II.

Predavanje

Operativni poligon, sutina, nain razvijanja i odreivanja

koordinata, primjena kod projektovanja i izgradnje
saobraajnica.
Operativni poligon kod projektovanja i izgradnje saobraajnica je
mrea datih taaka koja predstavlja osnovu za izradu geodetske
podloge a zatim i projekta saobraajnice a zatim izgradnje i svih
prateih projekata i elaborata, kao to je elaborate eksproprijacije i
drugih projekata koji se izvode u fazi eksploatacije objekta, kao to
su projekti oskultacije i sl.
U zavisnosti od toga za koje e se potrebe koristiti Operativni
poligon moe imati razliite forme i karakteristike. Najea forma
Operativnog poligona je poligonski vlak i koristi se kod
obiljeavanja osovine saobraajnice i praenja njene izgradnje.
Kad se radi o objektima na putu, odnosno mostovima i tunelima,
onda je Operativni poligon, manja trigonometrijska mrea, koja se
zove mikrotriangulacija ili krae mikromrea. Ako se radi o
izgradnji mosta, onda je to mostovska mikro-mrea a ako se radi o
tunelu onda je to tunelska mikro-mrea.
2.1 Operativni poligon kao poligonski vlak
Da se podsjetimo, da poligonski vlak predstavlja niz taaka na
meusobnom rastojanju od 150 do 250m u zavisnosti od
konfiguracije terena. Take ovakvog poligonskog vlaka, povezane
su sa po 2 trigonometriske take na poetku i na kraju vlaka, koje
su odreene u dravnom koordinatnom sistemu i koje treba
preuzeti od Uprave za nekretnine iz njihovih evidencija, sa
koordinatama i opisom poloaja. da se ne bi dogodile greke u
identifikaciji taaka. Povezivanje taaka meusobno i sa
trigonometrijskim takama izvodi se pomou mjerenih uglova i
duina. Uglovi se obavezno mjere u 2 girusa sa instrumentom koji
ima najmanji podatak 1 a duine elektromagnetnim daljinomjerom
sa najmanjim podatkom 1 mm. u svakom poloaju durbina kod
oba girusa.
Duina Operativnog poligona e zavisiti od rastojanja izmeu
najbliih trigonometrijskih taaka, koje su obino na rastojanjima

od 3 do 4 km. Na jednoj dionici saobraajnice moe biti vie

Operativnih poligona.
Rastojanje izmeu taaka Opertivnog poligona, zavisi od oblika
trase saobraajnice i od konfiguracije terena.
Ograniavanje duine poligona na 3-4km proizilazi iz zahtjeva
tanosti, jer poligon tolike duine moe imati do 15 taaka i u
njemu se moe postii tanost koordinata do 1cm, to je od velike
vanosti kod prenoenja poloaja osovine saobraajnice sa plana
na teren.
Na Sl. 1 je prikazan oblik Operativnog poligona, u odnosu na
poloaj saobraajnice i prikazani uglovi na takama na kojima se
moraju mjeriti.

dC

dB

d1

d2

4
8

d3
d4

d8

5
7

d5

d7

d6

Take A,B,C,D su date trigonometrijske take. Ugao kod take A je

direkcioni ugao, koji se izraunava iz zadatih koordinata po
poznatim formulama: tg AB =y/x. Isto tako se rauna i zavrni
direkcioni ugao kod take C, samo to se u toj taki mjeri i vezni
ugao .Vezni ugao se jo mjeri i u taki B a na ostalim takama
vlaka mjere se prelomni uglovi, po istoj metodi i sa istom tanou

kao i vezni uglovi. Vezni uglovi su dobili taj naziv, zbog toga to
povezuju trigonometrijsku stranu sa stranama u vlaku a prelomni
su uglovi dobili taj naziv da bi se znalo da se radi o uglovima vlaka
ali da se odnose na take vlaka a ne na trigonometrijske take.
Duine se mjere izmeu take B koja se zove prva taka vlaka i
sljedee take Operativnog poligona i izmeu poslednje take
poligona i take C koja se zove krajnja taka poligona.
Poetna i zavrna taka poligona su take A i D. Ovdje treba
obratiti panju na ove termine, oni nijesu sluajno istaknuti, jer je
vano za komunikaciju da se zna na koju se taku odnosi pojam
poetna taka poligona, koja je taka prva taka poligona, koja je
posljednja taka poligona i koja je zavrna taka.
Take Operativnog poligona se materijalizuju kao betonski stubi
dimenzija 5x5 u glavi i duine 40 cm, koji na sredini gornje povri
ima ucrtan krsti ili ugraenu armaturu najee F= 6mm. Na
terenu ove take se se stabilizuju, odnosno ukopavaju u zemlju
tako da 35 cm ide u zemlju a 5 cm se nalazi iznad zemlje iz
razloga da je taka vidljiva i da se u sluaju nailaska vozila ne
uniti ili pomjeri. Take operativnog poligona prate trasu, ali su
dovoljno odmaknute da ne budu unitene tokom izvoenja
graevinskih radova.
Koordinate taaka poligona najlake se raunaju po sljedeoj
emi, koju geodeti zovu 19-ti obrazac.
Broj take
Po Prel
et omn
ni
i
dir ugl
ek ovi
cio b
ni
ug
ao
n
A nA

B
1
2
3
4
5

Orij
enti
San
i
pra
vci
f

Mjerene
duine d

Dy
=
d.s
inf

Dx=
dcosf

Yi+1
=
Yi+
Dy

Xi+1=
Xi+Dx

YB

XB

b1

f1=nA+b1

d1

Dy1=d1sinf1

Dx1=d1cosf1

Y1= YB+Dy1

X1= XB+Dx1

b2

f2=f1+b2

d2

Dy2=d2sinf2

Dx2=d2cosf2

Y2= Y1+Dy2

X2= X1+Dx2

b3

f3=f2+b3

d3

Dy3=d3sinf3

Dx3=d3cosf3

Y3= Y2+Dy3

X3= X2+Dx3

b4

f4=f3+b4

d4

Dy4=d4sinf4

Dx4=d4cosf4

Y4= Y3+Dy4

X4= X3+Dx4

b5

f5=f4+b5

d5

Dy5=d5sinf5

Dx5=d5cosf5

Y5= Y4+Dy5

X5= X4+Dx4

b6

f6=f5+b6

d6

Dy6=d6sinf6

Dx6=d6cosf6

Y6= Y5+Dy6

X6= X5+Dx5

6
7
8
9
C
D

b7

f7=f6+b7

d7

Dy7=d7sinf7

Dx7=d7cosf7

Y7= Y6+Dy7

X7= X6+Dx6

b8

f8=f7+b8

d8

Dy8=d8sinf8

Dx8=d8cosf8

Y8= Y7+Dy8

X8= X7+Dx7

b9

f9=f8+b9

d9

Dy9=d9sinf9

Dx9=d9cosf

Y9= Y8+Dy9

X9= X8+Dx8

b10

f10=f9+b10

d10

Dy10=d10sinf1

Dx10=d10cosf

YC= Y9+Dy10

XC= X9+Dx10

10

yCyD=Dyi
fy=yCyD=Dyi

xC- xD= Dxi

fx=xCxD=Dxi

b11

ncD=f10+b11

ncD(n*180)nA+bi= fb

Ovako sraunate orijentisane pravce, odnosno mjerene uglove,

moemo kontrolisati preko dozvoljenog odstupanja za f b koje se
moe izraunati na vie naina, od kojih su neki vrlo komplikovani i
zahtijevaju poznavanje teorije najmanjih kvadrata. Na ovom kursu,
prikazaemo
jedan
pojednostavljen
proraun
dozvoljenog
odstupanja, koji moe posluiti graevinskim inenjerima da procijene
kvalitet koordinata Operativnog poligona. On se sastoji u sljedeoj
analizi.
Ako je zahtijevana tanost koordinata taaka Operativnog poligona
koju zadaje Projektant na primjer M= 2cm, to se rauna kao
zadovoljavajua tanost, kad se ima u vidu irina saobraajnice i
eventualna greka od 2cm ne bi znaajnije uticala na kvalitet forme
saobraajnice. Pod pretpostavkom da su mjerenja optereena samo
sluajnim grekama mjerenje, kod ispruenih vlakova kakav je
Operativni poligon moemo uzeti da su greke mx i my
jednake pa e onda M2 = 2m, onda je m= mx= my = 1.42 cm.
Kakos u duine strana prosjeno oko 200m, greka u uglu ne bi
trebala da bude vea od mu = 2. To znai da e za n izmjerenih
uglova dozvoljeno uglovno odstupanje biti = 2n mu ili u naem
sluaju to bi bilo =2x10x2= 40
to se tie odstupanja po x osi, na osnovu slinog zakljuivanja moe
se izraunati da bi dozvoljeno odstupanje po x koordinati odnosno
fx2mx. n ili u naem sluaju f x 2x1.41x3= 8.46 cm. Isto bi vailo i za
koordinatu y. Na ovaj nain eliminiemo greke datih veliina,
odnosno datih koordinata trigonometrijskih taaka i u sluaju veih
odstupanja od izraunatih. Treba vlak zatvoriti sa posljednje take
vlaka C na prvu taku vlaka B, pri emu bi se zadrale koordinate
take B i orijentisani pravac 1. Na taj nain se dobija zatvoreni

poligonski vlak u kome su iskljuene greke datih koordinata, koje su

uzgred da kaemo odreene sa grekom m x = my = 10 cm, to moe
biti veliko uee u neslaganju mjerenih i datih veliina. U
zatvorenom poligonskom vlaku, greke koordinata su iskljuivo
proizvod sluajnih greaka mjerenja i one su po veliini uvujek
manjeg inteziteta i mogu se na jednostavan nain otkloniti iz rezultata
mjerenja. Na Sl. 2 prikazan je sluaj kada su odstupanja f x i fy vea
od dozvoljenih odstupanja, pa je vlak pretvoren u zatvoreni poligonski
vlak.

d11

d10

11

12
10

d12

dB

d9
1

d1

d2

4
8

d3
d4

d8

5
7

d5

d7

d6

Uslovi koji vae u zatvorenom poligonu definisani su kao =0

Odstupanje f 2.n.m. Ako je m = 2 kao i u prethodnom sluaju ,
onda e dozvoljeno odstupanje uglova u vlaku biti f= 2x12x2=48
Ako je f manja od dozvoljenog onda se formiraju popravke uglova
koje se dodaju mjerenim uglovima v = f/n. Uslov koji trebaju da
zadovolje koordinatne razlike je da yi = 0 i xi = 0 Odstupanja od
ove vrijednosti su
fx2mx.n i za su fy2my. n gdje je n broj
koordinatnih razlika. U naem sluaju imajui u vidu ono to je reeno
u prethodnom sluaju dozvoljena odstupanja bi bila fx=2*1.41*3.60=
10.15 cm. Isto dozvoljeno odstupanje e bit ii za odstupanje f y jer su
srednje greke koordinata jednake po obje ose.
Popravke koordinatnih razlika, dobijaju se podjelom odstupanja sa
brojem koordinatnih razlika. Ovo proizilazi iz injenice, da je mjerenje
duine elektromagnetnim daljinomjerom, jednako tano i za manje i
za vee duine, jer tanost izmjerene duine uglavnom zavisi od

tanosti centrisanja instrumenta i signala. Pa kao to ni tanost

uglova ne zavisi od veliine ugla, ve od tanosti centrisanja
instrumenta i signala, isti rezon se moe primijeniti i kod raunanja
popravki koordinatnih razlika. Tako e vy= fy/n odnosno vx= fx/n.
Svako odstupanje koje je vee od izraunatog proizvod je grubih
greaka mjerenja, pa ga nije mogue odstraniti iz rezultata mjerenja,
pa je potrebno mjerenja ponoviti sa veom panjom i preciznou.
2.2 Operativni poligon oblika mostovske mikro-mree.
Kad je u pitanju izrada projekta i izvoenje graevinskih radova na
izgradnji mosta, onda se umjesto polignskog vlaka radi mala mikrotrigonometrijska mrea od 4 do 6 taaka koje su postavljene tako da
ne budu unitene prilikom izvoenja radova i da su rasporeene tako
da se sa nje mogu obiljeiti sve karakteristine take mosta. Izgled
jedne mostovske mikro mikro-trigonometrijske mree prikazan je na
Sl.3

Take mree su postavljene na obali i dovolno su odmaknute od

objekta da ne bi bile unitene prilikom izgradnje. Stabilizovane su kao

betonski stubii okruglog oblika sa r= 7.5 cm i visinom iznad zemlje

1.30m. Temeljeni su na betonskoj ploi dimenzija 50x50x10cm na
dubini od oko 50 cm. U glavu stuba ugraen je ureaj za prisilno
centrisanje instrumenta u obliku trokrakog nehrajueg ljeba na koji
se centrie instrumenat.
Projekat mostovske mikro-triangulacije, i njegovo izvoenje,
obavezno izvodi licencirana geodetska organizacija. Projekat je
potrebno revidovati.
2.3

Operativni poligon oblika tunelske mikro-triangulacije

Za potrebe projektovanja i izgradnje tunela, neophodno je uraditi

nadzemnu tunelsku mikro-trigonometrijsku mreu i operativni poligon
u izgraenom dijelu tunela.
Nadzemna mikro-trigonometrijska mrea razvija se po principu lanca
trouglova i zahtijeva poseban projekat u kome se obrauje raspored i
nain stabilizovanja taaka mree, prethodna ocjena tanosti i izbor
metode mjerenja i instrumenata sa kojima se zadata tanost moe
postii i na kraju ocjenu odreenih koordinata taaka. Projektant
tunela zadaje eventualno dozvoljeno mimoilaenje kod iskopa tunela
sa obje strane.
Projekat tunelske mikro-triangulacije, i njegovo izvoenje, obavezno
izvodi licencirana geodetska organizacija. Projekat je potrebno
revidovati.
Operativni polygon u izgraenom dijelu tunela, predstavljaju dva
poligonska vlaka, koji imaju oblik uskog lanca trouglova. Take se
stabilizuju u zidovima tiunela na nain to se u zid tunela na visini od
oko 0.5 m od podnoja,ugradi jedna cijev duine do 0.5 m koja ima
unitra narezani navoj. Cijev treba da viri iz zida tunela samo toliko
koliko je dovoljno da bude uoljiva. U ovu cijev se uravi ipka duine
do 1m koja je narezana na onom kraju koji se urafljuje u cijev a na
drugom kraju ima navarenu ploicu 5X5 cm sa rupicom u sredini, koja
predstavlja centar poligone take iznad koje se centrie instrumenat i
signal. Ove ipke se izrauju u vie primjeraka i nakon zavrenih
mjerenja se odlau da ne bi smetale prilikom izvoenja radova id a ne
bi bile unitene.
Poligone take se postavljaju sa obje strane osovine tunela i tako
mogu da se posmatraju i kao zatvoreni poligonski vlak al ii kao mala

mrea u kojoj se rastojanje izmeu krajnjih taaka moe mjeriti i radi

kontrole uporediti sa izraunatim iz odreenih koordinata vlaka.
Izgled nadzemne i podzemne mree dat je na SL.4.

U posljednje vrijeme, zbog napretka mjerne tehnike i tehnologije

upotrebom GPS ureaja is a pravilnim pozicioniranjem, nadzemna
tunelska triangulacija se radi samo na ulazu i izlazu tunela i to sa 4-5
taaka na obje strane. Zbog toga na Sl. 4 nijesu povezane nadzemne
trigonometrijske take. Poligonska tunelska mrea ima oblik uskog
lanca trouglova i za odreivanje koordinata mree neophodno je
mjeriti sve pravce i duine sukcesivno kako radovi na iskopu
napreduju.