Cena z 20

nzi

Zbigniew Pochocki

zagadek
z techniki
na co dzie

P r o j e k t s e r y jn e j o k a d k i
J Z E F CZESA W B IE N IE K
O k a d k a , k a r ta ty tu o w a
BA R BA R A O LSZ Y SK A
R ysunki
M IK O A J F O R T U S

SPIS

TRECI

PYTANIA

14

22
24
26
27
34
36
38

Cii

Ol

P rz e d m o w a
.......................................................
1. P ie rw sz y s p r a w d z i a n ......................
10
2. C zym to z r o b i ? ...............................
12
3. Do k a d e j p ra c y w ac iw e n a rz d z ie .
4. Co on chce tu r o b i ? ..................
16
5. W ejcia i w y jc ia w d o m u .........
18
6. M idzy w e jc ie m i w y jc ie m ........
20
7. P r d to p rz e p y w e le k try c z n o c i .
8. Je sz cz e o a n a l o g i a c h ......................
23
9. S c h e m a ty j z y k e le k try k w . . .
10. A lfa b e t e le k try k w
12. T a je m n ic e o bw odw e le k try c z n y c h
22. Q uiz e le k try c z n y ..........................
31
13. M o to ry z a c ja h o b b y m ilio n w . .
14. P a s z p o rty sam o ch o d w
. G dzie ro d zi si sam o c h d ?
. . . .
. Co czym z m i e r z y ? ..........................
40
17. J a k to zm ierzy , ja k to sp ra w d z i ? .
18. M id z y n a ro d o w y u k a d je d n o s te k m ia r
SI
29. R o b im y e r r a t ...................................
46
20. Q uiz m e tro lo g ic z n y ......................
49
2 1 . W iro k rz y w k a
22. S c h e m a ty b l o k o w e ..........................
53
23. E n e rg ia je s t w o k n a s ..................
56
24. U z u p e n ia m y d o k u m e n ta c j
. . . .
25. Jeszcze o p rz e tw o rn ik a c h e n e rg ii . .

ODPGWIEDZ!

42
44

52

57
60

132
133
134
135
136
137
138
14G
141
142
143
146
146
148
148
150
151
154
156
157
158
159
163
164
165

PYTANIA

26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.

Q uiz e k o n o m ic z n y ........................
62
J a k i to s a m o l o t ? ................................
36
O d b a lo n u do p o ja z d u k siy co w eg o .
88
70
M orze, m o rz e ...........................................
O k r ty
72
A u to e g z a m in
74
Co tu si p r o d u k u j e ? ........................
76
O d r u d y d o ............................................
81
J a k i to s t o p ? .........................................
36
N iby ty lk o w y to p i s t a l..................
88
B ra m y h u ty
90
K o m p u te r w k a
92
Q uiz s p o rto w y ................................
96
Id e n ty fik u je m y tw o rz y w a sz tu c z n e .
98
101
Z la b o r a to r iu m d o ................................
S z u k a m y m a tk i
106
Co im z a w d z i c z a m y ? ...................
108
H e rb y w sp cz e sn ej te c h n ik i . . . .
110
Co m a j ze so b w sp ln e g o ? . . . .
111
S ta r e le g e n d y w e w sp cz e sn ej w e rsji
112
Z a d z iw ia j c e ?
116
F a n ta z ja i r z e c z y w i s t o ...............
120
N ie w y k o rz y sta n e m o liw o ci?
. . .
122
W ie lk a G ra e l i m i n a c j e ...........
125
W ielk a G ra f i n a ........................
128

ODPOWIEDZ!

169
171
172
173
173
174
175
176
178
177
178
180
181
182
183
184
185
187
188
189
191
195
199
201
202

PRZEDMOWA

K si e c z k a ta z a jm u je si te c h n ik , z k t r sty k a m y
4 w ie lo k ro tn ie w yciu c o d z ie n n y m w d o m u , w szk o
le, w m ie jsc u p ra c y i n a u licy , a ta k e te c h n ik , o k t
re j c z y ta m y w p ra s ie c o d z ie n n e j, o k t re j d o w ia d u je
m y si z a u d y c ji ra d io w y c h i te le w iz y jn y c h . Z te c h n ik
sty k a m y si w ta k i czy k m y sp o s b w szyscy od
n ie m o w l t p o czw szy , a n a s ta ru s z k a c h sk o czy w szy .
J e li z te g o w ie lk ie g o g ro n a w y c z y m y in y n ie r w ,
k t r z y z ra c ji sw eg o w y k sz ta c e n ia i zaw o d u z a jm u j
si te g o ro d z a ju z a g a d n ie n ia m i, to n a p la c u p o z o sta
n ci w szy scy , do k t ry c h a d re s o w a n a je s t ta k s i
eczka, a w ic lu d z ie w w ie k u od la t 5 do 105,
k t rz y poza z a in te re s o w a n ie m w ty m k ie r u n k u i z u
p e n ie o g ln y m i w ia d o m o c ia m i n ie m u sz m ie a d
n eg o sp e c ja ln e g o p rz y g o to w a n ia .
A u to r m a n a d z ie j , e k a d y C z y te ln ik z n a jd z ie
w te j k sieczce z a d a n ia i za g a d k i, k t ry c h ro z w i
z a n ie s p r a w i m u o so b ist sa ty s fa k c j . S w n ie j b o
w iem z a g a d k i i a tw e , i tru d n ie js z e , k t r e w y m a g a j
w ik szeg o w y sik u u m y so w e g o i nieco w icej w ia d o
m oci.
W k si ec z c e je s t k ilk a u iz w , k t r e w su m ie s k a
d a j si n a co w ro d z a ju a u to k o n k u rs u . J e li ch cecie
sp ra w d z i , ile p u n k t w u z y sk a c ie w e w sz y stk ic h q u izach , w ecie o w ek i k a r tk p a p ie ru , n a k t r e j b
dziecie n o to w a li w y n ik i u z y sk a n e w po szczeg ln y ch
u iz a c h . W sz y stk ie b o w ie m m ie jsc a w ty m a u to k o n -

k u r s ie s n a g ra d z a n e . Z a le n ie od liczb y u z y sk a n y c h
p u n k t w m o n a n a d a sobie o d p o w ie d n i ty tu , a m ia
n o w ic ie :
p o n iej 50 p u n k t w
a n a lfa b e ta te c h n ic z n y
50 do 100 p u n k t w
re d n ia k te c h n ic z n y
101 do 150 p u n k t w
fa c h o w ie c
151 do 190 p u n k t w
sp e c
191 d o 220 p u n k t w
e k s p e r t
e k sp e rt a b s o lu tn y .
p o n a d 220 p u n k t w
I to ju w szy stk o . M iej z a b a w y yczy i do p ie r w
sz e g o u iz u z a p ra s z a
AUTCR

pytania

1. P IE R W S Z Y

S. P o co p rz e w d d o p ro w a d z a j c y v/od do re z e r
w u a ru k lo ze to w e g o je s t z a o p a trz o n y w k ra n ?

S P R A W D Z IA N

J a k i e fe k t p r d u e le k try c z n e g o
.si w e la z k u e le k try c z n y m ?
K si k ro z p o czy n a m y q u iz em , k t ry z o rie n tu je C zy
te ln ik a co d zien n eg o u y tk o w n ik a r n y c h u rz d z e
te c h n ic z n y c h , czy Je g o w ie d z a o g ln a w y s ta rc z y do
ro z w i z a n ia d a lszy c h z a g a d e k . O to d ziesi p y ta d o
ty c z c y c h zag a d n ie , z k t r y m i k a d y s p o ty k a si n a
co d zie w d om u. Z a k a d p ra w id o w o d p o w ied
w y zn aczo n o 1 p u n k t. U z y sk a n ie co n a jm n ie j 3 p u n k
t w c z n ie d a je p ra w o do d alsz e g o c z y ta n ia te j
k sik i.

w y k o rz y s tu je

10. Co v/ d o m u s ta n o w i d rz w i d la m e ta n u ?

1. W b a rd z o w ie lu d o m ac h , b u d o w a n y c h n ie ta k
jeszcze d aw n o , w k u c h n i p o d o k n e m z n a jd u je
si sp e c ja ln y o tw r w e n ty la c y jn y , k t ry z a p e w
n ia d o p y w ch o d n e g o p o w ie trz a do u m ie sz c zo
n e j ta m szafk i, sp e n ia j c e j ro l sp i a rn i. Co
dzi z a s t p u je ta k ie s p i a rn ie ?
2. D laczego p rz e w o d w c e n tra ln e g o o g rz e w a n ia
n ie n ale y sto so w a ja k o u z ie m ie n ia ?
'3. G d zie w o d k u rz a c z u e le k try c z n y m g ro m a d z i si
z a ss a n e p rz e z e p o w ie trz e ?
4. D laczego w lo d w ce d o m o w ej z a m ra a ln ik z a
w sze je s t u m ieszczo n y w g rn e j czci k o m o ry
ch o d n iczej?
5. P o co p rz e w o d y o d p y w o w e zlew w , w a n ie n ,
u m y w a le k i ty m p o d o b n y c h u rz d z e s a n i ta r
n y ch z a o p a trz o n e s w s p e c ja ln e sy fo n y (z w a
n e p o to czn ie k o la n k a m i)?
8. D laczego b e z p ie c z n ik w to p ik o w y c h n ie n a le y
n a p ra w ia d ru te m ?
7. P o co w o k n a c h m ie sz k a in s ta lu je
szy b y ?

si

d w ie

2.

C ZY M TO Z R O B I ?

T o p y ta n ie z a d a je m y so b ie b a rd z o czsto, zw aszcza
g d y m u s im y zrobi co, czego je sz cz e n ig d y n ie ro b i
lim y . O bok p rz e d s ta w io n e s r n e n a rz d z ia . K t re
z nich n a le y w y b ra p rz y s t p u j c do:

X. C y k lin o w a n ia podo g i

2. O strz e n ia noa

3. W y k u c ia o k r g e g o o tw o ru w c ia n ie b e to n o w e j
n a k o e k do gw odzia lu b h a k a

4.

F rz e c i c ia p r ta m e ta lo w e g o

5. Z a z n a c z e n ie n a p y tc e m e ta lo w e j m ie jsc w k t
ry c h m a j by w y k o n a n e o tw o ry

8. N a g w in to w a n ia p r ta m eta lo w e g o

7. W y g a d z a n ia k a w a k a d re w n a

8. N a g w in to w a n ia o tw o ru w p y tc e m e ta lo w e j
9. W ycicia z c ie n k ie j d y k ty w z o ru o s k o m p lik o
w a n y c h k s z ta ta c h
10. P rz e k r c e n ia k lu cz a , k t ry ta k ciko o b ra c a
si w z a m k u , e o b r c en ie go r k s p ra w ia p o
w a n e tru d n o c i

3.

DO K A D E J P R A C Y W A C IW E N A R Z D Z IE

N ie w sz y stk o m o n a z ro b i g o y m i r k a m i . P ra w ie
zaw sze m u sim y u y w a n a rz d z i, a le o d p o w ie d n ic h ,
gdy n ie m a l k a d a czy n n o w y m a g a sp e c ja ln e g o lu b
n a w e t k ilk u sp e c ja ln y c h n a rz d z i. Z d a rz a si, e gdy
n ie m a m y w aciw y c h , s to s u je m y in n e n a rz d z ia .
C zsto je d n a k n ie w a c iw e n a rz d z ie u n ie m o liw ia
w y k o n a n ie o k re lo n y c h ro b t, np. d ro b n y c h n a p ra w .
O to dziesi p rz y k a d w w y k o n y w a n ia r n y c h p ra c .
C zy w poszczeglny ch p rz y p a d k a c h n a rz d z ia z o stay
d o b rze d o b ra n e , a je li n ie to ja k ic h n a rz d z i n a
le a o b y uy ?

1. W y p e n ie n ie w i k szy c h u b y tk w w c ia n ie g ip
se m (ro zro b io n y m z w o d ) za p o m o c noa.

4 . D o k r c a n ie n a k r te k za p o m o c k o m b in e re k .
5 . U su w a n ie re s z te k fa r b y z p o w ie rz c h n i m e ta lu
(przed p o m a lo w a n ie m je j n a now o) za po m o c
p iln ik a .
6. W y k o n y w an ie o tw o r w n a w k r ty
p rzez w b ic ie i w y j c ie gw o d zia.

d re w n ie

7. P rz y c z a n ie p rz e w o d u , k t r y si o d e rw a n a
p rz y k a d od g o n ik a w a p a ra c ie ra d io w y m ,
przez o k r c e n ie go w o k w \v stajcej k o c w k i.
8. G w in to w a n ie o tw o ru w p y tc e m e ta lo w e j za
p o m o c je d n e g o ty lk o g w in to w n ik a .
9. W y b ija n ie n it w za p o m o c m o tk a i o d p o w ie d
nio c ien k ieg o r u b o k r tu .

2. P rz e c in a n ie c ie n k ieg o d r u tu n o y czk am i.
3. W k r c a n ie wykrtw za p o m o c d u tk a .

10. O b c in a n ie g a z e k bzu (na k rzew ie) za pom oc

noa.

naoiiSgSKl

15

4 . CO

ON C H C E T U R O B lC ?

To p y ta n ie z a d a je m y do sy czsto, w ch o d zc do p o
k o ju ja k ie g o k o leg i, g d zie ro zo o n e s r n e n a r z
d z ia i m a te ria y . P o d a n e ry s u n k i p rz e d s ta w ia j k ilk a
ta k ic h w a n ie sy tu a c ji. K o leg i n ie m a, bo w y sk o
czy po co, czego m u b ra k , a co je s t do d a n e j p ra c y
n iezb d n e. P o co w y sze d ?

16

500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

5. W E J C IA

7. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e i je s t r d e m cie
p a d la o to czen ia, a le n ie su y do o g rz e w a n ia ,
lecz do cel w w r c z p rz e c iw n y c h .

I W Y J C IA W DOMU

D rzw i fro n to w e n a sz e g o m ie sz k a n ia sta n o w i d la n a s

w e jc ie do m ie sz k a n ia . S one r w n ie w y jc ie m . P o
jcia w e jc ie i w y jc ie s ro zp o w sz e c h n io n e w j
zy k u tec h n ic z n y m . D uy o tw r w c z a jn ik u , p r e z k t
ry w le w a m y do nieg o w od, m o em y w te j te r m in o
logii n a z w a w e jc ie m c z a jn ik a . W y jciem c z a jn ik a
m ona n a to m ia s t n a z w a d zio b ek , p rz ez k t r y w o d
w y le w a m y z c z a jn ik a . P o s t p u j c a n a lo g ic z n ie m o e
m y p rz y p isa w e jc ia i w y jc ia in n y m u rz d z e n io m
d om ow ym . O to c h a ra k te r y s ty k a w e j i w y j k ilk u
ta k ic h u rz d z e . Z a d a n ie p o leg a n a o d g a d n i c iu , o j a
k im u rz d z e n iu m o w a, i n a z n a le z ie n iu w n im p o
d an y ch w e j i w yj.

8. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e o raz je d n o e le k
tro m a g n e ty c z n e i je s t r d em d w ik u .
9. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e , je d n o e le k tr o
m a g n e ty c z n e i je s t r d e m d w i k u i w ia ta ,
a le n ie su y do celw7 o w ietlen io w y ch .
19. M a je d n o w e jc ie w o d n e , je d n o w y jc ie wodnei je s t r d e m ciep a.

1. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e i je d n o w y jc ie
e le k try c z n e ; n a p i c ie n a w y jc iu je s t ta k ie sarno
ja k n a w ejciu .
2. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e i k ilk a (zw y k le
trzy) w y j e le k try c z n y c h ; n a p i c ia n a w y j
ciach s ta k ie s a m e ja k n a w ejciu .
3. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e , je d n o w e jc ie
w o d n e i je d n o w y jc ie w7o d n e; w c zasie p ra c y
h a a s u je .
4. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e , je d n o p o w ie trz n e
i je d n o w y jc ie p o w ie trz n e .

18

5. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e
ciepa.

je s t

r d e m

6. M a je d n o w e jc ie e le k try c z n e
ciep a i w ia ta

i je s t

r d e m

19

6.

M I D Z Y W E J C IE M I W Y J C IE M ..,

...kadego u rz d z e n ia czy s y s te m u u rz d z e d z ia a j
r n e p rz y rz d y i a p a ra ty , d zik i k t ry m to, co d o
s ta rc z a m y do w e jc ia , u le g a p rz e tw o rz e n iu n a to, co
ch ce m y o trz y m a n a w y jc iu . N a p rz y k a d w sy s te m ie
c e n tra ln e g o o g rz e w a n ia do w e jc ia d o s ta rc z a m y z im
n w o d i w g ie l (lub k o ks). P a liw o to s p a la j c si
w sp e c ja ln y c h p ieca c h o g rze w a w o d , k t r a d o c ie ra
do n a szy ch m ie sz k a i w g rz e jn ik a c h (w y jcia) o d d a je
n ie sio n e p rz e z s ie b ie ciepo. Do ja k ic h sy ste m w te c h
n iczn y c h , z k t ry c h k o rz y s ta m y w sk a li m a so w e j, o d
nosz si p o n isze c h a ra k te ry s ty k i?

1. W ejcia z n a jd u j si w rz e k a c h lu b d u y ch
z b io rn ik a c h w o d n y c h , w y jc ia za w m ie s z k a
n ia c h , fa b ry k a c h , m ie js c a c h p u b lic z n y c h . M i
dzy w e jc ie m i w y jc ie m d z ia a j m .in. p o m p y
i filtry .
2. S y ste m m a je d n o w e jc ie i b a rd z o w iele w y j ,
k t r e z n a jd u j si m .in. w n o w o c z esn y ch m ie sz
k a n ia c h . P rz e w o d y c z c e c e n tr a l z w y jc ia m i
s s t a r a n n ie izo lo w a n e te rm ic z n ie od o to czen ia.
3. D o w e jc ia d o s ta rc z a m y w g iel. W y jc ia z n a j
d u j si w e w sz y stk ic h p ra w ie m ie sz k a n ia c h ,
b u d y n k a c h u y te c z n o ci p u b lic z n e j. P o c z e n ia
w y j z c e n tra l , w k t r e j p r a c u j m .in. k o iy
i tu rb in y , s d w u p rz e w o d o w e .

czo n e z c e n tr a l je d n y m ty lk o p rzew o d em ,
z n a jd u j si w m ie sz k a n ia c h , re s ta u ra c ja c h , z a
k a d a c h p rz e m y so w y c h .
S y ste m m a s to su n k o w o m a o w y j, p rz y czym
je d e n p rz e w d w y jc io w y z n a jd u je si n ad
jez d n i , d ru g i za je s t w m o n to w a n y w je z d n i
lu b w w y d z ie lo n y w y c in e k jezd n i.
7. S y ste m m a ty le w e j co w y j (nie liczc zasi
lan ia), p rz y czym k a d e w e jcie m oe by p o
czone z k a d y m w y jc ie m . M idzy w e jc ie m
a w y jc ie m n a s t p u je m .in. z a m ia n a en e rg ii
m e c h a n ic z n e j n a e le k try c z n i o d w ro tn ie .
8. S y ste m m a sto su n k o w o n ie w ie le w e j i m ilio n y
w y j , k t r e n ie s p o c z o n e z c e n tr a l a d n y
m i p rz e w o d a m i, m im o e w y jc ia m o g by o d
d a lo n e od c e n tr a li n a w e t se tk i, ty s i c e i d z ie
s i tk i ty sic y k ilo m e tr w .
9. S y ste m n a z ie m n y , p o d o b n ie ja k p o p rz e d n i b e z
p rz e w o d o w y , m a je d n o w e jc ie i je d n o w y jcie
i p o z w a la n a p rz e s y a n ie o b ra z w n a d o w o ln
od leg o n a Z iem i.
10. S y ste m p o d o b n y do p o p rz e d n ieg o , lecz r n icy
si od nieg o ty m , e n a Z iem i z n a jd u j si je
d y n ie jeg o w e jc ie i w y jcie.

4. D o w e j c ia d o sta rc z a m y w g iel. P o c z e n ia c e n
t r a li z w y jc ia m i s c z te ro p rz e w o d o w e , p rz y
czym je d n e m u z ty c h p rz e w o d w m o em y p rz y
p is a cech 0 (zero).
5. Do w e jc ia d o s ta rc z a m y g az z ie m n y alb o w
g iel (a czasem ta k e gaz w ie tln y ). W y jcia, p o -

20

21

7. P R D

TO PR Z E P Y W ELEK TR Y CZN O C I

B a r d /o czsto w y o b ra a m y so b ie p r d e le k try c z n y
ja k o p rz e p y w ja k ie j h ip o te ty c z n e j cieczy. M w im y
o b razo w o : p rz e p y w e le k try c z n o c i, p r d p y n ie iip .
N a p e w n y m p o ziom ie je s t to a n a lo g ia b a rd z o p o y
te c z n a i u z a sa d n io n a . W te j a n a lo g ii a d u n e k e le k
try c z n y m o em y so b ie w y o b ra a ja k o m a s ja k ie j
cieczy, p r d ja k o p rz e p y w te j cieczy, p rz e w o d
n ik ja k o r u r i ta k d a le j. C zy je d n a k a n a lo g ia ta
je s t u n iw e rs a ln a , to z n aczy czy c a n a u k o p r
d zie e le k try c z n y m m o em y p rz e d s ta w i c ak o w ic ie
w ra m a c h te j a n a lo g ii? A b y o d p o w ied zie n a to p y
ta n ie , s p r b u jm y zn ale o d p o w ie d n ik i n a s t p u j c y c h
w ie lk o c i
i
e le m e n t w
obw odw
e le k try c z n y c h
w a n a lo g ii z ciecz:

1. P o te n c ja e le k try c z n y
2. N a p i c ie e le k try c z n e
3. N a t e n ie p r d u e le k try c z n e g o
4. P o c z e n ie r w n o le g e d w ch p rz e w o d n ik w

8.

M etoda a n a lo g ii, m im o e n ie je s t u n iw e rs a ln a , o d d a je
v.sto w ie lk ie u su g i w b a d a n ia c h n a u k o w y c h i te c h
nicznych. Is tn ie j n a w e t s p e c ja ln e u rz d z e n ia (tzw.
m aszy n y an alo g o w e), k t r e d z i k i m e to d zie a n a lo g ii
p o z w a la j ro z w i z a w ie le z a g a d n ie w sposb z n a c z
c ie p ro stsz y n i p rz y z a sto so w a n iu b e z p o re d n ic h m e >d b ad a w c z y c h . P o z n a lim y ju a n a lo g i p r d u e le k y czoego i p rz e p y w u cieczy. In n y m p rz y k a d e m je s t
m a logia e le k try c z n o -c ie p ln a . Je e li d y sp o n u je m y
m sz y n a n a lo g o w , w k t r e j m o n a re a liz o w a ty lk o
z ja w is k a e le k try c z n e , to zn aczy m a sz y n , k t r a zn a
je d y n ie j z y k z ja w is k e le k try c z n y c h , a ch c e m y p rz y
jej p o m o cy ro z w i z a ja k ie k o lw ie k z a g a d n ie n ie c ie p l
ne, to m u sim y p rz e tu m a c z y w ie lk o c i i z ja w is k a
c ie p ln e n a o d p o w ie d n ie z ja w is k a e le k try c z n e . P o n i e j
p o d an o dziesi o k re le z w i z a n y c h z ciep em . Z a d a
nie p o le g a n a z n a le z ie n iu d la n ich o d p o w ie d n ik w
e le k try c z n y c h .
1.
2.
3.
4.

5. W y c zn ik
6. P rz e r w a n y p rz e w o d n ik

5.

7. r d o n a p i c ia
8. O p o rn ik

6.

9. K o n d e n s a to r (w o b w o d zie p r d u e le k try c z n e g o )
10. Cewrk a in d u k c y jn a

JE S Z C Z E O A N A L O G IA C H

7.
8.

S tru m ie c ie p a
T e m p e r a tu ra
R nica te m p e r a tu r
P rz e p y w
c iep a p rzez
p rz e w o d n ic tw o
P rz e p y w
c iep a
p rzez
p ro m ie n io w a n ie
R u ry sy s te m u c e n tra ln e g o
o g rz e w a n ia (z p rz e p y w a
j c p rz e z n ie c ie p wmd)
C iep o w n ia sy s te m u c e n
tra ln e g o o g rz e w a n ia
G rz e jn ik (k a lo ry fe r) s y s te
m u c e n tra ln e g o o g rz e w a -

..t\fV,

nia

9. Z a w r (k ra n ), su c y do
z a m y k a n ia d o p y w u c ie
p e j w o d y do g rz e jn ik a
10. W y m ie n n ik cie p a wr s y s te m ie c e n tra ln e g o o g rze
w a n ia

22

23

S.

S C H E M A T Y J Z Y K E L E K T R Y K W

B ard zo czsto d la u z m y so w ie n ia so b ie id ei fu n k c jo n o
w a n ia r n y c h u rz d z e w y k o n u je si p ro s te ry s u n k i,
k t r e u w z g l d n ia j ty lk o n a jw a n ie js z e (z p u n k tu w i
d z e n ia z a sa d y d z ia a n ia ) w a c iw o c i d a n e g o u rz d z e
n ia. W e le k tro te c h n ic e u p ro sz c z o n e r y s u n k i obo w o d w
e le k try c z n y c h n o sz nazw^ sc h e m a t w id eow y ch .
O b ok p o d a n o 10 ta k ic h sc h e m a t w ; k t r y z n ich
p rz e d s ta w ia :

1. O bw d e le k try c z n y la ta r k i k ie s z o n k o w e j?
2. P o c z e n ie r w n o le g e d w ch o p o rn ik w ?
3. O b w ed e le k try c z n y o d k u rz a c z a do m o w ego ?
4. P o c z e n ie sz ereg o w e d w e c h o p o rn ik w ?
5. O bw d e le k try c z n y ilu s tr u j c y z a sa d p o m ia ru
n a p i c ia b a te rii?
6. P o c z e n ie o p o rn ik w w tr jk t?
7. O bw d e le k try c z n y ilu s tr u j c y z a sa d p o m ia ru
n a t e n ia p r d u p y n c e g o p rz e z a r w k la
ta r k i k iesz o n k o w e j?
8. P o cze n ie o p o rn ik w w g w ia zd ?
9. O b w ed e le k try c z n y y ra n d o la z trz e m a a r w
k a m i?
10. O b w ed

24

lin ii p rz e sy o w e j w y so k ieg o

n a p i c ia ?

10.

A LFA BET ELEKTRYKW

N a to, a b y sc h e m a ty id eo w e o b w o d w e le k try c z n y c h
b y y z ro z u m ia e d la w sz y stk ic h , tr z e b a u m w i si,
ja k im i s y m b o la m i o z n acza si p o szczeg ln e e le m e n ty
ty c h obw o d w . S c h e m a ty w p o p rz e d n im z a d a n iu zo
s ta y s p o rz d z o n e zg o d n ie z o g ln ie p rz y j ty m i z a s a
d am i. N aley w sk az a , za p o m o c ja k ie g o sy m b o lu
p rz e d s ta w io n o n a ty c h s c h e m a ta c h n a s t p u j c e e le
m e n ty :

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

P o c z e n ie dw ch p rz e w o d n ik w
W y c zn ik
r d o n a p i c ia s ta e g o
r d o n a p i c ia z m ien n e g o
a r w k
O p o rn ik
S iln ik
W o lto m ierz
A m p e ro m ie rz
T ra n s f o rm a to r

11. T A JE M N IC E

OBW ODW ELEK TRY CZN YCH

K ady obw d e le k try c z n y , ta k sa m o z re s z t ja k k a d y

u k a d fizy czn y czy te c h n ic z n y , k r y je w so b ie r n e
ta je m n ic e . C zasam i ro z s z y fro w a n ie o b w o d u n ie n a
str c z a a d n y c h n ie m a l tru d n o c i, c zasam i je d n a k
trz e b a si d o b rz e n a d ty m ,.pogow i. O to k ilk a z a
g a d e k p o le g a j c y c h n a ro z s z y fro w a n iu obw odw ' e le k
try c z n y c h .

1. a r w k a la ta r k i k ie sz o n k o w e j p a li si n ie z a le
n ie od p o o e n ia w y c z n ik a . J a k n a le y n a r y
so w a sc h e m a t o b w o d u ta k ie j la ta r k i?
2. a r w k a w' la ta i'c e k ie sz o n k o w e j n ie p a li si.
n ie z a le n ie od teg o , w ja k ie j p o zy cji z n a jd u je
si w y c z n i k . D y sp o n u je m y d ru g la ta r k , k t
r a f u n k c jo n u je n o rm a ln ie . G dy w d o b re j la ta r c e
u m ie c im y ra z a r w k , ra z b a te r i z b a d a n e j
la ta r k i, to za k a d y m ra z e m ta d o b ra la ta r k a
fu n k c jo n u je p ra w id o w o . J e li do b a d a n e j l a t a r
k i w k r c im y a r w k z d o b re j la ta r k i, to
f u n k c jo n u je o n a r w n ie ta k , ja k p o w in n a . N a
co je s t c h o ra ta la ta r k a ?
3. N a ry s u n k u a p rz e d s ta w io n o s c h e m a t c h o re
g o o b w o d u y ra n d o la o trz e c h a r w k a c h .
K t ra la m p a z a p a li si z c h w il za m k n i c ia
w y c z n ik a ?
4 . O bw d, k t re g o s c h e m a t p o d a n o n a ry s u n k u b,

z a sila n y je s t ze r d a p r d u zm iennego. Z a le
no n a t e n ia p r d u p y n c e g o p rzez o p o rn ik
teg o o b w o d u od czasu p rz e d s ta w io n o n a r y s u n
k u c (w y k re se m te j zale n o ci je s t lin ia z w a n a
sin u so id ). J a k b d z ie w y g l d a wry k re s n a t
e n ia p r d u p y n c e g o p rz e z te n obw d z d o
cz o n y m
d o p ro sto w m ik iem
(obw d ta k i

26

27

p rz e d s ta w io n o n a ry s u n k u d)? W y ja n ia m y , e
p ro s to w n ik je s t u rz d z e n ie m , k t r e p rze p u sz c z a
p r d ty lk o w je d n y m k ie ru n k u . Je g o sy m b o lem
je s t k eczk o ze s tr z a k w ro d k u , w s k a z u j c
k ie r u n e k p rz e p y w u p r d u p rz ez p ro s to w n ik .
5. Z a d a n ie ja k w y ej, z ty m ty lk o , e do o b w o d u
d o cz o n e s d w a p ro s to w n ik i, ja k to p rz e d
sta w io n o n a ry s u n k u e.
6. O bw d, k t re g o s c h e m a t p o d a n o n a ry s u n k u f,
je s t z a sila n y ze r d a p r d u z m ie n n e g o (s in u
soidalnego ). J a k z m ie n ia si n a t e n ie p r d u
p y n ce g o p rze z o p o rn ik w ty m o b w o d zie?
7. J a k z m ien ia si n a t e n ie p r d u p y n c e g o
p rzez o p o rn ik w o b w o d zie p rz e d s ta w io n y m na
ry s u n k u p? O bw d z a sila n y je s t ze r d a p r d u
zm ien n eg o (sin u so id aln eg o ).
8. N a desce u m o c o w a n y je s t o b w d e le k try c z n y
s k a d a j c y si z d w u a r w e k i d w ch w y c z
n ik w , ja k to p rz e d s ta w io n o n a ry s u n k u h,
J e li otw?a r te s o b y d w a w y c z n ik i, to o b y
d w ie a r w k i si n ie p a l . J e li z a m k n ie m y w y
c z n ik 1 \ to z a p a la si a r w k a 1, je li za
z a m k n ie m y w y c z n ik 2', to z a p a la si a r w
k a 2. P rz y z a m k n i ty c h o b y d w u w y c z n ik a c h
p a l si o b y d w ie a r w k i. W y k r c e n ie je d n e j
z a r w e k n ie w p y w a n a p ra c d ru g ie j (to
zn aczy p a li si o n a p rz y w c z o n y m sw o im
w y c z n ik u , g a n ie za p rz y w y c zo n y m , n ie
za le n ie od p o o en ia d ru g ie g o w y cz n ik a). N a
ley n a ry s o w a s c h e m a t teg o o b w odu.
9. M am y do c z y n ie n ia z o b w o d em , k t r y p rz e d s ta
w io n o n a ry s u n k u i. J e li wT o b w o d zie ty m
z a m k n ie m y w y c z n ik 2', to z a p a li si a r w k a
1. je li z a m k n ie m y w y c z n ik 2' to z a p a li si
a r w k a 2. P rz y z a m k n i ty c h o b y d w ch w y -

28

 c z n ik a c h p a l si obie a r w k i, a le gdy w y
k r c im y je d n z a r w e k , w w czas g a n ie t a k
e d ru g a . J e li z a m ie n im y m ie js c a m i a r w k i
1 i 2, obw d b d z ie si z a c h o w y w a ta k ja k p o
p rz ed n io , to z n a c z y p rz y z a m k n i ty m ty lk o
w y c z n ik u 1' z a p a li si a r w k a 2 (je st o n a
te r a z n a m ie js c u a r w k i 1), za p rz y z a m k n i
ty m ty lk o w y c z n ik u 2' z a p a li si a r w k a I
(jest o n a te r a z n a m ie jsc u a r w k i 2). N aley
n a ry s o w a sc h e m a t ob w o d u .
10. M am y do c zy n ie n ia z o b w o d em , k t ry m a w sz y
stk ie cech y o b w o d u z z a d a n ia p o p rz e d n ie g o
z ty m ty lk o , e z a m ie n io n e s m ie js c a m i a
r w k i I i 2. Z a m k n i c ie (lu b o tw a rc ie ) w y c z
n ik a 1' sp o w o d u je z a p a le n ie si (lub z g a n i
cie) a r w k i 1 (b d c ej te r a z n a m ie js c u a
r w k i 2), n a to m ia s t z a m k n i c ie (lu b o tw a rcie )
w y c z n ik a 2' p o w o d u je z a p a le n ie si (lub z g a
nicie) a r w k i 2 (b d cej te r a z n a m ie jsc u a
r w k i 1). N ale y n a ry s o w a s c h e m a t o b w o d u .

30

12.

Q U IZ E L E K T R Y C Z N Y -

D la o d p r e n ia p ro p o n u je m y quiz. B d zie to quiz,

w k t ry m n a jw i k s z e sz a n s e b d m ie li sp e c e od
e le k try c z n o c i. D o k a d e g o z d ziesiciu poniszych
P3rta p o d a n e s tr z y o d p o w ied zi, z k t r y c h ty lk o
je d n a je s t p o p ra w n a . Z a k a d p ra w id o w o d p o
w ied o trz y m u je si 2 p u n k ty .

1. P o d sta w o w e e fe k ty to w a rz y s z c e p r d o w i e le k
try c z n e m u to : e fe k t c h e m iczn y , e fe k t ciep ln y
i e fe k t m a g n e ty c z n y . K t ry z n ich w y k o rz y s tu
je si p o d czas a d o w a n ia a k u m u la to r a sa m o c h o
d ow ego a) a d en , b) ch em iczn y , c) m a g n e
ty czn y ?
2. J a k si n a z y w a s u b s ta n c je , k t r e b a rd z o siln ie
w z m a c n ia j z e w n trz n e p o le m a g n e ty c z n e a)
fe rro m a g n e ty k a m i, b) n ie m a ta k ic h su b s ta n c ji,
c) p rz e w o d n ik a m i m a g n e ty z m u ?
3. D laczego c y s te rn y sam o c h o d o w e p rzew o ce
m a te ria y a tw o p a ln e , np. b e n zy n , w lo k za
so b p o ziem i a c u s z e k m e ta lo w y a) nie
m u sz m ie ta k ie g o a c u s z k a , b) w celach os
trz e g a w c z y c h , c) cele m o d p ro w a d z e n ia do ziem i
a d u n k u e le k try c z n e g o p o w sta j c e g o n a c y s te r
n ie w w y n ik u ta rc ia , p ro c e s w a tm o sfe ry c z n y c h
itp .?
4. D laczego w n o rm a ln y c h ra d io o d b io rn ik a c h la m
p o w y ch d w ik za c z y n a p y n z g o n ik w d o
p ie ro po p e w n y m czasie, p o d czas g d y m a e o d
b io rn ik i tu r y s ty c z n e z a c z y n a j p ra c o w a n ie m a l
n a ty c h m ia s t z c h w il ich w c z e n ia a) bo
w z w y k y c h o d b io rn ik a c h la m p o w y c h s d u e
la m p y , k t r e m u sz si ro z g rza, a w o d b io rn i
k a c h tu ry s ty c z n y c h s ia m p y m in ia tu ro w a , k t
re ro z g rz e w a j s i z n a c z n ie szy b ciej, b) p o n ie
w a w o d b io rn ik a c h la m p o w y c h m u sz si ro z-

31

g rz a la m p y , n a to m ia s t o d b io rn ik i tu ry s ty c z n e
z a m ia s t la m p m a j tra n z y s to ry , k t r e ro z g rz e
w a si n ie m u sz, c) n ie p ra w d , ro z g rz e w a si
m u sz i la m p y , i tra n z y s to ry , ta k e k a d y o d
b io rn ik zaczy n a p ra c o w a z p e w n y m o p n ie
n iem ?
5. J a k si w y k o n u je o b w o d y d ru k o w a n e a) n a j
p ie rw p y tk i z iz o la to ra e le k try c z n e g o p o k ry w j
si w a rs tw m iedzi, n a n ie j n a n o si si ry s u n e k
o b w o d u za p o m o c s p e c ja ln e j e m u lsji k w a so c d p o rn e j, n a s t p n ie w y tra w ia si n ie p o k ry t t
e m u ls j cz w a rs tw y m ie d z ia n e j, po czym
u s u w a si em u lsj , b) n a p y tc e z iz o la to ra e le k
try c z n e g o n a k le ja si c ie n k ie p a se c z k i m ie d z ia
ne, k t r e p e n i ro l p rz e w o d n ik w , c) n a p y t
ce z iz o la to ra e le k try c z n e g o d ru k u je si o b w o
dy z w y k te c h n ik d r u k a r s k , z t ty lk o r n i
c, e u y w a si fa r b y p rz e w o d z c e j, k t r a po
w y sc h n i c iu w y g l d a ja k m ied?
6. D laczego tr a m w a je i k o le je e le k try c z n e z asila
si n ie p r d e m z m ie n n y m , lecz p r d e m s ta y m
a) n ie p ra w d a , tr a k c je tr a m w a jo w e i k o le jo
w e z a sila n e s p r d e m z m ie n n y m , b) g dy s il
n ik i n a p r d s ta y p o z w a la j n a szy b sze ro z p
d z a n ie i h a m o w a n ie p o ja z d w , c) p o n ie w a ro z
p i ta n a d ziem i sie p rz e w o d w z n ac z n ie m n ie j
n a ra o n a je s t n a sz k o d liw e w p y w y w y a d o w a
a tm o sfe ry c z n y c h , gdy z a sila n a je s t p r d e m
s ta y m n i w p rz y p a d k u z a sila n ia je j p r d e m
zm ie n n y m ?
7. N a ja k ie j zasa d z ie d z ia a s iln ik sy n c h ro n ic z n y
n a p r d s ta y a) n a z a sa d z ie in d u k c ji e le k
tro m a g n e ty c z n e j, b) n a z a sa d z ie e fe k tu m a g n e to d y n a m ic z n e g o , c) o k re le n ie : siln ik s y n c h r o
n iczn y n a p r d s ta y n ie m a se n su , g d y s y n
ch ro n iz o w a m o n a ty lk o p ro c e sy z m ie n ia j c e
si w czasie?
8. W ja k ic h p rz y p a d k a c h re d n ia m oc p o b ie ra n a
z m ie js k ie j sieci p r d u zm ie n n eg o p rz ez o d b io r

32

n ik e n e rg ii e le k try c z n e j je s t r w n a ilo czy n o w i

re d n ie g o n a t e n ia p r d u p y n ce g o p rz e z o d
b io rn ik i re d n ie g o n a p i c ia p rzy o o n eg o do o d
b io rn ik a a) zaw sze, b) n ig d y , gdy n a p i c ie
w sieci {podobnie ja k i p r d p y n c y p rzez o d
b io rn ik ) z m ie n ia si ry tm ic z n ie ra z w je d n , ra z
w d ru g s tro n , ta k e jeg o re d n ia w a rto je s t
r w n a z e ru , c) ty lk o w w czas, g d y o d b io rn ik
z a w ie ra je d y n ie o p o rn ik i?
9. J a k m o n a zw ik sz y zasig ra d io w e j s ta c ji n a
d a w cz e j, n ie d o k o n u j c a d n y c h p rz e r b e k
w sa m e j ra d io s ta c ji a) p rzez z a sto so w a n ie
czu lszy ch o d b io rn ik w , b) p rzez w y d u e n ie a n
te n o d b io rn ik w , c) n ie m o n a w a d e n sposb?
10. J a k m o n a zw i k sz y zasig n a d a w c z e j s ta c ji
te le w iz y jn e j b ez z w i k sz e n ia w ysokoci w iey,
n a szczy cie k t r e j s a n te n y n a d a w c z e a)
p rz e z z w ik sz en ie m ocy n a d a jn ik a , b) p rzez z a
s to so w a n ie s ta c ji p o re d n ic h (tzw . s ta c ji cz),
c) n ie m o n a w a d e n sposb?

500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

3j3

13. M O T O R Y Z A C JA

H O B B Y M IL IO N W
r .L j

P y ta n ie : ja k i to
m o d si m io n icy
d a je m y t p ro s t
d y p rz e d s ta w io n e
A oto p y ta n ia :

sa m o c h d ? z a d a j n a w e t n a j
m o to ry z a c ji. I d la n ic h g w n ie p o
za g ad k . T e m a te m je j s sa m o c h o
n a ry s u n k a c h obok.

1. J a k i m o d e l sa m o c h o d u p rz e d s ta w ia k a d y r y
su n e k ?
2. K t re z p o k a z a n y c h sa m o c h o d w p ro d u k o w a n e
s w P o lsce?
3. K t re z n ich w y tw a rz a n e s p rz e z n a sz y c h n a j
b liszy ch
s s ia d w
(Z SR R ,
C zech o so w a c j
i N R D )?
4. K t re zaczto p ro d u k o w a p rz e d ro k ie m 1965,
k t r e w la ta c h 1965 70, a k t r e po ro k u 1.970?
5. K t re m a j n a p d n a ty ln e , a k t r e n a p rz e d n ie
k o a ?
6. K t ry m oe u z y sk a n a jw i k s z p r d k o ?
7. K t ry zu y w a n a jm n ie j p a liw a , k t r y za n a j
w icej?
8. K t ry m a n a js iln ie js z y siln ik , k t ry n a to m ia s t
n a js a b sz y ?
9. K t ry je s t n a jw i k s z y (n a jd u sz y , n a js z e rsz y
i n a jw y szy ), k t ry za n a jm n ie js z y (n a jk r ts z y ,
n a jw szy i n a jn i sz y )?
10. K t ry je s t n a jl e js z y , a k t r y n a jc i szy ?

: is

O v:

<E
m

24

35

SA M O C H O D W
Liczba m ie jsc
i liczba d rzw i

14. P A S Z P O R T Y

U m ie j tn o ro z p o z n a n ia m a r k i czy n a w e t m o d e lu
sam o c h o d u n a p o d sta w ie je g o s y lw e tk i to d o p iero
p ie rw sz y sto p ie w ta je m n ic z e n ia . B a rd z ie j z a a w a n s o
w an eg o e n tu z ja s t m o to ry z a c ji in te r e s u je n ie ty le w y
g ld , co p rz e d e w sz y stk im w a c iw o c i p o ja z d u , jeg o
z a le ty i w ad y , szczegy k o n s tru k c y jn e . W za c z o n e j
ta b e lc e z e sta w io n e s n a jw a n ie js z e d a n e d z iesiciu
sp o r d 14 m o d eli sa m o c h o d w p rz e d s ta w io n y c h na
ry s u n k a c h w z a d a n iu p o p rz e d n im . D o ja k ie g o m o d e lu
o d n o sz si k o le jn e p o z y c je ta b e li?

P o je m
no
sk o k o w a
w cm -

M oc m ak s.
w KM p rz y
iiliOCi
o b r/m in

404200

1196

4 -b ie g o w a
sy n c h r.

118

r?

|!

C
w
U
co!3

34 3600

1192

4 -b ie g o w a
s y n c h r.

114
7,5

40 4650*

988

4 -b ieg o w a
s y n c h r.

120

4 -b ie g o w a
sy n c h r.

140

4 -b ie g o w a
II, I I I i IV
b ieg i
sy n c h r.

120

4 -b ie g o w a
sy n c h r.

140

56 5800

604750
j 1

P o je m
no
sk o k o w a
w cm"

1936 p o
te m sz e
reg u le
psze

1959

Rok u ru clio
mienia p r o
dukcji se ry j
n ej

M oc m ak s.
w KM n .z y
ilo ci
o b r/m in

M aksym alni)
p r d k o
w k m /h
i zuycie pa
wa w l/100fc

Lp.

S iln ik
S k rz y n ia
biegw

Liczba m iej
i liczba d rzv

o^

S iln ik

1118

1357

1972

8,5

1967

1964

605200
i

1295

'
2

454200

991

5
4

36

774000

2120

4 -b ie g o w a
II, I I I i IV
b ieg i
sy n c h r.

3-b ie g o w a
II i II I
b ieg i
sy n c h r.

1.25

1965

10

130
11,54-12

1967

10

1964

10

234800

594

4 -b ieg o w a
II, I I I i IV
bieg i
s y n c h r.

105
6

1(973

37,5 5500

848

4 -b ieg o w a
II, I I I i IV
b ieg i
sy n c h r.

116
5

1959

37

15. G D Z IE

R O D Z I S I S A M O C H D ?

S a m o c h d p o w s ta je o czy w icie w fa b ry c e . K a d a w y
tw rn ia sa m o ch o d w u m ie sz c z a n a sw o ich w y ro b a c h
z n a k firm o w y sw o je godo. S p o r d 14 m o d e li s a
m o chodw , k t r e b y y p rz e d m io te m d w ch o sta tn ic h
z a d a , 11 p rzy szo n a w ia t w n a s t p u j c y c h z a k a
dach:

1. A d a m O pel A G w R tise lh e im (RFN )

2. A u s tin M o to r C o m p a n y w B irm in g h a m (W ielk a
B ry ta n ia )
3. D a im le r-B e n z A G w S z tu tg a rc ie (RFN)

|
1
i

4. F a b ry k a S a m o c h o d w O so b o w y ch w W a rs z a w ie
(P o lsk a)
5. M o sk o w sk ij Z aw d M a o litra n y c h A w to m o b ilie j w M o sk w ie (Z SR R )
6. S o cit In d u s trie lle d e M c a n iq u e e t C a rro s e rie
A u to m o b ile w P o is sy (F ra n c ja )
7. A u tc m o b ilo v Z a v o d y N a ro d n i P o d n ik w M la da B o e sla v (CSRS)

L
i
i
!
!
i
i

ff

8. V EB A u to m o b ilw e rk e w E ise n a c h (NRD)

9. V o lk sw a g e n w e rk e w W o lfsb u rg u (R FN )
10. Z a p o ro sk ij A w to m o b iln y j Z aw d K o m m u n a r
w Z a p o ro cu n a d D n ie p re m (ZSR R)

O bok p o d a n o g o d a r n y c h firm . N a le y w sk a z a
g o d a w y m ie n io n y c h w y e j w y tw rn i sam o ch o d o w y c h .
R o z w izan ie te j z a g a d k i m o n a zn ale n a u lic y
n a m a s k a c h sam o ch o d w .
; /'
38

16. CO

C ZY M Z M IE R Z Y ?

P o m ia r o d g ry w a w e w sp c z esn e j te c h n ic e p o d s ta w o
w rol. R n a d a n a d o k a d n o p o m ia ru , r n e w a
ru n k i. w ja k ic h p o m ia r si p rz e p ro w a d z a , czy w re sz c ie
r n o ro d n o w ielk o ci, k t r e n a le y z m ierzy
w sz y stk o to sp ra w ia , e te c h n ik a m u si d y sp o n o w a
n ie z w y k le b o g a ty m a rs e n a e m p rz y rz d w p o m ia ro
w y ch . C h cc w ic c o k o lw iek z m ierzy , trz e b a z g ry
w ied zie, ja k ie g o w ty m c e lu uy p rz y rz d u . Z a p o
m o c k t re g o (lu b k t ry c h ) z n i e j w y m ie n io n y c h
p rz y rz d w :

j. lic z n ik e n e rg ii e le k try c z n e j
220 V

na

k.

m a n o m e tr o z a k re s ie 0 1 a tm

1.

m a n o m e tr o z a k re s ie 0 25 a tm

p r d

z m ie n n y

m . z e g a re k (z se k u n d n ik ie m )
n.

s to p e r
m o n a z m ierzy lu b sp ra w d z i :

1. re d n ic d ru tu z d o k a d n o c i do 0,02 m m
2. re d n ic w e w n trz n r u r y m e ta lo w e j
3. te m p e r a tu r w rz e n ia w o d y

a.
h.
c.
d.
e.
f.

s u w m ia rk a z n o n iu sz e m
r u b a m ik ro m e try c z n a
te r m o m e tr p o k o jo w y
te r m o m e tr le k a rs k i
pozio m n ica
a m p e ro m ie rz n a p r d z m ie n n y o z a k re s ie
00,1 A
g. a m p e ro m ie rz n a p r d z m ie n n y o z a k re s ie
0 0,5 A
h. w o lto m ie rz n a p r d s ta y o z a k re s ie 0 10 V
i. w o lto m ie rz n a p r d z m ie n n y o z a k re s ie
0 250 V

40

4. c in ie n ie g a z u w in s ta la c ji d om ow ej
5. p o zio m e u o en ie p o d o g i w p o k o ju
6. n a p i c ie sa m o c h o d o w e j b a te r ii a k u m u la to r w
7. n a p i c ie e le k try c z n e w g n ia z d k u siecio w y m
8. n a t e n ie p r d u p y n c e g o p rz e z a r w k 100-w a to w , z a sila n z sieci o n a p i c iu 220 V
9. m oc p o b ie rn p rz e z te le w iz o r z a sila n y z sieci
o n a p i c iu 220 V
10. p rz e c i tn y czas p o sto ju a u to b u s u n a p r z y s ta n
k a c h o k re lo n e j tr a s y

41

17.

J A K TO Z M IE R Z Y , JA K T O S P R A W D Z I ?

1. C zy d esk i, k t r y c h
re g a u , s p a s k ie ?

chcem y

u y

do b u d o w y

2. C zy cia n a , p rz y k t r e j m a s ta re g a , sto i p io
now o?
B a rd z o czsto m u sim y w d o m u co zm ierzy , co
s p ra w d z i . N ie zaw sze je d n a k d y sp o n u je m y o d p o w ie d
n im i p rz y rz d a m i. B ra k k o n ie c z n y c h p rz y rz d w p o
m ia ro w y c h w d o m u n ie p o w in ie n n a s z n iec h ca. P rz y
p e w n y c h p ra c a c h d o m o w y ch z a m ia s t p rz y rz d w w y
s ta rc z y z a sto so w a b a rd z o p ro s te ro d k i... i tro c h
pom y le. W y o b ra m y so b ie, e ch cem y w p o k o ju
sam i w y k o n a p ro s ty re g a n a k si k i, np. ta k i ja k n a
p o n iszy m ry s u n k u . Z a n im je d n a k z a b ie rz e m y si do
p racy , m u s im y zm ierz y w y so k o p o k o ju i sp ra w d z i ,
czy w z d u c a e j c ian y , p rz y k t r e j m a sta re g a ,
w ysoko ta je s t je d n a k o w a , p o n a d to m u sim y d o k o n a
sz e re g u in n y c h p o m ia r w . T y m c za se m d y sp o n u je m y
b a rd z o p ro s ty m i ro d k a m i: d u e k ie rk , sz c z o tk do
z a m ia ta n ia n a k iju , lin ia e m z p o d z ia k , m o cn n itk
i k a w a k ie m cikiego, lecz g i tk ie g o d r u tu . Czy p o
su g u j c si je d y n ie ty m i e le m e n ta m i m o n a (a je li
ta k , to w ja k i sposb) sp ra w d z i n a s t p u j c e d a n e :

3.

C zy c ia n a ta

je s t r w n a w poziom ie?

4.

C zy c ia n a ta

je s t r w n a w p io n ie?

5.

C zy c ia n y

6.

w k c ie p o k o ju tw o rz k t p ro s ty ?

C zy c ia n a tw o rz y k t p ro s ty z p o d o g i z s u
fite m ?

7. C zy p o d o g a p rz y c ia n ie je s t poziom a?
8. C zy w y so k o s u f itu n a d p o d o g je s t p rz y c ia
n ie w szd zie je d n a k o w a ?
9. C zy u s ta w io n y p rz e z n a s re g a sto i p io n o w o ?

m oK
'//< , --'.W; ...

z przodu

MD0K Z BORU
.' /w . : ; . / / / . /
su f t n
%

.sufit

10.

C zy pki w n a sz y m re g a le s u sta w io n e p o
ziom o?

UesA/
(p K i;

zawleczki
ru ry
m etalw .

podoga

42

poofoga

43

- ip M I D Z Y N A R O D O W Y U K A D JE D N O S T E K
I O * M IA R SI

P o ls k a , p rz y c z a j c si do o g ln o w ia to w ej a k c ji, m a
j c e j n a celu u je d n o lic e n ie je d n o s te k m ia r i w zo rc w
p o m ia ro w y c h , w p ro w a d z ia u sie b ie M i d z y n a ro d o w y
U k a d J e d n o s te k M ia r (S y s te m e In te rn a tio n a l), z w a n y
w sk r c ie u k a d e m S I. U k a d te n o p ie ra si n a szeciu
je d n o s tk a c h p o d sta w o w y c h , je d n e j d o d a tk o w e j i dw ch
p o m o cn iczy ch , k t r e s te m a te m p ie rw s z y c h d z ie w i
ciu p y ta . O s ta tn ie p y ta n ie d o ty czy in n e g o z a g a d n ie n ia .

1. J a k je d n o s tk o k re la si n a p o d sta w ie w a s
n o ci a to m u k ry p to n u ?
2. J a k je d n o s tk p o z w a la w y z n a c z a ciao w z o r
cow e p rz e c h o w y w a n e w M i d z y n a ro d o w y m B iu
rze M ia r w S v re s p o d P a ry e m ?

7. J a k i p ro m ie o k r g u p rz y jm u je si w d e fin ic ji
je d n o s tk i k ta p ask ie g o ?
8. J a k a je d n o s tk a z a w ie ra w sw e j d e fin ic ji k w a
d ra t?
9. K t ra je d n o s tk a m a n a z w p o d o b n do n azw y
d o k u c z liw e g o o w a d a ?
10. W p ra k ty c e b a rd z o czsto zach o d zi p o trz e b a
s to so w a n ia je d n o s te k w i k sz y ch lu b m n ie jsz y c h
od je d n o s te k p o d sta w o w y c h i je d n o s te k za ich
p o m o c w p ro w a d z o n y c h (dla w ielk o ci in n y c h
ni w ielk o ci p o d sta w o w e ). W z w i z k u z ty m
w p ro w a d z a si ta k z w a n e je d n o s tk i w ie lo k ro tn e
(w iksze) i p o d w ie lo k ro tn e (m niejsze), sto su j c
p rz y ty m z a sa d w ie lo k ro tn o c i d zie si tn y c h .
K t ry c h je d n o s te k m ia r je s t w icej w ie lo
k ro tn y c h czy p o d w ie lo k ro tn y c h ?

3. A by w y zn aczy je d n z je d n o s te k u k a d u S I,
k o rz y s ta si z w a sn o c i a to m w cezu. Co to
za je d n o s tk a ?
4. D la ja k ie j w ie lk o ci fiz y c z n e j m o n a w y zn a cz y
je d n o s tk n a p o d sta w ie p o m ia ru siy d z ia a j c e j
m id zy d w o m a p rz e w o d n ik a m i, p rz e z k t r e p y
n ie p r d e le k try c z n y ?
5. H e je d n o s te k i ja k ie m o n a w y zn a cz y za p o
m oc p u n k tu p o tr jn e g o w o d y ?
6. Co m a d u sz n az w : w ie c z n ik u licz n y , ta k i
n a p rz y k a d ja k n a P la c u K o n s ty tu c ji w W a r
szaw ie, czy w ia to w k ie r u n k u
p ro s to
p a d y m c ia a d o sk o n a le c z arn e g o o p o w ie rz c h n i
1/600 000 m 2, o g rz an e g o do te m p e ra tu ry , p rz y
k t re j to p i si p la ty n a pod c in ie n ie m n o r
m a ln y m ?

45

19.

R O B IM Y E R R A T

D o czasu w p ro w a d z e n ia w P o lsc e je d n e g o le g a ln e g o
u k a d u je d n o s te k m ia r u k a d u S I sto so w a n o
i n a d a l si s to s u je (cho w c o raz b a rd z ie j o g ra n ic z o
n y m z a k re sie ) w r n y c h d z ie d z in a c h n a u k i i te c h n ik i,
i w ogle w ro z m a ity c h d zie d z in a c h g o sp o d a rk i n a r o
d o w ej r n e u k a d y je d n o s te k m ia r. Do n a jp o w sz e c h
n ie jsz y c h u k a d w n a le u k a d C G S (w k t r y m za
je d n o s tk i p o d sta w o w e p rz y jm u je si g ra m , c e n ty m e tr
i s e k u n d ) o raz u k a d M kG S , z w a n y in a c z e j u k a d e m
ci aro w y m
(w k t ry m za p o d sta w o w e je d n o s tk i
p r z y jm u je si m e tr, k ilo g ra m -s i i se k u n d ). W p ro w a
d z e n ie je d n e g o u k a d u je d n o s te k
w i e
si w ic
z o g ro m n p ra c trz e b a b o w ie m p rz e c e c h o w a w i
k szo p rz y rz d w p o m ia ro w y c h , p rz e lic z y d a n e
w ta b lic a c h w a rto c i, p rz e re d a g o w a o d p o w ied n io
p o d r c z n ik i itp . I lu s tr a c j te g o n ie c h b d zie to z a d a
nie, k t r e p o leg a n a z ro b ie n iu e rr a ty , czyli p o p ra w ie
n iu zam ieszczonego z e sta w ie n ia je d n o s te k u k a d w SI,
C G S i M kG S d la d ziesi c iu w y b ra n y c h w ie lk o c i m e
ch an ic zn y ch . W k a d e j p o zy c ji je s t je d e n b d , k t ry
n a le y zn ale i p o p ra w i .

1. C in ien ie
je d n o s tk a S I: n iu to n n a m e tr k w a d ra to w y (1 N /
/m 2 = k g /m s2)
je d n o s tk a C G S : b a r (1 d y n /c m 2 = 10-1 N /m 2)
je d n o s tk a M k G S : k ilo g ra m -s ia n a m e tr k w a d r a
to w y (1 k G /m 2 = 9,80 665 N /m 2)

2. C iar w a c iw y
je d n o s tk a S I: n iu to n n a m e tr sz e c ie n n y
(1 N /m 3 = k g /m 2S2)
je d n o s tk a C G S : d y n a n a c e n ty m e tr sz e cie n n y
(1 dyn/c-m* = 1 N /m 3)
je d n o s tk a M kG S : k ilo g ra m -s ia n a m e tr sze
c ie n n y (1 k G /m 3 = 9,80 665 N /m 3)

46

C zas
je d n o s tk a S I: s e k u n d a (sek) je d n o s tk a p o d
sta w o w a
je d n o s tk a C G S : s e k u n d a (sek) je d n o s tk a
p o d sta w o w a
je d n o s tk a M k G S : s e k u n d a (sek) je d n o s tk a
p o d sta w o w a
D ugo
je d n o s tk a
wa
je d n o s tk a
je d n o s tk a
je d n o s tk a
s ta w o w a
G sto
je d n o s tk a
/m 2)
je d n o s tk a
(1 g /c m 3 =
je d n o s tk a
kundy na
/m 4 = 9.80

S I: m e tr (m) je d n o s tk a p o d s ta w o
C G S : c e n ty m e tr (1 ccm l -2 m)
p o d sta w o w a
M k G S : m e tr (m) je d n o s tk a p o d

S I: k ilo g ra m n a m e tr szecien n y (kg/

C G S: g ra m n a c e n ty m e tr szecien n y
103 k g /m 3)
M kG S : k ilo g ra m -s ia n a k w a d r a t s e
m e tr do p o t g i c z w a rte j (1 k G ^ se k 2/
665 k g /m 3)

M asa
je d n o s tk a S I: k ilo g ra m (kg) je d n o s tk a p o d
sta w o w a
je d n o s tk a C G S : g ra m (1 g = 10~3 kg) je d n o
s tk a p o d sta w o w a
je d n o s tk a M kG S : k ilo g ra m (1 k G -s e k 2/m =
= 9,80 665 kg)
M oc
je d n o s tk a S I: w-at (1 W = k g - m 2/s3)
je d n o s tk a C G S : erg (1 e rg /se k = 10-7 W)
je d n o s tk a M k G S : k ilo g ra m -s ia ra z y m e tr
se k u n d (1 k G -m /s e k = 9,80 665 W)

na

47

8. P r a c a i e n e rg ia
je d n o s tk a S I: d u l (1 J = k g - m 2/s2)
je d n o s tk a C G S: e rg (1 e rg = 10-7 J)
je d n o s tk a M k G S : k ilo g ra m o m e tr (1 k G -m =
= 9.80 665 J)
9. P r d k o
je d n o s tk a S I: k ilo m e tr n a g o d zin (km /godz)
je d n o s tk a C G S : c e n ty m e tr n a s e k u n d (i cm /
/se k = 10~z m /s)
je d n o s tk a M k G S : m e tr n a s e k u n d (1 m /se k =
1 m /s)
10. S ia
je d n o s tk a S I: n iu to n (1 N = k g -m /s 2)
je d n o s tk a C G S: d y n a (1 d y n = 10-5 N)
je d n o s tk a M k G S : k ilo G ra m (1 k G = 9,80 855 N)
je d n o s tk a p o d sta w o w a

20.

Q U IZ M E T R O L O G IC Z N Y

S p o ro jeszcze u p y n ie czasu , z a n im p rz y z w y c z a im y si
p o su g iw a n a co d zie u k a d e m S I, ta k ja k p rz y z w y
czailim y si do je d n o s te k in n y c h u k a d w . J e s t to
s p ra w a n a w y k u . T y tu e m p r b y p ro p o n u je m y s p r a w
dzi sw e zd o ln o ci a d a p ta c ji do n ow ego u k a d u je d
n o s te k m ia r. N a p o d a n e d ziesi p y ta n a le y o d p o
w ied zie b ez z a sta n o w ie n ia , a n a s t p n ie sp ra w d z i sw
odp ow ied . Z a k a d p o p ra w n o d p o w ied o trz y m u je
si d w a p u n k ty .

1. H u ta e la z a w N. w y p ro d u k o w a a w o s ta tn im
k w a r ta le u b ie g e g o ro k u 100 ty s i c y to n su r w k i
elaza. P ro d u k c ja w p ie rw s z y m k w a r ta le b ie
cego ro k u w y n io sa 110 g ig a g ra m w (110 Gg)
s u r w k i. C zy n a s t p i w z ro st, czy s p a d e k p r o
d u k c ji w p o r w n a n iu z ro k ie m u b ieg y m ?
2. C zy p o cig ja d c y ze re d n i p r d k o c i w y n o
sz c 25 m /s z a s u g u je n a m ia n o po sp ieszn eg o ?
-3. M aa K a sia m a ru d z i, m a m a p o d e jrz e w a , e m a
g o rczk . M ierzy je j w ic te m p e r a tu r i a p ie
si za g o w rt w te r m o m e trz e z a trz y m a a
si n a k re s c e z liczb 310 K. C zy trz e b a w z y
w a le k a rz a ?
4. G sto p o lie ty le n u w y n o si okoo 0,95 M g /m 3
C zy k a w a e k p o lie ty le n u z a n u rz o n y w z w y k e j
w o d zie w y p y n ie n a p o w ie rz c h n i , czy o p a d n ie
n a d no?
5. W e d u g s ta ry c h n o rm szczelnoci in s ta la c ji g a
zo w ej w b u d y n k a c h n a le y sp ra w d z a pod ci
n ie n ie m 1 a t w o d n ie sie n iu do cin ie n ia z e w n -

48

4 SfiO Z a g a d e k z t e c h n i k i

trz n e g o . C zy m o n a u y w ty m c elu sp r a rk i,
k t r a je s t w s ta n ie w y tw o rz y c i n ie n ie w ysze
od cin ie n ia a tm o sfe ry c z n e g o w z a k re s ie do 100
k N /m 2?
6. Z w y k le w d o m u z u y w a n o okoo 50 k W h e n e rgi e le k try c z n e j m iesiczn ie. P o z a in s ta lo w a n iu
n o w eg o lic z n ik a , w s k a z u j c e g o e n e rg i w d u la c h , zuycie e n e rg ii po p ie rw sz y c h dw ch m ie
si c a c h p ra c y lic z n ik a w y n io so , w e d u g jeg o
w sk a z a , 3,5 G J. C zy u z a sa d n io n e je s t p o d e j
rz e n ie , e licz n ik w a d liw ie p r a c u je i w s k a z u je
z b y t d u e zuy cie e n e rg ii?
7. P rz e c i tn y sam o ch d m a siln ik sp a lin o w y o m o
cy rz d u 50 K M . C zy s iln ik e le k try c z n y o m ocy
w y n o sz c e j 10 k W je s t sab sz y , czy siln ie jsz y
od s iln ik a sam o ch o d o w e g o ?
8. W s ta ry c h je d n o s tk a c h ciep o w a c iw e g lic e ry
n y w y n o si 0,54 c a l/g -sto p . C iepo w a c iw e o li
w y n a tu r a ln e j w y n o si, w je d n o s tk a c h u k a d u
S I, n ie c a e 3 k J /k g -K . Co b d z ie si sz y b c ie j
o g rz e w a (w ty c h sa m y c h w a ru n k a c h o g rz e w a
nia) o liw a czy g lic e ry n a ?
9. G ra n ic a sp r y sto c i s ta li (tzn. o b ci en ie, po
p rz e k ro c z e n iu k t re g o s ta l d e fo r m u je si w sp o
sb trw a y ) si g a oko o 30 k G /m m 2, G ra n ic a
sp r y sto c i m o si d z u w y n o si okoo 0,39 G N /m 2.
K t ry z dw ch p r t w o ta k ie j sa m e j re d n ic y :
sta lo w y czy m o si n y m o n a siln ie j obciy
bez sp o w o d o w a n ia trw a e g o o d k sz ta c e n ia ?
10. D o ty ch czas w p o d r c z n ik a c h fiz y k i p o d a w a n o ,
e n a jm n ie js z a p o rc ja a d u n k u e le k try c z n e g o ,
ja k m oe m ie c z stk a e le m e n ta rn a , czy li ta k
z w a n y a d u n e k e le m e n ta rn y , w y n o si okoo
4 ,8 -10-10 je d n o s te k e le k tro s ta ty c z n y c h (C G SE)

50

a d u n k u . A m e ry k a s k i fiz y k M. G e ll-M a n n w y
s t p i k ilk a la t te m u z h ip o te z , e w p rz y r o
dzie p o w in n y is tn ie c z stk i e le m e n ta r n e z u p e
n ie n o w eg o ty p u , o b d a rz o n e a d u n k ie m e le k
try c z n y m w y n o sz c y m (co do w a rto c i) 0,533*
10-19 A s lu b 1,066-10-19 A s. C z stk i te n a z w a
k w a rk a m i. Co z a s k a k u je w h ip o te z ie G e ll-M a n na?

21.

W IR O K R Z Y W K A

C zas n a jw y sz y odp o cz n ieco p rz e d c z y ta n ie m d a l

szych z a g a d e k . J a k o re la k s p ro p o n u je m y w iro k rz y w k. D o fig u ry p rz e d s ta w io n e j n a p o d a n y m n i e j
ry s u n k u n a le y w p isa w y ra z y o p o d a n y m n i e j z n a
czen iu :
w o k k w a d ra t w o zn acz o n y ch c y fra m i rz y m sk im i,
z g o d n ie z ru c h e m w sk a z w e k z e g a ra (p o cztek trz e b a
o k re li sa m e m u ): I. p o d sta w o w a je d n o s tk a m ia ry
w u k a d z ie S I, II. p ro s to w n ik g a z o w a n y w ie lk ie j m o
cy, III. u k a d w y s y a j c y n p . fa le e le k tro m a g n e ty c z
ne, IV . z ja w is k o w y s t p u j c e w u k a d z ie d rg a j c y m ,
V. o fic e r w fa b ry c e ;
p o z i o m o : 2. m a go k a d y w k r t, 5. w y tw a rz a j go
o w ad y sp o k o jn e , do p k i si ich n ie zaczepi, 6. p rz e d
ro s te k
o z n a c z a j c y n a jm n ie js z
je d n o s tk
m ia ry
w u k a d z ie S I, 8. a k u s ty c z n y s ta rs z y b r a t r a d a r u ;
p i o n o w o : 1. je d n a z p o d sta w o w y c h w ie lk o c i fiz y c z
n y ch , 3. je d n a z e le k tro d , 4. p ie r w ia s te k ch em iczn y ,
7. p rz e d ro s te k o z n a c z a j c y je d n o s tk p o d w ie lo k ro tn .

22.

SC H E M A T Y B L O K O W E

W iele r n y c h u rz d z e te c h n ic z n y c h m a ta k sk o m p li
k o w a n budowl, e n ie w y s ta rc z y z a jrz e do w n trz a ,
a b y z ro zu m ie z a sa d ich d z ia a n ia . W ie o ty m k a d y ,
k to z a g l d a do w n trz a te le w iz o ra czy o d b io rn ik a
ra d io w eg o . A te le w iz o r to w g ru n c ie rzeczy u rz d z e
n ie w y j tk o w o p ro s te w p o r w n a n iu ze zn ac z n ie w i k
szy m i sy s te m a m i te c h n ic z n y m i, n a p rz y k a d f a b r y
k a m i p rz e m y su ch em iczn eg o , ro z g o n ia m i ra d io w y m i
czy r a k ie ta m i k o sm icz n y m i. D la ta k ic h sy s te m w sp o
rz d z a si sc h e m a ty b lo k o w e, to znaczy ry s u n k i, n a
k t ry c h w sz y stk ie u rz d z e n ia sk a d o w e czyli b lo
k i p rz e d s ta w io n e s za p o m o c p ro s to k t w lu b
in n y c h p ro s ty c h sy m b o li g ra fic z n y c h , w e w n trz k t
ry c h czy o b o k k t ry c h p o p ro s tu p isze si n a z w
b lo k u . N a ta k ic h ru s u n k a c h zo b a czy m y w y ra n ie ogl
n y sc h e m a t o rg a n iz a c ji blokw w d a n y m u rz d z e n iu
czy s y s te m ie te c h n ic z n y m . W te n sa m sposb m o n a
p rz e d s ta w i z a sa d b u d o w y i d z ia a n ia in n y c h zoo
n y ch u rz d z e , n ie ty lk o e le k try c z n y c h . O to dziesi
s c h e m a t w b lo k o w y ch . J a k ie u rz d z e n ie k a d y z nich
p rz e d s ta w ia ?

obudowa
do
atmosfery

A A

zasilanie

grzejnik

______

zasilanie

\pacownik ~j

S/fnik

T ii komora
knmnrn !

/z a w r
i

\chodnicza\

zasi/anie
kompresor

. m

_xrm >

skrap/acz
(chodnico)

52

53

gfomK
KWotniKi

por.c

vio''comaci
;rjei a M ,

detektor

co

Iheterodyoa

101

-QL

Lompa
[ektr edtj""'

T t o w i k [-

vijfqcznik^

i a s ila n ie

cjnejnlk

gfosnik

gowicakasujca

gowica zapisujca
gowica odczytujca

wkadka
(adapter)

wzmac -[71
niacz

przesuwan/e
tamy

- ^ * g = 8 ( !
zasilanie

54

10

55

23.

E N E R G IA JE S T W O K N A S

E n e rg e ty k a je s t je d n z p o d sta w o w y c h d z ie d z in g o
s p o d a rk i. B ez n ie j n ie m g b y istn ie n o w o czesn y p rz e
m y s, bez n ie j n ie m o g o b y b y m o w y o m o to ry z a cji...
I s tn ie je w ie le r n o ro d n y c h r d e e n e rg ii, lecz n a tu r a
n ie o fe r u je n a m e n e rg ii w ta k ie j p o sta ci, w ja k ie j
e n e rg ia je s t n a m p o trz e b n a trz e b a d o k o n a z a m ia
ny. O to d w a w y k a z y : n a tu r a ln y c h r d e e n e rg ii o raz
u rz d z e lu b zakad w r p rz e m y so w y c h , k t r e z a m ie
n ia j lu b m o g y b y z a m ie n ia e n e rg i z je j n a tu r a ln e j
p o sta c i n a p o sta u y te c z n . N a le y p rz y p o rz d k o w a
p o szczeg ln y m r d o m o d p o w ie d n ie u rz d z e n ia czy
z a k a d y p rz e m y so w e i o d p o w ied zie n a p y ta n ie : k t r e
z n ic h to h is to ria , k t r e rzeczy w isto , a k t r e
p ro je k ty czy n a w e t fa n ta z ja .

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

a.
W giel
R o p a naftowca
b.
W ia tr
c.
R zek i
d.
P rz y p y w y i o d p y w y
e.
m rz
P ro m ie n io w a n ie so
t.
n eczn e
g.
h.
P ro m ie n io w a n ie cia
ra d io a k ty w n y c h
i.
U ra n
G e jz e ry
j.
L e k k ie gazy (w odr, hel)

E le k tro w n ia g e o te r
m ic z n a
M y n w o d n y
O g n iw o izo to p o w e
E le k tro w n ia p y w o w a
E le k tro w n ia j d ro w a
B a te ria so n e cz n a
S iln ik sp a lin o w y
E le k tro w n ia te r m o j
d ro w a
W ia tra k
E le k tro w n ia c ie p ln a

24.

U Z U P E N IA M Y D O K U M E N T A C J

Z p ra k ty c z n e g o p u n k tu w id z en ia n a jb a r d z ie j p r z y
d a tn fo rm e n e rg ii je s t je j fo rm a e le k try c z n a . E n e r
g ia e le k try c z n a n ie w y s t p u je je d n a k w p rz y ro d z ie
w s ta n ie n a tu r a ln y m , to z n aczy w p o staci g o to w ej
do sp o y cia . A by j u z y sk a , trz e b a d o k o n a z a m ia
n y e n e rg ii in n e g o ro d z a ju n a e n e rg i e le k try c z n .
O to c y k l p rz e m ia n e n e rg ii w d z iesiciu n a s t p u j c y c h
u rz d z e n ia c h i z a k a d a c h p rz e m y so w y c h , k t r e s p e
n ia j to z a d a n ie :
a. b a te r ia so n e c z n a
b. e le k tro w n ia j d ro w a
c. e le k tro w n ia w g lo w a
d. e le k tro w n ia w ia tro w a
e. e le k tro w n ia te r m o j d ro w a
f. te r m o g e n e r a to r
g. o g n iw o p a liw o w e
h . o g n iw o p ie z o e le k try c z n e
i. e le k tro w n ia w o d n a
j. g e n e ra to r m a g n e to h y d ro d y n a m ic z n y
g az o d y n a m ic z n y )

(m a g n e to -

C y k l p rz e m ia n w k a d y m w y m ie n io n y m u rz d z e n iu
u k a z u je k o le jn e p rz e m ia n y e n e rg ii za p o m o c s tr z a
ek , p o d k t ry m i w y p isa n e je s t z ja w isk o , w czasie
k t re g o d a n a p rz e m ia n a zach o d zi. J a k n a le y u z u p e
ni p o n isze c y k le p rz e m ia n e n e rg ii i k t r e j z p o d a
n y ch w y ej p o z y c ji k a d y z n ich o d p o w ia d a ?

56

57

1 . . . . ---------------- y
s p a d e k w ody

e n e rg ia k in e ty
czn a w o d y

e n e rg ia ru c h u
o b ro to w eg o

in d u k c ja e le k
tro m a g n e ty c z
na

e n e rg ia k in e
ty c z n a p o w ie
trz a

p rz e p y w w o d y
m i d zy o p a t
k a m i tu r b in y
e n e rg ia e le k
try c z n a (p r d
zm ie n n y )

in d u k c ja
e le k tro m a g
n e ty c z n a

e n e rg ia e le k try c z n a (p r d stay )

e n e rg ia c h e
m iczn a

z ja w is k o fo to e le k try c z n e
3. e n e rg ia c h e
m iczn a p a
liw a

e n e rg ia
c ie p ln a
p a ry

s p a la n ie

e n e rg ia ru c h u
o b ro to w eg o

5. e n e rg ia j d ro w a

----------------- >ro zsz cz e p ie n ie j d e r

e n e rg ia
c ie p ln a
u ra n u

m e rg ia c ie p l
n a czy n n ik a
chod zceg o

e n e rg ia
ru c h u

sy n te z a
j d e r
a to m o w y c h

e n e rg ia e le k try c z n a
(p r d s ta y lu b z m ie n
ny, zale n ie od k o n
s tr u k c ji u rz d z e n ia )
y

e n e rg ia
c ie p ln a

---------- -- y
jo n iz a c ja

e n e rg ia e le k try c z n a
(p r d s ta y lu b z m ie n
n y s to so w n ie do tego,
czy o d k sz ta c e n ie je s t
sta e , czy zm ien n e)
___________> -energia elesz e reg p rz e - k try c z n a
(p r d
m ia n p o
zm ienny)
re d n ic h

p rz e p y w
p a r y p rzez
tu r b in

>- e n e rg ia e le k try c z n a (p rd
z m ien n y )
in d u k c ja
e le k tr o
m a g n e ty c z
na

6. e n e rg ia c h e
m iczn a

58

e n e rg ia
c ie p ln a
p a ry

10.

e n e rg ia
c ie p ln a

s p a la n ie

e n e rg ia m e
c h a n ic z n a o d
k sz ta c e n ia

e n e rg ia e le k try c z n a
(p r d zm ien n y )

e n e rg ia ru c h u
o b ro to w eg o

e n e rg ia e le k
try c z n a

e n e rg ia e le k
try c z n a p la z
my

y
p rz e p y w
p a ry m idzy
o p a tk a m i
tu r b in y

>- e n e rg ia e le k try c z n a
(p r d sta y )

4. e n e rg ia c ie p ln a

p rz e p y w p o
w ie trz a p rz e z
.tu rb in

e n e rg ia e le k try c z n a
(p r d sta y )

59

25.

JE S Z C Z E O P R Z E T W O R N IK A C H E N E R G II
c/efm /aprzezroczysta
w ia to

U rz d z e n ia su c e do z a m ia n y e n e rg ii z je d n e j je j
p o sta c i w d ru g , czy li ta k z w a n e p rz e tw o rn ik i e n erg ii,
o d g ry w a j w e w sp c z esn e j te c h n ic e o g ro m n rol.
Z a jm ie m y si n im i je szc z e raz, m o d y fik u j c nieco
p o p rz e d n ie z a g a d k i z w i z a n e z ty m te m a te m . P rz e d
s ta w ia m y 10 ry s u n k w ilu s tru j c y c h id e b u d o w y
i z a sa d d z ia a n ia r n y c h u rz d z e . N a le y w sk a z a
ry s u n k i o d p o w ia d a j c e w y m ie n io n y m n i e j u rz d z e
n io m i o d po w iedzie, ja k e n e rg i n a ja k k a d e z n ich
zam ien ia.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

w iato
wiat/o mdz/a/m
nac/f/o/etow \ f f
t

rT r

T"

i 11 i
A-

U '

3'

e/eftroad
Cf

/um/nofor

j<
zasi/anie

a r w k a
G rz a k a e le k try c z n a
w ie tl w k a
S iln ik n a p r d s ta y
S iln ik a sy n c h ro n ic z n y
n a p r d zm ie n n y
O g niw o g a lw a n ic z n e
P r d n ic a (p r d u z m ie n n e
go)
O gniw o fo to e le k try c z n e
O g n iw o te rm o e le k try c z n e
O g n iw o p a liw o w e
cienki drut

60

61

26.

Q U IZ E K O N O M IC Z N Y

C zsto p rz e d p o d j c ie m ja k ie j d e c y z ji m u s im y d o k o
n a p ro s ty c h k a lk u la c ji e k o n o m ic z n y c h . D o ty czy to
zw aszcza k u p n a czy in s ta la c ji r n eg o ro d z a ju u r z
dze do m o w y ch . I czsto w ta k ic h p rz y p a d k a c h u r z
d zen ie, k t r e n a p ie rw sz y r z u t o k a z d a je si b y b a r
d ziej e k o n o m ic z n e , po p ro s ty c h r a c h u n k a c h o k a z u je
si u rz d z e n ie m w e fe k c ie d ro sz y m od in n eg o . O to
k ilk a z a g a d n ie teg o ro d z a ju . N a p o sta w io n e p y ta n ia
n a le y o d p o w ied zie bez w a h a n ia i du szeg o n a m y
su , n a s t p n ie za z a sta n o w i si i e w e n tu a ln ie p rz e
p ro w a d z i o d p o w ie d n ie o b liczen ia, a p o te m o d p o w ie
dzie po ra z w t ry . Z a k a d d o b r i p e n p ie r w
sz o d p o w ied o trz y m u je si d w a ra z y ty le p u n k t w ,
ile w y n o si n u m e r p y ta n ia , za d o b r d ru g o d p o w ied
(jeli p ie rw s z a b y a za) p o o w p u n k t w m n iej.

1. T rz e b a zag o to w a je d n s z k la n k w o d y n a h e r
b a t . D o d y sp o z y c ji je s t k u c h e n k a e le k try c z n a
i g rz a k a e le k try c z n a . Co n a le y w y b ra (jeli
n ie zaley n a m n a czasie), a b y z a g o to w a n ie
w o d y k o sz to w a o m o liw ie n a jm n ie j?

2. A by zag o to w a w o d w im b ry k u za p o m o c
g rz a k i e le k try c z n e j, m u s im y z k o n ie c z n o c i
o g rza n ie ty lk o im b ry k z w o d , a le r w n ie
p e w n ilo o ta c z a j c e g o im b ry k p o w ie trz a . I n
n y m i so w y, cz w y tw a rz a n e g o p rz e z g rz a k
c iep a z o sta je stra c o n a . S zy b k o s t r a t te g o r o
d z a ju je s t ty m w ik sz a, im w i k sz a je s t r n ic a
m i d z y te m p e r a tu r w o d y w im b ry k u i te m p e r a
t u r o tac z a j c e g o im b ry k p o w ie trz a . C zy w ty ch
w a ru n k a c h ta n ie j k a lk u lu je si z a g o to w a n ie
w o d y za p o m o c g rz a k i p o b ie ra j c e j w icej
en e rg ii e le k try c z n e j w je d n o s tc e czasu , czy za
pom oc g rz a k i p o b ie ra j c e j te j e n e rg ii m n ie j?

62

3. W d o m o w ej in s ta la c ji e le k try c z n e j s to s u je si
d w a ro d z a je b e z p ie cz n ik w : to p ik o w e
(te
z d ru c ik ie m w ro d k u ) i a u to m a ty c z n e . W p ie r w
szy ch trz e b a w y m ie n i w k a d zaw sze, g d y
p rz e p a li si d ru c ik , w d ru g ic h w y s ta rc z y w teg o
ro d z a ju s y tu a c ji ty lk o n a c is n o d p o w ied n i
p rz y c isk , a w ic n ie tr z e b a k u p o w a a d n y ch
n o w y ch e le m e n t w . W a d b ezp ie c z n ik w a u to
m a ty c z n y c h je s t ich cen a , k t r a p rz ew y sza
w sp o s b is to tn y c en b e z p ie czn ik w to p ik o
w y ch . J e d n a k e n ie ty lk o c e n a d e c y d u je o ty m ,
k t ry ro d z a j b e z p ie c z n ik w je s t b a rd z ie j e k o
n o m iczn y . A by to oceni, trz e b a z n a jeszcze
in n e d a n e. J a k ie ?
4. Z w y k a a r w k a 1 0 0 -w ato w a p ra c u je p rz e c i
tn ie okoo 1600 g o d zin . W y o b ra m y sobie, e w y
n a le z io n o n o w y ty p a r w k i, k t r y r n i si od
p o p rz e d n ie g o je d y n ie ty m , e p r a c u je 5 ra z y
d u e j i ty le ra z y w icej k o sz tu je . Co si
b a rd z ie j o p a c a : u y w a a r w k i sta re g o czy
n o w eg o ty p u ?
5. P rz e c i tn a g o sp o d y n i zu y w a do z a p a le n ia g azu
je d n o p u d e k o z a p a e k za 0,40 z w cig u 4 dni.
D la u p ro sz c z e n ia r a c h u n k u p rz y jm ijm y , e r e d
n ie j ja k o c i z a p a ln ic z k a do g azu w ra z z za p a se m
k a m ie n i n a je d e n ro k k o sz tu je 36,50 z. J e li
z a p a ln ic z k a ta k a je s t w y s ta rc z a j c o d u g o
w ie c z n a , to z p e w n o c i k ie d y in w e s ty c ja n a
je j z a k u p z a m o rty z u je si. C zy n a s t p i to p rz e d
u p y w e m je d n e g o ro k u ?
6. Ja rz e n io w e la m p y flu o re s c e n c y jn e (w ietl w k i)
u c h o d z p o w sz e c h n ie za n o w o czesn e la m p y
o w ie tle n io w e . M a j o n e sze reg z a le t w p o r w
n a n iu z a r w k a m i, a w ic p rz e d e w sz y stk im :
z u y w a j okoo 4 ra z y m n ie j e n e rg ii e le k try c z
n e j i p r a c u j okoo 6 ra z y d u e j ( ar w k a p r a
c u je p rz e c i tn ie 1000 godz). C en a a r w k i 100-

63

w a to w e j w y n o si n ie c a e 10 z, a c en a w ie tl w k i
(2 5 -w ato w ej) ok o o 30 z. P o n a d to zn a c z n ie
w icej k o s z tu je o p ra w a w ie tl w k i n i o p ra w a
a r w k i, lecz w y o b ra m y so b ie d la p ro s to ty , e
cen y o p ra w la m p o b y d w u ty p w s ta k ie sam e.
C zy w w czas do o w ie tla n ia m ie sz k a b a rd z ie j
o p aca si u y w a a r w k i, czy w ie tl w k i?
7. C e n a n a jp ro s ts z e j o p ra w y w ie tl w k i w y n o si
okoo 250 z, a c e n a p ro s te j o p ra w y (z k lo szem )
z w y k e j a r w k i n ie p rz e k ra c z a 40 z (in n e d a n e
w ie tl w e k i a r w e k p a tr z z a d a n ia p o p rz e d
nie). Z am y, e w n o rm a ln y c h w a im n k a c h
i p rz y n o rm a ln e j e k s p lo a ta c ji w ie tl w k a p r a c u
je p rz e c i tn ie 4 la ta . C zy w ty c h w a ru n k a c h
in s ta la c ja w ie tl w k i u T d o m u z a m ia s t a r w k i
z a m o rty z u je si w c i g u 1 ro k u , czy n ie?
8. A b so rp c y jn a lo d w k a d o m o w a o p o je m n o c i
w y n o szcej 80 1 k o s z tu je okoo 4 ty s i c e zo
ty ch . A n alo g icz n a lo d w k a sp r a rk o w a k o s z tu
je okoo 2 ty s i c e z o ty ch w i c e j. N a jw a n ie j
sz czci lo d w k i je s t a g re g a t ch o d n iczy ,
k t re g o trw a o w y n o si w lo d w k ac h o b y d w u
ty p w okoo 15 la t. Z a le t lo d w e k s p r a r k o
w y ch je s t je d n a k e zn a c z n ie w i k sz a szy b ko
ch o d z e n ia i m n ie js z e zu y cie e n e rg ii e le k try c z
n ej, p rz e c i tn ie o ok o o 1,5 k W h n a d o b w p o
r w n a n iu z lo d w k a b s o rp c y jn . K t ra lo d w
k a je s t ta s z a w s k a li 15 la t je j u y w a ln o c i?

n o rm s k ra c a je j y cie o okoo 1 godzin.

P rz y p u m y te ra z , e je s t w iecz r i w p o k o ju
d z ia a w ie tl w k a , a m y m u sim y w y j np. na
10 m in u t. C zy w te j s y tu a c ji ta n ie j k a lk u lu je si
w y c z e n ie w ie tl w k i, czy te p o zo staw ien ie
je j z a p a lo n e j ?

10. N a jn o w o c z e n ie jsz y m i la m p a m i, k t ry c h u y w a
si o b ecn ie do o w ie tla n ia b a rd z o d u y ch p o
m ieszcze (h ale, d w o rce) i p o w ie rz c h n i (ulice,
place), s rt c io w e la m p y flu o re s c e n c y jn e (LFR).
S o n e b a rd z o siln e , z n a c z n ie le p sz e n i a r w
k i i w ie tl w k i i b a rd z ie j od n ich ek o n o m iczn e.
P rz y p o d e jm o w a n iu d ecy zji, czy o p a c a si
p rz e j z o w ie tle n ia m ia s ta za pom oc a r
w ek (lu b w ie tl w e k ) n a o w ie tle n ie za p o m oc
la m p L F R , n a le y w zi p o d u w a g 5 c z y n n ik w
n iez a le n y c h (nie w y n ik a j c y c h je d e n z d ru g ie
go). J a k ie to c z y n n ik i? za w y m ie n ie n ie k a
dego z n ic h bez z a sta n o w ie n ia si w y zn aczo n o
4 p u n k ty , a po z a sta n o w ie n iu ty lk o 2 p u n k ty .

9. T rw a o w ie tl w k i zale y w is to tn y m sto p n iu
od iloci je j w cz e i w y cz e . Je li w ie tl w
k a p r a c u je p rz e c i tn ie n ie c o p o n a d 4 g o d zin y
d z ie n n ie i je s t w ci g u d o b y ty lk o ra z w c z a n a
i w y c z n ik a , to w su m ie p o w in n a p ra c o w a
p rz e c i tn ie okoo 6 ty si c y godzin, czy li p rzez
p ra w ie 4 la ta . Z a m y , e k a d e d o d a tk o w e
w c z e n ie i w y c z e n ie w ie tl w k i p o n a d t

64

500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

.05

27. JA K I

TO S A M O L O T ?

J e s t ta k i o k re s w y ciu c h y b a k a d e g o m o d eg o czo
w iek a, k ie d y o d w ra c a g o w od teg o , co p d zi po szo
sie, i k ie r u je w z ro k k u n ie b u . Z u p y w e m la t ty lk o n ie
w ie lu z ty c h lu d z i z o sta je lo tn ik a m i czy k o n s tru k to
ra m i sam o lo t w , a n ik t ju c h y b a n ie m a rz y , eby
m ie w a s n e d w a s k r z y d e k a . N ie m n ie j je d n a k ja k i
s e n ty m e n t do lo tn ic tw a p o z o sta je u w sz y stk ic h n ie
d oszych n a st p c w Ik a r a . C zy je d n a k te m u s e n ty m e n
to w i to w a rz y s z y m in im a ln e ch o b y z a in te re s o w a n ie
lo tn ic tw e m ? A by si o ty m p rz e k o n a , sp r b u jm y
o k re li, ja k ie ty p y sa m o lo t w , do p o p u la rn y c h na
p o lsk im n ie b ie (z w y j tk ie m jed n e g o , k t r y w p ra w
d zie ju la ta , a le n ie w sz e d jeszcze do r e g u la rn e j o b
sugi linii lo tn iczy ch ), p rz e d s ta w ia j p o d a n e ry s u n k i.

K
e r:

66

67

28. OD

B A L O N U DO P O JA Z D U K S I Y C O W E G O

D la f ila te lis ty i m io n ik a te c h n ik i w je d n e j osobie

p ra w d z iw u c ie c h s se rie zn a c zk w p o w ic o n y ch
te ch n ice, zw aszcza n o w o c ze sn ej. S e rie ta k ie p o w i
cone s r n y m te m a to m , a le ja k do te j p o ry s a m o lo
ty i w ogle p o ja z d y la ta j c e p o ja w ia j si n a n ich
n ie z m ie rn ie rz a d k o . W z w i z k u z ty m p o sta n o w ilim y
w y d a sa m i s e r i 10 zn ac zk w p o w i c o n y c h h isto rii
o p a n o w a n ia p rz e s tw o rz y p rz ez czo w ie k a. N a sze z n a c z
k i p re z e n tu je m y n a za cz o n y ch ry s u n k a c h . N a z n a c z
k a c h b ra k je s t je d n a k n a p is w in fo rm u j c y c h , ja k ie
o b ie k ty la ta j c e n a n ich p rz e d s ta w io n o . L u k t n a le
y w y p en i, a p o n a d to u o y z n a c z k i w c h ro n o lo g ic z
n ej k o le jn o c i ,.d at u ro d z in p o szczeg ln y ch k o n s tr u k
cji.

>

63

6S-

29 .

M O R ZE , M ORZE...

...soce, p ia s e k i w o d a. w o d d a li p o rt, w p o rc ie na
re d z ie s to j r n e s ta tk i:

2. p rz e p ro w a d z a n ia s ta tk w p rzez lody i to r o w a
n ia d r g w o d n y c h w p o rta c h i n a rz e k a c h ?
3. p o o w u i p rz e ro b u ry b o raz o b su g i s ta tk w r y
b a ck ic h ?
4. p o o w u ry b na m o rz a c h i o c ean ach ?

a. zb io rn ik o w ie c (tan k o w ie c )
b.
c.
d.
e.
f.
g.
h.
i.
j.

m aso w iec (rudow glow decl

d ro b n ic o w ie c
k ab o ta o w ie c
b aza ry b a c k a
tr a w le r
lu g r o tra w le r
k u te r ry b a c k i
o d o am acz
h o lo w n ik

K t ry z n ich su y do:

1.

70

h o lo w a n ia je d n o s te k bez w a sn e g o n a p d u
i w p ro w a d z a n ia d u y c h s ta tk w do p o rtu ?

5. p o o w u ry b n a w o d a c h p rz y b rz e n y c h lu b n a
p e n y m m o rzu w7 sto su n k o w o n ie w ie lk ie j o d le
goci od p o rtu m a cie rz y ste g o ?
6. p o o w u ry b n a w o d ac h p rz y b rz e n y c h ?
?. tr a n s p o r tu p a liw p y n n y c h , a ta k e zboa?
8. p rzew o zu ad u n k w 7 m a so w y c h lu zem , g w n ie
ru d y , w-gla lu b zboa?
9. przew 7ozu r n y c h tow7a r w (m aszy n y , p r e f a b r y
k a ty , r n e surow 7ce) z a r w n o lu zem , ja k i w
o p a k o w a n iu ?
10. p rz e w o z u r n y ch to w a r w w eg lu d z e p rz y
b rz e n e j lu b n a k r tk ic h lin ia c h ?

71

30.

OKRTY

T y m ra z e m te m a te m p y ta b d o k r ty w o je n n e .
W id zim y je n a jc z c ie j n a fo to g ra fia c h lu b n a film ie,
rz a d z ie j w n a tu r z e n a m o rzu . Z b lisk a m oem y
o b e jrz e n a og ty lk o m n ie js z e je d n o s tk i. J e li u d a
n a m si czasem zobaczy w i k sz y o k r t, to ra c z e j
z d a le k a , o s n u ty le k k m g d a li, ta k e w id a w a
c iw ie ty lk o jeg o sy lw e tk . I w ta k ie j w a n ie z a
m g lo n e j p o sta c i p rz e d s ta w io n o d ziesi o k r t w w o
je n n y c h n a p rz e d s ta w io n y c h ry s u n k a c h . N a le y o k re
li, ja k ie g o ty p u o k r t p rz e d s ta w ia k a d y ry s u n e k
D la u atw u en ia d o d a m y , e o k r ty s p o n u m e ro w a n e
w k o le jn o c i od n a jw i k s z y c h do n a jm n ie jsz y c h . N a
ry s u n k a c h n ie zac h o w a n o je d n a k n a tu r a ln e j skali
w ie lk o c i o k rt w .

72

31.

6. J a k i a d u n e k m a j p o c isk i w y s trz e liw a n e z d z ia

a, k t re z n a jd u je si w je d n y m z n a jb a r d z ie j
p o p u la rn y c h u rz d z e d o m o w y ch ?

A U T O E G Z A M IN

J a k g osi a n e g d o ta , w y b itn y fiz y k n ie m ie ck i G u s ta w

K irc h h o ff i r w n ie z n a n y jeg o ro d a k , fiz y k o c h e m ik
R o b e rt B u n se n sp a c e ro w a li k ie d y w p a rk u . D zie b y t
g o rcy , b ez n a jm n ie js z e j c h m u r k i na n ieb ie. N a k a
m ie n n y m p o stu m e n c ie s ta a s z k la n a , o z d o b n a k u la .
J e d e n z u czo n y ch d o tk n je j r k i s ta n ja k w ry ty .
N ie o w ie tlo n a cz k u li b y a b o w iem z n a c z n ie siln ie j
ro z g rz a n a n i cz, n a k t r p a d a y p ro m ie n ie s o
neczne. U czeni zaczli z a s ta n a w ia si n a d ty m n ie
co d z ie n n y m z ja w isk ie m . B ard z o sz y b k o d y s k u s ja m i
d zy n im i s ta a si ta k g o n a, e n a m ie jsc u sp o ru
z ja w i si z a in try g o w a n y h a a s e m o g ro d n ik . D o w ie
d z ia w sz y si. co ta k oyw io n a u k o w c w , w y ja n i im
z u m ie c h e m p o b a a n ia , e w a n ie k ilk a m in u t te m u
w o b a w ie a b y je d n o s tro n n ie n a g rz a n a k u la n ie
p k a o b r ci j o 180, eb y n a g rz a a si je j c h o d
n ie jsz a , n ie o w ie tlo n a cz, a cz g o r c a , eby
o sty g a. O to ja k w ie lk a m oe b y sia su g e stii. T y tu
e m e g z a m in u z o d p o rn o c i n a su g e s ti p ro p o n u je m y
o d p o w ied zie n a 10 n a s t p u j c y c h p y ta . Z a k a d
p raw u d o w o d p o w ie d o trz y m u je si 2 p u n k ty .

1. Z czego s ta ro y tn i G re c y
ch ro n y ?

b u d o w a li

7. Do ja k ie g o ro d z a ju fo r m a c ji w o jsk o w e j n a le
ro b o tn ic y b u d o w la n i w y p o sa e n i w p is to le ty ?
8. J a k a ru d a p lu to n u z a w ie ra n a jw i c e j teg o p ie r
w ia stk a ?
9. W ja k im m iecie u ru c h o m io n o p ie rw s z
w ie c ie e le k tro w n i te r m o j d ro w ?

na

10. J a k i siln ik m u si m ie sam o ch d , a b y ro z w in

p rd k o , p rzy k t r e j z u p e n ie n ie sy c h a u d e
rze p a te ln i (p rz y w i z a n e j do ty ln e g o z d e rz a k a )
o b ru k ?

p io r u n o

2. W ja k im te a tr z e k a d y p ro g ra m k o s z tu je n a j
w y ej 1 z?
3. N a ja k ic h m a s z y n a c h p rz y g o to w u je si d z ie n
n ik i bez u y cia fa r b y d ru k a r s k ie j?
4. J a k i m a te ria z n a jd u je si w b o m b ie, k t r a n ie
su y do z a b ija n ia i n iszczen ia, a k t r a w r c z
p rz e c iw n ie , m oe n a w e t u ra to w a y cie lu d z k ie ?
5. Z czego w y k o n a n e s so czew k i o k u la r w d la
sa b o sy szcy c h ?

75

3 2 . CO T U S I P R O D U K U JE ?

W y o b ra m y sobie, e je s te m y w n ie z n a n e j fa b ry c e
czy ja k im d z ia le z a k a d u p rz e m y so w e g o i le d z im y
p ro ces p ro d u k c y jn y . W w ie lu p rz y p a d k a c h n ie w id zc
jeszcze ko co w eg o w y ro b u p o tra fim y o d g a d n , co tu
si p ro d u k u je . P ro p o n u je m y dziesi ta k ic h w y c ie
c z e k do z a k a d w p ro d u k c y jn y c h . Z a d a n ie p o le g a na
o d g a d n i c iu n a z w y w y ro b u , z a n im d o jd zie m y do k o c a
c y k lu p ro d u k c y jn e g o , to z n a c z y z a n im u jrz y m y k o
cow y p ro d u k t, czyli z a n im z a jrz y m y do O d p o w ie
d z i. O czyw icie, im sz y b ciej k to o d g ad n ie , ty m le p
s z y z niego z n aw ca p ro d u k c ji p rz e m y so w e j.
1. P ro c e s ro zp o cz y n a si od m y cia r u r sz k la n y c h
o dugoci p o n a d m e tr i re d n ic y m n ie j w icej
5 cm. U m y te i w y su sz o n e r u r y u m ieszcza si
p io n o w o w g n ia z d a c h s p e c ja ln e g o u rz d z e n ia ,
k t r e pod c in ie n ie m to czy do n ich m le c z n o b ia y pyn . T en m le c z n o b ia y p y n , to p rz y g o to
w a n a u p rz e d n io z a w ie sin a b a rd z o d ro b n o z m ie
lo n y ch c z ste k lu m in o fo ru , to zn aczy s u b s ta n c ji
w ie c c e j pod w p y w e m w ia ta (w n a sz y m
k o n k re tn y m p rz y p a d k u lu m in o fo r w ie c i pod
w p y w e m p ro m ie n io w a n ia n ad fio le to w e g o ). G dy
p y n w ru r a c h o si g n ie o d p o w ie d n i w y so k o ,
cin ien ie z m n ie jsz a si, ta k a b y m g sw o b o d n ie
spyn z p o w ro te m p rz e z g n ia z d a do z b io rn ik a .
T e ra z r u r y p o k ry te s od w e w n trz c ie n k w a r
s tw lu m in o fo ru (m okrego). Z k o le i su szy si
je i u m ieszcza w p ie c u , g d zie lu m in o fo r z o sta je
w y p alo n y . N a s t p n ie r u r y z a m y k a si po obu
s tro n a c h ta le rz y k a m i, z k t ry c h k a d y m a d w a
p rz e p u s ty p r d o w e , p o c z o n e po je d n e j s tro n ie
m a s p ira lk (ta le rz y k i m u sz by p rz e lu to w a n e ta k , ab y s p ira lk i z n a jd o w a y si w e w n trz
ru ry ). J e d e n z ta le rz y k w z a m y k a j c y c h k a d
7. r u r z a o p a trz o n y je s t w sp e c ja ln ru rk , p rzez
k t r u s u w a si z r u r p o w ie trz e , n a s t p n ie za

w p u szcza do ro d k a g az sz la c h e tn y (argon)
i k ro p e lk rt c i. P o ty c h zab ie g ach r u r k t za lu to w u je si, k o c e r u r y zab ezp iecza si m a y
m i o so n am i (na s p e c ja ln y k le j) i g o to w y p r o
d u k t w d ru je do d z ia u k o n tro li.
2. P ro d u k te m p o d sta w o w y m s o le je ro lin n e . P r o
ces z a czy n a si od d o k a d n e g o w y m ie sz a n ia o le
j w i d o d a tk o w y c h s k a d n ik w (m. in. p r e p a r a
ty w ita m in A i D, sl, c u k ie r, s u b s ta n c je z a p a
c how e) w te m p e r a tu r z e okoo 40C. Z k o le i o b
n i a j c w s p e c ja ln e j m a sz y n ie, z w a n e j e m u lso re m , te m p e r a tu r a do te m p e r a tu r y k r z e p
n icia tu szcz w , m ie sz a n in p rz e k s z ta c a si
w z a w iesin . Z a w ie sin t chodzi si do te m
p e r a tu r y p ra w ie 0C, w w y n ik u czego u leg a
on a z e sta le n iu . Z e sta lo n m a s w y g n ia ta si
i odpow uerza, n a s t p n ie fo r m u je w k o stk i, p a
k u je i, po k o n tr o li te c h n ic z n e j, p rz e w o z i do s k le
p w sp o y w czy ch .
3. P ie rw s z y m e ta p e m je s t b a rd z o s ta r a n n e o czysz
czen ie su row cw (r n y ch zale n ie od tego, co
c h cem y w y p ro d u k o w a ). C zy ste s u ro w c e w k a d a
si do a lu m in io w y c h p o je m n ik w i u m ieszcza
w ta k z w a n y c h k a n a a c h r e a k to r a jd ro w e g o .
T e ra z n a s t p u je z a sa d n ic z y e ta p cy k lu p ro d u k
cy jn eg o , z z e w n trz z u p e n ie n iew id o czn y . S u
ro w ce z o sta j p o d d a n e b o m b a rd o w a n iu n e u
tro n a m i, w w y n ik u czego n ie k t re z n ich m og
n a w e t zm ie n i sw o so b o w o , a w sz y stk ie
s ta j si p ro m ie n io tw rc z e . P o z a k o czen iu
b o m b a rd o w a n ia p o je m n ik i z g o to w y m i ju
p ro d u k ta m i w d r u j do ta k zw a n y c h k o m r go
r c y c h lu b p g o r cy c h , p rz y czym w sz y stk ie
m a n ip u la c je n a ty m i n a s t p n y c h e ta p a c h p rz e
p ro w a d z a n e s n a o dlego. O s ta tn i e ta p to
k o n tro la , o b r b k a m e c h a n ic z n a i e w e n tu a ln ie
c h e m icz n a i o d p o w ie d n ie o p a k o w a n ie g o to w y ch
w y ro b w , k t ry c h n ie ty lk o n ie m o n a d o tk n
r k a m i, a le w w ie lu p rz y p a d k a c h n ie m ona si

77

n a w e t do n ic h zbliy, je li n ie s o d p o w ied n io
o so n ite.
4. S u ro w c e m w y jc io w y m je s t p y n n a s u r w k a e
laza , zom i p e w n e d o d a tk o w e s k a d n ik i, a p o d
sta w o w y m u rz d z e n ie m p iec k o n w e rto ro w y ,
z w a n y k o n w e rto re m tle n o w y m . P y n n s u r w k
w lew a si w p ro s t do k o n w e rto ra , zo m za i d o
d a tk o w e s k a d n ik i w p ro w a d z a si d o p rz e z tzw .
k o ry ta w sa d o w e i o tw o ry w sa d o w e p ie c a k o n
w e rto ro w e g o . P o z a a d o w a n iu k o n w e rto ra p y n
n su r w k p rz e d m u c h u je si c z y sty m tle n e m .
P o d czas teg o p ro c e su zan ie cz y sz c z en ia z a w a rte
w su r w c e s p a la j si (u tle n ia j ) z w y d z ie le
n ie m w ie lk ic h ilo ci cie p a . P o ta k im w y p a la
n iu su r w k i, k t r e tr w a n ie c a g o d zin , o trz y
m u je si p r o d u k t p y n n y , k t r y w w ie lk ic h k a
d ziac h w d r u je do o d le w n i. T a m w le w a si go
do o d p o w ied n ic h fo rm , o trz y m u j c tz w . w le w k i,
k t r e p o d le g a j p o te m d a lsz e j o b r bce.
5. P o c z tk o w y m e ta p e m p ro d u k c ji je s t o trz y m a n ie
sto su n k o w o d u eg o p o je d y n c z eg o k ry s z ta u g e r
m a n u . K ry s z ta te n tn ie si n a s t p n ie n a c ie n k ie
..p la s te rk i, k t r e s z lifu je si i tn ie n a m a le k ie
k w a d ra c ik i. K w a d ra c ik i te tr a w i si, a p o te m do
k ad eg o z n ich w ta p ia si w s p e c ja ln y m p iecu
z je d n e j s tro n y m a le k ja k e b e k od sz p ilk i
k u lk z in d u , z d ru g ie j za ta k k u lk ze
s to p u in d u z g ale m , c y n i o o w iem . Z k o le i
k w a d ra c ik i z w to p io n y m i k u le c z k a m i p rz y lu to w u je si do ta k z w a n eg o p rz y trz y m y w a c z a , te n
za do p o d sta w k i. N a st p n ie do k u le k w k w a
d ra c ik a c h d o lu to w u je si m a e i c ie n iu tk ie d r u
ciki, k t r e cz y si z d w o m a in n y m i p r z e p u s ta
m i p r d o w y m i w p o d sta w c e (je d e n je s t p o c z o
ny z p rz y trz y m y w a c z e m ). T a k o trz y m a n y u k a d
m y je si, tr a w i p o n o w n ie , p u c z e i su szy , p rz e
p ro w a d z a
o d p o w ie d n ie
p o m ia ry
k o n tro ln e
i w k o c u w o d p o w ie d n ich w a ru n k a c h k li
m a ty c z n y c h z a m y k a w h e rm e ty c z n e j o b u

78

dow ie. O s ta tn i e ta p to jeszcze je d n e p o m ia ry

k o n tr o ln e i p ro d u k t o p u szcza fa b ry k .
6. P o d sta w o w y m s u ro w c e m s g lin y n a tu r a ln e :
k a o lin , sk a le i k w a rc . P ie rw s z y m e ta p e m je st
p rz y g o to w a n ie ta k z w a n e j m a sy fo rm ie rsk ie j.
W ty m c elu tw a r d e su ro w c e ro z d ra b n ia si,
a n a s t p n ie m ie le w sp e c ja ln y c h m y n a c h n a
su ch o lu b z w o d . Z k o le i m a s m iesza si z w o
d, o d p o w ie trz a i fo rm u je z n ie j lu b o d le w a o d
p o w ie d n ie w y ro b y . P o w y su sz e n iu w y p a la si je
w sp e c ja ln y c h p ie c a c h w te m p e r a tu r z e od 900
do 2000C, z a le n ie od ro d z a ju w y ro b w . N ie
k t r e w y ro b y p o k ry w a si p o te m s p e c ja ln m a
s sz k lis t i w y p a la p o w t rn ie , czsto p rz e d te m
m a lu j c je sp e c ja ln y m i fa rb a m i.
7. P o d sta w o w y m i s u ro w c a m i s : d re w n o , szm aty ,
ce lu lo z a d rz e w n a i m a k u la tu r a . P ro c e s p r o d u k
c y jn y ro zp o c z y n a si od p rz y g o to w a n ia m asy
su ro w c o w e j i p o le g a n a z m ie le n iu w sz y stk ic h
s k a d n ik w w o b ecn o ci w o dy, a n a s t p n ie d o
d a n iu k le ju , s u b s ta n c ji w y p e n ia j c y c h i b a r w
n ik w . T a k p rz y g o to w a n i oczyszczon m as
w p ro w a d z a si n a s p e c ja ln e sito w celu o d w o d
n ie n ia . O trz y m a n w a rs tw sp iln ia si, znw
o d w a d n ia , p ra s u je , s u s z y i z w ija w w ie lk ie zw o
je, b d c e ju k o c o w y m w y ro b e m fa b ry k i.
8. P ie rw s z y e ta p p ro d u k c ji p o le g a n a p rz y g o to w a
n iu z o d p o w ie d n ic h su ro w c w (g ra fitu , s p e c ja l
n y ch glin , w o sk u i in n y ch ) ta k z w a n e j m asy
p r c ik o w e j, k t r n a s t p n ie p rz e ta c z a si
w sp e c ja ln y m u rz d z e n iu p rzez o k r g y o tw r.
O trz y m a n w te n sp o s b n i tn ie si n a k a
w a k i o o d p o w ie d n ie j d u g oci, k t r e si s u
szy i w y p a la . W o so b n y m d z ia le p ro d u k c y jn y m
p rz y g o to w u je si ta k z w a n e d eszczu k i, k t r e
p ro d u k u je si w u rz d z e n ia c h ze s p e c ja ln y m i
p ia m i ta rc z o w y m i, tn c y m i d re w n o (n ajczciej
lipow e) n a o d p o w ie d n ie k a w a k i. K a w a k i te
p o te m f r e z u je si (w celu w y o b ien ia ro w k w

79

n a p rcik i). Z k o le i n a sy c a si je p a r a f in i s u
szy, n a s t p n ie cz y z p r c ik ie m , s k le ja i cao
m a lu je .
9. S u ro w c e m p o d sta w o w y m je s t m lek o . P ie rw s z y
e ta p p ro d u k c ji to o trz y m a n ie m ie ta n y przez
o d tu sz c z e n ie m le k a w w ir w k a c h . m ie ta n p a
s te ry z u je si, ch o d zi, u k w a sz a , po czym p o d d a
je si j s p e c ja ln e j o b r b ce m e c h a n ic z n e j,
w w y n ik u czego o trz y m u je si ju n ie m a l p ro
d u k t k o cow y . Je sz c z e b o w ie m ty lk o p u k a n ie ,
w y g n ia ta n ie , p a k o w a n ie i... do sk le p u .
10. C y k l p ro d u k c y jn y je s t do sy sk o m p lik o w a n y ,
g d y o b e jm u je co n a jm n ie j k ilk a n a c ie e ta p w ,
za sa m p r o d u k t s k a d a si z k ilk u d z ie si c iu
d e ta li. P u n k te m w y jc ia m o n ta u je s t ta k z w a
n y ta le rz y k s z k la n y z p rz e p u s ta m i p r d o w y m i,
do k t ry c h n a s p a w a rk a c h p u n k to w y c h p rz y lu to w u je si s k o m p lik o w a n y m e c h a n iz m w e
w n trz n y u rz d z e n ia . W s k a d te g o m e c h a n iz m u
w ch o d z, o bo k e le m e n t w k o n s tru k c y jn y c h ,
g rz e jn ik , sia tk i, a n o d a , e k ra n y , w sp o rn ik i, ta k
z w a n e m o stk i m ik o w e o ra z e le m e n t z w a n y g ete re m . T a k p rz y g o to w a n y n a ta le rz y k u z e sta w
n a k ry w a si b a lo n ik ie m s z k la n y m z r u r k
p o m p o w i p rz y lu to w u je go do ta le rz y k a . Z k o
le i p rzez r u r k p o m p o w u s u w a si z u rz d z e
n ia p o w ie trz e , w y a rz a j c p rz y ty m (za p o m o c
p o la w y so k iej c zsto tliw o ci) e le m e n ty m e ta lo
w e, d z i k i cze m u u s u w a si z ich p o w ie rz c h n i
gazy. N a st p n ie r u r k p o m p o w z a lu to w u je si
i o g rz e w a j c g e te r do o d p o w ie d n io w y so k ie j
te m p e r a tu r y (ta k s a m m e to d , ja k s to s u je
si p rzy w y a rz a n iu ) p o w o d u je si je g o r o z p y
lenie. R o zp y lo n y g e te r, o sa d z a j c si n a b a lo n i
k u s z k la n y m (w g rn e j czci g o to w y c h w y ro
b w w id o czn a je s t c ie m n a p la m a ), p o c h a n ia
re s z tk i g azu , d zi k i cz em u c i n ie n ie w e w n trz
u rz d z e n ia je s t rz d u 10_5N /m 2 (nieco p o n a d
10-7 m ilim e tra su p a rtc i). O s ta tn im e ta p e m
p ro d u k c ji je s t oczy w icie k o n tr o la te c h n ic z n a .

80

33.

O D R U D Y DO...

.. .sam o lo t w , czci m a sz y n , n a cz y k u c h e n n y c h , n a
rzd zi itp . w ied z ie d u g a d ro g a . P rz e j j m u s i k a d y
m e ta l. M e ta le o d g ry w a j dzi p ie rw s z o rz d n i-ol
w c a e j n ie m a l g o sp o d a rc e n a ro d o w e j. N ie ste ty , n a
tu r a n ie d o sta rc z a n a m ich , p o za n ie lic z n y m i ty lk o
w y j tk a m i, w s ta n ie c z y sty m , lecz p rz e w a n ie w p o
sta c i r n y ch zw izk w . W d o d a tk u zw izk i te n ie
le n a u lic y , lecz trz e b a je w y d o b y w a d o so w n ie
sp o d ziem i. O to k r tk i o p is d ro g i k ilk u n a jw a n ie j
szy ch p ie rw ia s tk w m e ta lic z n y c h . Z a d a n ie p o leg a na
o d g a d n ic iu , o ja k im m e ta lu m o w a. D la u a tw ie n ia
z az n aczam y , e k o le jn o p o zy cji o d p o w ia d a k o lejn o ci
a lfa b e ty c z n e j n a z w m e ta li.

1. W p rz y ro d z ie je s t go ok o o 0,03% w agow ego. J e

d y n a p ra k ty c z n ie w a n a ru d a z a w ie ra w sw ej
n a z w ie n a z w te g o m e ta lu . O trz y m u je si go
a lb o p rz e z re d u k c j ru d y w g le m w u k o w y m
p ie c u e le k try c z n y m (w w y n ik u o trz y m u je si
jeg o z w izek z ela zem ), alb o p rz e z w y o d r b n ie
n ie z r u d y jeg o tle n k u , k t r y n a s t p n ie r e d u k u je
si g lin e m (w w y n ik u o trz y m u je si w o ln y m e
tal). Z n a jd u je z a sto so w a n ie p rz y p ro d u k c ji s p e
c ja ln y c h g a tu n k w s ta li k o n s tru k c y jn y c h (ja k o
w a n y s k a d n ik sta li) o ra z do p o w le k a n ia w y
ro b w m e ta lo w y c h w ce lu z a b e z p ieczen ia ich
p rz e d k o ro z j .
2. W p rz y ro d z ie je s t go okoo 6-10~4% w agow ego.
G w n y m in e ra do k a s y te ry t. R u d teg o m e ta lu
n a jp ie rw w z b o g a c a si, a n a s t p n ie r e d u k u je
w g lem w p iec a c h szy b o w ych lu b p o m ie n io
w y ch . P r o d u k t re d u k c ji p o d d a je si n a s t p n ie
o czy szczan iu e le k tro lity c z n e m u lu b o g n io w em u ,
w w y n ik u czego o trz y m u je si ju m e ta l w y
sta rc z a j c o c z y sty d la cel w tech n ic z n y c h . Z n a j
d u je z a sto so w a n ie w p ro d u k c ji w ie lu c e n n y c h

f-

500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

81

sto p w , ta k ic h ja k n a p rz y k a d sto p d ru k a r s k i
(jak o je d e n z p o d sta w o w y c h jeg o sk a d n ik w )
o ra z do p o w le k a n ia b la c h y w ce la ch a n ty k o r o
zy jn y ch .
3. W p rz y ro d z ie je s t go okoo 0,02% w ago w eg o .
Z a w ie ra go m .in. m in e ra s f a le ry t. O trz y m y
w a n y je s t p rz e z p ra e n ie w zb o g ac o n e j ru d y ,
w w y n ik u czego o trz y m u je si jeg o tle n e k , k t
ry r e d u k u je si w g le m w p ieca ch m u flo w y c h
lu b szy b o w y c h do w o ln eg o m e ta lu (po czym
p o d d a je si go r a f in a c ji m e to d d e s ty la c ji f r a k
cjo n o w a n e j), lu b jeg o sia rc z a n , k t ry ro zp u sz c z a
si w k w a s ie s ia rk o w y m i o trz y m a n y w te n
sposb ro z tw r p o d d a je si ele k tro liz ie , co p r o
w a d z i ju do czy steg o m e ta lu . Z n a jd u je z a s to
so w a n ie p rz y p ro d u k c ji sto p w (je st p o d s ta w o
w y m s k a d n ik ie m m o sid zu ), do w y ro b u b lac h
n a p o k ry c ie d a c h w , do w y ro b u ry n ie n , w a
n ien itp ., a ta k e do p o w le k a n ia b la c h (g w n ie
elazn y ch ) w c e la ch a n ty k o ro z y jn y c h .
4. W p rz y ro d z ie je s t go b a rd z o duo, bo a okoo
7,5% w ag o w eg o . P o d sta w o w y m m in e ra e m r u d
n y m je s t b o k sy t. P ro c e s o trz y m y w a n ia teg o
m e ta lu z r u d y s k a d a si z dw ch e ta p w : w y
d z ie le n ia z r u d y czy steg o tle n k u m e ta lu , n a
s t p n ie za w y d z ie le n ia czysteg o m e ta lu m e to
d e le k tro liz y z ro z tw o ru o trz y m a n e g o u p r z e d
nio tle n k u w sto p io n y m k rio lic ie . N aley do
m e ta li, k t r e m a j b a rd z o sz e ro k ie z a sto so w a
n ie w p rz e m y le , te c h n ic e i g o sp o d a rstw ie
d om o w ym . Je g o sto p y s u y w a n e ja k o le k k i
m a te ria k o n s tru k c y jn y . B a rd z o d o b rze p rz e w o
dzi p r d e le k try c z n y i w z w i z k u z ty m su y
do w y ro b u p rz e w o d w . W y ra b ia si z niego
ta k e z w y k e ro n d le , p a te ln ie i n a c z y n ia k u
c h e n n e o ra z fo li do o p a k o w a i do w y ro b u
k o n d e n sa to r w . S u y r w n ie do m e ta liz o w a -

82

n ia tk a n in n a o d zie o c h ro n n i do w ielu je
szcze in n y c h rzeczy .
5. W p rz y ro d z ie je s t go ok o o 0,004% w agow ego.
N az w a je d n e g o z g w n y c h jego m in e ra w r u d
n y ch p o ch o d zi od n a z w y sam eg o m e ta lu . W zbo
g a c o n ru d teg o m e ta lu n a jp ie rw p ra y si,
a n a s t p n ie w y ta p ia . O trz y m a n w te n spo sb
sz la k u g u je si w o d z a k w a sz o n k w a se m
so ln y m . Z u z y sk a n e g o ro z tw o ru w y d z ie la si
m e to d a m i c h e m ic z n y m i w o d o ro tle n e k m e ta lu .
Z w iz e k te n p ra y si, w w y n ik u czego p rz e c h o
dzi on w tle n e k , z k t re g o w o ln y m e ta l o trz y
m u je si p rze z re d u k c j w g lem , w o d o re m lu b
tle n k ie m w g la. Z n a jd u je z a sto so w a n ie ja k o
sk a d n ik sp e c ja ln y c h g a tu n k w s ta li n a rz d z io
w y ch i sto p w fe rro m a g n e ty c z n y c h o ra z do p o
k ry w a n ia m e ta li w c e la c h a n ty k o ro z y jn y c h , do
w y ro b u f a r b i la k ie r w . J e d e n z jeg o izotopw
p ro m ie n io tw rc z y c h s to s u je si w m e d y c y n ie
i d e fe k to sk o p ii ja k o r d o p ro m ie n i g am m a.
6. W p rz y ro d z ie je s t go okoo 0,01% w agow ego.
W y st p u je w s ta n ie ro d z im y m o raz w z w i z
k a c h . D o n a jw a n ie jsz y c h m in e ra w ru d n y c h
n a le m .in . c h a lk o p iry t i k u p ry t. W zb ogacon
r u d p ra y si w c e lu u su n i c ia n a d m ia ru
s ia rk i, a n a s t p n ie s ta p ia si z d o d a tk ie m o d
p o w ie d n ic h s k a d n ik w w p ie c a c h szy b o w y ch
lu b p o m ie n io w y c h , o trz y m u j c w w y n ik u s ia r
czek te g o m e ta lu . P o w y p ra e n iu teg o sia rc z k u
w sp e c ja ln y c h k o n w e rto ra c h o tr z y m u je si s u
r w k (m e ta l w o ln y z z a n ie c zy szczen iam i do 3%),
k t r n a s t p n ie p o d d a je si ra f in a c ji n a jp ie rw
p o m ie n io w e j w ro d o w isk u k o le jn o u tl e n ia j
cy m i r e d u k u j c y m (w celu u su n i c ia d o m ieszek
in n y c h m e tali), a p n iej e le k tro lity c z n e j. Z a
r w n o sa m m e ta l, ja k i jeg o sto p y z n a jd u j
b a rd z o sz e ro k ie z a sto so w a n ie od n a jd a w n ie j
szych czasw .

83

7. W p rz y ro d z ie je s t go okoo 0,02% w agow ego.

G w n e jeg o m in e ra y r u d n e to p e n tla n d y t
i g a rn ie ry t. W zb o g aco n ru d po p rz e to p ie n iu
w zb o g aca si p o w t rn ie . Z ta k u z y sk a n e g o s u
ro w c a o trz y m u je si m e ta l b d n a d ro d z e
e le k tro lity c z n e j, b d p rz e z p o d d a n ie su ro w c a
o d p o w ie d n ie j o b r b c e c h e m ic z n e j, k t re j p r o
d u k te m je s t g a zo w y k a rb o n y le k , u le g a j c y po
o g rz a n iu go do ok o o 180C ro z k a d o w i n a c z y
sty m e ta l i tle n e k w g la. Z a r w n o sa m m eta l,
ja k i jeg o sto p y z n a jd u j b a rd z o sz e ro k ie z a s to
so w an ie. J e s t je d n y m z p o d sta w o w y c h s k a d n i
k w sp e c ja ln y c h g a tu n k w sta li. U y w a si go
ta k e p rz y w y ro b ie sto p w m iedzi.
8. W p rz y ro d z ie je s t go okoo 1,5 10_30/o w agow ego.
G w n y m in e ra ru d n y to g a le n it. W zb o g aco n
ru d p ra y si, w w;y n ik u czego sia rc z e k teg o
m e ta lu p rz e c h o d z i w jeg o tle n e k , z k t re g o po
re d u k c ji w g le m w p ie c a c h szy b o w y ch o tr z y
m u je si su r w k m e ta lu (z zan ie c z y sz c z en ia m i
do 4%). S u r w k t p o d d a je si k o le jn y m o p e ra
cjo m ra fin a c y jn y m , m a j c y m n a celu u su n i c ie
ze d o m ieszek in n y c h m e ta li (m iedzi, cy n y , a r
sen u , a n ty m o n u , s r e b r a i in n y ch ). C zasem ja k o
o s ta tn i e ta p c y k lu o czy szczan ia s to s u je si m e
to d e le k tro lity c z n . Z n a jd u je sz e ro k ie z a sto so
w a n ie , m. in. ja k o m a te ria do b u d o w y a p a r a
tu r y c h e m iczn ej o d p o rn e j n a d z ia a n ie k w a su
siark o w eg o , do u sz c z e ln ia n ia r u r k a n a liz a c y j
n y ch , w y ro b u p y t do a k u m u la to r w , ja k o m a
te r ia n a o so n y p rz e d p ro m ie n io w a n ie m jo n iz u
jcy m . S ta n o w i te je d e n z p o d sta w o w y c h s k a d
n ik w sz e re g u w a n y c h a tw o to p liw y c h sto p w .

M e tal te n od w iekw ' s ta n o w i i do dzi s ta n o

w i jeszcze sy m b o l i w y k a d n ik zam o n o ci nie
ty lk o in d y w id u a ln y c h lu d zi, a le i p a s tw .
10. W p rz y ro d z ie je s t go b a rd z o duo, bo a okoo
4,5% w ag o w eg o . J e d n y m z n a jw a n ie jsz y c h jego
m in e ra w ru d n y c h je s t h e m a ty t, a je d n y m
z n a jc e n n ie js z y c h m a g n e ty t. Z b o g a ty c h ru d
o trz y m u je si go w p ro s t p rzez w y ta p ia n ie w p ie
cach h u tn ic z y c h . J e li ch o d zi o z a sto so w a n ia
w te c h n ic e i p rz e m y le , to je s t on z d ecy d o w an ie
n a jw a n ie jsz y m p ie rw ia s tk ie m m e ta lic z n y m
z w y ro b a m i z jeg o sto p w s ty k a m y si d o so w
n ie n a k a d y m k ro k u . N aley do m e ta li zn a n y c h
i o trz y m y w a n y c h ju w czasach p r e h is to
ry czn y c h . O d n ieg o W'zia n azw je d n a z epok
w- d z ie ja c h k u ltu ry .

9. W p rz y ro d z ie je s t go sto su n k o w o n ie w ie le , bo
z a le d w ie okoo 5*10~7% w ag o w eg o . W y st p u je
w s ta n ie ro d zim y m . Z n a jd u je z a sto so w a n ie p rz y
p ro d u k c ji sz ereg u c e n n y c h stopw '. R n e jego
sto p y s ta n o w i podstawkow y m a te ria ju b ile rsk i.

84

85

34. JA K I

TO S T O P ?

S p o r d w ie lu m e ta li u y w a n y c h w p rz e m y le i g o
s p o d a rc e n a ro d o w e j o lb rz y m i w ik szo s ta n o w i
r n e s to p y m e ta lic z n e . O to k r tk ie c h a ra k te ry s ty k i
dziesiciu r n y ch g ru p sto p w . Z a d a n ie p o le g a n a
o k re le n iu n a z w y d a n e j g ru p y sto p w . D la u a tw ie n ia
zazn aczam y , e n a z w y w sz y stk ic h g ru p s to p w s
je d n o w y ra z o w e i k o le jn e p o z y c je u o o n e s ta k , e
k o le jn e n a z w y uo si w p o rz d k u a lfa b e ty c z n y m .

1. S to p sto so w a n y do w y ro b u m a g n e s w trw a y c h
do p r d n ic , siln ik w p r d u sta e g o i in n y c h
u rz d z e te g o ty p u ; g w n ie s k a d n ik i A l, Ni,
Co, Fe.
2. N a js ta rs z y sto p z n a n y lu d zk o ci. O d nieg o p o
chodzi n a z w a je d n e j z w cze sn y c h ep o k n a sz e j
h is to rii. P e w n e jeg o o d m ia n y n a z y w a si sp i
em ; g w n e s k a d n ik i: C u i Sn.

p e r a tu r z e do 500C, te rm o p a r. Je g o o p r e le k
try c z n y w b a rd z o n ie w ie lk im s to p n iu zale y od
te m p e ra tu ry . G w n e s k a d n ik i to C u o ra z Ni.
7. S to p u y w a n y do c z e n ia ze so b in n y c h m e
ta li, g w n ie s ta li, m ied zi, m o sid zu . Je g o m a k
s y m a ln a te m p e r a tu r a to p n ie n ia w y n o si okoo
300C, a g w n e s k a d n ik i to : S n, P b i Sb.
8. J e d e n z n a jb a r d z ie j ro z p o w sz e c h n io n y c h stopw .
M a w sz e c h stro n n e z a le ty ja k o m a te ria k o n
s tru k c y jn y . N a d a je si i n a o d lew y , i do o b r b k i
p la s ty c z n e j. O d p o rn y n a k o ro z j i d z ia a n ie w o
dy m o rsk ie j. G w n e s k a d n ik i sto p u : C u i Zn.
9. S to p o b a rd z o d o b ry c h w a ciw o ciach m a g n e
ty c z n y c h , zalicza si do m a te ria w m a g n e ty c z
n ie m i k k ic h . U y w a n y b y w a do wy ro b u w sz e l
k ieg o ro d z a ju rd z e n i m a g n e ty c z n y c h do r n y ch
tra n sfo rm a to r w ', w z m ac n iac zy m a g n e ty c z n y c h
it p .; g w n e s k a d n ik i: F e i Sn.
10. N a jb a rd z ie j ro z p o w sze c h n io n y sto p , o b a rd z o
d o b ry c h w a c iw o c ia c h m e c h a n ic z n y c h ; g w n e
s k a d n ik i: F e i C.

3. S to p u y w a n y do w y ro b u o p o rn ik w i e le k try c z
n y c h e le m e n t w g rz e jn y c h p ra c u j c y c h w te m
p e r a tu r z e do 1000cC: g w n e s k a d n ik i: Cr,
N i, F e.
4. J e d e n z n a jl e js z y c h sto p w , sto so w a n y p o
w sz e c h n ie w lo tn ic tw ie ja k o p o d staw o w ry m a te
ria do w y ro b u sam o lo t w . P o d sta w o w y m s k a d
n ik ie m teg o s to p u je s t Al.
5. S to p w y trz y m u j c y te m p e r a tu r p r z e k r a c z a j
c 10 000C, ta k le k k i, e p y w a po p o w ie rz c h n i
k a d e j cieczy, o d p o rn y n a d z ia a n ie p o w ie trz a ,
wody, w szelk ic h k w a s w i z a sa d ; s k a d n ik i:
B i i Cd.
6. S to p u y w a n y do w y ro b u opornikw ', e le k try c z
n y c h e le m e n t w g rz e jn y c h p ra c u j c y c h w te rn -

86

87

35.

N IB Y T Y L K O W Y T O P I STAL..,

K ad y p ra w ie czow iek d o sk o n a le z d a je so b ie sp ra w ,
e p ro d u k c ja p rz e m y so w a n ie p rz e b ie g a ta k p ro s ie ,
ja k b y si to m ogo w y d a w a . D la ro z w ia n ia re s z te k
o p ty m iz m u p ro p o n u je m y w y c iec z k do h u ty elaza.
Z d a w a o b y si, e w h u c ie n ie m a a d n y c h sk o m p li
k o w a n y c h p ro c e s w po p ro s tu p ro d u k u je si sta l.
R y su n e k obok p rz e d s ta w ia s c h e m a t o rg a n iz a c ji p ro
d u k c ji w n o w o czesn ej h u c ie ela z a , z z a z n aczen iem
g w n y ch d zia w p ro d u k c y jn y c h . D ziay te p o cz o n e
s d ro g a m i, p o n u m e ro w a n y m i licz b am i rz y m sk im i.
N aley o k reli, k t r d y w d ru j :

1. R u d a ela za (o d p o w ied n io p rz y g o to w a n a do w y
to p u )
2. P a liw o z a sila j c e u rz d z e n ia do w y ta p ia n ia s u
r w k i
3. P y n n a su r w k a e la za
4. P y n n a s ta l
5. S ta l z e sta lo n a w p o stac i w ie lk ic h b lo k w (tzw .
ksw )
6. S ta l ro z w a lc o w a n a w st p n ie n a ta m y lu b g r u
be p r ty
7. B la c h y sta lo w e o g ru b o c i p o n a d 3 m m
8. B lach y sta lo w e o g ru b o c i p o n iej 3 m m
9. T len
10. S m o a p o gazo w a

88

36 .

BRAM Y HUTY

N a s c h e m a ty c z n y m ry s u n k u w z a d a n iu p o p rz e d n im
n ie za z n a c z jd im y w sz y stk ic h d z ia w h u ty ela za,
k t r e p r z e r a b ia j p ro d u k ty d zia w w e w n trz n y c h
n a g o to w e w y ro b y h u ty , w d ru j c e ju w p ro s t do
p rz e m y su . L u k t u z u p e n io n o n a r y s u n k u obok.
Z azn aczo n o n a n im 10 b ra m , p rz e z k t r e w ch o d z
do h u ty p o d sta w o w e su ro w c e i p rzez k t r e o p u sz cz a j
j p o d sta w o w e je j w y ro b y . B ra m y s p o n u m e ro w a n e
k o le jn y m i lite r a m i a lfa b e tu . P rz e z k t r z b ra m w ch o
dz lu b o p u sz c z a j h u t :

1. W giel
2. R u d a elaza
3. Z om ela zn y
4. O d lew y eliw n e i s ta lo w e
5. D ru ty i tzw . w a lc w k a p ro filo w a n a (p a sk o w
n ik i, te o w n ik i, ce o w n ik i itp.)
6. R u ry szy te
7. G ru b a b la c h a sta lo w a
S. C ie n k a b la c h a s ta lo w a n ie u s z la c h e tn io n a
9. U s z la c h e tn io n a b la c h a sta lo w a
10. B en zen , to lu e n , k sy le n y , fen o l,
oleje, p a k itp.

90

k rez o le ,

r n e

37.

5. u m o liw ia ro z c h o d z e n ie si k r tk ic h fa l ra d io
w y ch n a d u e o d leg o ci d zik i w ie lo k ro tn y m
odbiciom ,

K O M PU TER W KA

Z w y k le p ro g ra m z a d a n ia , k t r e m a ro z w i z a e le k tro
n iczn a m a sz y n a cy fro w a , w p ro w a d z a si do n ie j na
p e rfo ro w a n e j ta m ie . N a ta m ie te j z a p is a n e s ro z
k a z y p ro g ra m u i w sz y stk ie n ie z b d n e in fo rm a c je .
L ite ry , c y fry itp . z n a k i z a k o d o w a n e s w sp e c ja ln y m
..d z iu rk o w a n y m a lfa b e c ie , w k t r y m k a d y u k a d
d z iu re k m a o k re lo n e z n a czen ie. C zsto w ta k ie j sa m e j
p o sta c i o d b ie ra si od m a s z y n y w y n ik i oblicze . T en
a lf a b e t d z iu re k z a sto so w a lim y w p o n iszej k o m p u te r w c e , ja k m ona b y n a z w a w n o w y ro d z a j ro z
ry w k i u m y so w e j. Z a d a n ie p o leg a n a ty m , a b y : 1) do
p o d a n e j fig u ry (rys. a) w p isa w p o d a n e j k o le jn o c i
w y ra z y o o k re lo n y m n i e j z n a c z e n iu , n a s t p n ie za
o d czy ta z n ie j h a so z a w a r te w z a z n a c zo n e j g ru b s z
lin i k o lu m n ie p io n o w e j, 2) z e sta w i w k o le jn o c i
a lfa b e ty c z n e j s y s te m y k ro p e k o d p o w ia d a j c y c h p o
szczeg ln y m lite ro m a lfa b e tu , 3) o d czy ta k ro p k o w y
te k s t p rz e d s ta w io n y n a ry s u n k u b. D la u a tw ie n ia
o s ta tn ie g o z a d a n ia d o d a jm y , e te k s t te n z a w ie ra la k o
n iczn y opis d z ia a n ia u rz d z e n ia , o k t ry m c o ra z c z
ciej p isz e p ra s a i k t re g o o g ln y s c h e m a t d z ia a n ia
p rz e d s ta w io n y je s t n a ry s u n k u c. U w a g a : w a lfa b e c ie
k o m p u te r w k i n ie o d r n ia si lite r a i , c i , s i
itp.

6. u rz d z e n ie te c h n ic z n e u m o liw ia j c e w id zen ie
o b iek t w c ie p le jsz y c h od o to czen ia w c ie m n o
ci,
7. p o to czn a n a z w a z a w o ru n a ru rz e ,
8. n a jp o p u la rn ie js z y sto p ,
9. b a rd z o p o p u la rn y sto p g lin u ,
10. n a rz d z ie do w y k o n y w a n ia o tw o r w w d re w n ie
lu b m e ta la c h ,
I.

je d e n z n a jp o p u la rn ie js z y c h

p p rz e w o d n ik w ,

12. w e jc ie o d b io rn ik w fa l ra d io w y c h ,
13. tw o rz y w o
d re w n a ,

sz tu c z n e

s to so w a n e

m .in.

z a m ia st

14. b e n z y n a z d o d a tk o w y m i s k a d n ik a m i z w i k sz a
j c y m i je j liczb o k ta n o w y ,
13. np. ziem n y ,

Z n ac z e n ie w y ra z w :
1. p o to c z n a n a z w a w y c z n ik a lu b g n ia z d k a sie
ciow ego d o m o w e j in s ta la c ji e le k try c z n e j,

10. k a b e l d w u - lu b tr j y o w y zak o czo n y po obu

s tro n a c h o d p o w ie d n im i g n ia z d k a m i,
17. cz ro b o cza e le k tro n ic z n e j m asz y n y c y fro w e j,

2. je d e n z n a js ta rs z y c h m a te ria w b u d o w la n y c h ,
3. je d e n z p ie rw sz y c h n a d d w i k o w y c h
sk ic h sa m o lo t w o d rz u to w y c h ,
4. d zied z in a te c h n ik i, k t r e j
P ock,

p a s a e r

p o ls k stoli

18. w y c z n ik a u to m a ty c z n y p rz e ry w a j c y d o p y w
p r d u p rz y p rz e c i e n iu lu b z w a rc iu in s ta la c ji,
19. p o d sta w o w a

je s t

la m p a

o d b io rn ik a

te le w iz y jn e g o ,

20. p o to czn a n a z w a e le k tro n ic z n e j m asz y n y c y fro

w ej.

93

38.

Q U IZ S P O R T O W Y

3. J e s t n a jc i sz y (w te m p e ra tu rz e p o k o jo w ej)?
4. J e s t n a jl e js z y (w te m p e ra tu rz e p o k o jo w e j)?

T y m ra z e m nieco p y ta o c h a ra k te rz e w p e w n y m
se n sie sp o rto w y m . R zecz d o ty czy m ia n o w ic ie r e k o r
dw w k la s ie p ie rw ia s tk w m e ta lic z n y c h w p o d a n y c h
d ziesiciu k o n k u re n c ja c h . N a le y o d p o w ie d z ie n a
d w a p y ta n ia : 1) k to je s t p o sia d a c z e m re k o r d u (za
k a d p o p ra w n o d p o w ie d n a to p y ta n ie o trz y m u je
si 2 p u n k ty ) i 2) czy je s t to r e k o r d w k la s ie w s z y s t
k ich s u b s ta n c ji, czy ty lk o w k la s ie m e ta li (za k a d
p o p ra w n od p o w ied n a to p y ta n ie o trz y m u je si
1 p u n k t). A w ic, k t ry p ie rw ia s te k m eta lic z n y ...

1. J e s t ciaem s ta y m w te m p e r a tu r z e 3300cC (pGd

cin ie n ie m n o rm a ln y m )?
2. M a n a jn i sz te m p e r a tu r to p n ie n ia (pod ci
n ie n ie m n o rm a ln y m )?

96

5. N a jle p ie j p rz e w o d z i ciep o i p r d e le k try c z n y

(w te m p e ra tu rz e p o k o jo w e j)?
6. J e s t n a jm o d sz y ?
7. J e s t n a jtw a r d s z y (w te m p e ra tu rz e p o k o jo w ej)?
8. J e s t n a jb a r d z ie j
p o k o jo w e j)?

p la s ty c z n y

(w

te m p e ra tu rz e

9. J e s t w y tw a rz a n y sz tu c z n ie w n a jw i k s z y c h ilo
ciach ?
10. J e s t n a jb a r d z ie j ro z p o w sz e c h n io n y
dzie?

7 500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

p rz y r o

97

39.

ID E N T Y F IK U JE M Y T W O R Z Y W A S Z T U C Z N E

T w o rz y w a sz tu c z n e o d g ry w a j w n a sz y m y ciu c o raz
w i k sz ro l. S u b s ta n c je te, o trz y m y w a n e sy n te ty c z
nie, s b o w iem pod w ie lo m a w z g l d a m i lep sze od
tw o rz y w n a tu r a ln y c h , a ponadt.o s od n ich ta sz e .
D la te g o c o raz w icej b d z ie m y s p o ty k a li r n y c h w y
ro b w z ty c h tw o rz y w . O to p rz y k a d y tw o rz y w sz tu c z
n y ch , z k t ry m i b a rd z o czsto s p o ty k a m y si w y ciu
co d zie n n y m : a n ila n a , b a k e lit, eb o n it, p le k sig la s, p o
lia m id y , p o lic h lo re k w in y lu , p o lie ty le n , p o listy re n ,
sz tu c z n y je d w a b , y w ice ep o k sy d o w e. Do k t re g o
z w y ej w y m ie n io n y c h tw o rz y w o d n o sz si p o d a n e
c h a ra k te ry s ty k i ?

1. T w o rzy w o te rm o p la sty c z n e * , o trz y m y w a n e p rze z

p o lim ery zacj* * , tw a rd e , o d p o rn e n a d z ia a n ie
ch e m ik a li w , n ie p a ln e . U y w a si go do w y ro
b u p y t, r u r , e le m e n t w a p a r a tu r y ch em iczn ej.
R ne jeg o o d m ia n y z ro z m a ity m i d o d a tk a m i
o r n y ch w a c iw o c ia c h su do w y ro b u fo lii,
o p a k o w a , odziey, o b u w ia, iz o la c ji k a b li, g a
la n te rii, z a b a w e k i w y s t p u j w h a n d lu pod
r n y m i n a z w a m i, ja k np. ig elit, w in id u r.
2. W kno w y ra b ia n e z sy n te ty c z n e g o p o lia k ry lo n itry lu . P o d w z g l d e m trw a o c i i o d p o rn o c i
n a d z ia a n ie c h e m ik a li w je s t n a jle p s z e ze
w sz y stk ic h w k ie n sz tu c zn y c h p ro d u k o w a n y c h
do ro k u 1966.

w w y n ik u p o lik o n d e n sa c ji* fe n o lu z f o r m a ld e
h y d e m . k n ie p o d w p y w e m w ia ta i d la te g o
p ro d u k u je si je je d y n ie w ciem n y ch k o lo ra c h .
U y w a n e je s t do w y ro b u g a la n te rii te c h n ic z n e j
i a rty k u w g o s p o d a rs tw a dom ow ego.
4. T w o rz y w o s z tu c z n e z n a k o m ic ie z a s t p u j c e
szko. J e s t w p ra w d z ie m n ie j tw a rd e i m n ie j o d
p o rn e n a d z ia a n ie c h e m ik a li w , lecz zn aczn ie
m n ie j k ru c h e . C h e m ik n a z y w a je p o lim e ta k ry
la n e m m e ty lu .
5. T w o rz y w o te rm o p la s ty c z n e o trz y m y w a n e w w y
n ik u w u lk a n iz a c ji* * k a u c z u k u z d u iloci
sia rk i. J e s t trw a e , m a b a rd z o d o b re w asn o ci
iz o la c y jn e (e le k try c z n e i ciep lne), d a je si a tw o
p o le ro w a m ec h a n ic z n ie . U y w a si go g w n ie
do w y ro b u sk rz y n e k a k u m u la to ro w y c h , sp rz tu
e le k tro - i ra d io te c h n ic z n e g o , a ta k e w szk o le
do d o w ia d cz e z e le k tro s ta ty k i.
6. T w o rz y w o te rm o p la s ty c z n e o trz y m y w a n e p rzez
p o lik o n d e n sa c j m .in. d w u a m in i d w u k w a s w .
W y tw a rz a si ze p rz e d e w sz y stk im w k n a
sz tu c z n e (odzieow e i tech n ic zn e), ta k ie ja k np.
n y lo n , sty lo n , p e rlo n , k a p ro n .

o trz y m y w a n e

7. T w o rzy w o sz tu c z n e o trz y m y w a n e w w y n ik u
s k o m p lik o w a n y c h p ro c e s w ch em iczn y ch z f e
n o li w ie lo w o d o ro tle n o w y c h . S to s u je si je do
k le je n ia m e ta li (z a m ia st s p a w a n ia , lu to w a n ia
czy n ito w a n ia ), do z a le w a n ia e le m e n t w i u k a
d w e le k tro te c h n ic z n y c h , do p ro d u k c ji la k ie r w .

* T w orzyw a term oplastyczne tw orzyw a, k t re m ikn przy

ogrzew aniu i tw a rd n ie j przy ochadzaniu, nie tracc sw ych
poprzednich wasnoci.
** P olim eryzacja proces polegajcy na czeniu si czste
czek jednego ro d zaju w zesp o ksziacie acucha (cz
steczki acuchow e).

* P olikondensacja proces polegajcy na czeniu si cz

steczek dw u rodzajw w acuchy, przy czym zawsze w y
dziela si jak i pro d u k t uboczny (najczciej woda).
** W ulkanizacja proces polegajcy na tw orzeniu si wiza
poprzecznych (najczciej siarkow ych) m idzy czsteczkam i
acuchow ym i kauczuku.

3. N a js ta rs z e tw o rz y w o

98

sz tu c zn e,

99

8. T w o rzy w o s z tu c z n e te rm o p la s ty c z n e o trz y
m y w a n e w w y n ik u p o lim e ry z a c ji. W te m p e r a
tu r z e p o k o jo w e j w y trz y m a e n a d z ia a n ie c h e
m ik ali w , w y trz y m a e n a n is k ie te m p e r a tu r y
(do 60 C) m i k n ie w te m p e r a tu r z e p o n a d
100 C. S to s o w a n e je s t do w y ro b u fo lii do o p a
k o w a , do p ro d u k c ji odziey, izo la c ji k a b li,
p rz e w o d w a p a r a t u r y ch em ic z n e j.
9. W k n o sztu c z n e p ro d u k o w a n e z c e lu lo z y . Z a
s t p u je zn a k o m ic ie w k n o n a tu r a ln e , u z n a n e
p o w sz e c h n ie za je d n o z n a jle p sz y c h i p o s ia d a
j c y c h n a jw i k s z e w a lo ry e s te ty c z n e i d e k o ra
c y jn e . O b ecn ie p ro d u k u je si je w trz e c h r o
d z a ja c h : w isk o zo w e, m ied z io w e i o ctan o w e.
10. T w o rzy w o s z tu c z n e te rm o p la s ty c z n e o tr z y
m y w a n e w w y n ik u p o lim e ry z a c ji, je s t b ez
b a rw n e , o d p o rn e n a d z ia a n ie w ody. S to s u je si
jo g w n ie w e le k tr o - i ra d io te c h n ic e ja k o m a
te r ia iz o la c y jn y i d ie le k try c z n y . P o n a d to u y
w a si go do p ro d u k c ji g a la n te rii, z a b a w e k ,
opakow a.

4 0 Z L A B O R A T O R IU M

DO.,

...p ra k ty k i w ied z ie d u g a d ro g a . P rz y z w y c z a je n i n a
co dzie do liczn y ch o si g n i te c h n ik i, za p o m in a m y
czsto, e p ra w ie a d e n w y n a la z e k n ie je s t d zieem
je d n e g o ty lk o czo w ie k a, lecz w y n ik ie m d u g o trw a
y ch p r b i p o sz u k iw a w ie lu u czo n y ch i w y n alazc w .
Z k a d y m n ie m a l p rz e d m io te m , z k a d y m u rz d z e
n ie m w i e si n ie ra z b a rd z o d u g a h is to ria . O to f r a g
m e n ty h is to rii n a ro d z in k ilk u u rz d z e , z k t ry m i
sp o ty k a m y si n ie m a l co d zie n n ie. Z a d a n ie p o le g a n a
o d g a d n i c iu , o ja k im u rz d z e n iu m ow a.

1. W ro k u 1827 A n g lik J o h n W a lk e r w y p ro d u k o
w a w S tc c k to n -o n -T e e s p ie rw s z e e g z e m p la rz e
sw o jeg o wynalazku. P o d sta w o w y m m a te ria e m ,
ja k ie g o u y w a, b y a ta k z w a n a b ia a o d m ia n a
fo sfo ru , s u b s ta n c ji n ie b e z p ie c z n e j ze w zg ld u
n a siln e w a sn o c i tr u j c e i a tw o z a p a le n ia .
P ra w ie 30 la t tr w a y p o sz u k iw a n ia now eg o m a
te r ia u , k t r y m g b y z a st p i fo sfo r b ia y i n ie
b y b y tr u j c y . D o p iero w ro k u 1855 S zw ed
J o h n E. L u n d s tro m z a s t p i fo sfo r b ia y n ie tr u j c y m fo s fo re m c z e rw o n y m . W p ra w ie n ie
z m ie n io n ej p o sta c i k o rz y s ta m y z jego w y n a la z
k u do dzi, i to po k ilk a ra z y d zien n ie.

2. Z a o jca p ro to ty p u te g o u rz d z e n ia u w a a si
sa m e g o G a lile u sz a . D o k a d n a d a ta n a ro d z in
w y n a la z k u n ie je s t z n a n a , lecz n a s t p io to
p ra w d o p o d o b n ie w ro k u 1603. M in o p o n ad
sto la t, z a n im u rz d z e n ie p rz y b ra o m n ie j w i
cej ta k p o sta , ja k m a obecnie. B yo d zieem
a m s te rd a m s k ie g o sz k la rz a , g d a sz c z a n in a z p o
ch o d z en ia, k t r y okoo 1715 r. p ie rw sz y u y
w ty m u rz d z e n iu rt c i.

100

101

3. P ie rw s z y p ry m ity w n y i p ra k ty c z n ie n ie p r z y d a t
n y p ro to ty p u rz d z e n ia o p ra c o w a w 1860 r.
A n g lik J o s e p h W. S w a n , k t r y u y w a w k n a
w glow ego. N a st p n y k ro k u c z y n i R o sja n in
A le k s a n d e r N. o d y g in , k t r y a rz c e si w k
no u m ie c i w b a ce , z k t r e j p o d czas p ra c y
u rz d z e n ia cay czas u s u w a p o w ie trze . W a c i
w e ro z w i z a n ie p rz y n io sy w 1879 r. p ra c e
a m e ry k a sk ie g o w y n a la z c y T h o m a sa A. E d iso
n a, je d n a k i on s to so w a w k n o w g lo w e.
Z p ro p o z y c j z a s t p ie n ia w k n a w g lo w eg o
w k n e m m e ta lo w y m -w ystpi z k o le i o d y gin .
P ra c e n a d u le p s z e n ie m w y n a la z k u E d iso n a n ie
p r d k o p rz y n io sy su k ces. D o p iero w 1913 r.
A m e ry k a n in Irv in g L a n g m u ir w p ro w a d z i do
dzi sto so w a n e w k n o w o lfra m o w e i p r n i
z a st p i ro z rz e d z o n y m g a z em o b o j tn y m .
4. P ie rw s z a k o n s tru k c ja p o w s ta a w 1790 r. i b y
a d zieem h ra b ie g o d e S iv ra c a . W y n a la z e k te n
u d o sk o n a li w 1817 r. N ie m ie c K. F. v o n D rais,
b u d u j c ta k z w a n m a sz y n b ie g o w , n a k t
re j sie d z ia o si i o d p y c h a o n o g am i od ziem i
m n ie j w i c e j ta k ja k n a h u la jn o d z e . P e d a y
u m o c o w a n e n a o si p rz e d n ie g o k o a i su c e do
n a p d u u rz d z e n ia w p ro w a d z i w 1842 r. f r a n
c u sk i f a b r y k a n t P. M ic h a u x . W n a s t p n y c h l a
ta c h zasto so w a n o m e ta lo w e sz p ry c h y i o b rcze
(na m ie jsc e d re w n ia n y c h ) o ra z o y sk a k u lk o w e
i o g u m ie n ie k. P ro to ty p dzi u y w a n e g o u r z
d z e n ia n a ro d z i si w 1887 r. w w 'y n ik u p ra c
dw ch
a n g ie lsk ic h
k o n s tru k to r w
S ta r le y a
i S u tto n a , k t rz y z a sto so w a li k o a o je d n a k o w e j
re d n ic y i n a p d a c u c h o w y n a ty ln e koo.
5. S a m p o m y s u rz d z e n ia p o ch o d zi od F ra n c u z a
C. B o u rse u la (1854 r.). P ie rw s z e u rz d z e n ie teg o
ro d z a ju s k o n s tru o w a N iem iec P. R eis w 1861 r.;
jego a p a r a t p rz e k a z y w a je d n a k ty lk o to n y h a r
m oniczne. P ra k ty c z n ie u y te c z n e u rz d z e n ie

102

w y n a la z 6 la t p n ie j A m e ry k a n in A le x a n d e r
G. B ell, w y k o rz y s tu j c m ik ro fo n w g lo w y , w y
n ale z io n y u p rz e d n io p rzez T. A. E d iso n a . W y
n a la z e k te n sz y b k o d o c z e k a si z a sto so w a n ia
w p ra k ty c e , g dy ju w 1877 r. w B o sto n ie
w U SA p o w sta a p ie rw s z a lin ia d z ia a j c a na
z a sa d z ie w y n a la z k u B ella. D alsze p ra c e , m id zy
in n y m i P o la k w H e n ry k a M a c h a lsk ie g o i J u
lia n a O ch o ro w icza, p rz y n o s z u d o sk o n a le n ia
w y n a la z k u .
U k o ro n o w a n ie m
p ro w a d z o n y c h
w ty m k ie r u n k u p ra c i b a d a je s t e le k try c z n a
c e n tr a la a u to m a ty c z n a , o p ra c o w a n a p rz e z A m e
r y k a n in a A. B. S tro v g e ra i z a in s ta lo w a n a
w 1892 r. w L a P o rte (U SA); jeg o te p o m y su
s a p a r a ty z ta r c z d z iesicio cy fro w , b d c e
p ro to ty p a m i a p a ra t w u y w a n y c h do dzi (obec
n ie p r b n e k s p lo a ta c j p rz e c h o d z a p a r a ty
k law iszo w e).
6. O b ecn ie u y w a n e s d w a ty p y u rz d z e n ia . O b y
d w a n a ro d z iy si w A n g lii p ie rw s z y
w 1810 r. (J. L eslie ), d ru g i w 1834 r. (J.A .
P e rk in s). P ro to ty p o b e c n e j w e rs ji, u y w a n e j do
celw' d o m o w y ch , je s t z a su g ta k e A n g lik a
J. P e rk in s a (1848 r.). O d ro k u 1856 u rz d z e n ia
te zaczto sto so w a do celw p rz e m y so w y c h .
D alszy p o st p je s t z a su g F ra n c u z w i N ie m
cw (p rze d e w sz y stk im K. Lindego),, k t rz y
w p ro w a d z ili do a k c ji a m o n ia k (F. C a rr
w 1859 r. w u rz d z e n ia c h ty p u a b so rp c y jn e g o
i K . L in d e w7 1874 r. w u rz d z e n ia c h ty p u k o m
p reso ro w e g o ) i ta k z w a n e fre o n y
(F ra n c u z i
w ro k u 1930). W h a n d lu u rz d z e n ia z a sila n e
e le k try c z n ie p rz e z n a c z o n e do u y tk u d o m o w eg o
p o ja w iy si po ra z p ie rw sz y w U S A w ro k u
1917.
7. A u to re m w7y n a l a z k u je s t A m e ry k a n in Y ves W.
M cG affey . O d c h w ili w y n a le z ie n ia u rz d z e n ia
(1869 r.) do m o m e n tu jeg o w k ro c z e n ia do d o

103

m w u p y n o okoo 40 la t. P ie rw s z e b o w iem
eg z e m p la rz e u k a z a y si w h a n d lu d o p iero
w 1909 r., w y p ie ra j c o d t d sy s te m a ty c z n ie
w sz e lk ie ciere c z k i, sk u rz w k i itp . tr a d y c y jn e
p rz y rz d y d o m o w e .
8. W ro k u 1864 a n g ie ls k i fiz y k J a m e s C. M a x w e ll
p rz e w id z ia n a d ro d z e te o re ty c z n e j is tn ie n ie n o
w ego ro d z a ju fa l, k t r y c h jeszcze w te d y n ie
zn an o . N a d ro d z e e k s p e r y m e n ta ln e j fa le te o d
k r y w 1688 r. n ie m ie c k i fiz y k H e in ric h R.
H e rtz . P o ra z p ie rw s z y fa le te w y k o rz y s ta do
celw cz n o ci R o sja n in A. P o p o w w 1895 r.
W c i g u n a s t p n y c h k ilk u z a le d w ie la t P o p o w
i p rz e d e w sz y stk im w o sk i in y n ie r G u g lie lm o
M a rc o n i n ie z a le n ie o si g n li z n a cz n e su k c e sy
w w y k o rz y s ta n iu f a l H e rtz a do cel w cz n o ci.
R o k 1903 p rz y n i s w y n a la z e k d io d y p r n io w e j
J. A. F le m in g a . T rz y la ta p n ie j u jrz a y w ia
to d z ie n n e : trio d a p r n io w a L e e d e F o re s ta
i d io d a k ry s ta lic z n a (p ro sto w n ik k ry s z ta k o w y )
g e n e ra a H. D u n w o o d y ego. W ty m sa m y m r o
k u p o w sta y p ie rw s z e u rz d z e n ia w y k o rz y s tu
j c e p ro s to w n ik i k ry s z ta k o w e . W ro k u 1913 A.
M e issn e r w y n a la z la m p o w y g e n e ra to r d rg a
n ie g a sn c y c h , za A rm s tro n g i F r a n k lin la m
p o w y o d b io rn ik re a k c y jn y . P i la t p n iej
A rm s tro n g o p ra c o w a do dzi sto so w a n y s u p e r h e te ro d y n o w y sy s te m o d b io ru f a l H e rtz a . P ie r
w sze u rz d z e n ie d z ia a j c e n a te j z asa d z ie p o
w sta o n ie c o p n ie j. I w re sz c ie w ro k u 1920 zo
sta a p rz e p ro w a d z o n a p ie rw s z a tr a n s m is ja , co
za p o c z tk o w a o n a c a y m w iec ie budow l p u
b liczn y ch ro zg o n i. W P o lsc e p ie rw s z a ta k a
ro z g o n ia zacza p ra c o w a w 1926 r. w W a r
szaw ie.

w a d z i a m e r y k a s k i e le k tro te c h n ik E. B e rlin e r,
k t r y s k o n s tru o w a p ro to ty p u rz d z e n ia m e c h a
niczn eg o . W y n a la z e k zacz si p o te m do
sz y b k o ro z p o w sz ec h n ia . Je g o w a d y w y e lim i
n o w a n o w w e rs ji e le k try c z n e j, k t r a ro z p o cz
a sw j y w o t okoo ro k u 1925, c a k o w ic ie w y
p ie r a j c n ie d o s k o n a y ty p m e c h a n ic z n y . U rz
d z en ie w z a sa d z ie w n ie z m ie n io n e j, a c z k o lw iek
zn ac z n ie u d o sk o n a lo n e j p o sta ci, p rz e trw a o do
dzi i je s t obo k g ita r y p o d sta w o w y m in
s tru m e n te m m u z y c z n y m w r d m odziey.
19. P r a p r o to ty p u rz d z e n ia p o w s ta w 1889 r. w w y
n ik li p ra c O. S m ith a , k t r y w celu z m a g a z y n o
w a n ia d w ik w w y k o rz y s ta w asn o ci m a g n e
ty c z n e d r u tu sta lo w eg o . U rz d z e n ie to n a z w a n o
d ru to fo n e m . W 1933 r. K. Sti.ll z a s t p i d r u t
sp e c ja ln ta m m a g n e ty c z n . W ty m e r o k u
w y n a la z e k zaczto sto so w a w rad io fo n ii. R oz
p o w sz e c h n ia si z ac z je d n a k d o p iero po d r u
g iej w o jn ie w ia to w e j.

9. H isto ria u rz d z e n ia z a cz y n a si w 1877 r., od

w y n a la z k u A m e ry k a n in a T. A. E d iso n a . Po
dziesiciu la ta c h is to tn e u d o s k o n a le n ia w p ro -

104

,105

41.

SZU K A M Y M A TK I

Z ro z w o je m te c h n ik i w i e si n ie u c h ro n n ie co raz
b a rd z ie j p o s t p u j c a s p e c ja liz a c ja . O d k a d e j n ie m a l
d y s c y p lin y te c h n ic z n e j o d d z ie la j si d y sc y p lin y b a r
dziej szczegow e, k t r e m o n a b y o b y n a z w a ich
d z ie m i. O to c h a r a k te r y s ty k i d ziesi cio rg a ta k ic h
d zie ci. J a k si k a d e z n ic h n a z y w a i k t r z n a s t
p u j c y c h d y sc y p lin : a. a g ro te c h n ik a , b. b u d o w n ic tw o ,
c. ch e m ia sto so w a n a , d. e le k tro te c h n ik a , e. g rn ictw o ,
f. h u tn ic tw o , g. k o m u n ik a c ja , h . p o lig ra fia , i. te c h n o
logia c h em iczn a, j. w k ie n n ic tw o m o n a
b y o b y
u z n a za jego m a tk ? U a tw ie n ie m w z n a le z ie n iu
ro z w i z a n ia b d z ie u w ia d o m ie n ie sobie, czym si
k a d a z p o w y szy ch d zied z in z a jm u je .

6. D z ied zin a z a jm u j c a si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie z w iz a n y c h z p rz e k a z y w a n ie m w szelk ieg o
ro d z a ju in f o rm a c ji n a o dlego.
7. D zied zin a z a jm u j c a si m e to d a m i p ro w a d z e n ia
w ie rc e s k o r u p y z ie m sk ie j w celach za r w n o
p o sz u k iw a w c z y ch , ja k i e k sp lo a ta c y jn y c h .
8. D zied zin a z a jm u j c a si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie z w i z a n y c h z p rz e r b k ro p y n a fto w e j.
9. D zied zin a z a jm u j c a si e le m e n ta rn y m i o p e ra
c ja m i c h e m ic z n y m i s to so w a n y m i w p rz e m y le
c h e m ic zn y m i p rz e m y sa c h p o k re w n y c h .
10. D zied zin a z a jm u j c a si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie z w i z a n y c h z b u d o w i e k s p lo a ta c j p o
ja z d w k o sm icz n y c h .

1. D zied zin a z a jm u j c a si p ra k ty c z n ie w y k o rz y
s ta n ie m z jaw isk , w k t r y c h p o d sta w o w e zn a c z e
n ie m a ru c h e le k tro n w sw o b o d n y c h w p r n i,
g azach i c ia a c h sta y c h .
2. D zied zin a z a jm u j c a si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie z w i z a n y c h z w y tw a rz a n ie m w szelk ieg o
ro d z a ju w k ien .
3. D zied zin a z a jm u j c a si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie z w i z a n y c h z p rz y g o to w a n ie m g le b y pod
u p ra w z ch em icz n eg o p u n k tu w id z e n ia .
4. D zied zin a z a jm u j c a si o trz y m y w a n ie m m e ta li
z ru d .
5. D zied zin a z a jm u j c a si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie z w i z a n y c h z b u d o w , e k s p lo a ta c j i n a
p r a w sieci w o d o cig o w y ch , ciep o w n ic z y c h
i k a n a liz a c y jn y c h .

106

107

42.

6. A m e ry k a n o m : H . H . M a u c h ly em u i J. P . E c k e r
to w i (p ro je k ty )?

CO IM Z A W D Z I C Z A M Y ?

7. P o la k o w i M. W o lfk e m u i A n g lik o w i D. G a b o
ro w i?
O d k ry c ia i w y n a la z k i ta k sz y b k o dzi n a s t p u j je d n e
po d ru g ic h , e po sto su n k o w o k r tk im czasie z a p o
m in a m y , k o m u je zaw d z i c za m y . A b y zw r ci n a to
u w a g , zw aszcza
m o d y ch
e n tu z ja s t w
te c h n ik i,
w y b ra li m y k ilk a d o n io sy c h o d k ry i w y n a la z k w
z o s ta tn ic h c z te rd z ie s tu la t, m ia n o w ic ie:

8. A m e ry k a n o m : J . B a rd e e n o w i i W. H. B r a tta in ow i?
9. Z esp o o w i u czo n y ch ra d z ie c k ic h , k t ry c h dzieo
p o w sta o w O b n i sk u ?
10. A m e ry k a n in o w i T. M aim a n o w i?

a. C y k lo tro n
b. E le k tro lu m in e s c e n c j

(p rzy

p rz e p y w ie p r d u )

c. E le k tro n ic z n m a sz y n c y fro w
d. E le k tro w n i j d r o w
e. H o lo g ra fi
f. K s e ro g ra fi
g. L a s e r
h. M ik ro sk o p e le k tro n o w y
i. R e a k to r j d ro w y
j. T ra n z y s to r

K t r y z p o w yszy ch w y n a la z k w zaw d z ic z a m y :

1. R o s ja n in o w i O. W. o siew o w i?
2. A m e ry k a n o m : E. O. L a w r e n c e ow i i M. S. L iv in g s to n e ow i?
3. N iem com : M. K n o llo w i i E. R u sce?
4. A m e ry k a n in o w i Ch. C a rlso n o w i?
5. Z esp o o w i u czo n y ch a m e ry k a s k ic h
n y ch p rzez W o ch a E. F e rm ie g o ?

103

k ie r o w a

D la u a tw ie n ia d o d am y , e o jc o w ie z o sta li w y m ie
n ie n i w p o rz d k u ch ro n o lo g ic zn y m d o k o n a n y c h p rzez
n ic h w y n a la z k w .

43 . H E R E Y

W S P C Z E S N E J T E C H N IK I

W iek X IX z y sk a sobie m ia n o w ie k u p a ry i e le k try c z

noci. W iek X X ju te r a z n a z y w a si c z sto w ie k ie m
a to m u . G d y b y m y ch cie li w ic re p re z e n to w a p o szcze
g ln e w iek i czy o k re sy n a sz e j h is to rii za p o m o c
h e rb w , to n ie w tp liw ie ja k o sy m b o l n asz e g o w ie k u
u m ie c ilib y m y w jeg o h e rb ie a to m (a m oe jeszcze
r a k ie t kosm iczn?). W iele d zied z in te c h n ik i m oem y
r w n ie p rz e d s ta w i za p o m o c ta k ic h h e rb o w y c h
sy m b o li. W sp czesn c h e m i re p re z e n to w a y b y tw o
rz y w a sz tu c z n e lu b w y ro b y z tw o rz y v / sz tu c zn y c h ,
m ik ro sk o p i e le k tro n o w po p r o s tu sa m m ik ro sk o p
e le k tro n o w y itp . O to p rz y k a d y sy m b o li h e rb o w y c h
(lewra k o lu m n a ) d ziesiciu sp o r d n a jm o d s z y c h d z ie
d zin te c h n ik i (w szy stk ie p o w sta y w b ie cy m s t u
leciu). J a k ie d z ied z in y o n e r e p r e z e n tu j ?

44. CO

M A J ZE S O B W S P L N E G O ?

B a rd z o czsto s p o ty k a m y si z n a z w am i, k t r e b rz m i
b a rd z o p o d o b n ie a lb o k t r y c h se n s w sk a z u je , e p o
w in n y si o n e o d n o si do p o d o b n y ch rzeczy czy poj.
P o d o b ie s tw a n a z w teg o ro d z a ju m og si je d n a k
o k a za zw o d n icze, ja k to ilu s tr u j p o n isze p rz y k a d y .
A w ic, co m a j ze so b w sp ln eg o ...

1. T o k a rk a i f r e z a rk a ?
2. L o d w k a

s p r a rk o w a

i lo d w k a

k o m p re s o

ro w a ?
3. K o m e c h a n ic z n y i tr a k to r ?
4. R a d a r i so n a r?

1. A u to m a ty c z n a m a sz y n a
c y fro w a
2. B a te ria so n eczn a
3. B o m b a k o b a lto w a
4. R e a k to r j d ro w y
5. L a m p a ra d io w a
6. M a se r
7. O d b io rn ik ra d io w y
S. R a d a r
9. R a k ie ta k o sm icz n a
10. T ra n z y s to r

110

a.
1?.
c.
(I.
e.

A s tr o n a u ty k a
A u to m a ty k a
D e fe k to sk o p ia
E le k tro n ik a k w a n to w a
E le k tro n ik a p p rz e
w o d n ik o w a
f. E le k tro n ik a p r n io w a
k- E n e rg e ty k a j d ro w a
h. H e lio e n e rg e ty k a
i. R a d io lo k a c ja
R a d io te c h n ik a
j.

5. L a s e r i m a s e r?
6. W o lto m ierz i w o lta m e tr?
7. T ra n z y s to r i tr io a k ry s ta lic z n a ?
8. S to ja n i s to ja k ?
9. W irn ik i w ir w k a ?
10. T y r a tr o n i ty r y s to r ?

111

/E

STARE LEG END Y WE W SP C ZESN EJ

W E R S JI

K t z n a s n e p a m i ta s ta ry c h le g e n d , k t ry c h b o h a
te ro w ie alb o sa m i m ie li ja k ie n a d p rz y ro d z o n e u m ie
j tn o ci, a lb o k o rz y s ta li z o d p o w ie d n ic h m ag ic z n y ch
u rz d z e . P o s t p n a u k i i te c h n ik i p rz y n o s i je d n a k
ta k ie re w e la c je , e tr u d n o c za se m o p rze si w ra e
n iu , i n ie m a rzeczy n iem o liw y c h . O czy w icie s,
a le z z a sa d y n ie te, k t r e n ieg d y u c h o d z iy za n ie
re a ln e . W y o b ra m y sobie, e w y n a le z io n o m a sz y n
u m o liw ia j c p o d r w czasie i e to w a n ie m y
m a m y by p ie rw s z y m i p a s a e ra m i ta k ie g o w e h ik u u
czasu.
C elem n aszeg o p ie rw sz e g o lo tu w p rzy szo je s t
te c h n ic z n a re a liz a c ja le g e n d a rn y c h z d a rz e , p r z e d s ta
w io n y c h n a ry s u n k a c h 1-P10, za p o m o c w sp c z e s
n y c h ro d k w te c h n ic z n y c h w y m ie n io n y c h n i e j:

a.
b.
c.
d.
e.

R a k ie ta k o sm ic z n a
R obot
G e n e ra to r w ys. n a p i c ia
R e a k to r j d ro w y
m ig o w iec

f.
g.
h.
i.
j.

L aser
K a m e ra te le w iz y jn a
D e fe k to s k o p g a m m a
E le k tro m a g n e s
A n a liz a to r m o w y

K t ry z ty c h ro d k w n a le y w y b ra w k a d y m p rz y
padku?

113

114

115

46.

Z A D Z IW IA J C E

P rz y z w y c z a je n i w y ciu c o d z ie n n y m do p e w n y c h ro z
w i z a te c h n ic z n y c h i te c h n o lo g ic z n y c h je s te m y b a r
dzo czsto zdziw ien i, g d y n a g le s ty k a m y si z u r z
d zen ia m i, k t r e s z b u d o w a n e in a c z e j lu b d z ia a j
n a in n e j zasad zie, g d y n a g le sp o ty k a m y m a te ria y ,
k t re m a j nieco o d m ie n n e w a c iw o c i i k t r e z a s t
p u j a,s ta r e , u y w a n e do te j p o ry . Z re g u y je d n a k
z d ziw ie n ie m ija, z c h w il g d y z a sta n o w iw s z y si z n a j
d ziem y o d po w ied n a p y ta n ie : ja k to je s t m o liw e?
O to k ilk a p rzy k ad w ' z re a liz o w a n y c h b d ty lk o te c h
n ic z n ie m o liw y ch ta k ic h z a d z iw ia j c y c h ro z w i z a
te c h n ic z n y c h .

1. Z a p e w n e k a d y , k to lu b i si o p a la , w ie, e n ie
m a s e n s u sied zie w ty m c e lu w p o k o ju z z a
m k n i ty m i o k n am i, ch o cia b y p o p rz ez szy b y
so ce g rz a o b a rd z o siln ie . P o p ro s tu szko
o k ie n n e n ie p rz e p u sz c z a p ro m ie n io w a n ia n a d
fio leto w eg o , k t r e w y w o u je o p a le n iz n . M ona
je d n a k w y k o n a ta k ie szy by , k t r e u m o liw ia j
o p a la n ie z czego?

2. N ie w k a d e j lo d w ce m u si b y s u b s ta n c ja
s p e n ia j c a ro l c z y n n ik a ch o d zceg o , k t r a
k r y i o d p ro w a d z a z lo d w k i ciep o n a ze
w n trz . M ona w y k o n a (e g ze m p larz e la b o r a to
r y jn e ju w y k o n an o ) lo d w k , k t r a n ie m a j c
a n i siln ik a , a n i a d n e j s u b s ta n c ji cie k e j sp e n ia
je d n a k s w o j ro l n ie g o rz e j ni tr a d y c y jn e
lo d w k i. C zy n n ik ie m c h o d z cy m , je li u y je m y
te j n azw y , s w n ie j e le k tro n y p rz e p y w a j c e
p rzez o d p o w ie d n io sk o n s tru o w a n y o b w d e le k
try c z n y . J a k ie z ja w is k o fiz y c z n e i ja k ie m a te r ia
y p o z w a la j n a ta k z n aczn e u p ro sz c z e n ie id ei
k o n s tru k c ji lo d w k i?

11-6

Ile ra z y k a d e m u z d a rz y o si, e n ie z d o a
u p iln o w a z a g o to w u j c e g o si m le k a , k t r e
w n ie o c z e k iw a n y m m o m e n c ie w y k ip ia o , z a le
w a j c k u c h n i . T y m c z a se m s ta k ie s p e c ja ln e
g a rn k i k u c h e n n e , w k t ry c h k a d ciecz m o n a
o g rza do te m p e r a tu r y w rz e n ia w o d y (i u tr z y
m y w a j p rz e z d u g i o k res w te j te m p e
ra tu rz e ), a m im o to o g rz e w a n a ciecz n ig d y nie
w y k ip i. N a czy m p o le g a ta szczeg ln a w a c i
w o sp e c ja ln e g o g a rn k a , z k t re g o m le k o n ie
k ip i, m im o e te m p e r a tu r a jeg o je s t d o k a d n ie
r w n a te m p e r a tu r z e w rz e n ia w o d y ?

W y o b ra m y so b ie p a stw isk o og ro d zo n e d ru te m
u m o c o w a n y m n a k o k a c h d re w n ia n y c h . Z a k a
d y m ra z e m , g d y n a p rz y k a d k ro w a zb liy si
i d o tk n ie do d ru tu , n a ty c h m ia s t cofa si z p o
w ro te m , m im o e n a p a s tw is k u n ie m a p a ste rz a ,
n ie m a p sa a n i a d n y c h in n y c h str w co
ich z a st p u je ?

W szy scy z w o le n n ic y o d k u rz a c z a e le k try c z n e g o

w ie d z , e za p o m o c z w y k e j szczo tk i n ie m o
n a z e b ra k u rz u z p o d o g i, a m o n a go je d y n ie
z a g a rn w je d n o m iejsce, a n a s t p n ie z e b ra
n a m ie tn ic z k . J e li je d n a k e sz czo tk do z a
m ia ta n ia w y k o n a m y w p o s ta c i w a lc a , z a m o
c u je m y w s p e c ja ln e j o b u d o w ie i b d zie m y
to czy j n a p rz y k a d po d y w a n ie , to szczo tk a
t a k a bez a d n e g o siln ik a i a d n y c h d o d a tk o
w y c h u rz d z e b d z ie z n a k o m icie s p e n ia
ro l o d k u rz a c za . In a c z e j m w ic, n ie b d zie
z g a rn ia k u rz u , ja k z w y k a szczotka, lecz b d zie
go z b ie ra , t a k sa m o ja k o d k u rzacz. J a k m u si
b y w y k o n a n a o b u d o w a ta k ie j o b ra c a j c e j si
szczo tk i?

11?

6. W yciu c o d zie n n y m do w y ra a n ia liczb p o s u

g u je m y si d zie si c io m a c y fra m i: 0, 1, 2, 3, 4,
5, 6, 7, 8, 9. N ie k t re a u to m a ty c z n e m a sz y n y
cy fro w e, k t r e w y k o n u j b a rd z o sk o m p lik o w a
n e o b liczen ia liczb o w e w n ie s y c h a n ie sz y b k im
te m p ie , p o s u g u j si w ty c h ce la c h je d y n ie
d w o m a c y fra m i: 0 i 1. J a k to je s t m o liw e?

10. N ie w szy scy p e w n ie w ied z, e u y w a j c z w y k

y c h le jk w m e ta lo w y c h i o d p o w ied n ieg o s z n u r
k a m o n a z b u d o w a p ry m ity w n y te le g ra f, k t ry
p o zw o li p ro w a d z i ro z m o w y n a p rz y k a d z s
sia d e m z p i tra w y e j (lejk i s p e n ia j ro l s u
c h a w k i i m ik ro fo n u ). J a k ie g o s z n u r k a trz e b a
u y ?

7. Z a p o m o c p ro m ie n io w a n ia p o d c ze rw o n eg o
i z w ie rc ia d e m o n a o g ro d zi te r e n ta k , e
bez a d n y c h o b se rv /a c ji u d a je si -w ykry n a
ty c h m ia s t k a d o ro z o w e p rz e k ro c z e n ie jeg o g r a
nic p rzez osoby n ie 'p o w o an e. W ja k i sposb?

8. P rz e p y w p r d u e le k try c z n e g o p o w o d u je z a w sze
m n ie js z e czy w i k sz e o g rz a n ie si p rz e w o d n ik a .
C zasem e fe k t te n je s t ta k n ie w ie lk i, e n ie p o
trz e b a sto so w a a d n y c h sp e c ja ln y c h ro d k w
ch o d zcy ch . C zasem je d n a k , m im o u y c ia b a r
dzo d o b ry c h p rz e w o d n ik w , o b w d e le k try c z n y
trz e b a chodzi. P rz y k a d e m m o g b y p o t n e
e le k tro m a g n e sy , p rz e z k t r e d la w y tw o rz e n ia
b a rd z o siln eg o p o la m a g n e ty c z n e g o trz e b a p rz e
p u szcza b a rd z o s iln y p r d i w z w i z k u z ty m
trz e b a je in te n s y w n ie c h o d zi w o d (zw y k le
p rz e w o d y e le k try c z n e w y k o n u je si w p o sta ci
ru r e k , p rzez k t r e p rz e p y w a w o d a). I s tn ie j
je d n a k m a te ria y , w k t ry c h p rz y p rz e p y w ie
p r d u ciepo n ie w y d z ie la si, i k t ry c h m o n a
uy do b u d o w y p o t n y c h e le k tro m a g n e s w .
T a k ie e le k tro m a g n e s y tr z e b a je d n a k te c h o
dzi (ale n ie tr z e b a p rz e z p rz e w o d y e le k try c z n e
p rz e p u sz c z a a d n e g o c z y n n ik a cho d zceg o )
po co i czym ?

9. I s tn ie j ta k ie m e ta le , e g d y b y z n ic h w y k o n a n o
y eczk , to sto p ia b y si z c h w il w o e n ia je j
do sz k la n k i z g o r c h e rb a t . Co to za m e ta le ?

118

119

47 . F A N T A Z JA

I R Z E C Z Y W IS T O

O d d a w ie n d a w n a lu d z i p o n o sia f a n ta z ja , p o d w p y
w em k t r e j tw o rz y li rzeczy n a ta k z w a n y zd ro w y ro z
s d e k n ie re a ln e . O b o k m a rz y c ie li i fa n ta s t w nie
b ra k o je d n a k n ig d y r w n ie i sc e p ty k w , k t rz y
w ta k ic h p o m y sa c h d o p a tr y w a li si n ied o rzeczn o ci.
C zasem sc e p ty c y m a j ra c j , a le czy zaw sze? O to
k ilk a p rz y k a d w fa n ta s ty c z n y c h p o m y s w te c h n ic z
n y ch , w y b ra n y c h z r n y c h k s i e k o te m a ty c e f a n ta s ty c z n o n a u k o w e j. Z a d a n ie p o le g a n a ic h ocenie,
k t r a m a si z a w ie ra w o d p o w ie d zi n a d w a p y ta n ia :
1. czy p o m y s je s t rz e c z y w ic ie w y tw m rem ty lk o fa n
ta z ji, 2. je li ta k , to czy w k a d y m p rz y p a d k u fa n ta z ja
w y n ik a z n ie z n a jo m o c i p r a w n a tu r y , czy ty lk o z n ie
liczen ia si z n aszy m i o b ec n y m i m o liw o c ia m i te c h n iczny.mi?

1. P o ja z d k o sm ic zn y p o s ia d a j c y ta k p o t n e s iln i
ki, e m o e o sig a p r d k o p rz e k r a c z a j c
p r d k o w ia ta w p r n i.

k t r e o g l d a n e n ie u z b ro jo n y m o k iem
ta k e d a j o b ra z p rz e s trz e n n y s fo to g ra fo w a n e
go p rz e d m io tu .
6. T e le w iz o r z p a s k im k in e s k o p e m , k t r y to
k in e s k o p m o n a zaw ie si n a c ian ie n iczy m
o b ra z.
7. S ta tk i k o sm icz n e z z ao g lu d z k w y s trz e liw a n e
z p o t n e j a rm a ty , ta k ja k pociski.
3. F ro te rk a , k t r a s a m a (bez p ro w a d z e n ia je j) f r o
t e r u je podo g , n ie n a ra a j c m e b li n a szw an k .
9. S ta te k m o rsk i b ez s iln ik a i bez a g li p o ru s z a
j c y si po p o w ie rz c h n i m o rz a nawTe t ta m , gdzie
n ie m a a d n y c h p r d w m o rsk ic h .
10. T e c h n ik a fo to g ra fic z n a , k t r a p o z w a la n ie m a l
n a ty c h m ia s t (p o w ied zm y , w cig u m in u ty ) u z y
sk a g o to w o d b itk .

2. T e le w iz y jn y a p a r a t te le fo n ic z n y , to zn aczy u r z
d z e n ia su c e do ty c h s a n a c h c el w co n o rm a l
n e a p a r a ty te le fo n ic z n e , a le u m o liw ia j c e n ie
ty lk o o d b ie ra n ie g o su ro zm w cy , lecz ta k e
o g l d a n ie jeg o fizjo n o m ii.
3. Z w izk i ch e m ic z n e g az w sz la c h e tn y c h (hel,
n e o n , k ry p to n , k se n o n , ra d o n ) z m e ta la m i.
4. S ta te k p o ru s z a j c y si po m o rz u n a k o sz t e n e r
gii c ie p ln e j o d b ie ra n e j wrod zie m o rsk ie j n a p o
w ie rz c h n i m o rz a .
5. T e c h n ik a fo to g ra fic z n a
s trz e n n e re je s tr o w a n ie

120

p o z w a la j c a n a p rz e
o b ra z w n a k lisz a c h ,

121

48.

N IE W Y K O R Z Y S T A N E M O L IW O C I?

O p ty m ic i sd z, e n a sz a w ie d z a o o ta c z a j c y m nas
w ie c ie c a k o w ic ie ju w y s ta rc z a , a b y ro z w i z a sz e
re g z a r w n o p ie rw s z o rz d n y c h , ja k i m n ie j w a n y c h
z a g a d n ie . S u k c e sy to ty lk o s p r a w a czasu m w i.
M im o je d n a k n a sz e j o g ro m n e j w ied zy , n ie w sz y stk ie
m o liw o ci p o tr a fim y w y k o rz y sta . C z asem d late g o ,
e jeszcze za m ao w iem y , cza se m d la te g o , e n ie w ie
m y, ja k p o k o n a zasa d n ic z e p rz e sz k o d y , c z asem w re s z
cie d la te g o , e n a s n a to je sz cz e n ie sta . O to dziesi
p rz y k a d w ta k ic h m o liw o ci dlaczeg o ich n ie w y
k o rz y s tu je m y ?

1. O d d a w n a fizy cy z n a j ta k z w a n e zja w is k o n a d
p rz e w o d n ic tw a , k t r e p o le g a n a ty m , e p e w n e
m a te ria y w y k a z u j w p e w n y c h w a r u n k a c h z u
p e n y b r a k o p o ru e le k try c z n e g o . O lb rz y m ie
oszczdnoci d a o b y z a sto so w a n ie ta k ic h m a te
ria w ch o cia b y do p rz e s y a n ia e n e rg ii e le k
try c z n e j n a odlego. D laczeg o si ich n ie w y
k o rz y s tu je ?
2. W raz z ro z w o je m m o to ry z a c ji n a d n a sz y m i m ia
s ta m i i szo sam i u n o si si co raz w icej s z k o d li
w ych d la z d ro w ia g az w sp a lin o w y c h , w y d a la
nych
p rz e z
siln ik i
sp a lin o w e . T y m c za se m
p o tr a fim y ju w y tw a rz a sam o c h o d y e le k try c z
ne i e n e rg i e le k try c z n w ta k w ie lk ic h ilo
ciach, e n a p e w n o p o tra filib y m y u ru c h o m i
e le k tro w n ie z a s ila j c e sa m o c h o d y z s iln ik a m i
e le k try c z n y m i, k t r e n ie z a tru w a y b y a tm o s fe ry
g a z a m i sp a lin o w y m i. M im o to po szo sac h i u li
cach w ci je d sa m o c h o d y z s iln ik a m i s p a li
n o w y m i. D laczego?
3. W w o d zie m o rsk ie j ro zp u sz c z o n a je s t n ie ty lk o
sl k u c h e n n a , a le ta k e sz e re g in n y c h m in e r a
w , k t re z b ie g ie m la t o sa d z a j si n a d n ie

122

m rz i ocean w . U czen i s d z , e n a g ro m a d z o n e
w te n sp o s b zoa r n y c h m in e ra w s b a r
dzo b o g a te . D laczeg o ich n ie e k sp lo a tu je m y ?
4. W iadom o, e ta k z w a n a a n ty m a te r ia w z e tk n i
c iu z m a te ri u le g a u n ic e s tw ie n iu (an ih ilacji),
czy li c a k o w ite j z a m ia n ie n a en e rg i . J e s t to
n ie w tp liw ie n a jb a r d z ie j w y d a jn y sposb w y
tw a rz a n ia e n e rg ii, p rz y k t r y m tr a d y c y jn e m e
to d y w y tw a rz a n ia e n e rg ii e le k try c z n e j p re z e n
t u j si ja k p rc c a w o b ec b o m b y w o d o ro w ej.
D laczego w ta k im ra z ie n ie w y tw a rz a m y e n erg ii
p rz e z k o ja rz e n ie a n ty m a te r ii z m a te ri ?
5. W w ie lu re jo n a c h k u li z ie m sk ie j d a je si o d c z u
w a ta k d o tk liw y b ra k w o d y so d k iej, e s p r o
w a d z a si j n a w e t sa m o lo ta m i. Czy n ie m ona
w y tw a rz a w o d y p itn e j p rz e z o d sa la n ie w o d y
m o rsk ie j?
6. N a tu ra ln e k o p a lin y , k t r e w y k o rz y s tu je m y w
c e lu w y tw a rz a n ia e n e rg ii, sy s te m a ty c z n ie w y
c z e rp u j si. T y m c z a se m b ard zo w y d a jn m e
to d p ro d u k c ji e n e rg ii e le k try c z n e j je s t m e to d a
o p a rta n a w y k o rz y s ta n iu re a k c ji te rm o j d ro w e j,
to z n aczy re a k c ji c z e n ia si j d e r a to m o w y ch
le k k ic h p ie rw ia stk w . D laczego n ie b u d u je m y
e le k tro w n i te rm o j d ro w y c h ?
7. B a rd z o d u o e n e rg ii e le k try c z n e j, ja k w y tw a
rz a j n asz e e le k tro w n ie , z u y w a m y do o w ie
tla n ia m ie sz k a , ulic, p lac w , lo tn is k itp.
A p rz ec ie w y sta rc z y o b y z a in s ta lo w a n a
n ie b ie k ilk a le k k ic h i d u y c h sp u tn ik w , k t r e
o w ie tla y b y w n o cy Z iem i n a ta k ie j sa m e j
z a sa d z ie ja k K siyc. D laczego n ie w y k o n u je m y
ta k ie g o c e n tra ln e g o o w ie tle n ia c a e j k u li z ie m
sk ie j ?
8. Z ja w isk o P e ltie r a p o le g a n a ty m , e w o b w o
d zie z a m k n i ty m , zo o n y m z dw ch r n y ch
p rz e w o d n ik w , w k t ry m p y n ie s ta y p r d

123

e le k try c z n y , je d e n ze s ty k w o g rz e w a si, d ru g i
za si chodzi. Z ja w is k o to p o tr a fim y w y k o rz y
sta w tzw . lo d w k a c h p p rz e w o d n ik o w y c h ,
w k t ry c h ro l z a m r a a ln ik a s p e n ia z e sta w
o d p o w ied n ich p y te k z p p rz e w o d n ik w . D la
czego n ie p o d e jm u je m y p r b , a b y w te n sposb
o g rz e w a m ie sz k a n ia zim , a ch o d zi je la te m ?
9.

W gla u y w a m y m .in . do p ro d u k c ji g az u
w ie tln e g o . P o co w ty m c elu w y d o b y w a m y
w g ie l sp o d ziem i, czy n ie p ro c ie j p ro d u k o w a
g az od ra z u p o d z iem i, p o d d a j c p o k a d y w
g la o d p o w ie d n ie j o b r b ce te c h n o lo g ic z n e j, ta k ie j,
ja k ie j p o d d a je m y go w g a zo w n ia c h ?

10. G w n y m i z a k a d a m i w y tw a rz a j c y m i e n e rg i
e le k try c z n s e le k tro w n ie w g lo w e , k t r e z u y
w a j oczyw icie s p o ro w g la. T y m c z a se m w o k
n as z n a jd u je si a n a d to su ro w c a e n e rg e ty c z
nego. k t re g o n ie m u sim y z n ik d w y d o b y w a
i k t r y m oem y e k sp lo a to w a b ez a d n y c h k o sz
t w , za d arm o . T y m s u ro w c e m je s t w iato .
U czen i s k o n s tru o w a li ju p rz e c ie ta k zw a n e
b a te r ie so n eczn e, k t r e d o k o n u j b e z p o re d n ie j
z a m ia n y e n e rg ii w ia ta so n ec z n e g o n a e n e rg i
e le k try c z n i k t r e s z w ie lk im p o w o d z e n iem
w y k o rz y s ty w a n e w a s tro n a u ty c e . C zem u n ie
b u d u je m y e le k tro w n i so n e c z n y ch n a Z iem i, ty l
k o sz u k a m y in n y c h sp o so b w w y tw a rz a n ia
e n e rg ii e le k try c z n e j?

40 .

W IE L K A G R A E L IM IN A C JE

N a z a k o c ze n ie n a sz e j k si e c z k i p ro p o n u je m y w zicie
u d z ia u w m a y m tu r n ie ju , k t r y sz u m n ie n a z w a lim y
W ie lk G r . O czy w icie a n i w y d a w n ic tw o , a n i a u to r
a d n y c h n a g r d w y p a c a n ie b d . J e d y n e , co m o e
m y z a g w a ra n to w a u c z e stn ik o m n aszeg o tu r n ie ju , to
s a ty s fa k c ja z u z y sk a n ia n a jw i k s z e j liczb y p u n k t w .
N asz tu r n ie j s k a d a si z d w ch e ta p w : elim inacjii fin a u . W e lim in a c ja c h do k a d eg o p y ta n ia p o
d a n e s trz y o d p o w ied zi, z k t ry c h ty lk o je d n a
je s t p ra w d z iw a . Z a k a d p o p ra w n ie w s k a z a n o d
p o w ie d o trz y m u je si 1 p u n k t. A te r a z u w a g a , z a
czy n a m y !

1. J a k b rz m i p o p ra w n a n a z w a lo d w k i d o m o w e j
a) c h o d z ia rk a d o m o w a, b) c h o d n ic a , c) p o p r a w
n a je s t n a z w a p o d a n a w p y ta n iu ?

2. J a k ie z ja w is k o fiz y c z n e s ta n o w i p o d s ta w d z ia
a n ia tr a n s f o r m a to r a e le k try c z n e g o a) in d u k
c ja e le k tro s ta ty c z n a , b) in d u k c ja e le k tro m a g n e
ty c z n a , c) in d u k c ja m a g n e ty c z n a ?

3. J a k ie z ja w is k o fiz y c z n e s ta n o w i p o d sta w d z ia
a n ia b a te r ii so n e c zn e j ) eek tro lu m in esc-en c ja , b) fo s fo re sc e n c ja , c) z ja w is k o fo to w o lta iczne?

4. J a k si w y tw a rz a w s k a li p rz e m y so w e j iz o to p y
p ro m ie n io tw rc z e a) p rz e z n a p ro m ie n io w a n ie
d a n e j s u b s ta n c ji n e u tr o n a m i w re a k to rz e j d r o
w y m , b) p rz e z p rz e trz y m a n ie d a n e j s u b s ta n c ji
w c i g u p e w n eg o c z a su w s s ie d z tw ie n a tu r a l
n e j s u b s ta n c ji p ro m ie n io tw rc z e j, c) p rzez n a
p ro m ie n io w a n ie d a n e j s u b s ta n c ji e le k tro n a m i?

124

125

5. D laczego n ie m o n a p rz y lu to w a do
sieb ie
dw ch k a w a k w g lin u , u y w a j c je d y n ie z w y k
e j lu to w n ic y a) n ie p ra w d a , m o n a, b) gdy
g lin m o n a p rz y lu to w a do g lin u je d y n ie za p o
m oc ta k zw a n y c h lu t w tw a rd y c h , k t ry c h n ie
m o n a sto p i u y w a j c zw y k e j lu to w n ic y ,
c) g dy p o w ie rz c h n ia g lin u n ie z w y k le szy b k o
p o k ry w a si w a rs te w k tle n k u teg o m e ta lu ,
a tle n k u g lin u n ie m o n a p rz y lu to w a do tle n k u
g lin u ?

10. O d czego p o c h o d z i so w o M A S E R a) je s t to
s k r t a n g ie lsk ie g o o k re le n ia : M ic r o w a v e A m
plifica tio n by S t i m u l a t e d E m issio n o f R a d ia tio n
(w zm o cn ien ie m ik ro fa l p rz e z w y m u sz o n em isj
p ro m ie n io w a n ia ), b) je s t to s k r t od a n g ie lsk ie g o
o k re le n ia : M o n e y A c q u is i ti o n S c h e m e or E x
p e n s iv e R e se a rc h (m e to d a zd o b y w a n ia p ie n i
dzy n a k o sz to w n e b a d a n ia ), c) je s t to po p ro s tu
n o w e sow o, k t r e n ie m a ad n eg o ro d o w o d u ?

6. C zy u m ieszcze n ie n a d a c h u sa m o c h o d u w ia tr a k a
n a p d z a j c e g o p c d cz a s ja z d y sa m o c h o d u t u r
b in e le k try c z n , k t r a d o sta rc z a a b y e n e rg i
e le k try c z n siln ik o w i e le k try c z n e m u z a in s ta lo
w a n e m u z a m ia st s iln ik a sp alin o w e g o , sta n o w i
p o m y s g o d n y u w a g i a) ta k , n a le y je d n a k
p rz e p ro w a d z i o d p o w ie d n ie p o m ia ry , b) nie,
g d y w ia tr a k ta k i m u s ia b y m ie b a rd z o d u e
ro z m ia ry , c) nie, g dy sa m p o m y s je s t sp rz e c z n y
z z a sa d z a c h o w a n ia en e rg ii?

7. Co to s fa le e te r u a) fa le e le k tro m a g n e
ty c z n e u y w a n e w ra d io fo n ii, b) fa le n a p o
w ie rz c h n i ciek eg o z w i z k u c h em iczn eg o z w a
nego e te re m , c) fa le w y m y lo n e p rze z a u to r w
pow ieci fa n ta s ty c z n o n a u k o w y c h ?

8. J a k ro l p e n i u r a n w re a k to rz e j d r o w y m
a) s p a w a ln ia c z a n e u tro n w , b) p o c h a n ia c z a n e u
tro n w , c) p a iw a j d ro w e g o ?

9. C zym r n i si spi od b r z u a) n iczy m , sp i

to d a w n a n a z w a b r z u , b) sp i je s t je d n y m
z ro d z a j w b r z u , c) s to d w a z u p e n ie r n e
sto p y ?

126

127

9. W ja k im d o m o w y m u rz d z e n iu te c h n ic z n y m
z n a jd u je si e le m e n t w y k o n a n y z k o m p le k s o
w ego z w i zk u tle n k u ela zo w eg o z tle n k a m i
in n y c h m e ta li d w u w a rto c io w y c h ?

0 . W IE L K A G R A F IN A

P o e lim in a c ja c h p rz y s t p u je m y do f in a u n a sz e j W ie l
k ie j G r y , b d ceg o je d n o c z e n ie o s ta tn i s e r i p y ta
w n a sz e j k sice. Z a k a d p o p ra w n o d p o w ied n a
p o n isze p y ta n ia o tr z y m u je si ty le p u n k t w , ile w y
no si n u m e r p y ta n ia .

1. J a k a je s t r n ic a m i d z y h e lik o p te re m a m ig
o w cem ?
2. J a k ie zja w is k o fiz y c z n e sta n o w i p o d s ta w d z ia
a n ia te r m o m e tr u rt c io w e g o ?

10. O to k r tk i opis re w e la c y jn e g o w y n a la z k u
w d zie d z in ie n a p d u s ta tk w k o sm iczn y ch :
W y o b ra m y sobie n a c z y n ie z a m k n i te w y p e
n io n e g azem . U g ry n a c z y n ia in s ta lu je m y p o
t n y w ia tr a k , ta k a b y d m u c h a w d. W te d y
ta k a s a m a sia, ja k w ia tr a k d z ia a n a gaz,
m u si d z ia a w p rz e c iw n y m k ie r u n k u (do gry)
n a s u f it n a c z y n ia . D ziki te m u c a e n a c z y n ie
b d zie si u n o si do g ry . J a k ie p o d sta w o w e
p ra w o p o z w a la oceni p o w y szy p o m y s i co
z teg o p ra w a w y n ik a o d n o n ie te g o p o m y su ?

3. J a k b rz m i p o p ra w n a n a z w a p rz y rz d u e le k
try c z n e g o su c e g o do o d tw a rz a n ia d w i k u
z p y t, k t r y p o to c z n ie n a z y w a si a d a p te re m ?
4. J e d e n z sy m b o li sp ra w ie d liw o c i je s t z fiz y cz
n eg o p u n k tu w id z e n ia m a s z y n p ro s t . J a k a to
m a s z y n a p ro s ta ?

5. J a k i p ie r w ia s te k ch e m ic z n y je s t g w n y m (w a
gow o) s k a d n ik ie m ta k z w a n e g o b iae g o w g la?
6. Co sta n o w i, o p r cz p a liw a , g w n e
ra k ie ty n a p a liw o c iek e?

o b c i e n ie

7. J a k i m a te ria je s t id e a ln y m iz o la to re m c iep a?

8. J a k ie s u b s ta n c je p e n i ro l m a g a z y n w e n e rg ii
w s p e c ja ln y c h la m p a c h flu o re s c e n c y jn y c h , k t
r e m og w ieci b ez a d n eg o z a s ila n ia z z e
w n trz p rz e z k ilk a , a n a w e t k ilk a n a c ie la t?

128

500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

129

odpowiedzi

1.

P IE R W S Z Y S P R A W D Z IA N

1. D om ow e c h o d z ia rk i r n e g o ty p u , z w a n e p o p u
la r n ie lo d w k am i.

8. A b y w w y p a d k u z e p su c ia si i n a p ra w y re z e r
w u a ru n ie trz e b a b y o w y c z y w o d y w k ilk u czy
n a w e t w e w sz y stk ic h m ie sz k a n ia c h b u d y n k u .
9. E fe k t ciep ln y (g rz a n ie si s p ira li e la z k a p rzy
p rz e p y w ie p r d u e le k try c z n e g o ).
10.
Z a w o ry k u c h e n k i g a zo w ej (m e ta n je s t g w n y m
sk a d n ik ie m z ar w n o g azu w ie tln e g o , ja k i ziem nego).

2. P rz e w o d y c e n tra ln e g o o g rz e w a n ia s s p e c ja ln ie
izo lo w an e n a cae j n ie m a l d u g o ci (ab y p rz e p y w a
j c a p rz e z n ie cie p a w o d a n ie o d d a w a a po d ro d z e
ciepa), p rz e z co k o n ta k tu j z z ie m i z n a c z n ie g o rzej
ni p rz e w o d y w o d o cig o w e.
3. N igdzie, g dy p o w ie trz e z a ss a n e p rz e z o d k u
rzacz je s t, po oczyszczen iu go z k u rz u , w y ta c z a n e na
z e w n trz p rz e z o tw r w ty ln e j czci o d k u rza c z a.
4. C iep e p o w ie trz e , ja k o lejsze, z aw sze u n o si si
do g ry , c h o d n ie js z e za, ja k o cisze, z a w sze sp y w a
n a d, ta k e u m ie sz c z e n ie z a m ra a ln ik a w g rn e j
czci k o m o ry c h o d n ic z e j z a p e w n ia n a jle p s z c y r k u
la c j p o w ie trz a w k o m o rz e , a p rz e z to szy b sze c h o
d zen ie c a e j k o m o ry w ra z z je j z a w a rto c i .
5. S y fo n y w o d n e p e n i p rz e d e
w sz y stk im ro l z a m k n i w o d n y c h
(w k o la n k a c h z a w sz e z n a jd u je si
w o d a ry s u n e k obok), u n ie m o li
w ia j c y c h p rz e d o s ta n ie si do m ie sz
k a n ia w y z iew w k a n a liz a c y jn y c h .
6. K a d y b e z p ie cz n ik to p ik o w y
z a w ie ra d ru t, k t r y to p i si p rz y
o k re lo n y m n a t e n iu p r d u , p r z e
ry w a j c ty m sa m y m ob w d e le k
try c z n y in s ta la c ji d o m o w e j. Z a o e
n ie z b y t g ru b e g o d r u tu n ie z a p e w n i
p rz e r w a n ia o b w o d u e le k try c z n e g o
p rzy m a k s y m a ln y m d o p u sz c z a ln y m d la d a n e j in s ta l a
cji n a t e n iu p r d u , co m o e s ta si p rz y c z y n a w a rii
in s ta la c ji e le k try c z n e j w c ay m b u d y n k u lu b zesp o le
budynkw .
7.
W ce lu le p sze j iz o la c ji cie p ln e j zim . W z a
m k n i te j p rz e s trz e n i m id zy sz y b a m i p o d w jn e g o
o k n a p rz e w o d z e n ie c ie p a p ra k ty c z n ie n ie is tn ie je ,
a w y m ia n a ciep a p rz e z k o n w e k c j je s t n ie z n a c z n a
z u w a g i n a u tr u d n io n y ru c h p o w ie trz a w ta k o g ra n i
czo n ej p rz e s trz e n i.

132

2.

C ZY M T O Z R O B I ?

1. P o d o g c y k lin u je si za p o m oc c y k lin y (rys. g).

2.
Do o strz e n ia noy u y w a si o d p o w ied n iej
o s trz a rk i (p rz y k a d ta k ie j o s trz a rk i p rz e d s ta w io n y je s t
n a r y s u n k u e).
3. A b y w y b i o tw r w c ia n ie betonow ej., trz e b a
p o su y si sp e c ja ln y m w y b ija k ie m do cian b e to n o
w y ch (rys. m ) i oczy w icie m o tk ie m (rys. a).
4. Do ty c h c el w u y w a m y s p e c ja ln e j r c z n e j piy
do m e ta lu (rys. h).
5. Do c e l w ty ch su y p u n k ta k (rys. n) i o czy w i
cie m o te k (rys. a)..
6. G w in t n a p r c ie m e ta lo w y m w y k o n u je m y za p o
m o c n a rz y n k i (ry s. r), k t r o sad za si w o d p o w ie d
n im c h w y c ie (rys. i).
7. W y k o n u je m y to p a p ie re m c ie rn y m (rys. d).
8. D o g w in to w a n ia o tw o r w su y k o m p le t trz e c h
g w in to w n ik w
(ry s. p), k t r e k o le jn o m o c u je m y
w u c h w y c ie do g w in to w n ik w (rys s). N a jp ie rw g w in
tu je m y p ie rw s z y m g w in to w n ik ie m oznaczo n y m
je d n k re s k , p o te m d ru g im o zn aczo n y m d w o m a
k re s k a m i, i w re sz c ie trz e c im o zn aczo n y m trz e m a
k re s k a m i.

133

9.
U y w am y do te g o s p e c ja ln e j, w sk ie j p ik i do
d y k ty , z w a n e j p ik w o n ic o w (rys. j).
10.
a d n e n a rz d z ie n ie n a d a je si do te g o celu .
N ie n a le y teg o robi, b o m o n a u szk o d zi k lu c z lu b
zam e k . T rz e b a w ezw a lu s a rz a , a b y z re p e ro w a z a
m ek, lu b zrobi to w e w a s n y m z a k re sie , je e li p o tr a
fim y.

3. DO

K A D E J P R A C Y W A C IW E N A R Z D Z IE

W szy stk ie czy n n o ci w y k o n y w a n e s za p o m o c le

d o b ra n y c h n a rz d z i, co m oe sp o w o d o w a u sz k o d z e
n ie n a rz d z ia a lb o m a te ria u , m oe te u n iem o liw i
w a c iw e w y k o n a n ie p o szczeg ln y ch czynnoci.
1. N, n a w e t o p ro s to lin io w y m o strz u (a ta k ie
s p o ty k a si rzad k o ), n ie g w a r a n tu je d o b re g o w y r w
n a n ia p o w ie rz c h n i g ip so w e j p lo m b y . W aciw y m n a
rz d z ie m je s t sz p a c h e lk a .
2. W
u szk o d zi
m ik k ie.
s p e c ja ln e

te n sposb m o n a n ie ty lk o st p i , a le n a w e t
o strz a noy czek , k t r e do ty c h c el w s za
W aciw y m n a rz d z ie m s k o m b in e rk i lu b
n o y czk i do d ru tu .

3. P o s t p u j c ta k m o n a a tw o u szk o d zi c ien k ie
o strz e d u tk a . W k r ty n a le y w k r c a za p o m o c r u
b o k r ta , k t re g o za k o c z e n ie n ie je s t za o strz o n e , je s t
w ic b a rd z ie j w y trz y m a e . P o za ty m r u b o k r t nie
niszczy g w k i w k r ta .
4. W te n sposb n a k r tk m o n a uszk o d zi do teg o
sto p n ia , e z sz e c io k tn e j s ta n ie si o k r g a . W a c i
w y m n a rz d z ie m do teg o c e lu je s t s p e c ja ln y k lu c z
ro w e ro w y lu b tzw . fra n c u sk i.
5. P iln ik ie m u su n ie si n ie ty lk o re s z tk i fa rb y , ale
r w n ie cz m e ta lu , n a ru s z a j c r w n o c z e n ie g a d
ko p o w ie rz c h n i. L e p ie j to zro b i p a p ie re m c ie rn y m .
6. G w d tr u d n o w y j ta k , a b y n ie n a ru s z y
p o w ie rz c h n i d re w n a . T rz e b a b y o b y do te g o ce lu ' u y
w a gw odzi g ru b y c h , k t r e z re g u y p o w o d u j ro z

134

s a d z a n ie i p k a n ie c ie sz y c h k a w a k w d re w n a . Z tego
w z g l d u o tw o ry n ale y w y k o n y w a za p o m o c sp e
c ja ln e g o w k r ta k a lu b w ie r ta r k i (oczyw icie z w ie r
tem ).
7. S k r c e n ie ta k ic h p rz e w o d w n ie g w a r a n tu je d o
b re g o i trw a e g o k o n ta k tu . K o n se k w e n c j b d tr z a s k i
w g o n ik u p o d czas jeg o p ra c y . T ego ro d z a ju p rz e
w o d y n a le y w ic z a w sz e lu to w a za p o m o c lu to w
n icy i o d p o w ied n ieg o lu tu .
8. G w in to w a n ie o tw o r w p rz e p ro w a d z a si k o le jn o
za p o m o c trz e c h g w in to w n ik w (zazn aczo n y ch o d p o
w ie d n io je d n y m , d w o m a i trz e m a n aci ciam i), z k t
ry c h p ie rw sz y n ie ja k o w s t p n ie n a rz y n a g w in t, d ru g i
go p o g b ia, a trz e c i n a d a je g w in to w i o sta te c z n p o
sta . U ycie ty lk o p ie rw sz e g o lu b d ru g ie g o g w in to w
n ik a n ie d a w ac iw e g o g w in tu , uy cie od ra z u tr z e
ciego n iszczy p o n a d to n arz d z ie .
9. W te n sp o s b m o n a n it jeszcze b a rd z ie j z a k li
n o w a, g dy o strz e r u b o k r ta ro z s a d z a go. D o w y b i
ja n ia n it w su tzw . w y b ija k i do n it w (ju p o u s u
n i c iu b a n itu za p o m o c in n y c h n arzd zi).
10.
N p o w o d u je u sz k o d z e n ia g a z e k i k o ry k rz e
w u . W a c iw y m n a rz d z ie m s s p e c ja ln e n oyce o g ro d
n icz e tzw . se k a to r.

4. CO

ON C H C E TU R O B lC ?

K o leg a w y sz e d po:
1. p a p ie r c ie rn y (do w y g a d z a n ia podogi po cy k lin o w a n iu )
2. c a szy b
3. o p ra w k do a r w k i
4. h a k i
5. m o te k sz e w sk i
6. d o b r u sz c ze lk do k r a n u
7. sz p a c h e lk
8. lu t
S. p d z le
10. w k r ty do d re w n a .

135

5. W E J C IA

I W Y J C IA WT D O M U

8. O d b io rn ik ra d io w y . W ejcie e le k try c z n e to
w ty c z k a k o n ta k to w a (k t r w k a d a si do g n ia z d a
sieciow ego), a w e jc ie e le k tro m a g n e ty c z n e to a n
te n a (i e w e n tu a ln ie u z ie m ie n ie ). r d e m d w ik u
w o d b io rn ik u ra d io w y m s o czyw icie g o n ik i.

1. J e s t to p rz e d u a c z e le k try c z n y zw a n y ta k e
s z n u re m . W ejcie s ta n o w i w ty c z k a , k t r w k a d a si
do g n ia z d k a e le k try c z n e g o w c ia n ie (k o n ta k tu ), w y j
cie n a to m ia s t d ru g a w ty c z k a z d w o m a sp e c ja ln y m i
g n iazd a m i.

9. O d b io rn ik te le w iz y jn y (telew izo r). W ejciem

e le k try c z n y m je s t w ty c z k a k o n ta k to w a , e le k tro m a g n e
ty c z n y m za a n te n a . r d e m w ia ta je s t e k ra n
la m p y k in e s k o p o w e j, r d e m d w ik u g o n ik i.

2. R o zg an ik e le k try c z n y . W ejciem s tu d w a
b o lce m e talo w e, k t r e w k a d a si do k o n ta k tu (g n ia z d
ka sieciow ego), w y jc ia m i n a to m ia s t p a ry g n ia z d e k
w ty k o w y ch .

10.
G rz e jn ik c e n tra ln e g o o g rz e w a n ia (k a lo ry fe r).
W ejciem je s t tu r u r a , p rz e z k t r d o p y w a ciep a
w o d a, w y jc ie m r u r a , p rz e z k t r ta w o d a o d p y
w a. C iepo je s t w ty m p rz y p a d k u d o s ta rc z a n e przez
c ie p w o d p rz e p y w a j c p rz e z g rz e jn ik .

3. J e s t to p ra lk a . W ejciem e le k try c z n y m je s t
w n ie j w ty c z k a , k t r je s t za k o c z o n y p rz e w d c z
cy s iln ik ze r d em n a p i c ia e le k try c z n e g o . W ejcie
w o d n e s ta n o w i d u y o tw r w g rn e j p o k ry w ie p r a lk i
(je st to je d n o c z e n ie w e jc ie i w y jc ie b ie li n ia n e ).
W y jciem w o d n y m w p ra lc e je s t p rzew d , k t r y su y
do w y p u sz c z e n ia w o d y z p ra lk i.

6.

4. O d k u rz a c z e le k try c z n y (e le k tro lu k s). W ejciem

e le k try c z n y m je s t tu w ty c z k a k o n ta k to w a . W e jc iem
p o w ie trz n y m je s t ja k a s s a w k a n a sa d z o n a n a g i tk i
p rz e w d p o w ie trz n y . W y jc ie p o w ie trz n e
s ta n o w i
o tw r w ty ln e j czci o d k u rz a c z a , p rze z k t r y w y
p y w a ze z a ss a n e p o w ie trz e .
5. S to w szelk ieg o ro d z a ju g rz e jn ik i e le k try c z n e
z z a m k n i ty m i w o b u d o w ie s p ira la m i g rz e jn y m i,
a w ic ela z k a , g rz a k i itp . W e jc ia m i s w nich
o czy w icie w ty c z k i k o n ta k to w e .
6. W szelk iego ro d z a ju la m p y o w ie tle n io w e i g rz e j
n ik i e le k try c z n e z n ie o so n i ty m i s p ira la m i g rz e jn y m i
W p ie rw s z y m p rz y p a d k u w e j c ia m i e le k try c z n y m i s
o d p o w ie d n io w m o n to w a n e w o b u d o w y la m p tzw . p rz e
p u s ty p r d o w e , w d ru g im n a to m ia s t w ty c z k i k o n
ta k to w e .
7. U rz d z e n ie m ty m je s t lo d w k a . W ejcie e le k
try c z n e s ta n o w i tu w ty c z k a k o n ta k to w a . r d e m c ie
p a d la o to cze n ia je s t ch o d n ic a , w k t r e j s u b s ta n c ja
ch o d z ca w n trz e lo d w k i o d d a je sw e ciep o o ta c z a
j c e m u c h o d n ic p o w ie trz u .

136

M ID Z Y W E J C IE M I W Y JC IE M ...

1. J e s t to m ie js k i sy s te m w o d ocigow y. W ejcia
s ta n o w i u j c ia w o d n e , w y jc ia za k r a n y w o d o
cig o w e.
2. S y ste m ciep o w n iczy . C e n tra l je s t w ty m p r z y
p a d k u c ie p o w n ia (z d w o m a w e jc ia m i: je d n o d la w
g la, d ru g ie d la w o d y ), w y j c ia m i za g rz e jn ik i c e n
tra ln e g o o g rz e w a n ia (k a lo ry fe ry ) i k ra n y w o d o cig o
w e sie ci z c iep w o d .
3. E le k tro w n ia (c e n tra la ) w ra z z c a sieci e le k
tr y c z n p r d u je d n o fa z o w e g o (std d w a p rzew o d y ).
4. E le k tro w n ia w ra z z c a sie c i p r d u tr jf a z o
w ego (s t d c z te ry p rz e w o d y , z k t ry c h je d e n je s t u z ie
m io n y i o zn aczo ny ja k o ,,0).
5. C h o d zi tu o g a z o w n i w ra z z ca sieci g a
zo w n icz. W y j c ia m i s w ty m p rz y p a d k u p a ln ik i
g azo w e, do k t ry c h d o p ro w a d z a si gaz ziem n y a lb o
g az w ie tln y .
6. O p is o d n o si si do sieci tr a k c y jn e j tr a m w a jo w e j.
P o o w k a d e g o w y jc ia s ta n o w i d r u t ro z p i ty n a d
to ro w isk ie m , poow- za sam o to ro w isk o , k t r e

137

sp e n ia ro l p rz e w o d u u z iem io n eg o (je st ono p o c z o n e

z ziem i).
7. S ie te le fo n ic z n a . W e j c ia m i s m ik ro fo n y , w y j
c ia m i su c h a w k i. W k a d y m a p a ra c ie te le fo n ic z
n y m m ik ro fo n i s u c h a w k a s w m o n to w a n e ra z e m do
tzw . m ik ro te le fo n u , k t r y w j z y k u p o to c zn y m b d
n ie n a z y w a n y je s t s u c h a w k .
8. S y s te m ra d io fo n ic z n y . C e n tra l w ty m p rz y
p a d k u je s t ro z g o n ia ra d io w a ze s ta c j n a d a w c z ,
w y jc ia m i za g o n ik i w o d b io rn ik a c h ra d io w y c h .
E le m e n te m c z c y m c e n tr a l z w y jc ia m i s fa le
ra d io w e , k t r e p rz e n o sz o d p o w ie d n ie in fo rm a c je .
9. J e s t to te le w iz y jn a sie cz, k t r b u d u je si
w ce lu p rz e k a z y w a n ia p ro g ra m u te le w iz y jn e g o n a o d
leg o p rz e k r a c z a j c b e z p o re d n i zasig p o je d y n c z e j
s ta c ji n a d a w c z e j. S ie c z p r a c u je n a z a sa d z ie p o d a j
d a le j, to zn aczy k a d a s ta c ja sieci o d b ie ra p ro g ra m
od p o p rz e d n ie j i e m itu je go w k ie r u n k u n a s t p n e j.
W ejciem sieci c z je s t w ic a n te n a o d b io rcza p ie r w
szej s ta c ji p rz e k a n ik o w e j, w y jc ie m za a n te n a
n a d a w c z a o s ta tn ie j sta c ji. E le m e n t^ c z c y m s tu ,
p o d o b n ie ja k w p o p rz e d n im p rz y p a d k u , fa le ra d io w e ,
ty lk o e s to fa le b a rd z o k r tk ie .
10.
J e s t to tr a n s m is y jn y sy s te m te le w iz y jn y za p o
m o c sz tu c z n y c h sa te lit w , p e n i c y c h w n im t s a m
ro l co s ta c je cz w sy s te m ie n a z ie m n y m (zob. w y e j
P- 9).

7. P R D

TO P R Z E P Y W E L E K T R Y C Z N O C I

1. O d p o w ie d n ik ie m p o te n c ja u e le k try c z n e g o w u k ad zie, w k t ry m p r d e le k try c z n y n ie p y n ie , je s t

cin ie n ie h y d ro s ta ty c z n e cieczy, n a to m ia s t w o b w o d zie
z p r d e m c in ien ie d y n a m ic z n e cieczy.
2. N ap i c ie e le k try c z n e o d p o w ia d a r n ic y cin ie
w d w ch p rz e k r o ja c h r u r y , p rz e z k t r p rz e p y w a
ciecz.
3. Ilo cieczy
w je d n o s tc e czasu.

138

p rz e p y w a j c e j

p rz e z

p rz e w d

4. R u ra ro z g a z ia j c a si n a dw ie, k t r e
c z si z so b zn o w u w je d n ru r .

d a le j

5. Z a w r (np. k r a n w o d n y ).
6. R u ra z a tk a n a (w a d n y m ra z ie n ie r u r a ro z c i ta ,
g d y ta n ie s ta n o w i p rz e r w y w obw odzie, p rz e z k t ry
p rz e p y w a ciecz, a d a je je d y n ie u p y w , ta k e o d p o
w ia d a u ziem ien iu ).
7. P o m p a , k t r a w y tw a rz a r n ic c in ie (sta
lu b z m ie n n , z a le n ie od teg o , czy p o m p u je ciecz ty lk o
w je d n stro n , czy te n a p rz e m ia n ra z w je d n , ra z
w d ru g ).
8. R u ra , p rz ez k t r ciecz p rz e p y w a z m n ie jsz y m
lu b w i k sz y m tr u d e m (wr sk a , p o w y g in a n a itp.).
9. K a w a e k r u r y z u m o c o w a n p o p rz e c z n ie e la
s ty c z n b o n (w a d n y m ra z ie n ie z b io rn ik czy n a
czy n ie w k sz ta c ie lite r y U, g dy k o n d e n s a to r w p r a w
d zie p rz e p u sz c z a p r d z m ie n n y , a le s ta n o w i p rz e rw
d la p r d u sta e g o , p o d czas g d y p rzez z b io rn ik lu b n a
c z y n ie w k sz ta c ie lite r y U ciecz m oe p rz e p y w a
po d d z ia a n ie m z a r w n o s ta e j, ja k i z m ie n n e j r n icy
cin ie ).
10.
C e w k a in d u k c y jn a n ie m a o d p o w ie d n ik a w te j
a n a lo g ii. P rz e p y w cieczy n ie w y w o u je b o w iem z ja
w isk a a n a lo g ic z n e g o do e fe k tu m a g n e ty c z n e g o p r d u
e le k try c z n e g o .
W id a s t d , e a n a lo g ia p r d u e le k try c z n e g o z p rz e
p y w e m cieczy n ie je s t u n iw e rs a ln a , n ie p o z w a la n a
p rz e tu m a c z e n ie a b s o lu tn ie w sz y stk ic h w a c iw o c i
p r d u e le k try c z n e g o . C zy w ta k im ra z ie m o n a m
w i, e e le k try c z n o p y n ie ? M ona je li p rzez
e le k try c z n o b d z ie m y ro z u m ie li c z stk i o b d a rz o n e
a d u n k ie m e le k try c z n y m , za p rzez je j p rz e p y w
p rz e m ie sz c z a n ie si ty c h c z ste k (np. w m e ta la c h c z s t
k a m i ty m i s e le k tro n y ), i je li b d z ie m y m ie li n a
m y li ty lk o te c ec h y p r d u e le k try c z n e g o , k t r e m ona
p rz e tu m a c z y n a j z y k a n a lo g ii z p rz e p y w e m c ie
czy. P rz y k a d e m z jaw isk , do k t ry c h a n a lo g ia ta n ie
s to s u je si, s z ja w is k a m a g n e ty c z n e to w a rz y s z c e
p r d o w i e le k try c z n e m u .

139

8.

JE S Z C Z E O A N A L O G IA C H

1. O d p o w ie d n ik ie m s tru m ie n ia c ie p a je s t n a t e
n ie p r d u ele k try c z n e g o .

10.
O d p o w ie d n ik ie m w y m ie n n ik a cie p a tz n . u r z
d z e n ia , w k t ry m ciecz p y n c a w je d n y m o b w o d zie
p rz e k a z u je e n e rg i c ie p ln cieczy p y n c e j w d ru g im ,
n ie z a le n y m o b w o d zie je s t tr a n s fo r m a to r, w k t
ry m e n e rg ia e le k try c z n a p rz e k a z y w a n a je s t m id zy
d w o m a n ie p o cz o n y m i ze so b o b w o d am i e le k try c z
n y m i.

2. P o te n c ja e le k try c z n y je s t o d p o w ie d n ik ie m te m
p e ra tu ry .
3. R nicy te m p e r a tu r o d p o w ia d a
try c z n e (r n ica p o te n c ja w ).

n a p i c ie

e le k

4. A n a lo g o n e m p rz e p y w u c ie p a p rz e z p rz e w o d
n ictw o je s t p rz e w o d n ic tw o e le k try c z n e .
5. O d p o w ie d n ik ie m p rz e p y w u c ie p a p rz ez p r o
m ie n io w a n ie je s t p rz e p y w e n e rg ii e le k tro m a g n e ty c z
n e j w p o sta c i fa l e le k tro m a g n e ty c z n y c h . P rz y k a d te n
u w id a c z n ia o g ra n ic z o n y c h a r a k te r n a sz e j a n a lo g ii.
P rz e p y w ciep a p rz e z p ro m ie n io w a n ie n a s t p u je ty lk o
w w czas, g d y m a m y do c z y n ie n ia z c ia e m o te m p e r a
tu r z e w y szej n i jeg o o to czen ie, z k t r y m c iao to
w c a le n ie m u si si sty k a . P ro c e s te n n ie zale y od
tego, czy te m p e r a tu r a c ia a e m itu j c e g o je s t s ta a , czy
n ie zale n o te m p e r a tu r y c ia a od c z a su b d z ie
ty lk o w p y w a n a ilo cio w y p rz e b ie g z ja w is k a . N a to
m ia s t izo lo w a n e c ia o n a a d o w a n e , czy li c ia o p o s ia
d a j c e p e w ie n p o te n c ja e le k try c z n y , e m itu je e n e rg i
za p o re d n ic tw e m fa l e le k tro m a g n e ty c z n y c h ty lk o
w te d y , g d y jeg o p o te n c ja z m ie n ia si w czasie. J e li
p o te n c ja b d z ie sta y , to c ia o n ie b d z ie e m ito w a
f a l e le k tro m a g n e ty c z n y c h , tz n . n ie b d z ie tr a c i e n e r
gii, b ez w z g l d u n a to, ja k i p o te n c ja m a j w sz y stk ie
in n e ciaa.
6. R u rz e s y s te m u c e n tr a ln e g o o g rz e w a n ia o d p o
w ia d a p rz e w d e le k try c z n y , p rz e z k t ry p rz e p y w a
p r d .
7. O d p o w ie d n ik ie m
e le k tro w n ia .

c ie p o w n i

sy s te m u

9. S C H E M A T Y

J Z Y K E L E K T R Y K W

1. O b w d e le k try c z n y la t a r k i k ie sz o n k o w e j p rz e d
s ta w io n o n a ry s u n k u c.
2. P o cz e n ie r w n o le g e d w ch o p o rn ik w p o k a
z a n e je s t n a r y s u n k u i.
3. O b w d e le k try c z n y o d k u rz a c z a d om ow ego p o
d a n o n a r y s u n k u d.
4. P o c z e n ie sz ere g o w e d w ch
z a n e je s t n a ry s u n k u t>.

o p o rn ik w

poka

5. O b w d e le k try c z n y ilu s tru j c y z a sa d p o m ia ru

n a p i c ia b a te r ii p o k a z a n o n a r y s u n k u f.
6. P o c z e n ie o p o rn ik w w tr jk t p rz e d s ta w io n o
n a ry s u n k u j.
7. O b w d e le k try c z n y ilu s tru j c y z a sa d p o m ia ru
n a t e n ia p r d u p y n c e g o p rz e z a r w k la t a r k i k ie
szo n k o w e j p o k a z a n y je s t n a r y s u n k u h.
8. P o cz
s u n k u g.

u e o p o rn ik w w g w ia z d p o d a n o n a r y

c.o. je s t
9. O b w d e le k try c z n y y ra n d o la z trz e m a a r w
k a m i w id a n a ry s u n k u e.

8. G rz e jn ik o w i c.o. o d p o w ia d a o p o rn ik .
9. A n alo g o n e m z a w o ru je s t w y czn ik .

140

10.
O b w d lin ii p rz e sy o w e j
p rz e d s ta w io n o n a ry s u n k u a.

w y so k ieg o

n a p ic ia

.141

11.

A LFABET ELEKTRYKW

1.
S k o ro a r w k a p a li si n ie z a le n ie od p o o en ia
w y c z n ik a , to obw d je s t z a m k n i ty bez w z g l d u n a
to, w ja k ie j p o zy c ji w y c z n ik si z n a jd u je . O tw a rc ie
w y c z n ik a n ie p o w o d u je w ic p rz e rw a n ia obw odu.
W y n ik a s t d , e w y c z n ik je s t z w a rty , z a te m s c h e m a t
ta k ie g o o b w o d u p o w in ie n w y g l d a ja k n a ry s u n k u
p o n iej.

c.0

I,

V
W
V
l

_R _

- t y 7

|
3
o
o

o
o

T A JE M N IC E O B W O D W E L E K T R Y C Z N Y C H

rL
10

2. Z p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a w y n ik a , e z a r w n o
b a te ria , ja k i a r w k a s z d ro w e , a p o n ie w a l a t a r
k a f u n k c jo n u je p ra w id o w o z w k r c o n d o d ru g
a r w k , w i c z d ro w y je s t r w n ie w y c z n ik l a t a r
ki. W te j s y tu a c ji w in a m o e lee je d y n ie w o b sad zie
a r w k i, k t r a to o b sa d a n ie z a p e w n ia n a le y te g o
k o n ta k tu e le k try c z n e g o , czego d o w o d zi fa k t, e je d n a
a r w k a d o b rz e k o n ta k tu je , in n a n ie . (D la w y ja
n ie n ia d o d a m y , e w y m ia ry a r w e k m o g n ie z n a c z n ie
r n i si od sieb ie, ta k e p rz y w a d liw e j o b sad zie
a r w k i je d n a a r w k a m o e d o b rz e k o n ta k to w a ,
in n a le).
3. N ie z a p a li si a d n a la m p a , g dy p r d p o p y n ie
p rz e z z w a rc ie w m ie js c u o sa d z e n ia la m p y ro d k o w e j.
P o n ie w a p r d b d z ie siln y (ze w z g l d u n a zw arcie),
b ezp ie czn ik , p rz e r y w a j c obw d, w y c z a z a sila n ie o d
p o w ied n ie g o o b w o d u in s ta la c ji d o m o w ej (w d o m ach
o b e cn ie b u d o w a n y c h in s ta la c ja ta s k a d a si z w y k le
z d w ch n ie z a le n y c h obw o d w , z o d r b n y m b ezp ie cz
n ik ie m k ad y ).
4. P rz e p y w p r d u zm ie n n e g o p rz e z o bw d p o k a
z a n y n a ry s u n k u b o z n acza w d a n y m p rz y p a d k u , e
p r d p y n ie ra z w je d n , ra z w d ru g stro n . P ro s to w
n ik b d z ie p rz e p u s z c z a p r d ty lk o w je d n y m , o k re lo -

143

natenie prca

n y m k ie r u n k u . J e li p r d p y n c y w ty m k ie r u n k u
u z n a m y za d o d a tn i, to jeg o w y k re s b d z ie m ia p o sta
p o k a z a n n a ry s u n k u p o w y e j.
5. W y k re s e m b d zie w ty m p rz y p a d k u lin ia p o zio
m a p o k ry w a j c a si z osi czasu . W o b w o d zie n ie p o
p y n ie p r d , g d y m w ic o b ra z o w o co p r z e
p u c ib y je d e n p ro s to w n ik , teg o n ie p rz e p u c i d ru g i,
i o d w ro tn ie .
6. M am y tu do czy n ie n ia (d zik i tra n s fo rm a to ro w i)
ja k b y z d w o m a id e n ty c z n ie z a sila n y m i o b w o d am i,
k t r e m a j je d e n w sp ln y b o k o p o rn ik . G dy
w d a n e j c h w ili p r d w u z w o je n iu w t rn y m tr a n s f o r
m a to ra (p ra w a z w o jn ic a n a ry s u n k u ) p y n ie np. n a d,
to m oe on p rz e p y n ty lk o p rz e z d o ln y p ro s to w n ik ,
g dy g rn y go
z a trz y m a .
naieen/e prdu
P rz y
P rz e c iw n y m
k ie r u n k u
A
'
p r d u g rn y p ro s to w n ik n ie
b d z ie s ta n o w i d la p r d u
adnej
p rz e sz k o d y ,
z a p o r
b d z ie n a to m ia s t p ro s to w n ik

d o ln y . J e e li za d o d a tn ie n a cras
t e n ie p r d u u z n a m y n a t
enie p r d u p y n ce g o p rz e z o p o rn ik w lew o, to w y
k re s b d zie m ia p o sta ja k n a ry s u n k u w yej.
7. W ty m p rz y p a d k u
p r d p rz e z o p o rn ik p y
n w ogle n ie b d zie
z p rz y c z y n a n a lo g ic z
nych
ja k
podane
w
p u n k c ie 5.
8. S c h e m a t ta k ie g o
o b w o d u z o sta p r z e d s ta
w iony n a ry s u n k u z a
m ieszczonym obok.

144

au

9.
A n a liz a w a ru n k w z a d a n ia w sk a z u je , e ry s u n e k
n ie u w id a c z n ia d o d a tk o w y c h e le m e n t w , ja k ie obw d
m u si z a w ie ra . S n im i c z te ry p ro s to w n ik i p rz y c z o n e
r w n o le g le do o b sad a r w e k i do w y c z n ik w , ja k
to ilu s tr u je ry s u n e k p o n i e j. P rz y o tw a rty c h w y c z n i
k a c h w ob w odzie p r d p y n n ie b d z ie (w y ja n ie n ie
w p u n k c ie 5). P rz y o tw a rty m w y c z n ik u 1' i z a m k n i
ty m w y c z n ik u 2' p r d b d z ie p y n ty lk o w k i e
r u n k u zg o d n y m z k ie r u n k ie m ru c h u w sk a z w e k ze
g a ra . W ted y p ro s to w n ik d o c z o n y do a r w k i 1 bd zie
sta n o w i zw a rc ie , ta k e p rz e z t a r w k i p r d nie
p o p y n ie, n a to m ia s t p ro s to w n ik p rz y a r w c e 2 p r d u
n ie p rz e p u c i , ta k e b d z ie on m u s ia p rz e p y n

p rz e z a r w k 2. A n a lo g icz n ie b d zie w y g l d a s y tu a
c ja p rz y o tw a rty m w y c z n ik u 2' i z a m k n i ty m w y
c z n ik u 1', z ty m ty lk o , e te r a z w sz y stk ie z ja w isk a
b d p rz e b ie g a y n ie ja k o o d w ro tn ie .
10.
A n a liz a w a ru n k w z a d a n ia p ro w a d z i do id e n
ty c z n e g o w n io sk u ja k w z a d a n iu p o p rz e d n im , te ra z
je d n a k w y c z n ik i s t e r u j n ie g n ia z d a m i a r w e k , lecz
s a m y m i a r w k a m i, n ie z a le n ie od ich poo en ia. W y
n ik a st d , e ty m ra z e m p ro s to w n ik i s d o cz o n e n ie
do g n ia z d a r w e k , lecz s z a in s ta lo w a n e w co k o ach
a r w e k (i w z w i z k u z ty m z a m ie n ia j c a r w k i m ie j
sc a m i n ie w y k r c a m y sa m e j a r w k i, a le a r w k
w ra z z o d p o w ie d n io do n ie j p rz y c z o n y m p ro s to w n i
kiem ). S c h e m a t o b w o d u je s t w ic ta k i sam , ja k s c h e
m a t o b w o d u z p o p rz e d n ie g o z a d a n ia , z t ty lk o r
n ic, e p ro s to w n ik i s p o c z o n e n ie z g n ia z d a m i
a r w e k , lecz w p ro s t z s a m y m i a r w k a m i.
S p r b u jc ie w y k o n a ta k ie o b w o d y sam i.

11 500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

145

12.

Q U IZ E L E K T R Y C Z N Y

1. E fe k t c h e m icz n y (b).
2. S u b s ta n c je ta k ie z w a n e s fe r ro m a g n e ty k a m i (a).
3. a c u sz e k ta k i su y do o d p ro w a d z a n ia a d u n k u
e le k try c z n e g o g ro m ad z c e g o si n a c y s te rn ie (c). J e s t
to k o n iecz n e, g d y a d u n e k ta k i m g b y sp o w o d o w a
m a e w y a d o w a n ie e le k try c z n e i... p o a r c y ste rn y .
O b ecn ie m e ta lo w e a c u s z k i c o ra z czciej z a s t p u je
si s p e c ja ln y m i ta m a m i p rz e w o d z c y m i, k t r e s to
su je si d o u z ie m ia n ia w sz e lk ic h sa m o c h o d w (w ty m
te osobow ych).
4. P ra w id o w a je s t o d p o w ie d b.
5. P o p ra w n a je s t o d p o w ie d a.
6. Z p o w o d w p o d a n y c h w o d p o w ied zi b.
7. P ra w id o w a je s t o d p o w ied c.
8. P ra w id o w a je s t o d p o w ied b.
9. C zu lsze o d b io rn ik i m o g o d b ie ra p ro g r a m d a l
szych ra d io s ta c ji n a d a w c z y c h (a).
10.
Z asig n a d a w c z y c h s ta c ji te le w iz y jn y c h m o n a
zw ik szy p rz e z z a sto so w a n ie s ta c ji p o re d n ic h (b).

13.

M O T O R Y Z A C JA H O B B Y M IL IO N W

1.
R y su n k i
sam o ch o d w :

p rz e d s ta w ia j

m o d e le

a. A u s tin 850
b. F ia t 125 P
c. F ia t 126 P
d. M e rc e d e s-B e n z 220 S (lu b 220 SE)
e. M o sk w icz 408

146

n a s t p u j c y c h

f.

O p el R ek o rd

g.

S im ca 1100

h.

S k o d a 1000 MB

i.

T r a b a n t 601

j-

V o lk sw a g e n 1200

k.

W a rsz a w a 223

1.

W a rtb u rg 1000

m . W oga M-21

n. Z a p o ro ec 968
2. W P o lsc e p ro d u k o w a n e s sam o c h o d y m a rk i
F ia t 125 P (rys. b), F ia t 126 P (rys. c) o raz W a rs z a w a
223 (rys. k).
3. S am o c h o d y ra d z ie c k ie to: M oskw icz 408 (rys. e).
W oga M-21 (rys. m ) o ra z Z a p o ro ec 968 (rys. n).
W N R D p ro d u k u je si sa m o c h o d y m a rk i W a rtb u rg 100
(rys. I) i T r a b a n t 601 (rys. i). Z C z ech o so w acji p o ch o
dzi n a to m ia s t m o d e l S k o d a 1000 M B (rys. h).
4. P rz e d ro k ie m 1965 z a czto w y tw a rz a sa m o c h o
d y m a rk i: A u stin 850 (rys. a), M oskw icz 408 (rys. e),
O p e l R e k o rd (rys. /) S k o d a 1000 M B (rys. h). T ra b a n t
601 (rys. i) V o lk sw a g e n (rys. j), W a rs z a w a 223 (rys. k),
W a rtb u rg 1000 (rys. I) i W oga M-21 (rys. m). W l a
ta c h 1965 1970 z aczto p ro d u k o w a sam o c h o d y m a r
k i: F ia t 125 P (ry s. b), M e rc e d e s-B e n z 220 S (i'ys. d)
i S im c a 110O (rys. g). P o ro k u 1970 u ru c h o m io n o p ro
d u k c j sam o ch o d w m a rk i: F ia t 126 P (rys. c) i Z a p o
ro ec 968 (rys. n).
5. N a p d n a ty ln e k o a m a j w sz y stk ie p o k a z a n e
sa m o c h o d y z w y j tk ie m c z te re c h : A u stin a 850 (rys. a),
S im ci 110O (rys. g), T r a b a n ta 601 (rys. i) i W a rtb u rg a
1000 (rys. i), k t r e m a j n a p d p rzed n i.
6. N a jw i k sz p r d k o n o m in a ln o sig a M e rc e
d e s-B e n z 220 SE (ryc. c) w y n o si ona 165 k m /h .
7 . N a jm n ie js z e n o m in a ln e zu ycie p a liw a (5 1 na
100 k m ) m a A u stin 850 (rys. a), n a jw i k s z e za (11,5
12 1/100 k m ) W a rsz a w a 223 (rys. k).
8. N a jm o c n ie js z y s iln ik (110 KM ) m a M erc e d e s-B e n z 220 S (rys. d), n a js a b sz y n a to m ia s t 23 K M )
F ia t 126 P (rys. c) i T r a b a n t 601 (rys. i).

147

9.
N a jm n ie js z e sp o r d p rz e d s ta w io n y c h sa m o c h o
dw to A u stin 850 (rys. a) i T r a b a n t 601 (rys. i). Ic h
w y m ia ry s n a s t p u j c e (o d p o w ied n io ): d u g o 305
cm i 305,4 cm , szero k o 140 cm i 137,7 cm , w y so
ko 135 cm i 133,5 cm . N a jw i k sz y m sa m o c h o d e m
je s t W oga M -21 (rys. m ). S a m o c h d te n m a w y m ia ry :
dugo 483 cm , szero k o 180 cm , w y so k o
137 cm.
10.
N a jl e jsz y m z p rz e d s ta w io n y c h sa m o c h o d w
je s t F ia t 126 P (rys. c). Je g o m a s a (bez o b ci en ia) w y
n osi 580 kg. N a jci sz e sa m o c h o d y to W a rsz a w a 223
(rys. k ) i W oga M -21 (rys. m ). O b y d w a m a j je d n a
k o w m a s (bez o b cien ia), w y n o sz c 1360 kg.

15. G D Z IE

S I R O D Z I S A M O C H D ?

1. G odo firm y A d a m O p el A G w R se lh e im
(R FN ) p rz e d s ta w ia ry s u n e k e. D zieem ty c h z a k a d w
je s t m .in. sam o ch d O p el R e k o rd (zag. 13, ry s. f.)
2. G o d o firm y A u stin M o to r C o m p a n y w B irm in g
h a m (W ielk a B ry ta n ia ) p rz e d s ta w io n y je s t na r y s u n
k u f. W z a k a d a c h ty c h p o w s ta m .in. sa m o ch d A u stin
850 (zag. 13, ry s. a).
3. G o d o firm y D a im le r-B e n z A G w S z tu tg a rc ie
(RFN ) p o k a z a n o n a ry s u n k u a. F a b ry k a t a p ro d u k u je
m. in. sa m o c h o d y M e rc e d e s-B e n z 220 S i 220 S E (zag
13, ry s. d).

14. P A S Z P O R T Y

SA M O C H O D W

P o zy cje p o d a n e j ta b e li o d n o sz si do sam o ch o d w :
1. Z ap o ro ec 968
2. W a rtb u rg 1000
3. W a rs z a w a 223
4. V o lk sw ag en 1200
5. S k o d a 1000 M B
6. S im ca 1100
7. M oskw icz 408

5. G o d o M o sk ie w sk ie j F a b ry k i S am o ch o d w M a
o litra o w y c h
(M o sk o w sk ij
Z aw d
M a o litra n y c h
A w to m o b ilie j w M o sk w ie Z S R R ) p o d a n o n a r y
s u n k u i. D zieem ty c h z a k a d w je s t m . in. sam o ch d
M o sk w icz 408 (zag. 13, ry s. e).
6. G odo z a k a d w T o w a rz y s tw a P rz e m y so w e g o
M e c h a n ik i i B u d o w y S am o ch o d w (S ocit I n d u s trie lle
d e M c a n iq u e e t C a rro s e rie A u to m o b ile w P o issy
F ra n c ja ) p rz e d s ta w ia ry s u n e k d. Z z a k a d w ty ch
p o chodzi m .in. sam o ch d S im c a 1100 (zag. 13, ry s. g).
7. G odo F a b r y k i A u to m o b ilo v Z v o d y N a ro d n i
P o d n ik w M la d a B o le sla v (C SR S) p o k a z a n e je s t n a
ry s u n k u g. Z a k a d y te p r o d u k u j m . in . sam ochd
S k o d a 1000 M B (zag. 13, ry s. h).

9. F ia t 126 P

8. G od o F a b ry k i S am o ch o d w w E ise n a c h (VEB
A u to m o b ilw e rk e N R D ) p rz e d s ta w ia ry s u n e k j.
Z ty c h z a k a d w p o ch o d zi sa m o c h d W a rtb u rg 1000
(zag. 13, ry s . I).

10. A u stin 850

9. G o d o P a stw o w y c h Z a k a d w M aszy n o w y ch
w W o lfsb u rg u (V o lk sw a g e n w e rk e R F N ) p r z e d s ta -

8. F ia t 125 P

148

4. G odo F a b ry k i S am o ch o d w O sobow ych w W a r

sz a w ie p rz e d s ta w io n o n a ry s u n k u c. Z a k a d y te p r o
d u k u j m .in . sa m o ch d W a rs z a w a 223 (zag. 13, ry s. k)
o ra z F ia t 125 P (zag. 13, ry s. b), n a m asc e k t re g o z a
m ia st sy m b o lu fa b r y k i je s t n a p is : P o lsk i F i a t .

149

w io n je s t n a ry s u n k u b. Z a k a d y te p r o d u k u j ra.in.
a m o cn d V o lk sw a g e n 1200 (zag. 13, ry s. j).
10.
G o d o F a b ry k i S a m o ch o d w K o m m u n a r w Z a p o ro u (Z SR R ) p rz e d s ta w ia ry s u n e k h. Z a k a d y te
p ro d u k u j m. in. sam o c h d Z ap o ro ec 968 (zag. 13,
rys. n).

16, CO

CZYM Z M IE R Z Y ?

1. T y lk o za po m o c ru b y m ik ro m e try c z n e j (b),
g dy s u w m ia rk a (a) n ie g w a r a n tu je d a n e j d o k a d
noci p o m ia ru .
2. Z a p o m oc s u w m ia rk i z n o n iu sz e m

(a).

3. W ty m c e lu trz e b a u y te r m o m e tru o z a k re s ie
te m p e r a tu r co n a jm n ie j do 100C, lecz ta k ie g o w p o
d a n y m w y k a z ie n ie m a.
4. C in ie n ie g azu w in s ta la c ji d o m o w e j n ie p o
w in n o p rz e k ra c z a 0,6 a tm , w ic p o m ia r n a le y p rz e
p ro w a d z i za p o m o c m a n o m e tru do n iszych ci
n ie (k), g d y p o m ia r p rz y u y c iu m a n o m e tru o z a
k re s ie 0 25 a tm b y b y b a rd z o n ie d o k a d n y .
5. M ona to sp ra w d z i p o z io m n ic (e).
6. N a p i c ie b a te r ii a k u m u la to r w w sa m o c h o d a c h
je s t s ta e i w y n o si oko o 6 V, m o n a je w i c zm ierzy
za p o m o c w o lto m ie rz a n a p r d s ta y o z a k re s ie
0 10 V (h).
7. N a p i c ie w sieci je s t zm ien n e. Je g o w a rto
s k u te c z n a w y n o si okoo 220 V. P o m ia r n a le y p rz e
p ro w a d z i p rz y uy ciu w o lto m ie rz a n a p r d z m ie n n y
o z a k re s ie 0 250 V (i).

9. Z a p o m o c lic z n ik a e n e rg ii e le k try c z n e j (j) o raz

z e g a rk a z s e k u n d n ik ie m (m). D o m o w y liczn ik e n e rg ii
e le k try c z n e j m ie rz y p o b ra n e n e rg i (nie m oc!). r e d
n i m oc p o b ie ra n p rz e z te le w iz o r czy in n e d o m o w e
u rz d z e n ie e le k try c z n e m o e m y a tw o o k re li , m ie
rz c e n e rg i p o b ra n p rz e z to u rz d z e n ie w o k re lo
n y m czasie i d z ie l c o trz y m a n y w y n ik p rz e z czas,
w c ig u k t re g o p o m ia r b y d o k o n y w a n y . G d y b y e n e r
gi p o b ra n o k re la n a p o d sta w ie w s k a z a lic z n ik a ,
to p o m ia r m u s ia b y tr w a b a rd z o dugo. eb y go s k r
ci, n a le y w y k o rz y sta f a k t, e n a k a d y m lic z n ik u
p o d a n a je s t liczb a o b ro t w d y sk u o d p o w ia d a j c a p o
b o ro w i 1 k W h en erg ii. T rz e b a w ic policzy, ile ra z y
d y sk o b r ci si w c ig u , p o w ied zm y , d w ch m in u t
p ra c y te le w iz o ra (czas te n o k re la m y za p o m o c ze
g a rk a z s e k u n d n ik ie m ), i u sta li , ja k ie j to o d p o w ia d a
iloci p o b ra n e j e n e rg ii. D z ie l c ta k u z y s k a n y r e z u lta t
p rz e z czas tr w a n ia p o m ia ru o trz y m a m y re d n i m oc
p o b ie ra n p o d cz a s p o m ia ru p rz e z b a d a n e u rz d z e n ie
(w tr a k c ie p o m ia ru m u s z b y w y czo n e w sz y stk ie
in n e u rz d z e n ia ele k try c z n e ).
10. D o ty c h c el w n a jle p ie j n a d a je si sto p e r s p o r
to w y (n), a le p o m ia r m o n a r w n ie a tw o p rz e p r o w a
dzi za p o m o c z e g a rk a z s e k u n d n ik ie m (m), m ierzc
za jeg o p o m o c czas p o s to ju a u to b u s u n a k a d y m
p rz y s ta n k u , n a s t p n ie d o d a j c w y n ik i w sz y stk ic h p rz e
p ro w a d z o n y c h p o m ia r w i d zielc r e z u lta t p rz e z liczb
p rz y s ta n k w , n a k t ry c h z a trz y m a si a u to b u s.

17.

J A K TO Z M IE R Z Y , J A K TO S P R A W D Z I ?

1.
N a jle p ie j je s t sp ra w d z i w sz y stk ie k ra w d z ie
k a d e j d esk i, p r z y k a d a j c do k a d e j k ra w d z i n a
c i g n i t ni (rys. b, c) lu b lin ia , ja k to p o k a z a n o n a
r y s u n k u a.

8. Z a p o m o c a m p e ro m ie rz a n a p r d z m ie n n y o z a
k re s ie 00,5 A (g). N a t e n ie p r d u p y n c e g o p rz ez
ta k a r w k w y n o si n ie s p e n a 0,5 A, n ie m o n a w ic
p o su y si tu a m p e ro m ie rz e m do sa b sz y c h p r d w
(i), p o n ie w a m gb y u lec p rz e p a le n iu .

150

151

ciana
c

>

5. W y sta rc z y a b y
e k ie rk a , g d y b y n ie
m a e z a o k r g le n ie w
m ie jsc u
sc h o d z e n ia
si
c ia n ;
z teg o
w zg ld u
p o trz e b n y
je s t
jeszcze lin ia ,
ja k w s k a z u je r y s u
n e k obok.

'

$5 t

2.
W ty m celu w y k o n u je m y ta k z w a n y p io n : z d r u
tu w y g in a m y m a p o d k w k i p rz y w i z u je m y do n iej
je d e n k o n iec n itk i, a d ru g i k o n ie c n itk i p rz y m o c o w u
je m y do k o c a k ija od szczo tk i. Z b li a j c sto p n io w o
n asz p io n do c ia n y , ja k to ilu s tr u je ry s u n e k n i ej,
a tw o m o em y p rz e k o n a si, czy c ia n a sto i p io n o w o ,
czy n ie.

6.
W ty m p r z y
padku
p o s t p u je m y
a n a lo g ic z n ie ja k w
p. 5 (rys. obok).

pocfoga
7.
W ty m c elu m u s im y p o su y si e k ie r k i p io
n em , to zn a c zy n itk z z a w ie sz o n y m n a je j k o cu
c i a rk ie m w y k o n a n y m z d r u tu (ry su n e k poniej).

Si/f/t

podoga

3. W ty m ce lu m u sim y n a jp ie r w p rz y g o to w a o d
p o w ie d n i w zorzec. Z d esek , k t r e n a le y s p ra w d z i
ta k ja k w p u n k c ie 1, w y b ie ra m y t , k t r e j je d n a k r a
w d je s t lin i p ro s t . P rz y k a d a j c n a sz d esk , t
w a n ie w z o rc o w k ra w d z i do c ia n y , a tw o p rz e
k o n a m y si, czy c ia n a je s t r w n a , czy nie.
4. P o s t p u je m y id e n ty c z n ie ja k w p u n k c ie 3.

152

8.
W y k o rz y s tu je m y tu p io n , o k t ry m b y a m o w a
w p u n k c ie 2. T e ra z je d n a k d u g o n itk i ta k d o b ie
ra m y , a b y p rz y d o tk n i c iu k o c e m k ija od szczo tk i
w k t ry m k o lw ie k m ie js c u s ty k a
n ia si c ia n y z su fite m c i a re k
d o ty k a p odogi. P rz e s u w a j c n a
s t p n ie p io n w zd u lin ii s ty k a n ia
si s u f itu z p o d o g i p a trz c
czy c i a re k p o d n o si si n a d p o
dog, czy o p a d a w id zim y czy
w y so k o c ia n y je s t w szd zie
je d n a k o w a , czy nie.
9.
T rz e b a u y n itk i z z a w ie
sz o n y m n a je j k o c u c i a rk ie m
(w y k o n a n y m z d ru tu ). P o m ia r

153

n a le y p rz e p ro w a d z i z a r w n o z b o k u , ja k i z p rz o d u
re g a u , ja k p o k a z a n o n a ry s u n k u . P o m ia r z p rz o d u
p o w ie n a m p o n a d to , czy k ra w d z ie p o szczeg ln y ch
p e k tw o rz p aszc zy z n , czy n ie je li o czy w icie
re g a sto i pionow o.
10.
W ty m p rz y p a d k u p o s t p u je m y id en ty czn ie , ja k
p rz y s p ra w d z a n iu czy p o d o g a je s t p o zio m a (p u n k t 7).

1Q

M I D Z Y N A R O D O W Y U K A D JE D N O S T E K
M IA R S I

1. J e s t to
n iu je si ja k o
n ia w y sy a n e g o
a to m k ry p to n u

m e tr (je d n o stk a dugoci), k t r y d e fi

1 650 763,73 d u g o c i fa li p ro m ie n io w a
p rz e z o d p o w ied n io do te g o p o b u d z o n y
86 (K r 86).

2. M ow a o k ilo g ra m ie (je d n o stc e m asy), k t ry

o k re la si ja k o m a s c ia a w zo rc o w e g o p rz e c h o w y w a
n ego w M i d z y n a ro d o w y m B iu rz e M ia r w S v re s pod
P a ry e m .

7. W d e fin ic ji je d n o s tk i k ta p a sk ie g o , z w a n e j
ra d ia n e m , m o n a p rz y j d o w o ln y p ro m ie . J e d n o s tk
t o k re la si b o w iem ja k o k t p a s k i o w ie rz c h o k u
w r o d k u o k r g u , w y c in a j c y z o b w o d u teg o k o a u k
o d u g o c i r w n e j p ro m ie n io w i teg o o k rg u . W arto
ta k o k relo n e g o k ta n ie z aley w ic od k o n k re tn e j
w a rto c i p ro m ie n ia o k r g u .
8. K w a d ra t w y s t p u je w d e fin ic ji s te r a d ia n a (je d
n o stk i k ta b ry o w eg o ), k t r o k re la si ja k o k t
b ry o w y o w ie rz c h o k u w r o d k u k u li, w y c in a j c y
z p o w ie rz c h n i te j k u li p o le r w n e k w a d ra to w i p r o
m ie n ia te j k u li. K w a d r a t w y s t p u je tu w ic n ie ja k o
fig u ra g e o m e try c z n a , lecz ja k o sy n o n im d ru g ie j p o tg i.
9. M ow a o m o lu (je d n o stc e iloci su b s ta n c ji), k t
ry o k re la si ja k o p r b k s u b s ta n c ji z a w ie ra j c ty le
sa m o a to m w lu b m o lek u , ile z a w ie ra p r b k a c z y ste
go izo to p u w g la C-12 o m a s ie 12 g.
10.
J e d n o s te k w ie lo k ro tn y c h je s t sze, a p o d w ie lo k ro tn y c h osiem . J e d n o s tk i te w p ro w a d z a si w s p o
sb n a s t p u j c y : do n a z w y je d n o s tk i d o d a je si o d p o
w ie d n i p rz e d ro s te k , do sy m b o lu za o d p o w ied n i
sy m b o l te g o p rz e d ro s tk a . P rz e d ro s tk i i ich sy m b o le
s n a s t p u j c e :

3. J e s t to s e k u n d a (je d n o stk a czasu), k t r o k re la

si ja k o czas tr w a n ia 9 192 631 770 o k re s w d rg a p r o
m ie n io w a n ia w y sy a n e g o p rz e z o d p o w ie d n io do teg o
p o b u d z o n y a to m cezu 133.
4. M ow a o a m p e rz e (je d n o stc e n a t e n ia p r d u
e lek try czn eg o ). J e s t to n a t e n ie sta e g o p r d u e le k
try czn eg o , k t r y p y n c w d w ch p ro sto lin io w y c h
i r w n o le g y c h p rz e w o d a c h z n a jd u j c y c h si w o d le g
oci 1 m od sieb ie w y tw a rz a m i d z y ty m i p rz e w o
d a m i o k re lo n si.

te r a -

10 = 1 000 000 000

g ig a -

10 = 1 000 000

m ega-

103 = 1 000

k ilo -

P rz y k a d y
i uw as:i
.

m e g a g ra m
(Mg)
d a w n a to n a

k ilo w o lt
(kV)

__
0
0

II

II

154

I-l

_______

6. w ie c z n ik u lic zn y n a z y w a n y je s t in a cz ej k a n
d e la b re m , n a to m ia s t p rz y to c z o n a w p y ta n iu d e fin ic ja
o d n o si si d o je d n o s tk i w ia to c i z w a n e j k a n d e l .
N a z w a p ie rw s z a je s t w ic d u sz a od d ru g ie j.

P rz e d ro
s te k

1012 = 1 000 000 000 000

5. P u n k t p o tr jn y w o d y su y do w y z n a c z e n ia k e l
w in a (je d n o s tk i te m p e ra tu ry ), k t r y o k re la si ja k o
1/273,16 czci te m p e r a tu r y teg o p u n k tu w y ra o n e j
w sk a li K e lv in a (w sk a li C e lsju sz a te m p e r a tu r a p u n k
tu p o tr jn e g o w o d y w y n o si 0,01C).

Mnonik

h e k to -

deka-

da

n ie d k
ja k d o t d

n ie dc
ja k d o t d

...

10-1 = 0,1

decy-

______ ___________

155

P rzedro
stek

M nonik

c e n ty -

KO** = 0,01

X 2

P rz y k a d y
i u w agi

num er
zagadki

m ili-

10-0 = 0 ,000 001

m ik ro -

i.

m ik ro m e tr
w ny
m ik ro n (n)

10-9 = 0,000 000 001

nano-

nan o sek u n d a (ns)

1 0 -1 * = 0,000 000 000 001

p ik o -

p ik o fa ra d
(pF)

10-15 = 0,000 000 000 000 001

fe m to -

10-18 =
= (1,000 000 000 000 000 001

a tto -

R O B IM Y E R R A T

B d y n a le a o p o p ra w i ta k , ja k to w s k a z u je p o nisza
ta b e lk a :

num er

je s t

p o w in n o by

i
1

c z w a rty
w ie rs z

bar

d y n a n a c e n ty
m e tr k w a d r a
to w y

p i ty
w ie rs z

1 N /m 3

10 N /m 3

ccm

cm

sz sty
w ie rsz

n a k w a d ra t

ra z y k w a d r a t

sz sty
w ie rs z

k ilo g ra m

k ilo g ra m -s ia
ra z y k w a d r a t
sek u n d y n a
m e tr

'7

trz e c i
w ie rs z

e rg

e rg n a se k u n d

c z w a rty
w iersz'

k ilo g ra m o m e tr

k ilo g ra m -s ia
ra z y m e tr

d ru g i
w ie rs z

k ilo m e tr
n a g o d zin
(km /godz)

m e tr n a s e
k u n d (m /s)

10

c z w a rty
w ie rs z

k ilo G ra m

k ilo g ra m -s ia

156

d ru g i
w ie rs z

, se k

20. Q U IZ

M E T R O L O G IC Z N Y

2. P o c i g ta k i m o n a m ia o n a z w a p o cig iem p o
sp ieszn y m . Je g o p r d k o , w y ra o n a w b a rd z ie j z n a
n y c h n a m je d n o s tk a c h , je s t r w n a : 25 m /s = 25*0,0013600 k m /h = 90 k m /h . O by w sz y stk ie p o c i g i p o sp ie sz
n e w P o ls c e je d z iy z ta k p r d k o c i re d n i !

'

c z w a rty
w ie rsz

1. P ro d u k c ja h u ty w z ro sa w p o r w n a n iu z ro k iem
u b ie g y m . P ro d u k c ja k w a r ta ln a b iecego ro k u w y n o si
110 Gg. P ro d u k c ja k w a r ta l n a u b ie g eg o ro k u w y n o sia
100 ty s i c y to n , czy li 100-103 t = 100-103-103 k g =
= 100-103*10-103 g =100-10 g (100 g ig ag ram w ).

!
m ie jsc e
b d u

p o w in n o b y

(jxm) d a

zagadki

je s t

10-3 = 0,001

19.

m ie jsc e
b d u

3. N ie m a p o trz e b y w z y w a n ia le k a rz a , g dy d ziec
ko n ie m a g o rczk i. T e m p e r a tu ra K asi w s k a li C e l
s ju s z a w y n o si: 310 K 273,15 K = 36,85C (d e fin ic ja
k e lw in a w p u n k c ie 5 z a g a d e k n r 18).

157

4. K a w a e k p o lie ty le n u z a n u rz o n y w w o d zie w y
p y n ie n a je j p o w ie rz c h n i , p o n ie w a g sto p o lie ty
le n u je s t m n ie jsz a od g sto c i w o d y . G sto w ody
w y n o si okoo 1 g/cm 3 = 10 g /m 3 = 1 M g /m 3.
5. S p r a r k a ta k a z n a k o m ic ie n a d a je si d o ty c h
celw . M am y b o w iem (p u n k t 1 z a g a d e k n r 19): 1 a t =
= 98 066,5 N /m 2~ 9 8 k N /m 2 (p. o d p o w ie d n a p y t. 10
w z a g a d k a c h n r 18).
6. P o d e jrz e n ie , e licz n ik le p ra c u je , je s t ja k n a j
b a rd z ie j u z a sa d n io n e . W c i g u dw ch m iesicy z u y
w a n o b o w iem w d o m u p rz e c i tn ie 100 k W h = 100-103W 3600 s = 360 M W s = 360 M J = 0,36 G J e n e rg ii, ta k e
w s k a z a n ia lic z n ik a s rz e c z y w icie p o d e jrz a n ie due.
7. S iln ik e le k try c z n y je s t zn a c z n ie sa b sz y . M oc
siln ik a p rz e c i tn e g o sa m o c h o d u osob o w eg o je s t b o w iem
r w n a : 50 K M = 50 -0,73544 k W ~ 39 kW .
8. S zy b ciej o g rzew a
m n ie js z e ciep o w a c iw e .
w y n o si: 0,54 cal/g sto p ~
~ 2 ,2 6 103 J /k g K = 2,26

si b d z ie oliw a, g d y m a
C iep o w a c iw e g lic e ry n y
0,54 4.19 103 J /k g K ~
k J /k g K.

9. B a rd z ie j m o n a o b ciy p r t m o sin y . G ra n ic a
sp r y sto c i s ta li w y n o si b o w ie m 30 k G /m m 2 = 30* 9,810 N /m 2 = 0,3 G N /m 2 (p u n k t 10 z a g a d e k n r 19). S t a
now i to k oo 75% w a rto c i g ra n ic y sp r y sto c i d la
m osidzw .
10.
H ip o te z a G e ll-M a n n a z a s k a k u j c a je s t p rz e d e
w sz y stk im d lateg o , e k w a r k i p o w in n y m ie, w b re w
d o ty ch cz as p rz y j ty m p o g l d o m , u a m k o w e a d u n k i
e le m e n ta rn e . a d u n e k e le m e n ta r n y je s t b o w iem r w
ny: e = 4,8 10*10 je d n o s te k e le k tro s ta ty c z n y c h (CG SE)
a d u n k u = 4,8- M)-i/3- 1.09 C (k u lo m b a) = 1,6-liO 19 C =
= 1,6 10'19 As. a d u n k i k w a rk w s w ic r w n e
2

lub 3 c>.

21. W IR O K R Z Y W K A
R o zw i z a n ie w iro k rz y w k i p rz e d s ta w ia p o n iszy r y
su n e k . P ie rw s z e lite r y s w , k t r e n a le a o w p isa

158

d o o k o a k w a d ra t w o z n ac z o n y c h c y fra m i rz y m sk im i,
o zn aczo n o k e c z k a m i.

/ j1L 0
2r
0 f/l 6

1s

i0

A \4r
R w k

N WM
A D
y/y/ 0
W/fo u
5W O 8 K tff 8 A T 7

\m

3A

D W
W

/y

7n
L

N
A N m
O 0 Bs 0
Z
22 .

J
m
w yy
A my

N
0

R
E

Y
r

l
5

i
i

F i y I
/

SCH EM A TY BLO K OW E

1. J e s t to s c h e m a t b lo k o w y e le k try c z n e j su s z a rk i
d o w o s w , k t r a s k a d a si w z a sad zie z d w ch b lo
k w : siln ik a , p e n i c e g o je d n o c z e n ie ro l d m u c h a w y ,
o ra z g rz e jn ik a . O b y d w a b lo k i s z a m k n i te w o b u d o
w ie i o b y d w a p o s ia d a j o so b n e w -yczniki. P o w ie trz e
z a sy s a n e z a tm o s fe ry je s t p rz e d m u c h iw a n e n a ze
w n trz p o p rz e z g rz e jn ik . S tr u m ie p o w ie trz a z s u
s z a r k i m o e w i c b y a lb o p o d g rz a n y (g rzejn ik w
czony) a lb o n ie (g rz e jn ik w yczo n y).
2. S c h e m a t p rz e d s ta w ia o d k u rz a c z e le k try c z n y ,
k t r y s k a d a si z a sa d n ic z o z d w ch b lo k w (n ie liczc
ss a w e k i g i tk ie g o p rz e w o d u cz ceg o s s a w k z o d
k u rz a c z e m ) z a m k n i ty c h w o b u d o w ie: f i lt r u i p o m p y
w ra z z siln ik ie m . P o w ie trz e w ra z z p y e m i k u rz e m
p rz e c h o d z i p rz e z f i lt r (w o re k z g ru b e g o m a te ria u ),

159

g d zie p o z b a w ia n e je s t zan iec z y sz c z e (k t re z o sta j

w filtrz e ), a n a s t p n ie p rz e ta c z a n e n a z e w n trz .
3. J e s t to s c h e m a t c h o d z ia rk i sp r a rk o w e j.
W obiegu z a m k n i ty m k r y c z y n n ik c h o d z c y (n a j
czciej tzw . fre o n ); k r e n ie to p o d trz y m u je k o m
p re s o r (sp r a rk a ). K o m p re s o r to cz y c z y n n ik c h o
d zcy w p o sta c i p a ry do c h o d n ic y (sk ra p la c z a ), gd zie
cz y n n ik te n - o d d a j c ciep o u le g a s k r o p le n iu
(s k ra p la c z je s t ch o d z o n y p o w ie trz e m a tm o sfe ry c z n y m
o ta c z a j c y m u rz d z e n ie ). N a s t p n ie w p o sta c i cie k e j
cz y n n ik c h o d z cy to c z o n y je s t p o p rz e z sp e c ja ln y
z a w r do p a ro w n ik a , m a j c e g o p o sta r u r y zw in i te j
w s p ira l . W p a ro w n ik u , w s k u te k z a sy s a n ia p a ry p rzez
k o m p re so r, p a n u je n isk ie cin ien ie, ta k e c z y n n ik
ch o d z cy in te n s y w n ie p a ru je . O zib ia si on p rzy
ty m zn aczn ie, ch o d zc ty m sa m y m k o m o r c h o d n i
cz (w n trz e ch o d z ia rk i), w k t r e j p a ro w n ik je s t
um ieszczony.
4. J e s t to u p ro sz c z o n y s c h e m a t sy s te m u c e n tr a l
nego o g rz e w a n ia (d w u ru ro w e g o ). W o d a o g rz a n a w k o
tle u n o si si je d n y m p rz e w o d e m do g ry , p rz e p y w a
p rzez o d b io rn ik cie p a (k a lo ry fe r a lb o in a c z e j g rz e j
nik), g d zie o d d a je cz c ie p a i c h o d n ie js z a sp y w a
d ru g im p rz e w o d e m z p o w ro te m do k o ta .
5. J e s t to u p ro sz c z o n y sc h e m a t c h o d z ia rk i a b s o r p
c y jn e j, w k t r e j cz y n n ik ch o d z cy (n a jc z c ie j a m o
n iak ) k r y w o b ieg u z a m k n i ty m . K r e n ie to, z a
c h o d zce w w y n ik u z ja w is k p o c h a n ia n ia (ab so rp cji)
i d e s o rp c ji (w y d zielan ia ) c z y n n ik a ch o d z ceg o w c ie
czy (zw y k le w wodzie)., p o d trz y m u je g rz e jn ik u m ie sz
czony w w a rn ik u , k t ry o g rz ew a ro z tw r c z y n n ik a
ch o d zceg o w cieczy. P o n ie w a w cieczy ro zp u szcza
si ty m w icej c z y n n ik a ch o d z ceg o , im nisza je s t
je j te m p e r a tu r a , w ic n a s k u te k o g rz e w a n ia w w a r
n ik u z ro z tw o ru w y d z ie la si g azo w y c z y n n ik c h o
dzcy. E ta p y przepyw ni c z y n n ik a c h o d z ceg o przez
s k ra p la c z , z a w r i p a ro w n ik p rz e b ie g a j id e n ty c z n ie
ja k w c h o d z ia rc e s p r a rk o w e j (zag. 22, odp. 3). O zi
b io n y cz y n n ik c h o d z c y u le g a w n ie p o d g rz e w a n y m
p o c h a n ia c z u s iln e j a b so rp c ji. M idzy p o c h a n ia c z e m
a w a rn ik ie m d z ia a j d o d a tk o w e e le m e n ty (z a z n a
czone n a ry s u n k u 5 p o d w jn lin i p rz e ry w a n ), k t re
z a m y k a j obieg c z y n n ik a ch o d z ceg o (i ro z tw o ru ).
go

160

6. J e s t to sc h e m a t d z ia a n ia m a g n e to fo n u , b d c e
u rz d z e n ie m do re je s tr w d w i k w n a ta m ie

m a g n e to fo n o w e j w p o sta c i lo k a ln y c h z m ia n je j s ta n u
n a m a g n e so w a n ia . C elem z a p is a n ia m elo d ii n a ta m ie
d w i k i p rz e k s z ta c a si za p o m o c m ik ro fo n u n a
im p u ls y e le k try c z n e , w z m a c n ia n e n a s t p n ie p rzez
w z m a c n ia c z e le k tro n ic z n y . P o w z m o c n ie n iu im p u ls y
te z o s ta j za p o m o c g o w icy m a g n e to fo n u p rz e
k sz ta c o n e w im p u ls y m a g n e ty c z n e , k t r e p o w o d u j
o k re lo n e m a g n e s o w a n ie si ta m y p rz e s u w a j c e j si
p rz e d g o w ic. W c e lu o d tw o rz e n ia d w ik w z a r e je
s tro w a n y c h n a ta m ie , ta m p rz e s u w a si p rz e d in n
gow ic. N ie je d n o ro d n e n a m a g n e s o w a n ie ta m y w y
w o u je (p rzy je j p rz e s u w a n iu ) w g o w icy im p u ls y
e le k try c z n e , k t r e po w z m o c n ie n iu s p rz e k s z ta c a n e
n a d rg a n ia a k u s ty c z n e w g o n ik u . M a g n e to fo n m a
jeszc z e trz e c i g o w ic, z a s ila n p rz e z g e n e ra to r s p e
c ja ln y c h im p u ls w e le k try c z n y c h , k t r e p o p rz e tw o
rz e n iu ich n a im p u ls y m a g n e ty c z n e w g o w icy m a g n e
s u j ta m w sp o s b je d n o ro d n y , czy li k a s u j ty m
sa m y m z a p is a n e n a n ie j p o p rz e d n io in fo rm a c je .
7. J e s t to s c h e m a t g ra m o fo n u e le k try c z n e g o , k t r y
su y do o d tw a rz a n ia d w i k w z a re je s tro w a n y c h n a
p y c ie g ra m o fo n o w e j. P y ta ley n a ta le rz u , o b ra c a
n y m p rz e z s iln ik g ra m o fo n u . P o n ie w a r e je s tr a c ja
d w i k w n a p y c ie p o le g a n a m o d u la c ji ro w k a b ie
g n ceg o s p ira ln ie w o k p y ty z a te m ig a a d a p te ra
p rz e s u w a j c a si po o b ra c a j c e j si p y c ie z o sta je
w p ra w io n a w d rg a n ia m e c h a n ic z n e o d p o w ia d a j c e
d o k a d n ie d rg a n io m a k u s ty c z n y m z a re je s tro w a n y m
n a p y cie. D rg a n ia ig y s p rz e k s z ta c a n e n a d rg a n ia
e le k try c z n e , a te z k o le i p o w z m o c n ie n iu s p o w t r
n ie p rz e k s z ta c a n e n a d rg a n ia m e c h a n ic z n e w g o n ik u .
8. R y su n e k p rz e d s ta w ia u p ro szczo n y s c h e m a t b lo
k o w y su p e rh e te ro d y n o w e g o o d b io rn ik a ra d io w e g o . Do
a n te n y o d b io rn ik a d o c ie ra j fa le e le k tro m a g n e ty c z n e
o w ie lk ie j c zsto tliw o ci, z m o d u lo w a n e m a c z sto tli
w o c i (a k u sty c z n ) w n a d a jn ik u fa l. F a le t e w y w o u
j w a n te n ie im p u ls y e le k try c z n e w ie lk ie j c z sto tli
w o ci z m o d u lo w a n e m a c z sto tliw o c i (ta k sam o
ja k s z m o d u lo w a n e fa le d o c ie ra j c e do a n te n y ). P o
w z m o c n ie n iu im p u ls y te n a k a d a j si w m ieszaczu
n a n ie z a le n e im p u ls y e le k try c z n e w ie lk ie j cz
s to tliw o c i (in n e j n i c z sto tliw o im p u ls w z a n te
ny), g e n e ro w a n e p rz e z d o d a tk o w y g e n e ra to r (h e te ro d y n). W w y n ik u te g o n a o e n ia p o w s ta j im p u ls y e le k
try c z n e o czsto tliw o c i p o re d n ie j o d p o w ia d a j c e
e fe k to w i d u d n ie im p u ls w a n te n y i im p u ls w h e te ro d y n y . Im p u ls y o c z sto tliw o c i p o re d n ie j s w z m a

11 500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

161

c n ia n e , n a s t p n ie za p rz e c h o d z p rz e z d e te k to r, k t r y
e lim in u je d rg a n ia e le k try c z n e p o re d n ie j c z sto tliw o
ci, a p rz e p u sz c z a ty lk o d rg a n ia m a e j czsto tliw o ci,
o d p o w ia d a j c e in fo rm a c jo m z a w a rty m w fa li e le k tro
m a g n e ty c z n e j w s k u te k je j m o d u la c ji (w n a d a jn ik u ).
Im p u ls y m a e j c z sto tliw o c i s po w z m o cn ie n iu
p rz e k s z ta c a n e n a im p u ls y a k u s ty c z n e w g o n ik u ,
k t r y ty m sa m y m o d tw a rz a n a d ro d z e a k u s ty c z n e j
in f o rm a c je n iesio n e p rz e z fa l e le k tro m a g n e ty c z n
w y s a n p rz e z n a d a jn ik .
9.
J e s t to s c h e m a t in s ta la c ji la m p y flu o re s c e n c y j
n e j (w ietl w k i). L a m p ta k s ta n o w i r u r a sz k la n a
w y p e n io n a m ie sz a n in a rg o n u i p a r rt c i, p o k ry ta
w e w n trz w a rs tw lu m in o fo ru , k t r y w ie ci p o d
w p y w e m p ro m ie n io w a n ia n a d fio le to w e g o , p o w s ta j
cego w s k u te k w y a d o w a n ia e le k try c z n e g o w m ie sz a n i
n ie g azo w ej w e w n trz la m p y . P rz y o tw a rty m w y c z
n ik u la m p a n ie p rz e w o d z i p r d u . Z c h w il z a m k n i c ia
w y c z n ik a la m p a p o cz tk o w o ta k e n ie p rz e w o d z i
p r d u ; w ty m cza sie p r d p y n ie p rz e z e le k tro d y
i z a p o n n ik (s ta rte r). W sk u te k p rz e p y w u p r d u e le k
tro d y o g rz e w a j si i z a c z y n a j e m ito w a e le k tro n y ,
k t r e in ic ju j w y a d o w a n ie e le k try c z n e
w e w n trz
ru r y . O d te j c h w ili z a p o n n ik p rz e r y w a ob w d a rz e
n ia e le k tro d ; d a le j o g rz e w a n e s o n e w s k u te k z a in i
c jo w a n e g o ju w y a d o w a n ia . W cz a sie p ra c y la m p y
p r d p y n ie w ic p rz e z la m p , n ie p rz e z z a p o n n ik ,
ja k w c h w ili w c z e n ia w ie tl w k i. D a w ik w o b w o d zie
la m p y p e n i ro l s ta b iliz a to ra n a p i c ia e le k try c z n e g o
p rz y k a d a n e g o do la m p y ( r d em c h a ra k te ry s ty c z n e
go b u c z e n ia in s ta la c ji w ie tl w k i je s t w a n ie w
d a w ik , a n ie s a m a lam p a ).
10.
R y su n e k p rz e d s ta w ia s c h e m a t p ie c y k a gazo w eg o
do p o d g rz e w a n ia w o d y (tzw . te rm y ). P rz y z a m k n i ty m
z a w o rz e w o d n y m
(w e jcio w y m lu b w y jc io w y m ),
a w ic w w a ru n k a c h k ie d y w o d a n ie p y n ie , g az d o
p ro w a d z o n y do p ie c y k a p y n ie do m ae g o p a ln ik a ,
zw an eg o z a p a ln ik ie m . Je g o d o p y w do p a le n is k a je s t
z a b lo k o w a n y p rz e z z a w r a u to m a ty c z n y . P rz e p y w
w o d y p rz e z z a w r a u to m a ty c z n y p o w o d u je jeg o
o tw a rc ie , d z i k i czem u gaz d o p y w a te r a z do p a le n is k a
i z a p a la si od z a p a ln ik a . P o w ie trz e o g rz a n e od s p a la
jce g o si g azu u n o si si do g ry i o d d a je cz cie p a
w o d zie p rz e p y w a j c e j p rz e z s p ira ln ie z w in i t ru r k
n a d p a le n isk ie m . O g rz a n a w o d a w y p y w a n a z e w n trz
p rzez o tw a rty z a w r w y jc io w y . P rz e r w a n ie p rz e p y
w u w o d y p o w o d u je z a m k n i c ie d o p y w u g a z u do p a

162

le n is k a p rz e z z a w r a u to m a ty c z n y i p a le n isk o g an ic.
D o p y w g az u do p a le n is k a m o n a re g u lo w a r w n ie
in a c z e j za p o m o c d o d a tk o w e g o zaw o ru .

23. E N E R G IA

JE S T W O K N A S

1. W giel i e le k tro w n ia c ie p ln a (j).

2. R o p a n a fto w a k o ja r z y si od ra z u z siln ik ie m
s p a lin o w y m (g), k t r y n a le y do n a jp o p u la rn ie js z y c h
dzi u rz d z e su c y c h do z a m ia n y e n e rg ii c h e m ic z
n e j n a e n e rg i m e c h a n ic z n . D la cisoci n ale y
w sp o m n ie , e w ik szo siln ik w sp a lin o w y c h p r a
c u je n ie na ro p ie, lecz n a b e n z y n ie , k t r o trz y m u je
si je d n a k w w y n ik u p rz e r b k i ro p y .
3. W ia tr i w ia tr a k (i), czy li je d n a z n a js ta rs z y c h
sio w n i, dzi sta n o w i c a ju w a c iw ie z a b y te k m u
zea ln y .
4. R zek i p rz y w o d z n a m y l m y n y w o d n o (b),
k t r e p o d o b n ie ja k w ia tr a k i n a le do b a rd z o
s ta ry c h sio w n i. Z o sta y o n e je d n a k ju cak o w ic ie
w y p a rte p rz e z z n a c zn ie w y d a jn ie js z e i w y g o d n ie jsz e
w e k s p lo a ta c ji m y n y e le k try c z n e .
5. E le k tro w n ie p y w o w e (d) (istn ie je ju szereg
p ro je k t w ta k ic h sio w n i) d z ia a y b y ja k z w y k e e le k
tr o w n ie w o d n e, w y k o rz y s tu j c e n e rg i ru c h u w ody
p o d czas p rz y p y w w i o d p y w w m orza.
6. B a te rii so n e cz n y c h (f), k t r e d o k o n u j b e z p o
r e d n ie j z a m ia n y e n e rg ii w ia ta n a e n e rg i e le k try c z
n, u y w a si p rz e d e w sz y stk im w k o sm o n a u ty c e ja k o
r d a z a sila n ia a p a r a t u r y e le k tro n ic z n e j p o ja z d w
k o sm ic zn y c h . P rz e p ro w a d z a si ta k e p r b y n a d w y
k o rz y s ta n ie m ty c h u rz d z e n a Z iem i.
7. P ro m ie n io w a n ie c ia ra d io a k ty w n y c h i o gniw a
izo to p o w e (c). I s tn ie j d w a z a sa d n ic z e ro d z a je o gniw
izo to p o w y c h : je d e n d o k o n u j c y b e z p o re d n ie j z a m ia n y

l l a 500 z a g a d e k z t e c h n i k i

163

e n e rg ii p ro m ie n io w a n ia cia ra d io a k ty w n y c h n a e n e r
gi e le k try c z n i d ru g i o p a rty n a w y k o rz y s ta n iu
z ja w is k a te rm o e le k try c z n e g o , p o le g a j c e g o n a p rz e
p y w ie p r d u e le k try c z n e g o w o b w o d zie zoonym
z d w o ja k ie g o ro d z a ju p rz e w o d n ik w , je e li je d e n s ty k
p rz e w o d n ik w m a in n te m p e r a tu r n i d ru g i. W p rz y
p a d k u o g n iw izo to p o w y ch je d e n ze sty k w o b w o d u
je s t o g rz e w a n y w w y n ik u b o m b a rd o w a n ia go p r o
m ie n io w a n ie m c ia ra d io a k ty w n y c h . O b y d w a ro d z a je
o g n iw s jeszcze w s ta d iu m p r b .
8. E le k tro w n ie j d r o w e (e), w y k o rz y s tu j c e e n e rg i
w y d z ie la j c si w w y n ik u ro zszc z ep ie n ia j d e r a to
m o w y ch u r a n u (czasem p lu to n u ), ju p ra c u j .
9. G e jz e ry e le k tro w n ie g e o te rm ic z n e (a). Do w y
k o rz y s ta n ia e n e rg ii c ie p ln e j g e jz e r w m o g su y d w a
ro d z a je e le k tro w n i: z w y k a e le k tro w n ia p a ro w a (w k t
re j e n e rg ii c ie p ln e j d o sta rc z a b y n ie sp a lo n y w g iel,
lecz sa m g ejze r) i e le k tro w n ia te rm o e le k try c z n a , d z ia
a j c a n a zasa d z ie z ja w is k a te rm o e le k try c z n e g o (p u n k t
7). P r b n a e le k tro w n ia p ie rw sz e g o ty p u z o sta a ju
u ru c h o m io n a , d ru g a p o z o sta je n a ra z ie w faz ie p r o
je k t w .
10.
E le k tro w n i te rm o j d ro w y c h (h), k t r e w y k o rz y
s ty w a y b y en e rg i w y d z ie la n p o d czas c z e n ia si
j d e r a to m o w y ch gaz w le k k ic h , jeszcze n ie z b u d o
w an o , aczk o lw ie k p o st p b a d a w te j d z ie d z in ie n a
s t r a ja o p ty m isty c z n ie .

24 .

U Z U P E N IA M Y D O K U M E N T A C J

4. Z a m ia s t k ro p e k n a p is : z ja w isk o te r m o e le k
tr y c z n e . T a k p rz e b ie g a p ra c a te r m o g e n e r a to ra (f).
5. P o d obu s trz a k a m i n a le y w p isa : w y m ia n a
c ie p a . T a k i c y k l p o sia d a e le k tro w n ia j d r o w a (b).
6. W p isa: re a k c ja sy n te z y c h e m ic z n e j (np.
o trz y m y w a n ie w o d y z tle n u i w o d o ru ) p ra c a o g n iw a
p a liw o w e g o (g).
7. N a p is:
tro w a (d).

p r d z m ie n n y e le k tro w n ia

w ia

8. N aley w p isa : ro z d z ie la n ie s tru m ie n i jo n w

i e le k tro n w sw o b o d n y c h w p o lu m a g n e ty c z n y m
p rz e b ie g p ra c y g e n e ra to ra m a g n e to h y d ro d y n a m ic z n e go (j).
9. N a p is: z ja w isk o p ie z o e le k try c z n e . O d n o si si
to do o g n iw a p ie z o e le k try c z n e g o (h).
10.
Z a m ia s t k ro p e k : e n e rg ia j d r o w a . W g ta k ie g o
sc h e m a tu p ra c o w a b d z ie e le k tro w n ia te r m o j d r o
w a (e).

25. JE S Z C Z E

O P R Z E T W O R N IK A C H E N E R G II

1. a r w k p rz e d s ta w io n o n a ry s u n k u b. P r d
p rz e p y w a j c y p rz ez d ru c ik a r w k i ro z g rz e w a go do
ta k w y so k ie j te m p e ra tu ry , e d ru c ik w ieci. M am y
w ic tu do czy n ie n ia z z a m ia n e n e rg ii e le k try c z n e j
n a e n e rg i w ia ta .

2. W p isu je m y : e n e rg ia w ia ta . O d n o si si to do
b a te r ii so n eczn ej (a).

2. G rz a k e le k try c z n (w aciw ie ty lk o fr a g m e n t
g rz a k i) p o k a z a n o n a ry s u n k u a. P r d p rz e p y w a j c y
p rz e z s p ira l g rz a k i w y k o n a n z d r u tu opo ro w eg o
p o w o d u je o g rz e w a n ie si s p ira li, k t r a o d d a je ciepo
c iao m z n i k o n ta k tu j c y m . W g rz a c e n a s t p u je
w ic z a m ia n a e n e rg ii e le k try c z n e j n a e n e rg i ciep ln .

3. N aley w p isa : in d u k c ja e le k tro m a g n e ty c z n a

p rz e m ia n y w e le k tro w n i w g lo w e j (c).

3. S c h e m a t b u d o w y w ie tl w k i p rz e d s ta w ia r y s u
n e k e. w ie tl w k a to do d u g a r u r a s z k la n a w y p e

1. W m ie js c e k ro p e k w p isu je m y : e n e rg ia p o te n
c ja ln a w o d y . C y k l o d p o w ia d a e le k tro w n i w o d n e j (i).

164

165

n io n a p a ra m i rt c i i a rg o n u . P o d w p y w e m n a p i c ia
p rz y o o n eg o do e le k tro d w ie tl w k i w m ie sz a n in ie
p a r rt c i i a rg o n u n a s t p u je w y a d o w a n ie e le k try c z n e ,
w s k u te k czego m ie sz a n in a w y sy a b a rd z o sa b e w ia
to w id z ia ln e i s to su n k o w o siln e p ro m ie n io w a n ie n a d
fio leto w e. P ro m ie n io w a n ie to p a d a n a lu m in o fo r, p o
k ry w a j c y r u r s z k la n c ie n k w a rs tw od w e w n trz ,
k t ry p o c h a n ia p ro m ie n io w a n ie n a d fio le to w e i jego
k o sz te m sa m w ieci w ia te m w id z ia ln y m . w ie tl w k a
za m ie n ia w ic e n e rg i e le k try c z n n a e n e rg i w ia ta .
4. Z a sa d d z ia a n ia s iln ik a n a p r d s ta y p rz e d s ta
w ia r y s u n e k i. S ta y p r d e le k try c z n y p rz e p y w a j c y
p rz e z u z w o je n ie w irn ik a (n a r y s u n k u n a ry s o w a n o je
w p o sta c i ra m k i p ro s to k tn e j) w y tw a rz a p o le m a g n e
ty czn e . N a p o le to d z ia a p o le z e w n trz n e , w y tw a rz a n e
p rz e z e le k tro m a g n e s, w w y n ik u czego w irn ik o b ra c a
si. G d y b y p r d p y n p rz e z w irn ik z aw sze w ty m
sa m y m k ie r u n k u , to w irn ik n ie o b ra c a b y si, lecz
u s ta w ib y si o d p o w ie d n io w p o lu e le k tro m a g n e su .
Z teg o w z g l d u w irn ik z a s ila n y je s t za p o m o c o d p o
w ie d n ic h szczo tek ta k , a b y w c h w ili g d y o si g a s ta n
r w n o w a g i w p o lu e le k tro m a g n e s u , k ie r u n e k p r d u
zm ie n i si n a p rz e c iw n y . W irn ik d y w te d y do n o
w ego s ta n u r w n o w a g i, a g d y go o sig n ie, k ie r u n e k
p r d u z n o w u u le g a z m ia n ie i ta k d a le j. W efek cie
w irn ik o b ra c a si, ja k to z az n aczo n o n a r y s u n k u s t r z a
k a m i. W siln ik u ta k im e n e rg ia e le k try c z n a u le g a w ic
z a m ia n ie n a e n e rg i m e c h a n ic z n .
5. Z a sa d d z ia a n ia siln ik a a sy n c h ro n ic z n e g o p o
k a z a n o n a ry s u n k u j. J e s t to s iln ik z a sila n y p r d e m
zm ie n n y m tr jfa z o w y m . P r d ta k i d o p ro w a d z a si
c z te re m a p rz e w o d a m i, k t r e s ta n o w i tr z y n ie z a le n e
obw o d y z a s ila j c e (je d en p rz e w d je s t d la w sz y stk ic h
ob w o d w w sp ln y ). Z m ia n y p r d u w k a d y m o b w o
d zie s o d p o w ied n io o p n io n e w sto s u n k u do p o zo
sta y c h obw odw . S to ja n (cz n ie ru c h o m a ) siln ik a
m a trz y n ie z a le n e u k a d y e le k tro m a g n e s w (na r y
s u n k u n a ry s o w a n o po je d n y m e le k tro m a g n e s ie k a
dego u k a d u ), k t r e w y tw a rz a j p o le m ag n e ty c z n e .
P o n ie w a n a t e n ie p o la m a g n e ty c z n e g o je s t n a js il
n ie jsz e w te d y , k ie d y p rz e z jeg o u z w o je n ie p y n ie n a j
siln ie jsz y p r d , w ic w s k u te k o p n ie n ia z m ia n p r d u
w k a d y m e le k tro m a g n e s ie p o le m a g n e ty c z n e s to ja n a
b d z ie w e w n trz nieg o w iro w a (na r y s u n k u z a z n a
czono to s trz a k a m i n a z e w n trz s to ja n a ). W e w n trz
s iln ik a z n a jd u je si w irn ik , k t r y s ta n o w i u k a d p r
t w , ja k to p o k a z a n o n a d ole ry s u n k u . J e li p r d

166

w o b w o d zie p io n o w eg o e le k tro m a g n e s u o si g n w a
n ie w a rto m a k s y m a ln , to w ty m m o m e n c ie n ie
u le g a on z m ia n ie : z m ie n ia j si n a to m ia s t p r d y
w p o z o sta y c h e le k tro m a g n e s a c h . W sk u te k in d u k c ji
e le k tro m a g n e ty c z n e j z m ia n y te w y tw a rz a j p r d y in
d u k c y jn e w p r ta c h . P r d y in d u k c y jn e w y tw a rz a j
ta k ie p o le m a g n e ty c z n e , ja k ie w y tw a rz a b y o d p o w ied n i
m a g n e s (b ie g u n y ta k ie g o m a g n e s u zazn aczo n o n a r y
s u n k u w e w n trz w irn ik a ). O d d z ia y w a n ie p o la m a g n e
ty c z n e g o s to ja n a z p o le m m a g n e ty c z n y m w irn ik a p o
w o d u je o b r t w irn ik a w k ie r u n k u zazn aczo n y m s t r z a
k a m i. S iln ik ta k i z a m ie n ia w ic e n e rg i e le k try c z n
n a e n e rg i m e c h a n icz n .
6. Z a sa d d z ia a n ia o g n iw a g a lw a n ic z n e g o p rz e d
sta w io n o n a ry s u n k u f, n a p rz y k a d z ie a k u m u la to r a
o o w io w eg o (kw aso w eg o ). O g n iw o s ta n o w i w ty m
p rz y p a d k u d w ie e le k tro d y je d n a z oow iu (Pb),
d ru g a z tle n k u o o w iu ( P b 0 2) z a n u rz o n e w n a c z y
n iu z ro z tw o re m k w a s u sia rk o w e g o (H2S 0 4) w w odzie.
C z ste c z k i k w a s u sia rk o w e g o ro z p a d a j si w w o d zie
n a jo n y , tzn . n a a to m y lu b g ru p y a to m w o b d a rz o n e
d o d a tn im lu b u je m n y m a d u n k ie m e le k try c z n y m .
W w y n ik u z ja w isk , ja k ie z ac h o d z n a e le k tro d a c h
d z i k i obecn o ci ty c h jo n w w ro ztw o rze, e le k tro d a
o o w ia n a z y sk u je a d u n e k u je m n y , tle n k o w a za
d o d a tn i. M id zy e le k tro d a m i p o w s ta je w ic p e w n e n a
p i cie e le k try c z n e . J e li p o cz y m y e le k tro d y ze sob
za p o m o c p rz e w o d u , to w p rz e w o d z ie ty m p o p y n ie
p r d e le k try c z n y : z e le k tro d y tle n k o w e j b d z ie o d p y
w a a d u n e k d o d a tn i, z o o w ia n e j za u je m n y . M
w im y , e a k u m u la to r w y a d o w u je si. P ro c e so w i te m u
to w a rz y s z p e w n e z ja w is k a zach o d zce n a p o w ie rz c h
n i o b y d w u e le k tro d w ro z tw o rz e . W y n ik ie m ty c h p r o
ces w je s t p o k ry w a n ie si o b y d w u e le k tro d cie n k
w a rs te w k s ia rc z a n u o o w iu (PbSO<0. Im b a rd z ie j w y
a d o w a n y a k u m u la to r , ty m w i c e j sia rc z a n u oow iu
je s t n a jeg o e le k tro d a c h .
Po p e w n y m czasie e k s p lo a ta c ji a k u m u la to r a , trz e b a
w ic go z re g e n e ro w a , tz n . u su n z e le k tro d sia rc z a n
o o w iu z w i k sz a j c ty m sa m y m n a p i c ie m id zy e le k
tr o d a m i do p ie rw o tn e j w arto c i.
P o d c za s w y a d o w a n ia a k u m u la to r a n a s t p u je zam ia n a
e n e rg ii c h e m ic z n e j n a e le k try c z n .
7. Z a sa d d z ia a n ia p r d n ic y p r d u zm ien n eg o
p rz e d s ta w ia ry s u n e k h. Z a sa d n ic z y m i e le m e n ta m i
u rz d z e n ia s : w irn ik (b d c y u k a d e m e le k tro m a g n e

167

sw z a sila n y c h z z e w n trz p r d e m sta y m ) o ra z s to ja n

(b d cy u k a d e m o d p o w ie d n ic h u z w o je n a w in i ty c h
n a o d p o w ied n io u k s z ta to w a n e j o b u d o w ie p r d n ic y ).
O b ra c a j c w irn ik p o w o d u je m y , e p o le m a g n e ty c z n e
e le k tro m a g n e su , w k t r y m z n a jd u j si u z w o je n ia sto ja n a , z m ien ia si w czasie. W sk u te k z ja w is k a in d u k c ji
e le k tro m a g n e ty c z n e j w u z w o je n ia c h s to ja n a p o w s ta je
d z i k i te m u z m ie n n e n a p i c ie e le k try c z n e . P r d n ic a
z a m ie n ia w ic e n e rg i m e c h a n ic z n n a e n e rg i e le k
try c z n .
8. Z a s a d b u d o w y i d z ia a n ia o g n iw a fo to e le k try c z n ego p o k a z a n o n a ry s u n k u d. O g n iw o ta k ie s ta n o w i
u k a d d w ch w a r s tw o d p o w ie d n ich m a te ria w (w b a
te ria c h so n eczn y ch s to w a rs tw y d w c h ro d z a j w
k rz e m u ) p o m id zy d w o m a e le k tro d a m i (je d n a je s t
p rz e z ro c z y sta , a b y m o g o p rz e z n i p rz ec h o d zi w ia
to). P o d w p y w e m p a d a j c e g o w ia ta n a g ra n ic y ty c h
m a te ria w p o w s ta je s ta e n a p i c ie e le k try c z n e , d zik i
czem u e le k tro d y z y s k u j p e w n r n ic p o te n c ja w .
O g n iw o fo to e le k try c z n e p rz e k s z ta c a w ic e n e rg i
w ia ta n a e n e rg i e le k try c z n .
9. Id e d z ia a n ia o g n iw a te rm o e le k try c z n e g o p rz e d
s ta w ia ry s u n e k c. D z ia a n ie ta k ie g o o g n iw a o p ie ra si
n a tzw . z ja w is k u te rm o e le k try c z n y m S e eb e ck a . P o le g a
ono n a ty m , e w o b w o d zie zo o n y m z d w ch r n y c h
m a te ria w p o w s ta je sia e le k tro m o to ry c z n a , je li
je d e n s ty k m a in n te m p e r a tu r ni d ru g i. W p r a k
ty c e je d e n ze s ty k w je s t o g rz e w an y , a d ru g i c h o
d zo n y p o w ie trz e m . A b y o trz y m a w ysze n a p i c ie
ta k ie p a r y r n y ch m a te ria w (tzw . te r m o p a r y a lb o
te rm o e le m e n ty ) cz y si z so b sz ereg o w o (na r y s u n
k u n a ry s o w a n o b a te r i z trz e c h te rm o p a r). O g n iw o
te rm o e le k try c z n e z a m ie n ia w ic e n e rg i c ie p ln (do
sta rc z a n je d n e m u u k a d o w i sty k w ) n a e n e rg i e le k
try c z n .
10.
Z a sa d b u d o w y i d z ia a n ia o g n iw a p a liw o w eg o
p rz e d s ta w ia ry s u n e k g, n a p rz y k a d z ie o g n iw a w o d o ro w o -tle n o w e g o . O g n iw o ta k ie s ta n o w i n a c z y n ie z ro z
tw o re m w o d n y m w o d o ro tle n k u p o ta s u (K O H ), w k t
ry m u m ie sz c z o n e s d w ie p o ro w a te e le k tro d y . D o je d
n e j z e le k tro d d o p ro w a d z a si g azo w y tle n , do d ru g ie j
za g azo w y wrodr. P ro c e s y z ac h o d z c e n a e le k tro
d ach p odczas p ra c y o g n iw a p rz e d s ta w io n e s n a r y
su n k u . N aley je cz y ta z g ry n a d (n a e le k tro d z ie
tle n o w e j) i z d o u do g ry (n a e le k tro d z ie w o d o ro w e j).

S tr z a k i w n a c z y n iu u k a z u j los p o szczeg ln y ch c zy n
n ik w b io r c y c h u d z ia w ty c h p ro cesach . W id zim y
w ic, e o g n iw o d o s ta rc z a e n e rg i e le k try c z n k o sz te m
e n e rg ii c h e m ic z n e j w y z w a la j c e j si w w y n ik u c z e
n ia tle n u z w o d o re m w w od. W a rto zw rci u w ag ,
e p rz e tw a r z a n ie e n e rg ii c h e m iczn ej, w y z w a la n e j
w s k u te k s p a la n ia (tzn. u tle n ia n ia ) w o d o ru , n a e n e rg i
e le k try c z n o d b y w a si w ty m p rz y p a d k u b e z p o re d
n io .

26.

Q U IZ E K O N O M IC Z N Y

1. N aley w y b ra g rz a k . K u c h e n k a b o w iem , ze
w z g l d u n a b e z p o re d n i k o n ta k t z o ta c z a j c y m j p o
w ie trz e m , zn a c z n ie w i c e j c ie p a o d d a je p o w ie trz u
ni g rz a k a , ta k e d la z a g o to w a n ia te j sa m e j ilo ci
w o d y zu y m u si w i c e j e n e rg ii e le k try c z n e j.
2. M n iej e n e rg ii z u y je g rz a k a o w i k sz e j m ocy
(z a tem z a g o to w a n ie te j sa m e j iloci w o d y ta k g rz a k
w y p a d n ie ta n ie j), g dy im w i k sz a m oc g rz a k i, ty m
k r ts z y czas p o trz e b n y do z a g o to w a n ia w o d y , a w ic
m n ie js z a ilo c iep a u c ie k n ie do otoczenia.
3. O prcz c e n y trz e b a w ie d z ie jeszcze, ile la t
y je b ez p ie c z n ik a u to m a ty c z n y (ja k szy b k o z u y w a
si) w p o r w n a n iu z w k a d e m do b e z p ie c z n ik a to p ik o
w ego i sa m y m b e z p ie cz n ik ie m to p ik o w y m . P o r w n u
j c b e z p ie c z n ik i to p ik o w e i a u to m a ty c z n e tr z e b a p o
n a d to w zi pod u w a g , e w p rz y p a d k u w y c z e n ia
o b w o d u in s ta la c ji p rzez b e z p ie c zn ik to p ik o w y trz e b a
w y m ie n i w k a d k , w p rz y p a d k u n a to m ia s t b ezp ie cz
n ik a a u to m a ty c z n e g o w y sta rc z y w c isn g u z ik .
T e n o s ta tn i c z y n n ik p rz e m a w ia z d e c y d o w a n ie za b e z
p ie c z n ik a m i a u to m a ty c z n y m i.
4. N a p ie rw s z y r z u t o k a w y d a w a si m oe, e nie
m a r n icy , czy k u p im y p i z w y k y c h a r w ek , czy
je d n a r w k n o w eg o ty p u . T a k je d n a k n ie je s t.
W y sta rc z y p rz e cie k u p i ty lk o je d n a r w k , d ru g
b d z ie m y m u sie li k u p i d o p iero po p e w n y m czasie,
trz e c i jeszcze p n ie j itd . W y o b ra m y so b ie, e p ie
n i d z e p rz e z n a c z o n e n a z a k u p c z te re c h p n iej p o
trz e b n y c h a r w e k w p a c a m y n a o p ro c e n to w a n k s i

169

eczk P K O lu b z a k u p u je m y za n ie co in n e g o , czego
p rz y k u p n ie a r w k i n o w eg o ty p u n ie m o g lim y ju
k u p i , a co p rz y n o s i n a m p e w n e k o rzy ci. T e ra z p o
w in n o b y ja s n e , e w e fe k c ie p i p i c io k ro tn ie t a
szy ch a r w e k k o s z tu je m n ie j, n i je d n a a r w k a
now ego ty p u . P rz y k a d te n ilu s tru je , e w i k sz a tr w a
o n ie zaw sze m oe su y za u z a s a d n ie n ie w i k
szych in w e sty c ji. W s k a li w ie lk ic h sy ste m w trz e b a
jeszcze u w z g l d n i k o sz ty ro b o c iz n y p rz y w y m ia n ie
zu y ty c h e lem en t w .
5. N ie. W p ra w d z ie w s k a li je d n e g o ro k u w y d a li
b y m y ty le sa m o n a z a p a k i (po 10 g ro szy d zien n ie)
co n a za p a ln ic z k , a le n a z a p a ln ic z k m u sim y w y d a
od ra z u c a su m p ie n i d z y , a n a z a p a k i n p . w c ig u
p ie rw szeg o m ie si c a w y d a m y z a le d w ie d w u n a s t cz
te j su m y , a p o z o sta e 11/12 m o em y w c z en ie j z u y t
k o w a n a in n e cele, k t ry c h re a liz a c ja m oe w e fe k
cie p rz y n ie k o rz y c i m a te ria ln e n a w e t p rz e k r a c z a
j c e s u m y p o trz e b n e n a z a k u p z a p a e k w n a s t p n y c h
m ie si c a c h (p o r w n a j o d p o w ied n a p y ta n ie 4).
6. J e li w zi p o d u w a g ty lk o ceny i trw a o
la m p o ra z ich w y d a jn o (to z n aczy ilo z u y w a n e j
p rz e z n ie e n e rg ii e le k try c z n e j), to b a rd z ie j o p a c a si
sto so w a w ie tl w k i, m im o e s o n e d ro sze. Z e
w z g l d u n a zn ac z n ie w ksz w y d a jn o , z u y j o n e
z n aczn ie m n ie j en e rg ii e le k try c z n e j. P rz y ty m r n ic a
w o p a ta c h za e n e rg i e le k try c z n z n a c z n ie p rz e w y
sza w y so k o e w e n tu a ln y c h o d sete k , ja k ie u z y s k a li
b y m y w p a c a j c k w o t b d c r n ic cen la m p n a
k si e c z k P K O (p o r w n a j o d p o w ied n a p y ta n ie 4).
7. N ie. P rz y p o d a n y c h c en a ch k o sz t o w ie tle n ia
za p o m o c a r w k i w y n o si w s k a li 1 ro k u okoo 195 z,
w ty m o p ra w k a 40 z, d w ie a r w k i po 10 z i o p a ta
za e n e rg i e le k try c z n 135 z. (K ad a a r w k a 10 0 -w ato w a z u y w a w c i g u ca e g o sw eg o 1000-godzinnego
y w o ta 100 kW h e n e rg ii e le k try c z n e j. P rz y jm u j c
cen e n e rg ii e le k try c z n e j ja k o 0,9 z za 1 k W h , b d z ie
m y m u s ie li zap a ci za e n e rg i p o b ra n p rz e z a r w k
w c i g u ro k u 135 z). D la w ie tl w k i a n a lo g ic z n a k w o
ta w y n o si p ra w ie 314 z (o p ra w a 250 z, w ie tl w k a
30 z, o p a ta za e n e rg i e le k try c z n 37,5 k W h -0 ,9
z/k W h = 33,75 z). W c i g u 1 ro k u in w e s ty c ja p o le g a
j c a n a z a st p ie n iu a r w k i w ie tl w k jeszcze si n ie
z a m o rty z u je , n a s t p i to po u p y w ie okoo d w ch la t.
je s t

170

8. W s k a li 15 la t u y w a ln o c i z d e c y d o w a n ie ta s z a
lo d w k a s p r a rk o w a , n a w e t je li d o p u c im y ,

e su m a sta n o w i c a r n ic c en lo d w ek w p a c o n a
n p. n a k si ec z k P K O p rz y n io sa b y k o rzy ci m a te
ria ln e w w y so k o ci 4% w s k a li ro c z n e j. Z oblicze
w y n ik a , e r n ic a w o p a ta c h za e n e rg i e le k try c z
n w y n ie sie okoo 400 z ro cz n ie , ty m c z a se m 4 -p ro c e n to w e o d se tk i od k w o ty w p isa n e j n a k si eczk
P K O (2000 z) w y n io s po p ie rw s z y m r o k u z a le d w ie
80 z.
9. T a n ie j k a lk u lu je si p o z o sta w ie n ie p a l c e j si
w ie tl w k i. w ie tl w k a p r a c u je p rz e c i tn ie 6000 go
d zin , je j c e n a w y n o si oko o 30 z, ta k e 1 g o d zin a
p ra c y w ie tl w k i k o s z tu je okoo 0,5 gr. K a d e n a d p r o
g ra m o w e w c z e n ie i w y c z e n ie w ie tl w k i zm n iejsza
w i c je j w a rto o okoo 0,5 g r. W c i g u 10 m in u t
w ie tl w k a 2 5 -w ato w a z u y je 25 W *1/ h ^ 4 W h =
= 0,004 kW h e n erg ii. P o z o sta w ie n ie p a l c e j si w ie t
l w k i n a o k re s 10 m in u t z w i k sz y ra c h u n e k za e n e rg i
e le k try c z n o okoo 0,004 k W h -9 0 g r/k W h = 0,36 g r, p o d
c zas g d y w y c z a j c w ie tl w k stra c ilib y m y p g ro
sza.
10. Z a sa d n ic z y m i c z y n n ik a m i s : trw a o (czas y
c ia ), w y d a jn o (zuycie e n e rg ii e le k try c z n e j), cena
la m p y , c e n a o p ra w y i b a rw a w ia ta lam p y .

27. J A K I
1. J e s t
A N -24.

TO SA M OLO T?

to

ra d z ie c k i

tu rb o m ig o w ie c

p a s a e rs k i

2. R y su n e k p rz e d s ta w ia a m e r y k a s k i o d rzu to w iec
p a s a e rs k i B o ein g 707.
3. A to p o lsk i s a m o lo t tr e n in g o w y B ies T S -8.
4. J e s t to f r a n c u s k i o d rz u to w ie c p a s a e rs k i C a r a
v e lle SE-210.
5. R y su n e k p rz e d s ta w ia f r a n c u s k o -a n g ie ls k i n a d d w i k o w y o d rz u to w ie c p a s a e rs k i C o n co rd e, k t r y
n ie d u g o p o w in ie n zacz r e g u la rn e lo ty (b ard zo rz a d
ko m o n a n a p o lsk im n ie b ie zobaczy ra d z ie c k i sa m o
lo t te g o ty p u T U - 144, o b a rd z o p o d o b n e j sy lw etce).

171

6. J e s t to ra d z ie c k i
I -1 8 P M o sk w a .

tu rb o m ig o w ie c

p a sa e rsk i

7. A to je s t p o lsk i o d rz u to w ie c sz k o ln o -tre n in g o w y
I s k ra T S-11.
8. R y su n e k p rz e d s ta w ia sy lw e tk ra d z iec k ie g o m y
liw c a o d rz u to w e g o M I G -19.
9. A
T U - 104.

to

je s t

ra d z ie c k i

o d rz u to w ie c

9.
W ielo sto p n io w a r a k ie ta k o sm iczn a k o n s tru k c ji
ra d z ie c k ie j, k t r a w y n io sa n a o rb it s ta te k z J . G a
g a rin e m (1961 r.).
10.
P o ja z d k siy co w y L M k o n s tru k c ji a m e r y k a
sk ie j, w k t ry m N. A rm s tro n g i E. A ld rin ja k o p ie rw s i
lu d z ie w y l d o w a li n a K si y c u (w 1969 r.).

p a sa e rsk i

29.

MORZE.. M ORZE...

10. J e s t to p o ls k i sa m o lo t w ie lo z a d a n io w y W ilga-3.

1. Do ty c h cel w su h o lo w n ik i (j).
2 8 .

OD B A L O N U DO P O JA Z D U K S I Y C O W E G O

2. Do ty c h cel w su lo d o a m a c z e (i).
3. Z a d a n ie te s p e n ia j b a z y ry b a c k ie (e).
4. D o ty c h ce l w u y w a si tr a w le r w (f).

U w ag a: w n a w ia s a c h p o d a n e s d a ty n a ro d z in p o
szczeg ln y ch o b ie k t w la ta j c y c h .

5. U y w a si do tego lu g r o tra w le r w (g).

1. B a lo n F ra n c u z w
(1783 r.).

6. Do p o o w w n a w o d a c h
k u tr y ry b a c k ie (h).

b ra c i

J. i E.

M o n tg o lfie r

2. S p a d o c h ro n F ra n c u z a A. J . G a rn e rin a (1797 r.).

3. S zy b o w iec N iem ca O. L ilie n th a la (1891 r.).
4. S te ro w ie c L Z -1 N ie m c a

F . Z e p p e lin a (1900 r.).

p rz y b rz e n y c h

su

7. Do ty c h cel w u y w a si z b io rn ik o w c w (a).
8. D o ta k ic h p rze w o z w su m aso w ce (b).
9. Z a d a n ia te w y k o n u j d ro b n ico w ce (c).
19. Do ta k ic h c el w su k a b o ta o w c e (d).

5. S a m o lo t m ig o w y F ly e r I A m e ry k a n w b ra c i
W. i O. W rig h t (1903 r).
6. P ie rw s z y n a d w i k o w y o d rz u to w ie c p a s a e r
sk i T U -144 k o n s tru k c ji ra d z ie c k ie j (1968 r. p ie r w
szy lot).
7. S a m o lo t o d rz u to w y H e in k e l 178 k o n s tru k c ji n ie
m ieck iej (1939 r.).
8. P r b n y m ig o w ie c S ik o rsk y V S-300 A m e ry k a
n in a I. S ik o r s k y ego (1939 r.).

172

OKRTY

R y su n k i p r z e d s ta w ia j sy lw e tk i n a s t p u j c y c h o k r
t w (w n a w ia s a c h p o d a n e s w a rto c i w y p o rn o c i p rz j
p e n y m a d u n k u w ty s i c a c h to n):

12 500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

173

1. L o tn isk o w ie c (73)
2. O k r t lin io w y , z w a n y d a w n ie j p a n c e rn ik ie m (55)
3. K r o w n ik (30)
4. N iszczyciel,
cem (5)

z w an y

d a w n ie j

k o n tr to rp e d o w -

5. O k r t p o d w o d n y z tra d y c y jn y m i s iln ik a m i (3)

6. A to m o w y o k r t p o d w o d n y (3)
7. T ra o w ie c (1,6)

K u te r to rp e d o w y (0,2)

10.

K u te r ra k ie to w y (0,2)

31.

7. Do a d n e j: s to p ra c o w n ic y cy w iln i, a p is to le
ty, k t r y c h u y w a j to s p e c ja ln e p is to le ty su ce
do w s trz e liw a n ia hakw 7 (np. do u m o c o w a n ia k a rn is z y
do fira n e k ) w c ia n y b e to n o w e .
8. N a to p y ta n ie n ie m o n a jeszcze odpow iedzie.
P lu to n je s t sz a le n ie m a o ro z p o w sz e c h n io n y w p rz y r o
dzie. W s k a li te c h n ic z n e j o tr z y m u je si go w r e a k to
ra c h j d ro w y c h (w w y n ik u n a p ro m ie n io w a n ia u r a n u
n e u tro n a m i). W -w a ru n k a ch n a tu r a ln y c h to w a rz y sz y ,
ja k o d o m ie sz k a , ru d o m uranow rym .
9. Jeszc z e w a d n y m ; do te j p o ry n ie u d a o si
jeszcze p rz e p ro w a d z i
sp o s b k o n tro lo w a n y re a k c ji
te rm o j d ro w e j (re a k c ji c z e n ia j d e r a to m w n a jb li
szy ch p ie rw ia stk w ) w s k a li te c h n ic z n e j.

8. K o rw e ta (1,5)
8.

6. U je m n y ; m o w a b o w ie m o e le k tro n a c h , k t ry c h
r d e m w la m p ie k in e s k o p o w e j telew uzora je s t ta k
z w an e d ziao e le k tro n o w a .

10.
Ja k ik o lw ie k , a nawTe t m oe n ie m ie a d n e
go siln ik a . A b y p a sa e ro w ie a n i p rz e c h o d n ie n ie sy
sze li u d e rz e p a te ln i o b ru k , sa m o ch d m u si m ie
p r d k o rw m z e ru , czy li m u s i sta w m iejscu .

A U T O E G Z A M IN

1. S ta r o y tn i G re c y n ie z n a li p io ru n o c h ro n w ; p io
ru n o c h ro n w y n a la z w ro k u 1752 B. F ra n k lin .
2. W te a tr z e te le w iz y jn y m ; p ro g ra m e m je s t w ty m
p rz y p a d k u po p r o s tu g a z e ta .
3. N a m a s z y n a c h do p is a n ia ; m o w a
o d z ie n n ik a c h ra d io w y c h i te le w iz y jn y c h .

b o w iem

4. K o b a lt-6 0 je s t iz o to p e m p ro m ie n io tw rc z y m k o
b a ltu , k t re g o p ro m ie n io w a n ie g a m m a w y k o rz y s tu je
si w d e fe k to sk o p ii i w m e d y c y n ie . P o je m n ik z k o b a lte m -6 0 w ra z z o d p o w ie d n i o so n i a p a r a t u r k o n tro ln o -s te ro w n ic z n o si p o to c z n e m ia n o b o m b y k o b a l
to w e j.

32.

CO T U S I P R O D U K U JE ?

T u p ro d u k u je si:
1. w ie tl w k i, czy li la m p y flu o re sc e n c y jn e
2 M a rg a ry n
3. Iz o to p y p ro m ie n io tw rc z e
4. S ta l w sta lo w n i k o n w e rto ro w 0-tle n o w e ;
5. T ra n z y s to ry g e rm a n o w e
6. W y ro b y c e ra m ic z n e
7. P a p ie r
8. O w k i

5. Z ta k ie g o sam eg o sz k a ja k so cz e w k i z w y k y c h
o k u lar w 7. W o p ra w k o k u la r w d la sa b o sy sz c y c h
w m o n to w a n e s o d p o w ie d n ie m in ia tu ro w e w z m a c
niacze.
174

9. M aso
19. L a m p y rad io w re

175

33 .

4. M ow a tu o d u ra lu m in iu m

OD R U D Y DO...

(d u ra l, d u ra lu m in ).

5. N ie m a ta k ie g o sto p u , k t r y m ia b y cho je d n
z p o d a n y c h cech. P o n a d to b iz m u t i k a d m n ie tw o rz
w o gle sto p w w' a d n y m sto su n k u .
W w ik szo ci p rz y p a d k w o p isa n e m e ta le m o n a b yo
ro z sz y fro w a n a p o d sta w ie n a z w ich m in e ra w r u d
nych. W p rz y p a d k a c h n ie je d n o z n a c z n y c h ro z s trz y g a
j c in f o rm a c j sta n o w ia o p is a n a p o k r tc e m e to d a
o trz y m y w a n ia m e ta lu . J e li n ie o d g ad lic ie o p isa n y c h
m e ta li, ra d z im y sp r b o w a jeszcze ra z , ty m ra z e m
z a c z y n a j c n a jp ie rw od ro z s z y fro w a n ia sa m y c h m in e
ra w . P rz e d m io te m k o le jn y c h z a g a d e k b y y n a s t p u
j c e m e ta le (w n a w ia sie n a z w y i w z o ry ch e m ic z n e
m in e ra w ru d n y c h ):
1.

C h ro m (c h ro m it F e 0 - C r 20 3)

2.

C y n a (k a s y te ry t SnOo)

6. J e s t to k o n s ta n ta n .
7. Z a sto so w a n ie u ja w n ia n a z w s to p u je s t to lu t
(m ik k i).
8. C h a ra k te ry s ty k a w s k a z u je n a m osidz.
9. T o sto p p e rm a lo j.
10. T a k ie w a c iw o c i p o sia d a sta l.

3 EL N IB Y T Y L K O W Y T O P I S T A L

3. C y n k (s fa le ry t Z nS )
4. G lin (b o k sy t s k a a o sa d o w a z a w ie ra j c a do
okoo 70% A120 3)
5. K o b a lt (k o b a lty n CoA sS)
6.

M ied (c h a lk o p iry t C uFeS, k u p r y t C u 20 )

7. N ik ie l { p e n tla n d y t (Fe, Cu, Ni)

(Ni, Mg)a [Si-jOio] (0 H )4-4H 20 )

S , g a rn ie ry t

8. O w (g a le n it P bS )
9. Z oto
10. elazo (h e m a ty t F e 20 3, m a g n e ty t F e 30 4)

34 .

JA K I TO ST O P?

1. T a k ie s k a d n ik i p o sia d a sto p alnico.

A b y o d p o w ied zie n a p o sta w io n e p y ta n ia , trz e b a n a j

p ie rw o k re li c h a r a k te r p ro d u k c ji p o szczeglnych
d zia w h u ty , a w w czas o d p o w ie d zi n a s u n si sam e.
1. R u d do w y to p u w w ie lk ic h p ieca ch p o d d a je si
w s t p n e j o b r b c e w s p ie k a ln i ru d , z w a n e j in acz ej
a g lo m e ro w n i ; r u d a p rz y g o to w a n a do w y to p u w
d r u je w ic d ro g III.
2. P ie c e do w y ta p ia n ia su r w k i elaza, z w a n e w ie l
k im i p ie c a m i, o g rzew a si p rz e z s p a la n ie k o k su , k t ry
w y tw a rz a si w k o k so w n i. P a liw o do z a sila n ia w ie l
k ich p iec w w d ru je w ic d ro g II.
3. S u r w k e la z a o trz y m u je si w w ie lk ic h p ie
cach, s k d w d r u je ona (w p o sta c i p y n n e j) d ro g I V
do sta lo w n i.
4. W sta lo w n i s u r w k a z o sta je p rz e ro b io n a n a sta l,
s k d w p o sta c i p y n n e j w d ru je d ro g V I do o d lew n i
sta li.

2. Z p o d a n e g o o p isu w y n ik a , e c h o d zi tu o b rz .
3. T a k i sk a d c h e m ic z n y p o sia d a c h ro m o n ik ie lin a .

176

5. W o d le w n i s ta l z a sty g a w sp e c ja ln y c h fo rm a c h
w ie lk ie b lo k i, z w a n e w le w k a m i, k t r e w d ru j

177

d ro g V I I do w s t p n e j w a lc o w n i tz w . w a lc o w n i-z g n ia ta c z a .

cw . T rz e b a j p rz e ro b i w s t p n ie w tzw . ag lo m e ro w n i
(sp iek aln i). R u d a w c h o d z i w ic do h u ty p rz e z b ra m i.

6. W z g n ia ta c z u w le w k i sta lo w e z o s ta j w st p n ie
ro z w a lc o w a n e n a g ru b e ta m y lu b p r ty , k t re w
d r u j d ro g V I I I do d a lsz e j o b r b k i w w a lc o w n i g o
r cej.

3. P o d sta w o w y m i p ro d u k ta m i do w y tw a rz a n ia s ta li
je s t p y n n a su r w k a z w ie lk ic h p ie c w i zom elazny.
W chodzi w ic on do h u ty p rz e z b ra m j.

7. W a lc o w n ia g o r c a m a ta k e c h a r a k te r w a lc o w
ni w st p n e j. R o z w a lc o w u je si tu n a g o rco ta m y ze
z g n ia ta c z a n a g ru b e b la c h y (do g ru b o c i p o n a d 3 m m ),
k t r e w d r u j d a le j d ro g I X do o sta tn ie g o e ta p u
w a lc o w a n ia do w a lc o w n i z im n e j.
8. W w a lc o w n i z im n e j ro z w a lc o w u je si na zim n o
b la c h y u z y s k a n e z w a lc o w n i g o r c e j. B la c h y te m a j
g ru b o p o n i e j 3 m m i s ta n o w i b d p ro d u k t k o
cow y, b d te d ro g X w d r u j do d a ls z e j o b r b k i.
9. J e d n y m ze sp o so b w p rz e r b k i s u r w k i n a s ta l
je s t p rz e d m u c h iw a n ie p y n n e j su r w k i cz y sty m t l e
nem , k t re g o d o sta rc z a tle n o w n ia . T le n w d ru je w ic
z tle n o w n i do s ta lo w n i d ro g V.
10.
K o k s n ie je s t je d y n y m p ro d u k te m k o k so w n i.
O p r cz k o k s u o trz y m u je si tu ta k e tz w . sm o p o
gazow , k t r a d ro g I w d ru je do d a ls z e j ob r b k i.

36.

BRAM Y HUTY

D e c y d u j c e zn a c z e n ie d la u d z ie le n ia w a c iw e j o d p o
w ied zi n a p o sta w io n e p y ta n ia m a o k re le n ie c h a r a k
te r u p ro d u k c ji w st p n y c h i w y jc io w y c h d z ia w
h u ty .
1. W g iel ja k o ta k i n ie n a d a je si do o p a la n ia w ie l
k ic h p iec w , w k t ry c h w y ta p ia si su r w k elaza.
T rz e b a go n a jp ie r w p rz e ro b i n a k o k s; d o k o n u je si
te g o w k o k so w n i. W g iel w ch o d zi w ic do h u ty p rze z
b ra m h.
2. T a k e ru d a o trz y m a n a w p ro s t z k o p a ln i n ie n a
d a je si jeszcze do z a a d o w a n ia je j do w ie lk ic h p ie -

178

4. O d lew y e liw n e i s ta lo w e o d le w a si w o d le w
n ia c h z s u r w k i o trz y m a n e j z w ie lk ich p iec w lu b ze
sta li o trz y m a n e j w sta lo w n i. O d le w y o p u szczaj w ic
h u t p rz e z b ra m b.
5. W lew k i sta lo w e p o w s t p n y m ro z w a lc o w a n iu
w z g n ia ta c z u w d r u j do d a lsz e j o b r b k i n a b la c h y
do w a lc o w n i b la c h (g o r ce j, a p o te m zim n ej) lu b do
tzw . ry g l w k i, gd zie p o d a lsz y m ro z w a lc o w a n iu w y
c ig a si z n ich d ru ty lu b w y tw a rz a tzw . w a lc w k
p ro filo w a n (p a sk o w n ik i, te o w n ik i, c e o w n ik i itp.).
D ru ty i w a lc w k a p ro filo w a n a o p u sz c z a j w ic h u t
p rzez b ra m c.
6. W w a lc o w n i g o r c e j w le w k i w st p n ie ro z w a l
c o w a n e w z g n ia ta c z u ro z w a lc o w u je si d a le j n a g ru b e
b la c h y . C z z n ic h w d r u je do w y tw rn i r u r , gdzie
o d p o w ie d n io p o c i te z w ija si i s p a w a ( sz y je ). R u ry
sz y te o p u sz c z a j w ic h u t p rz e z b ra m e.
7. Cz b la c h o trz y m a n y c h w w a lc o w n i g o r c e j
sta n o w i p r o d u k t k o co w y , k t ry o p u szcza h u t p rzez
b ra m d.
8. Cz b la c h o trz y m a n y c h w w a lc o w n i g o rcej
ro z w a lc o w u je si d a le j w w a lc o w n i zim n ej n a cie sze
b la c h y , k t r e w te j p o sta c i o p u sz c z a j h u t p rzez
b ra m / a lb o w d r u j do d a lsz e j o b r b k i.
9. C z c ie n k ic h b la c h o trz y m a n y c h w w*alcowni
z im n e j u sz la c h e tn ia si d a le j w c y n o w n i lu b cy n k o w n i.
U s z la c h e tn ia n ie b la c h sta lo w y c h p o le g a n a d w u s tr o n
n y m ich p o k ry c iu c y n lu b c y n k iem . U sz la c h e tn io n e
b la c h y s ta lo w e o p u sz c z a j w ic h u t p rz e z b ra m g.
10. D w o m a z a sa d n ic z y m i p ro d u k ta m i k o k so w n i je s t
koks, k t r y o trz y m u je si z w g la p rzez o g rz e w a n ie
te g o o sta tn ie g o b e z d o st p u p o w ie trz a (su ch a d e s ty la
c ja w g la), i sm o a k o k so w a, z w a n a in acz ej sm o p o
g azo w . W c z asie s u c h e j d e s ty la c ji w g la w y d z ie la si
w ie le s u b s ta n c ji lo tn y c h . P o s k ro p le n iu tw o rz one
sm o p o g azo w , z k t r e j w p rz e tw rn i k o k so -c h e -

179

m iczn ej o trz y m u je si r n e s u b s ta n c je o rg a n ic z n e ,
ja k b e n z e n , to u le n , k sy le n y , fe n o l, o le je itp . S u b s ta n c ji
ty c h n ie u y w a si w h u cie, s ta n o w i o n e p r o d u k t
u bo czny, k t r y opuszcza h u t p rz e z b ra m a.

A B C
L M

11

IV 0

* G U I )

P U

-777 : r n t t - ; - r n i

37 .

"W ykonanie z a d a n ia p ie rw sz e g o p rz e d s ta w io n o n a r y
s u n k u a. H aso , k t r e n a le a o o d c z y ta z z a z n a c zo n ej
k o lu m n y p io n o w e j, b rz m i: T E C H N IK A U A T W IA
Y C IE . R o zw i z a n ie z a d a n ia d ru g ie g o p o le g a j c e g o
n a z e s ta w ie n iu sy s te m w k ro p e k o d p o w ia d a j c y c h
p o szczeg ln y m lite ro m n a sz eg o a lf a b e tu p o d a n e je s t

na rysunku b.

M i

K 0 N |T
C
G i -A
V
C
0 fi 1)
C H M l A
I Pl r i T R
B r r
u
J U \n
0 w i Z
r fi A IV
s T A L
0 U fi a \ l
i R [
r R Al IV
A M T IV A
K W i IV y Li m
iPlflllif | Ci U
r L ? IV A
A Z
Pi Ri Zi f u V U 1 A
A R l T Al
w

0 c
0

1.i.o.Ir.U

[6! rjz|P

y
1

fi

c7
0

fi

rui 1

C l /V 1 K
K 1 l\l s k 0 P

\K\omp\u T

180

T 0

0|il

U li

-.r.

Z 7

. i. . i. .i :

K ro p k o w y te k s t w z a d a n iu trz e c im z a w ie ra k r tk i
opis d z ia a n ia e le k tro n ic z n e j m a s z y n y c y fro w e j i b rz m i
n a s t p u j c o :

K OM PUTER W KA

PROGRAM ZAD ANIA DLA M ASZYNY I POTRZEBNE D A

NE W PROW ADZA SIE PRZEZ W EJCIE SK A D PRZETW O
RZONE N A IM PULSY S PRZEKAZYW ANE DO PAMICI
ST D UKAD STERUJCY KIERUJCY PRAC CAEJ
MASZYNY POBIERA ROZKAZY PROGRAMU I POLECA
ARYTMOMETROWI POBRA D A N E Z PAMICI DOKO
NA OBLICZE ZGODNIE Z ROZKAZAMI PROGRAMU
I ODPROWADZI WYNIKI DO PAMICI POTEM POLECA
UKADOW I WYJCIOWEMU POBRA W YNIKI OBLICZE
Z PAMICI I PRZEK AZA JE W D ANEJ POSTACI NA
ZEWNTRZ.

30 . Q U IZ

S P O R T O W Y

1. J e s t to w o lfra m ,
n ia w y n o si 3370C. N ie
go
p o d ty m w g l d e m
to p i si, lecz s u b lim u je ,
3550C).

k t re g o te m p e r a tu r a to p n ie
je s t to re k o r d a b s o lu tn y , b ije
w g ie l (w giel w p ra w d z ie n ie
a le d o p ie ro w te m p e ra tu rz e

2. T e m p e r a tu ra to p n ie n ia rt c i je s t r w n a m in u s
38,9C. P o d ty m w z g l d e m r t b ije w ie le in n y c h
s u b s ta n c ji, z k t r y c h a b s o lu tn y m re k o rd z is t je s t
h e l s u b s ta n c ja ta n ie z e s ta la si w o g le p o d c i
n ie n ie m a tm o sfe ry c z n y m , n a w e t w te m p e ra tu rz e ze ra
b ez w zg ld n eg o .
3. O sm je g o g sto w y n o si 22,5 M g/m 3 (re k o rd
a b so lu tn y ).
4. G sto litu je s t r w n a 0,53 M g/m 3, a w ic je s t
to je d e n z n ie lic z n y c h m e ta li, k t r e p y w a j n a p o
w ie rz c h n i n a f ty (a n a f ta je s t l e jsza od w ody). Z n a c z
n ie l e jsz e w te m p e r a tu r z e p o k o jo w e j s je d n a k
w sz y stk ie gazy.

181

5. S re b ro o sig a w ty ra re k o r d abso lu tn y ,, a le t y l
k o w te m p e r a tu r z e p o k o jo w e j. K o n k u ru j z n im
w te m p e ra tu rz e b lisk ie j z e ra b ez w z g l d n eg o w s z y s t
k ie ta k z w a n e n a d p rz e w o d n ik i, k t r e m a j o p r e le k
try c z n y d o k a d n ie r w n y z e ru . N a to m ia s t re k o r d z i
st, je li chodzi o p rz e w o d z e n ie ciep a, je s t c ie k y h e l
ozibiony p o n iej te m p e r a tu r y okoo 2,2 K.

-i. C h a ra k te ry s ty k a
nego).

p le k s ig a s u

6. P ie r w ia s te k te n n ie m a jeszcze o fic ja ln e j n a
zw y, m a ty lk o n u m e r p o rz d k o w y 105. O trz y m a n o go
w d ro d z e sy n te ty c z n e j w 1970 r. i ja k o ta k i m oe by
ch w ilo w o u z n a n y za re k o rd z is t a b so lu tn e g o (c h w ilo
w o b o w iem p rz y k o c u 1974 r. d o n ie sio n o o w y tw o
rz e n iu p ie r w ia s tk a n r 106; o d k ry c ie to n ie zo stao
je d n a k jeszcze p o tw ie rd z o n e ).

7. S to y w ice ep o k sy d o w e.

(szka

o rg a n ic z

5. C hodzi o eb o n it.
6. M ow a o p o lia m id a c h .

8. A to je s t p o lie ty le n .
9. O d n o si si to do sz tu c zn e g o je d w a b iu .
10.

J e s t to p o listy re n .

7. B e ry l jego tw a rd o w s k a li M o h sa je s t r w
n a 7,8. N ie je s t to re k o rd a b s o lu tn y , z n a m y b o w iem
szereg tw a rd s z y c h s u b s ta n c ji, np. d ia m e n t.
8. T a k im m e ta le m je s t zoto. M o n a go u z n a za
re k o rd z is t ty lk o w k la s ie m e ta li, gdy zn ac z n ie le p
sze pod ty m w z g ld e m w ac iw o ci w y k a z u je ch o c ia
b y zw y k a p la s te lin a .
9. C hodzi o p lu to n , je d e n z p ie rw ia s tk w o tr z y
m a n y c h n a jp ie rw sztu cz n ie . D o te j p o ry je s t to je d y
ny p ie rw ia s te k p ro d u k o w a n y w sp o s b sz tu c z n y w d u
ych ilo ciach (w re a k to ra c h j d ro w y c h ). S to s o w a n y
je s t ja k o p a liw o j d ro w e w re a k to r a c h i b o m b a c h
j d ro w y c h .
10.
Z a w a rto g lin u w s k o ru p ie z iem sk iej o cen ia si
w ag o w o n a okoo 7,5%. N ie je s t to re k o rd a b so lu tn y .
N a jle p s z y w y n ik w te j k o n k u re n c ji m a tle n , d ru g i
je s t k rz e m , g lin je s t d o p ie ro n a trz e c ie j pozycji.

40 .

Z L A B O R A T O R IU M DO...

W y n a la z k i b d c e p rz e d m io te m k o le jn y c h z a g a d e k to.
1. Z a p a k i
2. T e rm o m e tr (w a m s te rd a m s k i sz k la rz , n a z w a n y
p n ie j o jc e m te r m o m e trii to D a n ie l G a b rie l F a h
re n h e it)
3. a r w k a
4. R o w e r
5. T ele fo n

39 .

6. L o d w k a
ID E N T Y F IK U JE M Y T W O R Z Y W A S Z T U C Z N E
7. O d k u rz a c z e le k try c z n y

1. J e s t to p o lic h lo re k w in y lu (PCW ).

8. O d b io rn ik ra d io w y

2. M ow a o a n ila n ie .

9. G ra m o fo n e le k try c z n y

3. J e s t to b a k e lit.

182

10. M ag n e to fo n

183

41.

SZU K A M Y M A TK I

j. W k ie n n ic tw o z a jm u je si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie z w i z a n y c h z w y tw a rz a n ie m w k n a i tk a n in do
c e l u r z a r w n o o dzieow ych, ja k i te c h n iczn y ch .
O d p o w ied zi n a p y ta n ia .

N a w st p ie k ilk a w y ja n ie n a te m a t m a te k .
a. A g ro te c h n ik a z a jm u je si c a o k s z ta te m z a g a d
n ie zw i z a n y c h z c z y n n o c ia m i p rz y u p ra w ie ro li
w celu u z y s k a n ia m o liw ie n a jle p s z y c h plo n w .
b. B u d o w n ic tw o je s t d y sc y p lin z a jm u j c si
w zn o szen iem , k o n s e rw a c j i re m o n te m w szelk ieg o r o
d z a ju b u d o w li (b u d y n k w , m o st w , fa b r y k , u rz d z e
o ra z sy ste m w k o m u n a ln y c h itp.).
c. C h e m i sto so w a n m o n a n a jk r c e j o k re li j a
ko ch e m i u p ra w ia n z u ty lita rn e g o p u n k tu w id z e n ia
(a w ic n ie ty lk o w sk a li p rz e m y so w e j, lecz r w n ie
w sk a li g o sp o d a rstw a dom ow ego).
d. E le k tro te c h n ik a je s t d z ie d z in , k t r a z a jm u je
si p o d s ta w a m i te o re ty c z n y m i i z a sto so w a n ia m i z ja
w isk fiz y czn y ch z dzied z in y e le k try c z n o c i w p ra k ty c e .
e. G rn ic tw o je s t d y sc y p lin z a jm u j c si c a o
k s z ta te m z a g a d n ie z w i z a n y c h z w y d o b y w a n ie m k o
p a lin u y tec zn y ch .

1. C h a ra k te ry s ty k a
je s t e le k tro te c h n ik a .

e le k tro n ik i,

k t r e j

m a tk

2. J e s t to te c h n o lo g ia w k ie n d y sc y p lin a w y
w o d zca si z w k ie n n ic tw a .
3. A g ro c h e m ia p o c h o d n a a g ro te c h n ik i.
4. R o zleg a d z ie d z in a z w a n a m e ta lu rg i , je j m a t
k je s t h u tn ic tw o .
5. In y n ie ria s a n ita r n a je d n a z d y sc y p lin b u
d o w n ic tw a .
6. czn o d zia k o m u n ik a c ji.
7. T e c h n ik a w ie rtn ic z a (w ie rtn ic tw o ) to d zia
g rn ic tw a .
8. P e tro c h e m ia (te c h n o lo g ia c h e m ic z n a ro p y n a f
to w ej), k t r e j m a tk je s t te c h n o lo g ia ch em iczn a.
9. In y n ie ria c h e m ic z n a d z ia ch em ii sto so w a n e j.

f. H u tn ic tw o je s t d zied z in , k t r a z a jm u je si c a
o k s z ta te m z a g a d n ie z w i z a n y c h z o trz y m y w a n ie m
m e ta li z ru d o ra z d a lsz ic h p rz e r b k n a p w y ro b y
i w y ro b y g otow e.

10.
C h a ra k te ry s ty k a te c h n ik i ra k ie to w e j je s t to
d z ia k o sm o n a u ty k i, k t r e j n ie m a w w y k a z ie m a
te k , n a to m ia s t p o lig ra fia p o z o sta a b e z d z ie tn a .

g. K o m u n ik a c ja je s t to d z ie d z in a , k t r a z a jm u je
si c a o k s z ta te m z a g a d n ie z w i z a n y c h z p rz e w o z e m
lu d z i i a d u n k w o ra z p rz e k a z y w a n ie m w sz e lk ic h in
fo r m a c ji n a odlego.

42 .

h . P o lig ra fia z a jm u je si w y tw a rz a n ie m d o k u m e n
t w g ra fic z n y c h m e to d a m i d ru k u .
i. T e c h n o lo g ia c h e m ic z n a je s t je d n y m z p o d s ta w o
w y ch d z ia w ch em ii sto so w a n e j, z a jm u j c y m si m e
to d a m i w y tw a rz a n ia o k re lo n y c h s u b s ta n c ji n a d ro d z e
c h e m ic z n e j o raz m e to d a m i w y k o rz y s ty w a n ia o d p o
w ie d n ic h su ro w c w n a tu r a ln y c h w celu ich c h e m ic z
n e j p rz e r b k i n a s u b s ta n c je u y te c zn e .

184

CO IM Z A W D Z I C Z A M Y ?

1.
O. W. o sie w o w i
z a w d ziczam y
o d k ry c ie
w 1927 r. e le k tro lu m in e s c e n c ji p r d o w e j (b), tzn . z ja
w isk a p o le g a j c e g o n a w ie c e n iu zcz p e w n y c h s u b
s ta n c ji p o d w p y w e m p rz e p y w a j c e g o p rz e z te zcza
p r d u e le k try c z n e g o . Z ja w is k o to w y k o rz y s tu je si
o b e c n ie p rz e d e w sz y stk im w tzw . la s e ra c h p p rz e
w o d n ik o w y ch , k t r e m a j zcze z p p rz e w o d n ik w
o d p o w ie d n ieg o ty p u . (E le k tro lu m in e sc e n c j p r d o w
n ale y o d r n i od tzw . e le k tro lu m in e s c e n c ji p o lo w ej,

185

k t r a p o le g a n a w ie c e n iu p e w n y c h c ia p o d w p y w e m
p o la e le k try c z n e g o : z ja w is k o to o d k ry w 1936 r. F r a n
cuz D e strie a u ).
2. E. O. L a w re n c e i M. S. L iv in g s to n e s k o n s tru o
w a li w 1931 r. p ie rw sz y c y k lic z n y a k c e le ra to r c z
s te k c y k lo tro n (a).
3. M. K n o lo w i i E. R u sc e z a w d z i c z am y b u d o w
p ie rw sz e g o m ik ro sk o p u e le k tro n o w e g o (h) w 1931 r.
4. Z a s u g Ch. C a rls o n a je s t w y n a le z ie n ie w 1936 r.
k s e ro g ra fii (f) tzn . m e to d y r e je s tr a c ji o b ra z u o p ty c z
n ego o p ie ra j c e j si n a w y k o rz y s ty w a n iu zn a czn eg o
z m n ie jsz e n ia si zd o ln o ci iz o la c y jn y c h p e w n y c h iz o la
to r w e le k try c z n y c h p o d w p y w e m w ia ta . M e to d a ta
je s t z n a c z n ie p ro s tsz a i sz y b sz a od tr a d y c y jn e j m eto d y
fo to g ra fic z n e j i z teg o w z g l d u z n a jd u je o b e c n ie co raz
sz e rsz e z a sto so w a n ie . W a d y te j m e to d y (zasa d n icz a to
m a a czuo) o g ra n ic z a j je d n a k je j sz e ro k ie z a sto so
w a n ie ja k o m e to d y k o n k u re n c y jn e j w s to s u n k u do
fo to g ra fii.
5. E. F e rm i k ie ro w a b u d o w i u ru c h o m ie n ie m
p ie rw sz e g o r e a k to r a j d ro w e g o (i) w U S A (1942 r.).
6. H. M a u c h ly e m u i J. P . E c k e rto w i z a w d z i c z a
m y o p ra c o w a n ie p ro je k tu p ie rw s z e j e le k tro n ic z n e j
m asz y n y c y fro w e j (c) E n ia c (1942 r.), z b u d o w a n e j
i u ru c h o m io n e j w 1947 r.
7. M. W o lfk e p o d a id e h o lo g ra fii (e) m e to d y
r e je s tr a c ji i o d tw a rz a n ia obrazw* o p ty cz n y c h z z a
c h o w a n ie m stosunkw* p rz e s trz e n n y c h . Z re a liz o w a j
w 1947 r. D. G a b o r. H o lo g ra fia w y m a g a je d n a k w ia
ta sp jn e g o i w z w i z k u z ty m z a c z a si ro z w ija
d o p ie ro k ilk a l a t te m u , g d y m o n a b y o u y la s e r w
ja k o r d a w ia ta o w ie tla j c e g o o b ie k ty fo to g ra fo
w a n e t m e to d .
8 J . B a rd e e n o w i i W . K. B ra tta in o w i za w d z i c z a
m y je d e n z n a jw a n ie js z y c h c h y b a w y n a la z k w n a
szych czasw* tr a n z y s to r (j) w y n a le z io n y w 1948 r.
9.
D zieo u cz o n y c h ra d z ie c k ic h , o k t ry c h m o w a
io p ie rw s z a n a w iec ie e le k tro w n ia j d ro w a (d), u r u
c h o m io n a w O b n i sk u w 1954 r.
10.
T. M a im a n o w i z a w d z i c za m y w y n a la z e k la s e ra
(g) w 1960 r.

43 . H E R B Y

W S P C Z E S N E J T E C H N IK I

1. A u to m a ty c z n a m a s z y n a c y fro w a je s t wr n aszy m
w y k a z ie s y m b o le m a u to m a ty k i (b), tzn . d zied z in y , k t
r a z a jm u je si c a o k s z ta te m z a g a d n ie z w i z a n y c h
z a u to m a ty z a c j r n y c h p ro ces w , m . in. p ro ces w
d o k o n y w a n ia o b licze . A u to m a ty z a c ja p ro c e s w p o le
g a n a ta k ie j ich o rg a n iz a c ji, a b y p ro ces z a in ic jo w a n y
p rz e z c z o w ie k a p rz e b ie g a d a le j bez jeg o u d z ia u w e
d u g z g ry z a d a n e g o p la n u .
2. B a te ria so n ec z n a ja k o u rz d z e n ie , w k t r y m
n a s t p u je b e z p o re d n ia z a m ia n a e n e rg ii w ia ta s o
n eczneg o na e n e rg i e le k try c z n , je s t sy m b o le m h e lio e n e rg e ty k i (h). D zied zin a ta z a jm u je si z a g a d n ie n ia m i
w y k o rz y sta n ia e n e rg ii p ro m ie n io w a n ia so n eczn eg o do
cel w e n e rg e ty c z n y c h .
3. B o m b a k o b a lto w a , z w a n a in acz ej k o b a ltro n e m .
je s t u rz d z e n ie m , k t r e z a w ie ra r d o p ro m ie n io w a
n ia g a m m a (izotop p ro m ie n io tw rc z y k o b a ltu ) z a
m k n i te w o d p o w ie d n ie j o b u d o w ie i w y p o sao n e
wr sze reg d o d a tk o w y c h u rz d z e ste ro w n ic z y c h i k o n
tro ln y c h . P ro m ie n io w a n ie g a m m a w y k o rz y s tu je si
w m e d y cy n ie, a ta k e w d e fe k to sk o p ii (te c h n ik a n ie
niszczcy ch b a d a ja k o c i m a te ria w za po m o c
n a w ie tla n ia ic h r n e g o ro d z a ju p ro m ie n ia m i, w ty m
ta k e p ro m ie n ia m i g a m m a). B o m b a k o b a lto w a je s t
w ic sy m b o le m d e fe k to sk o p ii (c).
4. R e a k to r j d ro w y s ta n o w i zasa d n ic z y e le m e n t
e le k tro w n i j d ro w e j, w k t r e j e n e rg i j d r o w w y
z w a la n w re a k to rz e p o d czas ro z s zczep ian ia si j d e r
a to m w u r a n u lu b p lu to n u z a m ie n ia si n a e n e rg i
e le k try c z n . R e a k to r ta k i je s t w ic sy m b o le m h e r b o
w y m e n e rg e ty k i j d r o w e j (g), czyli d z ied z in y z a jm u
j c e j si w y k o rz y s ta n ie m e n e rg ii j d r o w e j do celw
e n e rg e ty c z n y c h .
5. W la m p ie ra d io w e j w y k o rz y s tu je si w asn o ci
p rz e p y w u e le k tro n w w p r n i p o m id zy o d p o w ie d
nio u k s z ta to w a n y m i e le k tro d a m i. J e s t ona sy m b o lem
e le k tro n ik i p r n io w e j (f), k t r a z a jm u je si c a o
k s z ta te m z a g a d n ie z w i za n y c h z b a d a n ia m i i w y k o
rz y s ta n ie m p rz e p y w u e le k tro n w w u rz d z e n ia c h
p r n io w y ch .

187

6. M a se r su y do w y tw a rz a n ia lu b w z m a c n ia n ia
m ik ro fa l (b ard zo k r tk ic h fa l ra d io w y c h ) w o p a rc iu
0 w y k o rz y s ta n ie k w a n to w y c h e fe k t w to w a rz y sz c y c h
o d d z ia y w a n iu p ro m ie n io w a n ia e le k tro m a g n e ty c z n e g o
z m a te r i i ja k o ta k i je s t sy m b o le m e le k tro n ik i k w a n
to w e j (d), tzn . d zied z in y z n a jm u j c e j si b a d a n ie m i w y
k o rz y s ta n ie m e fe k t w o d d z ia y w a n ia p ro m ie n io w a n ia
e le k tro m a g n e ty c z n e g o z m a te ri , w' c e lu k o n s tru k c ji
g e n e ra to r w (rde) i w z m a c n ia c z y k w a n to w y c h .

4. S to n a z w y r n y c h u rz d z e su c y c h do
p o d o b n y c h celw , m ia n o w ic ie do lo k a liz a c ji r n y ch
o b ie k t w n a o d leg o za p o m o c fa l e le k tro m a g n e
ty c z n y c h (ra d a r) i u ltra d w i k w (sonar).

7. O d b io rn ik ra d io w y ja k o sy m b o l ra d io te c h n ik i (j)
n ie w y m a g a c h y b a a d n y c h k o m e n ta rz y .

6.
T e n a z w y n ie m a j ze so b nic w sp ln eg o . W ol
to m ie rz to p rz y rz d do p o m ia ru n a p i c ia e le k try c z
nego, w o lta m e tr za to n a c z y n ie z e le k tro d a m i, w k t
ry m p rz e p ro w a d z a si e le k tro liz .

8. S o w o r a d a r o zn acza sy s te m te c h n ic z n y p rz e
z n aczo n y do lo k a c ji o b ie k t w za p o m o c m ik ro fa l.
R e p re z e n tu je on w ic ra d io lo k a c j (i), k t r a , ja k sa m a
je j n a z w a w sk a z u je , z a jm u je si w y k o rz y s ta n ie m fa l
ra d io w y c h do o k re la n ia p o o e n ia r n y c h o b iek t w .
9. R a k ie ta k o sm ic zn a ja k o sy m b o l a s tr o n a u ty k i (a)
nie w y m a g a a d n y c h k o m e n ta rz y .
10.
T ra n z y s to r to u rz d z e n ie , w k t ry m w y k o
rz y s tu je si w aciw o c i p rz e p y w u e le k tro n w w p
p rz e w o d n ik a c h . J e s t on sy m b o le m h e rb o w y m e le k tro
n ik i p p rz e w o d n ik o w e j (e), z a jm u j c e j si b a d a n ie m
1 p r a k ty c z n y m w y k o rz y s ta n ie m z ja w is k z w i z a n y c h
z p rz e p y w e m e le k tro n w p rz e z m a te ria y i u rz d z e
n ia p p rz e w o d n ik o w e .

44 .

C O M A J Z E S O B W S P L N E G O ?

1. S to n a z w y d w c h m a sz y n , k t r e su do ob
r b k i m e ta li, a w ic n a z w y d w ch u rz d z e o p o d o b
n y m p rz e z n a c z e n iu .

5. T e d w ie n a z w y o d n o sz si do k w a n to w y c h g e
n e ra to r w lu b w z m a n ia c z y p ro m ie n io w a n ia e le k tro
m a g n e ty c z n e g o (m a se r m ik ro fa le , to zn aczy b a rd z o
k r tk ie fa le ra d io w e , la s e r w ia to p o d c z e rw o n e
i w id zialn e).

7. S to n a z w y te g o sa m e g o u rz d z e n ia .
8. S to ja n to n ie ru c h o m a cz s iln ik a e le k try c z
n eg o lu b p r d n ic y , s to ja k to ro d z a j p ro ste g o e le
m e n tu k o n s tru k c y jn e g o . W id a s t d , e n azw y te nie
m a j ze so b n ic w sp ln eg o .
9. T e d w ie n a z w y ta k e n ie m a j ze so b n ic w sp l
nego. W irn ik je s t ru c h o m c zci siln ik a e le k try c z
n ego lu b p r d n ic y , n a to m ia s t w ir w k a to u rz d z e n ie ,
w k t ry m w y k o rz y s tu je si lu b b a d a d z ia a n ie siy
o d ro d k o w e j n a s u b s ta n c je , e le m e n ty , a n a w e t o rg a
n iz m y y w e z n a jd u j c e si w czci w ir w k i o b ra c a
j c e j si z b a rd z o d u sz y b k o ci.
10. S to n a z w y r n y c h u rz d z e e le k try c z n y c h
su c y c h do p o d o b n y c h celw . T y ra tr o n je s t g a z o
w a n la m p p ro s to w n ic z w ie lk ie j m ocy, ty r y s to r
za u rz d z e n ie m p p rz e w o d n ik o w y m o id e n ty c z
n y m p rz e z n a c z e n iu .

VI E

STA RE LEGENDY WE W SP C ZESN EJ

W E R S JI

2. To r n e n a z w y teg o sa m e g o u rz d z e n ia .
3. T e d w a o k re le n ia n ie m a j ze so b n ic w s p l
nego. K o m e c h a n ic z n y to je d n o s tk a m ocy, a tr a k to r
to in a c z e j cig n ik , czy li ro d z a j p o ja z d u m ech a n ic zn e g o .

1.
R y su n e k p rz e d s ta w ia le g e n d o b azy liszk u , k t ry
z a b ija w zro k ie m . R o l o k a b a z y lisz k a m oe dzi s p e
n ia la s e r (f), k t r y w y sy a ta k siln e v ;izk i w ia ta ,
e p rz e b ija j o n e n a w e t b la c h y stalo w o .

188

13 500 Z a g a d e k z t e c h n i k i

189

2. N a ty m r y s u n k u je s t o czy w icie p ar. T w a r d o w

ski, k t r y dzi m g b y w y l d o w a n a K siy cu , u y
w a j c w ty m c elu ra k ie ty k o sm ic zn e j (a).
3. R y su n e k ilu s tr u je a lc h e m ik a w jeg o p ra c o w n i.
A lch em icy d y li do o w a d n i c ia ta je m n ic le g e n d a r
nego k a m ie n ia filozo ficzn eg o , k t r y m ia im u m o li
w i m. in. o trz y m y w a n ie zo ta z ta s z y c h m a te ria w .
D zi zoto m o n a rz e c z y w ic ie o trz y m a z ta sz y c h
p ie rw ia stk w , p o d d a j c je n a p ro m ie n io w a n iu w r e
a k to rz e j d ro w y m (d). T a k o trz y m a n e zo to b y o b y
je d n a k p ro m ie n io tw rc z e , a w ic p rz e k s z ta c a o b y si
z u p y w e m czasu w in n y (lu b in n e) p ie rw ia s te k , a p o
n a d to b y o b y d ro sze od z o ta n a tu ra ln e g o .
4. N a r y s u n k u je s t p rz e d s ta w io n y la ta j c y d y w a n
z je d n e j z b a je k a ra b s k ic h . N a jb li sz y te m u m a rz e n iu
je s t w sp czesn y m ig o w ie c (e).
5. W z n a n e j b a jc e A li B aba i 40 ro zb jn ik io w ro ta
p iecz ary ze s k a r b a m i o tw ie ra y si n a ro zk az: S e z a
m ie, o tw rz si! U rz d z e n ie ta k ie m o n a dzi w7 z a s a
dzie zb u d o w a. M u siao b y ono z a w ie ra p rz e d e w s z y s t
k im a n a liz a to r m o w y lu d z k ie j (j), k t r y p r z e k a z y w a b y
m asz y n ie m a te m a ty c z n e j w y n ik a n a liz y w y p o w ie d z ia
nego z d a n ia . M aszy n a ta , z a le n ie od in fo rm a c ji o tr z y
m a n y c h od a n a liz a to ra , u ru c h a m ia a b y siln ik i o tw ie
ra j c e b ra m s k a rb c a . W k a d y m i'azie o b ec n ie z b u
d o w an o ju e k s p e ry m e n ta ln y za m e k , k t r y o tw ie ra
d rzw i ty lk o po w y p o w ie d z e n iu o k re lo n e g o h asa.
6. W re d n io w ie c z u k r y a le g e n d a o g rze m a
g n eso w ej. k t r a w y c i g a a g w o d zie ze s ta tk w , gdy
zbliyy si do n ie j. W p ra w d z ie dzi s ta tk w n ie b u
d u je si z d re w n a , a le g r m a g n e s o w m o n a z a st p i
p o t n y m e le k tro m a g n e s e m (i). T a k p o t n e g o e le k tr o
m a g n e s u jeszcze n ie z b u d o w a n o , a le te o re ty c z n ie je s t
to m o liw e w g r w c h o d z je d y n ie o g ro m n e t r u d
noci n a tu r y te c h n ic z n e j.
7. W z n a n e j b a jc e d la d ziec i sto lik n a k ry w a si
sa m do p o sik u n a ro z k a z : S to lic z k u , n a k ry j si! D zi
w y k o n a w c ta k ie g o ro z k a z u m o e by o d p o w ied n io
s k o n s tru o w a n y ro b o t (b), z a o p a trz o n y w a n a liz a to r
m ow y i m a sz y n m a te m a ty c z n .
8. B o h a te rk je d n e j z b a n i A n d e rs e n a je s t k r
le w n a . k t r a p o tr a fia w y c z u u w ie ra j c e j z ia rn k o

190

g ro c h u p rz e z sie d e m p o d u sz e k . D zi k r le w n ie w y
sta rc z y b y , z a m ia s t k r le w s k ie j w raliw o ci, d e fe k to
sk o p g a m m a (h). U rz d z e ta k ic h , z a w ie ra j c y c h p o
je m n ik i z m a te ria e m w y s y a j c y m p ro m ie n io w a n ie
g a m m a , u y w a si dzi do b a d a d e fe k t w u k ry ty c h
w e w n trz r n y c h w y ro b w m e ta lo w y c h o g ru b o ci
n a w e t do 25 cm .
9.
W ed u g s ta ro y tn e j m ito lo g ii ojciec bogw g re c
k ic h Z eu s p o tr a fi cisk a p io ru n y . W e w sp czesn y ch
la b o r a to r ia c h p io ru n y w y tw a rz a si za p o m o c g e n e
ra to r w b a rd z o w y so k ie g o n a p i c ia (c). M a k s y m a ln e
w y so k ie n a p i c ie , ja k ie czo w iek p o tr a fi w y tw o rz y
w la b o ra to riu m , je s t k ilk a n a c ie ra z y nisze n i n a p i
cie w y w o u j c e n a tu r a ln e w y a d o w a n ia a tm o s fe ry c z
n e, n ie m n ie j je d n a k m a e p io ru n y m o n a w y tw a rz a
w sp o s b sztu cz n y .
10.
B o h a te re m w ie lu o p o w ia d a f a n ta s ty c z n o - n a u
k o w y ch je s t czo w iek , k t r y w sz y stk o w id zi, sa m nie
b d c w id z ian y m . N a n a sz y m ry s u n k u te go, oczy
w icie, n ie w id a. Z n a n y a m e r y k a s k i p is a rz W ells
p o w ic i m u n a w e t p o w ie. D zi w sz y stk o m ona
w id zie sa m e m u , n ie b d c w id z ia n y m , za p o m o c o d
p o w ie d n io u k ry ty c h k a m e r te le w iz y jn y c h ~(g). P o m y s
te n n ie je d n o k ro tn ie w y k o rz y s ty w a n o w film a c h .

46 .

Z A D Z IW IA J C E ?

1. S zy b a ta k a p o w in n a b y w y k o n a n a z p le k s ig la s u (szk a o rg an iczn eg o ) lu b z k w a rc u . O b y d w ie s u b
s t a n c je p rz e p u s z c z a j zn a c z n cz p ro m ie n io w a n ia
n a d fio le to w e g o , k t r e w y w o u je o p alen izn .
2. L o d w k i te g o ro d z a ju , z w a n e lo d w k a m i p
p rz e w o d n ik o w y m i d z ia a j n a z a sad zie z ja w is k a P e liie ra . C h a r a k te r y z u je si ono ty m . e p rz y p rz e p y w ie
p r d u e le k try c z n e g o p rz ez obw d e le k try c z n y z p rz e
w o d w w y k o n a n y c h z d w ch r n y ch m a te ria w j e
d e n ze sty k w o g rz e w a si, d ru g i za si ozibia. Z ja
w isk o to w y s t p u je szczeg ln ie siln ie w ta k z w a n y c h
p p rz e w o d n ik a c h . I n s ta lu j c w ic w je d n e j ze cian
ja k ie g o n a c z y n ia o d p o w ie d n i ilo ta k ic h obw odw

191

e le k try c z n y c h , w y k o n a n y c h z o d p o w ie d n ich p p rz e
w o d n ik w w ta k i sposb, a b y s ty k i o z ib iajc e
si b y y po s tro n ie w e w n trz n e j, za s ty k i o g rz e w a
j c e si p o s tro n ie z e w n trz n e j c ia n k i o trz y
m a m y w a n ie lo d w k (lo d w k i p p rz e w o d n ik o w e
n ie z d a y e g z a m in u ja k o lo d w k i d o m o w e, w ie tn ie
n a to m ia s t s p r a w u j si ja k o s p e c ja ln e lo d w k i la b o
r a t o r y jn e n p . do tr a n s p o r tu k rw i).

5.
O b u d o w a o b ro to w e j sz c zo tk i m u si sta n o w i co
w ro d z a ju p u sz k i F a r a d a y a (ry s u n e k p oniej), g dy
d z ia a n ie szczo tk i o p ie ra si n a w y k o rz y s ta n iu z ja
w isk a e le k try z o w a n ia si w o s w szczo tk i w s k u te k ich

3.
T a k i g a tu n e k sta n o w i w a c iw ie d w a n a c z y n ia
(ry su n e k ) w sta w io n e je d n o w d ru g ie i zc zo n e ze
sob n a b rzeg u . M id zy n im i je s t w o d a. M lek o
(w g a r n k u w e w n trz n y m ) n ie o g rz e w a si w i c b e z p o
re d n io od p y ty k u c h e n k i, lecz je s t o g rz e w a n e p rzez
w o d (w n a c z y n iu z e w n trz n y m ). G d y te m p e ra tu ra
w ody i m le k a o sig n ie 100 C, w o d a z aczn ie w rze

i te m p e r a tu r a je j n ie b d z ie d a le j si p o d n o si (m im o
p o d g rz e w a n ia n a c z y n ia n a k u c h e n c e ), z a te m m le k o n ie
b d z ie ju o trz y m y w a o c ie p a od w o d y (a b y b y p r z e
p y w ciep a m id zy w o d a m le k ie m , w o d a m u s ia a b y
m ie w y sz te m p e r a tu r n i m leko). W obec b r a k u
d o p y w u c iep a, m le k o w rz e n ie b d zie , cho m a te m
p e r a tu r 100 C. W iad o m o b o w ie m , e a b y ja k ciecz
p rz e p ro w a d z i w s ta n p a r y w te m p e r a tu r z e w rz e n ia ,
n ie w y s ta rc z y je j o g rz a do te j te m p e ra tu ry , lecz
trz e b a jeszcze d o sta rc z y sp o ro c ie p a n a z a m ia n te j
cieczy w p a r .
4.
S tr w z a s t p u j w ty m p rz y p a d k u im p u ls y
p r d u e le k try c z n e g o , b ie g n c e p rz e z d r u t o k a la j c y
p a stw isk o . O czyw icie im p u ls y e le k try c z n e m u s z b y
ta k d o b ra n e , a b y n ie b y y n ie b e z p ie c z n e d la b y d a .

192

ta r c ia o d y w a n . O czyw icie, a b y k u rz p rz e c h o d z i
z w o s w do p o je m n ik a (w y k o rz y sta n ie z ja w is k a e le k
try z o w a n ia si c ia p rz e z in d u k c j ), z a r w n o o b u d o w a,
ja k i k ij sz c z o tk i m u sz b y -w y k o nyw ane z m e ta lu .
6.
U y w a n y p rz e z n a s sy ste m d z ie s i tk o w y n u m e
ra c ji o p ie ra si n a u m o w ie, w m y l k t r e j d a n liczb
(np. 102) z a p is u je m y za p o m o c c y fr w sk a z u j c y c h ,
ile d a n a lic z b a z a w ie ra (od le w e j) s e te k (w n a sz y m
p rz y k a d z ie je d n ), d z ie s i te k (w n a sz y m p r z y k a

193

dzie a n i je d n e j, czy li zero) i je d n o c i (w n aszy m

p rz y k a d z ie dw ie). R w n ie je d n a k d o b rz e m o em y
zasto so w a in n y spo s b z a p isu , k t r y b d zie p o le g a
n a z a p is a n iu d a n e j licz b y za p o m o c c y fr w s k a z u j
cych, ile d a n a liczb a z a w ie ra sz e d z ie si te k c z w re k
(w n a sz y m p rz y k a d z ie je d n ), trz y d z ie s te k d w je k
(w n a sz y m p rz y k a d z ie je d n ), sz e s n a s te k (w n a
szym p rz y k a d z ie zero), sem e k (w n a sz y m p r z y k a
d zie zero), czw re k (w n a sz y m p rz y k a d z ie je d
n), d w je k (w n a sz y m p rz y k a d z ie je d n ) i je d n o
ci (w n a s z y m p rz y k a d z ie zero). W ty m n o w y m
s y s te m ie zap isu liczb s to d w a (a w te n sa m sp o s b
ta k e k a d in n ) b d z ie m y w i c m o g li z a p isa za p o
m oc d w ch je d y n ie c y fr: 0 i 1 w n a s t p u j c e j p o sta ci:
1100110. T en n o w y sy s te m z a p is u liczb za p o m o c
d w ch ty lk o c y fr n o si n a z w s y s te m u d w jk o w eg o .
I w a n ie w ty m s y s te m ie licz y z n a k o m ita w ik szo
a u to m a ty c z n y c h m a s z y n m a te m a ty c z n y c h .
7.
W y sta rc z y p ro m ie n io w a n ie p o d c z e rw o n e z o d
p o w ied n ieg o r d a sk ie ro w a n a lu s tr a u s ta w io n e
w ro g a c h te r e n u , ta k a b y o d b ija j c si od k o le jn y c h
z w ie rc ia d e obiego c a g ra n ic te r e n u i n a k o cu
sw ej d ro g i p a d a o n a fo to k o m rk . J e li k to k o lw ie k
p rz e rw ie g dzie w i z k p ro m ie n io w a n ia p o d c z e rw o
nego, w w czas fo to k o m rk a p rz e s ta n ie b y n im o w ie
tlo n a . P rz e r w a n ie o w ie tle n ia fo to k o m rk i sp o w o d u je
p rz e rw w obw odzie e le k try c z n y m , do k t re g o je s t
o n a w c z o n a , co sa m o c z y n n ie u ru c h a m ia o d p o w ied n i
sy s te m a la rm o w y .

p rz e w o d n ic tw a m o n a m w i d o p ie ro w w czas, gdy
o d p o w ie d n i m e ta l o zib i si p o n i e j je g o te m p e r a tu r y
k ry ty c z n e j n a d p rz e w o d n ic tw a , a w ic z a n u rz y si go
a lb o w c ie k y m h e lu (te m p e r a tu ra w rz e n ia pod c i n ie
n ie m a tm o sfe ry c z n y m w y n o si okoo 4 K), a lb o je li
te m p e r a tu r a k ry ty c z n a n a d p rz e w o d n ic tw a je s t d o s ta
te cz n ie w y so k a w e w e n tu a ln ie d o d a tk o w o o zib io
n y m c ie k y m w o d o rz e (te m p e r a tu ra w rz e n ia p o d ci
n ien iem n o rm a ln y m w y n o si okoo 20 K).
9.
Do n a jb a r d z ie j z n a n y c h n a le ta k z w an e sto p y
W ooda i L ip o w itz a . S to s to p y b iz m u tu , oow iu, k a d
m u i c y n y w o d p o w ie d n ic h p ro p o rc ja c h . Ic h te m p e r a
tu r y to p n ie n ia s p o n a d d w a d z ie c ia sto p n i nisze od
te m p e r a tu r y w rz e n ia w o d y (100 C), ta k e w o d p o
w ie d n io g o r c e j w o d z ie s to p i si w sz y stk ie p rz e d
m io ty z n ic h w y k o n a n e . O czy w icie, n ie ro b i si z ty c h
sto p w yeczek , gdy n ie m ia o b y to ad n eg o sen su .
10.
T a k im p rz e w o d n ik ie m d w i k u je s t k a d y s z n u
re k , o ile ty lk o je s t on n a p i ty (im siln ie j, ty m lep iej)
n a c a e j sw e j dug o ci. N a p i ty s z n u re k s ta n o w i b o
w iem po p ro s tu s tru n . T a k i te le g ra f n ie n a d a je si
do p ro w a d z e n ia ro z m w w p ro st, gdy z b y tn io z n ie
k sz ta c a p rz e w o d z o n e p rz e z si d w iki. Z n a k o m ic ie
je d n a k m o n a za jeg o p o m o c p rz e k a z y w a r n e
sy g n a y ty p u : k ro p k a k r e s k a .

47.
8.
N a to, a b y p rz e w o d n ik , p rz e z k t r y p y n ie p r d
e le k try c z n y , z u p e n ie si n ie o g rze w a, jeg o o p r e le k
try c z n y m u s i b y d o k a d n ie r w n y z e ru . W n o r m a l
n y ch w a ru n k a c h p rz e w o d n ik w ta k ic h n ie m a. J e d
n a k e w te m p e r a tu r z e b a rd z o b lisk ie j z e ra b e z w z g l d
n ego sz e re g m e ta li i ta k z w a n y c h p m e ta li w y k a z u je
z d u m ie w a j c e w aciw o ci, z k t ry c h do n a jw a n ie j
szych n a le y k o m p le tn y b r a k o p o ru e le k try c z n e g o .
Z ja w isk o to n a z y w a si n a d p rz e w o d n ic tw e m , za s u b
sta n c je , w k t ry c h ono w y s t p u je n a d p rz e w o d n ik a
mi. N a jw y sz a te m p e r a tu r a , p rz y k t r e j m e ta l je s t
jeszcze n a d p rz e w o d n ik ie m , n o si n a z w te m p e ra tu ry
k ry ty c z n e j n a d p rz e w o d n ic tw a . D la r n y c h m a te r ia
w m a ona r n e w a rto c i; n a jw y sz a je j w a rto
o b ecn ie p rz e k ra c z a n ie z n a c z n ie 20 K powry ej z e ra
bezw zg ld n eg o . Z teg o p o w o d u o w y k o rz y s ta n iu n a d -

194

F A N T A Z JA I R Z E C Z Y W IS T O

1. J e s t to f a n ta z ja sp rz e c z n a z n a u k . T e o ria
w zg ld n o ci o rz e k a b o w iem , e a d e n o b ie k t n ie m oe
ro zp d zi si n a w e t do p r d k o c i r w n e j p r d k o c i
w ia ta w p r n i, a c d o p iero j p rz e k ro czy .
2. To n ie je s t f a n ta z ja , to ju rzeczy w isto . A p a
r a ty ta k ie , z w a n e w id e o te le fo n a m i, p rz e c h o d z ju
e g z a m in n a e k s p e ry m e n ta ln y c h lin ia c h cznoci.
3. J e s t to d o t d f a n ta z ja . Z n a m y ju w p ra w d z ie
n ie lic z n e zw i z k i ch e m ic z n e g az w s z la c h e tn y c h z in
n y m i p ie rw ia s tk a m i (d o k a d n ie:
ch lo ro w cam i!, a le
jeszcze n ie z m e ta la m i.

195

4.
To f a n ta z ja sp rz e c z n a z n a u k . D ru g a z a sa d a
te rm o d y n a m ik i o rz e k a b o w ie m , e c iep o m o n a z a
m ien i n a p ra c (i to n ie c ak o w ic ie) ty lk o w w czas,
g d y p rz e p y w a ono od c ia a cie p le jsz e g o do c ia a z im
n iejszeg o . N a to., a b y s ta te k m g p o b ie ra ciep o
z o cean u i cz jeg o p rz e tw a r z a n a p ra c , m u s ia b y
on b y p o re d n ik ie m w p rz e p y w ie cie p a od o c e a n u
do s p e c ja ln ie w ty m c e lu o zib io n eg o p o w ie trz a a tm o
sfery czn eg o , a do o zi b ie n ia p o w ie trz a m u s ia b y zuy
w icej e n e rg ii, n i b y je j u z y s k a z te j za m ia n y .

5.
To n ie je s t f a n ta z ja , to rz eczy w isto . T e c h n ik a
ta k a n o si n a z w h o lo g ra fii. W y m a g a o n a je d n a k z a
s to so w a n ia la s e r w (zar w n o do o w ie tle n ia fo to g ra fo
w a n y c h o b iek t w , ja k i do o g l d a n ia u z y sk a n y c h t
m e to d ,.fo to g ra fii).

6.
T e le w iz o r w ta k ic h jeszcze n ie m a w sp rz e d a y
i p e w n ie n ie p r d k o b d w sk le p a c h , a le w k ilk u l a
b o ra to ria c h (gw nie w U S A i Ja p o n ii) z b u d o w a n o ju
e k s p e r y m e n ta ln e o d b io rn ik i te le w iz y jn e , w k t ry c h
ro l k in e s k o p w p e n i s p e c ja ln e p a s k ie u k a d y e le k tro n ic z n o -o p ty c z n e w y tw a rz a j c e o b ra z te le w iz y jn y .
J e d e n z ty p w ta k ie g o p a sk ie g o k in e s k o p u d z ia a
n a z a sa d z ie e le k tro lu m in e s c e n c ji (polow ej), tzn . z ja
w isk a p o le g a j c e g o n a w ie c e n iu p e w n y c h s u b s ta n c ji
(zw an y ch e le k tr o lu m in o f o r a m i) p o d w p y w e m p o la
e le k try c z n e g o .
Z a sa d n ic z
czci p a sk ie g o k in e s k o
p u te g o ro d z a ju je s t w a r
s tw a e le k tro lu m in o fo ru . N a
p rz e d n i je j s tro n n a n ie
sio n y je s t u k a d p o zio m y ch
c ie n k ic h
e le k tro d
p rz e
c:
!
i
z ro c zy sty c h , n a ty ln za
\ s
ta k i u k a d e le k tro d p io n o
w y c h . E k r a n w ie c i w ty c h
i
t t
Jekran', wieci
m ie jsc a c h , g d z ie k rz y u j
/ ?
si e le k tro d y , do k t ry c h
| j
p rz y o o n e je s t
n ap i c ie ,
ja k to p o k a z a n o n a r y s u n
i
|
_____1 wonstwa eLektno_
k u obok. P rz y k a d a j c w ic
pmyteione napicie tu mi no {-o nu
n a p i c ie do o d p o w ie d n ic h
e le k tro d m o em y w y tw o
rz y d a n y o b ra z .

/ |\

196

7. J e s t to p o m y s n ie r e a ln y i n iem o liw y d o z r e a
liz o w an ia. N ie z n a m y dzi m a te ria w w y b u c h o w y c h ,
k t r e p o z w a la y b y n a d a w a p o cisk o m p r d k o co n a j
m n ie j rw m p ie rw s z e j p r d k o c i k o sm iczn ej (okoo 7,9
k m /s), a ta k p r d k o m u s i m ie s ta te k k o sm iczn y
s ta r tu j c y z Z iem i, b y m g w e j n a o rb it o k o o zie m sk . A g d y b y n a w e t ta k ie m a te ria y b y y z n a n e ,
to i ta k a d e n c z o w iek n ie p rz e trz y m a b y ta k ie g o
s ta r tu , g d y w s k u te k o g ro m n e g o p rz y s p ie sz e n ia o rg a
n izm lu d z k i z o sta b y po p r o s tu zm iadony.
8. T o rzeczy w isto . U czen i s k o n s tru o w a li ju
e k s p e r y m e n ta ln e m o d e le ta k ic h fr o te re k . K a d a z nich
m a w m o n to w a n m a m a s z y n m a te m a ty c z n i o d
p o w ie d n i z e sta w p rz y rz d w p o m ia ro w o -k o n tro ln y c h .
F ro te rk ta k o p ro w a d z a s i za p ie rw s z y m ra z e m
po m ie sz k a n iu , a o n a z a p is u je w sw e j p a m i c i cay
p ro g ra m fro te ro w a n ia ze w sz y stk im i e w e n tu a ln y m i
p rze sz k o d a m i, n a k t r e m a u w aa.
9. T o n ie je s t f a n ta z ja , a le te jeszcze n ie rz e c z y
w isto . W la b o ra to ria c h s k o n s tru o w a n o m o d ele ta k
z w a n y c h b a re k m o rsk ic h , k t r e p o ru s z a j si k o sz te m
e n e rg ii fa l m o rsk ic h . S o n e z a o p a trz o n e w sw ego
ro d z a ju a g le w o d n e (z a n u rz o n e w w odzie), n a k t
re f a le m o rsk ie d z ia a j p e w n si, p o p y c h a j c ty m
sa m y m c a b a rk w o k re lo n y m k ie r u n k u . A je li
n ie w ie rz y cie , e f a la m o rs k a m oe rzeczy w icie p c h a
ta k b a rk , to sa m i s p r b u jc ie p y n la te m z f a l
i pod f a l .
10.
W ty m c e lu w y k o rz y s tu je si (n a ra z ie w m o
d e la c h la b o ra to ry jn y c h ) n o w te c h n ik w y k o n y w a n ia
z d j ta k z w a n te c h n ik k se ro g ra fic z n , k t r a s to
s u j c z u p e n ie in n e m e to d y re je s tr a c ji, w y w o y w a n ia
i u tr w a la n ia o b raz w , p o z w a la u z y sk a g o to w e z d j
cie iz eczy w icie w c i g u k ilk u n a s tu do k ilk u d z ie s i c iu
se k u n d . Id e a te j m e to d y w y k o rz y s tu je p rz e d e w sz y
s tk im z ja w is k o s p a d k u o p o ru e le k try c z n e g o p e w n y c h
iz o la to r w p o d w p jrw em w ia ta (zjaw isk o fo to e ie k try c z n e w e w n trz n e ). P y t fo to g ra fic z n z a s t p u je tu
tzw . p y ta k se ro g ra fic z n a , k t r s ta n o w i w arstw ra
o d p o w ied n ie g o iz o la to ra (n a jczciej selen u ) n a n ie s io
n a n a p o d o e m e ta lo w e . P ro c e s k se ro g ra fic z n y , k t ry
tr w a c z n ie k ilk a d z ie s i t se k u n d , s k a d a si z n a
st p u j c y c h e ta p w p rz e d s ta w io n y c h n a k o le jn y c h
p i ciu ry s u n k a c h . N a ry s u n k u a p o k a z a n o p rz y g o to
w a n ie (ad o w a n ie ) p y ty : u m ie szc z a si j w p o b liu

197

w y a d o w a n ia ele k try c z n e g o , w w y n ik u czego n a p o

w ie rz c h n i iz o la to ra g ro m a d z i si a d u n e k e le k try c z n y .
R y su n e k b p rz e d s ta w ia e k sp o z y c j (w n a w ie tlo n y c h
m ie jsc a c h p y ty , w s k u te k s p a d k u o p o ru e le k try c z
nego, a d u n e k e le k try c z n y p rz e p y w a do p o d o a m e
ta lo w e g o p o w s ta je u ta jo n y o b ra z e le k try c z n y ). N a
ry s u n k u c p o k a z a n e je s t w y w o a n ie : p y t z u ta jo n y m
o b ra z e m p o sy p u je si d ro b n y m p ro s z k ie m n a a d o w a
n y m e le k try c z n ie p rz e c iw n ie n i p y ta , w w y n ik u cze
go p ro sz e k p rz y le g a do n a a d o w a n y c h o b sz a r w p o
w ie rz c h n i iz o la to ra , a n a r y s u n k u d w id a p rz e n ie s ie
n ie o b ra z u z p y ty n a p a p ie r (do w y w o a n e j p y ty
d o cisk a si p a p ie r, w w y n ik u czego p ro s z e k p rz y le g a
do p a p ie ru ). R y su n e k e p rz e d s ta w ia u tr w a le n ie (o b raz
p rz e n ie sio n y n a p a p ie r s p r y s k u je si s p e c ja ln y m ro z
tw o re m , k t r y po z a sc h n i c iu p o k ry w a o b ra z c ie n k
p rz e z ro c z y st w a rs tw , z a b e z p ie c z a j c p ro s z e k p rz e d
o d p a d n i c ie m od p a p ie ru ).
T e c h n ik a k se ro g ra fic z n a u s t p u je te c h n ic e fo to
g ra fic z n e j p rz e d e w sz y stk im p o d w z g l d e m czuoci
i zd olnoci o d tw a rz a n ia p to n w (czyli m a y c h
kontrastw ^). Z te g o p o w o d u s to s u je si j gwmie do
k o p io w a n ia d ru k w i d o k u m e n t w . N ie je s t je d n a k
w y k lu c z o n e , e p o st p w d z ie d z in ie p ro d u k c ji cz u y c h
p y t k se ro g ra fic z n y c h doprow -adzi k ie d y do teg o , e
b d one m o gy k o n k u ro w a ze z w y k y m i k lisz a m i fo
to g ra fic z n y m i, a wrte d y obok tr a d y c y jn y c h a p a ra t w
fo to g ra fic z n y c h b d z ie m o n a k u p i w sk le p ie ta k e
a p a r a ty k se ro g ra fic z n e , u m o liw ia j c e u z y sk a n ie g o to
w ej o d b itk i w cig u k ilk u n a s tu s e k u n d .

48.

N IE W Y K O R Z Y S T A N E M O L IW O C I?

1. N a d p rz e w o d n ic tw a m a te ria w w y s t p u je d o
p ie ro v / z a k re s ie te m p e r a tu r do n ieco p o n a d 20 K (po
w y ej z e ra b ezw zg ld n eg o ). W sz e lk ie p r b y w y k o rz y
s ta n ia teg o z ja w is k a m u sz si w ic z a czy n a o d z a
p e w n ie n ia
d o s ta te c z n ie
n is k ie j
te m p e r a tu r y ,
co
w s k a li m a so w e j je s t w te j c h w ili jeszcze n iem o liw e,
a n a w e t g d y b y b y o re a ln e , to i ta k b y o b y n ie z w y k le
k o szto w n e.
2. Z a sa d n ic z p rz e s z k o d , ja k m u s i n a sw e j d ro
dze p o k o n a sam o c h d e le k try c z n y , je s t b r a k w y s ta r
c z a j c o le k k ic h i p o je m n y c h , p rz e w o n y c h r d e e n e r
g ii e le k try c z n e j, k t r e m o n a b y o b y n a a d o w a w
sta c ji e le k try c z n e j i z a b ra w d a ls z d ro g , ta k ja k
to ro b im y z b e n z y n . D o c e n ia j c je d n a k z a le ty s a m o
ch o d w e le k try c z n y c h p o d j to n a w ie c ie p r b y e k
s p lo a ta c y jn e p ie rw sz y c h m o d e li ta k ic h sam o ch o d w
(p ro d u k o w a n y c h n a ra z ie w s k a li m a o s e ry jn e j ta k e
w P olsce). N ie m n ie j je d n a k sa m o c h d e le k try c z n y nie
b d z ie w s ta n ie zag ro z i sa m o c h o d o w i sp a lin o w e m u
d o p ty , d o p k i n ie z o sta n ie ro zw /izany p ro b le m o d p o
w ie d n ic h r d e e n e rg ii e le k try c z n e j. N a d ty m p ro b le
m e m o b ec n ie p r a c u j s p e c ja lic i od sam o ch o d w p rz y
szoci.
3. M im o z n a c z n y ch p o st p w w o s ta tn ic h la ta c h ,
te c h n ik a b a d a g b in o w y c h je s t jeszcze za m a o z a
a w a n so w a n a , a b y m o n a b y o p o d j szero k o z a k ro
jo n a k c j p o sz u k iw a m in e ra w n a d n ie m rz i o cea
nw . N ie m a m y r w n ie a d n e g o d o w ia d c z e n ia te c h
n iczn e g o w e k s p lo a ta c ji d n a m o rsk ie g o n a sz ersz
sk a . W p rz y szo c i p ro b le m te n z p e w n o c i je d n a k
b d z ie a k tu a ln y , g d y ja k s d z n a u k o w c y , m in e ra y
o sa d z a j c e si n a d n ie m rz i o ce a n w z re g u y z a w ie
r a j zn a c z n ie w i c e j r n y c h rz a d k ic h m e ta li n i n a j
b a rd z ie j n a w e t w ry so k o p ro cen to w e r u d y k o p a ln e .
4. W p ra w d z ie p o tr a fim y dzi w la b o r a to r ia c h w y
tw a rz a p o je d y n c z y c h p rz e d s ta w ic ie li a n ty m a te r ii
tzw . ant.y czstk i, a le je s t to p ro c e s (n a w e t wr ta k ie j
m ik ro sk o p o w e j sk a li) n ie z w y k le k o sz to w n y i p o c h a
n ia w su m ie z n ac z n ie w i c e j e n e rg ii, ni w y d z ie la si
je j w w y n ik u a n ih ila c ji ty c h a n ty c z s te k z m a te ri .
5. W y tw a rz a n ie w o d y p itn e j p rz e z o d s a la n ie w o d y
m o rsk ie j je s t p ro c e se m tr u d n y m i k o sz to w n y m . N ie

198

199

m n ie j je d n a k o sig n i to ju p e w n e su k c e s y n a te j
drodze, ta k e w n ie d a le k ie j p rz y sz o c i w o d p itn
b d z ie si w y tw a rz a w te n sp o s b (oczyw icie ta m ,
g d zie je j n ie m a) w d u y ch ilo cia ch . N ie w ia d o m o
je d n a k , czy b d zie m o liw e sz y b k ie ro z w i z a n ie teg o
p ro b le m u w s k a li p o trz e b ro ln ic tw a n a ty c h te re n a c h ,
g d zie w te j c h w ili n ie m o e si ono ro z w ija w a n ie
ze w z g l d u n a ze w a r u n k i k lim a ty c z n e . W ta k ie j sk a li
obecne m e to d y o d sa la n ia w o d y m o rsk ie j s jeszcze
z b y t k o szto w n e.
6. R e a k c j te r m o j d ro w p o tr a fim y p rz e p ro w a d z i
w d u ej s k a li, a le w sp o s b n ie k o n tro lo w a n y (w b o m
b ie w o d o ro w ej). W la b o r a to r iu m u m ie m y to zro b i, a le
w s k a li ta k m a e j, e n ie m o e b y je sz c z e m o w y
0 u z y s k a n iu w i k sz y c h ilo ci e n e rg ii, n i z o sta y do
teg o zuy te.
7. N ie ro b im y ta k ie g o c e n tra ln e g o o w ie tle n ia
z trz e c h p o w o d w : p o p ie rw s z e , n ie p o tra fim y u m ie
ci n a o rb icie w o k z ie m sk ie j ta k d u y c h o b ie k t w ,
po d ru g ie , n a w e t g d y b y m y p o tra fili, to i ta k b y o b y
to p rz e d si w iz c ie jeszcze n ie n a k ie s z e w sz y stk ic h
n a w e t p a s tw n a k u li z ie m sk ie j, i w re sz c ie p o trze c ie ,
n a w e t g d y b y m y p o tr a fili i d y sp o n o w a li o d p o w ie d
n im i ro d k a m i, to i ta k tr u d n o w te j c h w ili n a w e t
p rzew id zie, ja k ie to m o g o by sp o w o d o w a z a b u rz e n ia
w yciu ro lin n y m n a n a sz e j p la n e c ie .

tw a rz a n ia sa m y c h b a te r ii so n e cz n y ch . W k ra ja c h
o re d n im n a so n e c z n ie n iu d o d a tk o w e d u e k o sz ty
b y y b y z w i z a n e z m a g a z y n o w a n ie m e n e rg ii e le k try c z
n e j n a o k re s z a c h m u rz e n ia . J e d n a k e w w ie lu k r a ja c h
p ro w a d z i si p ra c e d o w ia d c z a ln e n a d r n y m i sp o so
b a m i w y k o rz y sta n ia e n e rg ii so n e czn ej, np. s k u p ia n ie
p ro m ie n i so n e c z n y ch za p o m o c z w ie rc ia d a n a k o t
a c h sy ste m w c e n tra ln e g o o g rz e w a n ia itp . P o w s ta a
n a w e t sp e c ja ln a d zie d z in a b a d a w ty m k ie r u n k u
tzw . h e lio e n e rg e ty k a .

49 W IE L K A

G R A E L IM IN A C JE

1. P o p ra w n a je s t o d p o w ied a.
2. P ra w id o w a je s t o d p o w ie d b.
3. D o b ra je s t o d p o w ie d c. Z ja w isk o fo to w o lta ic z n e
p o le g a n a p o w s ta w a n iu n a p i c ia w o d p o w ie d n im u k a
d zie e le k try c z n y m p o d w p y w e m p a d a j c e g o n a
w ia ta . W p rz y p a d k u b a te r ii so n eczn ej je s t to zw y k le
u k a d dw ch w a rs tw k rz e m u o o d m ie n n y c h w a s n o
c iac h e le k try c z n y c h .

8. K lim a ty z a c ja teg o ro d z a ju b y a b y o w ie le b a r
dziej k o sz to w n a ni tr a d y c y jn e m e to d y k lim a ty z a c ji
1 c e n tra ln e g o o g rz e w a n ia , a p o n a d to
w y m a g a a b y
z n a c z n e j m o d y fik a c ji w te c h n ic e b u d o w y c ia n z e
w n trz n y c h b u d y n k w , co sta n o w io b y p o w a n e d o
d a tk o w e zw i k sz e n ie w y d a tk w z w i z a n y c h z re a liz a
c j teg o p o m y su .

4. Iz o to p y w s k a li p rz e m y so w e j w y tw a rz a si m e
to d a. W o d p o w ie d n ic h w a ru n k a c h j d r a ato m o w e,
do k t ry c h w s trz e liw u je si n e u tr o n y s t a j si p ro
m ie n io tw rc ze . P rz e trz y m y w a n ie c ia a w s s ie d z tw ie
n a tu r a ln e j s u b s ta n c ji p ro m ie n io tw rc z e j je s t p r a k
ty c z n ie z u p e n ie n ie e fe k ty w n e . E le k tro n e m je s t b a r
dzo tr u d n o tr a f i w j d r o ja k ie g o a to m u ze w zg ld u
n a siln e o d p y c h a n ie e le k tro n u p rzez jego p o b ra ty m
cw k r c y c h d o o k o a j d r a .

9. P ro c e s tzw . g a z y fik a c ji w g la (w y tw a rz a n ie g a
zu), m im o e o d d a w n a w y k o rz y s ty w a n y p ra k ty c z n ie ,
n ie je s t je szcze c a k o w ic ie z n a n y . M im o to w p e w
n y c h k r a ja c h p o d j to ju p r b y p o d z ie m n e j g a z y fik a
c ji w g la. Z o d p o w ie d z i n a p y ta n ie : czy b d zie to
p ro ces ta s z y tr z e b a je d n a k jeszcze p o czek a.

5. P o p ra w n a je s t o d p o w ied c. W szelk ie m eto d y

lu to w a n ia g lin u i jeg o sto p w m u sz w ic o b ejm o w a
n a jp ie r w u su n i c ie w a rs te w k i tle n k u g lin u (w m e to
dzie u ltra d w i k o w e j lu to w a n e p o w ie rz c h n ie p o k ry w a
si p y n n y m lu te m , a n a s t p n ie k ru s z y si w a rs te w k
tle n k u za p o m o c u ltra d w i k w ).

10.
B u d o w a ta k ic h e le k tro w n i w k r a ja c h o siln y m
n a so n e c z n ie n iu b y a b y w te j c h w ili jeszcze n ie o p a
c a ln a p rz e d e w sz y stk im ze w z g l d u n a k o sz ty w y

6. P ra w id o w a je s t o d p o w ie d c. K o n s tr u k c ja ta k a
sta n o w i je d e n z p rz y k a d w p e r p e t u u m m o b ile , tzn .
h ip o te ty c z n e g o u rz d z e n ia w y k o n u j c e g o p ra c bez
p o b ie ra n ia e n e rg ii z z e w n trz .

200

201

7.
W aciw a je s t o d p o w ied a. N a z w a po ch o d zi
jeszcze z czasw , k ie d y sd zo n o , e fa le e le k tro m a g n e
ty czn e n ie m og ro zch o d zi si w p r n i i e w n ie
obecnoci cia m a te ria ln y c h ro l c z y n n ik a p rz e n o s z
cego fa le e le k tro m a g n e ty c z n e sp e n ia ja k a s p e c ja ln a
s u b s ta n c ja , k t r n a z w a n o w a n ie e te re m (k o sm icz
nym ).
S. U ra n w re a k to rz e j d ro w y m je s t p a liw e m (c).
9.
I s tn ie je w ie le r n y c h ro d z a j w b r z u , czyli
s to p u m ied zi z in n y m i m e ta la m i (z w y j tk ie m sto p w
m ied zi z sa m y m cy n k iem ), m .in. spi (b).
10.
P o p ra w n a je s t o d p o w ied a. B a d a n ia w d z ie d z i
n ie la s e r w i m a s e r w s b a rd z o k o sz to w n e i s t d
w y w o d zi si a rto b liw e tu m a c z e n ie g en ezy n a z w y
m aser, p o d a n e w o d p o w ied z i b.

5 0 . W IE L K A G R A F IN A

1. N ie m a a d n e j r n ic y m ig o w iec to n azw a
p o lsk a, h e lik o p te r obca.
2. R o zszerzaln o c iep ln a je s t p o d s ta w d z ia a n ia
te rm o m e tr w ro z s z e rz aln o c io w y c h , do k t ry c h n ale y
r w n ie te r m o m e tr rt c io w y .
3. Z a m ia s t a d a p te r n a le a o b y m w i g ra m o fo n
e le k try c z n y . A d a p te r je s t ty lk o je d n y m z e le m e n t w
g r a m of on u e le k tr y c z n e g o .
4. S y m b o lem ty m je s t w a g a z d w ig n i d w u ra m ien n . D w ig n ia d w u ra m ie n n a je s t m a s z y n p ro s t .
5.
P ie r w ia s tk ie m ty m je s t tle n . M ia n e m ..biay
w g ie l o k re la si czsto w o d y rz e k n a p d z a j c e t u r
b iny e le k tro w n i w o d n y ch .
6.
C ieky tle n , g dy bez nieg o
ciek eg o czy in n eg o b y o b y n iem o liw e.

202

s p a la n ie

p a liw a

7. N ie m a ta k ie g o m a te ria u . N a w e t p r n ia u m o
liw ia p rz e p y w e n e rg ii c ie p ln e j p rz e z p ro m ie n io
w an ie.
8. S u b s ta n c je p ro m ie n io tw rc z e w la m p a c h t a
k ic h w ia to p o w s ta je w w y n ik u b o m b a rd o w a n ia ta k
z w a n e g o lu m in o fo ru p rz e z c z stk i e m ito w a n e p rzez
s u b s ta n c je p ro m ie n io tw rc z e .
9. E le m e n t ta k i z n a jd u je si w o d b io rn ik u ra d io
w y m . W sz y stk ie n o w o c z e sn e o d b io rn ik i m a j w e w n trz
z a in s ta lo w a n e a n te n y fe rry to w e , a f e r r y ty to w a n ie
k o m p le k so w e z w iz k i tle n k w e laza z tle n k a m i in
n y c h m e ta li d w u w a rs tw o w y c h .
10.
Z a s a d a a k c ji i re a k c ji, a oglnie z a sa d a za c h o
w a n ia p d u , z k t r e j w y n ik a , e n a c z y n ie n ig d y si
n ie p o ru sz y . G az w p ra w io n y w ru c h p rz e z w ia tr a k
b d z ie b o w ie m p o d o j c iu do d o ln e j c ia n y d z ia a na
n i si r w n co do w a rto c i, lecz p rz e c iw n ie s k ie
ro w a n w s to s u n k u do siy d z ia a j c e j n a g rn cian