisey nehrinin kaynaklarnda yayorlar ve bu kaynaklara
Sekiz M uren deniyordu. Bundan o havalide M ool ve T rk dilleri
nin birbirine karm olduu karlr. (Sekiz: T rke 8, M uren: M o
olca nehir dem ektir). U yratlarn kuzeyinde Y enisey veya Trklerin
h er zam an kullandklar ekilde sylenirse K em nehri havzasnda
T rke konuan K rgzlar yayordu. Irt nehri zerinde Naym anlarn
kom ular T rke konuan K angl, K pak ve m uhtem elen K artuklar
dr ki bunlarn merkezi Yedisu vilyeti k u zeyinde bulunan ve kurulu
tarihi XII. A srdan nce olm ayan K ayalk ehridir.
M ool kabileleri ise gneyde in eddinden, kuzeyde Baykal Gl ne kadarki yerleri igal ederek oturuyorlar ve m eden ynden farkl
derecelerde bulunuyorlard. inliler Tatarlar ksm olarak belirtm i
lerdi; gneyde inlilerle kom u olan Ak Tatarlar, onlardan kuzeyde
K ara Tatarlar, onlardan daha kuzeyde de Vahi Tatarlar. M oollar bu
V ahi Tatarlara orm an kavim leri diyorlard. K ara Tatarlar gebe,
Vahi Tatarlar ise vahi hayvan avcl ile geiniyorlard. Kabilelerin
yerleri ve hayat tarzlarnn nasl olduu hususunda XIII. A sr M ool
kabileleri hakkndaki bilgiler, eskiden buralarda oturan T rklerle ilgili
b ilgilere gre daha zengin, daha eitlidir. N e in ne de dier kaynak
larda gebe T rklerle birlikte avc T rklerin de bulunup b ulun
m ad ve genellikle bozkr kavim leriyle orm an kavim leri arasnda ne

134

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

gibi m nasebetler bulunduu hakknda hibir bilgi yoktur. stisnai bir

husus olarak yalnz G erdizdeki K rgzlar ve onlarn dou kom ular
hakknda birka kelim e gsterilebilir. R eidddinin eserinden reni
yoruz ki, am anizm evvelce gebelerin deil, avc kabilelerin dini
im i ve daha M ool devrinde yalnz kuzeydeki orm anlk lkelerde y a
ayan kavim ler ierisindeki am anlar hakiki am an kabul edilm iler
dir. R eidddinin eserinde am an kuvvetlere dier kabilelerden daha
ok sahip olan bir kavim olarak bahsedilen O rm an U ranhabt (Uryankgat bie) kabilesi hakknda naklolunan hikyeden anlalyor ki,
gebeler gznde m eden iftilerin hayat ne kadar dayanlm az bir
esaret olarak dnlyorsa, avclkla geinen kavim lerin gznde g
ebelerin hayat da yle dnlyorm u.
M oolistann C engiz H an idaresinde birlem esinden nceki olay
lar ve kanl i ihtilller bazen orm an kavim lerini de araya kartrm
ise de, bu karklklarn asl failleri zellikle M oolistandaki gebe
k avim ler olm utur. im di isbat olunduu zere bu karklklarn ana
hatlar bozkr aristokrasisi ile bozkr halk kitlesi arasndaki m cadele
den ibarettir. Bozkr aristokrasisi C engiz H ann bakanl altnda bir
letii halde, Bozkr dem okrasi (halk) kitlesi de Cam uga etrafnda top
lanm lard. Bu C am uga nceden C engiz H ann dostu olup sonra on
dan ayrlm ve K araktay G urhanlan gibi bu da kendisine G rhan
Unvann verm i idi. C am uga M ool kabile bakanlar ve hanlar ara
snda C engiz H an aleyhine yeni dm anlar buluyordu. Fakat bu m ca
dele C am ugann btn arkadalar ve m ttefiklerinin ksm en yok edil
m esi ve ksm en de M oolistandan kam alaryla ile son bulm utur.
C engiz Han ile olan m cadelede son defa olarak C am ugann katl
d sava 1204te gereklem itir. 1205te ise M ool kaynaklarna g
re C am uga C engiz H ana teslim edilm i ve idam edilm itir. Fakat ta
rihi C veyn dikkat ekici ve garip b ir olaydan; nceleri C engiz H an
hizm etinde bulunm u sonra da slm lar tarafna gem i ve daha sonra
1220de B uhara fethedilirken C engiz H an tarafndan ldrlm olan
bahadr G rhan adl birinin hikyesinden bahsediyor. M ool rivaye
tine ram en C am ugann C engizden kaarak H arezm ahm lkesinde
kendisine bir snak bulm u olm as mmkndr.
C engiz H ann M ool kabilelerinden olan dm anlar Selenga neh
ri zerinde yaayan M erkitler ve N aym anlar bat tarafna kam lard.

ORTA ASYA TRK TARH

135

H er iki kabile sonuncu kez 1208de Cengiz Han tarafndan m alup

edildi. 1209dan sonra bu kabileler blnerek, M erk itler d ah a kuzey
deki bir yoldan Kapaklarn lkesine, N aym anlar ise K araktaylarn
m em leketine geldiler. G erek M erkitler ve gerek N aym anlar bu o lay lar
dan daha nce H ristiyan poropagandas etkisi altna girm ilerdi. B u
nun zerine yukarda da grdm z gibi U ygurlardan y azm a ve o k u
m a rendiler. T rklerin M oollara olan m eden etkilerine daha baka
olaylar da tanklk etm ektedir. rnein, aslen M ool olan kavim lerde
bir ok zel isim ve lakaplarn T rke olmasdr. C engiz H an daha D o
u M oolistand a oturduu sralarda kararghnda M slm an tccarla
r var idiyse de, oralarda slm lar olduu hakknda h ib ir h ab er yoktur.
M erkit isyanclarndan olan ve Cengiz H ann karsnn kardei olan b i
rinin C em al H oca diye b ir M slm an ismini tadndan bahsedili
yor. B u rivayet ise daha C engiz H an hayatta iken M o o llar ierisinde
slm iy eti kabul edenlerin var olduunu gsteren tek riv ay et deildir.
C engiz H an n M erkit ve N aym anlarla olan sava esnasnda,
1207de C en g ize bal olan ilk T rk kavm i olm ak zere Y enisey neh
ri havalisindeki K rgzlar boyun ediler. Sonra bunlar C e n g iz e kar
isyan etm iler ise de, 1218de C en g izin byk olu C uci, Yenisey
nehrini buz stnden geerek bunlar cezalandrm tr. A rap co rafy a
clarnn rivayetlerine gre o zam anlar Krgzlarn, V III. A srda olduu
gibi hakanlar yoktu. B tn kavim iki kola ayrlm o lup h e r k olun bir
reisi vard; fakat hibirisi han Unvann tam yordu. H atta sonralar K rgzlar eski zam anda hanlar olduunu tam am en unuttular. R a d lo ffun
K ara K rgzlardan iittii bir rivayet, K rgzlarn byk h an a b av u
rarak kendileri iin byk olu C u ciyi han verm esini rica ettiklerini
sylyor. Cuci o zam an daha kk bir ocuk iken kulan (y ab an i eek)
srsne rastlam ve kulanlar da bunu kendileriyle b erab er g t rm
ler. A ksak K ulan C uci H an K rgzlarn ilk ve son hanlar olm utur.
B u rivayet efsanev bir m ahiyette olm asna ram en K rgzlarn vaktiy
le C engiz H an a ve olu Cuci H an a bal olduklar h akkndaki h tra
y m uhafaza etm itir. H atta burada kulan hakkndaki C en g iz H a n n
1227 ylnda olu C u c inn lm haberini iittii vakit g ya T rke
syledii b ir iiri olm ak zere aktarlan rivayetteki hik y en in hatras
d a olabilir: (Avclarn takibi sonucu) yavrusunu kaybeden k ulan gibi
ben de kendi yavrum dan ayrldm ; drtbir tarafa dalp giden rd ek s
rleri gibi ben de kahram an olum dan ayrldm .

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

136

Kulun algan kulanday

Ayrlkan ankuday

Kulunum din ayrldm

Er olum din ayrldm.

1209da C engiz H ana daha m eden b ir T rk kavm inin reisi olan

U ygur dikut itaat etti; bu olay H arezm ah M uham m ed in K araktaylar yenm esinden bir sene nce idi. U ygur dikut o zam an Karaktay
G rhanna bal idi. Idikutun byle ballk deitirm esi Cengiz Han
dm anlarnn batya kam alar dolaysiyle olm utur. M erkit ve Naym anlar dikutun lkesinden gem ek istedikleri zam an dikut tarafn
dan iddetli karlk grdler. A ralarnda vukubulan savata M erkit ve
N aym anlar yenildiler, hatta o gne kadar befaber i gren bu iki kavmin birbirinden ayrlm asna da bu olay sebeb olm utur. 1211de yani
H arezm ahn K araktaylan yenm esinden bir sene sonra o zam ana k a
dar K araktay G rhanna bal olan dier b ir T rk hkm dar, K arluk
hkim i M slm an A rslan H an, C engize itaat etti. H albuki H arezm ah
1210da K araktaylar yendii zam an kendisini M slm anlar kfir
ler elinden kurtarc diye iln etmiti. Bu hadise H arezm ahn artk
O rta A syann M slm an ahalisi iinde bile etkinlik ve itibarnn bitti
ini gsteriyor. Esasen H arezm ahn ahs seciye ve sfatlar kendi
devletinin dtan grlen o byk kudretiyle ve kendisinin taknd o
byk nvan ile taban tabana zt idi; fethettii m em leketlerde ordusu
nu zaptu rapt altnda tutm aktan ve ahaliyi askerlerin zulm lerinden k o
ruyabilm ekten bsbtn cizdi. 1212 senesinde Sem erkand hannn
Harezm ah ile aras alarak sonunda Sem erkand hannn K araktay ta
rafna gem esi gibi karakteristik b ir hadise de bununla aklanabilir.
H arezm ah ile Sem erkand han arasnda m nasebet kesilm eden nce
aralarnda yaplan grm elere ait ayrntl bilgiler C veynde ge
mektedir. ok dikkat ekici olan bu ayrntda deniliyor ki: Sem erkand
han H arezm ahn kz ile evlendikten sonra H arezm ahn annesi Se
m erkand hann rgente bir m ddet daha bulundurm ak isterken eski
bir Trk detine dayanm t; buna gre gveyin nikhtan sonra bir yl
kadar b ir kaynbabasnn evinde kalmas gerekirm i. Han Sem erkanda
dnnden sonra kendi baehri ahalisinin uygun grm esi sonucu
H arezm aha yani kendisini M ecus G rhann boyunduruundan kur
taran M slm an padiahna kar isyan etti. H arezm ah da bu isyan
ancak sel gibi kan aktm akla bastrabildi.
Bu olaydan sonra H arezm ah m em leketinin hududu F erganadan
Aral G l ne kadar uzanan Sirderya nehri ve nehrin sa sahili oldu.

ORTA ASYA TRK TARH

137

K araktay G urhanna bal olan M slm an vilyetlerinin (en kuzeyde

C engiz H an a bal olan K arluk H anl hari) hepsi doudan K araktay m em leketine gelip yerleen N aym an kabilesinin reisi K lk eli
ne geti. Bu K lk H ristiyan idi, di er baz kaynaklara gre K araktay m em leketine geldikten sonra H ristiyanlktan putperestlie yani b
yk bir ihtim alle B udizm e gem i idi. K lk G rh an n m em leketi
ni 1211 senesinde yani Sem erkand H annn H arezm aha kar isyann
dan daha nce ele geirm i olsa gerek. H arezm ah K l k le savat,
fakat baarl olamad. b n l-E sr ve Y akutun verdikleri bilgilere g
re, igal ettii m em leketlerden bazlarn, bunlar arasnda sfcb (Sayram ), Takent ve F erganann kuzey ksm n K lke brakm ak zorun
da kalm ve bu vilyetleri brakp giderken gya buralarn tam am en
tahrip etm i ve ahalisini de beraberinde gtrm . B yk bir ihtim al
le H arezm ah byle bir fikir tam olabilir, fakat o fikri uygulayam am olsa gerektir. nk M oollarn fetihleri srasnda yani H arezm ah
ve K lk olayndan on yl sonra b ile ad geen vilyetlerin durum u
oralarnn tam am en tahrip olunduuna tanklk etmiyor.
M oolistann T rkistandan uzak olm asna ve 1211 senesinden
balayarak M oollarn in deki savalarla m egul olm alarna ram en
O rta A sy ann M slm an vilyetlerinde C engiz H a n n itibar ve etkin
lii Sultan- slm nkinden daha fazla idi. O zam an (ihtim alen u
1211 ylndaki olaylardan az nce) im diki K ulca vilyetinde olan Alm alk ehrinde yeni bir M slm an beylii kuruldu. Bu beyliin kuru
cusu nceleri b ir serseri ve at hrsz idiyse de, bu durum onun, XIV.
A sr balarna kadar devam eden b ir sllenin kurucusu olabilm esine
engel olm ad. Bu adam daha iinin balangcnda C engiz H an a tbi o l
mutu. Sonra K lk bunu bir av srasnda anszn tutup ldrd. Fakat
ldrlen adam n kars M oolistandan yardm kuvvetleri gelinceye
kadar A lm alk ehrini K lkn askerlerine kar savunabildi. K
lk, C engiz H an a bal hkm darlardan (K arluk hkim i) A rslan H an
K arluk aleyhine hibir teebbste bulunm am olsa gerektir. K lk
kendisinin btn kuvvetlerini K ag ar tarafna evirdi ve bu vilyeti
fethetm esiyle btn O rta A sy ann tarihinde ilk ve son defa olm ak ze
re slm iyete kar takibat ve bask balad; K l k n M slm anlara
K araktay kyafetini kabul etm elerini em retm esi, M slm anlar ibadet
ten m en, H otanda im am lardan birini idam etm esi ve N aym an askerle
rini M slm an evlerine (galiba M slm anlarn bu em irleri tam am en
y erine getirip getirm ediklerini kontrol iin) yerletirm esi gibi h usus

138

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

lardan bahsedilm ektedir. M slm anlar bu durum da iken de Sultan-

slm yani H arezm ahdan hibir yardm grem ediler ve bu zulm ve
takibattan 1218de M ool askerleri geldii zaman kurtuldular.
H arezm ah bu esnada kfirlerle sava ile m egul idi. Fakat o h
cum larm nisbeten daha zayf ve tekilt daha gevek olan K paklara,
Sirderya nehrinin kuzey taraflarna yneltm i idi. B urada Irgz havali
sinde H arezm askerleri ile Cuci H an idaresindeki M ool kuvvetleri
arasnda az ok rastgele bir atm a oldu. Cucu H an o zam an batya k a
an M erkitleri takibederek gelm i idi.
K endisinin baarszlklarna ram en H arezm ah yine cihangirlik
hretine ulam ak hayallerini beslem ekte devam ediyor ve hatta bir
zam an sonra in i bile fethedeceini m it ediyordu. O yzden C engiz
H ann 1215te Pekin ehrini ele geirdiini iittiinde ok zld. Bu
haberin doruluunu aratrm ak ve C engiz H ann fetih ve baarlar
hakknda bilgi toplam ak iin B ahaeddin R az adnda birisini Cengiz
H an a eli olarak gnderdi. Eli, C engiz Han da in de iken oraya
ulat. Bu elilik hakkndaki hikyeyi tarihi C rcan elinin kendi a
zndan hikye ediyor ve bundan dolay hibir pheye yer brakm yor.
u halde M ool im paratorlarna eli gnderen Halife N sr deil H a
rezm ah idi.
Bundan sonraki olaylarn nasl gelitii, H arezm ahn gnderdii
bahsi geen eli gnderm eden ayr, yine H arezm ah m em leketinden
C engiz H ana b ir ticaret kervan geldii ve Cengiz H an n d a buna m u
kabil bir eli heyeti ve b ir ticaret kervan gnderdii, H arezm ahn n
ce eli heyetini sonra da ayrca C en g izin elisi olan H arezm li M ahm udu geceleyin kabul etm esi ve hepsi M slm an olan bu tccarlarn
H arezm ah m em leketinin hudut ehri olan O trarda ldrlm eleri,
bunlarn hepsi genellikle bilinmektedir. Bunlarn iinde bilhassa Harezm ahm eli M ahm uda H arezm li olm as dolays ile tabi vatanda
olduunu syleyerek Cengiz H ann m em leketi hakknda gerekli olan
btn bilgiyi vermesini istem esi pek dikkat ekicidir. B yle b ir istek
ada b ir AvrupalInn gznde tam am en normaldir. M esela ngiliz
hkm eti, vahi veya yar vahi b ir lkeye tesadfen dm orada
hizm et etm i olan her ngilizden byle bir istekte bulunm akta hibir
vakit tereddt gsterm ez; fakat ortaadaki M slm an tccarlar doup
bydkleri yerlerin hkm etine bir ballk hissetm iyorlar ve M sl

ORTA ASYA TRK TARH

139

m an padiahlarnn asker plnlarn uygulam alar ve alm alarna ka

tlm ak onlar ilgilendirm iyordu. M oolistandan gelm i olan M sl
m an tccarlarn O trarda ldrlm elerinin sebeplerinden birinin de bu
olm as pek muhtemeldir.
H er halde O trar olayndan sonra M oollarn H arezm ah lkesine
seferleri kanlm az oldu. Bunun iin H alife N srdan veya dier b iri
si tarafndan bir davet ve tevike hi de ihtiya yoktu. H arezm ah ile
H alifenin aras ak olduundan H alifenin bu gibi giriim leri hakknda
dedikodularn ortaya km as tabii idi; H arezm ahn olu ve halefi
olan C elleddinin de B adad H alifesine kar bu gibi itham larda bu
lunduu bilinm ektedir. Fakat elinde bu iddiay isbat edecek bir delil
yok idi. C engiz H an n M slm an m em leketlerine seferi O trar olaynn
dorudan doruya b ir sonucu idi. Bu ise pek tabi idi, nk M sl
m an tccarlar C engiz H an a tam b ir yardm gsterm i olduklar gibi,
M ool askerlerinin galibiyetleri sonucu ortaya kan artlar ve kurum lardan, ileride greceim iz zere herkesten ok bu M slm an tcccarlar faydalanm lardr.

okuzuncu

ers

T rkistann M oollar tarafndan istilsndan pek az nceki o layla

ra ait h aberler biraz elikilidir. H atta H arezm ah ile C u c inn askerle
ri arasnda vuku bulm u olup, M oollarn geri ekilm esiyle sonulanan
silahl atm ann O trar olayndan nce mi sonra m olduu m eselesi
hakknda bile kaynaklarn verdikleri haberler ve rivayet eden lim lerin
isimleri birbirlerinden farkldr. M uham m ed H arezm ah lkesinde,
zellikle F arsada siyas olaylara da tem as eden m him b ir m anzum
edebiyat vard. Fakat bu eserler ancak ksa birtakm atflar ve bilgiler
sayesinde bizce bilinm ektedir. rnein, bizzat M uham m ed H arezm ah
nm na yazlm olup, onun tarafndan M vernnehirde braklan yer
lerin harap olduuna d ir Y akutun naklettii A rapa m anzum eler (i
irler), yine bu gnk T rk istan da A kbdn batsnda N es ehrinde
ir M ecdddin M uham m ed P ay iznin M uham m ed H arezm ah n sal
tanat olaylar hakknda hnahnm e nvanl destans iirine dir
A vfnin szleri, yine A vfnin naklettii m er H urrem b d nin M u
ham m ed H arezm ah skender-i Sni (kinci skender) sfatyla y
celtm ek gayesiyle yazlm kasidesi de bunlardandr. Bu kasidede zel
likle u szler vardr: H tanin senin askerinle arpm ak istem esi h a
ta olur (H ta ve hata ile kelim e oyunu). Eer o byle b ir ey isterse
phesiz cahilliinin cezasn eker, gn gibi aktr ki T atarlar senin
em rine boyun em ezlerse onlar iin gndz tar (karanlk gece) olur
(Tatar ve tar ile kelim e oyunu). Burada C engiz H an ve M oollar ile mi
yoksa lik T atarlar yani K lk ve N aym anlarla m olan atm adan
bahsedildii bilinm em ektedir.
Irgz civarndaki atm ann uzun vadeli neticeleri olm ad; bu defa
saldran taraf H arezm ah idi. ki taraf askerlerinden hibiri bu k arla
may beklem iyordu. H arezm ah bu taraflarda K paklarla, Cuci, M erkitlerle savayordu. H atta Cuci, H arezm aha kendisiyle savam ak
iin babasndan em ir alm am olduunun bildirilm esini em retti. Fakat

142

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

Sultann btn kfirleri ayn ekilde dm an sayd cevabn ald. Sa

van sebebi H arezm ah lkesinde M slm an tccarlarn ldrlm esi
olduu ve 1218de K ag ardaki M ool m iralay M slm anlarn yeni
den serbeste ibadet etm elerini salad halde, sava Sultan iin sa
vunm a eklini ald zam an bu durum dru l-slm n (slm lkesinin)
kfirlerin istilsndan korunm as gibi anlalm aya baland. Cengiz
H an hizm etinde M slm an tccarlarn bulunm asndan baka M ool
ordusunda K ayalk ve A lm alk M slm anlarndan m eydana gelen b ir
likler de vard. Bu tccarlar arasnda, o zam anlar, m uhakkak ki, T arik
lerden baka T rkler de vard. M ogollar btn tccarlara T rke O r
tak diyorlard. Byle denm esi galiba tccarlarn kervanlar donatm ak
iin irketler halinde birlem elerindendir.
H arezm ahn ordusu m uhtelif m illetlerden olan askerlerden m ey
dana gelm iti. Bu hususta dikkati eken bir durum da M vernneh ir in baehri olan Sem erkand garnizonunda T rklerin ve Taciklerin
saysnn C veynnin ifadesine gre, hem en hem en bir olm as idi. (60
000 Trk, 50 000 Tacik). Bu ordunun kuvvet ve salam lna m illiyet
ekim elerinin az ok olum suz etkilem i olm as m m kndr. XIII.
A sr banda H arezm ile z ranl olan M azenderan halk arasndaki
m nasebet hakknda tarihilerden biri T rklerle Tacikler arasnda haki
ki bir dostluk olam ayaca grndedir. B undan daha etkili bir dier
sebep de G aznede Trklerle ran n dalk G ur eyaleti yerlileri arasn
da m eydana gelen atm adr; Trklerin babuu G urlularn serdaryla
(kom utanyla) anlam a yapm ak istem i fakat u cevab almt: Biz
G urluyuz, siz Trksnz, bir yerde geinem eyiz
M ogollar iin Trkler, herhalde dier m illetlerden daha yakn idi.
B undan baka Cengiz Han ordusunda birka T rk birlii vard; niha
yet O rta A sya gebe gelenekleri T rkleri M ogollara daha ok yakla
tryordu. Bununla beraber biz M oollarn Trklerle birlem ek ve bun
lar kendi fetihlerine ortak etm ek teebbsnde bulunduklarn grm
yoruz. Bazan Trklerle grm elerde bulunuyor idiyseler de, bu M o
gollar iin bilinegelen, m utad asker bir h u d a, bir hile idi. M ogollar
dosta davranarak aldatc gvenceler verm e ve szler ile dm anlarn
sonradan birer birer yoketm ek iin birbirine dryorlard. Bunlar
arasnda nceleri dost ve m ttefik olduunu syledikleri de dahildi.
Cengiz H an, olu ile savam akta olan H arezm ahn anasna da, elin
de ok sayda T rk birlikleri bulunan bu m elikeyi savatan alkoym ak

ORTA ASYA TRK TARH

143

iin, dostluu hakknda gvence verm iti. Sem erkand kuatm as sra
snda M oollar garnizonun bir ksm n, balarnda H arezm ahn day
s, anasnn kardei olduu halde, hizm etlerine alm aa rza gsterm i
ler, fakat ehrin ele geirilm esinden sonra saylar 30.000 olduu ve
balarnda 20 kum andan bulunduu sylenen bu T rkler birdenbire
kuatlarak yok edilm ilerdi. Ayn ekilde D astanda da zerlerine
K paklarla birlikte A lanlar saldrd zam an K paklara T rk olm alar
dolays ile Biz b ir soydanz, bu A lanlar sizden deildir, onlara niin
yardm ediyorsunuz? dem ilerdi. M oollardan ayn zam anda hediye
alm olan K paklar Alanlar terketm iler, fakat A lanlar yendikten
sonra M oollar derhal K paklar zerine dnm ler ve onlardan evvel
ce verdiklerinin iki katn almlardr. Ayn ekilde Polovetsler, ki Kpaklar, daim a dm anlar olan R uslardan yardm grdkleri zam an
M oollar R us beylerine de, Rus toprana hcum iin toplanm adklar
n, belki oraya sadece -R u s vakyinm elerinin tabirince- yanclar ve
at uaklar olan R uslara ok zararlar dokunm u olan m rik (p u tp e
rest) K um anlar iin geldiklerine gvence verip inandrdlar. Ayn e
kilde n A sy adaki M oollar da oradaki baz hkm darlarla, m esela
sm ailler ve B adad H alifesi ile b ir m ddet grm elerde bulundular
ki, bunlar sonradan M ool istilsnda yok edilm ilerdir. Sultan Celleddin anlaldna gre 1226da sfah an dan, A zerbaycanda faaliyet
te bulunan vezirine S uriyeden gelen kervanlar arattrm as em rini gn
derm iti. K endisine ulaan haberlere gre B adad yolu ile S uriyeye
sm ail tccarlarla birlikte bir Tatar elisi h areket etm iti; C elleddine
eitli beylerle H alife hkm etinin T atarlarla olan m nasebetlerinden
dolay knam ak iin deliller lazm d. H er ne kadar vezir yalnz aram a
lardan deil sm aillerin kervanlarn olduu gibi yok etm ekten bile ge
ri durm am ve hatta bu durum sonradan hkm darn zora bile sokm u
iken hibir delil elde edem em iti. B ununla berab er grm eler (m za
kereler) hakknda ortalkta dolaan laflar, ayialar geree uygun da
olabilirdi.
Bilindii gibi, 1220 senesi sonlarnda H azar denizi adalarndan b i
rinde lm olan M uham m ed H arezm ah, M oollarla olan savalarda
bizzat o kadar az grnyordu ki, ad bile M oollarca m ehuld. S a
va srasnda ve ondan nce H arezm ah hkm etinin btn faaliyeti ve
bu arada O trarda tccarlarn ldrlm eleri M ool kaynaklar tarafn
dan M uham m edin olu ve halefi C elled d in e isnat edilm ektedir. Celleddinin 1221 K asm sonunda H indistana kam as fiilen savaa son

144

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

verm ekle beraber daha sonraki yllarda bunlarn baz ayaklanmalar

bastrm asndan ve baz dalar zerindeki kalelerin ele geirilm esinden
bahsedilm ektedir. 1223 yaznda Cengiz H an T rkistan terketm i ve
1224 yazn Irt boyunda geirmitir. 1227de len C engiz H an daha
hayatta iken Celleddin ra n a dnm t. B ir m ddet sonra, 1228de
M oollar sfahandan az uzakta ona kar bir zafer kazandlar. Fakat o
kadar kayp verdiler ki ran boaltm ak zorunda kaldlar. C elleddinin
birlikleri bunlar A m uderyaya kadar kovalam , fakat M oollarn Harezm ve M vernnehirdeki hkim iyetlerini sarsm ak iin hibir te
ebbs yaplam amtr.
M ool fetihleri, eldeki bilgilere gre, ahalinin m thi bir ekilde
katliam a uratlm asyle yaplyordu. A vrupa lim leri yalnz m eden
m em leketler halknn gebeler tarafndan uradklar katliam lar gznne alm aktadrlar. H albuki gerekte gebelerin siyas birlii, bu d e
fa da dier btn durum larda olduu gibi, uzun ve kanl ve bazan b
tn bir kabilenin bir pln iinde im has ile sona eren savalar neticesin
de m eydana geliyordu. O nun iin C engiz Han ordusu tarafndan boz
krlar halknn m, yoksa m eden lkeler halknn m daha ok yok edil
m i olduunu sylem ek gtr. Ayn ekilde M ool fetihlerinin ge
belere yalnz yarar ve yerleik halka yalnzca zarar verdiini isbat et
m ek de gtr. M ool seferleri, m esela Seluklularn n A syay isti
llar gibi btn bir kavm in g etm esi eklinde deildir; M oollarn
byk ounluu M oolistanda kalm ve C engiz Han yine buraya
dnm ve buras daha 40 seneden fazla bir sre haleflerinin oturduu
y er olm utur. K amu hukuku alanna ahsi hukukta kullanlan bir kural
tatbik edilm itir ki, buna gre baba daha hayatta iken byk oullar
na birbiri ardnca bir ksm mlkn taksim eder, esas m lkn kk
oluna brakrd; buna gre Cengiz H ann anayurdu [Atayurt] M oo
listan, K k olu T oluya kalmt. M ool m uvazzaf ordusu yz
yirm i dokuz bin kiiden m eydana geliyordu. Bunun 101 0 0 0 ini Toluy
alm t. Bu rakam M oolistanda kalanlarna gre, baka m em leketle
re giden M oollarn saysnn ne kadar az olduunu aka gsterm ek
tedir.
M oolistann bat taraflarndaki fetihler Cengiz H ann byk
olu arasnda blnm t. O zam an bunlarn herbiri m uvazzaf (srek
li grevli) ordudan drt bin kii alm lard. (Geri kalan 16000 kii han
soyunun dier yelerine datlm t). O ullarndan herbirinin m lkle

ORTA ASYA TRK TARH

145

rinin (topraklarnn) hududu genel olarak belirlenm iti. A tayurdunun

en kk oula gem esi gerektii gibi, en byk olu C u c inin de fetholunan yerlerin en uzaklarda bulunanlarn alm as gerekiyordu; onun
iin C u cinin pay Cengiz H ann baarlar lsnde gittike batya
doru ilerliyordu. Cengiz H ann yalnz M oolistanda hkim bu lu n d u
u zam anlarda C u cinin pay S elengann batsndaki topraklar idi; b a
t taraflarnda galibiyetler elde edilince C u cinin payna M ool atlar
nn trnaklarnn vard hudutlara kadar btn topraklarn dahil oldu
u farzedildi. Cengiz H ann hayatnda Irtn batsndaki K pak ov a
lar, bunlar iinde M erkit kalntlarnn yok edildii yerler ve Volga B u l
garlar lkesinin hudutlarna kadar (C u cinin payna den) alana dahil
bulunuyordu. C engiz H an n lm nden sonra C u cinin haleflerinin
m lk iine bu lke ile btn Rus beylikleri de girdi (M oollarn Le
histan, M acaristan ve dier Bat A vrupa eyaletlerine girm eleri, b ir sra
elde edilen zaferlere ram en devam l bir fetihle sonulanm am tr).
C u cinin halefleri K afkasn gneyinde ve H azar denizinin batsndaki
topraklar zerinde de hak iddia ediyorlard. Bu iddialar C u c inin h alef
leri ile 1250 senelerinde randaki M oollarn kurduu hkm et arasn
da sk sk savalara sebep olm utu. K araktay ve H arezm ah lkelerin
de, rtdan gney batya doru, A m uderya ve daha uzaklara kadar h a
reketler yapldnda bu topraklarn Cuci lkesine katldndan bahse
dilm iyor.
Yalnz S ird ery amn aa yata zerindeki ehirlerle H arezm b u
nun dndadr. nk Harezm kendi lkesine katlm olm al ki, Cuci
1221de rgeni urad tahribattan kurtarm aa alm t. Volga
havzas ile A m uderyann aa ksm larnn tek bir ynetim altnda bir
lem eleri daha dikkat ekici bir durum dur. G erekten bunlar arasnda
nceleri de sk bir m eden ba vard, fakat bunlar hibir zam an bundan
ne daha nce ne daha sonra (T rkistann R uslar tarafndan fethine k a
dar) tek ve ayn bir hkm et tekilt iine girm em ilerdir. XIV. Asrn
ilk yarsnda H arezm in Sirderya boyundaki yerlerden ok Volga havzasiyle daha sk bir ilikisi vard. zbek Han zam annda bu H an n is
m ini tayan paralar ayn zam anda hem Volga havzasnda, hem de Harezm de baslyordu. H albuki o zam an S onakta paralar yine C uci so
yundan olm akla beraber baka b ir han adna baslm akta idi. Cuci ve s
llesinin lkesi iine nceleri K araktaylarla kuzey lkeleri de K ayalk
ehrini iine alan Yedisu eyaletinin bir ksm ile btn Irttan A lag le ve daha uzaklara li ve S ird ery aya kadar btn y erler dahildi.

146

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

Plano C arpininin 1246daki seyahati srasnda bu m ntkann dou ks

m nda, galiba Irtdan ok uzak olm ayan b ir yerde C u cinin byk o
lunun O rdas bulunuyordu. Bat taraf ise galiba li ile Sirderya ara
sndaki saha olup, C ucinin kk olu ibana aitti. M slm an riva
yeti sonralar bu kelim eyi eybana evirm itir. Bunun sonucu XVI.
A srda eybann halefi, T rkistandaki zbek lkesinin kurucusu
eyban eklinde irlik Unvan almtr. A rap kabilelerinden birinin is
m i olan eyban zellikle m ehur H anefi m ezhebi fakihlerinden,
E bu H anifenin ve Ebu Y usufun talebelerinden birinin m ensubiyetini
ifade etm ek zere mehurdur. Pek m uhtem eldir ki slm lem inde pek
m ehur olan bu isim ibann eybana evrilm esine ve bu suretle
eyban lakabnn km asna sebep olmutur.
E b u l-G azinin naklettii bir rivayete gre, iban kardei B at
(B atu) dan, B atu nun kendi yurdu ile O rdann yurdu arasndaki arazi
yi - y azlan Irgz, Ora, lek kylannda ve genellikle Yayk nehri ve Ural
dalarnn dousunda ve k da K arakum , A rakum da Sirderya, u ve
Sansu kenarlannda geirm ek zere- almt.
XVII.
asrda yaam ge dnem yazarlarndan olan E b u l-Gazi
kaynaklann belirtmiyor. Fakat verdii haberler, grdm z gibi, o
unlukla O rda, Batu ve ibann ada olan C arpininin szleri ile
uyum aktadr. ibann halefleri daha baka yerlerde de faaliyet gs
terdiler. R eidddinin bildirdiine gre ibann torunu Terek boyun
da karaul kum andan idi. Fakat ibann yurdu XV. A sra kadar halefle
rinin elinde kalm tr ki, bunlarn ecereleri (soyktkleri) gerek E b u lG azi ve gerek M uizzl-Ensab isim li soylara ilikin b ir eserin yazar
olan XV. A srda yaam m ehul bir tarihi tarafndan hissedilir fark
lar arzetm eyecek bir ekilde nakledilm ektedir. Cuci lkesinin dald
ksm larn hepsinden ok ibann haleflerinin lkesinde gebe hayat
hkim olm akta idi; yle iken burada hkim iyet ikiyz yldan fazla bir
zam an tek ve ayn bir han sllesi yelerinin ellerinde kalm tr; bu g
ebelerde pek ender grlen bir durum dur. ehir m edeniyeti ile en az
tem as etm i olduklar iin ibanm halefleri gebelerin savalk ge
leneklerine en ok sadk kalm lar ve onun iin, Cengiz H an sllesi
nin kudreti hem en her yerde tam am iyle yok olduu b ir zam anda fatih
roln alm ay baarmlardr.
D aha baz benzer olaylarla birlikte bu olay da R ad lo ffun M ool
m paratorluunun varlnn dier gebe hkm etlerinkine gre, d e

ORTA ASYA TRK TARH

147

vam lln bu im paratorluun bnyesi iine hazer (yerleik) kavim lerin eitli m illetlerden oluan hkm etlerinin girm i olm as ve bundan
dolay im paratorluun gebe kabileler birlii deil, C engiz H an halef
lerinin hkim iyeti altnda in, O rta A sya, n A sya vs. m eden h k
m etler kurm as ile aklam ak yolundaki m akalesi aleyhindedir. G er
ekte ise Cengiz H an haleflerinin hkm eti zellikle M ool devresin
den nceki hkm et geleneklerine dayanm ad yerlerde -K p a k o va
larnda, Volga havzasnda ve K rm d a -d a h a ok devam llk gsterm i
tir. A nlaldna gre, devlet nizam nn devamll iin C engiz H an n
dehasnn m eydana getirdii asker tekilt kendisinin h azer (yerleik)
m edeniyet tem silcilerinden, m eden idare sahasnda alm olabilecei
derslerden daha az ehem m iyetli olmamtr. Bu adam lar h er halde, h an
lar zerinde yaptklar etkinin ok nem li neticelerini daha da fazla
gsterm eye m eyilli idiler. zellikle bu durum kendilerininkinden b a
k a b ir m edeniyet kabul etm eyen ve ilerlem eyi yalnz in m edeniyeti
nin kaidelerini benim sem ekten ibaret dnen inliler hakknda syle
nebilir. in haberlerinin kkeni itibaryla inli olm asa bile (nk as
l K araktaylardand) eitim ve terbiye ynnden inli olan vezir YeL iu- u-T saiye isnat ettikleri rol de ancak bu ekilde aklanabilir.
in kaynaklarndan Y e-Liu-u T sa inin M ool im paratorluunun ger
ek kurucusu olduu hkm n karm ak mm kndr. inlilerin bu
gr, ince olm ayan k aynaklarda Ye-Liu-u T sai hakknda hibir
haber olm am asna ram en R eid d d in in Avrupah yayncs B lochet ta
rafndan kabul edilmitir. B lo ch e tye gre, M oollara m eden m em le
ketlerde katliam lar tertip etm ek ve halkn m allarn yam a etm enin ca
iz olmadn yalnz bu Ye-Lui-u T sai anlatmtr. B lo ch etnin ifade
sine gre, buna yalnz Cuci hkm eti uym am ve onun iin aklana
m az b ir barbarla dm tr (dans une barbarie sans nom).
G erekte ise Cuci lkesinin bat taraf (ki burada ayn zam anda b a
basnn btn hissesinin en yksek hakim i saylan ikinci olu Batu h
km sryordu) M oollar zam annda m him bir m edeniyet seviyesine
erim itir. Rus beylerinden vergi alm akla ve ilk zam anlarda bunlarn
yanna kendi tem silcilerini gnderm ekle yetinerek M oollar yok ettik
leri Volga Bulgarlarnn lkesine yerletiler. 1223te R u sy adan dnp
C engiz H an a giderken M oollar, B ulgarlar tarafndan evrilm i ve
ok kayplar vererek kendilerine yol aabilm ilerdi; bundan dolay da
1236da B ulgar lkesini feth ed ip baehirlerini tahrip etm eyi baar
dklarnda intikamlarn aldlar. T ahrip edilen ehir de pek abuk y en i

148

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

lendi: im di orada bulunan btn binalar ve kitbeler M ool hakim i

yeti devrine aittir. B ulgar ehri b ir zam anlar Cuci sllesi lkesinde
M ool hanlarnn sikkelerinin darbedildii (para basld) biricik ehir
idi. K itbelerden halkn daha XIV. A sr balarnda M oollardan nce
ki dillerini (bugnk uva lehesinin bu dilin kalnts olduu anla
lyor) koruduklar anlalyor. Sonradan yava yava K pak Trkes inin etkisine girm i ve gitgide M ool O rta A syasnda olduu gibi b u
rada da resm i dili olm utu. XIV. A srda M oollar devrinde Volgann
orta yataklarnda kurulm u K azan gibi ehirler, her halde d ah a balan
gtan beri halis T rk ehri idi. V olgann aa yatanda daha Batu
devrinde yeni ehirler kuruluyordu. K ei R ubruquis 1253de M oo
listan a giderken Volga zerinde T atarlar tarafndan kurulm u olup,
B atu nun sarayna gidip gelen elileri kayklarla kar sahile geiren
R usyal ve Sarazin yani M slm an unsurlardan m eydana gelen bir h al
kn yaad yeni bir kasaba grmtr. Bundan m aksat Saratov y a
knlarnda, sonradan kek diye bilinen yerdir. 1254de M o o listan dan
dnerken Rubruquis Batu tarafndan til (Volga) zerinde kurulm u
yeni bir ehirden (Saray) bahsediyor. Rubruquis kendisi S aray dan
gem itir. Fakat o diyor ki Saray ve B atunun Saray dou sahilinded ir , ne ehir, ne de saray tasvir ediliyor, ayn yerler yaknnda Vol
g a nm orta kolu zerinde, M oollardan nce Sum m erkent adnda bir
ehir vard, M oollar bu ehri sekiz yl kuatm larm .
Sum m erkent baka kaynaklarn hibirinde gem iyor; bunun hangi
m illete ait olduu ve bazlarnn yaptklar gibi, XII. A sr yazarlarndan
Ebu H m id G m atnin O uzlar elinde gsterdii Saksn ehrinin ayn
olup olm ad bilinmiyor. S aksnm yeri de hl tartm al bir konudur.
F akat bunu ounlukla Yayk veya Volga kaynaklarnda aryorlard (u
halde XII. Asrdaki Saksn ile Kagarl M ahm udun S u v arm ayn o l
duunu syledii Bulgar ehri S aksnn hibir ilgisi yoktur). Fakat
M oollarn S aksnda srekli bir direnile karlatklarndan hibir
yerde bahsolunm uyor. ehrin gerek yeri meselesi G m a tnin m etnini
19 25de basan Fransz limi G abriel Ferrand tarafndan da zlm eden
braklmtr.
Saray, Trklcre pek erkenden gem i olan ve K utadgu B ilig de
sllaa Farsa bir kelimedir. M oollar da hanlarnn ikam etghlarna
l ismi veriyorlard. Ayn ad saray etrafnda m eydana gelen ehirlere
de velmilr. le Auderya zerinde, T irm izin yukarsndaki Saray

ORTA ASYA TRK TARH

149

ky, Volga zerindeki Sarayn yeri hakknda lm eserlerde tart

m alar olm utur; paralarda ve baz yazm a eserlerde geen Yeni saray
ile ilgili olarak bu saray tabirinin iki veya b ir ve ayn ehre mi ait o l
duu konusu da deerlendirilm i ve tartlm tr. R u b ru q u isin gster
dii verilere baklrsa Batu (Bat) tarafndan kurulan ilk S aray imdi
Selitrenny ky etrafnda bulunan harabelerin olduu y er idi. B a
tu nun kardei B erke ism iyle ilgili olan teki S aray ise T saref (Care v )in yerinde idi ve oradaki harabeler ve kazlar esnasnda bulunan
lara gre tarihte ok daha byk nem i olan bir ehirdi. H l zam an
m zda bile Selitren m evkiinde yalnz B atunun deil B e rk enin saray
nn da m evcut olduunu ve Carev m evkiindeki yeni sarayn da ancak
zbek zam annda kurulup, C anbek zam annda d ah a byk b ir gelim e
gsterdiini isbat etm ek iin alm alar vardr. B ununla berab er kay
naklarda Berke Saray zellikle daha zbek devrinde m evcut S araya
deniliyordu. zb ek in saltanatndan nce, 710 hicr tarihiyle Yeni S a
ray da baslm b ir sikke elim ize gem itir; b undan b ak a bana bildi
rildiine gre, stanbulda H. 705 tarihinde Yeni S arayda yazlm
kelm ilm ine dair b ir yazm a varm. Yeni (Arapa: el-cedid) sfatna
G ney R u sy ad a M ool hakim iyeti devrinde o k adar o k ehirlerde
rastgelinm ektedir ki, btn bu durum larda biri yeni, teki eski olm ak
zere, tek ve ayn ad tayan ikier ehrin varln kabul etm ek gtr.
B yk ihtim alle ehirler genileyince yeni m ahalleler, yeni ehir o la
rak deerlendirilm itir.
Cuci lkesinin dou eyletleri tersine Bat (B atu) ve B e rk enin h a
leflerinin hkm etlerinde ehir hayat gittike daha fazla gelim itir.
B ir sra ehirler gryoruz ki, buralarda sikkeler darbediliyordu (para
baslyordu); zellikle dikkate deer ki her b ir ehir kendine gre ayr
bir tip yapyordu. Paralarn kym eti yaklak olarak ayn idi. Bu husus
ta d a M ool devresinden daha nce ve sonralara gre ok daha fazla
tekdzelik gryoruz. M oollarn inden b aka devlet kurduklar b
tn lkelerde yava yava gm para sistem i kuruldu. B urada en b
yk gm paralara dinar ve kklerine de dirhem deniliyordu. Bir
dinar alt dirhem e eitti. Cuci haleflerinin hkm etleri devrinde dirhe
m in ls de 1/3 m iskal olarak tespit edilm iti. Ayn l daha sonra
lar O rta A sya ve ran da kabul edilmitir. te bundan bilhassa Cuci
oullarnn lkelerinin zellikle H arezm in o zam an m illetleraras tica
rette sahip olduu nem aka ortaya kyor. Fakat sikkelerin d g
rn, yaz zellikleri, harflerin d ekil, ss ve di er ynleriyle her

150

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ehrin kendine has tarz ve gelenekleri vard. B unlarla ilgili olarak bu

rada bir soru ortaya kyor ki, farkl ehirlerin m eden hayatlarna na
zaran Cuci oullarnn lkelerinin hepsinin durum u hakknda ne dere
ceye kadar bir hkm verilebilecektir? Son zam anlarda S aray da ve d i
er yerlerde yaplm olan aratrm a ve bulgulara dayanlarak, Rus vakyinm elerinin A ltn O rda dedikleri (benim renebildiim e gre do
u kaynaklarnda bu tabir yoktur) Batu lkesinin m edeniyetinden hat
ta Tatar kavm inin m edeniyetinden bahsetm eye balam lardr. B unun
la beraber o zam anlar u veya bu ehir veya yerde hangi m ill unsurun
stn olduu, slm dini ve T rk dilinin stnl ile sona eren bu m e
den gelim enin nasl m eydana geldiini net olarak syleyebilm ek iin
daha ok aratrm alara ihtiya olsa gerektir.
M ool unsuru Altn O rdada pek nem li olam azd. T rk dilinin s
tnl m uhtem elen ok abuk, daha Altn O rd ann M oolistanla
balar kesildii zam andan itibaren kurulmutur. Batu ve daha o yaar
ken Berke btn im paratorlua ait ilerin zm ne katlyorlard ve
bu am ala M oolistana sefer yapm lard. R ubruquis 1253de btn
im paratorluun Batu ile M oolistanda yaayan m parator M eng l
keleri arasnda blnm olduunu sylyor. ki lke arasndaki hudut
Tala ile u nehirleri arasndan geiyordu. M slm an yazarlar da Mvernnehir ehirlerinin nce Batu, daha sonra B erk enin hkim iyeti
altna girdiinden bahsediyorlar. A ncak 1260dadr ki, O rta A sy ada
C engiz H ann ikinci olu aatayn torunu A lgu nun hkim iyeti ger
ekleti, hatta daha nceden beri Altn O rda hm km ranlna giren
alanlara kadar geniledi. A lgu H arezm i igal etm i ve birka sene
sonra O trar ehrini de B erkeden alp tahrip etmitir.
Bu alanlar sonradan tekrar Altn O rda hakim iyetine girm i ise de
Altn O rda hanlarnn kudret ve nfuzlar douda daha ileri gitm em i
tir. D aha B erkenin saltanat zam annda (1257-1266) Altn O rda han
M ool im paratorluunun ikinci nem li adam iken m stakil b ir lke
nin hkm dar olmutur. Fakat ancak kendisinden sonraki han M eng
Tim ur kendi adna sikkeler kestirm ee balam tr. sm en Cuci slle
sinden olan btn hanlar bu arada O rda ve ibann torunlar da tbi
idiler. Fakat bu tbiliin fiil bir nem i yoktu. Baz tarihiler Altn Ord a ya G k, O rda oullarnn hkm etine ise A k diyorlar ve bunlar
da M oolca deil Trke olan Gk ve Ak kelim elerini kullanyorlar.
Fakat baz kaynaklarda G k-O rda tabiri O rda haleflerinin lkeleri

ORTA ASYA TRK TARH

151

iin kullanlyor. H atta XV. A sr balarnda, ad bilinm eyen bir tarihi

O rdann (douda) A k ve (batda) G k diye blnm esinin Tohta H an
(1290-1312) zam annda, kendisiyle asi olan ehzade N ogay arasndaki
savatan sonra (ki bu adn hakiki M oolca ekli, ran daki M ool h a
nnn 1305de Fransz kralna yazm olduu m ektupta grld ze
re T oktagadr) m eydana gelm i olduunu belirtm ektedir. (N ogay
1300de ldrlm tr). B u kaynaa gre, A k O rd ann hanlar Nog ay n torunlar idiler ki, bu kesinlikle gereklere uym am aktadr. Bu
durum daha XV. A srda -ad bilinm eyen tarihinin eserini y azd randa Cuci torunlarnn tarihi ne kadar kark b ir ekilde anladklar
n gsterm ektedir. E b u l-G zi, ibann lkesine Ak O rda diyor. O r
da ve iban torunlarnn lkelerini dikkate alm azsak, bu takdirde Altn
O rda daha eskiden beri C engiz H an n dier haleflerininkine gre ok
daha birleiktir. eitli yerlerde, kendileri zerinde hann hkim iyetini
kabul etm ekle beraber, ayrca ordalara ve zel asker birliklere sahip
ehzadeler vard; K rm 'd a Sudak ticaret ehri hakknda Msrl yazar
lardan biri burann gelirinin drt Tatar han arasnda paylaldn sy
lyor, fakat Altn O rd ann T u n adan H arezm e ve S irderyann aa
yataklarna kadar uzanan sahasnda M oollardan nceki zam andan k al
m a hibir tbi bey sllesi yoktu.
M oollar her yerde olduu gibi Altn O rd aya da kendileriyle b ir
likte o zam ana kadar K pak illerinde bilinm eyen U ygur yazsn getir
diler. E lim ize XIV. A sn n sonunda U ygur harfleriyle yazlm Altn O r
da yarlklar erim itir; zerinde hann adrhn U ygur harfleriyle yazl
bulunduu son (Tohtam H an a ait) sikkeler de bu devre aittir. Biz bu
U ygur yazsnn kullanlm asn yalnz S arayda - o da her zaman deilbaslm olan sikkelerde gryoruz. Bu sikkeler han adlarnn o vakit
M oollar ve bir ihtim ale gre baz T rkler tarafndan A rap yazs ile
yazldndan baka trl telffuz olunduunu gsteriyor. M esela
13411357deki C anbek H an n ad U ygur harfleriyle am bek diye
yazlyordu. E b u l-G zinin szlerine gre, M oolca XV. A srda bile
kullanlyordu. Fakat buna ait b ir delil yoktur. Altn O rd ada geri ki
me ait olduu belirsiz ve ge devre ait olsalar d a K utlug Bolsun e k
linde Trke yazlarn olduu sikkelere rastland halde, M oolca ya
zl olanlar bulunm uyordu. zbek H ann ordasn ziyaret eden bn
B attuta orada yalnz T rke szler iitm itir. M esela han saraynn k a
dn ileri gelenleri arasnda ulu H atun ve kk H atun yani byk kadn
ve kk kadnefendi zikredilm ektedir. B izzat han, seyyidlerden olan

152

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

kendi ruhani yetitiricisini (m ridini) T rke ata (peder) diye isim

lendiriyordu. T rke slm ibadetlerinde de kullanlyordu. A zak eh
rinde bn B attutanm nnde vizlerden biri A rapa bir vaaz vermi,
sonra sultan (ki o zam an zbek Han idi), bey (A zak beyi aslen Harezm li idi) ve orada bulunanlar iin dua ettikten sonra bu szleri T rk
e ye tercm e etm itir. u kadar var ki bu cam ide deil b ir ziyafet
m eclisinde olm utur; o zam anlar K u ran- K erim okunduktan sonra
nce A rapa, sonra Farsa ve Trke lhiler okunuyordu. bn B attuta
A rapa lhilere kavi, Farsa ve Trkelere m lem m a dendiini
ekliyor. A rapa olan m lem m a sz alaca dem ektir. Sonradan
A rapa bir szde Farsa ve Trke kelim e ve ifadelerin kartrld
sze m lem m a denilm itir.
slm iyetin yaylm as Volga Bulgarlarnn etkisinden ok Harezm
ve O rta A sya T rklerinin etkisiyle gereklem i olsa gerektir. M ahal
l Trkler (K paklar) daha M oollar devrinden nce R usya ve Bat
Avrupa tarafndan, H ristiyanlk etkisine m aruz kalm lard. Bu propa
gandann M oollar devrinde de devam ettii XIII. A sr sonuna ait Kum an-K pak szlnden bellidir; bunda ncil m etni ile katolik lhile
rinin T rke tercm eleri bulunmaktadr. Tercm e pek baarldr, m is
yonerlerin bu dili iyi bildiklerine tanklk etm ektedir. H atta bn B attuta
K rm da Ker ile Kefe arasnda Hristiyan K paklar grm tr. K
rm da daha baka m illetlere m ensup m ahall H ristiyanlar da vard.
1382 balarnda K ahirede gelecein M sr sultan erke B erkukun
babas olan Krml Anas lmtr. Onun hakknda nce H ristiyan olup
slm iyeti sonradan kabul ettii syleniyor. H atta M srda ne A rapa
ne de Trkeyi iyi renm i, yalnz erkeze konuurm u ve bunun
iin yannda tercm an bulundurm ak gerekiyorm u.
O zam anlar M slm an leminin m eden stnl dolaysiyle,
Hristiyan geleneklerinin K paklar arasnda olduundan daha devaml
ve kararl bulunduu m illiyet m ensuplar da kabul ediyorlard. Alan
veya A slar, her yerde ve bu arada R ubruquisin eserinde de H ristiyan
olarak anlatlmaktadr. Bununla beraber bn B attuta S aray da M sl
man A slar da grm tr. Hristiyanlarn slm l kabul etmeleri iin
zorlayc tedbirler kullanlm yordu. H ristiyan ruhanileri, M slm anlarnki gibi vergilerden muaft. H atta S arayda 1261de M slm an B er
ke H ann zam annda bir O rtodoks piskoposluu kurulm utu.

ORTA ASYA TRK TARH

153

B erk enin slm iyeti kabul etm esi hakknda sonradan eitli rivyetler nakledilm ektedir. M esela E b u l-G z iye gre, B erke han oldu
u zam an B uharadan gelmi olan iki tccar tarafndan M slm anla
girm itir. B aka rivyetlere gre, daha tahta oturm adan nce H ocend
veya B u h aradaki eyhlerin tesirinde kalm tr. (Bu k onuda m ehur
Seyfeddin B aferznin ismini veriyorlar, vefat 1261 dedir). R eiddd in in O uz Han hakknda hikye ettii m enkbe (M slm an olm ayan
anadan st em m em e) hususu B erke H an iin de nakledilm itir. Rubruq u isin hikyesinden anlalyor ki B erke daha Batu hayattayken
1253de M slm an idi ve O rdasnda dom uz eti kullanlm yordu: N ite
kim bilinm ektedir ki slm iyetin bu em ri im di de zellikle dom uz
etinin halkn balca gdasn tekil ettii in gibi, byle b ir kaideye uy
m ann pek g olduu yerlerde de tam am en yerine getirilm ektedir.
B e rk enin O rd as o zam an D erbent ile Volga arasnda (R ubruquisin
ifadesine gre ran ve T rkiyeden gelen btn Sarazin yani M sl
m anlarn getii yol zerinde) idi. B unlar B atu ya giderken B erk eye
h ediyeler gtryorlard. Rubruquis ilve ediyor ki: 1254de Batu,
B e rk eye V olgann dousuna gem esini em retti, nk elilerin getir
dii hediyelerin b ir ksm nn B erkeye verilm esini arzu etm iyordu. ran
M oollar ile olan um um i dm anla karlk B erke sonradan M sr
sultanlar ile yaknlk kurmu ve bu m nasebetle M srdan birka eli
lik heyeti kabul etm itir ki B erk enin O rd as ve dileri ile ilgili ge
n i bilgileri bunlara borluyuz. Yalnz kendisi deil kadnlar ve maiyyetindekiler de M slm an idi. K adnlarnn ve em irlerin her birinin y a
nnda b ir im am ve m ezzin vard. ocuklara K u rn- K erm retilen
m ektepler de vard. Ayn zam anda birtakm m rik (putperest) detle
rine M o o listan da olduu derecede uyuluyordu; m esel slm iyetin
gerekleriyle tam am en elien b ir det vard ki o da: N ehir suyunu y
kam a ve ykanm a iin kullanm am alar idi. M sr elilerine, O rdada el
b iselerini ykam am alarn ve ayet byle b ir ey yapm larsa bunu giz
lem elerini nceden hatrlatm lard. Altn O rd adan M sra gelen B er
k e nin adalar slm m edeniyetini daha ok benim sem ek zorunday
dlar. B ilindii gibi Berke, kzn Sultan B ay b arsa (1 260-1277) ver
m iti. Bu evlilikten B aybarsn ilk halefi Sait H an M uham m ed dodu
ki, buna ayn zam anda N srddin B erke H an ism ini de verm ilerdi.
A ka grlyor ki bunun M slm an adndan baka bir de M ool ad
vard. U ynt-Tevrhin yazan Msrl tarihi K tb (eserlerinden
bu ksm n yazm as stanbulda vardr) bunun doum unu 658 H. (1260

154

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ORTA ASYA TRK TARH

155

M .) olarak gsteriyor. Bu ise pek de m m kn olam az. nk Berke ile

M sr hkm eti arasndaki m nasebetler ancak 1262de balam tr.
1279 N isan nda gen sultan annesi Berke H ann kz ile birlikte am a
gitm itir. B undan pek az sonra S uriyede bir isyan olm u, sultan sile
ri kandrm ak zere annesini gnderm itir. Bunun yaklam as zerine
eraf (ileri gelenler) kendisini karlam aa km lar, tahterevan nn
de yere kapanm lar ve dete gerei katrlarnn ayaklar altna dokum a
lar serm ilerdi. G rm eler, melikenin yaknlarnn hatas dolaysiyle
baarszlkla sonuland. Sultan, annesini K erak kalesine gnderdi.
D aha sonra kendisi de oraya srlm tr. K tbnin ifadesine gre,
kendisi cm ertlik ve m erham et ile tannyor, zulm ve vahetten ka
nyordu. B u cm ertlii K erakda da grlm t ki bu, hkim iyet k en

T rkistanda kalm akla K alm ak ism ini aldklar hakknda b ir de m en

kbe nakledilm ektedir. Bu m enkbe her halde hayal b ir eydi. Fakat
zbeklerin kavim lerinin ism ini baka kaynaklarda, bu arada E b u lG zide, zbek H a n n ism inden getiriyorlar. M evcut rnee gre,
byle b ir tretm e herhalde b ir ok lim ler ve bunlardan R ad lo ff tara
fndan kabul edilm i olan zbek yani kendi bana hkit anla
m nda olan tefsir eklinden daha uygun olsa gerektir. XV. A sr tarihi
leri Cuci torunlarnn lke veya uluslarna zbek u lu slan ism ini
veriyorlar. O rta A sy ad a sonradan zbek kelim esine kavim ism i o la
rak aatay kelim esi karlk tutulmutur. Bu isim le yerli hanlarn
asker kuvvetlerini tekil eden T rkistan gebeleri adlandrlyordu.

disine gem i olan kaynbabas K alavunun phelenm esine sebep o l

m utur. 1280 M artnda sultan ld, K alavunun em ri ile zehirlendii
ni dndler; kans, K alavunun kz G ziye H atun ise lnceye k a
d ar arkasndan alad. (Bu kadn 1288e kadar yaam tr). 1281de
S ultann annesi olunun cenazesini am a gtrm tr ve orada Bayb a rsn trbesine gmlm tr.

O rta A sya eyhleri A ltn O rda hanlar zerine, daha sonra b u n lar ta
rafndan slm iyetin kabul hususunda tesirli olm ulardr. 1360larda
S aray da b ir zam an A ziz H an (sikkelerde Aziz eyh) hkm ran o l
mutur. H an sefihane b ir hayat sryordu, bunun iin d i er Seyyid
A tann, yani Seyyid A hm ed Y esevnin torunu Seyyid M ahm ud Yesev tarafndan uyarld. H an, S eyyidin szn dinlem i, ona kzn ver
m i ve tvbe etm iti. Fakat bundan sene sonra yine nceki yaam
tarzna dnm ve sonunda ldrlm tr.

B erke O rd asnda bulunan M sr elileri hann olu olm ayp kzlan

olduunu aka belirtiyorlar. H albuki K tbye gre 1280 ubatnda
K ahirede B erke H ann olu ve sultann ana tarafndan days olan
E m r B edreddin M uham m ed lm tr. K endisinin iki cilt tutan A rap
a iirler yazd sylendii gibi, b ir sra kelm ilm iyle ilgili eserler ve
b ir K u ran- K erm tefsiri de kalem e alm olduu rivayet edilm ekte
dir. K hirede (yksek bir yerden derek) anszn lm olup ya d a
ha 5 0 ye varm am t.
B erkenin lm nden sonra A ltn O rdada yeniden M slm an o l
m ayan hanlar hkm ran oldular; slm iyetin kesin yerlem esi ancak
zbek H an zam annda (1312 ve ya 1313-1340) gereklem itir. bn
B atutaya gre zbek H ann hocas Seyyid bn A bdlham id idi. z
bek H an a slm iyeti kabul ettiren ve ona Sultan M uham m ed zbek
H an ism ini verenin de Takent yaknnda gm l Zengi A ta halifele
rinden Trkistanl eyh Seyyid A ta (asl ad A hm ed idi) olduu hakkn
da da bir rivayet vardr. Bu olay hicretin 7 2 0 sinde Tavuk ylnda
(1321) olm utur deniyor. Ayn zam anda bu azizin sonra nasl zbek
Ilm kavm ini M vcrilnehire getirdii ve sonra kavm in kendisine
ln ishetcMi zbek denm ee baland ve nasl eyhi dinlem eyip

XV. Arn ilk yarsnda, anlaldna gre, zbek ulusunun b

tn asker halk tek b ir kavim kabul ediliyordu. Altn O rda gittike
kp her bir paras istiklllerini kaybedince zbek kelim esi G ney
R u sy ada b ir m illet ve d evlet ism i olarak kullanlm aktan tam am en k
m ve yalnz T rk istan a g etm i olan kabileler iin kullanlm tr
(alem olm utur). R uslar A ltn O rda halkn devlet dili M oolca olduu
zam andaki gibi, btn lkenin T rklem esinden sonra d a T atar diye
adlandrm akta devam ediyorlard. Ruslarn XV. ve XVI. A srlarda m
nasebette bulunduklar btn hanlklar -K rm , Kazan, E jderhan ve S i
birya H anlklarnn hepsi -R u s la ra gre Tatar idi. Bu hanlklardan
varln en ok srdren bilindii gibi Krm H anldr. B urada da
Tatar tabirinin hepsinden fazla yerleip tuttuu grlyor. Krmlla
ra, Ruslardan baka K rm 1475te fetheden O sm anl T rkleri de Ta
tar diyorlard. B ilindii gibi bilhassa imdi K rm llar bu T atar ism i
ni reddederek kendilerine T rk diyorlar. Halbuki Vlga boyundaki
yerli aydnlar snf, az ok tartm alardan sonra, Tatar kelim esini m ill
bir isim olarak kabul etm ilerdir. Bunun sonucu Tatar C u m h u riy eti
m eydana gelm itir. R u slar bir zam anlar Tatar kelim esini pek geni

156

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

b ir ekilde kullanm lardr. D aha R adloff bile O rta A sy ann genellik

le T rke konuan yerlileri gibi zbeklere de Tatar diyordu. O za
m andan beri bu isme daha ak bir anlam verilm ee alld. Fakat bu
gn bile Tatar kavm i ile dier Trk kavim leri arasndaki etnorafik ve
dil farklarn tespit edilm i saym ak m m kn deildir.
XV.
zellikle XVI. A srlarda, Tatarlardan baka, aralarnda yalnz
kavm (etnorafik) deil, dil bakm ndan da bir birlik kuran ve kendi
beylerine sahip olan bir N ogay kavm inden de bahsedilm ektedir. O za
m an N ogaylarn m erkezi Yayk kaynanda Altn O rda hanlarnn g
m ldkleri yer olan Sarayck (yani kk saray) idi. E buT -G ziden
balayarak birok yazar ou kere bu Sarayck ile Yeni Saray b ir
birine kartryorlar. B uradaki N ogaylarn siyas nem ine, X V I. Asrn
ikinci yarsnda, nce M oskovadan ayr, sonra XVII. A srda M oskova
arlarna bal olan, Yayk K azaklar ordusunun kurulm as son verm i
tir. uras dikkat ekicidir ki N ogay tabirini o zam anlar yalnz R uslar
kullanyorlard. Dou kaynaklarnda ve bu arada E b u l-G zide Nogaylara, T rklem i kavim lerden birinin ad olan M angt ism i veril
m ektedir. im di, aksine N ogay kelim esi O rta A sy ada, R u sy ada oldu
undan ok daha geni bir anlam da kullanlm aktadr. H atta orada Volga boyundaki Tatarlara da N ogay derler. G ney R u sy ada im di N ogay
diye K rm ve Kuzey K afkasyann belli bir milliyetini adlandrm akta
drlar. M illiyet ynnden daha M oollar devrinde teekkl etm i olan
bu unsurun lehesi kendisinden ok daha eski ve M oollardan nceki
K pak diline daha yakn olan K araay ve Balkar lehelerinden farkl
dr.
XIII. ve XIV. A srlarda O rta A sy adaki Trklerin kavm (etnik) ve
siyas hayatlarnn nasl olutuu ve M oollarn nasl T rkletii m ese
lesi ise im diye kadar daha az akla kavuturulm utur. Bu m esele ile
de gelecek derste m egul olacaz.

nuncu

ers

Altn O rda hanlar lkelerinin M oolistandan uzakta bulunm alar

sebebiyle daha balangtan beri bir derece m stakil hkm darlar idiy
seler de, M oollar tarafndan fetholunan T rkistan ve genellikle O rta
A sya eyaletlerinin siyasi tekilatlar ok daha m phem b ir ekilde b e
lirlenmiti. phesiz C engiz H an M oolistann batsnda fethettii
yerleri byk oluna terketm ek istem i ve bu ehzadenin her b i
ri daha babalar hayatta iken bu haklarn kullanm larsa da ne bunlar
dan her birinin lkesinin hudutlar ve ne de im paratorluun reisine g
re haklarnn genilik derecesi m eselesi kesin olarak belirtilm em itir.
Dikkati eken bir husus da im paratorluun geniliine ram en bu
ehzdenin O rdalarnn birbirlerine pek yakn olm alaryd. C u cinin ordas yukar Irt boyunda idi ve ok daha eski kaynaklara gre ken d i
si de orada gm l idi. B ununla beraber sonradan onun m ezarn ok
daha batda ibann lkesinde bulunan Sarsu zerinde gsteriyorlar
d, bu atann o rdasnn en kk oula gem esini kabul eden M ool
geleneine daha uygundur. Irt boyunda C u ciden sonra byk olu
O rda yaamtr. Sonradan im parator olan nc ehzade g ed ey in
ordas daha gneyde A lag le dklen Em il nehri kysnda idi. g e
d ey in gm ld yer R eid d d in in ifadesine gre, rttan iki gn
lk m esafede bu nehrin kollarndan birinin kt yksek bir da ze
rinde idi. 1221 de buralarda seyehat eden inli dervi an- un M ool
ordusunun geii esnasnda g ed ey in em ri ile A ltay zerinde alm
b ir yoldan bahsediyor ki bundan g ed ey in daha babas hayatta iken
salnda kendisini bu yerlerin hakim i saydn karm ak mmkndr.
gedeyin lkesinin hudutlarnn tayinini kaynaklarn hi birinde
bulam yoruz. Yalnz C veyni, g ed ey in yurdu daha babas hayatta
iken Em il ve Kobuk hudutlar ierisinde idi diyor. B ilindii gibi bu
iki nehir yaklak olarak ayn yerden kaynar ve bunlardan biri batya,
dieri douya doru akar. kinci ehzde aatayn ordas ve lkesi

158

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

hakknda ise C veynide ok daha kesin bilgiler vardr. Bunun ordas

A lm alk civarnda yer alan K uyas m evkiinde idi, lkesi ise Uygur
eyaleti hudutlarndan Sem erkand ve B uharaya kadar uzanyordu. an u n un bildirdiine gre Sayram gl yanndan ve Talki geidi zerin
den geen yolu ilk defa aatay am ve 1222de de sava srasnda
tahrip edilm i olan A m uderya zerindeki kprleri yeniden yaptrm
tr. K uyasn m evkii ve aatayn ordas hakknda baka kaynaklardan
unu biliyoruz ki bunlar K ulca blgesinde, li nehrinin gneyinde yer
alm idiler. K uyasn B arshn ardnda yer alan b ir ehir olarak Kagarl M ahm udun eserinde zikredildiini grm tk. D ier b ir yerde
(C. III, sh. 129) Tuhsi ve iillerin btn topraklarna K ayas ve K ayasi ism i verildii ve burada Sabl Kuyas, U rung K uyas ve K ara K u
yas adnda kalenin olduu da sylenm ektedir. aatay ve en yakn
haleflerinin ordalar da C veynde ulu ev yani byk ev eklin
deki T rke ismi ile bahsedilm ektedir. Bu kadar eski b ir zam anda M o
ol Hannn ordas iin T rke isim ler bulunuu ilgi ekicidir. aatay
ve ondan sonra gelenlerin (haleflerinin) gm l b u lunduklan yerler
hakknda ise hibir bilgi yoktur.
Cengiz H ann byk olunun ordalar Y ukan Irttan linin
gneyindeki yerlere kadar olan nisbeten kk bir alan zerinde b ulu
nuyordu. Bundan da bu ordaya farkl hkm etin baehri gz
ile bakm ann doru olm ad anlalabilir. zellikle aatay ve ged ey in M oolistanla olan m nasebetleri hususundaki vaziyetlerinin
ne olduu m eselesi ak deildir. C engiz H ann lm nden sonra
gedey im parator seilerek M oolistana gem i ve orada K arakurum
ehrini ve ehir iinde ve etrafndaki saraylar yaptrm . A k b ir ekil
de grldne gre ata yurduna yani M oolistana vris olan Tuluyun hakkn dikkate almakszn btn hkm darlk haklarn kullan
mt. M averannehir ise; Sem erkand ve B uharaya kadarki arazi a
ataya tbi olm asna ram en H ocendde oturan ve aatay deil,
gedey tarafndan tayin edilm i bulunan M ahm ud Yalva tarafndan
idare ediliyordu. D aha 636 H. (1238-1239 M.) de B uharada M oollara kar milli ve zellikle kyl isyan olduu zam an durum bu m er
kezde idi. Bundan pek az bir zam an sonra aatay kardei ile istiare
etm eksizin M ahm udu azletm i yerine baka bir vali tayin etm iti.
Malmud, gedeyY ikayet edince, aatay kendisinden bir aklam a
islenmesi II/,erine kardeine bir itham nam e |durunu uygun ekilde
aklayan nflmc| gndermitir. gedey bun zerine cevab yeterli

ORTA ASYA TRK TARH

159

bulm u ve a atay n hkm n destekleyerek M av erau n n eh iri onun

lkesine ilaveten hediye etmitir. (M oolca inu tabiri kullanlm
tr.) Bu olaydan sonra M averannehirin aatay tarafndan tayin ed i
len valiler tarafndan idare edilm i olduu dnlebilir. H albuki Reidddinin ifadesine gre gedey zam annda K arahoa ve Bebalk yani U yguristan, H otan, Kagar, A lm alk, K ayalk, Sem erkand ve
Ceyhun nehrine kad ar B uhara valisi olarak yine gedey tarafndan
M ahm ud Y alvan olu M esud Bey tayin olunm utur. (M ahm ud Yal
va ise Pekin genel valisi tayin edilm i ve 1254de bu vazifede iken l
m tr).
ranl tarihi C zcan bu gibi siyas kurululara akl erdirem iyor ve
yanl olarak M esud B ey e aatayn veziri diyor. B iz M esud
B ey in B eb alk tan Sem erkand ve B uharaya kadar olan geni vilaye
tin btn sahasnda hukukunu kullandn biliyoruz. B u h arada kendi
sine kar hususi b ir sayg gsterilm i idi. Ayrca burada kendisi tara
fndan M esudiye ism iyle byk bir m edrese yaptrlm tr. Bu m ed
rese 1273de ran M oollar tarafndan tahrip edilm i fakat sonradan
yeniden yaptrlmtr. 1289da M esud Bey buraya gm lm tr. kin
ci b ir M esudiye de yine kendisi tarafndan K ag arda yaptrlmt.
B unun gibi XIV. asr balarnda M esud B eyin nc olu idare m er
kezini buraya naklettirm iti. D ikkate deer ki bu H arezm li M slm an
tccar kendi hayatnda O rta A sy ada ortaya kan btn siyas deiik
liklerde iktidar m evkiini korum u ve bunu oullarna terk edebilm itir.
M oolistan im paratorluundaki kargaalklarn sebeplerinden biri
veraset (saltanatn kim e geecei) hakknda bir kanunun bulunm am as
idi. H er hann lm nden sonra halefinin kim olaca m eselesi uzun
aratrm a ve deerlendirm elere balyd. Bu deiikliin btn han s
lalesi yeleri tarafndan tannm as iin tahta oturm a m erasim ine hepsi
nin katlm as gerekiyor, bunun iin de K urultay toplantya arlyor
du. Eski hakann istei gz nne alnyor, fakat bu durum ehzdeleri
kaytsz artsz balam yordu. Hann lm yle tahta karlm a m erasi
minin yapld kurultay arasnda bir ka yl geiyordu. len hann ei
bu dnem de hkm ran saylyor, fakat bunun hakim iyetini herkes tan
m yordu; bir ok ehzde im paratorluk hkm rannn (len hann ei
nin) hukukunu gz nne alm akszn kendi eyaletlerinde istedikleri g i
bi davranyorlard.

160

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

gedeyin lm nden sonraki (1241) ve (yerine baka b ir valiyi

tayin eden len hann iradesinin aksine) olu G ykn tahta oturtul
duu 1246 seneleri arasndaki devir byle bir devirdi. D ierleri arasn
da M esud Bey de kendisini vilayetinde tehlikeden uzak hissetm em i
ve B atunun yanm a gitm iti. Fakat G yk seilinceye kadar dnm
ve vali sfatyla 1246 kurultayna katlmtr. G yk kendisini M averannehir, T rkistan ve dier vilayetler valisi olarak onaylam tr.
G yk 1248de lm ve kendisinden sonra taht C engiz H an n
teki olu T uluyun eline gemitir. 1251 de T uluyun byk olu
M eng (M nke) im paratorluun reisi (kaan) ilan edilm itir. Bunun
tahta kndan hem en sonra aatay ve gedey soyundan bir ok
ehzdenin kendisi aleyhine tertip ettii gerekten olan ya da yle sa
nlan bir fesat cem iyeti m eydana kt. Bu fesada katlm akla itham edi
len ehzdelerin bir ksm cezalandrlm , bir ksm da srgn edilerek
aatay ve gedey uluslar hem en hem en tam am yla perian olm u
tu. G erekte eklen bu uluslar m ahvedilm em iti; m esela G y k n dul
hanm E m ildeki ordasnda ve aatayn torunu K ara H lagunun h a
nm E rgene H atun aatay ordasnn hkm ran olarak kalm t. Fakat
fiilen btn kuvvet ve iktidar T uluy (Tolui) ve Cuci (oi) hanedanna
geti. M eng Han 12 5 3 te R ubruquise u szleri sylem iti. G ne
her tarafa klarn sat gibi benim ve B atunun saltanatm z da by
le her tarafa yaylm aktadr. R ubruquisin szlerine gre M eng ile
B atunun etki alanlarnn hududu Talasn dousundan geiyordu. yleki Cuci ulusu topraklarnn bir ksm M engnn etki alanna giriyor
du.
M esud B e y in bu kargaa devrinde ve fesat cem iyeti zam anndaki
hareketleri hakknda bilgi yoktur. Yalnz M eng ile olan irtibat dolay
syla hayatnn tehlikeye girm i olduu syleniyor. N izam ve intizam
yeniden kurulduktan sonra M esudun vilayetinin hudutlar ok daha
geniletilm itir. M averannehir, Trkistan, Otrar, U ygur Vilayeti,
H otan, K agar, Cend, H arezm Fergana kendisine tbi idi. 1253 son
baharnda M engnn kardei H lagu M oolistandan bir ordu ile k
mt. B adatn zaptyla Abbasi halifeleri sllesinin m ahvedilm esi ve
n A syada yeni bir M ool hkm eti kurulm as buna nasip olmutur.
H lagu ordusu nceden C engiz Han ordusu gibi yava yava hareket
ediyordu ve ancak 1256da A m uderyay geebildi. Bu ordu 1254de
A lm alk ve Ulu E v de Ergene Hatun tarafndan karlanm ve 1255

ORTA ASYA TRK TARH

161

sonbaharnda Sem erkand civarnda krk gn geirm i olup bu m ddet

zarfnda M esud Bey tarafndan arlanmt.
M eng H an n lm nden sonra (1259) durum tekrar deiti. K ar
deleri olan K ubilay ile A rkboa arasnda taht iin sava kt. Kubilay in de, A rkboa M oolistanda byk han ilan edilm iti. Bunun
neticesi olarak in den buday ithali kesilm iti. M oolistan ise buna
m uhtat. A rkboa aatay ehzadelerinden A lg u yu T rkistandan
dzenli olarak erzak ve dier zaruri eya, bu arada silah ithalini tem in
iin batya gnderm eye karar verdi. A lgu az zam anda evvelce aa
tay U lusuna bal btn eyaletleri hkm altna ald. H atta Cuci ulusu
hkm ranlna dahil bulunan H arezm i zaptetti, fakat tabiiki btn
bunlar kendi hesabna yapt ve A rkboann em rini yerine getirmeyi
dnm em iti. Ergene H atun A lg u dan ikayet etm ek zere A rkbo a nn yanna geldi. A nlalan M e sud Bey de oraya gitti. A rkboa bu
nun zerine A lgu ile savaa girdi, fakat b ir ka baardan sonra hezi
m ete urad ve T rkistan terk ederek A lg u ya Ergene Hatun ve
M esud B ey i gnderdi. A lgu, E rgene ile evlenip M e sud B ey i vali
olarak Sem erkand ve B uharaya gnderdi. M esud Bey tarafndan top
lanan para yardm yla A lgu galiba 1266da lm ne kadar Berke Han
lkesine dahil bulunan O tra r da fethetm eyi baard.
A lgunun lm nden sonra A ngren boyunda E rgenenin ilk k o ca
sndan olu M slm an olan M barek ah aatay H an ilan edildi, fa
kat sonradan M oolistanda m uzaffer olan K ubilay H an tarafndan
gnderilm i olan dier aatay ehzdesi Borak tarafndan taht elin
den alnmtr. B orak da bu defa nce A rkboa ordusunda bulunm u,
onun ortadan ekilm esinden sonra A lgu ve haleflerine kar tek bana
sava devam ettiren g ed ey in torunu K ay d u nun hkm altna g ir
m eye m ecbur oldu. K aydu 1269da Tala boyunda b ir kurultay topla
d. Bunda zellikle ekilen arazinin gebelere kar korunm as iin ted
birler alnd. ehzde dalar ve bozkrlarda yaam a ve davarlarn tar
lalara salverm em e sz verdi. Bu m edeni vilayetlerin idaresi yine
M esud B ey e verildi. K endisiyle iki byk olu K aydu tarafndan,
nc olu ise 1303te Em il civarndaki yerde tahta karlm olan
K aydunun olu ve halefi apar tarafndan tayin edilmitir.
Bu son haberden anlalyor ki K aydu ve halefinin oturduu yer d a
ha balangtan beri g ed ey e ait b ir yerdi. Halbuki K ay d u nun g

162

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

m ld y er u ile li arasndaki dalarda idi. stn hakim iyet gedey haleflerine ait olm akla beraber aatay hanlar da tahta geiriliyordu. B unlardan en uzun m ddet hanlk yapan (1282-1306) Kayd u dan sonra da yaam bulunan B orakn olu T uva idi. gedey ile
aatay uluslar arasndaki hudutlarn tespit edilip edilm edii hakkn
d a ise h ibir h aber yoktur.
H atta O rta A syada o zam an Cengiz H ann drt olunun uluslar
arasndaki hudut m eselesi bile belirgin deildir. Anlaldna gre k u
zeyde daha XIII. asrn ilk yansnda nceleri C uci lkesine ait saylan
arazi ve bunlar arasndaki Krgzlarn yerleri Tuluy ulusu lkesine d a
hildi. K ubilay tarihinde bundan aka bahsedilm ektedir. B undan b a
ka E b u l-G zide M oollarn K rgzlann ilinden Yenisey azlanna
A lakin m em leketine seferleri hakknda b ir rivayet vardr. B ununla b e
raber byle bir haber dier kaynaklar tarafndan desteklenm iyor. Bu
sefer, T uluyun dul hanm m paratorie Suyurhuktann em ri ile o l
m utur. D em ek ki T uluyun lm ile (1233 ylan yl) m paratorienin
lm (1252 ubat) arasndaki zam an iinde yaplm tr. K uzeybatda
K ubilay lkesi anlaldna gre Irta kadar uzanyordu. K ubilay ile
K aydunun lkeleri arasndaki hududun ise Kayalk yaknndan getii
hakknda bir haber vardr. Fakat bunun ap arm Em il civarnda bir yer
de tahta oturtulduu hakkndaki haberle uzlatrlm as gtr.
M arko Polo im diki D ou T rkistan eyaletini anlatrken K ubilay
lkesi iine H otan ve bunun dousundaki eyaletleri de dahil ediyor.
H albuki yine ayn yerde K agardan buraya kadar ve daha uzaklar
B yk T rkiyeye (M arko Polo K aydu lkesine bu ad veriyor) ait b u
lunm aktadr deniliyor. Yarkent hakknda bunun yine M arko Polo tara
fndan yanl olarak byk hann yeeni gsterilen K ayduya ait oldu
u aklanmaktadr. U ygurlar eyaletinin K ubilay ve K aydu arasndaki
sava esnasnda tarafsz kald hakknda R eidddinin verdii haber
dikkat ekicidir. U ygurlar h er iki tarafla d a iyi ilikiler srdrm eye a
lyorlard. Anlaldna gre dikut slalesi hl orada hkm sr
yordu. 1209da Cengiz H ann tbiiyeti altna girdikten sonra dikut
Baruk, K lke kar olan 1218 seferine, sonradan M uham m ed Hav/.mah hkm etine kar olan sefere ve nihayet C engiz H an n Tangllara kar olan sererine kallml. gedeyin saltanat zam annda
lm olan B auk'a birbiri ardna olu halef oldu. Bunlarn ilki
g e d e y 'in dul hatunu liu a k in in idaresi zam annda (1241-1246 ) l

ORTA ASYA TRK TARH

163

m tr. kincisi ise M engnn saltanat zam annda B eb alk n btn

M slm anlarn b ir Cum a gn byk cam ide ldrm ek niyetinde bu
lunduu itham iyle idam edilm i olup, ban sonradan yerine geen
kardei kesm itir. dikut slalesi hakknda grld gibi baka b ir h a
b er yoktur.
H er ne kadar byk han hkm eti, hudutlarn K aydu hkm eti
aleyhine b iraz geniletm i ise d e K aydu zam anndaki O rta A sy a M oollar hkm eti hudutlarn H lagu ve Cuci halefleri hkm etlerinin
aleyhine gney ve batya doru geniletebilm ilerdir. K aydu lkesine
A fg an istan n B edehahdan M urgap kylarna kadar btn kuzey ks
m dahildi. K ay d u nun 24 olundan Sarban b ir ordu ile M u rg ap ta b u
lunm utu. C u ci ulusu anlalyor ki yava yava dou blgelerini, Sird ery ann aa yataklarnn dousundaki yerleri kaybediyordu. Fakat
X III. asrn ikinci yarsnda O rda haleflerinin oturm a yerinin neresi o l
duu hakknda kesin ve ak haberler yoktur. R e id d d in in hik ay esi
ne gre, O rta A sya M ool ktalarndan biri O rda haleflerinden Kon nm ordasm a giderken C end ve zkentden gem itir. Bundan da
K onnn baehrinin daha bat veya kuzey batya doru olduu k a
rlabilir. M arko Polo K onnn m em leketini kuzeyde uzakta bir yer
gsteriyor. yle b ir y er ki orada insanlar hay v an lar gibi yaarlar, o ra
da hububat bulunm az ve baz yerlerde at yerine kpekleri koarlar.
K on daha K aydu hayatta iken lmtr. H akim iyeti olu B ay an a
gem i, buna kar da K aydunun yardm yla, O rd ann ikinci kuak to
runlarndan Kuyluk kar kmtr. Bunlarn arasndaki sava daha R e
id d d in in eserini yazd zam anda bile devam ediyordu.
E serlerini M sr ve S uriyed e yazan A rap tarihileri, bata E b u l-Fida, K on ve haleflerinin G azne ve B am yanda hkm ran olduklarn
sylerler; bu haber onlardan ok daha iyi haberdar olan A cem yazarla
r tarafndan asla desteklenm em i olduu halde A vrupa kitaplarna ve
bu arada Lane P o ln slm slaleleri hakkndaki kitabna da gem i
tir. (Rus basksnda bu nokta dzeltilm itir.) A rap yazarlar galiba,
Kon adn, O rd ann olu H lagunun ran istilasna katlm olan
Kuli ism i ile kartryorlar; bu sonradan idam edilm i ve ktalar H la
gu ile B erke arasndaki sava esnasnda d ouya giderek G azne ve
B am y an zapt eylem i ve orada aatay ehzdelerinin hkm altna
girm ilerdir.

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

164

O rta A sya H an Slalesi yeleri arasnda taksim edilm ekle beraber

burada Altn O rdann aksine daha XIV. asrn balarnda M oollar dev
rinden nce kurulm u bir sra m ahall slaleler de vard. Bunlara ait h a
berleri ksm en XIV. asr balarnda yazan Cem al K ureide ksm en
A rapa yazlm m ezar kitabelerinde buluyoruz. Btn bu hkm dar
lar M oollardan nceki devirde ran ve O rta A syadaki tbi beylerin
kendilerini adlandrdklar gibi A rapa m elik Unvann alm buluyor
lard. Bazan buna sultan ve han gibi daha byk Unvanlar da ekle
niyordu. C em aleddin K ureinin hikayelerinden birinde zkentli Veli
Burhaneddin K lm szleriyle birlikte, Fergane hakim i tli M elikah zikrolunm aktadr. Bunun olu ve halefi Satlm M elikahn m e
zar halen m evcuttur (. 665 H. / 1226/1227 M .) sim ve Unvanlarna
baklrsa btn bu beglerin Trk aslndan olduklar grlyor. Baz isim
ve unvanlar ise eski bir gem ie ait olduu izlenim i uyandrm aktadr.
rnein Evliya A tada 1262de lm yerli beylerden Bali Blge
U lu Bilge kbal H an gm l bulunm aktadr.
K itabeler lim ler tarafndan A rapa yazlm tr. Cem al K urei k en
di tarafndan C endde T rk azizlerinden K em aleddin H arezm Sunak inin m ezar iin kalem e alnm olan b ir kitabeyi veriyor. Bu aziz
T rkm en lerde eyh Baba adiyle m ehur olup 1273 senesi K asm
ay sonunda C endde seksenbe yanda lm t. Cem al K urei Sirderya kylarnda H ocendden pek uzak olm ayan m esafedeki bir m ezar
zerindeki kitabenin Farsa tercm esini de naklediyor. Bundan baka
ne zam ana ait olduu bilinm eyen Hotan Sultan M unm Tegin erefi
ne yazlm olan Farsa beyitleri de iine alm aktadr; Ey ah sen o ka
dar uzun m rl ol ki, T rkler M unm Tegin ne ok yaad desinler.
Son szler T rkedir;
Yaflak kar bolm M unm Tein
X III.A srda tbi beyler slalelerinin varl hakknda O rta A syann
eitli ehirlerinde (m esela O trarda) baslm olan sikkeler de tanklk
etm ektedir. det zere bunlar yerli m elikin adna baslyordu. Fakat
asl isim gsterilm iyordu. zerlerinde K aydu, Tuva ve dierlerinin ad
bulunan hibir sikke yoktur; halbuki Altn O rdada han Mengii Tim ur
bile kendi adn tayan sikkeler bastrm t. Dorudan doruya hanlar
tarafndan ynetilen topraklar ile daha nceki m ahall slalere terkedil
mi arazi arasnda hudutlar olduuna d air de hi bir delil yoktur. a a

ORTA ASYA TRK TARH

165

tay O rd asna en ok yakn olan A lm alk ehri idi (Bunlarn arasndan

li gibi byk bir nehir geiyordu). B ununla beraber A lm alk ta da k u
rucusu C engiz Han tbiyetine girm i b ir slale hkm rand. D i er ta
raftan A rslan H an n K arluk slalesi daha eskiden K ayalk kaybetm i
olduu iin A rslan H an n olu, bilinm eyen bir sebepten dolay, M eng H an dan K ayalk deil o zam an F erganann baehri olan zk e n ti
alm t. H alefinin bu ehri kendisi iin koruyup koruyam ad ve ad
geen li M elikahn bu A rslan Han K arlukun haleflerinden o lup o l
m ad bilinmiyor.
K ayalk bilindii gibi 1253de Rubruquis tarafndan ziyaret ed il
m i ve burada 12 gn geirm iti. R ubruquis K ayalk ars ilek
byk b ir ehir diye anlatyor. uras da dikkati ekm ektedir ki bu
M slm an ehrinde U ygurlara ait B udist m abedi vard. B yle eit
li m eden unsurlar ihtiva eden ehrin baz kalnts bulunabilm i olsay
d son derece ilgi ekici olurdu. Fakat K ayalkn yeri bile henz tes
pit edilem em itir. K ayalkn biraz kuzeyinde bir m esafede Rubruquis
srf H ristiyan N asturilerin yerleik bulunduu bir kasabadan gem itir
ki bunlarn orada kiliseleri de vard. Yedisu eyaletinin kuzey ksm nda
ise bu gne kadar H ristiyan kitabeleri bulunamamtr.
linin kuzeyinde ve K ay alk m biraz gneyinde b ir yerde R ubruquis bir G zel ehir daha grm t; burann halk M slm an olup
T rke deil Farsa konuuyorlard. M uhakkak ki bunlar M averanneh ir in gney ksm ndan bir m ddet nce oraya gelm i gm enlerdi.
B ununla beraber genellikle linin kuzeyindeki ovada ehir hayat ta
m am en yok olm u b ir haldeydi. nceleri ise orada birok ehir vard.
T atarlar buradaki verim li m e ralardan istifade etm ek am acyla bu e
hirleri tahrip ettiler. Yine ayn yerde arazinin ounlukla T rkm enler
tarafndan igal edilm i olduu syleniyor. A caba R u b ru q u isnin bu
szlerini bugn bu isim altnda, im di K afkasyada olduu gibi bilh as
sa A rapa dzensiz oul T erkim e eklinde zellikle T rk halknn
iktisat ve fikri m edeniyet bakm ndan en geri kalm unsurunu anlam ak
m gerektiini sylem ek gtr. C em al K u reinin B arkent ve Cend
yaknndaki terkim eye ait szleri de bunu gsterm ektedir. nk
orada o zam anlar T rkm enlerin yaam as m m kn deildir. Rubruquisun buralarn m eden adan geriliine dair szleri 1259d a buralar
dan geen kendisinin ada inli ang-Te tarafndan d a ifade edil
m ektedir. ang-Te vaktiyle K araktaylann yaad bu yerlerde tarlala

166

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

r sulayan birok kanallar olduunu, halbuki o zam an b uralarda birok

h arabeler grm olduunu sylyor.
ehirlerin harap edilm esini M ool hanlarnn siyasetine veya Trk
m illetinin nfus stnlne balam ak iin elim izde b ir dayanak yok
tur. G rdk ki hanlar ve bu aradaK aydu ekilen arazinin gebelerden
korunm as iin tedbirler almlardr. B unlardan baka K aydu ve Tuva
F erganada yeni bir ehir A ndican kurm ulardr ki buras sonradan
ok gelim i ve gitgide tam am en T rklem itir. XVI. A srda Andica n da B abrn ifadesine gre ne ehir ve ne de pazarda T rke b i
len vard. M ool devrinin bir ok ehirlerinin aksine, burada ne han sa
raylar ve ne de genellikle hanlarn oturduklar yer hakknda b ir sz
syleniyor. Anlalan hanlar bu ehri kendilerinin deil, srf halkn y a
rarlanm as iin kurmulardr.
T icaret ve buna bal olarak ehir hayatna M ool im paratorluun
da pek erken balayan kargaalklar son derece zararl, kt tesirler
yapmtr. D ier sebeplerle beraber bu kargaalklar b ir de M oollara
m edeni tesirler yapan unsurlarn eitli olm asndan ileri geliyordu. Bir
han ailesi iinde oullardan bazlarnn Hristiyan bazlarnn M slm an
terbiyesi aldklarna dair rnekler vard. M oollar tarafndan boyundu
ruk altna alnan eitli m eden kavim lerin m ensuplar han ordasnda
devam l olarak birbirleri aleyhine entrikalar eviriyorlard. Ayn hal
herhangi bir m em lekette iktidar ele geirm ek iin aralarnda rekabet
olan kim seler iin de geerliydi; Rus tarih aratrm aclar Altn O rd a daki birok Rus beyleri ve ileri gelenlerinin yok olm alarnn sebebi
nin birbirlerine kar evirdikleri entrikalar olduunu isbat etm ilerdir.
H aklarnda verilen idam hkm leri Tatarlar tarafndan karlyor ve
uygulanyor idiyse de bunlar m ahkum larn dm anlarnn elinde sade
ce silahtan ibaret idi. Ayn sonu M oollara tbi olan dier m em leket
ler iin de geerli olabilir. Yalnz Cengiz H ann birinci halefi gedey
bu entrikalarn dnda kalabilm i ve verdii kararlarda tarafszlk saye
sinde birbirlerine dm an ehzade ve eraf (ileri gelenler) arasnda b a
r salayabilmitir. Fakat lm nden hem en sonra O rd ada dehetli
idam lar dnem i balad; on yl geince byle idam lara en ok (m nfe
rit baz olaylar daha nce de vard) han slalesi yeleri arptrlm aa
balad. D aha on yl geince farkl M ool hkm etleri arasnda sava
lar ve hibir suu olm ayan tccarlarn bir m em leketten dierine geer
gem ez karlkl olarak katlim lar balad. 1262de T erkedeki y en il

ORTA ASYA TRK TARH

167

gisi ve B erke ordusu ile savandan sonra H lagu, dm annn lkesin

den gelen tccarlarn istisnasz ldrlm elerini em retti. B erke de buna
H lagu hkm eti topraklarm dan gelen tccarlar ldrterek karlk
verdi. htilal zam anlarnda h er vakit olduu gibi, geici ve ah i kar
larn im paratorluun genel karlarna tercih edilm esi kanlm az olur.
N itekim tarihilerin ifadesine gre, 1260larda A lg u nun O rta A sy a da
hakim iyetini kurm ak iin uygulad yntem ve uygulam a bu m ahiyet
te idi. H atta 12 7 3 te T rk istan dan ran a gerekleecek b ir hcum iin
dayanak noktas tekil eden B uharann kasten tahribi bu konuda daha
dikkat ekici b ir durum dur. Buhara, M oollarn 1220deki istilasndan
sonra kendisini arabuk toplam olduu gibi, M ool hakim iyetinin
ilk yirm i otuz senelerinde daha nce hi olm ayan bir bayndrlk, bir
gelim e gsterm itir. Cveyni B uharay M slm an dnyasnda em
sali bulunm ayan , (babas ve dedesi B uharada 1262-1265 yllar ara
snda yl geirm i olan) M arko Polo ise btn ra n da (yani Farsa
konuulan btn m em leketlerde) en gzel ehir dem ektedir. H atta
1238-1239 senelerinde M ool hakim iyetine kar olan isyan ehrin b a
yndrlna bir aksi tesir yapmamtr. M ahm ud Yalva M oollar ve
zellikle Han g ed eyi birka asinin suu yznden bu zengin ehri
tahrip etm enin hkm et kuvvetlerinin m enfaatine olam yacana inan
drm t. htilaller zam annda hanlar ve ehzdeler ise daha baka trl
hareket ettiler. B unlar iin m him olan, ehirlerin uzun b ir m ddet
salayaca gelirden ok ellerine derhal byk vastalar geirm ek idi.
1260larda Buhara birka kere m sadere ve yam aya urad. H atta
1273 olayndan sonra bile ehir daha bir takm yam aclar ekebiliyor
ve artakalan servet asi ehzdelerden A lg u nun iki olu iin byk bir
ganim et tekil ediyordu. Bundan sonra geen yedi sene zarfnda (ga
liba 1275-1282de) artk B uhara ehrinden eser kalm am t ve ancak
T u v ann tahta kndan sonra yeniden canlandrm ak iin tedbirler
alnd.
K aynaklarda B uhara hakknda sylenenler phesiz baka yerlerde
de tekrarlanm olup, buna ait elim izdeki b ilgiler ok azdr. O rta Asya
ehirleri hakknda daha ilgi ekici haberleri XIV. A srda yaayan C e
mal K u reinin tercm e ettii X. asra ait A rap a K am u sun M lhak tndan bekliyorlard. XVI. asr yazarlarndan M uham m ed H aydar,
C em al K u reiyi doum yeri Balasagun hakknda tarafgirlikle sulu
yor. Bu zat her ehrin sekin kiilerini sayarken Sem erkandllardan on
kiiyi noksan gsterm i, halbuki Balasagunlular o k ad ar o k zikretm i

168

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ki tek bir ehirde ayn b ir devirde o kadar ok m him kiinin nasl b u

lunabilecei tasavvur olunam azm . H enz M lhaktn hibir yazma
nshas bilinm iyorken m atbuatta gsterildii zere, bunda Balasag u n un fikri hayat hakknda tarihi-edebi kym etli m alzem e bulunabile
cei dnlyordu. F akat o zam andan beri bulunm u olan yazm alar
bu beklentiyi boa karmtr. Balasagun bunlarda zikredilm iyor bile;
buraya ait olm ak zere yalnz yazarn eyhi em seddin E yyub Balasagun ve olu R kneddin A hm ed B alasagunnin ism i geiyor. Bir de
A lm alk beylerinden birinin 1259da ld ehir olan K uzbalk ge
mektedir. Bundan m aksat K agarl M ahm udda K uz O rdu ve K uz Ulu
Unvanlarn tayan ehir olduu hatra gelebilir. (K uz O rdu isminin
karl XIII. asra ait ince nakillerde bu ekilde kaydedilm i grl
m ektedir). Fakat bu taktirde yazarn B alasagun eyhinin nisbesini al
d isimle anm am as garip oluyor. Bundan baka biz C em al K ureide
dier kaynaklardan hibirinde bulunm ayan baka b ir corafi isim bu
luyoruz: l Alargu; aatay ordasnn bulunduu sahann ad bu idi.
aatayn M m slm an veziri olup 1260da A lg u nun saltanatnn
balarnda A lm alk eyaleti ehirlerinden birinde len ve orada kendisi
tarafndan yaptrlm hankha gm len tccar K utbeddin H abeA m idin nisbesi l A largav idi.
Cem al K urei, A lm alk, Kagar, H otan, H ocent, Fergana ehirleri,
a yani Takent, Barkent ve Cend gibi baz ehirler hakknda dei
ik oranlarda farkl blm ler ayrarak her birini ksaca ana hatlar ile
anlatyor ve buralardan kan alim leri ve dier m him ahsiyetleri de
ksaca sayyordu. Yazar A lm alkta domu.} ^babas Balasagunludur),
sonra K agara gm ve dier baz ehirleri ziyaret etm itir. O za
m anlar harap olan K ag arda ve daha nceki zam anlarda byk bir
ehir iken o vakit pek ilek olm ayan bir ticareti olan C en d de ykl
izleri farkediliyor. Yalnz K agar hakknda Cuta (Cete)lerin saldrlarn
dan bahsediliyor ki bu ifadeye ilk nce burada tesadf edilm i olup
sonradan Dou T rkistanda da Bat T rkistandaki K azak kelim esiy
le ayn anlamda, yani kendi boy ve kabilesinden ayrlp haydut etele
rine katlan gebe birlikler anlam nda kullanlm tr. utalarn bas
kn kn olmutu. Senesi belirtilmiyor. Halkn birou katliam dan ge
irilm i ve be bin ocuk esir edilm iti. Bu m nasebetle m edeniyet ta
rihi asndan dikkat ekici bir bilgi vardr; K agar eyaletinde tarlalar
srlrken ne kz ne de inek kullanlyor, ziraat aletleri ile yetiniliyor
du. (M etinde kullanlan kelim e asl balta anlam ndadr). im di ise an

ORTA ASYA TRK TARH

169

lalan K a g a rda ziraat alannda kullanlan hayvanlar hususunda s

knt yoktur.
XIII.
A srda T rk istan n gayet yava olm akla beraber slm lam a
s ve T rklem esi devam ediyordu. D aha C engiz H an zam annda Klkn hesap ettiinin tersi kt. K araktaylardan oralarn M oollar ta
rafndan igalleri zam annda varlklarn korum u olanlar M slm an
giyim tarzn kabul ettiler. im di M slm anlarn durum u eskiden Karaktaylara ait olan lkelerde M uham m ed H arezm ahn lkesinde o l
duundan daha iyi idi; nk burada M oollara kar birka sene inat
la kar koym ulard. S em erkandda 1221 de eitli m illiyet m ensup
larndan m eydana gelen ileri gelenler topluluu vard. G enel vali K araktaylardan olup, in terbiyesi alm bir adam idi. M slm anlar bahe
ve tarlalar ancak inliler, K araktaylar ve dierleri ile birlikte ortak
kullanabiliyorlard. Birka yl sonra gedey zam annda Sem erkand ve
B uhara valisi olarak bir isim veya Unvan (unsak Tayfu) olan b ir
adam tayin edilm iti. (Bu adam daha 1268de zikrolunm aktadr). B e l
ki ehrin tarihinde ilk ve son defa olm ak zere in hiyerogliflerini (ya
zlarn) tayan bakr paralarn baslmas durum u bununla aklanabilir.
D aha sonraki zam anlar artk M slm an eyaletlerine doudan gelm i
gm enlerden bahsolunm asna ram en M slm an olm ayan hkm
darlar grm yoruz. an T enin ifadesine gre, A lm alkta M slm an
larla birlikte inliler bulunuyor ve in detleri yava yava hakim i
yet kazanyordu.
Klk zam annda m eydana gelen M slm anlarn takibi M oollar
devrinde her halde gereklem em itir. Fakat aatay, M ool rfi h u
kukunun (yasasnn) ateli taraftan olarak M slm anlar slm kural
lara uym alanndan dolay sorum lu tutuyordu. aatayn 1242de l
m dolays ile C veyn, bir irin u szlerle son bulan bir iirini nak
lediyor. K endisinden korktuundan dolay hi kim senin suya g irm e
dii kim se, ok engin deryaya (yani lm n derinliklerine) dalmtr.
Fakat aatayn yannda M ecdddin ism inde b ir M slm an tabip v ar
d. Bundan baka o zam anki zengin tccarlardan K utbeddin H abeA m idin de (C em al K u reiye gre K erm ineli, R eid d d d in e gre Otrarldr) tesiri vard. Bu tesir o kadar byk idi ki aatayn oullarn
dan her birinin yanna kendi oullarndan birini verebilm iti. H er ne
kadar H abe-A m id M slm an ve hatta grdm z gibi b ir hankah
bile yaptrm ise de ruhaniler kendisine kendisi de bunlara ilgi gster

170

PROF. DR. V. V. H A lm iO LD

m iyordu. H atta kendisini o zam ann en m ehur alim lerinden aslen Harezm li Yusuf S ekkkinin lm den sorum lu gsteriyorlar. Bu limin
M slm an dnyasnda ok bilinen M ifthl-U lm (lim lerin A nah
tar) adnda dilbilim ansiklopodisinden baka b ir de talebelerinden
m uhtem elen Bat T rklerinden olan Saaklzdeye gnderdii mektup
da bugne kadar korunm utur.
T rkistanda ayn devirdeki M slm an lim lerinin lm faaliyetleri
hakknda elim izde pek az bilgi bulunm aktadr. H atta slm iyeti kabul
eden ilk aatay Hanlarnn M barek-ah ve B orak n hocalarn bile
bilm iyoruz. Cem al K urei M barek-ahn anas E rgene H atunu mslm an gsteriyor. K aydu M slm an deildi ve M ool geleneince li
ile u arasndaki yksek da zerinde gm lm t. Ayn ekilde ken
disinin em ri zerine M slm an B orak H an bile da zerinde yani M o
gollar gibi gm lm t. Fakat slm iyet ve M slm anlara kar K ay
du hibir dm anlk gsterm em itir. C em al K urei bunun hakknda,
adaletli, cm ert, m erham etli ve M slm anlara nem veren bir han ol
duunu sylyor. Cem al Kurei kendisini iki defa, saltanatnn balan
g ve sonlarnda grm ve ondan bir taltifnm e alm t (hangi dilde
olduu m ehuldr). T rkistann M slm an lim lerinin o zaman dev
let idaresi hizm etlerinde bulunan hkm etin dier m edeni unsurlarn
bilgisine ne derecede in olduklarn bilm ek de pek ilgi ekicidir. Bu
hususta aslen T rkistanl olup sonradan rana geen ve Gazan Han za
m annda (1295-1304) lm olan H aybetullah adnda bir alim hakkndaki haber tektir. R eidddinin ifadesine gre H aybetullah T rke ve
Sryanice biliyor, btn ilim lere in ve eyhler gibi sz syleyen
bir lim idi. Fakat G azan Han kendisini ikinci derecede lim lerden sa
yyor ve buna hkm etin dier ilerine katlm akla beraber asl devlet
hzinesine dahil olam ayan m em urlara benzeterek u szleri sylyor
mu: Bu ve em salinin gaybi bilm ediklerine hayret etm iyorum [ediyo
rum ?], fakat bildiklerini beeniyorum , onun iin onlar takdir ediyo
rum Bundan H aybetullahn kelm ehli olm aktan ok dnyev ilim
ler erbabndan olduu karlabilir. Ne yazk ki eserlerinden hibiri b i
ze ulamamtr.
O zam anda T rkenin nem i hakknda undan b ir hkm edinm ek
m m kndr ki m esela R eidddinin eserinde C engiz Han ailesinden
bahsolunurken bile M ool kelim eleriyle birlikte Trkeleri kullanlr.
T rke Bey anlam nda olan M oolca N oyon (prens) tabiri T rkis

ORTA ASYA TRK TARH

171

ta n da Tim ur zam anna kadar asker asilzdeler iin kullanlyordu.

C engiz Han zam annda ordu ilerinde rehber (kum andan) Ba N o
yon , olu Tuluy idi. Bu M oolca Yeke N oyon (byk noyon) k eli
m eleri ile birlikte kullanlyor. Fakat b ir de M oolca sfat yerine ayn
m anada T rke Ulu N oyon tabirleri ekleniyordu. B ununla beraber
biz, M slm anlarn T rk eyi devlet dili yapm ak yolunda b ir teeb
bslerini grm yoruz. Plano C arpini 1246da M oolistandan ayrlr
ken kendisine papaya hitaben Sarazince b ir m ektup verm ilerdi. Son
zam anlarda Profesr Pelliot Farsa yazlm olan bu m ektubun Vati
kan A rivinde korunm u olduunu isbat etm eyi baard. H icr 644 Cem aziy el-hir sonu (K asm 1246 M .) tarihli olan bu m ektup o kadar ca
hilce yazlm tr ki bunu yazan adam n ana dilinin Farsa olm as m m
kn olam az. M ektubun bal T rke yazlm tr. uras dikkat ek ici
d ir ki G yk H an n ismi yoktur ve m ektup B yk U lus ve Cihan Ham nn nm na (Ulu U lusnu Taluynung H an Yarlmz) gnderilm i
tir.
M ektubun asl m etninde de T rke kelim e ve tabirlere rastlanm aktadr. M ektubu yazanlarn aslen T rk O rta A sya tccarlar olup bunla
rn kendi m em leketlerinde kabul edilm i edeb dil olan Farsa y azm a
ya altklarn kabul etm ek gerekir.
Siyasi ihtilaller ve bunlarla ilgili olarak ticari m nasebetlerin k esil
m esinden dolay O rta A sya M oollarnn, kendileri iin -iinde A ltn
O rda da dahil olduu halde- denize k olan dier M ool hkm et
lerinden ok zarurete dm olm alar lazm gelir. te zellikle O rta
A sy ada tccarlarn serbest olarak yani h ib ir m sadere (m allarna el
konulm as) olm akszn bir m em leketten dierine geebilm elerini tem in
edebilecek olan M ool H km etleri B irlii eklinde b ir M ool m
paratorluunun birliini yeniden kuracak byk dncenin kn
bununla aklayabiliriz. T arihiler bu husustaki ilk teebbs aatay
han T u v aya balarlar ki bu a p a r kandrdktan sonra dier M ool
hkm etlerine eliler gnderm i ve b una h er taraftan onay gelm iti.
O rta A sya elileri ilk nce in e 1294te len K ubilayn torunu ve h a
lefi olan T im u ra gittiler. T im u run elisi yannda apar ve T u v amn
gnderdii adam lar 1304 E yllnde ra n da M era ada bulundular ki
o zam an orada tahta yeni oturm u olan O lcaytu bulunuyordu. 1305te
O lcaytu Fransa kral IV. P h ilippe anlam aya balanm olan birlem e
haberini veren M oolca b ir m ektup gnderdi. Bu m ektup bize kad ar

172

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ulamtr. B unun anlam aya ait tek M oolca asli vesika olduu gr
lyor. D aha nceki savalar bu m ektupta hanlarn kt niyet ve kazan
hrslaryla deil te b adan fena kiilerin (karau) iftiralaryla izah edili
yor. S onra ilave olarak deniliyor ki, artk bar geri gelmitir. Han s
lalesinin byk kk btn yeleri bu uzlam aya dahil olm u ve b
tn yollar almtr. Anlam ay ilk bozan kim se, dierlerinin hepsini
kendi aleyhine bulacaktr. M ektupta Frenk S u ltan larn n yani Avrupa
hkm etlerinin aralarnda bar yaptklar ve hepsinin birden bunu b o
zana kar hareket ettikleri eklinde safa bir gr ifade ediliyor. H al
buki o srada A vrupada IV. Philippin Papa ile sava, A nglikanlar
tarafndan skoyann fethi gibi olaylar oluyordu. ngiltere kral I. Edw ardin (1272-1307) ald byle bir m ektup dolays ile yeni kral II.
Edw ard 1307 tarihli cevabnda, eitli yerlerde ortaya km olan m
cadele ve anlam azlklarn ancak A llahn yardm ile birlem e ve bar
a yerini brakm as m idini ifade edebiliyordu.
A nlam ann, bar her bozana kar dierlerinin hareketi hakkm daki noktas herhalde M oolistanda da her zam an her yerde olduu gibi
kuru bir szden ibaret kalmtr. G elecek dersim izde XIV. Asrn ilk y a
nsnn Trkistan iin daha geni bir lde m thi katliam lar ve byk
b ir m edeni k devresi tekil etm i olduunu greceiz.

n b r n c D ers

N e yazkki elim izde M ool hkm etleri arasnda b an n kurulm a

sndan ve bunun yeniden bozulm asndan bahseden O rta A sy aya ait
hib ir kaynak yoktur. Verdii haberler 1303 senesi b ah a n n a k adar gi
den C em al K urei bu anlam aya d air birey bilm iyor; y aln z hakanlan m zn (K ubilayn torunu olan) T im ur ve halefleri tarafndan O rta
A sya ehirlerini zapt iin btn teebbsleri yok etm ee y etecek aske
ri kuvvetlere sahip olduklar kanaatini ifade ediyor. Ayn yazar T u v ay
apar hkm etinin salam direi (er-R knl-vesk) olarak gsteriyu.
H er halde anlalyor ki bu szler bu hanlar arasnda daha 13051306da balayan savatan nce yazlmtr.
Bu sava ve daha sonra m eydana gelen olaylar hakknda da, XVI.
A sra kadar M slm an O rta A sy asna ait hem en herey hakknda o ldu
u gibi, yalnz ran da yazlm kaynaklara sahip bulunm aktayz. Bu
haberlere gre bu atm a gedey ile aatay slaleleri veya Sem erkand ile H ocend arasnda gereklem itir. Tuva, a p ara eliler g n
derm i, atm ay genlikten doan bir acem ilik diye yorum lam ve
savala ilgili faaliyetlere son verilip atm ann sebeplerini aratrm ak
iin T akentde b ir hakem heyetinin toplantya davet edilm esini teklif
etm iti. apar buna raz olm u ise de, ehzdeler bu m tarekeyi (ate
kesi) pek az b ir zam an sonra, ihtim ale gre m uhtem elen bilfiil ie k a
rm am olm asna ram en T u v ann da onay ile bozm ulardr. M ver n n eh irden b aka Tala b o y lan da yam aya uram t. Bu esnada
T im u run ordusu a p arn Irt ve A ltaydaki yakn m evzilerine saldr
d. Bu m nasebetle bunlar T u v ann davet ettii syleniyor. apar h er
kes tarafndan terkedilince, 300 kadar atl ile T u v ay a gelm i ve ona
boyun em itir. Bu ekilde O rta A sy ada aatay hanedannn h ak im i
yeti yeniden kurulm utu. Bu i savalar bir m ddet daha, 1309 senesi
yaznda kurultayn toplantya davetine kadar devam etm itir. B u d av e
ti T u v ann olu (Tuva 1306da lm t) K ebek yapm tr. gedey h a

174

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

nedannn hem en btn ehzdeleri ksm en aradan ktlar, ksm en

m lklerini (topraklarn) kaybettiler; K aydunun oullarndan yalnz b i
ri, ah, kendine has B ini ve hususi yurtunu koruyabilm itir.
Iranl tarihi V assf bu i savalarn dorudan doruya neticesinin
M vernnehir ve T rkistanda ziraat ve ticaretin tam am en kn
gsterm ektedir. M avernnehirde ziratlk gelenei o kadar devaml
idi ki ehirler ve iftliklerin tam am en yok olduundan bahsedilem ez.
A ncak daha kuzeydeki yerlerde zam anla, Arap yazar el- m ernin
(1301-1348) T rkistandaki birisinin azndan yazd durum m eydana
gelm itir: im di T rkistanda ancak az ok iyi b ir ekilde korunm u
harabeler bulunabilir. U zaktan iyi kurulm u kyler grlr ki bunlarn
etraf iekli yeilliklerle evrilidir, fakat iinde insan bulm ak m idiy
le yaklalnca evlerin tam am en bo olduklar grlr. M em leketin b
tn halk gebedir, bunlar ziraatle asla m egul olm azlar.
1309 senesi kurultay T rkistann yoksulluunu giderm edi. Keb e k in byk kardei san-B uka (bu ism in ilk ksm M oolca bir keli
m edir) han ilan edildi. Bunun zam annda Trkistan in den gelen M o
ol ordularnn istilasna urad. K obuk ile Yukar Irt kollan zerinde
ki yerler byk han hkm etinin hudutlarna bitiik b ir saha idi; ora
dan aatay lkesine giren ordu san-B ukann (k gl civarndaki)
klan ve (Tala civarndaki) yaylan tahrip etti. XV. Asrn ismi
m ehul bir tarihisinin hikayesinden karm ak m m kndr ki, yam a
y yalnz dm anlarn ordusu deil, bizzat aatay Hann askerleri de
yapyor. Bu hikayeye gre san-B uka ile K ebek K arahoa tarafndan
m em lekete giren dm an askerlerine kar km lardr. san-Buka
K a g a rdan, Kebek de A lm alktan hareket etmitir. san-Buka yenilgi
halinde dm ana birey kalm am as ve galibiyet halinde yeniden yapl
m as kolay olaca dncesiyle getii yolda hereyi tahrip etmiti.
K ebek ise aksine galibiyet halinde dm an hkm etinin ahalisi kendi
sinin adaleti hakkm daki sylentilerin tesiriyle kolayca kendi tarafna
geecei ve yenilgi halinde ise halknn kendi tarafn tutaca ve geri
ekiliini kolaylatracaklarn dnerek getii yerlerde m em leketin
bayndrln korumutu. san-Buka yenildi ve neticede K ebek de geri
ekilm ek zorunda kald. san-B ukann ordusu ekilirken daha byk
fakr u zarurete urad ve atlarn yem ek zorunda kaldlar. H albuki Keb ek in ordusu her yerde btn ihtiyalarn bulm utu.

ORTA ASYA TRK TARH

san-B ukaya K ebek (1318-1326) h alef oldu (yerine geti). A nla

ldna gre bunun saltanatnn O rta A sya M ool hanlarnn slm m e
deniyet erevesine yava yava girileri tarihinde byk nem i var
dr. K endinden ncekiler gibi K ebek de M slm an olm ad. Fakat Mveran n eh ire hatta bunun gney ksm na geip orada kendisi iin
N aheb ehrinden 2,5 fersah yani 15 verst m esafede K aka D ery ann
aa yata zerinde b ir saray yaptrd. Saray anlam nda, M oollar
M oolistanda bile kar kelim esini kullanyorlard. O zam ann y a
zarlar bu kelim eyi M oolca gsteriyorlar. H albuki buna K utadgu Bilig de ve K agarl M ahm udda bile rastlanm aktadr. K agarl M ahm ud
bu kelim enin yalnz D ou T rklerinde mi, Bat T rklerinde mi k ulla
nld hakknda birey sylemiyor. T rkler anlaldna gre bu keli
meyi Dou T rkistann yerli halknn dilinden almlardr. Bu saray
m nasebetiyle N aheb ehri de bu gne kadar gelm i olan K ar
adn almtr. u kadar var ki, bugnk ehrin m evkii ne M ool dev
rinden nceki N ah eb e, ne de XIV. asrdaki ehrinkine uyuyor. B u e
kilde biz T rkistanda da M ool m paratorluunda bilindii gibi Han
Saray ism inin ehir ism ine dntn gryoruz.
K ebekin ithal ettii dier yeniliklerden biri de han ism iyle sikke
ler bastrlmasdr. ra n da olduu gibi burada da byk ve kk g
m sikkeler, dinar ve dirhem ler baslm ve bir dinar alt dirhem e denk
tutulm utur. Sikkeler nceleri M vernnehirin byk ticaret ehirle
rinde (Buhara, Sem enkand, O trar, T irm izde) baslyordu. K ebekin is
m ine nispetle bu sikkelere sonradan kebek denildi ve bazen yanl
olarak Rus K opik i de yaktrld. Altn O rda da olduu gibi zerle
rinde sadece Trke olarak U ygur harfleri ile K utlu bolsun yazsn
tayan isim siz sikkelerin de rnekleri vard. im diye kadar bilindiine
gre, aatay hanlarnn sikkeleri zerinde M oolca kelim eler kulla
nldna dair bir rnek yoktur. B ununla beraber hayret edilecek b ir hu
sustur ki biz sonradan T im u run sikkeleri zerinde A rap harfleriyle y a
zlm, ge M anu yani T rke szm karl olarak M oolca k e
lim elere rastlyoruz.
M averannehire gidip bir saray yaptrm ak gebelik hayatn terketm ek dem ek deildi. K aka D erya vadisinin sol taraf daha Cengiz
Han zam anndan beri, zellikle yazn gebeleri ekiyordu. N itekim
Cengi de 1220 yazn burada geirm iti. K ebekin en yakn haleflerin
den biri olan slm iyeti kabul etm i kardei T arm airin (1326-1334)

176

l K O l '

1)11

H A K T IIO L D

slm m edeniyetini K ebekden daha ok benim sem itir. Bununla bera

b er bu da seyyah bn B attutay kn bile adrda kabul etm iti.
O zam anki aatay hanlarnn M oolcay bildiklerine dair hibir
iaret yoktur. bn B attuta K ebeki Trke konuan biri olarak deerlendiyordu. Tarm airin, bn B attutay karladnda T rke selam
verm itir. H ann m ridi m am H sam eddin Ya Farsa konuuyor
du. Fakat han her gn sabah nam azndan sonra gne douncaya kadar
T rke zikrediyordu. bn B attutada geen baz T rke tabirler U ygur
c a dan M oolcaya da gem i ve btn M ool hkm etlerinde kulla
nlmtr. M esela al tam ga (krmz mhr. ran da bazen sadece al)
tabiri. Tam gac yani n i a n a veya m hrdar btn yazm ay ya
pyor ve anlalan A rapa biliyordu. H atta bu bni B attu taya terc
m anlk etmiti. D ikkat eken bir husus da bn B attutann toy (ziyfet/diyfet) kelim esini kurultay anlam nda kullanmasdr. bn Battuta m n szlerine gre, toy her sene kurulan bir m eclis idi; b una C en
giz H ann halefleri, em irler, sekin kadnlar ve ordu kum andanlar k a
tlyordu. O zam anlar toy (bu meclis) toplants iin a n yaplm a
mt ki bu Tarm airine kar ortaya kan isyan hareketinin gereke
lerinden biri olm utu.
E l- m ernin ifadesine gre T arm airinin slm iy eti kabul edii
M averannehir ile dier M slm an m em leketleri arasndaki ticari m
nasebetlerin canlanm asnda etken olmutur. Fakat ayn durum M avera
nnehir ile aatay lkesinin dou eyaletleri arasndaki yabancl art
trmtr. bn B attutaya gre hann ylda bir defa douya, in ile hudud
kom usu olan A lm alk ehrinin bulunduu eyalete gitm esi detti ki bu
ehir ayn zam anda yine baehir saylyordu. H albuki T arm airin drt
yl sra ile H orasana kom u eyaletlerde kalmt. slm iyete bal o l
m akla beraber, Tarm airin M slm an hkm etleriyle savatan ekin
m em itir. Saltanatnn balarnda 1326da H orasana baarsz bir sefer
yapm , bunun zerine ran M oollar G azneyi ele geirerek tahrip et
m ilerdi. 1329da M slm an H indistana girm i ve D elh iye kadar
ulam t. Fakat i idarede yukarda geen bn B attutann szlerinden
anlald zere, M ool rf hukukuna (Yasaya) bal olm ayan biri
idi. Bunda slm iyeti kabul ediinin tesiri olup olm adn dikkate al
myoruz. Bozkr geleneklerini iyi bilen XV. asr balarnda yaam is
mi bilinm eyen bir M slm an yazar da T arm airini yasaya uym ayan
biri gsteriyor.

ORTA ASYA TRK TARH

177

Bu sebeple T rk istan da yeniden kargaa b alam , 1346 ve

1347ye kadar devam ederek M averannehirde h an lar hakim iyetinin
son bulm as ve M averannehirin dou eyaletlerinden tam am en ayrl
m as ile neticelenm itir. Savalarn nasl olduu ve bunlarn ehir haya
tnn daha ok km esine nasl tesir ettii tam aklanam yor. Sava fa
aliyetleri hakknda yalnz bn B attutada bir hikaye vardr. Bu hikaye
de gerek verdii tarihler ve gerekse dier hususlar d i er kaynaklarda
ki hikayelerle tam am en elim ektedir. phesiz T arm airin in tahttan
indirilip ldrlm esinden pek az sonraki senelerde hann oturduu
m erkez tekrar douya nakledilm i ve ayn zam anda slm iy etin tesiri
biraz azalm t. Cengi H an n (1328e kadar ) sikkeleri M averanneh ir de baslyordu. K atolik m isyonerleri A lm alk civarnda gzel bir k i
lise yaptrabilm ilerdi. smi m ehul bir M slm an yazarn szlerine
gre C engi B ahilerle yani Budist papazlar (rahipleri) ile m a
vere ediyordu. B ununla beraber slm iyet aleyhine balatlan geri d
n (irtica) devam l bir baarya ulamad. A nlalan daha 1340 bala
rnda M averannehirde tahta Cengiz Han torunlarndan saylan, aslen
T rk olan bir eyh oturtuldu. Sonradan sultan olan bu eyh b ir zam an
lar m ehur Buharal aziz B ahaeddin N akibendinin (1318-1389) m r
idi idi. Bu azizin hal tercem esinde (biyografisinde) rivayet olunur ki
ryasnda T rk azizlerinden H akim A tay grm (B ahaeddinin ken
disi herhalde Tacik idi) ve bu rya kendisine bir T rk derviinin mrid olaca eklinde tabir edilm iti. B ahaeddin, H alil adndaki Trk
derviini grnce kendisini ok etkilem i ve aziz tarafndan bahsedi
len yorum un buna ait olduunu anlamtr. B ahaeddin, H alilin tahta
gem esinden nce ve sonra H alilin yannda kalm tr. H alilin l
m nden sonra dnya malnn deersizliini anlam ve b ir zahit haya
t geirm ee balamtr.
Tarihi eserlerde aatay sultanlar arasnda Halil adna rastlam yo
ruz. bn B attu tada kargaa devrinin hkm darlar arasnda aatayn
ehzdesi Y asavurun olu Halil zikredilm ektedir. Bu T arm airin i
ilk halefi B u zan yenm i imi. (Ne Cengi ne de kaynaklarn bahset
tii hanlarn isim leri bn B attutada gem iyor). Yalnz A lnalk deil,
K arakurum ve B ebalk bile ele geirmitir. Sonradan in lpantn
ru ile bar yapm ve Sem erkand ile Blaraya dm illdr. Kendisinin
balca zafer arkada Tirmiz hkmdar lliidavedzade Unvann l
yan A la l-m lk Seyyid idi. Daha sonra Halil Inz iliic tliklerin
kkrtm asyla A la l-m iilk idam etm i ve b ktil hareketi linkimi

178

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

yeti kaybetm esine sebep olmutur. N itekim H erat hkm dar Hseyin
gelip kendisini esir alm ve bn Battuta H indistan terkettii zaman,
1347 baharnda bile esir imi.
Bu hayal bir hikaye olm asna ram en H alilin m evcut olduunu
B uharada 742 H. veya 743 H. (1342-1344 M .) senelerinde baslm ,
Sultan H alilullah ism ini tayan sikkeler isbat etm ektedir. Tarihiler
yalnz Y asavurun oullarndan K azan biliyorlar ve zerinde bunun
isminin olduu sikkelere de sahip bulunm aktayz. Bu zat Kebek ve
Tarm airin gibi K aka D erya vadisinde oturm akta olup orada kendisi
iin kardan iki m enzil uzaklkta Z encir S aray yaptrm ve Miladi
1346 veya 1347de gebelerin asi reisleriyle olan savata lmtr.
Kazan ile H alilullah isim lerini ayn h an a ait olm ak zere kabul etm e
nin doru olup olm ad henz ispat edilem em ektedir.
K azann lm nden sonra M averannehirde hakim iyet Trk
em irlerine geti. A cem (ran) kaynaklarnda bu nvan ile gem ektedir
ler. T rkler ise bu anlam da bey ve bazan M oolca noyon kelim e
sini kulla yorlar. Bu beylerden ilki K azaan idi. Bunun kla
A m uderya zerindeki Sal Saray (imdi T irm izin daha yukarsnda
bulunan S aray ky) idi. M uhtem elen bu aatay hanlarnca da ay
n anlam tayordu. XV. asrn ismi mehul yazarnn sylediine gre
Han K azan da orada gm l idi. sm ine baklrsa Han saraynn da
orada ol as gerekir. A m uderya kylar ok eskiden beri gebeler
iin klak idi, C engiz Han 1220-1221 senelerinde k orada geirm i
ti. Yazn ise K azaan M unk ve Baluvan ehri civarndaki dalk yere
g ediyordu. K azaan ve halefleri, nce aatay sonra gedey hane
danndan bile arta kalm hanlar tahta geiriyorlard. zerinde bu han
larn isimleri olan sikkeler bir taraftan T irm izden O trara dier taraf
tan sficab veya S ayram a kadar btn M aerannehirde baslyordu.
M averannehir em irlerinin hakim iyet alanlarnn A fganistann kuzey
ksmn da kapsadn biliyoruz. Fakat anlaldna gre bu gerei is
bat edecek sikkeler yoktur. Eski aatay Hanlnn dou eyaletleri si
yasi bakm dan M averannehirden tam am en ayrlmt. Burada kendi
lerine ait hanlar veya ulus em irleri olup bir m ddet hanlar tahta
oturtuyorlard. O rta A syann daha sonraki tarihinde M averanneh irdeki em irler, hakim iyeti kendi ellerinde bulunduruyorlard. B unla
rn arasndan T im ur gibi geni bir devlet kuran m stesna bir ahsiyet
kt; devlete daha ufa bir nispette olsa bile, T im u rdan sonra halef

ORTA ASYA TRK TARH

179

leri yerine gem i olup, hakim iyetini dier hanlarla salam a detini
yava yava terkettiler. D ier taraftan douda em irlerin hakim iyetini
yava yava ortadan kaldran hanlar slalesi ortaya kt. Bu hanlardan
ilki Tuluk T im ur olup 730 H. (1329-1330 M .) da dom u ve 18 y a
nda iken yani 748 H. (1347-1348 M .)de han olm utur. te bu tarih
teki uygunluk, Kazan H an nn tahttan indirilm esi ile Tuluk T im u run
tahta oturtulm as arasnda kaynaklarda bu konuda hibir kayt olm am a
sna ve genellikle eski aatay hkm etinin kesin k tarihinin b e
lirlenem em i olm asna ram en, b ir balantnn varln dndryor.
A lm alkn siyasi olarak M averannehirden ayrlmasnn ne zam an
gerekletii hakknda doru bilgiler yoktur. 1341 de A lm alktan ge
m i olan m isyoner M arinolli kendisinden ok az nce birka m isyone
rin telef olm asna ram en, orada b ir kilise yaptrarak serbeste vazetti
ini sylyor. Fakat o zam an A lm alktaki hann ism ini zikretm iyor.
gedeyin haleflerinden H ristiyan Ali S ultandan sonra (bunu esasen
M slm an kaynaklar da m thi b ir despot olarak gsteriyorlar) M uham m ed Pulad hkm ran olm utur. M uham m edin ism ini tayan
1345 M. (aban 746 H.) de A lm alkta baslm bir sikke vardr. im
diye kadar bilinene gre bu A lm alkta baslm son sikkedir. Btn bu
hanlarn isimleri sonradan M oollar tarafndan o derece unutulm utur
ki daha XVI. asr M ool rivayetlerinden faydalanan Taril-i R eidi y a
zar M uham m ed Haydar, Tuluk T im u ru 1318den sonra hayatta o l
mas sz konusu bile olam ayacak san-B ukann olu gsteriyor. ok
daha eski kaynaklarda Tuluk T im u run babas olarak T u v anm teki
olu Emil H oca gsterilm ektedir. E b u l-Gzi kaynaklardaki bu eli
kiyi giderm ek iin Em il H oca veya onun yazd gibi l H ocann sanB uka nvanm a da sahip olduunu farzediyor. ok daha nceki kay
naklar gibi ok daha sonrakilere gre de Tuluk T im u run han aslndan
olduuna dair hibir ey bilinm iyordu. Bunun anas, kocas olan ehzdenin lm nden sonra veya dier kaynaklara gre daha onun sal
nda bir baka em re varm t; bu em rin yannda yetim i olan T u
luk T im ur bunun olu saylyordu. Byk bir ihtim alle Tuluk T i
m u run han soyundan gelm e olduu hakkndaki hikaye aatay U lusu nun dou ksm nda hanlar soyundan asl bir daln olmay zerine
tahta karlm D ulat soyundan bir em ir tarafndan uydurulm utur.
Btn bir ihtim alle biz O rta A sy ann XIV. ve XV. A srlardaki h a
yat artlarn, T im ur m paratorluunun kuruluu gibi (bata T im ur o l
mak zere geni tarihi eserler m eydana gelm esine sebep olan) bir olay

ORTA ASYA TRK TARH

180

181

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

olm asayd en genel hatlaryla bile olsun asla tasavvur edem eyecektik.
T im u run seferleri hakknda hikayeler, kendisinin zafer arkadalarn
dan bir oklarnn isimlerini, bunlarn ve seleflerinin nerede yaadkla
r ve hangi soydan olduklar hakkndaki bilgileri ihtiva etm ektedirler.
B izzat T im u run sz ve hareketleri, dost ve dm anlar hakkndaki h a
berler kendisinin kt evrenin farkl zelliklerine dair kym etli m al
zem eyi verm ektedir. N e yazk ki bu m alzem e henz tetkik edilem em i
olm akla kalm yor, hatta toplum un bilgisine bile sunulm am tr. B izzat
T im u run em ri ile ranllar tarafndan Farsa yazlan T im u run saltana
tn konu alan farkl eser bize kadar gelmitir. Bunlarn ilki 1915te
Petrograd lim ler A kadem isi tarafndan T akentte bulunan tek nsha
ya dayanlarak yaynlanmtr. kincisi, N izm uddin m ye ait olup,
olaylar 1403 senesine kadar gtren ve ism i bizzat T im ur tarafndan
konularak Z afem am e nvann alm olan bu eser im diye kadar ta
m am en yaynlanm am tr; L ondrada bulunan bir yazm asndan baka,
1417de H afz Ebru tarafndan dzenlenen, toplam a m ahiyetinde tari
hi bir eserde (m ecm uada) yer alan tam bir kopyas da var olup bu ns
ha da stanbulda bulunmaktadr. Bunlarn hepsinden ok tannm olan
nc eser erefddin Y ezdnin Z afem m esidir ki yazlm asna
1419da balanm ve 1425de son verilm itir. Fakat bu eserin de im
diye k adar tenkitsiz bir basks yaplm ve XVIII. asrda yaplm Fran
szca tercm esi ile mehurdur. Bu eserin T im u run ortaya kna kadarki dnya tarihini ve bu arada M ool m paratorluu tarihini kapsa
yan giri ksm u na kadar yaynlanm am tr. T im ur tarihine ait daha
b ir ok eser ve bu arada 1412 tarihlerinde T im u run torunlarndan biri
olan Sultan skender iin yazlm bir dnya tarihine dair yazar belir
siz bir eser de halen yazm a halinde bulunuyor. im diye kadar bilindi
ine gre, yalnz L ondra ve L eningradda bulunduu bilinen nshalar
ise Ulu Bey hakkndaki aratrm am da skender A nonim i adyla
gem ektedir. erefddin gibi bunun yazar da Farsa yazm t. Fakat
O rta A sya gelenek, det ve fikirlerine daha ok in idi. Hafz Ebru
1423te T im urun dier torunu olan B aysungur iin yazd Z b d et ttevrh adndaki byk tarihi eserini yazarken gerek bu eserden ve ge
rek N izam ddin m nin eserinden faydalanm tr. Z b tet t-Tevrh in tam bir nshas im diye kadar bulunam am tr. T im ur saltanat
na ait ksm n nshalar hibir yerde grlm em i ve bu ksm n ihtiva et
tii bilgiler, zellikle daha sonra tarihi A bdurrezzak S em erkandnin
(1413-1482) olaylar 1471 senesine kadar anlatan eserinden renil

m itir. A bdurrezzakn eserinin de b ir ok gzel yazm alar olm asna

ram en hl yaynlanmamtr.
Farsa yazlm bu ve dier birok eserden baka T im u run em ri ile
U ygur bahileri tarafndan U ygur harfleriyle ve U ygur dilinde yazlm
Tarih-i H n adl bir vakyinm eden de bahsolunm aktadr. A nlalan
bu kitabn bir nshasn elinde bulundurm u olan XVI. A sr balarnda
ki b ir zbek yazar bundan bahsediyor. B urada bahi tabirinden her
halde B udist rahiplerini deil, U ygur harfleri ile yazlan evrak kalem e
alan m em urlar (ktipleri) anlam am z gerekir. Biz bu m em urlarn yal
nz aatay hanlar ve T im ur deil, XV. asrda T im u run halefleri y a
nnda da bulunduklarn biliyoruz. A nlaldna gre bu kitapta sken
der A nonim i yazm alar ile M uham m ed H ay d arn faydaland bozkr
rivayetlerinde olduu gibi yalnz tarih hikayeler erh edilm iyor, ayn
zam anda b ir takm m enkbeler ve destans hikayeler de vard. Byk
b ir ihtim alle T im u run seleflerinin daha C engiz Han zam annda, hatta
daha ncelerden itibaren A sy adaki nem leri hakkndaki m enkbe T i
m u run U ygur ktipleri tarafndan uydurulm utur.
Avrupal lim ler ou kez T im u run torunu Ulu Bey tarafndan
Farsa yazlm olduu sylenen D rt U lus Tarihinin kaybolm asn
dan dolay zntlerini bildirirler. Biz XVI. asr tarihisi H o n d m rin
eserinde bu kitaba ait bir takm atflar buluyoruz. Bundan baka, yine
XVI. asrda M averannehirde F arsa yazm olan yazar (bu eserin iki
yazm a nshas L ondradadr. Fakat biri 1838de pek o kadar b eenil
m eyen ngilizce tercm esi ile baslm tr) eserinin Ulu B e y in eseri
nin bir zeti olduunu sylyor. Fakat kendisi phesiz buna b ir takm
ilaveler de yapmr. H o n d m rin szlerinden anlalyor ki Tarih-i
Ulus- E rbaa gerekte Ulu Bey tarafndan deil onun adna yazlm
olup, genellikle R eidddinin eserini ve N izam ddin m nin eserin
deki girii ufak tefek baz tam am lam alar ile tekrar etm ektedir. Bundan
dolay kaybolduu sylenen D rt U lus T arihinin kayb ilim lem i
iin byk bir kayp olarak deerlendirilm iyor.
G enellikle, O rta A syann M oollar ve T im urlular devri tarih yaz
clnn, R eidddininki ile bir arada karlatrlabilecek b ir eser v
cuda getirm i veya getirebilecek olduunu farzetm em iz iin her halde
elde b ir esas yoktur. htim al O rta A sy ada da, ra n dan baka in de
de ed eb b ir tarzda ilenm i olan M ool A ltun D efter hikayeleri b i

182

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

liniyordu. Fakat bu hikayelerin O rta A syada tutulduuna d air bilgile

re sahip deiliz. G ebe hayatna dair keskin tablolar R eidddinin
eserine T rk kavim leri arasnda geni bir hret salayacak gibi gr
nyordu, fakat anlaldna gre eserinin bu ksm K k A sy adaki
Bat Trkleri arasnda T rkistanda olduundan daha ok takdir edil
m iti. T rkistanda R idddinin eseri erefddininki ile beraber an
cak X V I. asr banda zbek han K knc iin T rkeye evirilm iti. K k A syada ise R eidddinin eserinden Osm anl Sultan II.M urad (1421-1451) iin yazlm olan Tarih-i l-i Seluk adl eserde (bu
eserin baz ksm lar sadece Rvend ve bn B bnin Farsa eserlerinin
tercm esinden ibaretti) geni bir lde faydalanlmtr. Yine yazar,
R eidddinin zikrettii C engiz H an n szlerini eserine alm ve bun
lar T rk eye evirerek m illetinin destans atas olan O uz H an a onun
szleriym i gibi cretli b ir ekilde nispet etmitir. T rk lim lerinden
b iri O uznm ede Cengiz H ann uygulad halis Trk kanunlarnn
bulunduunu dnyor. Fakat Farsa m etnin T rkesi ile karlat
rlm asndan ilkinin asl, kincinin tercm e olduu aka anlalm akta
dr. B ir yerde Trk yazar, Farsa yazm adaki sengi seg okum u ve
buna dayanarak T re m etinde suya den ta yerine suya den
k pekten bahsedilm itir.
R eidddinin verdii XIII. asr olaylarna dair haberlerin, XIV.
asrda T rkistandaki hikayelerle karlatrlm as gsteriyor ki bu h i
kayelerin hibiri gerek bir olaya dayanm ayp yalnz o anki m evcut du
rum u aklam ak veya hiisn-i talil (bir eyin m eydana gelm esine h ay
li ve gzel bir sebep gsterm e. F. D eveliolu) iin uydurulm utur. Bu
gerek T im u run hkm etinde ve gerek M averannehirden ayrlm
olan dou eyaletlerinde ayn ekilde olmutur. Tim ur o vakitler K aka
D erya zerindeki yerlere hakim T rklem i bir M ool kabilesi olan
Barlas (M oolca Barulas)lardandr. R eidddinden biliyoruz ki aa
tay em irlerinden biri sonradan T im u run selefi saylm olan, Barlas
soyuna m ensup K araar idi. Fakat ne K araar ve ne de bunun en yakn
halefleri hakknda bunlarn hkm et idaresine az ok katldklarna da
ir hibir ey sylenmiyor. H albuki Tim ur devrine ait bir rivayet K ara
ar ve halefleri hakknda bunlarn aatay hanlar arasnda sonradan
T im ur iin olduu gibi kudretli ve evketli hkm darlar olarak bahset
mektedir. Bu hakim iyet nce Cengiz H ann ilk atas olan K abul Han
ile K araarn ilk atas olan kardei Kaul arasnda yaplm ve sonra
dan b ir ka defa yenilenm i bir anlam aya dayanyorm u. H atta buna

ORTA ASYA TRK TARH

183

dair yazl vesikann XIV. asr kargaalar srasnda kaybolduu da sy

leniyor. D ier T rklem i M ool kabilelerinin ve XIV. asrda Dou
T rk istan dan b aka F ergana ve Y edisunun Isk G le kadarki gney
ksm n iine alan geni sahaya hakim olan D ulatlarn tem silcileri ilk
atalar U rtubunun bu eyaletleri daha aataydan aldn sylyorlar
d. Halbuki R eidddin D ulat kabilesinden bahsederken bunlarn
m ensuplar arasnda R eid d d in in kendi zam anna kad ar an ve eref
kazanm bir kim se km am olduunu sylyor.
O zam anlar O rta A sy ann gerek bat ve gerek dou ksm nda T rk
lem i M ool kabilelerinin nem i dikkat ekicidir. T arihiler bize her
iki hkm et gebelerinin ayrldklar soylar belirtm iyorlar. Fakat bu
eitli soylarn isim leri arasnda eski Trk airetlerine ait hem en hibir
isim yoktur. T im u run hkm etinde K pak soyu zikrediliyor, fakat
K arluk soyu zikredilm iyor. U ygurlar T im u run haleflerinin T rk ktip
lerinin (bahilerin) ktklar b ir soy veya kavim olarak bahsi geiyor.
Fakat dier soylarn bulunduklar yerler hakknda kaytlar var olduu
halde, U ygurlarn yeri hakknda bir ey sylenmiyor. R eidddin y al
nz Cengiz H an tarafndan aataya verilm i olan M ool m uvazzaf
ordusuna m ensup 4000 (alay) dan bahsediyor. M ool kavim isim leri
nin byk b ir m ikdarna XIV. asrda O rta A sya gebelerinin adlar
arasnda rastlanm aktadr; bu bizi sonradan T rkistana daha ok sayda
M oollarn geldiini dnm eye itiyor. A nlaldna gre ayn kavm in
m ensuplar eitli yerlere gyorlard. Bir ok kere b ir ve ayn soyun
ism ine hem T im u ra bal olan, hem de dou eyaletlerinde yaayan
soylar arasnda rastlyoruz. M esela D ulat soyu bunlardandr. T i
m u run tam olarak gvendii kzkardei Kutlug T rk a n n kocas Em r
D avut bu soydandr. Ayn ekilde dou eyaletlerinde de B arlas soyu
vard.
Dikkate deer ki aatay tabiri yalnz T im ur hkm eti gebe
leri hakknda kullanlm tr. Halbuki dou eyaletlerinde de a atay n
haleflerinden saylan ok daha byk nem i olan hanlar vard. Bu ey a
letlerin gebeleri kendilerine M ool ve m em leketlerine M oolistan
diyorlard. D aha bandan beri O rta A syada M ongollarn kavim ismi,
M oolca m etinlerde M ongol yazlm olm asna ram en daim i nsiz
sylenm ekteydi. B atya h er yere g etmi olan M oollardan yalnz bir
kabile im diye k adar dilini korum utur (bu kabile A fg an istan da y aa
maktadr.) B unlar da kendilerine M ool dem ektedir. M o o llar ken

184

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

dilerini O rta A sya gebe geleneklerinin en halis tem silcileri saydk

larndan aataylan km seyerek, nesilleri kark, m elez- karvanas
diyorlard. D ier yandan aataylar da O rta A sya M ool devletleri
M oollarna haydut, ete diyorlard. A vrupada bazen eski G otlara
ait bir isim anlam nda aklanm ak istenen bu tabir, hakikatte grm
olduum uz zere XV. asrda O rta A syadaki K azak kelim esi gibi ait
olduklar hkm etten ayrlp bununla sava haline giren gebe birlik
ler anlam nda kullanlyordu.
M oollarn XIV. ve XV. asrlarda daha ne dereceye k adar dil y
nnden M ool olduklar ve M oollar ile aataylar arasndaki hasm
oluun M oollar ve T rkler arasnda m illi bir husum et kabul edilm e
sinin doru olup olm ad tam am en akla kavum am tr. M oollarn
dilinin daha XVI. asrda bile M oolca olduu hakknda baz iaretler
vardr. B abr diyor ki dedesi A hm ed H an M oolca alac lakabn ta
yordu; bu kelim e M ool ve K alm uk dilinde katil dem ektir. D ier
ynden M uham m ed H aydar M ool ve Krgzlar ayn kavim sayyor ve
aralarndaki btn fark M oollarn slm iyeti kabul etm i, Krgzlarn
ise m rik (putperest) olm alarnda gryordu. A hm ed H an n halefleri
h er halde dil ynnden Trk idiler. 1502de lm olan A hm ed
H ann olu Said Han Farsa ve T rke iir yazyordu. M uham m ed
H aydar M oollar Dou T rkistann yerli ahalisinden ayryor ve M o
olistan ad altnda bilhassa batda M oolistan ile zbekistan arasnda
hudut olan B alhatan douda K alm uk illerine kadar uzanan stepleri
(bozkrlar) anlyordu. K uzeydeki hududu Emil ile Irt, gneydekini
Fergana ile K agardan B arkle (daha dorusu Bars gl) kadar Dou
T rkistan tekil ediyordu. XVI. asrda M oollar bu steplerden K al
muk ve Krgzlar tarafndan srlp karldlar. Fakat K ag aristan da
(K agar lkesi) kaldlar ki M uham m ed H aydarn dediine gre bura
nn nfusu 30.000 kadard. K agardaki artlar gebe hayatnn de
vam na m sait deildi. XVII. asrda H anlar Slalesinin yok olm asndan
sonra M oollar yerli yerleik ahali ile kaynap isim lerini de ister is
tem ez unuttular. Anlalan dil bakm ndan gebe ve yerleik ahali ara
snda oktan fark kalmam t. XI. asrda K agarl M ahm udda grd
mz K encek tabiri, anlaldna gre oktan unutulm utu. Onun iin
M oollarn lkesinde, douda slm iyetin tesirine o kadar kaplm am
bulunan gebelerin yaay farklar daha byk olm akla beraber, aataylarn m em leketinde olduu gibi Trklerle Tacikler veya artlar
arasndaki ztlk daha nceden beri yoktu. M oollar genliini b ir m d

ORTA ASYA TRK TARH

185

det yalnz bana dalar ve orm anlarda, en yakn ehirlerden b ir iki ay

uzaklkta hayvanlarn etleri ile beslenm ek ve derileriyle rtnm ek su
retiyle vakit geiren yiitlere zel b ir de er veriliyordu. aataylarda
byle b ir gelenek her halde olam azd.
aataylar T im ur zam annda kendilerini tam am en M slm an as
kerler sayyorlard. Halbuki kyafet ve askeri tekilatlan bakm ndan
Cengiz Han geleneklerine tam am en sadk kalyorlard. C engiz H an is
m ine bal gebe rk rfi hukuka, K u ra n daki m ehur branice keli
m enin (Tevrat) tesiriyle tura ekline evrilm i olan eski T rke Tr (T re) deniyordu. H atta T im urlular ve aataylar C engiz Han turasn eriattan stn tutm akla itham ediliyorlard. Bundan dolay Su
riy enin etkin kelam lim leri tarafndan T im ur ve te b asnn M slman
tannm am alar hakknda bir fetva karlm t. 1372de H arezm de Ti
m u run elisine Sizin lkeniz d ar l-harptir, M slm anlarn size kar
cihad etm eleri farzdr. denm iti. T im ur ve askerlerinin d grn
bakm ndan dier M slm anlardan b ir fark da M ool detine gre sa
brakm alaryd. Bu durum u o zam ann b ir takm O rta A sya yazm alar da
teyid etm ektedir. T im u run ordusu (1400-1401 de) am kuattnda
torunu Sultan H seyin dedesine ihanet ederek kuatlanlar tarafna ge
miti; (bunun zerine M slm anlar) ncelikle salarn kesm iler ve
giysisini deitirm ilerdir.
aataylarn kabile ve boylara ayrlna ait ayrntlar anlamak, kul
lanlan tabirlerin ak olm ay dolaysyla glem ektedir. Yukarda
grm olduum uz gibi ok daha geni b ir anlam a sahip olan ulus
ile (m esela Cui U lusu veya aatay Ulusu deniyor). l ve T m en
kelim eleri, yine M oolca aym ak (ki ou vakit oym ak yazlyor)
ayn anlam da kullanlm aktadr. okluk, on bin anlam na gelen t
m en kelim esi T rk eye K agar yerli halknn dilinden gemitir.
Sonradan tm en tabiri gebe ve ordudan ok yerleik ahali kitlesi
ile kullanlmtr. M uham m ed H aydar, K ag ary ada (onun deyiiyle
K agar ve H otanda) drt snf saym aktadr. 1.Tm en-kyl snf, 2.
K auin-ordu, 3. A ym ak-gebeler (bunlarn belli bir lde hububat
ekim ve dokum aya haklar vard), 4. M em urlar ile ruhaniler snf. T
m en tabiri en son zam anlarda B uharada dallar, K uhistanllar anla
m nda ova tftalisine ifade iin kullanlm aktadr. T im ur lkesinde aataylarn yerleik halka kar olan durum lar, bunlar 1404te grm
olan spanyal eli K lav ijo nun eserinde dou yazarlarnda olduundan

186

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

daha ak gsterilm ektedir: Yaz ve k istedikleri srleri otlatm aa

gidebilirler, istedikleri yerde ekin eker ve yaarlar. Tam am en serbest
olup im paratora vergi verm ezler, nk arldklarnda orduda hizmet
ederler.
aataylar arasnda drt ulusun zel bir nem i vard; A rlat, Celayir, K avin, Barlas. G rdm z gibi K avin tabiri ilk nce b ir boy
veya kabilenin deil ordunun sekin ksm nn ism i idi. erefddin Yezd nin aklam asna gre hann hassa alay da kendisine bu nam veri
yordu. aatay em irlerinden ilk M averannehir hkm dar Kaza an n (1346-1358) Kavinlerden km olmas m uhtemeldir. Kaza an n torununu sonradan Tim ur m alup ederek ldrtm tr. K alan
dier boyun isim leri ise nceden beri M ool kavim isim leriydi. a
atay lkesinde bu boylardan her biri belli bir topraa hakim bulunu
yordu. A rlatlar A fganistann kuzey ksm nda, C elayirler Sirderya bo
yunda H ocend civarnda, B arlaslar K aka D erya boyunca olan yerler
de idiler. Bu ayr boylarla birlikte aataylarn ayr gruplar vaktiyle
eitli hanlar veya ehzadeler etrafndan teekkl etm i, lm lerinden
sonra onlarn ism ini tayan bir takm zel tem silcilere ve topraa sa
hip ordu birlikleri de zikrolunm aktadr. M esela Belh civarnda K ebek
T m eni ... skender yazm asnn ismi bilinm eyen yazarna gre, Kebek
kardei san B ukann saltanatnda kendi etrafna her ulustan birtakm
zenginleri (herhalde anlalan en ok srye sahip gebeleri) topla
m ak hakkn elde etm iti. Bunlardan yazarn ifadesine gre, im di gu
rur ile kendilerine K ebekin adamlar diyenler km lardr (t ki imrz m ufaharet be-incu eri-i K ebek m -konend). Ayn kaynan szle
rine gre, K ebeke sonradan kendisinin yendii dm ann, ehzde
Y asavurun ulusu katlmtr. Fakat Tim ur zam annda Y asavurlular Sem erkand civarnda yaayan bir boy olarak ayrca zikrolunuyor. Yasavurlularn babuu, Em ir Hzr, skender A nonim ine gre de Semerk an d da hkim idi.
Tim ur ile kendisinin m ensup olduu Barlas ulusu arasnda her hal
de sk bir ba vard. Bu ulusun tek tk tem silcileri ou kez T im u run
kardeleri olarak gsteriliyorlar.Tim ur, aatay hkm etinin reisi ilan
edildikten sonra A rlat ve Celayir em irleriyle T im ur uzun zam an h k i
miyet iin m cadelede bulunm utur. Celayir ulusu 1376da m ahvedil
mi bile diye ilan olunm u ve geriye kalanlar dier em irlerin birlikle
rine datlmt. Bununla beraber T im ura en yakn em irler arasnda,

ORTA ASYA TRK TARH

187

yalnz B arlaslarn deil, dier uluslarn da tem silcileri zikredilm ektedir.

B unlardan biri N aym an soyundan A k Bua idi ki T im u run teki zafer
arkadalar gibi T im u run (evvelce ehr-i S eb zde yaplm as dn
len) kabri yannda kendisi iin erkenden b ir yer ayrtm t. D ikkat e
kicidir ki bu m ezar zerindeki yerlere bir birliin veya b ir tek sava
nn sava esnasndaki yeri anlam nda olan m uril denm ektedir. Bu ve
dier hikayeler T im u run genellikle aataylar, zellikle bunlarn reis
leri arasnda sahip olduu ilgi ve sevgiye tanklk etm ektedirler. T im ur
kendisini asker snfna, ehir ve ky halkndan daha yakn hissediyor
du. H albuki T im ur her iki A sya hkm eti; aatay ve M ool hk
m etlerine gre ayr bir su tekil eden b ir fiilde bulunm utu; devam l
oturduu y er olm asa bile baehri olarak byk b ir ehir kurm u ve
burada b inalar yaptrm aa balam t. G ebelerin, ehzdelerin ve g
ebe reislerinin ehre gm eleri Cengiz H an yasann ihlali gibi anla
lyordu. D aim a g etm ek, hibir yerde yerleip kalm am ak kural
K k A sya T rkleri tarafndan Ouz H ana dayandrlyor ve bu m
nasebetle tretm e yolu ile bu anlam daki ada A vrupa dillerinde b u
lunan kelim elere (R usa osedlyi) asyodlisi , F ranszca sdenta
ire , A lm anca sesshaft, imdi O rta A sy ada kullanlan anak keli
m esinden daha yakn bulunan oturak kelim esi kullanlyordu. ehir-^
lere kar nefret M oolistanda herhalde batda olduundan daha fazla
idi. D aha XV. asrn ikinci yarsnda T im u run haleflerinin Sem erkand
ve H eratdaki b inalar ile an ve eref kazanm aa m uvaffak olduklar
zam anda bile, M ool Yunus Han, idaresindeki M oollar sebebiyle A k
su da yerlem ek fikrinden vazgem ee m ecbur olm utu. H albuki b u
ras o vakit ancak M oolistana nazaran ehir saylabilirdi. Yunus
Han birka yl sonra Sayram , sonra da T akenti igal ile (T ak en tte
bilindii zere, halen kabri bulunm aktadr) M oollarn bir ksm olu
A hm ed H an ile birlikte kendisini terk ettiler. Bu han sonradan babas
ve byk kardeiyle dm an olup det ve kyafet itibaryla gerek bir
bozkr savas olarak kalmtr. Yeeni B abr 1502de kendisini bu
halde grm tr.
aatay hkm etinde gebelerin bu hususta hkm darlarna kar
isyanlarndan ancak XIV. asr olaylarna ait hikayeler srasnda bah
sedilm ektedir. Tarihiler K azaan gebe hayatna bal kalp k
A m uderya boylarnda, yaz Beluan dalarnda geirm i ve yerli halkn
arazisine dokunm am olduundan dolay vm ektedir. O lu A bdullah
babasnn iznini alm adan H arezm zerine b ir akn yapm t. H arezm li-

188

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

Ier ikiyz tum an (2.000.000 gm dinar) fidye verdiler. K azaan bu

nu renince olunun sebepsiz yere M slm an toprana saldrm asn
dan dolay kendisini iddetle azarlam t. K azaan zam annda gerek
T rk, gerek Taciklerin tam am en iyi m uam ele grdkleri syleniyor.
A bdullah babasndan sonra da iyi idare etm i ise de Sem erkand ba
kent yapm ak gibi honutsuzluk yaratacak hareketlerde bulunm utur.
Bundan dolay K azaann lm nden bir yl gem eden em irler tara
fndan tahttan indirilmitir. Birka sene sren kargaadan sonra h ak i
m iyet m evkii K azaann torunu H seyine gemitir. Bu da B e lh i
b a e h ir yapm ay dnm tr. T im ur ona am casn rnek gsterm i,
ikna ederek bunu yapm am asn salamtr. Sonra ayaklanm a olm u ve
buna T im ur da katlm tr; H seyin ldrlm ve hkim iyet T im u ra
gem itir. T im ur derhal A bdullah ve H seyini yaptklarndan dolay
knad ileri yapmtr. B yk bir ehir olan S em erkand baehir
edinm i ve burada hisarlar ve ikale yaptrmtr.
Btn bunlardan gebelerin hayatlarn yerleik hayat tarzn iste
m edikleri; C engiz H ann kanunlan ve yerli halk Taciklerin karlar
gerei bozkrlarda kalm a arzulan anlalabilir. H an ve em irler herhalde
ehre tek balarna deil urukdalanndan (soydalarndan) birkayla
birlikte gyorlard. Esasen gebe reislerinin idaresi altnda ve bun
larn arasndaki i savalar dolaysyle zarar gren eski halkn karla
r ile bu yeni gelen gm enlerin karlarn uyuturm ak g oluyordu.
K aydu ve Tuva zam annda Andican ehrinin kuruluu hakknda sken
d er A nonim i diyor ki hanlar oraya btn lkelerden birok halk getir
m ilerdir. H atta daha yazarn devrinde her kavm in m uhtem elen eski
gebelerin her boyunun ehirde ayr bir m ahallesi vard.
T im ur T rk eden baka Farsa biliyor ve gerek din olarak slm i
yet hakknda gerek M slm an ilim ve sanat hakknda bir fikre sahip
bulunuyordu. H er taraftan S em erkanda lim ler ve sanatkrlar getirdi,
yeni kanallar at, Sem erkandda m uhteem binalar yaptrtt ve genel
likle adalar zerinde bayndrlk alanndaki faaliyetleri, tahripkr
biri olarak dnlnden daha az olm ayan bir kanaat oluturdu. B a
yndrlk faaliyetleri alannda m em leketindeki Trk unsurlarn hem en
hibir katks yoktur. T im ura tabi olan en ok T rk olan m em leket Harezm idi. H arezm li ustalar T im ur iin ehr-i S ebzde A ksaray adl
m uhteem saray yaptlar. Fakat sarayn ism inden baka hibir ey
T rk deildi. D uvarlardaki kitabeler arasnda bir ok Farsa beyitler

ORTA ASYA TRK TARH

189

olduu halde b ir tane T rke yoktur. T im ur ise anlaldna gre ne

T rke ve ne de Farsa iire m eraklyd. H atta 1387 de H fz ile kar
lamas hakkndaki hikaye dikkate alnm azsa ran airlerini tandna
dair b ir iaret yoktur. T im ur T rk te b asnn m anevi ileri hakkndaki
titizliini byk M slm an T rk azizi A hm ed Y esevnin trbesi ze
rine m uazzam bir bina yaptrarak gsterm itir. (T im urun Sem erkand
ve ehr-i sebz civarnda yaptrdklarndan baka, dier vilayetlerde A h
m ed Yesev trbesi dnda yaptrd b ir bina yoktur). Fakat bu binann
vakfa tahsisi hakknda bize ulam olan vesika Farsa kalem e alnm
tr.
G elecek derste T im ur ve halefleri ile zbek Hanlar zam annda O r
ta A sya Trklerinin iktisadi ve m edeni seviyeleri ile ilgili verileri to p
lam aa alacam.

n ik nc

ers

Tim ur, im paratorluunu kurarken her halde T rk m illi gayelerini

gzetm iyordu. T im u run gayesi m m kn olduu kadar ok lkeyi,
hatta m m knse btn dnyay hkm altna alm akt. T im u run M ake
donyalI skender tarihini bildiine dair bir delil yoktur. Fakat tarihisi
kendisine skender ve o tipte cihangirlere ve bu cihangirlerden biri
olan (X. Asrda) ranl Bveyhoullarnn en kudretli hkm dar bulu
nan A d u d u d-d ev lenin syledii rivayet edilen B tn dnya iki h
km darn sahip olaca kadar deerli deildir. sznn kendisince de
sylendiini ifade etm ektedir. Fatihane faaliyetlerini tam am lam ak iin
Tim ur, kendisinden nce H arezm ah ve kendisinden sonra N adir ah
gibi in i fethetm eyi dnyordu. A ncak u fark ile ki bu fatihler iin
in yalnzca uzak bir gaye, (bir hayal) idi. Halbuki T im ur bu sefer iin
bir rdu toplam ay baarm , fakat lm zerine bu ordu hareketsiz
kalm t. in de T im u run askeri hazrlklar biliniyor ve yaplacak h
cum un pskrtlm esi iin tedbirler alnyordu. H atta ordu kom utanla
r T im u run lm nden sonra sefere devam etm ek istem ilerse de im
paratorluk iinde kargaalklarn ba gsterm esi zerine bu niyetlerin
den vazgem i olduklar hakknda bir haber vardr.
Btn bunlardan daha o zaman M slm an T rklerin in e ne d e
rece nem verdikleri anlalyor. Babiir yazlarnda daim a in e seya
hat maksadn beslem i ve bir mddet urad askeri baarszlklarn
kendisini her eit siyasi sorum luluklardan uzak grnd zam anlar
da bu m aksad gerekletirm eyi dnm t. u kad ar var ki o lcrhal
de in de Tim ur gibi bir fatih deil, sadece b ir konuk olarak biliminin
lecekti. Sem erkand T im ur ve halefleri zam annda byiik bir icnei
m erkezi olarak kalm idi ve buraya in m allar da geliyordu. Ihmn
la beraber bilindiine gre, M oollar devrinde T rk istan 'd a in 'e d
ir, ayn devirde randa zellikle R eidddinin eserlerinde gdlip.11
m z tarzda lm m alum at yoktu. ahrl'u 14 Ib I4..v de Seekud

192

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

m urahhaslarnn katld in elilik heyetine ait geni hikaye bu heye

te m ensup ranl yelerden birine aittir.
T im urun ftuhat teebbslerinin asl hedefi her eyden nce ran
m edeniyeti sahalar ve bunlar arasnda hepsinden nce de corafi se
bepler dolaysyla o zam an nfus bakm ndan Trk olan ve fakat m ede
niyet itibaryla halis ran eyaletlerinden asla aa kalm ayan Harezm
idi. T im ur H arezm den Sem erkanda b ir ok lim ve sanatkr getirm i
ti. H arezm ustalar Tim ur iin ehr-i S ebzde A ksaray sarayn yapm
lardr; kalntlar bugn bile ok etkileyicidir. Sanat asndan bu saray
zellikle inilerin gzellik ve kalitesi bakm ndan T im urun Semerk an d daki binalarndan herhalde aa kalm az. O zam an durum yle bir
ekil almt ki T im urun askerlerinden en ok zarar H arezm grd.
Bundan az nce Harezm Altn O rdaya ballktan kurtulm utu ve Ti
m ur H anedan gibi Trklem i M oollardan olan baka slalelerin ha
kim iyeti altnda bulunuyordu. Bununla beraber Harezm hkm darlarn
dan H seyin Sf slm m edeniyetini tam am en benim sem i H arezm lilerle, d grn ve det itibariyle M slman olm ayanlara yakn olan
aataylar arasnda m ukayeseyi bile doru bulm uyordu. H atta 13 7 2 de
T im u run elisi grm ek iin H arezm de iken H seyin Sufi her eit
grm elerden kanarak byk bir kzgnlkla eliye u szleri syle
m iti: Sizin lkeniz d r l-harptir. Size kar cihad etm ek M slm anlara farzdr. 1379da aataylar tarafndan zaptedildikten sonra Ha
rezm bir ka kez isyan etti. Tim ur ile Altn O rda han Toktam arasn
daki sava zam annda Harezm bir ka defa Toktam tarafna gem i ve
onun adna sikkeler kestirmitir. Bundan dolay Harezm ve zellikle
baehri olan rgen, T im ur tarafndan fetholunan m em leketlerden da
ha kt bir talihsizlie urad. T im urun seferleri zam annda byk l
de ehir ahalisi ldrlm ise de bu ehirlerin harabe halde kalm a
lar iin sonradan nlem ler de alnmamt. H alkndan onbinlerce kii
nin katlim dan geirildii ehirler sonradan tekrar byk bir nfusa sa
hip oluyor ve T im urun torunlarna bakent oluyordu. Yalnz rgen
ehir olarak tam am en m ahvedilm i ve ehrin harab vaziyetini d g
rn ile de ifade iin bulunduu yere arpa ekilm iti. yl sonra rg enin byklnn drtte biri orannda yeniden im ar ve ihyasna ka
rar verilmitir. Bununla beraber Harezm T im urdan sonra eski ticar ve
m eden nem ini yeniden kazanam am t. zellikle Harezm eyaleti co
raf konum undan dolay zbekler yani Altn O rda Trkleriyle aatay
lar arasndaki srekli savalardan ok zarar grm t.

ORTA ASYA TRK TARH

193

T im u run kendisi grdm z gibi aatay tipinde b ir asker idi ve

Trio-aataylan herhalde ranl teb a Taciklerden daha ok k endisi
ne yakn idi. T im u run ordusunda Trklerle birlikte ranllar da vard.
Horasanl tarihi Hafz Ebru da T im u run ordusundaki b irlik ler iinde
en ok H orasanllara gvendiini sylyor. Fakat ayn zam anda T i
m u ra isnat edilen b ir szde, askeri vasflara yalnz T rklerin sahip o l
duklar ifade edilm ektedir. T im ur 1404de lm nden biraz nce oul
ve torunlarna vasiyet ederken dem itir ki nceleri Bat ra n da hakim
olan Sultan A hm ed C elayir (bu slale de T rklem i M oollardandr)
Tacik m izal birisi olm as sebebiyle insan zerinde endie uyandrm
yor. Lkin ayn zam anda T im ur da btn T rkler gibi ran m edeniye
ti etkisinde kalyordu. T im u run okum a yazm as yoktu, fakat irfan ve
m edeniyete yabanc deildi, satran oynard, lim lerle devam l iliki
de olup onlardan eitli ilim lere dair bilgiler edinirdi. Tarih k onusun
daki bilgisi o zam ann en byk A rap tarihisi bn H ald u n u hayrete
drm tr. T im ur yalnz asker baarlar kazanm akla deil, m n b i
nalar ve sulam a tesisleri ile talandrm ak iin hkm et bakentine
lim ler getirm eye de abalyordu. Btn bu hususlarda ran m ediniyetine m ensup veya hi olm azsa byk bir ksm aslen ranl olan kim se
lerle balant halindeydi.
A ncak, in e yaplm as dnlen sefer ile ilgili olarak, gnm z
deki bir hkm darn daha batan giriecei b ir takm faaliyetlere T i
m u run hayatnn son yllarnda kalktn gryoruz. M esela im diye
kadar zerlerine yalnz aknlar yaplm olan Trk-M ool uluslarn d e
vaml itaat altna alm ak iin tedbirler almyor, bozkrlarda kale yapl
yor, bu arada Iskgl zerindeki kale b ir ileri m evzi tekil ediyordu.
Bunun gibi genellikle ziraat ve ehir hayatpn yeniden canlandrlm a
sna gayret edildii grlyor. T im u run in e seferden nce bu husus
ta yaplan btn hazrlklar ve elde edilen m esafe ve im kanlar T i
m u run lm nden hem en sonra derhal yok olm u ve gebeleri y en i
den itaat altna alm ak iin haleflerinin yaptklar teebbsler hibir b a
arya ulaam am t.
Tim ur, oul ve torunlar hususunda Cengiz Han kadar talihli o lm a
mtr. K endisinin lm nden sonra im paratorluun hudutlarnn daha
fazla genilem esi yle dursun, bunlarn korunm as bile sz konusu
olamad. T im u run lm nden pek az sonra slalesi T rkistan ve
rann dou ve gney eyaletlerinden baka btn lkeleri kaybettiler,

194

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

fakat bu dar saha iinde nispeten bir skunetin gereklem esi ve harp
faaliyetlerinin azalm as sayesinde T im urun zam anndakinden daha
canl m eden bir gelim e m eydana gelebildi. m paratorluun baehri
de Sem erkand yerine H erat oldu; buras T im u run olu ah ru h un ba
ehri idi. Birka i savatan sonra Tim ur slalesinin hkm ran olduu
btn lkeler zerindeki stn hakim iyet ahruha gem iti. Ayn e
kilde ahruhun byk olu Ulu Bey de (1409-1449) krk sene kadar
Sem erkandda hkm ran olup onun zam annda buras en parlak bir e
hir olarak kalm t. U lu B eyin binalar ise fenni salam lk, boyutlar
ve ihtiam ynnden byk babasnn binalarndan stndr. N e H erat
ve ne de S em erkanddaki binalarda milli ve T rk zellie ait hibir
"ey yoktu. Cam i ve m edreselerden baka ham am lar, kervansaraylar
vs. hayr kurum lan da yaplmt. Bunlar arasnda anlaldna gre T i
m u run binalan arasnda m ill bir nem i olan tek b ir m essese dnda
onun gibi hibir eser yoktu; bu m essese ise A hm ed Y esevnin m eza
r zerindeki bina ile orann dervileri ve gelecek konuklar iin yapl
m olan byk bir zaviyedir. Z aviyenin m tem ilatndan dervilere
ikam etgah olacak bir hankah (vesikalarda hangah- m safir-penah ta
biri) vardr. Bu, yetkililerin kendilerine bal olanlar yedirip iirme va
zifeleri hakkndaki anlaylarna da uygundur.
Buna m ukabil T im u run halefleri zam annda T rk edebiyat byk
bir gelim e gsterm itir. Halbuki bu konu T im u run tarihinde hi b ah
sedilmez. aatay hkm ranlnda daha nceden de T rke iir var
d. 1366da han ilan edilip ok az sonra tahttan indirilm i olan Kbil
ah daha XV. asrda bile halk arasnda bilinen iirler yazyordu. Han s
fatyla kendisinin Cengiz H ann haleflerinden saylm as gerekirdi. H er
halde bellidir ki dili T rke olup, m uhtem elen iirlerini de bu dilde ya
zyordu. T im urun zafer arkadalarndan Seyfeddin B arlas Farsa ve
T rke iirler yazyordu. Fakat T im u run lm nden sonra en ok
Sekkk ve Ltfi ism indeki airler halk arasnda tanndlar. kincisinin
airlik m eziyetini klasik air M r A li-ir N ev de itiraf etm ektedir ki,
bulunduum uz yl airin doum unun beyznc yldr. S ekkk iir
lerinde T im urun torunu ve en yakn halefi olan Sem erkand hkim i
Halil Sultan (1405-1409) ve sonra da daha fazla U lu B ey i vm
tr. Ulu B e y e ithaf ettii iirlerde, T rk airi olarak kendisinden de
bahsetm ektedir. Felek, benim gibi bir T rk air ve senin gibi lim bir
hkm dar var olm adan daha birok yllar dnm ee devam edecektir.
Bunun gibi L tfi kendisinin, o zam an pek m ehur olan XIV. asr ran

ORTA ASYA TRK TARH

195

airlerinden Selm an S av cinin iirlerinden aa kalm ayan iirlerinin

U lu Bey tarafndan bilindiini sylyor. ahruh ve U lu Bey yannda
T im ur slalesinden bir T rk airi olan eydi A hm ed bin M iranah da
vard; 839 H. (1435-1436 M.) da ahruh iin yazd T aauk-nm e ,
adndan anlald gibi baz ynleriyle XIV. asr A ltn O rda airi Harezm nin M uhabbet-nm esinin bir taklididir. T im urlular devrinin en so
nunda, XV. asrn sonu ile XVI. asrn banda M iranahn haleflerinden
d ier birisi olan B abr T rke eserler yazyordu. B ab rn szlerin
den, bir m ddet Sem erkandda hkm srm olan am casnn olu
B ay su n g u run da halk tarafndan tannm b ir air olduunu biliyoruz.
D ier btn aatay airlerini XV. asnn ikinci yansnda M ir Ali irN ev glgede brakmtr. Yalnz N ev nin eserleri lm nden sonra
tannm ve T im ur lkesi hudutlarndan daha uzaklara kadar hret k a
zanmtr. B ab rn eserleri bile, deeri phesiz olm akla beraber, pek
az sayda yazm a halinde kalm ve o derece unutulm utur ki sonralar
yeniden A vrupa lim leri tarafndan bulunm utur.
N ev ran harsna (kltrne) m ensup biriydi. T rke iire ran
m evzularn ve tarzn sokmu, hatta eski ran hkm darlar tarihini
yazmtr. K endisinin m esela R eid d d in in eserine veya genellikle
T rk veya M oollar tarihine ilgi duyduuna d air b ir haber yoktur. B u
nunla beraber ayn zam anda da T rke iire ve T rk diline ehem m iyet
veriyordu; hayatnn sonuna doru yazm olduu b ir eserinde Trk d i
linin F arsadan stn olduunu ispata alyordu. B ilindiine gre
T rk airlerinden hibiri en azndan O rta A sy ada buna cesaret etm e
m itir.
T rk airleri bilhassa Sem erkand ve H eratda yani halkn byk bir
ounluunu phesiz Taciklerin tekil ettii ve Trklerin zellikle
hanedan ve ordudan ibaret bulunduu ehirlerde yazyorlard. T rkle
rin siyasi hakim iyetleri dillerine az ok b ir ehem m iyet verdirecekti.
Biliyoruz ki asker unsur dnda, m uhtem elen T rklerin hi bulunm a
d M srda M em luklar devrinde zellikle tercm e olm ak zere bir
ka T rke eser vardr. Tabii hanedann btn m ensuplar kendilerini
T rk sayp m illetinin geleneklerini takdir etm iyorlard. H alis Trk g e
lenekleri yerine Trk-M ool gelenekleri yerletirilm iti. O zam ann
T rk asker tekilat Cengiz im paratorluunun m iras idi ve T rk aske
r tabirlerinden baka m esela asker birlik anlam na noun (koun)
gibi sonradan unutulm u olan bir ok kelim e kullanlyordu. H km

196

PROF. D R V. V. BARTHOLD

darn T rk m illi geleneklerine ballk derecesi slm hukuk kaideleri

ne yani eriata nisbeten Cengiz Han kanununa (yani yasaya) verilen
ehem m iyet ile ortaya kyordu. ahruh, H eratda yalnz M slm an
sultan ve halife sfatyla bulunm ak istem i ve Cengiz Han kanunlarn
kabulden iddetle kanm t. Halbuki ayn zam anda Sem erkandda
U lu Bey hi olm azsa asker ilerde C engiz H anla ilgili btn kanun
lara uym aa alyor, T im uru rnek alarak sadece ism en hkm ran
olan hanlar tayin ediyor ve genellikle byk babasnn zihniyetine uy
gun bir tarzda ynetm eye gayret ediyordu.
T im u rdan farkl olarak U lu Bey babas hayatta iken n A sy aya
seferler yapam ad. Bunun iin kendi zam annda A ltn O rda ve M oo
listan zerine olan seferler T im ur zam anm dakinden daha nem li oldu.
B ununla beraber U lu Bey iin T im urun yaam nn son senelerinde
nem verdii planlar yeniden uygulam ak m m kn olmad. Ulu
B e y in dnceleri de T im urun nceki dnceleri gibi tahta bu h e
defleri uygulam aya uygun hanlar geirm ekten daha ileriye gitm edi.
Bu hedefe T im ur eriem em itir, U lu B ey de eriem ezdi. nk anla
ldna gre byk babasnn asker kabiliyetine ve fatih seciyesine
sahip deildi. H atta U lu B ey in asker teebbslerinden en by
olan, 1425deki M oolistan seferi bile hibir netice elde edem em iti.
Ulu Beyin lkesi, hkim iyetinin sonunda balangta olduundan d a
ha daralm t; M oollar S ayram n dousundaki eyaletleri, zbekler
T rkistann aa taraflarndaki Sirderya eyaletlerini elinden alm lar
d. O zam an zbeklerin kudreti han E b u l-h ay rn idaresinde artmt.
Bu hann oullan ve torunlarna sonradan T im urlular saltanatna son
verm ek nasip olm utur. E bul-H ayr 1430-1431 senesi knda bir m d
det, rgen ehri ile birlikte H arezm in kuzey ksm n zaptetmiti.
1448 sonbaharnda Ulu Be.y, ahruhun lm nde H orasan hakim i
yeti altna alm aa alt srada E bul-H ayr M averannehire bir akn
yapm ve 1451de Semerkand civarn yam alamtr. E b u l-H ayr T i
m urlular arasnda M averannehirde m eydana gelen i savalara da
karm idi. Onun yardm ile M iranahn haleflerinden Ebu Said,
ahruhun haleflerinden Ulu B eyin yeeni A bdullah m alup etm i
ti. Ebu S aidin galibiyeti ayn zam anda O rta A sya dervilerinin ban
da bulunup U lu B eyle onun ynetim i karsnda olan H oca A h rarn
galibiyeti dem ekti.
Bykbabas T im ura sayg besleyen Ulu bey, ayn zam anda
T rk-M ool asker geleneklerinin taraftar ve bir dereceye kadar Trk

ORTA ASYA TRK TARH

197

vatanperveri idi. B una kendisinin T im urlular hkm etinin banda b u

lunduu iki sene (1447-1449 seneleri) zarfnda Sem erkand ve H eratta
bastrm olduu sikkeler tanklk etmektedir. (1 4 4 7 den n ce sikkeler
fiilen U lu B e y in hkm ran olduu S em erkandda ahruh adna bas
lyordu). U lu Bey T im urlular arasnda T rke yazl sikke bastrm
olan tek hkm dar grlyor. (B izzat T im u run sikkeleri arasnda byleleri vardr). U lu B ey in sikkelerindeki yaz: E m ir T im u r G rgan
him m etidin biz U lu B ey G rg an n Szm z yani E m ir T im u r G rg an n him m etine dayanarak biz U lu Bey G rgann szm zdr.
(S zm veya szm z dsturu, bilindii zere son zam anlara k a
dar han yarlklarnda da kullanlm olup T im u run sikkelerinde rastla
nan M oolca ge M anu kelim elerinin tercm esidir. G rgan ise
M oolca d am at dem ek olup T im ur ve onun gibi C engiz H an ailesi
ile akrabalk kuran haleflerinden bazlar kendilerine bu lakab veriyor
lard).
T rk vatanperverlii U lu B eyi ran m edeniyetini T im u rdan d a
ha geni lde kabul etm ekten alkoym am tr. Ulu Bey yalnz T im ur
gibi lim lerle grm ekle kalm yor, kendisi de ilim ile zellikle ilm -i
h ey et (astronom i) ile m egul oluyor ve bu ynyle slm tarihinde o l
duka az rastlanan lim hkm dar rneini veriyordu. adalar U lu
B e y i bu hususta A risto nun talebesi skendere benzetiyorlar, h erh al
de slm tarihinde rnek bulam yorlard. U lu Bey ve en yakn halefle
rinin astronom iye ilikin eserleri M slm an astronom i ilm inin son s
z diye kabul ediliyordu.
U lu B e y in ilimle ilikisi onun zam anndaki S em erkandn T i
m u run S em erkandna nispeten ne kadar gelim i olduunu aka
gsterm ektedir. T im u run yaknlar arasnda gerek lim ler ve gerek
T rk asker snfna m ensup olanlar vard. Fakat bunlarn aralarnda hi
bir m nasebet yoktu. T im u run T rk yaknlarndan birinin lim o ldu
una dair rnek yoktu. Ulu B ey in yalnz kendisi astronom i lim i o l
m akla kalm am , kendi yaknlar olan T rkler arasnda kendine b ir
renci ve h alef de yetitirm iti: Ali K uu. K uu tabiri bunun Rus
im paratorlarnn sokolnii (ahinci)lerine denk bir yer igal ettiini
gsteriyor. M uhtem elen U lu B ey le olan yaknlk ilk nce bu zem in
de m eydana gelm itir. N itekim U lu Bey, B ab rn kuu p ad iah
szleri ile ifade ettii gibi ku avna ok m erakl idi. H km darna uy a
rak A li K uu astronom iye iddetli b ir m erak duym u ve U lu B ey ra

198

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

sathanesinin inas ve Z eyc cedvellerinin dzenlenm esi ilerinde

onunla almtr. H erhalde anlaldna gre, U lu B e y den daha
gen idi ki kendisi hakknda cetvellerde olum (ferzend) tabirini kul
lanyor. Ali K uu, U lu B e y in lm nden sonra da ilim le uram a
y a devam etm i, sonradan stanbulda alm ve 1474de orada l
mtr. Tim urlular lkesinde T rk kyafetiyle geziyordu ki bu kendi
sinin aslen Trk olduu hakknda kuvvetli bir delil tekil eder. H erhal
de anlalyor ki T im ur zam annda olduu gibi U lu Bey zam annda da
T rk askerlerinin (aataylarn) yerli Tacik ahaliden d grnt a
sndan farklar vard. T rke konuanlar arasndan Ali K uu ve Ulu
Bey gibi lim lerin km as ok ilgi ekicidir. B ununla beraber ne bu ne
de teki T rke olarak lm konular ele alm a denem esinde bulunm a
m lar ve eserlerini yalnz Farsa ve A rapa yazm lardr. U lu Bey
eserinde yerli olduu kadar beynelm ilel zellikte olan sahih (ve reva
ta olan) ilim lere yneliyor ve bunlarn dier dil ve kelam ile ilgili eser
lerden stnln ve diller ve inanlarn deim esi ile nem lerinin
deiiklie uram ayacan ifade ediyordu.
ran ilm inin tesirlerinden baka Timur, T rk asker evrelerine olan
yaknlna ram en ran kkenli tebasna o kadar yakn bulunuyordu ki
kendi saltanat iin Farsa (rsti rusti) yani adalet kuvvettiri bir ds
tur edinm iti. A nlalan, Ulu Bey de lim liine ram en bykbaba
sndan daha T rk idi, fakat her halde F arsay ok iyi biliyordu ve ih
tim al ki yrenin kelam ilmi lim leri ile bu dilde konuuyordu. Bu
lim ler arasnda XII. asrda yaam olan H idye yazar Burhaneddin
M erginannin haleflerinden bulunan S em erkandn irs eyhlislam la
r bulunuyordu. D ikkate ayandr ki bu eyhlislam lar da bizzat Ulu
Bey gibi slm hkm lerine uym azlk ve dince yasak olan elencelere
dkn olm akla suluyorlard. (Tim ur zam annda hkm dara kar
byle bir ey sylem ek kim senin haddi deildi). G erekten byle bir
durum , m esela eyhlislam lar tarafndan arkc kadnlar (m uganniye
ler) arlarak yaplm olan bir ziyafet, slm iyet asndan asla all
m am bir ey ve ciz deildi. Ayn zam anda bu olay T im ur ve Ulu
Bey zam annda Sem erkand hayatnda din hkm lere ne kadar az uyulduunu gsterm ektedir. Tabii bu hrriyet ve m eden ilerlem eden zel
likle hkim ve zengin snf faydalanyordu. Fakat halk kitleleri de bu
hayata katlm aktan alkonm am t. K lavijonun T im ur zam anndaki zi
yafetlere ait hikayelerinden anlalyor ki, bu ziyafetlere halkn da a
rlm as unutulm uyordu. bn A rabahn grdklerine gre T im u run

ORTA ASYA TRK TARH

199

saraynn geni baheleri, T im u run oturm ad zam anlarda zengin ve

fakir Sem erkandn btn halkna akt. m parator ailesi iin byk
enlikler dzenlendii zam anlar bakent halknn tarhan yani cizye
ve vergilerden m uaf olm as deti de anlm aya deer. G ebe fatihler
iin halk kitlesi, M slm an hkm etlerinde cizyeye tabi gayr-i m slim
snflar gibi gebelere para verm ek ve on lar hesabna alm akla y
km l cizye veren bir snft. G ebelerin slm iyeti kabul etm esi de
slm uygulam a ve geleneklerine ters den bu durum u deitirem e
miti. 1365de S em erkandda T rk hkm darlarna kar m eydana g e
len halk hareketinde M slm anlardan cizye alm akla itham ediyorlard.
B ununla'beraber ahalinin slm iyet asndan hukuki olm ayan bu ver
giden (cizyeden) kurtulm alar, slm hukukuna ballk eklinde deil
belki yerleik ahaliye gebe hukukunun di er kaidelerinin -tarh an ln- uygulanm as ekliyle olmutur. Baz kim selere tarhanlk (vergiden
m uafiyet) verilmesi bu ahsn cizyeye bal snftan karlarak, saray
halk arasna katlmas dem ekti. Byle tarhanlk ferm anlar M ool im
paratorluundan blnm hkm etlerde han adna karlm olan b e
ratlardr. Volga boylarnda tarhanlk verilm esi II. A leksandr zam anna
kadarki Rus hakim iyeti zam annda bile devam etmitir. B tn b ir e
hir halknn ounun tarhan (vergiden m uaf) olm as herhalde nceleri
gebe hukukuna dahil deildi. Fakat bakent halknn cizye ve vergi
lerden m uafiyetlerini salayan bu tarhanlk sistem i, daha sonralar hat
ta zbekler zam annda uygulanm tr. X V III. asrn sonunda eriatn h a
raretli taraftarlar olan ah M urad ve E m r M esud saltanatlarnn ba
larnda Buhara ahalisini cizye ve vergilerden (teklif) m uaf tutm ak iin
bunlar tarhan ilan etm i, yani bu k onuda eriata deil gebe huku
kuna bavurm ulardr. Bu im tiyaz baehir halkn dier ehirlerin aha
lisine, zellikle kyl snfna gre daha avantajl bir hale getiriyordu ki
bu kyl snfnn vaziyeti gebe idaresinde pek ackl idi.
T im urlular hkm eti iin O rta-A syadaki dier devlet tekilatlar
iin olduu gibi salam kaideler zerine m illi zem inde b ir medeni h a
yat kurm aa kfi zam an olm ad. G ei dnem inin kargaalklar buh
ranlar douruyor, bundan baka yerlerdeki istilaclar faydalanyordu.
H oca A h ra rm ve derviliin ortaya kp ayaklanm as ranllarn Trklere kar olan milli m cadeleleri ile ilgili deildir. H oca A h rarn ken
disi dal Taciklerden olup, en yakn taraftarlar arasnda, bilindiine
gre, T rk yoktu. Fakat dervilik her tarafta, T rk gebeler arasnda
baarl idi ve Ebu S aid in H oca A h rar ile ittifak milli geleneklerle b a

200

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

m kesm i anlam na gelm iyordu. Bunu Ebu S aid in ryada A hm ed

Yesev ve H oca A h ra r grp, Y esevnin kendisine A h ra r m rid
olarak gsterdii hakkndaki m enkbe gsterm ektedir. H km dar sfatyle Ebu Said Tim urlularn geleneklerini srdryor ve sikkeleri ze
rinde T im u run armas olan ufak halkay izdiriyordu.
Tim urlular -bozkrlardan km olan dier Trklerle- zbeklerle
olan m cadelede mahv ve te lef olm ulardr. zbekler, aataylara g
re ran ehir m edeniyeti tesirine ok daha az kaplm , onun iin ge
be geleneklerini ok daha iyi korum ulard. zbek hanlar iin T im ur
ve U lu Bey iin olduu gibi gebeleri arasnda T rk asker vatanper
verliini yapm ack olarak uyandrm aa ihtiya yoktu. Bu gazilerin as
ker m enkbeleri hakkndaki efsaneler bozkrlarda, hanlardan tam am en
m stakil olarak ok kere onlarn aleyhine bir sylem m eydana geli
yordu. XIV. ve XV. asra ait zbek zellii tayan m enkbeler T im u r
lular zam anndaki tarihilerin eserlerine bile gem i olup, bunlar Ti
m ur ve atalar hakknda uydurulm u m enkbelerden ok daha canl o l
m a zelliine sahiptirler. M averannehirde Tim ur hakknda tarih h i
kayelerle birlikte m enkbeler de m eydana gelmitir. Fakat bunlar F ars
a idi. U lu B eyin sikkelerinde de grld zere T im u run hatras
daha pek erkenden B yk em rin ruhunu takdis eden yar d in bir
inan haline dnm tr. Bir asker ve kum andan olarak A ksak Tim ura ait anlatm larn ok daha canl tasvirini T rkistan deil, Tatar ve
N ogay m enkbelerinde buluyoruz.
Tim urlular hkmeti Trkleri iin olduu gibi, zbekler iin de mil
l T rk pri (eyhi, mridi) A hm ed Yesev idi. A hmed Y esevnin medfun olduu ve bir zam anlar zbeklerin bakenti olan ehir Trkistan
adn almtr ki bu Ahmed Yesev sevgi ve ballnn Trkler iin ve
Trk mill fikrinin zbekler iin olan nemini aka gstermektedir.
T im ur tarafndan Ahmed Yesevnin kabri stne yaptrlm trbede bir
ok zbek han ve hatunlarnn kabri bulunmaktadr. zbekler 1510 da
ranllarla olan savata eybannin malubiyeti ve lmesi zerine ksa
b ir zaman iin, Semerkand, Buhara ve dier fethettikleri yerleri kaybet
tikleri zaman yine buraya bu Trkistan ehrine ekilm ilerdi.
T im urlular hkm etinin fatihi E b u l-H ayrn torunu olan eyban
T rk idi ve kendisini T rk hissediyordu. Fakat h er halde fetihlerinde
T rk m ill hedeflerini takip etm iyordu. Btn gebe fatihler gibi eya

ORTA ASYA TRK TARH

201

letleri birbiri ardndan eline geiriyor ve ancak kar konulam az zor

luklar karsnda duraklyordu. ran tarihilerinden birinin szlerine
gre, hem Turan hem ran da asker zaferler ile an kazanm t ve H o
rasa n fethetm iti. H er halde yeni ran devletinin kurucusu smail Safev ile olan savata yenilm em i olsa idi, btn ran eyaleti ile yetin
m eyecekti. Bundan pek az nce kuzey bozkrlarda, E b u l-H ayr zam a
nnda esas zbekler ktlesinden ayrlm ve bunun zerine K azak is
m ini alan zbek kavm inin bir ksm tarafndan yenilm iti. G ebeler
kendi hkm etlerinden ayrlp, bununla sava haline giren zm relere
bu ismi veriyorlard. lk zam anlarda zbek-K azak tabiri kullanlm
t. Bu gibi guruplarn varl, zbeklerin de nceki gebe kavim ler g i
bi fetih am acyle hanlarnn idaresinde isteyerek birlem eye ne kadar
az m eyilli olduklarn gsterm ektedir. M av era n n eh irin yeni ve zel
likle ran m edeniyeti ile hibir ekilde tem as etm em i b ir T rk kavm i
tarafndan fethedilm esi T rk dilinde, zellikle tercm e eserlerin daha
fazla gelim esini salam as gerekir. N itekim ilk zbek hanlar iin ya
zlm bir ok eser zikredilm ektedir. D aha 1530larda ey b an nin am
cas olu Sem erkand han Ebu S aidden hi Farsa bilm eyen bir Trk
olarak bahsedilm ektedir. Fakat Ebu S aid in hakim olduu halka byle
yabanc kalm as ok devam edem ezdi. 1539da lm olan eyba
n nin yeeni B uhara han Ubeydullah yalnz gebe gelenekleri deil,
M slm anlk hukuku yani eriat asndan da deerli bir hkm dar sa
ylyor. X V I. asrn zbek hanlarndan 1598de lm ve idaresi altna
M av era n n eh irden baka, Harezm ve H o rasan da alm olan m ehur
B uhara han A bdullah da ayn ruh ile hkm et idare etm ee almt.
A bdullah 1583de han ilan edildii zam an (fiilen btn hakim iyet d a
ha nce de elinde idi) eski M ool detlerine uyularak b ir ak kee par
as zerinde han ilan edilm i idi. Fakat keenin drt kesinden ge
b e gelenei gereince drt gebe ulus reisleri deil, B uhara dervi ta
rikatlarnn reisleri (eyhleri) tutuyordu. B unda kendisinin m rik (put
perest) detlerini M slm an devleti gelenek ve inanc ile uzlatrm aya
altna dair ilgin bir rnek gryoruz.
A bdullah, m aksatlarna Orta A sy ann di er M ool ve Trk h
km darlarnn uyguladklar yntem ve aralarla erim iti. K endisinin
idaresi, zellikle yerleik halkn gznde hayrl olm utu. B unlar iin
kuvvetli b ir hakim iyetin varl faydal idi. m ar faaliyetlerindeki nc
s olarak anl hatras T rkistanda bu gne k adar sayg ile anlm akta
dr. Yeni kanallar alm as, bozkrlarda k ervansaraylar yaptrm as vs.

202

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

btn hayr kurum lan kendisine isnat edilm ektedir. G ebeler ise, n
ceden olduu gibi o zaman da kuvvetli bir hakim iyet altnda birlem ek
ihtiyacnda deillerdi. Onun iin A bdullahn zaferleri btn dm an
larnn kanl bir ekilde yok edilm esi bahasna temin edilmitir. Bu ara
d a dm an hkm dar soyundan m em edeki ocuklara varncaya kadar
kkleri kurutulduu gibi, A bdullahn zellikle kuzey steplerine yapt
seferlerinde halk kitleleri de tam am en m ahvediliyordu. H ikaye o lu
nur ki, bu katliam lardan birinde, bir topluluk m erham ete getirm ek ve
toptan ldrm e kararndan vazgeirm ek iin kasten nnden geiril
m i, fakat hibir yarar olm ayp katlim gerekletirilm itir. Bu i iin
bu kan dkm e m aksatsz idi. Verdikleri kayplara ramen K azaklar,
A bdullahn lm nden nce yeniden M averannehire saldrdlar ve
S em erkanda kadar geldiler. A bdullahn ve olu A bdlm m inin l
m nden sonra A bdullah tarafndan kurulm u olan devlet abucak par
aland. K endisinin btn fethettii yerler yeni bir slalenin eline ge
ti, bunlarn hakim iyetinde yalnz E b u l-hayr hanedannn eski lkesinin
b ir ksm bulunmutur. Sonraki hanlardan hi biri, hakim iyeti altnda
A bdullah kadar byk m iktarda m em leketleri birletirem em itir.
zbekler arasnda siyas birliin ve bunu kurm aa ynelik gayretin
olm ay H arezm in talihinde zellikle grlmtr. H arezm son Tim urlular zam annda H eratda hkm et eden ve Sem erkandda hk
m et eden sultandan tam am iyle m stakil olan sultann m lk (lkesi)
iinde bulunuyordu. eyban H arezm i hem en H orasana olan seferiy
le ayn zam anda, Sem erkanddan hem en sonra fethetm iti. Ve daha
eyban hayatta iken H arezm , Sem erkand ve Buhara gibi ayn zbek
hanl hakim iyetine girm iti. Fakat 1 5 10daki savatan sonra, galip
olan ran ah smail, Sem erkand ve B uharay Tim urlularn sonuncu
su B abre brakm ve H arezm e kendi tarafndan valiler gnderm i
ti. B ab r M averannehirden eybannin akrabalar karm lard.
ranl valileri de yine eybannin haleflerinin soyundan, fakat E bulh a y rnkinden baka bir kola m ensup zbekler karm lard. XVI.
asrda H arezm iki defa, U beydullah ve A bdullah zam anlarnda, B uha
ra hanlarna tabi olm utu. Fakat neticede H arezm deki eyban halef
lerinin slalesi Sem erkand ve B uharadaki zbek slalesinden daha
uzun m rl km ve XVII. asr sonuna kadar hkm srm olduu
halde E b u l-hayr hanedan daha XVI. asrda ortadan kalkmt. Harezm li tarihi Han E bul-G zi (lm 1663) E bul-hayr hanedannn
ortadan kalkn, A bdullah tarafndan Harezm hanedan mensuplarnn

ORTA ASYA TRK TARH

203

katlim dan geirilm esinin bir cezas gibi deerlendirm ek istiyor ve

A bdullahn H arezm deki icraatnda bilm eslik (cehalet) alam etleri
gryor. Bununla beraber hkm dar sfatyla A bdullah daha yksek
tutuyor ve onun zam annda kesilm i sikkelerin beynelm ilel para piya
sasndaki yksek kym etini kaydediyor. Bununla beraber bizzat E b u lGzi kendisi H arezm hanlar arasnda ilk olarak Buhara zerine aknlara balam , hatta E b u l-G zinin olu ve halefi A nua zam an n d a B u
hara ksa bir zam an iin H arezm lilerin hakim iyeti altnda bile bulun
mutur.
te o zam andan beri O rta A sya T rk kavim leri arasnda, T rk is
ta n n R uslar ve inliler tarafndan istilasna kadar devam eden kanl
savalar balam tr. M cadele yalnz eitli hkm etler arasnda deil,
her hkm etin farkl unsurlar arasnda da oluyordu. XVI. ve XVII.
asrlarda Trklerin hakim iyeti altnda batda H azar D en iz inden d o u
da H am iye ve gneyde H indiku ve K uenlnden kuzeyde Ruslarn
Sibirya topraklarna k ad ar uzanan m uazzam bir saha bulunuyordu. B
tn bu yerler pek uzak olm ayan bir gem ie gre m edeniyetin km
olduunu gsterir bir halde idi. Bu olayn izah iin tarihi, btn dier
durum larda olduu gibi bunlardan hangisinin sebep ve hangisinin n e
tice kabul edilecei hususunda glklerle kar karyadr.
Orta A sy ann nem li bir ksm nn byle zbekler gibi m edeniyet
asndan geri b ir kavim tarafndan fethedilm esinin O rta A sy ann uluslaras ticaret asndan nem ini azaltmas kanlm az idi. T ccarlarn fa
aliyeti de tek b ir hakim iyetin yokluu dolaysyla daha ok gleiyor
du; m esela H arezm de hanedan m ensuplarndan her biri kendi hesab
na m allardan gm rk alm aa alyordu. Fakat ayn zam anda, eer
btn O rta A sya boyunca giden kervan yolu XV. asrn ilk yarsnda, T i
m ur ve Ulu Bey zam annda kazanm ve ikinci yarsnda yava ya
va kaybetm i olduu nem i korusayd, belki bu glkler daha kolay
ve abuk ortadan kaldrlabilirdi. Halbuki o zam anlar A vrupallar tara
fndan A m erika ve H indistan deniz yolu kefedilm i ve stnlk Av
rupallar elinde bulunan deniz ticaretine gemiti. Bundan baka Sihir
y a da R us hakim iyetinin kurulm as A vrupadan Uzak D o'ya yeni bil
karayolu m eydana getirm iti. D aha XVI. asrn ikinci yarsnda Sibirya
tccarlar O rta A sya ile in hudut ehri olan So arasndaki kcvn
ticaretine katlyorlard. X VIII. asrn ilk yansm la Hsy ve in nan
daki anlam alar sayesinde K ahta ticareti m eydana gelm i, in 'e yel

204

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

bir yol olan (ve XX. asr balarnda bir dem ir yolu ile takviye edilen)
Sibirya hatt yaplm ve sonu olarak T rkistann dnya ticareti a
sndan nem i biri kat daha azalmtr. O rta A syada m edeniyet asn
dan geri bir kavm in ( zbeklerin) hakim iyeti ticaret yollarnn deim e
sini gerektirm i, bu da m edeniyete gerilie daha fazla sebep olm u ve
m edeniyetin gelim esine elverili olm ayan bir tesir yapm tr. zbek
ve dier O rta A sya Trklerinin XVI. ve XVII. asrlarda m edeniyete,
orta zam an Trklerinden daha az m sait olduklarn kabul iin elim iz
de bir esas yoktur.
O rta A syada en batdaki Trk lkesi Harezm idi. Burann halk zbeklerden baka artlar ve T rkm enlerdendi. zbeklerde T im urlular
da olduu gibi T rk kelim esine karlk A cem anlam nda Sart ke
lim esi henz kullanlm yordu. H arezm de o zam anlar Sart diye z
bekler gibi T rke konuan, fakat det ve m edeniyet itibaryla onlar
dan keskin hatlarla ayrlan ehirde halk anlalyordu. zbekler m ese
la E b u l-G zide yalnz kabile ve boy tekilatn koruyan deil, ayn za
m anda ifti ky halk sfatyla da artlarla zt bir dunm da gsterili
yordu. artlar H arezm in asker ve siyas tarihinde o zam anlar rol o y
namamlardr. Buna karlk XVI. asrdan son senelerin olaylarna k a
dar Trkm enlerle zbekler arasnda birok kanl savalar yaplmtr.
Bazen H arezm hanlar bile zbek boylan aristokrasisi ile olan m ca
delelerinde Trkm enleri davet ediyorlar ve onlarn yardm yla zbek
ler arasnda kanl atm alar tertip ediyorlard. Tiirkm enlere ne kadar
nem verildii undan bellidir ki, H arezm li tarihi E bul-Gzi Trklerin tarihine ait eserinden baka (ki bunda zbeklerin hususi tarihi b a
lca yeri igal ediyordu) Trkm enlerin tarihi hakknda ayrca bir eser
yazmtr. T rkm enler genellikle asker tarz yaam larn ve milli iirle
rini zbeklerden daha iyi korum ulardr. Btn T rk kavim lerinden
yalnz Trkm enlerin m ill bir airleri vard: M ahdum kulu. T rkm enle
rin gznde zbekler T rk deil Tat idiler. D aha Kagarl M ahm ud b i
le bu kelim e ile gebelerin m ukabili olan m edeni (ehirli) ahaliyi
isim lendiriyordu. T rkm enler o zam anlar, btn tarihleri boyunca o l
duu gibi siyasi bir anari (baszlk) iinde yayordu. Dikkate layk
bir husus da ilerinden Seluklular ve O sm anllar gibi en kudretli Trk
im paratorluklarnn kurucular km olan bu kavim hibir zam an m s
takil bir devlete sahip olm am t. XVI. asrdan beri T rkm enlerin fark
l kollan bazen Harezm zbeklerine, bazen Buharallara, bazen de
ranllara tabi bulunuyorlar ve bu devletler arasnda m eydana gelen sa

ORTA ASYA TRK TARH

205

valarda bazen b ir tarafla ve bazen dier tarafla birleiyorlar veya k en

di aralarnda savayorlar, bununla beraber dm anlarna galip de geli
yorlard. H atta Ruslar, dier taraflarda olduundan daha o k T rkm enlerden direnm e grm lerdir. N itekim Rus ordular yalnz T rkm enler
le olan savata sancak ve tfeklerini kaybetm ilerdir.
H arezm zbekleri artlarn son derece elverisizliine ram en d ev
letlerini koruyorlard. X V I. asrn ikinci yarsnda tabiat ve iklim in sebeb olduu yeni b ir fakirlik ve sefalet m eydana geldi. A m uderya, bir
m ddet bu havalinin baehri olan rgeni sulam akta olan son kolu
nu hi beslem ez oldu ve btn sular Aral glne dklm eye balad.
Yeni b ir baehir H ive ve A m uderya deltasnda yeni ehirler k u ru l
du ki H iveden m stakil siyasi bir hakim iyet m evcuttu. ran m edeni
yeti etkisine daha az evvel kapldklarndan H arezm liler kendi dil ve
geleneklerini B uharallardan daha iyi korum ulard. XVI. asr hanlarn
dan biri olan D ost H an iin bir m illi gelenekler divan yazlm t. XVII.
asrda da Han E b u l-G zi nem li tarih eserini yazm tr ki bunda be
yanda bir ocuun bile anlayaca tarzda bir dil kullanlm ve yalnz
A rapa ve Farsa deil eski aatayca tabirleri bile kullanm am aya a
lmtr. E bul-G zi ra n da on sene geirm i olup bundan dolay ken
di kabiledalarna gre ok daha bilgili idi; hanlk hakim iyetini yksek
tutuyor ve otorite fikrini hakl karm ak iin ada ngiliz Hobb e s unkine benzer bir gr ortaya atyordu. Buna gre, toplum dze
ninin korunm as iin bireylerin iradelerini bir ahs lehine brakm alar
zaruri idi. randa daha o zam an bile H obbesun grne katlan ngilizlerin bulunduu ve bu grn nc elden E b u l-G z iye kadar
erim i olm as m m kndr. E b u l-G zinin halefi A n u e ran desp o
tizm i fikirlerine kaplm ve M eh ed in fethinden sonra ah Unvan
n almtr. Yeni atrm olduu kanala da ahbd dem iti; bundan
kendi yeni Unvanna ne derece kym et verdii anlalyor. Fakat ok b
yk olm ayan H arezm de parlak bir taht (hkm ranlk) kurm ak iin el
verili artlar yoktu. A n u enin lm nden ok az sonra slale sona
erm i, hakim iyet gebe reislerinin eline gem i, fakat tahta yalnz
C engiz Han haleflerinin gem e haklar olduu kural korunm utu. B u
nun iin en ok K azak bozkrlarndan yenm i olduklar hanlar davet
edip tahta geiriyorlard. T arihiler bu detten bahsederken buna han
oyunculuu (hanbzi) diyorlar. H arezm zbekleri, B uharallar gzn
de zgrce dnen k iiler olup, kendi hkm darlarnn keyfi dav ra
nlarna tabi olm aya m eyilli deildiler. lerindeki anari X V III. as

20 6

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

rn ikinci yarsnda son haddine varm ve hatta H ive ehri tam am iyle
harap olm utu. 1770den itibaren, sonradan tem silcileri han nvann
alm ve m em leketlerinde kudretli bir hakim iyet kurm aya alp ba
arm yeni bir slalenin, K ongratlarn hakim iyeti altnda dirlik ve d
zen geri gelm itir. D aha 1840larda H ive H an M urgabdan, Sirdery ann aa yata boylarna kadar geni bir lkede hkm ediyordu.
Sonradan bu hkm etin hudutlar Trkm en ve K azak isyanlarnn tesi
ri ile olduka daralm t. Hivenin R uslar tarafndan 1873te zaptedilm esinden sonra H ive hanna olduka daralm hudutlar iinde b ir Harezm braklmtr. 19 24te m ill hudutlarn izilm esi srasnda ise tam a
m en yok edilm i, byk bir ksm zbekistan ve geri kalan ksm da
T rkm enistana dahil edilmitir. M illiyet prensibinin byle m antk bir
tarzda tatbikinin ne derecede arzu edilir olduunu tartm ak m m kn
dr. H arezm daha XI. asrda bile bir m illiyete sahip deildi. Fakat ge
rek gelenekleri ve gerek yaay ve ktisad zellikleri ynnden tam a
m en ayr canl bir organizm a olarak kalm t. En eski zam anlardan b e
ri m evcut olan bu organizm ann varl doal olarak iz brakm adan yok
edilem ez.
teki hkm etlerin hayat o kadar kark deildi. Buhara hannn
lkesinde, anlaldna gre yalnz zbekler ve Tacikler ayrlyordu.
Siyasi hkm ranlk zbekler elinde olup, XVII. asrn ikinci yarsnda
han hakim iyetinin parlad zam anlarda farkl m em leketler ayr zbek
boylarnn reislerinin hakimiyeti altna getiler. XIV. asrda M ool dev
rinden sonra ve T im urun kurm asndan nce m evcut olan feodal sistem
(tim ar ve zeam et usul) yerleti. Bundan baka Kazaklarn saldrlarn
nlem ek gerekti; bunlar Sem erkand tam am en tahrip etm i idiler, h at
ta burann bir zam an varl bile kesintiye uram gibi idi. Halbuki B u
hara, H iv enin aksine, d ve i dm anlarla olan m cadelelerinde en
byk baarszlklara urad devirde bile bu dm an saldrlarndan
gvende idi.
Buhara hanlarnn hakimiyeti XVIII. asrn sonunda, em r nvann
da alm Yeni M angt slalesi zam annda bakentlerinde sarsnt gr
m yordu. M angt slalesi em irleri, zbek boylar aristokrasisi veya
alim H an ik o fun tabiriyle Buhara feodalizm i ile am ansz bir m cade
leye girim iti; bu m cadele tam baarya ulaam ad. Fakat Buhara
em rinin hakim iyeti nem li lde glendi. H atta baz em irler ksa bir
sre H okand da hakim iyeti altna alm ay baardlar. Bu em irler artk

ORTA ASYA TRK TARH

207

h em en hem en yok olm aya gelm i ziraat canlandrm ak iin sulam a te

sisleri yaptlar. Zerefan vadisinde engebeli arazide yeniden sulanan
yerleri, yerleik hayata geen zbekler igal ettiler. Taciklerin elinde
b ir ok istisnalarla beraber yalnz dadaki kyler kald. B ununla bera
b e r Sem erkand ve B uhara gibi balca ehirlerde Tacikler kaldlar.
H atta em rler bile zbek olm aktan ok Tacik idiler. H iveli tarihiler
B u h ara ordusuna asker unsur zbek olm asna ram en Tacik diy o rlar
d.
T rk unsurunun daha M oollar devrinde ehir nfusuna kart
F erg an ada, H okand hanlar devrinde Tacikler ayn ekilde dalara s
rlm lerdi. Buna karlk burada H arezm de olduu gibi zbek ve
Taciklerden ayr artlar vard. A nlaldna gre orada o zam anlar
T rk e konuan ehir ahalisine bu ism i veriyorlard. H atta artlar F er
g a n a da siyas b ir g tekil ediyorlar ve zbeklerle, zellikle bir
m ddet hakim iyeti ellerinde bulunduran K pak boyuyla silahl m ca
delelerde bulunuyorlard. K azaklar bu Sart kelim esini galiba baka bir
anlam da kullanyorlard. K azak szlerinde devam l olarak gebe anla
m nda K azak kelim esinin m ukabili olarak yerleik fakat hangi dili
konutuklar belirtilm eyen ehirli ve kyl anlam nda sart kelim esi
kullanlm aktadr. XIX. asrda H okand hanlar F erganann zira alanla
rn byk sulam a tesisleri ile geniletm iler ve ehir hayatnn geli
m esi iin de byk abalar sarfetm ilerdir. Bundan b aka B uhara ile
savam lar ve lkelerini kuzey batda S irderya aalarna, kuzey do
uda Yedisu eyaletine kadar geniletm ei baarm lardr. B unun iin
de gebeleri, Kazak ve Krgzlar kendi egem enliklerine alm aa al
mlardr.
Rus eserlerinde birbirinden tam am en farkl olan bu iki kavim K r
gz ismini almtr. Sonradan gerek Krgzlar K azaklardan ayrm ak
iin bunlara Kara Krgz denm eye baland. K azak kavm inin ancak
XV. asrda Han E bul-H ayrn hakim iyetinden km olan zbeklerin
b ir ksm ndan m eydana geldiini grm tk. K rgzlarn varl oktan
d r bilinm ektedir. Fakat bunlarn ne zam an ve ne ekilde im di b u lu n
duklar Yedisu eyaletinin gney ve S irderya eyaletinin dou ksm n i
gal ettikleri belirlenemiyor. T im ur ve U lu B e y in seferlerine d air h a
berlerde K rgzlarla ilgili szler yoktur. B unlardan XVI. asrda Yedisu
eyaletlerinde olduklar zikrediliyor; o zam an balarnda M ool Han
A h m ed in oullarndan Halil Sultan bulunuyordu. B unlarn nereden

208

PROF. DR. V. V. BAKTHOLD

gelm i olduklar hakknda ise hibir ey sylenm em itir. XVI. asrda

Krgzlar ok kere Kazak hanlarnn hakim iyetleri altnda bulunm ular
dr ve bunlarla birlikte o zam anlar artk T rklem i olup K ag ary ada
(K agar lkesinde) hkm sren M oollarla savam lardr. X V II. ve
X V III. asrlarda K azaklarla ayn zam anda ve fakat onlardan ayr olarak
b ir m ddet O rta A syay hkm leri altna alm olan yeni M ool g
m enleri (bunlar K alm klarla savam lardr) X VIII. asrda o zam an K a
zaklara ait olan Takent, Sayram ve T rkistan zaptetm ilerdir. H atta
B uhara Ham bile kendilerine tabi idi. K alm klar arasnda B udizm iyice
yerletii iin, bunlar C engiz H ann M ool halefleri gibi slm iy eti
kabul edem ediler. Yalnz pek az sayda K alm k M slm an oldu ki b u n
lara im di Sart K alm k denm ektedir. Bu kudretli K alm k devleti
1758den pek az sonra inliler tarafndan yklm ve sava ok etkili
silahlarla yapld iin Kalm k kavm inin nem li bir ksm yok olm u
tu. K alm klarn bir ksm Rus hkm etinin arzusu aksine Vlga h av za
sndan douya gittii zam an da bunlara K azaklar yeni bir darbe vurdu
lar. K alm k devletinin yok edilm esinden sonra inliler K azak ve Krg zlan da egem enlikleri altna alm aa altlar. Fakat R usya in e kar
km ve neticede davay kazanmtr.
XIX. asrn ilk yarsnda Ruslar, K azaklar arasnda hanlarn h akim i
yetini ortadan kaldrdlar. Krgzlarn hanlar yoktu. G rdm z gibi
K rgzlar bu cihete dikkat ediyorlard. K rgzlar R us hakim iyetine K a
zaklardan daha sonra girm iler ve onun iin asker tekilatlarn daha
sonraki zam anlara kadar korum ulardr. K alm klarla olan m cadele
Krgz m ill destannda, zellikle M anasta izler brakmtr. Bu destan
da m cadele, K rgzlarn XIX. asrda da XVI. asrda olduu gibi slm
esas ve kurallarndan hi haberdar olm am alarna ram en din b ir sava
gibi ilenm ektedir. K azaklar gibi K rgzlar da im di kendileri iin m il
l bir cum huriyet kurm ak im kann bulmulardr. eitli sebeplerle
XIX. asr K rgzlanm n talihi, K azaklarm kinden ok daha kt olm utur
ve im di Krgz kavm i m edeni ve zellikle salk asndan son derece
ackl bir halde bulunmaktadr.
A ltay ve Yukar Yenisey Trklerinin devlet hayatlar yoktu. K alm k
devleti hakim iyet alannda bulunuyorlard. Altay T rkleri u an m ill
cum huriyetlerin kurulm asndan sonra da esasen K alm klara ait olan
U yrat Unvann kabul etmilerdir. D aha XVII. asrda K alm klar Dou
T rkistan zaptetm ilerdir; o zam an orada kendilerine M ool diyen

ORTA ASYA TRK TARH

20 9

T rklem i M ool hanlar hkm rand. Biz bu tabirin T im u r ve Tim urlu lar egem enliindeki aatay gibi m em leketin btn h alkna deil
ancak asker snfna ait olduunu grm tk. Siyas artlarn deim e
si zerine bu tabir de Bat T rkistandaki aatay tabiri gibi yava
yava kullanm dan kmtr. K alm klarn ve daha sonra inlilerin ha
kim iyeti altnda D ou T rkistan kendi kavim ism ine sahip olm am t
ve b una ihtiyalar da yoktu. K avm in eitli ksm lar kendilerini y aa
dklar ehir veya blgelere gre adlandryorlard. (K agarlk, Turfanlk vs.) yerel M slm an beyleri ok sonra ince vang unvann ta
yorlard. Bundan baka, siyasi etkinlik M ool hanlar devrinden beri
ruhan reisleri; Fergana ve zellikle burann kuzey Tacik ksm ndan
km olan* hocalar elinde idi. Bat T rkistanda m eydana gelen baz
h o ca hareketlerinin zbek ve K azaklar aleyhine, m ill T acik zelliin
de olm alar mmkndr. D aha sonra tam olarak T rklem i olan D o
u T rk istan da ise hocalar Trkleri tutuyor ve T rke lakaplar ta
yorlard. Hocalar bazan D ou T rkistanda slm iyeti yay an lar olarak
gsteriyorlard. K aynaklarda buna dair b ir iaret yoktur; aksine slm i
yet daha XV. asrda orada tam am en yerlem itir. M ool hanlar da bu
nu ateli b ir ekilde hatta zorla yayyorlard. Hanlar, halklar olan M o o llara zorla alm a (sark) giydiriyorlard. H atta M oollarn salarn,
m uhtem elen rm e salarn kesm ee zorlandklar da syleniyor. H oca
lar nfuzlarnn takviyesi iin, hatta m slm an bile saylan yrenin
azizlerine olan ballk ve yceltm eye kar m cadele ediyorlard. ok
m uhtem eldir ki, burada da her yerde olduu gibi, bu ballk ve ycelt
m enin kayna slm dan nceye dayanm olup sonradan zel m aksat
la b unlar slm azizleri arasna katlmt. Nasl ki A vrupada Hristiyan
azizleri putperest m abedlerde takdis edilm ektedir.
D ou T rkistann m edeni hali zbekler hkm etinin halinden d a
ha ackldr. B uraya Avrupa ve n A sy ann etkisi daha az olm utur.
X V I. asr ortasnda yazan M uham m ed H aydarn tarih eseri de Farsa
yazlm tr; bu Avrupa alim lerinin grne gre K ag ary ada yazlm
nem li tek lm eserdir. Sonradan bu eser bir ka kere T rk e ye terc
m e edilm itir. XVIII. asrdan beri edebiyat dili zellikle T rke o lm u
tur. Fakat artk nem li eserler km am tr. 1680lerdeki siyasi h arek et
lerde D ou Trkistan (zellikle Bat T rkistann R uslar tarafndan i
gal edildii bir zam anda ksa bir zam an iin siyasi bam szln yeni
den kazanm t) son derecede ackl b ir vahet levhas arzeder. Btn
bu hareketler yerli halkn yalnz inlilerle deil kendi aralarnda da

210

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

DZN
kanl ve anlamsz savalardr. M ahalli M slm an tarihisinin itiraf e t
tii gibi M slm an halk in hakim iyetinin yeniden kurulm asndan sa
dece m em nun olabilirdi.
D ou Trkistan, M anu im paratorlarnn devrilip, in C um huriye
tinin kurulm asndan sonra da in hakim iyeti altnda kalm tr. Fakat
R u sy adaki hadiselerin etkisiyle hi olm azsa m ill kltr ve m ill isim
ler ynnden bir m uhtariyet kanlm az idi. Dou Trkistan aydnlan
im di kendilerine U ygur dem ek istiyorlar. Halbuki U ygurlarn h ak i
m iyeti hibir zaman K agaryann bat ksm na kad^r ulam ad gibi
im di de ok daha douda, hatta in in asl hudutlar zerinde U ygurlar bulunmaktadr. B unlar im di de B udist olup, XV. asrdan sonra
T rkler tarfndan unutulm u olan U ygur yazsn kullanyorlar ve ayn
dilde tercm e de dahil din bir edebiyata sahip bulunuyorlard. im di
U ygur yazs tam am iyle kullanlm aktan km , yerine Tibet yazs kul
lanlmaktadr.
O rta A sya Trklerinin gelecei btn dier kavim ler gibi m him
bir derecede bunlarn dnya m eden m nasebetlerine katlm alarna
baldr. B asnda bu konu ilenm esine ram en, Dou T rkistandan bir
dem ir yolu geirm ek, bu suretle O rta a da n A syadan in e giden
ticaret yolunun yeniden canlanm asn beklem ek iin hibir sebep yok
tur. S ibiryadan in e bir dem ir yolu var iken, daha byk teknik zor
luklar olan ikinci bir yol yaplm as o kadar mm kn grlm yor. B
yk ihtim alle Trkistan, zellikle Bat T rkistan iin A vrupa-H indistan
dem ir yolu projesi oktanberi ortaya konm u olup halledildii zaman
daha ok nem kazanacakt. Ruslarn daha XVII. asrda T rkistandan
H indistana gei iin bir yol projesi iin frsat kolladklar bilinm ekte
dir.

A b ir n 59

apar-apurum 2 6

A c e m 98

A ral G l 1 36, 2 0 5

A c e m c e / 10

Arap 9 4 , 9 7 , 9 8

adalet kuvvettir 198

Arap cora fy a cla r 2 9 , 102

A d u d u d -d ev le 191

Arap E d eb iyat Tarihi 128

A fg a n 91

Arap yazar el- m er 174

A fgan istan 100

A rapa 10, 8 8 , 2 05

A frasyab s l lesi 9 6

A raplar 21

A h am en id ler 41

A rgu 75

A h m ed bin T ulun 50

A rlat 186

A h m ed H an 187

A rslan B ab a 125

A h m ed Y e s e v 126, 189, 2 0 0

A rslan T e g in 8 6

A h m et bin M u h am m ed Y k n ak 121
A k Tatarlar 133

A riv 171

A ksaray 192

A rti 71

al tam ga 176

a silz d eler 171

l-i A frasyab 7 9

A ssin 35

A la l-m lk S ey y id 177

astronom i 197

A lek san d rovsk i 75

suri H km darlar 17

A lg u 161
A li K uu 197, 198

A a S in 88
A ta Y e s e v 125

A li ir N e v a 129

atasagun 7 4

A rak S la lesi 16

A lm a lk ehri 116

A u s S ib irien 2 0

A lm an ark M ecm u as 12

A varlar 15, 2 5 , 2 6 , 27

A lm an ca 13
A lp T unga 79

av c Trkler 133
A v f 103

A lparslan 9 8 , 100

A vrupa 9, 15

A ltan H an 108

A vrupa-H indistan d em ir y o lu 2 1 0

A ltay 208

A vrupal sey y a h R ubruquis 86

A ltn Orda 150, 151, 155, 192

ayangu 121

A ltn Orda D ev leti 64

A y b et l-H ak ayk 121

A ltnordu 11

A y m a k -g eb ele r 185

A h u n D efter 181

A z k avm i 35

A m erika 203

A zerbaycan 9 9

A m u -d erya 2 7 , 31
A m uderya 9 1 , 178, 187, 2 0 5

A zerbaycan Trkleri 97
zer 9 9

A n ad olu 99

A zm l-M e lik v e kadim uhu 88

A n d ican ehri 129

A n u in 35

B abr 184

A n u e 20 5

B abr M irza 129

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

212

213

ORTA ASYA TRK TARH

C e n g iz H an 14, 2 7 , 4 3 , 6 9 , 7 0 , 8 6 ,

u va 2 8 , 3 0 , 61

B ad at 5 6

b ozk r h alk k itlesi 134

B ah aed d in R a z 138

b ozk r sa v a s 187

B ak 5 9

B r m (kurt m u ), tilk i m i? 105

C e n g iz in b y k o lu C uci 135

B ala sa g u n 7 0 , 7 3 , 7 4 , 7 5 , 104
B a la sa g u n ehri b lg e si 109

B rahm a 5 6

C en g izo u lla r 82

D d S ip eh s l r B e y 121

B uda 18, 5 0 , 5 1 , 5 3 , 5 6

c e n k i 82

d adaki k y ler 2 0 7

B a lb a l 19

B u d ist 1 8 , 3 1 , 4 8 , 5 4 , 5 6 , 6 6 ,6 7

C erm en 58

D a sta n 5 8 , 5 9

B a lh a G l 85

B u d istlik 4 2

C ey h u n 2 7 , 3 1 , 4 0

D a k ik 7 9

B a lh a /B a lk a g l 116

B u d izm 5 6 , 6 5 , 8 0 , 8 2, 2 0 8

C h avan n es 11, 17, 3 0

D anim arka 13

B arkent 165

B u ra H an 6 7 , 7 3 , 8

c l 101

D e d e K orkut K itab 9 2

B aruk 7 9

B ura H an Harun 75

cih ad 192

D em irk ap 3 9

B arlas 186

B uhar 2 0 0

C izak 4 9

D e s t-i K p ak 104

B arlas so y u 183

Buhara 16, 3 6 , 6 8 , 7 8 , 169

c iz y e 199

D e t-i K p ak 102

B ars y l 81

Buhara fe o d a liz m i 2 0 6

C orafyac M ak d is 77

dihkan 7 6

B arsgan 85

Buhara H an 2 0 8

C u ci s l le si 148

dinar 175

B arshn 158

Buhara h an U b eyd u llah 201

D in retim 117

B asm lla r 86

Buhara H a n l 10

C u cu 104
C uni 102

b a eh ir 188

B u lak 101

C cen 27

D ou A sya 9

B at A s y a 16

B u lgar 2 9 , 61

C cen ler 15

D o u ran 16, 18

B at A vrupa 9

C v e y n 116, 169

D o u M o o lista n 11, 2 5

B at in 16

Burana 7 4
Burhan 82

C zca n 159

D o u S la v 5 8

B at L ia o 112

B urhaneddin M ergin an 198

B at O u z 101

B u zg a la 39

a 77

D o k u z O u z 14, 37

B at R u s 14

B e Budrac 86

aatay 6 9 , 155, 162, 169, 183, 2 0 9

D o k u z O u z Trkleri 6 8

B at T u -k e H anlar 11

B g r 82

aatay d ili 129

D o k u z O u zlar 6 8 , 6 9 , 7 0 , 93

B a tla m y u s 2 9 , 3 0

B v ey h O u llar 78

aatayca 20 5

D o k u z T u lu H an 105

b ecek 83

B v eyh ou llar 95

alm a (sark) 2 0 9

D on n er 16

B ed eh a n 91

B y k B ritanya 4 0

am urlular 37

D o st H an 2 0 5

B e l u a n d a la n 187

B y k O k yan us 4 4

apar 173

D u C an ge 37

ean yan 27

dsturlar 120

B e lh 4 0 , 5 5 , 5 6

160, 169, 177, 193

u v a a 61

D iv a n u L gati t-Trk 8 6

D o u Trkistan 16, 18, 3 7 , 7 0 , 75

B erdaa 5 9

C h z 5 1 , 55

e k 115

B erk e H an 161

C am b ridge 80

ift i k y halk 2 0 4

B erk e ordusu 167

C am i 194

i il 6 9 , 70

Ebu S aid 196

B erm ek ler 55

C anbalk 83

i iller 69

E b u T -F erec 97

B e b a lk 3 7 , 4 6 , 5 0

C astren 3 4 , 35

ik 35

E buT -F ida 104, 163

B r n 5 3 , 9 4 , 9 6

C el led d in -i R um i 99

in 9 , 10, 11, 14, 15, 16, 18, 19, 2 0 ,

b ilg e 2 4

C elayir 186

B in k et ehri 77

C elayir u lu su 186

in m paratoru 177

E h l-i Snnet 98

B iza n s 11, 19, 9 4

B iz a n s
m paratoru

C em al H o ca 135

in ce 67

e h lu l-m ed er 37

C em al K urei 164, 168, 170

in liler 10, 11, 203

e h lu l-v eb er 37

C em led d in ib n l-M henn a 128

irik nehri 41

E l-cezire 109

B iza n s K ayseri 55

C em led d in ib n l-M henn 81

u N eh ri 19, 3 9 , 6 9, 71

elatu 121

B izanslIlar 9 8

C e m a z iy e l-ahir 84
C en d 5 7 , 165

u -li 75
u gu ak 86

E lk e B u lak 101

B orak 161
b o zk r aristokrasisi 134

C en d ehri 92

um ak 83

E m ek 101

K on stan tin

P orp hyrogen netos 93

2 1 , 4 0 , 42

E . B lo ch et 15

E b u l-G zi 146, 151, 179

E b u l-H ayr 196, 201

E ltebir 35

214

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

E m e v ile r 55

G a zn eli M ahm ud 79

E m r D a v u t 183

G a z n e li

E m r M e m un bin M uham m ed 60
E m r M esu d 199

S u ltan

M ah m u d

M e s ud 95

o lu

21 5

ORTA ASYA TRK TARH

H an 15, 17, 19, 85

han oyu n cu lu u (han b zi) 2 0 5

H indistan 2 0 3

han saraylar 166

H iv e 2 0 5

H a n ef 98

H iv e H an M urgabdan 2 0 6
H iv e H an l 10

H int 18

E m il 8 6

G azn eliler 7 8 , 9 5 , 100

G eo rg i 61

E m il H o ca 179

G erd z 33

H an ef m ezh eb i 9 8 , 146
hangah- m safr-p en ah 194

E m ir H zr 186

G erd iz 6 8 , 6 9 , 7 0 , 7 4 , 8 5 , 110

hanghlar 115

H iv e ehri 2 0 6
H iv eliler 83

E q u iu s 8 6

G ib b 4 0

hanlar s la lesi 179

H ocen d 4 9 , 109, 173, 186

er-R k n l-v e sk 173

G ilz a y -G ilc 91

H anlarn H an 110

H okand 2 0 7

E rgen e H atun 160, 161

g e b e 184, 187, 188, 199, 2 0 5

H arezm 5 7 , 9 4 , 104, 188

H okand hanlar 111

g e b e hukuku 199

H a rezm li tarih i H an E b u l-G z i

H okant H an l 10

E rm eni 11, 15

202, 204

H orasan 39

E sk i ran 95

G k-O rda 150

E til 2 9

G rigoriev 67

H arezm ah 123

H otan 81

E v liy a A ta 5 6 , 6 9

G rhan teb as 132

Harun er-R eid 61

H otan F eth i 80

E v liy a A ta ehri 124

G u z Sahras (B ozk r) 102

H aan Sabbah 78

H otan Sultan 131

M ervr z 4 8

G uzlar 49

h assa alay 186

H otan Sultan M u n m T e g in 1 64

g m para 149

H astuanift 53

H oten 31

Farab 124

g m sik k eler 175

hatt- P e y g e v 7 9

H s an -san g 4 2

Farab 95

G n ey in 87

hatun 121

H san-tsang 19

Fare (sa n ) y l 81

G n ey Fransa 66

H ayb etullah 170

H unlar 2 4 , 2 9

Fars 9

G n ey R u s 20

hayr kurum lan 194, 2 0 2

H uvare 57
H lagu 1 60, 167
H sm ed d in H m id b in A s m

G n ey R u sya 9 3, 94

H aytal 27

F atim iler 78

G rc 9 9 , 100

H azar 2 9 , 5 8 , 5 9 , 6 1 , 9 3

fcnkr 7 4

G rgan 197
G rgen nehri 41

H azar D e n iz i 4 1 , 2 0 3
H azar D ev leti 63

H sey in S u f 192

G rgen 60
G y k 160

H azarlar 6 0

h sn-i talil 182

Farsa 10, 4 3 , 7 6 , 9 9 , 205

feo d a l sistem (tim ar v e zeam et usul)

206
F ergana 4 0 , 7 7 , 183

B a rm l 129

h azer (yerleik ) 147

tbn Arabah 120

ferm an 130

H eh am en i 41

fesa t cem iy eti 160

H ab e N eca isi 55

Herat 194

bn Battuta 128, 176

bn Fadlan 6 2 , 6 3 , 6 4 , 9 3

H ab eliler 67

H ristiyan 9 9 , 166

fid y e 188

H cib 119, 121

H ristiyan bideleri 113

bn H avkal 5 9 , 6 3 , 124

F ilistin 109

H al S eferleri 94

H ristiyan azizleri 2 0 9

bn Hurddbih 4 9 , 5 0

H fz 189

H ristiyan K paklar 152

b n -E sr 4 9 , 104, 133, 137

F in ik e 18
F in lan d iya 16

H a fz Ebru 193

H ristiyan k ilisesi 80

b n l-M henn 106

H akan Trkesi 119

H ristiyan kitabeleri 165

branice 185

F ird ev s 7 9

H akas 33

H ristiyan orucu 83

ik ale 188

Frederic Hirth 31

H alac 91

H ristiyan lk 18

Frenk Sultanlar 172

H alaclar 91

dikut 4 6
dikut s lalesi 162

Furi 103

H a life H iam 65

H tay 87
H zr B e y 117

H alife M uktedir 62

H ib et l-H ak aik 121

dil 2 8 , 5 7 , 5 8 , 6 0

G abriel Ferrand 148

H a life N sr 138

H id ye 198

dil Bulgarlar 6 2 , 63

G arb Trkler 21

halk ed eb iyat 120

d il nehri 63

G authiot 16, 4 2

H allu h 7 0

H ile 91
H in d -lsk itler 31

h am am lar 194

H in d ik u 20 3

l A largav 168

fetv a 185

F in 3 4 , 35

gayr-i m slim sn flar 199

dikut ehri 83

ki g z 86

el-

216

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

217

ORTA ASYA TRK TARH

l A largu 168

K b il ah 194

K azak 2 0 5

K u ran 88

lak 7 7

K adir H an Y u su f bin B ura H an H a

run 8 0

k e e lile r 37

K ur n - K erm 153

k elm eh li 170

K ura n - K erm tefsiri 1 54

K afk asya 5 7 , 5 8 , 5 9 , 63
kaan 58

k elam ilm i 198

K u ran - K erim 152

K elim a t 73

K urultay 159, 176

K en cek 75

K u sayr A m ra 55

li nehri 6 9

K a k o ftso v Turfan H ristiyanlar 113

K am a 101

kervansaraylar 194, 201

k u u p adiah 197

ilk Tatarlar 133

K am asin 3 4

K e i R ubruquis 148

K utadgu 120

ilk T rk-M slm an d evleti 67

ilm -i h e y et (astron om i) 197
ilm -i k el m 9 8

K an -ou 88

K eyh srev 117

K utadgu B ilig 13, 2 4 , 11 8 , 1 1 9 , 120

K an gl 101

K eyk u b d 117

K utb ed d in H ab e 168

K aplan y l 81

K l T am ga H an 132

K u tey b e bin M slim 39

n cil 61

K ara G l 132

K n k 9 6

K u tlu g B o lsu n 151

n k en d 88

K ara K rgz 2 0 7

K p ak 5 7 , 101, 20 7

K u tlu g Trkan 183

ran 10, 15, 16, 18, 4 3 ,7 9 , 8 5 ,9 9

ran S elu k lu la r 117
ran ah 55

Kara K u yas 158

K p ak k avm i 101

K uyas 69

Kara Tatarlar 133

K paklar 101, 102

K u z-ord u 75

K aragas 34

K rg z 32

K u z-u lu 7 4

K arahan 68

K rgzlar 16, 3 3, 3 4, 3 5 , 4 3 , 4 4 , 7 0 ,

K u zey A frika 78

lak dihkan 77
lek (lig ) H an 68
leri ( n) A s y a 9 7
li 170

ran ah sm a il 2 0 2
ranl tarihi V a ss f 174
Irt 173
Irt nehri 101
rti 4 3
san -B u k a 174
sfica b 7 4 , 7 5 , 178
Isk G l 8 5 , 97
Isk G l 113
Isk g l 19, 6 9
skender 4 2 , 197

7 4 , 8 7 , 208

K arahanllar 6 8 , 7 1 , 7 3 , 7 8 , 8 0, 83,

K u zey in 87

K rm 61

K in 37

K arahanllar s llesi 69

K sa s- E n b iya 130

K arahoca 83

K tay 2 5 , 87

K l k 137
K k A sy a Trkleri 187

K araim ler 61

K yat 24

k k H atun 151

K arakurum 177

K ev 6 0

K l B ilg e H an 82

K araehir 27

K iev 93

K l-rkin 82

K arluk 3 2, 3 5 , 8 0, 8 2 , 91

K ilisli R ifat E fendi 81

K lteg in 12

K arluklar 3 9 , 4 3 , 4 9, 5 1, 6 8 , 6 9 , 7 1,

K im ak 57

K m i-T a la s 86

K im ek 101

K r-T ekin 82
K t b 153

8 5, 9 1 , 9 6 , 97

92

skender A n o n im i 180, 181, 188

skender-i Sni 141

K askaderya 39

K ob u k 174

slm 11, 15, 3 1 , 3 4, 36, 4 2 , 4 3 , 98,

9 9 , 101, 104

K agar 4 7 , 6 9 , 7 3 , 7 9 , 80, 88
K agar D evri 121

K ok arb a 74
K o o 83

L eh 14

slm azizleri 2 0 9

K agarl M ahm ud 5 3, 6 8 , 6 9, 7 0, 74,

K onstantin P orphyrogennetos 93

L eningrad 15, 2 5 , 180

slm slaleleri 163

7 8 , 8 1 , 8 2 , 8 4 , 8 5 ,8 6 , 8 7 ,8 8 ,

K on ya 99

L eningrad A k ad em isi 2 9

slm taassubu 21
slm iyet 9 4 , 9 7 , 9 8, 99
sm ail S a fe v 201

9 2 , 9 3 , 9 6 , 120, 2 0 4

K ott 35

L ia o 107

K aka D erya 186

K gm en 43

L ia o S l lesi 107, 108

K atolik m isyon eri 2 0

K u a 3 1 , 8 1 , 82

L ia o S l lesi Tarihi 108

stanbul 198

K atolik m isyon erler 177

K u a ehri 116

L o b -n o r 19

stanbul n iv ersitesi K tphanesi,

katun 36

K u en l n 203

L o b -N o r h a v alisi 117

H alis Efendi Kitaplar 92

til 5 9 , 6 0 , 6 1 , 6 2

Katun S in i 104

K uhistanllar 185

Londra 180

K atvan sahras 109

kulan 135

L tfi 194

K auin-ordu 185
K avin 186

K um ak 85

Japon 2 4

K um an 3 2, 102

M acar 30

K ayalk 162

K um anlar 20

K . D onner 3 4

K aydu 166

K um anlarn asl 111

M arib 78
m a h a ll aristokrasisi 131

kaan 160

K ay 9 6

K u n 102

m a h a ll s la leler 164

2 18

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

219

ORTA ASYA TRK TARH

M a h a ll Trkler (K paklar) 152

M sr 99

N astu r 9 4

Orta A sy a M o o lla r 163

M ahdum kulu 2 0 4

M r A li- ir N e v 194

N asturi p isk o p o su 108

M ah m ud B a y 112

M ifth l-U l m 170

N a y m anlar 133

Orta A sy a T rkleri 9 7
orta zam an 2 0 4

M a k d is 4 5 , 7 4 , 75

M ik k ola 2 6

M ak ed on yalI A leksandr 132

M ill in H ristiyan l 67

N ed im 5 1 , 52
N e s 141

M ak ed on yalI skender 18, 7 4 , 191

M ill H ristiyan D in i 67

M an u rya ,40

M in u sin sk 33

N ijn i N o v g o r o d 64
N iap u r 95

M a n g la k (M an klak ) 102

M in u sin sk E yaleti 3 4

N izam ed d in srafil T o g a n T e g in bin

M ani 4 7 , 4 8 , 4 9 , 5 0 , 5 1, 5 3 , 5 6 , 6 6 ,

M ir A li ir- N e v 195

M u h a m m ed

m isy o n er M arin olli 179

H an 85

83

O rtodoks 9 4
O rtodoks p isk o p o slu u 152
O sm an l 9 6
O sm an l D e v le ti 1 0
ak r

T onka

Otrar 139
Otrar o la y 141

M ani orucu 83

M isyon erlik 114

N izm u d d in m 180

O tuz Tatar 3 6

M an ih ai 18

M o o l 9 , 14, 15, 2 0 , 2 3 , 2 6 , 3 4 , 7 9 ,

N iz a m l-M lk 7 0 , 98

o v a 185

N o g a y 156

O xford 8 0

n om 8 2, 83

o y m a k 185

M a n ih ailik 18
M an ih eistler 53
M a n ili 83
M n ilik 83
M ansur A ta 125
M aralba 7 9
M a r k o P o lo 117, 162
Marquart 2 8 , 3 3 , 3 6, 5 1 , 6 0 , 9 6 , 101,

102
M artin H artmann 120
M arx van B erch em 117
M averannehir 160, 176, 186
M vernnehir 6 7 , 6 9, 7 3 , 7 6
M vernnehr 55
M azenderan halk 142

8 7 , 9 6 , 9 9 , 166, 1 6 9 , 187
M o o l d ev leti 92
M o o l fetih leri 144
M o o l H km etleri B irli i 171

N orm an 58
N orm anlar 59

g ed ey 16 0 , 1 6 2 , 1 69

M o o l istils 130
M o o l m u v a z za f ordusu 144

N o v g o r o d 58

tken 87

M o o lc a 15, 7 4, 171
M o o lista n 9 , 43

N o y o n 170

zbek 91

N ld e k e 126

zbek H an 1 54

M oollar 11, 15, 2 1 , 8 7 , 179

m onari idaresi 76
M o n g o l 183
M orom 63
M uhabbet-nm e 195
M u h am m ed bin K ays 128
M u h am m ed H aydar 1 6 7 , 1 8 4 , 185

zb ek istan 184
O b 35

zb ek ler 10

O u z 14, 3 2 , 3 3 , 3 7 , 9 6 , 97

zkend 7 7

O u z Trkleri 19

zkent 8 6

O u zca 84
O u zlar 14, 3 2 , 6 8 , 8 9 , 9 2 , 9 3 , 94,
9 6 , 9 7 , 100, 102

padiahlara l y k ilim 119

Par-purum 2 6

M uham m ed Pulad 179

M u iz z l-E n sab 146
M ukanna 88
m uril 187
M u sev ilik 61

O u zn m e 182

Paruk 7 9

O k a (K am a) 6 4

pars 85

O lcay tu 171
O ngutlar 113

P ayza 111

O n ik i h ayvan 16, 8 1 , 84

P een ek ler 2 9

m ed en U ygurlar 100

M u tezile 127

O rdukent 69

P eh lev i 5 2

m ed rese 115

M u tezililik 127

Orhun b id eleri 10, 13, 18, 19, 23,

Pekin 138

m ed reseler 5 6

M barek-ah 161, 170

m hrdar 176

M e m un 6 0
M ecd d d in 169
M ecd d d in A b d u lgfir 118
M ecu s 81

m e le z - karvanas 184
M elik ah 69
M elik s-S in 88
M elioran sk y 81

M lhakt 167, 168

m rid 2 0 0

M erkitler 135

M slm an Bulgarlar 63
m rik 153
m rik (putperest) 201

M erv 4 0 , 95

m rik (putperest) K um anlar 143

M em urlar ile ruhaniler sn f 185

'

O sm an llar 2 0 4

M e s ud 5 0 , 5 1 ,5 2 , 5 3 ,5 9

P een ek 3 2 , 9 3

2 5 , 3 5 , 3 6 , 3 9 , 4 0 , 8 7 , 130,

P ellio t 19, 2 5 , 2 6 , 2 7 , 3 0 , 33

133

P enul 7 0

Orhun balballar 20
Orhun kitabeleri 15, 16

Petrograd lim ler A k a d em isi 180

P eygu 7 9

Orhun nehri 133

P lano Carpini 171

Orhun Trkleri 16, 32

Pliaska 97

Orhun yaztlar 14, 18, 2 4 ,2 8 , 3 0 , 31,

P o lo v est 102

3 2 , 3 7 , 43

P o lo v etsler 143

orm an k avim leri 133, 134

P oppe 2 9

M e s u d iye 159

N ah eb ehri 175

Orta A frika 65

Prisiadki 9 7

M ezo p o ta m y a 98

Narin nehri 68

Orta A s y a 19, 2 4 , 9 7 , 183

P rofesr V la d im ir tso ff 21

220

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

221

OKTA ASYA TRK TARH

eh in ah 9 5 , 9 6

R a d lo ff 11, 13, 14, 2 0 , 2 1 , 2 4 , 2 9 , 32,

3 4 , 5 3 , 7 4, 129
R a fz 78

Sayram 7 4 , 7 6 , 2 0 8
S efir M ahm ud 127

R fizilik 9 8

S e k k k 194

su lam a tesisleri 2 0 7

ehr-i se b z 189

R eid d d in 15, 3 4, 9 1 , 9 3 , 114

R ubruquis 2 0 , 116, 165

S eltin -i slm 9 8 , 100

S elu k 9 2 , 9 5 , 9 6

eh ristan 128

R u s A k a d em y a s 11

S elu k Sultan Sancar B ad at 109

S u lm i 83
Sultan 95
Sultan A h m ed C elayir 193

R u s a 13, 2 0 , 81

S elu k lu lar 9 5 , 9 6 , 2 0 4
S elefk o sla r 42

Sultan H alilullah 178

eref d d in Y e z d 1 80

R u sy a 2 9

Sultan H sey in 185

eriat 201

R k n ed d in A h m ed B a lasagu n 168
R stem 7 9

S elen g a nehri 134

Sultan skender 180

evval 84

S elitren ny k y 149

Sultan Sancar 100, 132

ey b a n 146

S elm an S a v ci 195

Sultan S leym an 92

e y h A h m ed Y e s e v 125

S ab it bin Sinan 71

S em erkand 4 0 , 7 7 , 1 5 9 , 161, 169

Sultan V e le d 99

S a b l K u y a s 158

S em erkant 16, 4 2 , 75

S u ltan - slm 9 6 , 124

ey h B ab a 164
e y h E bu M u h a m m ed H asan b in H

S ek iz M uren 133

Sudak ticaret ehri 151

S u n ak (bugnk Su n ak-K u rgan h a
rabeleri) 103

eh ir hayat 165
eh ir m ed en iy eti 146

eh za d e 7 3
em sed d in E y y u b B a la sa g u n 168

sa g r il-U y g u r 86

S em iz-K en t 77

Sultanlarn Sultan 132

s h ib u s-S n 81

senet 115

su ltan s-seltn 118

ey h S e y y id A ta 154

s h ib u t-Trk 81

ey d i A h m ed bin M iranah 195

S um m erkent 148

hiratori 2 7

S aid H an 184
S ait H an M uhanm ed 153
Salan (A sla n ) y l 81

S ey fed d in B arlas 194

Seyh u n 92

S un 87
S unak K urgan 124

i 7 8
i m ezh eb i 95

se y y a h R ubruquis 113

Suriye 9 8 , 99

iler 9 8

saltanat seneleri 110

S m n ler 41

S e y y id bn A b d lh am id 154
Shiratori 2 4

S leym an B akrgan 126

S gu n Sam ur 88

Snni 78
S ryan ce 97

T aau k -n m e 195

S m n llar 79
Sm noullar 4 1 , 51, 5 5 , 6 3 , 6 7 , 68,
7 6 , 7 7 , 7 8 , 7 9, 9 1 , 9 4 , 9 5 , 98
Sam oyed 34

Sibirya 3 4, 203
S ien -p i 25

Sryani 18
Sryani alfab esi 18

T ab er 4 9
T ab ga 87

S ien -p iler 2 5 , 30

S vy a to sla v 5 8 , 5 9 , 6 0 , 6 2 , 93

T a c ik 4 0 , 4 3 , 193, 198

S a m o y e te 35

sik k e 197

sanatkr 192

S in 87

a -to 4 6 , 50

T a la 4 1 , 5 6

sanatkrlar 188

S in o lo g 10

aberan 103

T alki g e id i 158

san cak 2 05

Sir-derya 4 9 , 57
Sirderya 4 0 , 9 2 , 9 7 , 100, 102, 123,
186, 20 7

ad 15
a filer 98

T alm u t 61

saray ed eb iyat 120

ah 15

T an g S la lesi 19

saray halk 199

sey in el-A n d a k 126

T a b iu l-H ayavn 81

T a cik ler 142

taltifnm e 170

Saray ck 121

Sirderya (S eyh u n ) 9 4

ah M elik 92

T angut 4 6

Sarazin 148, 153

ah Murad 199

T angutlar 104

Sart 4 2 , 2 0 4

Sirderya nehri 3 9 , 71
S lav 26

ahbd 205

Taraz 7 0 , 7 4 , 75

Sart K alm k 208

S lavlar 33

hnahnm e 141

tarhanhk (vergid en m uaf) 199

sartaktay 1 1 4 ,

S o g d 18, 19

ah n m e 79

Tarih-i l-i S elu k 182

sartavul 1 14

S o g d D ili 16

ahruh 197

T arih-i C ih an g a 116

artlar 2 0 4 , 2 0 7

S o g d lk esi 36

am an 19, 5 3, 64

Tarih-i H n 181

S a sa n 77

S ogdaklar 75

am an lik 19

Tarih-i N iab u r 118

S asan ler 4 1 , 4 2

S o g d a 36

am an izm 134

Tarih-i U lu s- Erbaa 181

Satuk Bura H an 71
Savran 124

S ogd lular 75
Sod 39, 40

am si geid i 7 4

Tarm airin 175, 176, 178

T a B aba 20

S ayan Sradalar 43

S u u o 2 0 3

a 77
avgar 124

ta + eh ir 77

223
222

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

ORTA ASYA TRKTARHt

T ak en t 4 0 , 7 7 , 2 0 8
Tat 83

Turnllar 79

U ygu r alfab esi 9 7

Turfan 8 1 , 83

U y g u r h am 8 2

Tatar 8 7 , 155

tccar 114

U ygu rlar 3 9 , 82

Tatar C um huriyeti 155

T a v g a 88

tm en 185

U yrat 2 0 8

T m en-kylU sn f 185

U y radar 133

T rge 101

U z 33
U z a k D o u 15

T em im bin B ah ru l-M u tavva 5 0

T engri 17, 18
T erk im e 165

Trk 9, 10, 11, 12, 14, 17, 18, 2 0 , 2 2,

23

T erin G l 85

Trk B u d ist 32

g e M anu 197

T erken 7 7

Trk g 17

r g e n 1 9 2 ,1 9 6

T ezk ire-i B ura Han 67

Trk H an 32
Trk k avim leri 8 9 , 182

V a h i Tatarlar 133

Trk m alik n esi 7 6

V k a Jujcn 2 7

ticaret kervan 138

Trk m illiy eti 100

v a sa l 100

T im ur 9 , 173, 186, 193

Trk yersu yu 17

va sa llk 131

T in i B ek H an 129

Trk - T u -k e/T u -k iu hkm eti 27

T rk - u va 63

V atikan 171

T o g u z G ur 4 9
T ohar 31

T rk-H arezm m ed en iyeti 128

V en su 7 0

Toharistan 3 1 , 3 9, 4 2 , 56

T rk -O u z 35

T oh ta H an 151

T rk -O u z d ev leti 45

v e z ir 118
V e z ir T on yu k u k 17

T ok tam 192

T rk-O uzlar 39

T o k u z O u z 32

Trke 7 9 , 8 4, 8 8, 9 8 , 99

V iz ig o t K ral 55
V o lg a 2 8 , 2 9 , 3 0 , 6 4 , 1 0 1 , 199

T o k u z Tatar 3 6

T rke 39

V o lg a B ulgarlar 145

T on yu k u k 18

T rkistan 9, 10, 4 2 , 172, 174, 193,

V o lg a h a v za s 145
Y abaku k a b ilesi 8 6

T h o m sen 11, 12, 13, 17, 2 6, 3 1 , 3 2,

3 5 , 3 6 , 39

Tork 9 4

200

V e lik U sty o k 63

Toruhan 35

Trkistan ranllar 43

Y abakular 87

Tr 32

Trkler 18, 2 1 , 80

Y a fen 86

Tr (T re) 185

Trkm en 6 9 , 7 0 , 9 6 , 102

T u -k ile 15, 17, 2 9 , 32

T rkm ence 84

Y am a 69, 70
Y ah u d i 5 6 , 6 1 , 9 9

T u g u z-g u z 5 0

Trkm enler 9 3 , 9 7, 2 0 4

T u g u zg u z 4 9 , 5 1, 54

T rk olog 10

Y akut 28
Y ak u t H a m ev 4 4 , 5 0

T u lu k T im ur 179

Trkoloji 10

Y ak u ta 3 0

tura 105

Y am ar 8 6

Turul B e y 97

u lu H atun 151

T u h s/T o h s 69

ulu 118

Y an b alk 83
yarclar v e at uaklar 143

T u h si 85

U lu B e y 194, 195, 196

Y a sm l 87

Tulun O u lla n 50

U lu N o y o n 171

T u lu y ulusu 162

U m ay 17, 105

Y a y k 29
Y ayk nehri 93

T um anski Y azm as 68, 69, 7 0, 74

U ral-A ltay 35

T una B ulgarlar 63

U ral-A ltayllar 34

Y a zg r 9 6
Y e-L iu - u T sa i 147

T u n g u z 25

U rung K u yas 158

Y ed isu 5 0 , 8 4

T u n gu zlar 3 4

U sm i Tarirn 81

Y e k e N o y o n 171

tura 185

U sru an a 4 9

Turan 7 9

Uygur 1 3 ,3 2 ,3 5 ,3 7 ,4 9 ,8 2 ,8 5 ,8 6 ,2 1 0

Y en g i-k en t 5 7
Y e n i M an gt s la lesi 2 0 6

Y e n i saray 149
Y e n ise y 18
Y e n ise y b id eleri 2 0
Y e n ise y h a v za s 107
Y e n ise y neh ri 3 5 , 4 3 , 8 7
yerleik 184
yerli aristokrasi 7 7
Y u a n s l lesi 1 10
Y u 105
Y ukar Irt 174
Y ukar S in 87
Y u k a n Y e n ise y 16
Y u n an ca 10
Y u n an llar 9 3
Y u n u s H an 187
Y u su f ile Z ley h a k ss a s 1 29
Z a fem a m e 180
Z anbi 7 4
Z em aher 128
Z encir Saray 178
Z erdstlk 4 2
Zerdt 4 1 , 5 0
Z erdtlk 18
Z erefan 16, 3 9 , 4 0 , 7 6 , 1 3 2
zira hayat 3 6
Z u -zen 2 5
Z und (Su n d a) 6 7 , 7 3 , 7 4 , 1 7 0
Z b tet t-T evrh 1 80

222

PROF. DR. V. V. BARTHOLD

223

ORTA ASYA TRK TARH

T ak en t 4 0 , 7 7 , 2 0 8

Turnllar 79

T at 83

Turfan 8 1, 83

U ygu r alfab esi 9 7

U ygu r ham 82

Tatar 8 7 , 155

tccar 114

U ygu rlar 3 9, 82

Y e n ise y 18
Y en ise y bideleri 2 0

Tatar C um huriyeti 155

tm en 185

U yrat 2 0 8

Y en ise y h a v za s 107

T a v g a 88

T m en -k yl sn f 185

Uyratlar 133

Y en ise y nehri 3 5 , 4 3 , 87

T e m im bin B ah ru l-M u tavva 5 0

T rge 101

yerleik 184

T engri 17, 18

Trk 9 , 10, 11, 12, 14, 17, 1 8 ,2 0 , 2 2 ,

U z 33
U z a k D o u 15

T erk im e 165

23

Y en i saray 149

yerli aristokrasi 7 7
Y u an s l lesi 110

T erin G l 85

Trk B u d ist 32

g e M anu 197

Y u 105

T erk en 77

Trk g 17

rg en 192, 196

Yukar Irt 174

T ezk ire-i B ura H an 67

Trk H an 32

T h o m sen 11, 12, 13, 17, 2 6 , 3 1 , 3 2,

Trk k avim leri 89, 182

V a h i Tatarlar 133

Y u k a n Y en ise y 16

Trk m lik n esi 76

V k a Jujen 27

Y u n an ca 10

ticaret kervan 138

Trk m illiy eti 100

v a sa l 100

Y unanllar 93

T im ur 9 , 173, 186, 193

T in i B ek H an 129

Trk yersu yu 17

v a sa llk 131

Y u n u s H an 187

Trk - T u -k e/T u -k iu hkm eti 27

V atikan 171

Y u su f ile Z ley h a k ssa s 129

T o g u z Gur 4 9

Trk- uva 63

V e lik U sty o k 63

T ohar 31

Trk-H arezm m ed en iyeti 128

T rk -O u z 35

V en su 7 0

Z a fem a m e 180

T oharistan 3 1 , 3 9 , 4 2 , 56

v ezir 118

T ohta H an 151

T rk -O u z d ev leti 45

V ezir T on yu k u k 17

Zanbi 7 4
Z em ah er 128

T ok ta m 192

T rk-O uzlar 39

T o k u z Tatar 3 6

T rke 7 9 , 8 4, 8 8, 9 8 , 99
T rke 39

V iz ig o t K ral 55
V o lg a 2 8 , 2 9 , 3 0 , 6 4 , 1 01, 199

Z encir Saray 178

T o k u z O u z 32

V o lg a B ulgarlar 145

Zerdt 4 1 , 5 0

T on yu k u k 18

Trkistan 9 , 10, 4 2 , 172, 174, 193,

V o lg a h avzas 145

Zerdtlk 18

Yabaku k a b ilesi 86
Y abakular 87

Z erefan 16, 3 9 , 4 0 , 7 6 , 132

Z u -zen 25
Z btett-T evrih 180

3 5 , 3 6 , 39

T ork 9 4

200

Yukar S in 87

T oruhan 35

Trkistan ranllar 43

Tr 3 2

Trkler 18, 2 1 , 80

Tr (T re) 185

Trkm en 6 9 , 7 0, 9 6 , 102

Y a fen 86
Y a m a 6 9, 7 0

T u -k e 15, 17, 2 9 , 3 2

T rk m en ce 84

Y ah u d i 5 6 , 6 1 , 99

T u g u z-g u z 5 0

T rkm enler 9 3 , 9 7 , 2 0 4

Y akut 28

T u g u zg u z 4 9 , 5 1 , 5 4

T rk olog 10

Y akut H a m ev 4 4 , 5 0

T u lu k T im ur 179

T rkoloji 10

Y akuta 30

Turul B e y 97

ulu H atun 151

Yam ar 86
Y an b alk 83

tura 105
T u h s/T o h s 6 9

ulu 118

yarclar v e at uaklar 143

T uhsi 85

U lu B e y 194, 195, 196

Y a sm l 87

Tulun O u lla n 5 0

U lu N o y o n 171

Y ayk 29

T u lu y ulusu 162

U m ay 17, 105

Y ayk nehri 93

T um anski Y azm as 6 8, 6 9, 7 0 , 74

U ral-A ltay 35

T una B ulgarlar 63

U ral-A ltayh lar 34

Y azgr 96
Y e-L iu - u T sai 147

T u n g u z 25

U rung K u yas 158

Y ed isu 5 0 , 84

T u n gu zlar 3 4

U sm i Tarim 81

tura 185
Turan 7 9

U sruana 49

Y ek e N o y o n 171
Y en g i-k e n t 57

Uygur 1 3 ,3 2 ,3 5 ,3 7 ,4 9 ,8 2 , 8 5 ,8 6 ,2 1 0

Y e n i M an gt s lalesi 2 0 6

Zerdstlk 4 2

zira hayat 36
Z und (Sunda) 6 7 , 7 3 , 7 4 , 170

I V a s ili

V ila d im iro v i B a rth o ld 15 K asim 1869da

P etersburg'da dnyaya gelmitir. 1891 'de Petersburg
niversitesi D ou D illeri Fakltesini bitirm i, 1891
' 892de A lmanyada H allede profesr Ogust M llerin
ve Starzburgta Profesr N ldekenin derslerine devam
etm itir. 1893-18 9 4 te T rk ista n a lm bir seyahat
*
yapm , sonra bu seyahatlann birka defa daha tekrar
I
.
, | etm i ve son olarak 1925te o rala rd a bulunm utur.
1896ta P etersburg niversitesinde p rofesr nam zeti sfatyla D ou
tarihine ait dersler verm itir. 1900de tez olarak hazrlad M ool
stilas E snasnda T rkistan adl eseri ile doktor Unvann almtr. 1901
senesinde niversitesine profesr olarak atanm ve 1910 senesinde Rus
limler A kadem isine m uhabir ye olarak seilmi ve 1913te A kadem inin
tabii yesi olmutur. Son senelerde M oskova, Takent ve Bak ehirlerinde
eitli dersler ve k o n feran slar verm ek iin davet edilm itir. 1926da
stanbul D a ru l-f n n u T rk iy at E nstits tarafndan d av et edilerek
O rta A sya T rk T arihi hakknda bir dizi dersler verm itir ki bu kitap
ite o derslerden m eydana gelm itir. O rta A sya T rk tarihinin en byk
m tehasss sfatyla ilim dnyasnda byk b ir hret sahibi olan bu
kym etli alim , bugn Petersburgta eitli D ou okullarnda Dou tarihi
konularnda dersler verm ekte ve lm yaynlaryla T rkiyat (Trkoloji)
sah asn aydnlatm ak tad r.. 19 A ustos 1930da L e n in g ra d d a ld.