eviren: brahim Aacan

Dnya Yaynclk

AYDIN
Bu gecenin konusu; aydn, onun toplumdaki sorumluluu Avrupa, Asya ve dier lkelerde nasl meydana geldii, beeri
toplumlarda ve zellikle kendi toplumunda tam olduu mesaj gibi meseleler evresinde olacaktr.
Aydn meselesi, evrensel bir karlatrma ve ayn zamanda sosyal ve blgesel ynden ok nemli, hassas ve temel bir
meseledir. Aydn meselesi, orta adan sonra sz konusu ediliyor ve onyedinci yz ylda Avrupada aydn kesimi ismiyle bir
snf oluuyordu. Ondokuzuncu asrda Avrupada bu isim ve sfatlarla ekil bulmu aydnlar snf daha sonra Avrupa dndaki
(Afrika, Asya ve Latin Amerika) lkelere nfuz ediliyordu.
Kendisini, kendi aydnn tanmayan birinin, toplumu tanma imkan yoktur ve iddia ettii grevi gerekletiremez. Yani,
aydn, ister ran, ister Afrika toplumundan veya Amerika toplumundan olsun nasl bir zellie sahip olduunu, tarih ve
toplumun hangi artlarnda meydana geldiini ve bu zelliklerin kklerinin nerede olduunu iyi bilmesi gerekiyor. (1)
Bu deerlendirmeden de anlald gibi, bizzat kendisi toplumu tanmal, gitmesi gereken ve kitleleri srklemesi
gereken yollar yryp, yrtmelidir. Biz son asrn yarsnda, kendi deerlendirmemizden geireceimiz bir aydn snf
olgusuyla kar karyayz. Her eyden nce bu kesimi iyi bir ekilde deerlendirme zorunluluunu hissediyoruz. Bunun
yannda, bizzat kendimiz de bu tabakadanz. En azndan kendimizi deerlendirip, nereden geldiimizi, ne zaman geldiimizi,
neden geldiimizi deerlendirmemiz doru bir k olacaktr.Gerek aydn ve aydn kopyas anlatld zaman, Avrupa
dndaki (Afrika, Asya ve Latin Amerika gibi) lkelerde aydnlarn Avrupadaki bir kopyas olarak grlecektir. Bununla
birlikte biz Asya, Afrika ve Latin Amerika aydnlar, Bat aydnlarnn bir fotokopisi gibiyiz. Ne bir az ve ne bir fazlas.
Orjinalin bir kopyas olduumuzdan kendimizi tanmamz, kendi zaaf noktalarmz, kuvvetli yanlarmz kef etmemiz, orjinal
kayna tanyp, yorumlamadan mmkn olmayacaktr. Avrupa aydnlarnn, hangi artlarda gelimesini tamamlad, bu
snfn zellikleri, psikolojik, fikri, itikadi ve sanat zevkini hangi, tarihi ve sosyal atmosfer ve artlarda kazand gibi olgular
kkl bir ekilde ele alnmaldr. Ksaca sylemek gerekirse, Avrupa aydnn tanmadan, Asyal, Afrikal ve ranly tanmak
iin yaplan yorumlar devaml olarak eksik, yanl yorumlar olacaktr
Yklma ve irkinlemenin Anlam
Dnyada ve aramzda sz konusu olan bir ok mesele
kt bir ekilde tahrif edilmi, kt gsterilmi mphem ve yanl tantlmtr. Aydn meseleside bu zelliklerle ayn
olarak yanl tantlmtr Hatta, kelime anlam olarak da bizim dilimizde yanl mana verilmektedir. Daha batan ona
yklediimiz anlam ve sfat yanltr. Niteliin yanl olmasyla birlikte kendimize aydn unvann vermemiz de buradan
kaynaklanyor. Avrupada, bizim karlna aydn 3oiklediimiz kelimenin asl intelijansiyadr. Bu kelime mastardr ve
onun sfat da Intellectualdir. ntel-lectualin kk ntellecftir. ntellect, yani beyin, zihin, akl, kudret, idrak ve uyanklk
anlamna gelir. Entelijan-sa bir adam derken uyank, anlayl, mtefekkir, uurlu bir adam akla gelir. Bununla birlikte
intellectual veya intelijansiya, toplumda fikir, bilin ve uyanklk sfatlaryla tannan bir snfa verilen addr. Yaplan bu
aklamaya gre toplumda uyanklk, tefekkr ve bilin yn dier zelliklerinden daha fazla olan intellectualdir. Ancak btn
bunlar lgat anlamna gredir. Ama bizim konumuza giren kavram olarak aydnn ne olduu konusuna gelince; aydn
(intellectual), dnce ve fikir konusunda alan bir fert veya snftr. Toplumun deiik snflarn, ie veya toplumdaki
almann eidine gre taksim ederiz. Genel olarak, el veya bedenle alanlarla fikri sahada alanlar snflara ayrabiliriz
ve bu sahada alanlara entellektel ismini verebiliriz. Bedeni sahada faaliyet gsterenler -iiler gibi-bilek veya endam
iileridir. Dnce, fikir sahasnda alanlar, ayn zamanda, belirli bir yere kadar bedeni faaliyet de gstermek
durumundadr. Kalem tutmak ve kat zerine yazmak bedeni uralardr. Ayn zamanda, amur ineme, ustaya tula atma,
veya duvara tula yerletiren ustann yapt alma gibi faaliyetlerde, zorunlu olarak akl da devreye girmelidir. Btn bu
faaliyetlerde, akln faaliyetini durdurmak imkanszdr.
Bununla birlikte burada hkm, illiyet hkmdr. Yani, meguliyetlerinin arac ve asl beyinleridir. Bunlara,
entellektel tabakas diyoruz. Asl ileri pazularna dayananlara da ii diyoruz. iler yan bedeni veya bileinin gcne
gre alanlar. Bununla birlikte btn dnyada tannan ve sosyal bilimlerce resmen bilinen ve bizim aydn olarak
adlandrdmz entellektel snf, deiik fikri alma blmlerine ayrlmaktadr. rnek olarak, retmenler, niversite
hocalar, avukatlar, hakimler, siyasetiler, hareket liderleri, gazeteciler, muhabirler, mtercimler, yazarlar, airler, ressamlar,
heykeltralar, sanatkarlar, mhendisler, doktorlar, ilim sahasnn deiik dallarndaki uzmanlar, edebiyatn deiik
sahalarnn uzmanlar, psikologlar, alimler, mezhep alimleri, feylosoflar, tarihiler ve bunlarn benzerlerinin tamam
entellektel-dir.
Bunlarn hepsi entellektel snfna girer. Bizim mtercimlerimiz ve yazarlarmz bu kelimeyi farsaya tercme edince
aydn kelimesini kullandlar. Yanl buradan balad ve bu yanl kafalara yer etti. yle ki, hl varln koruyor. Acaba btn
bu gruplara ve gruplardaki fertlere aydn ismini vermek doru olur mu? Hayr! nk, aydn kelimesinin baka bir sfat
vardr. Aydn kelimesinin incelemeye ve tarif edilmeye ihtiyac yoktur. Kelimenin kendisi farsa bir kelimedir. Manas da ak
bir dnceye sahip olmaktr. Bu kelimenin Fransada ve ingilterede bir karl vardr. Bu kelime Fransa ve Fransz
edebiyatndan gelmedir. Fransz dili ve edebiyat bizim tahsil etmilerimiz arasnda yaygn olduu bir zamanda Franszca

dilinde aydn kelimesinin karl Keliruya idi; yani aydn grlSnrl, durgun olmayan ve donuk dnmeyen adamlar.
Aydn ve ak dnrler Kendi zaman ve konumlarna, memleketinin konumuna, toplumlarnda sz konusu olan meseleye
tehis koyarlar. En salkl ekilde yorumlar ve sonu kararak, bir dierinin anlamasn salarlar. te bu adamlar aydndr,
yani keliruyadr. Kar karya olduu, toplumun iinde bulunduu meseleleri ve hayatn sorunlarn anlamyanlarn aksine
Hayatn ak karsnda umursamaz olanlar kaybetmelerinin bununla ilikisi olduunu, bu durumla ilgili olarak hastalk ve
hastaln sebebi konusuyla irtibatl olduunu anlamazlar. Bunu anlayamaz ve bunun benimle ilgisi yokturder. Halbuki direkt
bir ekilde onunla ilikilidir. te bu adam aydn deildir. Bununla birlikte fikir ve dnce sahasnda alanlarn tamam
aydndr, veya deildir. nsan aydn yapan belki de toplumda bedeni bir kma, bilek gcyle srdrlen faaliyet olabilir.
Sz konusu bu sahalarda almasna ramen, iyi de kavrama yetkisine sahip olabilir. Elbette fikir sahasnda alann aksine..
Bunun almas dnce zerinedir ve bundan dolay da entellektel saylr; ama aydn deildir. Her zaman, yksek tahsil, st
dzeyde eitim grp diploma alm, belirli bir ilmi seviyeye sahip olup da, fikri sahada faaliyet gsteren birok insann
byk ay kadar meseleyi anlamadklarn devaml olarak grmekteyiz. Bunlar keliruyadrlar. Bunlar aydn grl ve
aydn anlayl deillerdir. Ama ileri fikir sahasn kaplar, yani entellekteldirler. Ancak aydn saylmazlar. Buna gre
bankada memurluk yapan, snflarda ders veren retmen, gazete muhabiri, her trl resim yapan, her trden iir okuyan,
mtercim olan ve hatta sama da olsa istediini tercme edenlerin tamam fikir sahas iileridirler ve entellektel snfna
girmektedirler.Acaba bunlar aydn mdrlar? Dier delil ve senedlerle meseleye eilmek gerekir. Bedeni ilerle megul olan,
bir daktilocu, bir ii, entellektel deildir; intelijansiya snfndan deildir. Aydn mdr, yoksa aydn deil midir? Dier
delillerle lmek gerekir..
Yaplan aklamalar nda, bu deer lsne gre aydn; bir ferdin dncesine verilen sfattr. Entellektel ise, bir
ferdin almasna verilen sfat oluturur. Bu esasa gre baz aydnlar entellektel, bazlar ise deildir. Yine bu esasa gre
baz entellekteller aydndrlar ve bazlar aydn deildir. (2)
Bu esasa gre, aydn bizim tasavvur ettiimiz gibi entellektelin karl olmamaldr. Aydn ve entellektel umumi ve
hususi ynden birbiriyle baz ynlerden snrl olarak irtibatlar olan iki genel kelimedir. Mantklarn tabiriyle byle bir
iliki ierisinde olan bu iki kelime, eanlaml da deildir. Bunun iin Farsada entellektel yerine aydn kelimesi
kullanlmamaldr. Avrupallarn entellektel kelimesinin gerek kavramn ve anlamn biz Farsa konuanlarn da anlamas
iin byle bir yolu tercih etmeliyiz. Ben, devaml olarak yanl bir ekilde aydn dediimiz entellektelin karl olarak,
tahsil grm ve diplomal tabirini kullanyorum. Evet, her tahsil grm entellektel dir. Neden? nk tahsil grm ve onun
vesilesiyle almaktadr. Tahsil, yani daha sonra toplumda onun vesilesiyle alan bir fikri yatrm. Tahsil seviyesi arttka,
bu sahada faaliyet gsteren ferdin entellektel ls de art gsterecektir. Entellektel ve entellektel olmayan arasnda
deiik ilikiler vardr. Buna ilave olarak, deiik derecelerde mevcuttur. Bazlar da bunlarn ortasnda yer alr. Daktilocular
gibi. Bir yandan bedeni faaliyet ierisindedir-ler ve dier yandan da dnsel bir ile meguldr. Yani hem fikir, hem beden,
hem de pazu iisidir. ok gzel bir hal dokuyan kimse, hem beden ve hem de fikir iisidir. Buna ilave olarak zevk iisi
olarak da saylr. Baka bir tabirle hem entellekteldir ve hem de el sanats. Bu rnekler arasna, tekneyle har tayan inaat
iisini de katabiliriz. Bu, yzde doksan dokuz bedeni faaliyet gsteriyor. Filozof ise, bunun aksine yzde yz fikri alma
iindedir. Bir air, yazar, mtercim ve buna benziyenler kendi sahalarnda, fikir faaliyetinin zirvesinde yer alrlar.

Entellektel Snfn Tekili

Entellekteller, yani btn tahsil grmler, diplomallar, ksacas toplumda fikir iisi olanlar, beyinleri, dnceleri ve
malumatlar vastasyla toplumda alrlar. Bu snf, 17.ci asrda Avrupada olutu. Neden, 17.ci asr diyoruz? Bu asrdan
nce, fikir sahasnda alanlar yok muydu? Neden olmasn ki? Orta ada, Avrupa, ran ve dier lkelerde entellektel
gruplar vard. Bizim din alimlerimiz, vaizlerimiz, byk yazar ve airlerimiz entellektel kesimindedirler. Hi phesiz, Mir
Fenderski, Molla Sadra, Hafz, Gazali, Sadi, Firdevsi, Seyyit Rza ve Alleme Hlli, entellektel ve fikir alanlar
snfndandr. Avrupada 17.ci asrdan nce, Orta ada ilmi, felsefi, dini, tp, hukuk ve edebiyat dnda alanlar,
entellektel snfndandr. Ama neden entellektel?
Tahsil grm, diploma sahibi, fikir iisi snfnn 17.ci asrda tekil edildiini hangi sebeple sylyoruz? Bu ok zel
manaya gelmektedir. Bununla birlikte, genel olarak tarihin btn devrelerindeki mtefekkirler, alimler ve yazarlar
entelekteldirler. Hatta uzakta kalm bir kabilede yaayanlar arasnda okuma yazma bilen kii dierlerine gre entellekteldir.
ok bedevi olan kabilede, fazlasyla, hurafi, putperest, sihirbazlk ve buna benzer faaliyetler gsterenler entellekteldir.
nk, kazma-krek ilerinde alanlara nazaran, fikri faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Ama bugn entellektelden sz
edildiinde zel bir tabaka anlalr. Bugnk dnyamzda, beeri hkmetler zerinde hkmeden ve sistemlerini, fikri, itikadi
ve ruhi temeller zerinde ekillendiren kesimdir kastedilen. Zira, yine bu snrlar arasnda Avrupada entellektel zel bir
snftr. Hatta, byk bir feylosof, hristiyan dininin kiliselerine ait byk bir alim ve misyoner bile yzde yz entellekteldir.
Devaml olarak, dini tebli ediyor, tefsir yapyor, lgat, dil ve tarih ilerinde alyor ve bu dallara ramen entellektel
snfna girerler. Elbette, kelimenin zel manas, ynnden deil. Entellektel veya tahsil grm tabaka, bugn dnyada sz
konusu olan zel manasyla, orta ada din alimleri yani, katolik din adamlarnn irade ve isteklerinin aksine-kiliselere muhalif
olarak-yeni ilimleri okudular; yeni felsefeleri okudular; yeni bir dnce tarzyla dnmeye ve ilmi hayatn hizmetine

sunmaya baladlar. Bu ilim, daha sonralar dinin gereklerini anlatmakla snrl olan din alimlerinin aksine, toplumun hayatna
girdi. Balayan bu gelimelerle, mimarlk, mhendislik, ressamlk, iir, tercme, yazarlk, inaatlk, aritmetik, fizik, kimya,
ila sanai, tarm, zanaat ve bunun benzerleri gibi dallar bu vesileyle pratie aktarld Yani devaml olarak hurafe ve meslek
sahiplerine aid olan, onlarn elinde bulunmayan, hayatn muhtelif kesimlerinde geerli olan, bu deiik dallara onlarn
vastasyla beeri hayatta pratie aktarld. Onlar iin okullar kuruldu ve onlar iin blmler tekil edildi. Bu blmlere
renciler ald ve bu rencileri kendi ilmine gre ve papa-nn kilisesinin ve din ilminin mdahalesine meydan vermeden
yetitirip, mkemmelletirdi. Daha sonralar, btn hayat ilmin eline geti. Hayatta meydana gelen bu deiikliin ardndan,
mimarlk, mhendislik, tp, kimya, fizik, felsefe, iir, sanat ve buna benzer btn ilim dallar, alma sahalar 16, 17 ve 18.ci
yzylda zellikle 17.ci yzyldan gnmze kadar yksek tahsil yapmlarn eline geti.
Avrupada 14 ve 15.ci yzylda: Alim geldi dedikleri zaman, din adamnn geldii kastedilmekteydi. imdi bizde sz
konusu olduu gibi. Alim dediimiz zaman akla din adam gelmektedir. nk, din alimleri havzasndan baka bir kurulu
ilimle ilgilenmemektedir. Bundan dolay ilim, din ilimleriydi Btn ilim, din alimleri ve ulema tarafndan
ynlendirilmekteydi. Ancak, 17.ci asrda durum deiti ve ulema veya alim geldi dendii zaman, akla hangi alim? gibi bir
soru geliyordu. Din alimi veya dier alim gerek hadiseydi. Daha nceleri saylar ok az olan din alimlerinin dnda kalan
alim veya bilginler, (Galile ve Kopernik) daha sonralar tedrici olarak oaldlar ve hayatn btn sahalarnda gelime
saland; hayatn btn kesimlerini kaplayam bu hareketin ardndan yeni bir snf olutu. Bu yeni ilim snf olan
entellekteller, intelijansiyeler, yani toplumda fikir ileriyle uraanlar, veya baka bir tabirle: dini okullarn dnda din alimi
olmayan retim yelerinin yannda ders okumu olanlar yeni bir snf tekil ettiler. Bunlarn btn ehir, ky ve mntkalarda
ehreleri mahhas ve belirgin haldeydi. Eskiden bir kye girdiimiz zaman, o kyn alimi, ky hocas veya okuma yazma
bilen ve dinle ilgilenen bir ka kiiydi. Dierleri de -ister malik, ister ifti ve isterse nalbent olsun-beden iileri
saylmaktaydlar. Bu iki snfn yan sra,imdi yeni bir snf daha olumutu. retmen, tabib, mhendis, ifti ve traktr
uzman, teknisyen ve bunlarn benzerleri yeni bir grup oluturmaktayd. Bunlar ne din alanlaryd ve ne de din alimleri. Fikir
sahasnda faaliyet gsteren adamlard. Bununla birlikte, mbelli, din alimi ve kilise kesiminden de deillerdi. Bunlar
entellekteldirler. Yeni tahsil grmlerdir. Bunlar 17.ci asrda zel bir snf olarak ortaya kt.
Snf Ne Zaman Tekil Oldu?
Snf, bir ehirde, bakentte ve byk ehirlerde baka bir snf tekil olduu zaman olumaz; bilakis toplumda batan
baa, daha kapsaml bir ekilde byle bir olgunun meydana gelip yaylmasyla birlikte oluur. rnek olarak, eer toplumun
herhangi bir yerinde bir Feodal, dk ifti veya ok gelimi bir sanai birimi grrsek bu toplumda sanai iilerinin olduu
manasna gelir. Bu aydnlarn bir ounun yanlna kaynak olmaktadr. (3) Zira, bir grubun uyanmas balad. Ancak snf
henz meydana gelmi deildir. Snf ne zaman oluuyor? Herhangi bir ehre girildiinde, lkenin her yann dolatmzda,
zel bir yer, ehrin belirli bir yerinde zel bir grup, zel bir elbise, dil, zel bir oyun, zel bir mabed, sosyal irtibat, tatil ve
zel bir merasim yapldn grdmz zaman, ii snf olumutur. Din evresinin dnda birka mtercim, air ve
yazarn olumasyla birlikte entellektel, tahsil grm, yani sylediimiz manayla aydn snf olumaz. Bu kesimin btn
ehir, ky ve kesimlerde olumasnn mahede edilmesiyle birlikte, bu snftan sz etmek mmkn olur.
17.ci asrda, Avrupada bu snf oluuyordu Snf, bir toplumun, sosyal birimlerine gre kurulur. Daha nce de
ylediimiz gibi, snf, toplumda hem zel i ve hem de zel duruma sahiptir; kendisine zg bir dil, ruh, zevk, edebiyat,
hner, yaama ekli ve zel bir dnce tarzna sahiptir. Onlarn dil, edebiyat, dnce, kltr ve dnya grne ait
zellikleri nasl meydana gelir? Kitap okumakla elde edilmez. Radyo,, gazete, tercme ve konuma yoluyla gereklemez. yle
ise nasl oluur? Toplumdaki gerekler, ihtiyalar, zel artlar ve gelimelerin neticesinde bu snf meydana gelir. Bununla
birlikte, bizim fotokopimizin orjinali olan ve 17.ci yzylda Avrupada oluan bu snf, zel artlarn neticesinde domu,
toplumun zel durumundan dolay zel fikri bir yapya da sahip olmutur. Olumas doal bir ekilde meydana gelmitir.
Sebep-so-nu ilikisi de bulunmaktadr
17. Asrda Aydn Snfnn zellikleri
Din evresinden ayr olan ve bu yeni tahsil grmler, yani aydnlar snf 17.ci asrdan, dnyadaki dnceler zerin de
tesirli olduu gnmze kadar nasl zelliklere sahip olmutur? Tamamn burada syleyemiyeceimiz ayrntl ve kapsaml bir
liste var elimizde, nk onlarn herbirini teker-teker izah ederek anlatmam gerekiyor. Buna vaktim yok. Avrupann tahsil
grm aydnnn nasl dndn ve neden byle dndn izah etmesi bakmndan birka rnek vermekle yetiniyorum.
Daha nce de iaret edildii gibi entellektel snf, neden orta ada din alimlerinin karsna bir tepki olarak dodu?
Orta a ilmi ve din ilmi, dnce ve hayatn hr bir ekilde gelimesine frsat vermiyordu. lmi, ncile yaryacak
dnce itikad ve hristiyanlk dininin faydalanaca dnce, ve inan tarz olarak kefedene, ceza olarak derisinin
yzlmesini ngrmeleri nedendi acaba? nk, daha nceki eski ve dini ilim dedikleri ilimde, insan bedenin damarlar
iinde kan deil de kas olduu syleniyordu. Adam bu adam ise insann damarlarnda kann dolatn sylyordu yle ise,
dinin bilgisine muhalif bilgi reten bu adamn derisi yzlmeliydi. Orta ada din ilmi sadece ncilin anlalmasna zg bir
ilimle de snrl deildi.

Hatta Hz. sadan altyz sene nce, Aristo, Eflatun ve benzerleri tarafndan meydana gelmi, olgunlam ve Betlamus
gibi ahslar tarafndan yaygnlam olan Yunan ilmi bile, o zamann ilimleri arasndayd. Hristiyan bilginleri daha sonralar
sa (a.s)dan nce tekaml bulmu, ilmi alp, hristiyanlk dinine kattlar, ncilin blmleri; Aristo; Yunan felsefesi ve ilmi,
eski tabiat ilmi, eski ilim veya din ilmi olarak meydana getirildi. yle ki, daha sonralar mtefekkirler, fizikiler, kimyagerler,
rassamlar, mhendisler ve benzerleri Aristonun aksine, muhalifine sz syleyemez oldular. Kukusuz bizim ulemamzn
ekseriyeti byle bir taassubtan uzaktlar. Bilakis bizim toplumumuzda inkar edilmez bir gerek, ulemay, alimi kabul etmeyen
cahillerin bulunuyor olmasdr. Bu tip insanlar oktur. Benim veya baka birinin, bir gr aklam olduu, bunu alimlerin
kabul ettii, ama cahiller tarafndan kabul edilmedii gibi, bir trl bundan vazgemediklerine defalarca ahid olmuum. Ben
Mekkeye gittiim zaman ulema ile cahillerin savana ahid oldum. Btn ulema tavaf zamannda da kadnlarn yznn
rtlmemesi zerinde gr birlii iindeydiler, ama o mukaddesi cahillerin hibiri bunu kabul etmiyordu. Kabul edenler de
oyun gerei yle grndler. Bir oyun hazrl iindeydiler. Oyun neydi? Btn alimler yzn rtnmemesinde ittifak
ierisindeydiler. O kabul etmiyordu. O da kimdir? O mukaddesatlndan dolay kendisini din alimi zanneden cahildir.
Bundan dolay, ksmen alimin szne uymak ve hem de kendi dinlerinin emrini yerine getirmek iin teknik bir hile hazrladlar.
Bunun iin alnlarna 10 santimetrelik bir erid balamlard. apkann n tarafn anmsatyordu. Bu bandn zerinden bir
perde sarkttlar. Bu perdenin yze olan uzakl on ila yirmi santimdi. Yz ulemann dedii gibi rtl deil, ama kendi
dinlerine gre yz rtldr. Bunlar neyle neyin savadr? lmin, cehaletle savadr. Hem de din adna. zlerek sylemek
gerekir ki, bizim kesimlerimizde, uzman ve alim olmayan mukaddesilerin itikad, karar verme gleri ulema ve byk
mtehidlerden daha fazladr. Orta ada mevcud olan ve Skolastik olarak isimlendirilen bu eski ilim, halkn dnp, yeni
keifler yapmasna meydan vermiyordu. Yeteneklerin ve bulularn salanmasnn nnde bir engel olarak duran bu ilim, bir
reform, deiiklik, hareketin itimai ve fikri sahada (btn imkanlaryla) gelime gstermesini nlemeye almaktan geri
kalmad. Tamam durgun, dondurulmu, geleneksel her nesil gemi neslin kopyasdr ve bylesi toplumlarda btn dnceler
zincire vurulmutur. Bylelerinin meydana getirdii muhasaradan dolay, Avrupa bilginlerinin, dnce ve hayat dinin
meselelerinden ayr tutmaya ynelmesine sebep olmaktayd. Dini bir kenara brakmadlar. nk, din bir ihtiyat. Din adna
hayatn dondurulduunu grdler. Orta ada kurulan bu sistem neticesinde, Osmanl Trkleri rahatlkla dalmann eiine
geldiler. Durumu dank hale gelen islam, rahat bir ekilde Avrupay datacak konumdayd, ama onlar hereyden mahrum
braklmlard. Hatta islam lkelerinde salanan geliime ve keiflerin Avrupaya girmesine bile izin verilmiyordu.
Mslmanlarn yapt bir saat Alman kralna hediye olarak verilir. Saat belirli zamanlarca zil alar ve keilerin, mukaddesilerin fetvasyla saat imha edilir. nk btn Avrupa halkn etkilemi ve iinde cin olduu inanc giderek bymt.
Halkn suu deildi. Halkn devaml olarak bu dnce seviyesinde kalmasna almlard. Bu durum ancak bir neticeydi.
Avrupada bugn revata tutulan kadn haklar meselesi, Orta ada kadnlar zerinde oluturulan esarete, gsterilen
tepkinin bir neticesidir. rnek olarak Papaya soruyorlar: Bir kadn kapal kaplarn ardndan kendisine haram olan bir erkekle
konuabilirmi? O da yle cevap veriyor: Kadnn mahrem olduu bir erkekle kapal kaplarn ardndan konuamyaca
yle dursun, bir evde -mutfakta bile olsa-bir kadnn olmas durumunda, erkek o eve giremez. Hatta, kadn ikinci katta bile
olsa durum deimez. Kadnlar zerinde oluturulan basknn neticesi, bugn grdmz manzaradr. Orta ada bir ksm
dinsiz ahslar halk etrafnda toplayabilmek iin, dine saldr yerine, Ademin mukaddes, mtedeyyin bir insan olduunu
syleyerek dindar olduklarn gstermeye almak durumunda kalyorlard. Halbuki 18 ve 19.cu yzylda halkn ilgisini cezb
etmek ve kitleleri etraflarnda toplayabilmek iin, dine kar olduklarn ve dini kabul etmediklerini beyan etmek durumunda
kalyorlard. Bu tepki nereden kaynaklanmaktayd? Bu Orta an tepkisidir. Meydana gelen gelimeler, dine muhalif yeni
bilginler veya baka bir tabirle aydnlar dnemi hz kazanmtr. Neden? Dinin karsnda kilise kadrosuna katolik dininin bin
yllk zindanndan firar etmi bir tutku olarak, hayatn srdrmek ve kendi kendisine gelimek, tekamle ermek istedii iin
Mantken ve doal olarak kendi yolunda byk bir
engel olarak grd dine kar kmas gerekiyordu; kar da kt. Aklad gibi, aydnlarn Avrupada dinden
kamalar mantki bir kat. Tarihten salanan tecrbelerin neticesi de onlarn grn teyid ediyordu.
Avrupann ikibinbeyz ve ikibinaltyz yl nceki gemii haddinden fazla parlak gelimelerle doludur. Aristo, Sokrat,
Eflatun ve buna benzer byk bilginleri, yazarlar, airleri, edipleri ve byk filozoflar vard. Bunlarn bugn bile dnyada,
kendi sahalarnda sz sahibi olmas bunu dorular mahiyettedir. Katolik mezhebi ve hristiyanlk geldikten ve Avrupada din
adna sultasn oluturduktan sonra, Avrupa gn getike daha fazla boulmann ve dmenin iine yuvarland. Nefesi kesilen
Avrupada bu dnemden sonra, artk ses karmad. Aydnlar ve aydn snfnn tekilinin ardndan, din olarak kabul edilen
dnceler kilisenin iine kadar srld, kaps kapand; ama yine de gelime gsterdi.
Avrupann dini bir kenara ittii bu son asrda, Sokrat, Eflatun ve Aristoya sahip olduu zaman gibi parlak bir dnem
yaadna ahid olmaktayz. Kyas yaptmz zaman, yaptklarnn tabii ve mantki olduunu grrz. Yeni ilim, yeni snf
kilisenin tekelinde ve emrinde olduu srece gelime gsteremedi. Hayat, dnce ve ilim durmutu. Kilisenin sultas bir
kenara itildiinde, entellektel tabakas, dine kar veya dinsiz bir zellik elde etti. Zira, aydnn en nemli zelliklerinden
biri, onun dinsiz olmasyd. Eski din dneminde sadece katoliklerin ders okumasna izin verilmekteydi. Tepki olarak gelien bu
yeni harekette herkese okuma hakk tannyordu. Btn insanlarn gelip ders okumas iin dinin emrinde olmayan niversiteler
kurdular. Hangisinin daha iyi dnd,hangisinin insann gelimesi ve hayat iin iyi olduu ortadadr.

16.c asrda spanyann Barselona ehrinde (lkenin ikinci byk ehirlerinden) yz bin protestan katlettiler.
Fransada o kadar protestan ldrdler ki, birinci derecede olan lke ikinci ve nc dereceye kadar dme gsterdi. Bu
katliam protestanlarn aydn olmasndan dolay gerekleiyordu. Buna ilave olarak bu insanlar servet sahibi, alkan, aktif ve
hayatn artlarn gsleyebile-cek zelliklere sahiptiler. nziva, cennet satma, tevessl (beerden yardm istemek),
katoliklerin ilan ettii gibi dnya ve hayat deersizdir, lezzet tanrnn zdddr ve buna benzer sayszca hurafeyi kabul
etmiyorlard. Protestanlar, Fransann btn servet, sanat, sermaye ve faaliyetlerini ellerinde bulunduruyorlard ve Fransann
salad gelimeler onlara minnet borluydu. Onlardan o kadar ldrp katlettiler ki geriye kalan bir grubu baka lkeye firar
etmek zorunda kald ve bunun neticesinde bu Fransa birka sene sonra dme noktasna geldi. Aydnlarn takip ettii yol ve
zellikleri doal olarak bu tecrbelerden kaynaklanyordu. Gemiten alnan dersin neticesinde aydnlar hareketi din, dinin
esas ve balar zerinde dnmediler ve bunun da tesinde kilisenin dnce zerindeki sultasn, akl yoluyla kaldrmaya ve
hr bir ekilde gelime salamaya, hrriyeti esarete tercih etmeye altlar. Dinin yerine, kfr bina etmemek de onlarn zelliklerindendir.

Nasyonalizm
Papalk, katolik kilisesi Orta ada dnyay vatan olarak grr. Kavmiyet ve milliyet meselesini dnmez. nk dnya
Papa hkmetinin kontrolndedir. Halk zerinde hkm sahibi olmak, kardinaller tarafndan seilen Papaya aittir. Dil resmen
latincedir. Hi kimsenin kendi dini veya ilmi meseleleri konumaya hakk yoktur. Neden latince? nk bu zihniyete gre;
Allahn dili, ncilin dilidir! Oysa ncil branice deil miydi? Veya sa, branice konumuyormuydu? Yoksa o latince biliyor
muydu? Bu sorular karsnda kimsenin verecek cevab yoktu. Ama, dil latincedir! Neden? nk, Papann kilisesi, Sezar
ynetiminin arka yzndeki resmi yzdr. sa veya dinle hibir ilgisi yoktur. Tamamen, Romada bulunan Kayser rejiminin
siyasi tekilatnn bir kopyasdr. Balk ayakkablarnm grrseniz, Papann nasl seildiini, ak bir ekilde anlarsnz.
Kayser, eraf tarafndan seildii gibi, Papada eraf meclisinin semi olduu bir ahstr. Muhafz alay, ta, saray terifat,
hususi ordu, maliye (vergi) toplama ve bunun benzeri dier terifat merasimleri, Papann varisi olduu siyasi tekilatn bir
devamndan baka birey deildir. Kayserin Romadaki tekilatnn bir devam. te bundan dolay branice dili deil de
Latince dili, dini bir dil olarak kabul edilmitir.
Papa din adna yle diyor: Btn dnyaya hkmetmek benim tekelimdedir. (Bu ncilin ve sann syledii sz deil.
nk sa: Kayserin iini Kaysere brakn. diyor) Aka Sezarn szn tekrarlyor. Nitekim o da dnya imparatoru
adna tac brakma merasimi dzenliyor ve btn dnya milletlerinin, dillerin, kavimlerin Roma imparatorluunun ve Latincenin
azametinde erimesinin gerektiini sylyordu. Bu sultadan kurtulmak isteyen 17.ci asr Avrupa aydn istiklalini elde etmek
gayesi ile, dine kar olmakla birlikte, nasyonalistliini ve milliyetiliini de ilan ediyordu. Kendi anadilini latincenin yerine
koymak, Papann sultasnn yerine demokrasi veya kendi halknn hkmetini hakim klmak iin. Bu da onun baka bir
zelliiydi.
Doal ve mantki olarak, bunlar kendi toplumunun mevcud artlarndan alyordu. yle ise, onun nasyonalizm mant,
enternasyonalizm ve dnyann Papann olduu gr nnde yer alacakt. Papann latincenin btn halkn resmi dili olmasn
istemesi karsnda ise, anadiline yapacak; ilim sahasndaki sultadan dolay dine kar olan okullar aacaktr. Zira, papa ve
kilise bu hrriyetlerin salanmasna meydan vermiyeceklerdi. nk onlar bu ana kadar din adna esaretinde tutmutu
Halklk ve Erafiyet (Soylular) Dmanl
Aydnn zelliklerinden biri soylulara kar olmasdr. Sulta sahibi zel bir snfa, feodalizme muhalif olmasdr. Neden?
nk, Orta a da din, Avrupada aydn snf meydana gelince, hem soylular ve hem de Papann seilmesine taraftarlk
etmekteydi. Soylularn ve sekinlerin seimi, halkn seimi deil. Bundan dolay aydn; demokrasiyi, soylularn hkmetini ve
papann dinin semi olduu soylularn aristokrasisinin yerine tercih edip ayrca soylulara, feodallere ve feodalizmin ekline
muhalefet etmekteydiler. Bu Avrupada aydn ve aydnn zellikleridir. Bir kez daha tekrar ettiim zelliklerdir bunlar. Bu
benim beyan etmek istediim konunun zdr.
Aydn, Avrupadaki 17.ci yzylda meydana geldi. Feodalizmin, Avrupaya hakim olduu, Sezarn din adna hkmet
ettii bir ortamda bu olu meydana geliyordu. Oluturulan bu atmosferden dolay, Avrupa aydn dine kar dinden uzak bir
izgide gelime gsterir. Din alimlerinin zorbalk, bask ve sultasndan kurtulmak (4) ve hrriyetlerini elde etmek iin bu
hareket balatlyordu. Papann ve kilisenin gsterdii tanr inancna muhalefet edecektir bu hareket. nk, Papann tantt
tanr soylularn en byk savunucusuydu. Onlara izzet kazandryor, dierlerine ise zillet. Soylularn hkmeti olan Papann
rejimini zayflatmak gayesiyle demokrasi kuruyorlard. lmi dnceye tam bir hrriyetin salanmasna ve ilmin maddiyatna,
kilisenin manevi ilim sistemine, dncelerine hayatn sahnesinden uzaklatrmak ve kendi sistemlerinin emrine vermek iin
inanyorlar.
Avrupal aydnlarn zelliklerinin topluca intikallerinin bir baka ekli; aydn snfn Avrupada oluturan zellik mantki
ynden eksik ve artlara uygundur. Mantki ynden mall durumun doal olmas bu zelliklerin olumasnn nemli
sebeplerindendir. Avrupada hkm sren sistem, bu olgunun domasn zaten zaruri klyordu. Buna gre, btn bu zellikler,
mantki zelliklerdir. Tarihi artlarn dourduu bir gerektir. 16 ve 17.ci yzylda aydn btn bu saylan olgularla kar
karya kald. Bu atmosferde ekil ald ve neticede bu zellikle ekillendi. O zaman 19.cu asrda doulu lkelerde, zellikle
islam lkeleriyle kurulan temas neticesinde, tekaml ynnden zirveye ulam Avrupa aydn snf zelliklerini islam lkeleri
ve doulu lkelerin toplumlarna -aydn snf- olarak verdi. Doulu ve islam lkeleri aydnlar da aynen bu zellikleri ald.
Ancak bu zelliklerden hibiri, doulu ve islam lkesi toplumundaki aydn snfnda mantki deildi. Neden?
nk belirttiimiz gibi, domu olan zellikler Avrupa toplumunun artlarnn yansmas, din ve tarihin neti-cesiydi.
Bundan dolay doal bir gelime olarak kabul grr. Avrupa aydnnn byle bir atmosferde, byle bir yola girmesi tabii bir
gelimedir. Ama bizim aydnmz, bizim toplumumuzda, baka bir tarihi koul, baka bir din ulemasyla kar karya
bulunmakta ve sosyal artlar tamamen farkldr. 18 ve 19.cu yzylda zayflama dnemini yaarken bile, aydn snfnn
olumasna vesile olan katolik mezhebine benzer hibir taraf yoktur. Bununla birlikte, Avrupa aydnlarnn elinde bulunan
zellikleri taklit etmekle yetindi. Toplum biliminde, bir mntkada yzde yz doru ve mantki olan bir gerein, baka bir
blgede zararl, faciaya yol ac, kt ve batl olduu eklinde bir olguya rastlamaktayz.
Aydnlarn dou toplumunda yapt ilk i, dine kar mcadele vermek oldu. Avrupada dine kar verilen mcadelenin
neticesi, fikir hrriyeti, dncenin gelimesi, parlak bir medeniyet, acaip ilerlemeler, hayatn btn sahalarnda hzl ilmi

gelimeler oldu. Ama, islam ve dou lkeleri toplumlarnda, dine kar verilen mcadele veya dinin tesirsiz braklmasna
alma eylemlerinin en seri ve en byk neticesi, emperyalizmin nfuzu nndeki engeli kaldrmak, iktisadi smr
saldrlarnn yolunun almas, masraflarn hcumu ile ykm kolaylatrmak; dou toplumlarnda fikri sapmann meydana
gelmesine vesile olmak ve bunlara benzer yzlerce saldr ve hcum. Meseleye bakn ve kyaslayn. Doulu lkelerde aydnlar
hareketinin meydana geldii dnemi, ncesini ve sonrasn deerlendirin.
Bu neticeyi, aydnlarn Avrupadaki nceki ve sonraki gelimeleri zellikleriyle karlatrn ve her ikisini kyaslayn.
Neticenin tamamen birbirinin tersine, zddna olduu grlr.
Sosyal Gereklerin Ba
Muhammed Abduh yle diyor; Onlar dini terkettiler, hrriyete, efendilie ve btn dnyaya hkmetme noktasna
ulatlar. Biz dini terkettik, zillet, ayrlk, blnme, tefrika, yiKilmann iine dtk, bize dikte edilen hereyi almaya hazr
olduk ve bize zorla verilmek istenen, nmze atlanlar almak durumunda kalmak noktasna ulatk Niin? Neden bir
sebep iki yar noktada, iki sosyal artta, birbirine zt ve ters iki ayr netice douruyor? nk sosyolojide, felsefede, ilimlerde
gerekler iki trldr. Bir i, bir mesele; ya hakikattir, ya batl. Eer gerekse, her yerde gerektir ve her zaman da hakikat.
Misal olarak eer, yerekimi gc gnein etrafnda dnyorsa, bu hem Avrupada hem randa dorudur. Bin sene, yzbin
sene sonra da dorudur. Eer bu teori doru deilse, heryer ve her zamanda doru deildir. lmi ve felsefi meselede bir
olgunun hak m yoksa batl m olduuna bakmak lazm. Ama, sosyal meselelerde baka bir sebebi de deerlendirmemiz
gerekiyor. O sebebi unuttuumuzda, btn yarglarmz i-ie ve kar karya batldr. Sosyal meselelerde, hak ve batldan
ayr olarak (5) idrak etmek, neden ve nerede planland meselesi zerinde dnmek sz konusudur. Bunun gz nnde
bulundurulmas gerekir. rencilerden biri Kisrevi konusunda bana soru sorduunda yle cevap verdim: Benim Kisrevinin
kitaplar, szleri ve maksadyla bir iim yok. Farz edelim her syledii dorudur, yzde yz mantki ve ilmi gereklerdir. Ama
unutmamanz ve unutmaman gereken, onun meseleyi sz konusu ettii sosyal artlar ve dnemin hakim olduu atmosferde bu
mesele bakayd.
Bir kanun eer zel sosyal artlarda zel bir sz sylenecekse, zel bir hedefe dayanmal ve zel bir gerek sz konusu
edilmelidir. Eer zihinleri baka bir meseleyle megul eder ve oyalarsak, bu hakikat ilmi bile olsa (veya daha da ileri giderek
meseleyi daha geni olarak sylersek) hakikat felsefesi, dini de olsa ve yz binlerce delille onu ispatlasak bile, aka ihanet
etmiizdir.
Fransann byk dnrlerinden olan ve Gney Afrikada bulunan Cune Dayo yle diyor: Kuzey Afrikay blmek
lazm. Ama nasl blmek lazm? Daha sonra szlerini yle srdryor: Ben tarihi ynden yaptm aratrmayla, Kuzey
Afrika halknn yarsnn barbar olduunu grdm. Dier yars ise Arap kavnindendir. Bunlarn hibir kesimi Arap veya
barbar olduklarnn farknda bile deillerdi. Yaptm incelemede barbar olan grupta kavmiyetilik duygularnn daha fazla
olduu kanaatna vardm. Buna mukabil olarak Arap olanlarda ise, dini ve mezhebi duygular ar basmaktayd. Bununla
birlikte, dini duygular olan kesimde bugnn aydn meselesini sz konusu etmek ve bunlarn dini karargahlarndan kmalarn
salamak ve birinci grupta ise dini teblii etmek yoluyla, isla-mn vahdet anlayyla birlikte bir potada erimi olduktan sonra
dier gruptan ayrmak mmkn m? Hangi vastayla? Ancak kavmiyet meselesini programlama yoluyla olabilir.
Grld gibi kavmiyet meselesini genel olarak toplumsal durumdan, tarihten, zamandan ayrdmz ve soyutladmz
zaman, kitaplarda tarif edildii gibi, bir ileri mektep, insan bir hareket ve doal bir gelime olarak grlr. Ancak, btn
Avrupa aydnlarnn, dnr ve mtefekkirlerinin dayandklar byk nem verdikleri bu dnce tarzna gre byk bir
edebiyat oluturduklar ve bu mektep sayesinde, Papann glgesini Avrupadan bir kenara ittikleri ve kurtulua
kavuturduklar nasyonalizm mektebi, hak ve hakikat dncesi, doulularn paralanmasna, blnmesine, tefrikasna ve
vahdetin yok olmasna vesile olmaktadr. 17.ci asrda Avrupada meydana gelen bu artlar medeniyet ve ilerlemenin en nemli
vesilesi oluyor. Ayn konumu bizim aydnlarmz 19. ve 20.ci asrda islam lkelerine tad zaman bir anda onlarn zaferinin
ne olduuna bakyoruz! Avusturya kaplarna dayanm byk Osmanl imparatorluu, Karadenizde islam adna en byk
deniz karargahna sahip olan, btn dou Avrupay kendi bayra altnda bulunduran ve bat ile merkez Avrupay da
potasnda eritmeye ve erimeyen ksm Manj denizine dkmeye doru giden bu byk imparatorluk, fazlasyla insani, ilerici bir
mektep olan bu nasyonalizm, milliyetilik neticesinde parampara ediliyordu. Esasen bu mektebin insani olduuna ben de
inanyorum. (6)
Byle bir vakit ve artlarda onlar tarafndan kurulan bu mektep, Avrupa aydnlarndan etkilenen bizim aydnlarmz
tarafndan -onlarn en byk ilericilikleri de nasyonalizm idi-srdrld. Bu hareketin srdrlmesi neticesinde, yirmibe yl
yani eyrek asr sonra, bu byk Osmanl mparatorluu, muazzam bir islam gc, Avrupann nefesini kesen bu byk g
ieriden paraland ve parampara bir ekilde blnd. Emperyalistler iin uygun olan lokmalara blnd. Batnn boazndan
rahatlkla geebilecek lokmalar haline geldi.
Sylemek istediimizi yle zetleyebiliriz. Biz batl aydnlar gibi dnen aydnlar, ayn zelliklere sahibiz. Kendi
toplumlarnn tarihi, zamann ihtiyac ve realitesini gz nnde bulunduran, onlara gre ekillenen, fikri zellikleri oluan, ona
gre alp hareket edenlerin aksine gelienlerin bir paras olarak, biz, kendi toplumumuza zamana, kltrmze
dayanmadan, o zelliklerden sadece birini aldk ve onunla amel ettik. Her yerde netice bunun aksine oldu. nk, sosyal

meseleler, o toplumun durumuyla irtibatldr, blgesel ve genel deildir.

Meselenin Corafi Etkisi
Bir sz bir yerde realitedir ve o sz baka bir yerde batldr. Bir unsur, mektep, ideoloji, bir dnemde hrriyet ve vahdeti
kendisiyle birlikte getirebilir, ama baka bir yerde hrriyet ve vahdetin yok edilmesi yolunda kullanlr. Aydn, hayr tahsil
etmi, diploma sahibi, Avrupadaki okumular, -onlar ayrca aydndlar-mevcut artlara gre, tpk Avrupada oluturulan
aydnlar snfnn domas gibi, kendi sosyal artlarna dini artlarna, gruplarnn, snflarnn, sosyal, kltrel ve tarihi
artlarna gre ekil almal, ona gre dnmeli, oluumunu tamamlamal, kendi zelliklerini semeli ve ondan sonra yola
dmeli, almal, sosyal meselelerde hak ve batldan baka bir szn olduunu ve onun da corafi sz olduunu
bilmelidirler. Her zaman sosyal meselelerde bir olgunun hak veya batl olduunu duyarsak, bunun hangi corafi artlarda
sylendiine bakmamz lazm. Sylenen hibir szn, bu toplumun btn boyutlar ve yapsyla direkt bir irtibatnn, toplumda
sz konusu olmadn sylemek mmkn deildir.
Ancak, Avrupal aydnlarn bir kopyas, fotokopisi olan doulu, ranl ve islam lkelerindeki aydn snfn ne zaman
doduuna bakmak lazmdr. Nasl meydana gelmitir? Avrupallar tarafndan bu islam lkesi ve dou lkelerindeki aydnlarn
bulunmas nasl oldu? slam lkelerindeki aydnlarn bulunmas ve oluturulmasnn entera-san bir zellii var. Ona daha
sonraki blmde, Jean Paul Sartrein deindii bu meseleye deieceim.
Aydnn limperestlii
Daha nceki konumamda, dilimizde yaygn olan ekliyle aydn kelimesinin mana ynnden yanl olduunu syledim.
Aydndan kastm, dnen, alma sahas bu olan toplumsal arac beyni, bilgisi olan snftr. Beden ve pazu gcne gre
alanlarn aksine zel mana ynn-dense. 17.ci yzylda Avrupada snf olarak meydana gelen, bugne kadar dnyada
faaliyetini srdren ve zamann ruhuna hkmeden zel bir snftr. Bu snfn zelliklerinden biri dine kar olmas, (7) dier
bir zellii eskiye, gericilie muhalif olmalar ve nc zellikleri geleneklere, gemie balla, gemie ynelme,
kuralclk, klasiklik ve irtica dncelerine kar olmalardr. Bir baka zellik, soyluluk ve aile zelliklerine snf ayrmna
muhalif olmalar ve genel olarak halk kitlelerine ynelmeleri ve gemiteki bilginlerin dine ballklarnn aksine -zel
manasyla yani Avrupa entellektelleri-ilme baml olmalaryd. Yani: Skolastik gelenekilik yerine Science fictiona,
ilme dayanmak. Yani sciencenin asaleti. Sayns (science) zel manasyla ilimdir. Genel olarak sylediimiz manada
kullanlmaz. Biz her trl tantan ve bildiren dnce rnne ilim diyoruz. ster dini, ister felsefi, tabiat tesi, fizik, kimya yani dakik ilim-psikoloji, sanat veya edebiyat ilmi olsun, durum farketmez. Ama Sayndan maksad, ilim mantna dayanan
dakik ilimdir. Ayrca tecrbelere de dayanr. Bununla birlikte siyanizm yani saynsin syledii hereyin bu yoldan elde edilen
ve hakikat olan inan mektebi. Siyann yollarnn dnda elde edilen her ilim, dakik ve dayanlacak ilim olarak kabul edilmez.
Buna gre siyan dendiinde, bilgi akla gelir. zel yollarla elde edilmi zel bir ilim. Bu bilgi de daha nce de sylediimiz
gibi, madde ve ak tecrbelere dayanan bir ilimdir.
Hissedilen bu madde ilmine dayanan bilgi, ister tabiat olsun (fizik ilmi) ister hayvan ve nebatad (fizyoloji, biyoloji),
isterse tahlil, tecrbe ve deerlendirmeye msaid d ruhi davranlarmz olsun (ruh bilimi, psikoloji) bu bilginin ana
kaynan oluturur. Ruhtan sz eden, soyutlanm, tecrbeye dayanmayan, ruhun devam ve zevalinden haber veren eski ilme
dayanmamaktadr. Buna gre, bu ilmin sahas maddi ve tecrbi kaynakldr. Bu yolla elde edilen ilim, Sayns bilgisi kabul
edilir. Ancak hner, sanat, edebiyat, rak ve ilham yoluyla elde edilen his ve duygu ilimleri siyanis sahasna girmez. Misal
olarak; inan, irfani ilim ve bilgilerle, ilhami ve iraki bilgiler
Zira, tecrbeye, soyutlanmaya, hissidilmeye ve mahade edilmeye msait deillerdir. Bunlar, labaratuarlarda mutlak bir
ekilde tecrbe edilip, incelemeye msait olmadklarndan, siyanizm ynnden gven verici deiller. yle ise siyanizm yani
ilmin zel manasyla ilme inanmaktr, ilimperestliktir. Buna gre bu yoldan elde edilen dayanlabilir, kaynak olabilir ve bu
yolla elde edilmeyen yanltr veya en azndan phelidir.
Tabiat tesi (mavaraul tebii) inan, gayp, ahlak ve insani meseleler, siyanis tarafndan soyutlanabildii, tahlil edebildii,
ilmi mantki, akl neriler yaplabildii, grlebildii, tecrbe, ahanj ve istikra yaplabilindii kadar kabul grmektedir.
Gold Bernardn aklamas bu ilimperestlie gzel bir rnektir. yle diyor: Eer ben ruhu cerrah bann altnda
grmezsem, kabul etmem. Yani ruhun ispat iin ne srlen btn deliller kabul edilir deil. Yani grme yoluyla ruhu
grmediimizden, mtalaa ve inceleme yapamyoruz, buna gre onu kabul edemeyiz. Ancak, birgn bir fiziki, kimyager,
biyolog, jeolog, psikolog veya vcudun herhangi bir organ zerinde inceleme yapabilen uzman gibi, labaratuar inceleme, ve
ilmi tecrbelerle, ruh zerinde allabilirse ve onun ispat salanabilirse, o zaman ona inanlabilir.
Saldr, Savunma ve Rnesans
Neden 16, 17 ve 18.ci asr aydnlar Saynsa (science) bu kadar inandlar? Bu hem mantki bir tepkiydi ve hem de ifrat
bir tepki. Ama mantki tepki bir ifrati tefrittir. Mantki, aksulamel tepki hem ifrat ve hem de tefrittir. Tabiatta da durum
byledir. Bizim dnemimizde de byledir. Sosyal ekimelerde de itikadi meselelerde de durum byledir. Fikri, itikadi
meselelerde bu aksulamelde Tony-benin deyimiyle hcum ve savunma mevcuddur.
Tonybe toplumun btn meselelerine saldr ve hcum esasna gre bakmaktadr. Yani toplum devaml olarak ifrat ve

tefrit halindedir. Devaml olarak ya saldr halindedir veya aksulamel Bir fikir veya amel karsnda savunma halindedir.
Beer srekli bir ekilde ya sa tarafa ya da sol tarafa yatmaktadr. Maddiyatta ifratn iine der, o zaman da onda aniden
tepki oluur ve bu kez de maneviyatta tefrit gsterir. Bu kez maneviyat konusunda o kadar ifrat ve arlk gsterir ki, neticede
hayattan uzaklamak durumuyla kalr. Bunun ardnda maddi tepki balar, o maneviyat aleyhine ynelerek maddiyata doru
gider ve onda boulur. Hayat maddiyatla snrl klar.
Bunda, kendisinden manevi tepki meydana gelecek kadar ileri gider. Konumalarmdan birinde btn tarihi dinlerin amel
ve akslamel olarak ortaya ktn sylemitim. rnek olarak in toplumuna baktmzda, gemite soyluluk, maddiyat,
yceltme, elence ve gzellik ball ve maddiyatperestliin o derece byme gsterdii ve bunun neticesinde toplumun
tamamen maddiyat, soyluluk ve lezzetperest hale dnt grlmektedir. Bunun neticesinde, aniden Meotso ve Taoizm
hareketi balyor. Bu hareketle birlikte, halk toplumdan kamaya, lezzetten, maddiyattan, toplumsal hayattan nefret etmeye,
tabiattan kamaya, inzivaya, toplumu tekmelemeye ve toplu yaamaya davet ediyorlar. Bu, ifrat karsnda bir tefrittir. Daha
sonralar inlilerin bu sahadaki dnceleri o kadar gelime ve ilerleme gsteriyor ki, bu hadiselerin arasndan aniden
Kontiyus kyor. Yine sosyal ve insan meseleyi, sosyal dncede zetliyor. Beeriyetin mana, felsefe ve fikir meselesini,
din ve hereyi toplu maddi hayat topluluunun tamam olarak yorumluyor. Yani, Laotsonun terk etmeye davet ettiklerine
armak, Konfuyus ise ona nisbetle btn dnyay davet ediyor. Avrupada ayn durum yaanmaktadr. Romann durumu
bundan farkl deil. Roma toplumu buna ilave olarak kudretperestlik, vahilik, intikamclk, lezzete bamllk, adam ldrme
ve buna benzer duygularla doludur. Romann eski istirahat etme trenlerinden biri,gladyatrleri vahi hayvanlarn nne
atmakt. Bu zavall esirlerin, klelerin kendi hayatlarn kurtarmak iin vahi aslan, kaplan veya panterlere kar btn
gleriyle savamalar gerekiyordu. Vahi bir hayvana kar btn gc ile yaka paa olan bir insann midsiz bir ekilde
mcadele vermesini seyredenler, lezzet alyorlard. Romann btn medeni insanlar gladyatr meydanlarndaki merasimleri
seyretmeye geliyorlard. Sadece soylular ve gller deil, hatta byk hekimler, filozoflar, byk sanatkarlar ve bunlarn
benzerleri bu meydanlarn sahnelerinin seyircileriydi. Bu Romann revata olan en nemli tatil leniydi
te byle bir zamanda Roma imparatoru dnya zerindeki sultas gereince, kl ve ordu gcne dayanarak btn uluslar
zerinde hkmranln srdrmeye devam ediyordu. Roma hayatnn felsefesi de lezzet ve maddeperestliktir. frat anarisinin
byd byle bir zamanda aniden sann sesi ykseliyordu. Sevmek, sadelik, birbirini her nasl olursa olsun balamak
ve zalimin kendi haklarna kar balatt her saldry affetmek. Bu ifrat durumudur. Ama bu kandan bir lezzetin ierisinde
boulmu olan insan deitirmek iindir. Kltan sadece ve sadece yaamak iin ilham alnyor. Onu yola sokmak islah etmek
iin iddetli ve ac bir maddeyi adam ldrme ve cinayet kart bir panzehiri onun kanna rnga etmek gerekiyor. O bar,
dostluk ve ak meselesi sann bir taraf ifratdr. Ve bu kl, dnya gc ve lezzete dayanan Romal, artk bylece zhd ve
zahidlie yneliyor. Zhd ve zahidlikte o kadar ileri gidiyor ki, dnya ve maddiyat meselesinde ifrata dyor. Roma toplumu
artk Orta an zahidler, rahipler ve kiliseye kapanmlar toplumu oluyor. Yeniden maneviyat, zhd ve zahidlikte ilerleyip,
gelime gsteriyor ve insann ruhunu o kadar bu meselenin iinde eritiyor ki, Avrupann maddi yaants, tatil edilmi bir hale
dnyor. yle ki, Avrupa Orta ada Osmanl Trkleri ve barbarlarn oyunca haline geliyor. Hibir surette mukavemet,
maddi hareket ve sosyal hayata sahip deildir. Tamamen uyuturulmutur. Zahidlik inancndaki ar ifrattan dolay, iddetli bir
ekilde uyuma dnemi balyor. Menf tesirlerle byme gsteren bu uyuukluun neticesinde Rnesans ve aydnlar hareketi
balyor. Sohbetimizin konusu olan aydnlar Bu aydnlar snf, kendi kendisine mantki bir ekilde bu kesim karsnda
sosyal ynden -Orta ada zhd ve zahidlikte boulmu bir ekilde uyuan-dnyadan nefret ve hayatn lezzetlerinden bizar
olan -hem de bunlar din adna yapan-kesim karsnda yer alyor. Tamamen toplumun gitmekte olduu ynn aksine
Halkn bu uyuukluk, durgunluk, donmadan, maddi hayattan ve hayatn gereklerinden uzaklama durumundan kurtulmas
ve yeniden ihya edilmesi gayesiyle Avrupa aydnlar snf, Avrupa halkn maddi hayata ve meru hayatn asaletine
armaktadr. Aydnlarn kendiliinden bu hayata nem verip, yaamalarn istemelerinin sebebi nedir? Papann sistemi ve
katolik mezhebi btn Avrupa halkn, hayattan sonra hayata davet ettikleri ve lmden nceki bu hayatn sadece deersiz
deil, ayn zamanda zarar verici olduunu syleyince ve onlara; Her lezzet ve dudaklarndaki her tebessm, gkyzndeki
tanrnn gazabna sebep olmaktadr denince, elbette bu tepkisiz kalmayacakt. Bu davet Avrupada revatr. Aydn snf
ayakland zaman, kendiliinden bu hareketin karsnda yer alyor, cephe alyordu. Bu dnyann iyi ve kt yanlarnn eksen
alnmas gayesiyle cephe alyorlard. inde yaadmz tabiat tanmalyz, tapmalyz, hayatmz elde bulunan ve
nmzdeki olanlar zerine bina etmeliyiz. O bedenimize aid olan i gdlerimizden ibarettir, tabiat sofrasndaki balarla
kar-karya olmak, bu tabiat zerinde hakimiyet kurmak, bu doal kuvveti yerli yerine yerletirmek tanmak, maddi hayatn
maddeye gre tanzim edilmesi, maddi hayattaki mevcud kudret ve nimetlerin dzenlenmesi..
17, 18 ve 19.cu Asr Aydnlarnn Mantki zellikleri
17, 18 ve 19.cu asr aydnlarnn Avrupadaki klarnda onlarn maddeperest ve dnyaperest olduklar, maddi ve
ekonomik bakmdan bu dnyaya ynelileri grlr. Felsefe, gayb ve ahirete ynelme dncelerine muhalif oluyorlar. Ve
tabiatta lmden sonras ve grlen dnya meselesi bunlardan daha st seviyede bizim iin aydnlk kazanmam
meselelerdir. Buna gre ak, mahhas ve kesin olan, bu elli-altm senelik yeryzndeki hayattr. Keiler de bize onu terk
ettirmek istiyorlar demektedirler.

yle ise, aydn snfn btn bu zellikleri mantki ve objektiftir ve kendi toplumunun tad zelliklerden
etkilenmektedir. Katolik kilisesinin sahipleri, her trl dnmeyi ve dnceyi sadece uhrevi ve gaybi meselelerle
snrlandrnca, dnyevi hayatn btn sahalarnda dnmeyi kfr olarak grnce ve mahkum edince, kendiliinden
aydnlarn akslamel tepki gstermesi gerekleiyor. Bunun yerine, bu dnyann hayatyla ilintili olan dnmeyi tavsiye
ediyorlar. Orta a alimleri bilgi ve ruhbanlar din adna tabiat konusunda dnmenin, maddeye ynelmek olduu ve ayrca
bunun alalmaya yneli olduu, yaratcnn nur ve hakikatndan uzaklatrmaya vesile olduu dolaysyla insan gafil
brakaca sylenince, aydnlar bu davetin, Avrupann tabiat, mutluluu tanmasna, insanda var olan duygularn gizli
kalmasna sebep olduunu, bu yolda mutluluk getirecek kabiliyetlerinin nnn kesildiini, talihsizlik, dme, cehalet ve geri
kalmla vesile oluunu grdler. Bunun iin, kendiliinden bu inancn karsndaki dnceye davet ediyorlar. Akln tanma
gcnn yetmiyecei eylerin tannmamasn istiyorlar. Bunun dnlmemesi dnyann tannmasna tevik ediliyor ve bunun
yaamaya yaryaca vurgulanyor.
Avrupal bir aydnn maddeciliinin, bir mtefekkir filozofun maddeciliine benzemedii gzlenmektedir. Bundan dolay
dnya, yeryz, gkyz, ve deiik felsefi mektepler zerinde dnmyor. Bu dncenin neticesi olarak, maddeye
ynelmiyor da. Bilakis doal bir akslamel olarak, 14, 15 vel6.c asrn toplumundaki durum onu byle bir tepki gstermeye
sevk ediyordu. Yani Avrupal aydnlarn maddiyatl, toplumlarndaki asrn ahirete ynelmedeki ifratna bir tepkidir.
Aydnlarn ilimcilii (ilimperestlii), Orta a ruhbanlarnn ilme olan muhalefetine bir tepkidir. O zamann ruhbanlar, ilmi
deersiz ve aslsz grmekteydiler. stinbat ilmi, her trl ilmi icad, her trl ilmi hrriyeti, hertrl buluu, netice karmay,
akla dayanan almay engelliyorlard, dnceyi de sadece ve sadece itikadn snrlar ierisinde gryor, ismine din
dedikleri talam bir mektebi savunuyor ve btn dnceleri onunla snrl kabul ederek hapsediyorlard. Aydnlar buna
kar ilmi (sayns) savunuyor ve ona dayanyorlard. Ama hangi ilmi? Orta an snrlad ve hapsettii ilim. Orta ada,
devaml olarak ruhbanlar snf tarafndan, din tarafndan tahkir edilmi ve horlanm olan ilim. Bunun karsnda aydnlar
saynsa (science) yneldi, neden acaba? nk siyanizm, Avrupa insann yani entellektel snf tabiatla tantrd, aina
kld, nk bu insan ok iyi eitmesine frsat tanyor. Bundan byle artk onunla muamele yapabilir. Tabiatla ilikileri,
tabiatla mevcut olan kanunlar iyice anlyabilir, tanyabilir, onun ardndan da hizmette kullanabilir, kendi hizmetine istihdam
edebilir, ziraats, hayvancs, sanatkar, retimi, nakili ve intikalde,haberlemesinde, fikir ve ruhun ykseltilmesinde ve
ayrca daha fazla refah, daha az alma ve maddi hayatnda bundan ok istifade edebilir
Siyanizm ona bunu balamaktadr. Kilise ve katolik mezhebinin onlar mahrum brakm olduu bir batr bu.
Btn bunlar gz nnde bulundurduumuz zaman, Avrupal aydnlarn maddiyat olmalarna hak vermemiz gerekiyor.
Avrupalnn zhde ynelme eklindeki sapmas, snrlanmas karsnda, bu aydnlarn siyanist -ilimperest-olmalarna hak
vermeliyiz. Din adna ilmi kltp, aaladklarndan, gelimesinin nn tkadklarndan dolay.. Avrupa aydnlarnn,
Avrupann kurtuluu ve uluslarnn gc iin, kendi halklarnn yaam seviyesini ykseltmek gayesiyle siyanizme
inandklarna, biz de inanmalyz. Zira, siyanizm ona sanat, g, ilerleme ve faydalanma bahediyor.
limperestlikte Sapma
Bu entellektel snfnn zelliidir. Btn zelliklerini toplumun gereklerinden aldn grmekteyiz. Ayrca, tarihte bu
zelliklerin,, bu iki- sene ierisinde Avrupann ne kadar iine yaradn grmekteyiz. Dnyann faydasna, bizim faydamza
olmam, ama kendilerinin menfaatine tamamlanmtr. Elimin altnda bulunduklar bin yllk kme dneminde, islam altn
an yaad dnemde gevi getirmekle megul durumdayken, bugn dnya zerinde manevi, fikri, felsefi sanatsal, iktisadi
ve hatta askeri ynden sulta kurmu bulunuyorlar. Bu bizim za-rarmzadr ama kendi menfaatlerinedir. Buna gre, 17, 18 ve
19.cu asrn aydnlarnn kendi snflarnn slogan olarak balatt hareketin zellii; Orta a zelliklerini yok etmek iin,
yani toplumu ke srkleyen unsurlara son vermek iin, tadklar zelliklerin, sosyoloji asndan, mantken olumasnn
gerektii ve olutuu bylece anlalm oldu mantkli bir aklamasyla birlikte izah edilebilir olmalyd bu ve oldu da. Ancak
Douda, Asyada ve Afrikada 19.cu asrda, 17.ci asrda Batda aydn snf olarak ortaya kan bu snfa benzer bir
hareketin baladn ve bugn dnyada fikri, felsefi, itikadi ve gr ynnden hkmet sahibi olduklar grlmektedir. Asya,
Afrika ve bilahere islam lkelerinde, bizim kendi aramzda bir snf ve grup meydana geldi. Ayn halin bir benzeri, tpk
szn ettiimiz Avrupal aydnlarn bir kltr kopyas. Yani islam lkelerinde ve Douda aydn snf olarak ortaya kan bu
kesim, kopyas olduklar Avrupal aydnlar gibi ayn zelliklere sahiptir. yle ise bu snfla o snf arasndaki fark nedir? Fark
toplum bilim ynnden sonsuzdur. Daha nce de sylediimiz ve imdi de iaret ettiimiz gibi Avrupal aydnlar kendi
zelliklerini toplumlarnn kendi tarihleri, kendilerinin yaad toplumun durum ve ahvalinin genel zelliklerinden alyorlard
ve bu zellik kendi toplumunda doal olarak meydana geliyordu. Ama bizim aydnlarmz bu zellikleri nasl ald? Kendi
taklid mercilerinin aksine, kendi ncleri ve asllarnn tamamen ters istikametinde. Yani Avrupa aydn, direkt kendi
toplumundan, toplumu deitirmek ve ynlendirmek maksadyla bu zellikleri bir tepki olarak alyordu. Btn bu zellikler de
kendi toplumunun ihtiya duyduu zelliklerdi. Kurtuluu, ilerlemesi, gelimesi ve kurtulmas iin. Ama doulu ve islam
lkeleri aydn bu zellikleri, toplumsal gereklerden uzaklaarak, ona yabanc kalarak, kendi tarihiyle arasnda fasla
oluturarak, kltrne, maneviyatna, toplumunun blgesel zelliklerine yabanclaarak, Avrupal aydnlarla kurulan temas,
yaplan tercmeler ve taklid yoluyla elde etti Bu her ikisi birbirine benzemesine ramen, ayn benzerlie sahip deildir.

Aydn snfnn olumas ve benim bu tabaka iin zikrettiim zellikler, Avrupa toplumunda tpk aalarn meyveye durmasna
benzer. zel bir hava ve suya sahip olan topraa dikilmi, onun zerinde allm, zahmet ekilmi, fedakarlklar gsterilmi,
mukavemet edilmi, deerlendirmeler yaplm ve bylece aa iin zel olarak toprak hazr olmutu. Zaten su ve hava
ynnden de artlar msaid durumdayd; ite btn bu zahmet, ac ve hayflanmak gnllerin kan dolmas, bu dnce,
fedakarlklar, toprak, su ve havann msaid olmas neticesinde, meyva doal olarak gelime gsterdi ve olgunlat. Ama ayn
meyveleri douda nasl gryoruz? Tamamen onlarn aksine. Tamamen topra msaid olmayan bir zeminde ve taklid etmekle
yaplan bahvanlk gibi. Ancak tohum atlmam, toprak srlmemi ve herey baka bir hava ve su artlarna sahiptir. stelik
zel meyveye olan ihtiyacn da deerlendirme konusu yapmadan. Sadece komusunun ban mahede ediyor, o bada gzel,
tatl ve bol sulu meyvelerin olduunu grebiliyor. Para vererek meyveli aalar ald ve havas, suyu topra ve artlar msaid
olmayan banda ayn onlar gibi ekti. Bir, iki gn veya bir hafta sonra bakt ki, tpk komusunun ba gibi bir ba var, ayn
onun gibi aalar, ayn meyveler, ama bu hayali ve yalan bir zaferdi. Bu, anlamda sadece gz olan ancak akl olmayanlarn
kandrlarak kazandklar bir zaferdir. nk ba byle olumaz. Bir, iki gnde bu ekilde kurulan ba, ba deildir. Bu sadece
halkn vaktini harcamak, anlaylarn saptrmak, bilinlenmelerini baka yne ekmek, ve halk bir baa sahip olmaktan
mahrum brakmaktr. Ba sahibi yapmak deil. Medeniyet, kltr, ihra mallarndan deildir. Dahas, medeniyet ve kltr,
ordan buraya getirilecek radyo, televizyon ve buzdolab deil ki, elektrik fiine taklnca hemen alsn.
Medeniyet ve kltr, zeminin hazr olmas, zemin zerinde almak, sabr, deerlendirmek, aratrmak, uyanklk,
tanmak, insann deimesi, dncenin deimesi, zemini ve zerinde yaadmz topra, suyu ve havay tanmak, fidann,
tohum ve meyve eidin seilmesi, bakm, meyvelerin eitlerini tanmak ve istifade edebileceimiz olgularn ihtiyacmz
olana uygun olmas gibi meselelerin tamamndan oluur. hra edilen medeniyet undan ibarettir: Gzle grlen aldatmann her
zaman ki tekrar, ama hibir zaman neticeye ulamyacak yalan, ancak bununla birlikte yz senelik bir yolun, bir gecede
ald tasavvur edilir. Kltr ve medeniyette yz senelik yolu bir gecede aabildiklerini sananlar, ya anlamamlardr veya
bakalarnn anlamasn istemiyorlar. Zemini otu ve meyveyi tanmayan o ba, ban etrafndaki halkn ihtiyacn meyvann
eidi kadar tanyamaz. Aacn cinsini, alanmasn ve yetitirilmesini anlayamaz; bu topra tekil eden maddeleri tanyamaz;
bu otun ihtiya duyduu zel kimyasal maddeyi anlayamaz; zel meyvenin yetitirilmesi iin bu evrenin hava ve su miktarn
bilmez; bundan nce burada yetitirilmi meyveler konusunda aslen bilgi sahibi deil, ama buna ramen gerek rotay
bulmutur. O da, meyve tutmu komusunun bandaki aalar satn alp, buraya dikmektir. Daha sonra da bu zeminin, bir
benzeri ba olduunu grr. Bu byk hile ve aldatmada kim istifade sahibi olmaktadr? Bu ekliyle ba sahibi olmu halka
m? Hayr! Bilakis meyveli aalarn bu halka satanlara yarar vardr. Neden? nk bu halk meyveli aalar alp, kendi
balarna dikiyorlar, ancak bir-iki gn sonra aa kuruyor. Eer, aalarn kuruduunu sylersek, iyi yeniden satn alrz,
derler. kinci kez satn alrz ve yeniden kurur, ta sona kadar. Daha sonra bu ba ne olacak? Ba odunlardan bir mezar olur.
Aalar satanlar ne olur? O, kandrlm zavall veya kandran ve vastann cebini boaltt bir sermaye kitlesi olur. Kltr
ve medeniyet ihrac; satn alnan medeniyet, yani ilerlemi medeniyetin zehirini ve maslahatn ihra etmek veya ithal etmektir.
Satn alana devaml olarak yalan ve aldatmadan baka hibir yarar olmayan srekli ve tekrarlanan bir muamele. Cebi srekli
boalyor ve sonsuza kadar da bu oyun devam ediyor. Devaml ba yapt ve sonra harebeye dnen bann zemini, bu haliyle
ba olmayaca, buna elverili olmayaca gibi, hedeften de daha fazla uzaklamaktadr. te bundan dolaydr ki, gelimesini
tamamlamam, hazr olmam, dncede gerekli deiimi yaamam, fikri deimemi, kltr toprann, tarihin ve
anlaynn derinliklerine medeniyetin kklerini ve ayaklarn dikmemi bir toplum, bunlar dardan alm ve montaj etmitir.
Byle bir toplum medeniyet sahibi olamayaca gibi, medeniyet sahibi olmann bedelini de elden verir.
Kopya ve Asl Medeniyet
Bu orjinal aydn ve mukallid aydn meselesi, Dou ve Batnn 17 ile 20.ci yzyldaki meselesi deildir. Tarih yalan
balarla, asl balarla doludur; asl medeniyetler ve kopya medeniyetlerin ihrac ve ithali! Kendi tarihimize bakalm. Bizim iki
medeniyetimiz vard. Biri Roma ve dieri Bizans medeniyetleri nitekim bunlar batnn medeniyet ve kltrdr. Onun merkezi
bugnk Trkiye ile Yunanistan in bir kesimidir. Bu Bizans veya Dou Rum, Batnn hristiyanlk medeniyetinin merkezi ve
eski Roma ve Yunan medeniyetinin yerine oturmutur. Bu toprak ve suyun tamamen yerli maldr. Kendi mallardr. slamdan
nce, bizim ranllarn da bir medeniyeti vard. Kendimizi, medeniyet ve kltr oluturuyorduk; Rumlar da Dou veya Bat
Romada kendilerini tarih, medeniyet ve ilerlemi asil bir kltr sahibi, medeni insanlar saylmaktaydlar. Bunlarn yannda,
yani bu Roma ve ran medeniyetlerinin arasnda iki trl toplum mevcuttu ve biz her ikisini de tanyoruz. Dou Rum
medeniyetinin yaknnda Gassani Araplar amda yaamaktaydlar. (O zamanlarda, Trkiyeye Dou Rum ve Suriyeye de
am deniyordu.) amda yaayan Arap Gassaniler, medeni Dou ve Rum imparatorluuna komu olduklarndan, Rum
medeniyetini ve onlarn yaama eklini taklid ediyorlard. Eski ran medeniyetine yakn olan Irakta Heyre Araplar yayordu.
(Irak o zamanlar Beynel Nehreyn olarak adlandrlyordu ve gemi tarihlerin medeniyetine sahipti, ancak islam dnemi
yaklat zaman yani Sasaniler devrinde, artk Babil ve Smerlerin medeniyeti olan eski medeniyetten eser kalmyordu.)
Heyre Araplar, Sasaniler dneminde medeni ranllara komu, ve onlarla ilikileri olduundan, Sasani dnemindeki
ranllarn medeni hayatlarn taklid ediyorlard. Bununla birlikte, Dou medeniyeti yani ran ve Bat medeniyeti; yani Rum
arasnda yaayan Heyreilerin yaants ve dieri Rumlar gibi yaayan Gasaniler. Gassani padiah okumular, bykleri, ve

arap eyhleri tpk Rum imparatoru gibi elbise giyiyorlar, onun gibi arap iiyor, onun gibi oturuyorlar, onun gibi airlere,
dalkavuklara ve evreye sahipler, onun gibi merasimler, trenler, dzenliyorlar, onun gibi halk arasnda yryorlar, yemekte
atafat, elenme ve grkeme sahipler, elbisede, yaantlarnda gsteri ve terifatda Sezar ve Rum Kayseri gibi yayorlard.
Beyni Nehreynde yaayan ve rana komu olan Arap Heyreileri ise, bizim tandmz Numan bin Menzer ve Nenzer bin
Numan, Behram- Gur, Enoirvan ve bunlara benzer padiahlarn taklidisi durumundadrlar. Sasani padiahlarnn taklitileri
olan Heyreilerin Saraylar Sasani saraylarna benzemekte ve onlarn saraylarndan daha grkemli ve ssl saraylar
yapmaktaydlar. Efsanelere konu olacak saraylar. Ve bu aynen bizim grdmzn bir benzeridir. Mukallidlerin devaml
olarak asllarndan, uyduklarndan daha ar gittikleri ve ifrata dtklerini grdmz gibi. Amerikada tahsil yapm hanm
i arkadalarmdan biri yle diyordu: Amerikadan geldiim zaman, Avrupa hanmlarn Amerika hanmlarndan daha k
grdm. Avrupadan Tahrana geldiimde, Tahran hanmlarn Avrupa hanmlarndan daha k grdm; daha sonra kendi
ehrime geldiim zaman, burada bir grup garpzede takliti ve yeniliki kadn Tahran kadnlarndan daha k grdm
Ben, ona Eer bunu srdrp daha kk ehir, kasaba ve kylere gitseydin, birka gnlne Tahrana kapclk,
alk ve uaklk iin gelmi olanlar, Amerikallardan daha fazla yeniliki ve modac grrdn.. dedim. Bu genel bir
kanundur. Neden? Ruhi bir diyalektiktir. Herhangi bir baka yeri kar kompleks iinde olup aalk duygusuna kapld
zaman, onda bu hareket duygular, onun vcudunda akslamel tepki meydana gelir, bu aalk duygusunu telafi etmek
gayesiyle, kendisini ona ulatrmak ister. Hedefine ulamak iin, haddinden fazla ifrat gsterir. Kendi ruhunda ondan geri
kaldna dair herhangi bir duygu, vesvese kalmayncaya kadar arln srdrr. Onunla ayn seviyeye geldiine inanmas
iin,bu ifrat tek yoldur. Bu geri kalmlk ukdesi (kompleksi) ister-istemez ifrata vesile olmaktadr. Dklk ve ilerlediini
ispatlama kompleksi. Eer Afrikaya giderseniz, Avrupada eine rastlayamayacanz modern binalara rastlarsnz. Cezayir,
Tanzanya, Darul slam ve Gney Afrikada benzeri az olan bu tr mimari eserler gznze arpabilir. Sistelin Gney
Afrikada kurmu olduu sarayn bir benzerini, Fransa ve hatta btn Avrupa mimarisi sahip olduu Kerbuz gibi byk
mimarlara sahip olmasna ramen kuramamtr. Kuveyt gibi ufak bir lkede bulunan binalar Avrupann neresinde bulunur?
Misal olarak altn ilemeli ve kaplamal mozaik nerede var? Darda ders okuttuum okuldaki baz rencilerin giyinileri
ok k ve tlyd, zarif ve gsterili bir tarzdayd. Elbiselerinin tarzndan bunlarn altnc derece lkelerden olduunu tehis
ediyorduk. Tarihte bir efsane olarak kaydedilen saraylar, ne Rumlarndr, ne Akaniyanlarn ve ne de Bat veya Dou
imparatorluklarnn maldr. Kimlere aiddir? Heyre padiahlarna. Bir Arap kabilesi, hanlar Sasani sultanlarnn sarayyla
ilikili olduu, yani Sasanilerin uakln yapt iin, (1) Sasani medeniyetini taklid etmekteydi. Sasani ve Romallarn
saraylar tarihte mehur deildir, ama Sddir ve Hurenek saraylar bizim ve hatta Avrupallarn btn tarih kitaplarnda yer
almaktadr. Yalan olabilir, ama kesinlikle acaip ve normal olmayan saray olmallar ki, yaps konusunda bu kadar efsane
uydurmulardr. Bizim evimiz iin efsaneler yaplmyor, bizim drt odamz ve bir salonumuz var. Btn efsaneler ve hikayeler,
bedevi Arap mukallidinin yapm olduu saraylarn Sasanilerin randaki saraylarndan daha hametli ve grkemli olduunu
btn aklyla ortaya koymaktadr.
Yesrib, Kaynayan Medeniyetin Yata
ok gzel, buna gre ran ve Romada gerek ve asl bir medeniyete sahibiz (medeniyetin iyi veya kt olmas zerinde
durmuyoruz) ve sahte, taklid edilmi bir medeniyete de doulu tarzdaki isimlerle Heyrede ve batl ekliyle Gasanilerde
sahibiz, ayrca Yesribde medeniyetsiz ve bedevi bir topluluk sahibiyiz. Yesrib ne neresidir? Birka yahudi ailenin ok ilkel
bir ekilde yaadklar bir kydr. Evs ve Hazre ismindeki iki kabile de fakirlik, perianlk ve mutsuz bir ekilde
yaamaktaydlar ve her birisinin serveti de birka hurma aacyd. Ne ticaretleri, ne ziraatlar, ne sanaileri ve ne de
sermayeleri var. Bugn Medine ehrini sokak-sokak, ev-ev Tahran, Mehed ve benzeri ehirlerden daha iyi tanyoruz.
Evvelden sona kadar ve hatta asr-asr Medinenin ehir yapm ve gelimesi konusu sylenebilir, tarihe ilgisi olan herkes
Medineye girdii zaman her keyi, her noktay ve her soka tamamen tanr. Bunlar tarihte korunmutur, ahsiyet ve hret
sahibidirler. Bu mahalde ka ev vard. Evlerden bir ka bir kabilenindi. En byk ve grkemli bina Yesrip kabilesine aitti.
Btn fazileti tavann olmasyd ve bundan dolay da ismini Sekife koymulard. Yesrib halknn en ileri mimari eserlerinden
olan byle bir bina yle yaplmaktayd: Hurma aalarn bir veya iki metre aralklarla topraa gmyorlar ve bu stunlarn
stn de hurma dallar ve ple-riyle rtyorlard. Kimsenin okuma-yazmas yoktu. Mekke, payitaht ve ticaret merkezi
olmasna ramen yedi aile onbir okur yazara sahipti. Postahane dnemindeki hat yazclar gibi, airleri okuma-yazma
bilmiyorlard ve genel olarak bilgisiz kimselerdi. Yesribde de ilkel hayat yaayan hurma yetitiricileri vard. Bunlar,
Heybere (8) gittiklerinde medeniyet ve ileri ehircilikle kar karya olduklarn tasavvur edecek kadar basit insanlard.
Her halkarda bu medeniyet binalar, mimar ve yaay ekliyle bu Medine toplumudur. alma sahas mevcud deil.
Sadece koyun ve keilerini sadrmak iin, ii tutan birka yahudi kadn var. Medinedeki servet, Peygamber geliinden drtbe sene sonra, memlekette bir g merkezi haline gelen Medineden Bedir Savanda ordu karlnca bir, Uhud Savandaki
karmada iki ata sahip olan bir seviyededir.
Servet, mimarlk sanat, sermaye, retim, medeniyet ve kltr seviyesi, ite byleydi Medinenin. Medinenin yan
bandaki Heyreye gelince Soyluluk ve ihtiam ile Sedir ve Harnek saraylarna sahip olan Heyreye girdiiniz zaman,
Medineye girdiinizi sanrsnz. Gassaniyanlara girdiiniz zaman, Rum medeniyetinin merkezine ddmz sanrsnz, en

gzel elbiseler, en stn saraylar, erkek ve kadnlarn gz alc ziynet ve ssleri sz konusudur. Gassanilerin Rumlara
benzeme ve Heyreile-rin ranllara benzeme maskaral, taklitilii.
On veya onbe sene sonra, medeniyet seviyesi sfr olan bu Medinede Rum veya randan herhangi birey getirilmeden,
byk bir gcn kaynad, insanln kaynad, zekatn, byk manevi ehrelerin, gl ruhlarn ve byk insanlara ilham
kayna olan ve tarihin byk ehrelerin kaynad grlmektedir. Nereden? Bu plak bedevilerin kulbelerinden, yalnayakl
byk adamlar, yrtk elbiselerin iinden, sahralarda dolaan bir bedevinin zahiri kyafetinin iinden tecelli ediyor. On-onbe
sene sonra bunlarn, hatta ktlerinin arasnda (iyileri mevzumuzun dndadr), evet bu iki deveyi gdemiyen bedeviler
arasndan, byk Sasani imparatorluunun rann ve muazzam Msr ynetecek insanlar kyordu. Msr yani
Firavunun tanrlk iddiasnda bulunduu bu bizim bildiimiz Msr! Evet, byk imparatorluu ynetebilmek iin tanryla
akraba olduklarn syleyen, Sasani, Ekani, Me-gameni padiahlarnn yaad ran.. Bu adamlardan bir dieri Rum, bir
bakas spanya ve bir dieri Akdenizi feth ediyordu. Bunlardan bir bakas Cebel-i Tark ayor ve dieri Afrikaya
ulayordu. Hi kimsenin tahmin etmiyecei bir zamanda aniden bir su misali, bir yerden kayana-yan suyun, btn binalar,
kaleleri, saraylar, gleri ve medeniyetleri batan baa kaplamas ve kendisinden eritmesi ve gark etmesi gibi. Veya tpk
btn alemi kaplayan byk bir sel misali, mntkann cehresini, zeminin byk bir kesimini, ktann ehresini gark eden
byk bir aknt gibi, bu kupkuru bedevi ve ilkel Medinede ihra ve ithal yaplmadan kaynyor, couyor ve tayor. Ne
couyor? Ne olmu ki? Acaba, yine taklid olay m var? Yoksa, rann Sapur ehrindeki Cindi (asker) niversitelerinin bir
ubesi de Medinede mi kuruldu; eitim iin randan birka profsr m getirdiler ve daha sonra eitimini ta-mamlyanlar
arasndan Ebuzer Gaffari ler mi kt? Yoksa Romadan mhendis, uzman, mfetti, filozof mu getirdiler; Rum ve ran
kitaplarn tercme mi ettiler? Veya Dou ve Bat sanatkarlar gsteri iin oraya m geldi?
Acaba, Rum ve Sasani edebiyat orada tercme mi edildi? Elbiseler mi deiti? Moda m deiti? Ne oldu ki, bilgisiz,
terbiye grmemi, medresesiz, niversitesiz, eitim ve terbiyeden gememi, bir tek kitaba bile sahip olmayan, bir tek
tercmesi, yksek renim grml, Freng ve randan dnm bir tek insana sahip olmayan, bu okuma-yazma bilmeyen
bedevilere ne oldu da durmadan kaynadlar ve cotular?
Ne oldu ki, daha sonra bunlar, iktibas etmeden, kltrleri deitirip saptrlm hale dntren btn dinleri kklerinden
sktler? rana bakn! Byk medeniyetler ve dnyann en byk dini onda sava halindedir. Zerdt dini, dounun en byk,
gl ve ilerlemi dinlerindendir. (Elbette ki Sami dininden ayr olarak). Bu ran dinidir. Daha sonra Mani dini gibi byk
ve derin bir felsefi din dodu.. Daha sonra ise, byk halk kitlelerini, zulm grm kitleleri, adalet isteyenleri kendisine cezb
eden ve celb eden, taze nefes bir din douyor. Halktan byk kitlelerini toplayabilen bu Mazdek dini, halk devaml olarak
bu dncenin merkezi etrafnda dndryor, bu yerini savunmak gayesiyle, taze bir ruha sahip olan bu din urunda ehid
olunuyor ve canlar veriliyor.
te yandan, Batda Hristiyanlk taze nefes bir din olarak eri bir ekilde yaylyor. yle ki, Sasanilerin payitahtnn
hayat tarz hristiyanlarn elinde ve hristiyanln merkezi Mesturidir. Kuzey ve Kuzey Doudan da Budizm iddetli bir
ekilde nfuz etmeye devam ediyor. yle ki, Belg merkez, Kabu, dindir. Budizm iin. Ve Kabenin yeni bahar putu Budadr.
Muazzam bir kltr, dnyann grkemli medeniyeti, kendi zaman ve tarihinde zirveye trmanm bir medeniyet. Maneviyat,
din, kltr ve fikri adan dnyann byk felsefi ve ekonomik dini olarak srekli bir sava sahnesindedir. Bir ordunun
gelmesiyle, daha baka birtabirle Firdevsinin dedii gibi, komutann btn birlikleri darmadan oluyor; St, deve ve
kertenkele yiyen ordu aniden ufalyor, krlyoryi de, neden byle oldu?
Bu, dnya aydnlar iin medeniyetin nasl doduu ynnden byk bir tecrbedir. Medeniyeti olmayan, geri
kalm, manevi sermayesi olmayan, dnyann salad ilerlemelerden uzakta kalm bir toplumun, yalnz bana nasl
medeniyete ulat ynnden byk bir tecrbedir. Hatta rahatlkla sylenebilir ki, medeniyete ulamakla kalmam,
medeniyeti hzl bir ekilde gemilerdir. Bu bir beeri tecrbedir. slamn bir topluma tebli edilmesi meselesi deil. Ama,
Gassaniler ve Heyre sultanlar nerede? Heyre ve Gassani adna kurulmu medeniyetler nerede?
Heyre ve Gassani Medeniyetinin Balangc
Numan bin Menzeri, Hsrev Pervizin huzuruna getirdiler, Hsrev onun kzn istiyordu, ama o kzn vermeye raz
olmad ve bundan dolay Heyre medeniyeti kkten silinip gitti. yle ki, sadece kitaplarda ismi kalmtr. te yandan Gassani
medeniyeti u ekilde boy gsterdi: Padiahlar, Hz. mer zamannda rahata yaayamayacaklarn hissediyorlar. Romadan
medeniyetin zahirini getirme ve taklid ss ve elbise ile g kazanlmyordu. Zira, bu hi kimsenin kimseye karmad zaman
iindir. nsan byle bir zamanda medeniyet sahibi olduunu gsterebilir. Ama insan bir gcn karsnda olduu zaman,
delindii zaman btn havas tamamen boanan bir balona benzer. Bu medeniyet ithal ve ihra isimleriyle tannr. Tpk ba
misalinde olduu gibi.
Gassani padiahlar, Medinede ilgisiz kalamayacaklar bir gcn olutuunun farkna vardlar. Kendileri, o elbise ve
sslerle Medineye geldiler. mer (r.a) zamannda, ran, Rum, Msr ve Beytul Mukaddesinin feth edilmesiyle, Medine halk
medeni dnya zerinde hkmet kurmutu. Ancak, maddi medeniyet ynnden yle bir seviyededir ki, hepsi de Gassani
padiahlarnn elbiselerini grmeye geliyordu. Zira onlar kaliteli elbise grmemilerdi.Esasen medeniyetin manas elbise
deil! Firdevsi de bizim gibi dnyor. Medeniyet ceket, alvar, papyon ve kravat ise bir heykele insann, her istedii

elbiseyi giydirmesi mmkn olur. Bir bedeviyi; Kuzeyin kalbinden -rnek olarak bir Eskimoyu-getirin ve onu Krisnan Diyor,
Sok-rat veya Mezun Defne teslim edin, onu istediiniz ekle sokarlar. Ve onu padiah tahtna da oturtabilirler. Bu nasl bir
medeniyettir? Byle medeniyet meydana gelmez. Medinilemi dnya ve medeni bat zerinde, kendisi hkmet kurmu olan
bu Medine, esasen Medeniyetin esaslarndan ve medeniyetin eserlerinden o kadar uzak ve yabanc kalmtr ki, hepsi toplanm
gelenlerin elbiselerine bakyor. yle ki, Medinede frtna kopmutu. Medineliler iin Heyre ve Gassanilerin yaants bir
efsaneye dnmt. Bunlar daha nceleri devaml olarak onlara kar aalk kompleksi ierisindeydiler ve kendilerine
hakaret edildiini sanyorlard. Bunlar yoksul ve dilenciydiler. Buna karlk onlar medeni insanlar olarak, ran ve Rum
imparatorluklarnn byk nimetleriyle dnyada en stn hayat standartlarnda yayorlard. Anlattm gibi Gassani
padiahlar mslman olmak iin Medineye gelmilerdi? yle bir gurur ve kibirle yryorlard ki, kendilerini Gassanda
sanyorlard. Bu grkemli yrye hi nem vermiyen bir mslmann aya terifatla yryen bu zatn abasna deer. O da
byk bir kzgnlkla dner ve bu mslmann suratna iki tokat indirir. Bu adam, merin (r.a) yanna gelerek ikayet eder.
mer (r.a) ve ashabn Araplarn en byk ilerlemi medeniyetin sahibi olan Gassani padiahlarnn kendi ayaklaryla
Medineye gelip mslman olmalarna sevindikleri ve bu teslim olmaya Medineliler bayram ettii ve Medinelilere, Evs,
Hazre dilencilerine sndklar byle bir anda; hatta grnrdebyk bir zafer bile olsa bu durum son bulmamaldr. Bundan
dolay, mer (r.a) ikayeti mslmana cevaben: Bala, ve ben rica ediyorum, onu bala ve affet. Yarn mescidin nne
gel, onu arrz. Ama, maslahat senin onu balamandr. diyor. Adam: Hayr! onu balamam diyor. mer (r.a) paran
fidye olarak al. diyorsa da, adam: Parasn da almam. Btn saltanatn da verse almam. Onun suratna indirmem gerekiyor.
Baka hibir yolu yoktur cevabn veriyor. mer (r.a) Gassani padiahn artyor ve yle diyor: Bu adam seni
balamyor. Sen onun suratna vurmusun. Gassani padiah, Kimin suratna vurmuum? diye soruyor. Aslnda olay
beyefendinin aklndan km. nk daha nce gerdanlar vurduruyordu ve aradan bir saat gemeden unutuyordu. imdi ise
sadece dilenci kabul ettii birisinin suratna vurmu ve mesele buraya kadar dal budak salmtr. Kendi kendisine: Ben kimin
suratna vurdum? Buras da neresidir? diyor. Evet buras neredir ki, beyefendiyi arma creti gsteriliyor? Ona Sen
mescidin nne geleceksin deniyor. Ke bucak, btn sokaklar mescide kadar dolup tamakta, Vurduu adam, ksas alarak
onun vurduu gibi kendisine vuracak. Gassani padiah meselenin ciddi olduunu, baka hibir zmn olmadn ve firar da
edemi-yeceini anlyor. Mhlet verilmesinin imkan yok mudur? diye soruyor. slamda mhlet vermek vardr. Bylece
kendisine yarna kadar zamannn olduu syleniyor O gecenin yarsnda, firar ediyor ve Romaya gidiyor. ahsnn, makam
ve onurunun korunduu yere!!! Hibir ey takmadklar yer. Hibir e takmamalar medeniyettir ite. Yeni medeniyetin
unsuru, onun tanmad yeni bir insann meydana gelmesine vesile olduunu gsteriyor. Yeni bir hayat tarz olumu ve bu
hayat ne bizim Firdevsiyi, ne Gassani padiahlarn, ne Heyre krallarn ve ne de Romann Sezarn tanyor. Hayre? Hibirini
tanmyor. Bu nasl hayattr. Ve nasl bir dnce tarzdr!? Bunun tekbir anlam var, o da bu zeminde toprak srlm, bir
tohum ekilmi, mcadele ve almayla yeni bir insan domutur.
slm Toplumu ve Douda Aydnn Belirmesi
Dorusu aydn, tercme, kopya ve taklit yoluyla domaz; aksine tahsil etmi, doktor, mhendis, mimar meydana gelir.
Ama aydn meydana getirmez. Aydn yeni bir ekilde ve yeni bir tarzda dnendir. Eer okuma-yazmas olmazsa, olmasn
Felsefe bilmiyorsa, bilmesin. Fakih deilse olmayversin; ama zaman (?) hissetsin, halk anlasn. imdi nasl dnmenin
gerektiini bilmelidir, nasl bir sorumluluk tadn hissetmeli, bu sorumluluk gereince fedakarlklar gstermelidir Ancak
islam toplumu ve douda aydn nasl meydana gelir? Jean Paul Sartre Yeryznn Lanetlileri kitabnn nsznde, batllarn
aydn yetitirme tarzn doulular iin saklyor ve yle diyor: Biz kabile reislerini, hem ailesi mensuplarn, para sahiplerini,
Afrikann zorbalarn, Asyann byklerini getiriyor, Amsterdam, Londra, Norve, Belika ve Pariste birka gn gezdiriyor,
elbiselerini deitiriyor, yeni sosyal ilikiler rendi diyorduk. Bylece bunlar yeni pantalon, ceket giyiyor, yeni gidi geli
tarz, arlama ekli reniyor, Avrupallar gibi dn yapyor veya Avrupa geleneklerine gre evleniyorlard. Mobilyal
yeni hayat, yeni ssleme, yeni Avrupaca masraf tarzn reniyor ve dolaysyla kendilerine Avrupa yemeklerini retiyor;
lkelerinin Avrupallamasnn arzusunu kalblerine yerletiriyorduk. Bilahare, bu operasyondan geirdikten sonra onlar
memleketlerine gnderiyorduk. Hangi lkelere? Kaplar devaml olarak yzmze kapal olan lkelere O lkelere yolumuz
yoktu; biz necistik, biz cin olarak grlyorduk, biz dmandk; bizden korkuyorlard; insan grmemilerdi. Kendi ellerimizle
yetitirdiimiz aydnlar, lkelerine geri gnderiyorduk. Bunun ardndan biz Amsterdamdan, Berlinden, Belikadan,
Paristen feryad ediyorduk: nsanlarn kardelii zaman gemeden, sesimizin Afrikann deiik kesimlerinde, bu aydnlarn
azndan -tpk suda atlan bir tan meydana getirmi olduu kavisler, dalgalar misali-yanklandn gryorduk. nsanlarn
kardelii diye baryorduk. Beeriyet dini, muhtelif dinlerin yerine teorisini ortaya atyorduk, ve onlar ayn sz
tekrarlyorlard. Bu, onlarn azyla sylenen bizim szlerimizdi. Biz durgun olduumuzdan, havuzdaki deliklerde sessizdi.
Konumaya baladmz zaman, yanks ve kendi sesimizi yetitirmi olduumuz boazlardan duymaya balyorduk. Bundan
sonra, bu aydnlarn sylemek iin en kk bir szlerinin olmadnn yannda -elbette ki bizim onlarn diline sunduumuzun
dnda-halklarndan konuma hakkn da aldklarna mutmain olduk. (9)
Bu Avrupal aydn gibi, islam lkeleri ve dou toplumlarnda belirli bir rol stlenmi olan aydndr. Emperyalistlerin
tanmadklar lkelerdeki yol gsterici, ncs veya dilini bilmedii insanlar arasnda yardmcsdr. Douda, gr, sulu ve

asil aalarn arasnda Bat emperyalizminin zehirli kltr, ahlak, ekonomi, felsefe ve dncesi iin bir kurt, zararl bcek
fonksiyonunu ifa etmektedir, bu aydn ismiyle meydana getirdiimiz kurtlar, bizim dilimizi biliyorlard ve onlarn en byk
arzular da bizim gibi olmakt. Bizim benzerlerimiz, bizden nceler deil. Kltrlerin, gl dindarlarn, medeniyet douran
din hareketlerinin, maneviyat, duygu, ahlak asilik dncelerinin ve insani fikirlerin iinden gelen bu adamlar, bizzat zleri
olan adamlar yuttular. Hangi isim altnda? Hurafelerle, irtica ile, gericilikle mcadele adna ve 17 ile 18.ci asrda kilise
irticasna kar mcadele veren aydnlar adna.
Kurucular, kahramanlar ve ncleri Galile, Kopernik. Kant, Didra, Jan Jak Ruso, Valter, ansiklopedi yazarlar,
zgrlkler, entellekteller, halkn kurtuluu iin canlarn, hayatlarn, yaantlarn veren dnce dahileri ve byk
mtefekkirler olan Avrupa aydnlar.
Bizim Aydnlarmza Bak
lkelerimizde, kimler aydn unvanyla ortaya kt? Mirza Melkom Hanlar. Mirza Han, Avrupallarn Douya zellikle
de ranllara verdii ilk numunedir. Herkesi byle hazrlamas ve herkesi bu kalba dkmesi iin!
slam toplumunda ve dou lkelerinde dine kar mcadele bayran aanlar bakn, - hepsi veya ekseriyeti, elleri
ktlklere bulam pheli ehrelerdir-bunlar Avrupann en gzel ve en insani ehrelerinden farkldrlar.
Onlar, hrriyet, byklk, g, servet, ve nimet kitlelerin ahsiyetini, ilimin kklerini ve fedakarl, muhakeme, btn
ktlkleri, yaklma, deri yzlmesi ve atee atlma gibi byk fedakarlklarla elde edebildiler. Byle bir cenderenin iinden
geilerek aydn snf kurulabildi. Ancak, douda byle olmad. Dou lkelerinde (Roneh Ra-bon) ve dou bilimcilerine bal
oryantalistlerin programlar gereince, onlarn kopyas tekil edildi. Avrupada alnan neticenin tamamen tersini burada aldk.
Ne yapmal? Aydn snfn protesto edip, geleneki inana ve gericilie dn yapmak mmkn mdr? Bu yol tamamen
kapaldr. Bu ar btnyle manasz, ksr ve neticesizdir. Gericilie, irticaya, geriye dn, eskiye inanma, tarihe balanma,
lye tapnmaya yol yoktur. Bunlara giden btn yollar tkanmtr artk. Biz aydnlar, kendi snfmzn tekil ve tedvin
edilmesine baktmzda, tamamen benzer olduumuzu grmekteyiz. Avrupa dillerinde unu okuyorum: Bu Avrupal
olmayanlar, yani bizim besleme ve yetitirmelerimiz, dilimizi renip, yaay tarzmz orda yaygnlatrr, masraf, elbise,
yemek tarzlarn, binalarn, kltrlerini, bizimkilerine benzetir; yiyecek itikaklarn, makyaj ve ss malzemelerini masraf
etmeyi, elbise, yiyecek ve bina eklini, bizim gibi yapar, ve yenilenir; din, kltr, zevk, dncelerini deitirir ve bylece de
bize benzemeye devam ettikleri mddete pazar bulmaya devam edeceiz; ancak bu Avrupal olmayanlar eer elbisesini eski
zamanda olduu gibi giyerse, kendi zevklerini uygulamaya kalkrlarsa, kendi yiyeceklerini yerlerse, kendi binasnda
yaarlarsa, artk benden hi bir ey satn alamazlar.
Avrupann teknolojisine dayanan sermaye, Afrikaya hristiyanlk gnderiyor. Elbise giymeyen, plaklar
hristiyanlatrmak istiyorlar. ffet, ismet, utanma, haya duygularn kazanmalar ve daha sonra da Menster yapm elbiseleri
satn almak. Hadise bundan ibarettir. Onun ardndan, bu gayenin hedefe ulamas yolu zerinde btn sedler, manialar bu aydn
tabakas vastasyla ortadan kaldrld. Sokaklar ald ve deccaln eeinin yular da, aydnlarn -yani aydn taslaklarnnvastasyla tutuldu. Bu toplumun, bizim toplumumuzun iine kadar getirildi. yle ki, imdi bile biz kendimizi onlardan
saymyoruz. Sadece onlar kendi yerimize tanyoruz. Alinasyon (10) mev-zusunda anlattmz gibi, biz bakalarn kendi
yerimize hisseden adamlar konumundayz. Tpk, kz kendi yerinde hisseden, Mehedli Hasan (11) gibi. Bu duyguyu onlar
meydana getirmedi. Onlarn yapm olduu, sadece birka aydn meydana karmak oldu. Bu bazlarnn bilerek ve byk bir
ksmnn bilmeyerek kandrldklar aydnlarn durumu gibidir ve bundan dolay Galilenin, Kalp-lerin, Didro, Jan Jak Ruso
veya Valterin roln stlendiklerini ve Orta an taassup ve hurafeleriyle savatklarn sanmaktaydlar. Orta a hurafe ve
taasubuna kar mcadele verdiklerini tasavvur ettiklerinden karlksz altlar, fedakarlk gsterdiler ve bunun neticesinde,
bu caddeler ald; bylece kltrler ld, kendimize kar savatk ve z benliimizi inkar etmeye ulatk. slam lkeleri ve
doulu toplum asil insanlardan boand. yle ki, artk kendi elbisemiz aklmzdan km. Byle bir platformda kltrmz
nasl unuttuumuzu sormaya bile gerek yok. Ne olurdu, btn maddi kaynaklarmz, maddi menfaatlerimiz, yeryzndeki
kaynaklarmz, yeraltndaki btn zenginliklerimizi Dou snrlar iinde, (kast btn doudur; Asya ve Afrika, kast islam
lkelerinin tamamdr) yamalansayd, yenilseydi de yeter ki bozulmam insanlar olarak kalsaydlar. Eer kalsaydlar bunlarn
tamamn yeniden geri almaya imkan olurdu ve kendi ayaklarmz zerinde durabilirdik. Ama kendi benliimizden koparlp,
ayr dtmzde, Sordelin tastikisi ve diyalektii olduk. Sordel yle diyor: Bir patron, efendi, bir gl, bir psikolog,
bir ferdi kendi ahsiyetinden boaltr, onu ezer, tahkir eder, onda aalk duygusunu uyandrr-sa, o ferd kendisini, hakir kk
ve dierlerini byk hisseder. Bu onuru krlm, aalanm ferd (bu gnmz dnyasnn en byk nazariyesidir), kendisini
benliinden ayrlm, kksz, ve temelsiz grr ve netice olarak kendisinde aalk duygularn, kklk kompleksini
oluturanlarn daha stn bir rktan, olduuna ve onun daha iyi yaadn iyi anlayp, stn olduuna inanr. Ve kendisinin
kk, basit ve deersiz olduuna; kt ve basit bir din, kltr ve rka sahip olduuna inanr. Onun zihninde sahip olduu, din,
kltr ve tarih, ktdr, ama buna karlk muhatabnn btn hereyi iyidir; yle ki, muhatabnn Napolyonu iyidir ve
kendisinin Nadir ah kt Birbirine benzeyen adamlar bile bunda kt ve onda iyi kalbna oturtulur. Bu aalk
kompleksi ve dieri byklk kompleksiyle kar-karya gelmektedir; bu devaml olarak ac ekiyor, kendisinde oluan bu
kompleksden dolay zerinde byk bir bask oluturan duygulardan nasl kurtulabileceinin arelerini aramakla meguldr.

Bizzat onda snmak, onda zahir olmak, kendisini onda bititirmek, onda kaybolmak ve kendisine yabanc olmak, kendisini
gizlemek, kendisini inkar etmek, bu kltr ve bu rktan olmadn izhar ve ilan etmek istiyor. Dilini unutur, isim ve dinini
unutur, esasen onlarn -yani hemehrilerinin-nasl yaadklarn unutuverir, onlarn nasl olduunu bilmez; nasl yemek
yediklerini, nasl yattklarn bir trl idrak edemez. Esasen gemiteki dil, hayat, insanlar ve imdikilerden nefret eder,
onlarn zevklerini beenmez. Bu gsterile ve hatta onun gibi olmakla kendisini onun saldrsndan ve aalk kompleksi
duygularndan kurtarmaya alr. Bir toplum bu noktaya ulatnda, kendi kimliini kaybetmede ve kendisini imha etmede
otomatik-leir. En stn aydnlarn, yazarlarn, mtercimlerin, stn kabiliyetlere sahip olanlarn ve dnrlerin ii nedir?
Kendisini imha etmek, viraneye dntrmek, bakasna snmak, ve onda kimlik kazanmaktr. Bu bizim yeni en stn
kabiliyet sahiplerinin, yazarlarn, tercmanlarn,airlerin, filozoflarn, dil bilimcilerinin, darda terbiye edilmilerin ve tahsil
grmlerin stlendii roldr. Btn ileri -biz yani belirli bir aselet sahibi olan insanlan-imha etmektir. Ve ne kadar boalm
olduklarn grdmz ahsiyetleri kurban etmek. Gemie, bundan bir veya iki asr ncesine bakn. Kylerimizde, kk
kasabalarmzda, byk insanlar, byk alimler vard. Her yerde, bizzat kendileri olan kiilik sahibi, bir veya iki- adam
bulunurdu. Otuz, krk, yz, yz sene nce, ilerleme salam olduumuzu sylemiyorum, ama asildik. Asalet, ilerleme ve
medenilemeden ayr bir meseledir.
Btn ynlerden iyi olduumuzu izah etmeye alyorum. Hayr! Duraklamtk, ama asildik. Asil idik de ne demek
oluyor? Yani kendimiz idik. Deerler bizden kaynaklanyordu. Duraklamtk, ama insandk, kendimiz seebiliyorduk
kendimize aid zevklerimiz vard kendimiz elbise yapyorduk; bina yapyorduk; bizzat kendimiz renk, gzellik ve moday
belirliyorduk. Kendimiz iir sylyorduk, yazyorduk Kendimiz din-diyanet sahibiydik, kendimiz inanyorduk ve bunlarn
tamam bize aitti. Lakin imdi bunlar bizim malmz deil. Bizim en iyi mtefekkirimiz zne dn yapmak ve asalet istiyor,
ama yine de tercme yabancdr.
Byle biri, Avrupann taklid edilmemesi ve ze dnlmemesini istiyor, ancak bunda bile mukalliddir. Fanon ve Sartrein
teorisine dayanarak konuuyor, kendisinden deil. Sz sahibinin kyafetiyle dierlerinden olduunu zaten btn aklyla
sergilemektedir. Ama yedi veya sekiz seneden beri kal, kul, rivayetleri ve kelime oyunlaryla batc akma muhalefet
etmeye balam bulunuyor. Nasl bir bir sermaye ile batclk akmna kar muhalefet ediyorsun? Sen ne Baty batcl ve
ne de Douyu tanyorsun. Sadece Fanon ve Sartre gibilerinden bu sahada bir ka makale tercme olduktan sonra, byle bir
akm moda oldu ve sen de bu modann izleyecisin.
Avrupada ok eski dostlardan birinin evine gitmitim, baktm ki ev sahibi ben zme dn yaptm demek iin bir ift
ar kapsnn stne asm. Kendisine yle sordum: Kimler ar odann kapsna asar? Sen Amerikallara dnmsn.
Onlar ark ve sini satn alarak duvarlarna asyorlar. Bunlar da takliddi. Sen hangi zne dn yapmsn? Sen aslen kendini
tanmyorsunki, ona dn yapm olasn?
DPNOTLAR
1-Bu meselenin daha fazla deerlendirilmesi iin, Nereden Balayalm kitapnn, Corafi Adan Aydn konusunun
32. sahifeden sonrasna mracaat edilmeli.
2-Settar Han entellektel deildi, ama aydnd. Alla-me Kezvini, entellektel idi ama, aydn deildi. Dehhuda her iki
snfa girer. Bazlar bu iki snfa girmedikleri halde byk ve muhterem ahsiyetler olarak bilinirler.
3-Mana ynnden kabul etmemekle birlikte aydn dememizden maksat, bu kelimenin kavram haline gelmesindendir.
Bundan dolay bu yanl kavram tekrar etmek zorundayz.
4-Bu kavram merhum Mirzai Nainidendir. Merutiyet dnemindeki en byk veya byk alimlerimizden biridir.
Alimlerin istibdad, sultas Orta ada tandmz sisime iin en gzel bir kavramdr.
5-Esasen sosyal meselelerde mutlak bir hak ve batln mevcut olmad sylenebilir.
6-Bu mevzunun anlatlmasndan sonra dinleyicilerden biri yle sordu: Siz milliyete inandnz sylediniz, byle bir
durumda evrensel snrlarda konumak nasl mmkn olabilir?
Cevab; Ben bu suali yle anlyorum; Bugn evrensel bir dnce ve irtibat szkonusudur. Nasl olur da milletten sz
edilir? Ve byle bir dnceye inanlr? Ben ve benim benzerlerimin bu gn inandklar nasyonalizm veya rklk deil ki,
evrensel bir dncenin karsnda hareket edebilsin. zbenlie dalmaktr. Bu da dnyadan uzak kalmak manasnda deildir.
Benim kavim anlaymda, dert ortaklndan, fikir birliinden kopmak sz konusu deildir. Nasyonalizm klasik manasyla
yle izah edilebilir: Bir kavmin rk deerlere dayanmas. Benim ismini nasyonalizm diye izah ettiim, bu manada deil.
Benim bahsettiim nasyonalizm, kltrel ve manevi kimlie dayanmaktr. Bunlarn her ikisi ayn deildir. Bir mslman byle
bir itikat sahibi olamaz. Bu cahiliyettir, faistliktir. Ama kendi toplumunun ahsiyet, maneviyat ve kltrne dayanana, beeri
merhalede, insani bir eylem gerekletirmitir. zel durumlar olan bir topluma bal olduun milliyet ynnden iranla
bamn bulunduu, din ynnden islami deerlere sahip olduunu ve bu zel tarih ve kltre sahip bulunduum bir zaman,
normal bir hadiseyi yanstmaktadr. imdi ise ben ve benim gibilerinin hem islam ve hem de islam d toplumlardan kopmu
olduu gzlenmektedir. Bunun da tesinde hem milli kltrden ve hem de kendi kavmi ahsiyetimizden kopmu durumdayz.
Yani ksacas ahsiyetsiz bir adam olmuuz. Bir insann ahsiyeti, din, kltr ve tarih sermayesine baldr. Bu sosyal
ahsiyetinin zetidir. Ben kltr, din ve tarihe yabanc kaldm zaman insani ahsiyetten yoksun kalm olurum.. Benim

sylediim, manada, kltr, milli ahsiyetten uzak kaldmda tarihten ve dinden de yoksunumdur. Yani muhtevadan yoksun bir
fert, manevi sermayesiz, tehis, mantk ve seme gcnden yoksun bir ahstr. Ben eer kendimi evrensel bir harekette, direkt
olarak bir emanizm (beerin asaleti) dnce tarzyla -beeriyet karsnda-dnya vatanmdr dncesinin yerine koyarsam ve
byle bir dnceyi savunursam, kim istifade eder? Bir fikir sermayesi olmayan veya ahsiyetini yitirmi bir insan, hereye
sahip olan birisine kardelik ve eitlik elini uzatrsa, bu nasl bir eitlik elidir? Seme gcne, ahsiyet ve zora sahip olana
uzatlan el, nasl olur da kardelik eli olur? Sahip olann, olmayan zerindeki sulta elidir. Bundan dolay, insani asalet ve
emanizme dn yaplmal mdr? Bu ikinci merhalede sz konusudur. Nitekim imdi kavmi ahsiyete sahip deiliz.
Halihazrda, kltr, din duygusu ve kendini tanma esaslarndan tamamen yoksunuz; tamamen kendi zmzden yoksun
durumdayz. imdi eer, insann asaleti ve emanizme inanrsak, kendi kendimizi esir ve zelil etmi oluruz. Belirli bir tabaka,
mntka ve milliyetin oyunca ederek, zelil durumaderiz. Bununla birlikte, kendim nasyonalizme dn yaptktan sonra -daha
nce kastedilen ekliyle-Avrupaya el uzatr ve insann makam ve asaletine inanabilirim. Ancak ben bahsettiim nasyonalizme,
yani kendi kltr, tarih ve dinime dnmedike, insan deilim ve bu kimliime kavumadka, insanlk ve insan asaletinin elini
bakalarna uzatmam da sz konusu deildir. Hereyden yoksun insan grnmndeki bir varlk, insann asaletine inanrsa,
nasl bir insan olur? Sartrenin dedii gibi, be-yz milyon insan, ve bir milyar beyz milyon yerli -biz yerliyiz-insana elini
uzatrsa ne olur? nsann yerli zerindeki sultas olur. Zira yerli ve insann benzeri, kopyas olan bizim iin insann asaleti
hangi manaya gelir? Bunlar, Avrupallarn bize verdii kavramlardr. Baka aklamalarn oyununa gelmemeliyiz. Kendi
aralarnda Avrupa, bizim konumumuzda konutuklarnda bu onlarn kavramdr. Biz asimile olmu yerlileriz. Onlarn
kavramlaryla asimileye uram Avrupallarn benzeri. Biz yerliyiz, biz ii kavmiyiz. Bu aklamalardan anlald gibi,
insann asaleti, yani onlarn asaleti Yani baka sermaye sahibiyle ortak olacak, hibir sermayesi olmayan kimse. Bu
teebbsn neticesi ne olacaktr. Neticesini izah etmeye gerek var m ? ikisi ortak olmayacaktr; biri patron ve dieri de
uaktr.. Bununla birlikte, bu da sermaye sahibi olduktan sonra, ortak olma yoluna gitmelidir. Biz kendi ulusal kimliimizi,
ahsiyetimizi elde etmediimiz mddete ve ben, Avrupallar, Amerikallar ve Ruslar karsnda, benim kltrm, sanatm,
dinim, maneviyatm, tarihim, ahsiyetim, insani kabiliyetim ve kimliim budur, ortada; sende bunlara deiik kalplarla
sahipsin, gel ortak bir programla, btn bunlardan istifade edecek yeni bir insan oluturalm diyemediim mddete, istenilen
neticeyi de bekliyemem. imdi hibir eye sahip deiliz ve elimizde olanlar da almlar. O halde ulusalclk yani kendi
insanlmza, benliimize dn yapmak gerekir.
Bunun manas, ne rklk, ne kan veya topraa tapnmaktr. Bana insanlk ahsiyeti kazandran, kltr ve maneviyata
dntr. Bizi yerli olmaktan insanla; vahilikten medeniyete, kltrszlkten, kltrl olmaya; taklitilikten bulu sahibi
olmaya, mukallidlikten orjinal insana gtrecek, dntrecek bir zel dn. Onun ardndan, emanizm, yani nasyonalizmden
sonraki dneme dnme var, ancak ondan nce korkun bir tehlike sz konusudur.
7-Eer dine kar olanlar dersek, onlarn ounun kar deil, daha ok dinden uzak ve dinin esaslarna bal
olmadklarn da gz ard etmemek gerekir.
8-Yahudilere aid olan Hayber, henz hl belirli bir ksm kalm olan yemyeil balarn ve hurmalklarn bulunduu bir
derecedir. Hibir surette ehresini deitiremedikleri, unutturamadklar, ehresini maddi ve manevi ynden tahrif
edemedikleri, tek yerdir. nsan buraya girdii zaman Ali (r.a)nin sesinin onda yanklandn hisseder. El dememi bu boaz,
eski durumunu korumakta.. Burada meydana gelen, yeni maaza, bina, dkkan, elektrik ve modernize almalar gibi yeni
deiiklikler boazn dnda gerekleti. Orda bulunan ovada cadde geti ve binalar da onun kenarna kuruldu. Bununla
birlikte boazda hibir deiiklik yaplmad ve yahudilere aid olan kale hala mevcuddur. Hatta Kumusi ve buna benzer
birka sur daha ilk hallerini korumaktadr ve hi el dememitir. Oraya girdiinizde kendinizi bindrtyz yl ncesinde
hissedersiniz ve o zamann mcahidleriyle Hay-bere girmi gibi duygulanrsnz. Oras adm adm Ali (r.a)nin hatrasyla
doludur. Peygamberin (s.a.v) Aliye (r.a) hazrlad program bilinli bir seimdir. Nitekim Heyber kabilesinden olan ve
Hayberin byk pehlivan saylan Merhebe ait olan kale Ebubekire (r.a) havale ediliyordu. Bu en dayankl ve devam
getiren kalelerden biriydi. Buras bindrtyz yl sonra bile, hatta Osmanllar zamanna kadar kalenin hakimleri Hayber
bykleriydi. Buraya yol yapld ama hala ona varmak ok gtr. Bu kale geit vermeyen, keskin bir uurumun yksek bir
noktasnda yer almaktadr. Esasen bu kalenin zapt edilmesi tasavvur edilir gibi deil. Ancak, tarihin bu konudaki rivayeti inkar
edilmez olduundan, hava bombardmanyla feth edilebilecei tassavvur edilen bu kalenin bizzat Ali (r.a) tarafndan ele
geirildiini yahudiler bile kabul ettiinden, bunun tarihi bir gerek olduuna inanmaktan baka bir are kalmyor. Ebubekir
(r.a) byk bir gayret ve en gzel bir mcahidlik rneini sergiledi, ama muzaffer olamadan geri dnmek zorunda kald. Bu
konu kitaplarda var; Taberi, bni Hiam siretine baknz. br gn sanca mere (r.a) verirler. O da byk gayret gsterir.
Ebubekir (r.a)den daha fazla gayret gstermesine ramen baar salayamadndan dner. Peygamber (s.a.v) Alinin (r.a)
ismini anmadan, yarn sanca verecei kimsenin, Allah ve Peygamber tarafndan sevildiini ve onun da onlar sevdiini
syler. Bu konuma ve mesele olduunda Ali (r.a) yoktu, hasta yatanda yatmakta idi. Gz arsndan dolay, gzlerini bir
bezle balamt. Bu meselede?! haberdar olmayan Ali (r.a) ertesi gn katrna bindii halde Peygamberin adrnn nnden
geer. Peygamber, onu arr ve sanca ona verir. Ve daha sonra, yahudilerin mehur pehlivannn ldrlmesi, yahudilerin
byk erzak ve silah deposu olan kalenin kurtarlmas.. Btn bunlar ayn gn Ali (r.a)nin eliyle gerekleiyor.
Dere ve st noktas byk bir askeri nokta olan, yksek zirve arasnda bir mescid yer almaktadr. Bunlar Ali (r.a)ye aitti.

Ele gemeyen, anlalmayan deerini anlamayan, bat bozmalarnn eyann tabiatna bakt stn kltrel deere sahip olan
buraya da oynanm ve olduu gibi braklmtr. Her halkarda ne dost ve ne de dman doal haline dokunmam ve olduu
gibi brakmtr.
Bunun kendisi bile insana byk hisler kazandrmaya vesile oluyor. Ali (r.a)nin oradaki mescidinin durumunu tamamen
yanstmas, Ali (r.a)nin namaz kld yerin, mescidin yeri ve Ali (r.a)nin oradan yahudilere hcum ettii karargahn olduu
gibi yansmas gayesiyle, bu yer bugne kadar korunmutur. slamda mescidin manas ite budur.
9-Bu cmleye iyice dikkat edin, btn musibetlerimizin kayna budur.
10-Alinasyon. Bugnk medeniyette, insanla ilgili hir blmdr. nsann ruh ve dncenin mahkum edildii makina ve
mekaniin bu dzeniyle ilgilidir. nsann bu mahkum ediliinde, tek boyutlu, azalm, snrl, zelil ve krlmaya doru kayma
balamtr. Alinasyon yani deiik g, doal atmosfer, duygu, hissetme duygusu ve hislere sahip olan bir kii veya insan,
makine paralaryla ilintili olarak idari sistemin arklarna tamamen yapmack ve suni olan toplumda sahip olduu hereyini
kaybeder. Yava yava kendisine yabanc olmaya balar, kullanamadndan dolay bir ok insani g ve duygular zayflar.
Neticede tamamen yok olur. Bundan sonra, iinin meydana getirmi olduu iki ehreli durumu mahhas hale gelir. zafi,
fazlalk bir ekilde art gstererek yeni bir ehrenin olumasna yol aar. Netice olarak, insan, makine karsnda, aamal
olarak ahsiyetini kaybeder. Makinann ahsiyeti onda hulul etmeye, zahir olmaya balar ve bir mddet sonra da, kendisini
makinann bir paras olarak grr.
11- randa gsterilen, Gav filminde,
Aydnn Mesuliyeti konusunda okuyucu Dr. Ali eriatinin Nerden Balamal adl kitabna mracaat etmelidir.
(eviren)