T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2959

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1914

DAR YARGI

Yazar
Prof.Dr. Turan YILDIRIM (nite 1-8)

Editr
Yrd.Do.Dr. erife YILDIZ AKGL

ANADOLU NVERSTES

i

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alkan
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

dari Yarg

ISBN
978-975-06-1620-4

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet baslmtr.

ESKEHR, Kasm 2013

ii

indekiler
nsz

1. darenin Denetlenmesi
2. Yarg Yetkisi ve Yarg Dzenleri

....

iv

...

. 18

3. dari Yarg Tekilat

. 34

4. dari Yargnn Grev Alan ve dari Yarg Denetiminin Snr

5. dari Davalar

... 50
.

. 78

6. Davalarn ncelenmesi

... 106

7. Kararlara Kar Bavurma Yollar

.. 126

8. Kararlarn Uygulanmas

140

Szlk

.... 153

iii

nsz
Anayasa koyucu tarafndan yrtme organna ilikin blmde dzenlenen idare, toplumun gnlk
yaamda ihtiya duyduu birok hizmeti stlendiinden bireylerle dorudan iliki iindedir. Toplumsal
yaamda her an kar karya geldiimiz idarenin hukuka, kamu yararna ve hizmet gereklerine uygun
hareket etmesinin salanmas iin denetlenmesi gerekmektedir. Bata anayasa koyucu olmak zere kanun
koyucu idarenin etkin ekilde denetlenebilmesi iin eitli hukuki mekanizmalar ngrmtr. Bazen bir
temel hak ve zgrlk olarak karmza kan bu hukuki mekanizmalar bazen de idarenin yasama
organnca veyahut da idarenin kendi birimlerince ya da baka idari birimlerce denetlenmesi eklinde
belirebilmektedir. darenin denetiminin, bu mekanizmalarla yeterince salanamamas durumunda yargsal
denetim devreye girmektedir. Yargsal denetimin varl, temel hak ve hrriyetlerin korunmas bylelikle
de hukuk devleti ilkesinin salanmasnn koullarndan biridir. Birden ok yarg dzeni olan lkemizde,
idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar idari yarg dzenindeki mahkemeler tarafndan
zmlenmektedir. dari yarg, yrtme ve idarenin ilemlerinin hukuka uygunluunu denetler ve hukuka
aykr idari ilem ve eylemlerden zarar grenlerin zararlarnn tazminini salar.
Profesr Doktor Turan Yldrm tarafndan kaleme alnan ve sekiz niteden oluan bu kitap, uzaktan
eitim kapsamnda rencilere idari yarg denetiminin kapsam, snrlar ve gerekleme ekli
konularnda bilgi vermeyi amalamaktadr. Her nitede belirlenen amalar ile ele alnan konularla
varlmak istenen hedefler ortaya konulmutur. rencilerin konular ne derece kavradklarn snamaya
ynelik olarak her nitede test sorularndan oluan kendimizi snayalm blmne yer verilmitir. nite
metinlerinde yer alan sra sizde sorular ile ise rencilerin konulara eletirel bir bak asyla
yaklamalar amalanmtr. Kitabn sonunda szle yer verilmitir. Kitabn sizlere yardmc olmas
dileiyle,

Editr
Yrd.Do.Dr. erife YILDIZ AKGL

iv

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Denetim kavramn tanmlayabilecek,
Denetim trlerini aklayabilecek,
Kamu denetimini tanmlayarak kamu denetimi yollarn listeleyebilecek,
Yasama organ tarafndan yaplan denetimin kapsam ve trlerini betimleyebilecek,
dari denetimin amac ve trlerini anlatabilecek,
Yargsal denetimin ortaya k nedenini saptayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Denetim

Hukuka Uygunluk Denetimi

D Denetim

Performans Denetimi

Kamuoyu

Mal Denetim

Bilgi Edinme Hakk

Dileke Hakk

Kamu Denetisi

Toplant ve Gsteri Yry Hakk

Hiyerari

dari Vesayet

indekiler

Giri

Denetim Kavram ve Trleri

Bask Gruplar ve Kamuoyu Denetimi

Trkiye Byk Millet Meclisi Denetimi

dari Denetim

Yargsal Denetim

darenin Denetlenmesi
GR
Kamu ynetiminin hukuka, kamu yararna ve hizmet gereklerine uygun hareket etmesinin salanmas iin
denetlenmesi gerekmektedir. Bata anayasa koyucu olmak zere kanun koyucu idarenin etkin ekilde
denetlenebilmesi iin eitli hukuki mekanizmalar ngrmtr. Bazen bir temel hak ve zgrlk olarak
karmza kan bu hukuki mekanizmalar bazen de idarenin yasama ya da yarg organlarnca veyahut da
idarenin kendi birimlerince ya da bir baka idare tarafndan denetlenmesi eklinde belirebilmektedir.
Bu nitede ncelikle denetim kavramnn neyi ifade ettii aklanacak, eitli alardan yaplan denetim trleri ksaca ele alndktan sonra, denetleyenler asndan yaplan ayrm esas alnarak konu irdelenecektir.

DENETM KAVRAMI VE TRLER

Denetim Kavram
Kamu ynetimi (bazen devlet veya idare) denilen devasa cihaz, insanlar vastasyla ilemektedir.
Dolaysyla insana zg zellikler, kamu ynetimine yansmaktadr. Bazen hata, tecrbe veya bilgi eksiklii bazen kiisel duygular, kamu ynetiminin ilem ve eylemlerini, kamu yararna ve hizmet gereklerine
aykr klabilmektedir. Bu sebeple, kamu ynetiminin ileyiinin denetlenmesi zorunluluu ortaya
kmtr.
Kamu Ynetimi Temel Kanunu Tasarsna gre denetim: Kamu kurum ve kurulularnn faaliyet ve
ilemlerinde hatalarn nlenmesine yardmc olmak, alanlarn ve kurulularn gelimesine, ynetim ve
kontrol sistemlerinin geerli, gvenilir ve tutarl hale gelmesine rehberlik etmek amacyla; hizmetlerin
sre ve sonularn mevzuata, nceden belirlenmi ama ve hedeflere, performans ltlerine ve kalite
standartlarna gre; tarafsz olarak analiz etmek, karlatrmak ve lmek; kantlara dayal olarak deerlendirmek, elde edilen sonular rapor haline getirerek ilgililere duyurmaktr.
Ksaca bir iin usulne uygun yaplp yaplmadnn incelenmesi olarak tanmlanan denetim kavram,
kamu ynetiminde, ynetim faaliyetinin hukuka, hizmet gereklerine ve kamu yararna uygun olarak ifa
edilip edilmediinin tespiti olarak tanmlanabilir. Gnmzde, kamusal yetkiler hukuk kurallaryla dzenlendiine gre, denetimde ilk nce ilem ve eylemlerin bu kurallara uygunluu incelenecektir. Ancak her
faaliyetin tm ayrntlaryla dzenlenmesi mmkn olamad iin, hukuk kurallarna uygunluun yan
sra yrtlen hizmetin gereklerine de baklmaldr. Ayrca tm kamusal yetkiler sadece kamu yarar
amacyla kullanlabileceinden, ynetimin ilem ve eylemlerinde kiisel, siyasal veya ekonomik bir gaye
gdlp gdlmedii, denetimin dier nemli boyutunu oluturmaktadr.

Denetim Trleri
Kamu ynetiminin denetimi, eitli ltlerle snflandrlmaktadr. Ynetimin kendi i ileyiini
denetlemesine i denetim; bir baka kurulu tarafndan denetlenmesine ise d denetim denilmektedir.
Denetimin yapld dneme gre bakldnda ise yle bir ayrm yaplmaktadr: n denetim, annda
denetim ve sonradan yaplan denetim. Ynetimin i ve ilemlerinin gerekletirilmesinden evvel
3

denetlenmesi n denetim; iin yapld srada denetlenmesi annda denetim; gemi faaliyetlerin
denetlenmesi ise sonradan yaplan denetim olarak adlandrlmtr (Ergun, 2004, s.115) .
Yasalamayan Kamu Ynetimi Temel Kanunu Tasarsnda denetim trleri, i ve d denetim olarak
saylmt. ve d denetim ise hukuka uygunluk denetimi, performans denetimi ve mali denetim olarak
alt balklara ayrlmt. Tasardaki dzenleme yleydi:
Kamu kurum ve kurulularnda i ve d denetim yaplr. denetim, hatalarn nlenmesi, risk ve
zayflklarn belirlenmesi, iyi uygulama rneklerinin yaygnlatrlmas, ynetim sistemlerinin ve srelerinin gelitirilmesi amacyla yaplan denetimdir.
D denetim, kamu kurum ve kurulularnn hesap verme sorumluluu erevesinde btn faaliyet, karar ve ilemlerinin, kurumsal ama, hedef ve planlara ve kanunlara uygunluk ynnden incelenmesi ve
sonularnn deerlendirilmesidir.
Kamu kurum ve kurulularnn i ve d denetimi; hukuka uygunluk, mal denetim ve performans denetimini kapsar:
a.

Hukuka uygunluk denetimi; eylem ve ilemlerin ilgili kanun, tzk, ynetmelik ve dier mevzuata uygunluunun,

b.

Mal denetim; gelir, gider ve mallara ilikin hesap ve ilemlerin doruluunun, mal tablolarn
tasdikinin ve mali sistemlerin,

c.

Performans denetimi; ynetimin btn kademelerinde gerekletirilen faaliyet ve programlarn

planlanmas, uygulanmas ve kontrol aamalarnda ekonomikliin, verimliliin ve etkililiin,
denetlenmesini ifade eder.

Denetim trlerine, denetleyenler asndan bakldnda ise yle bir ayrm yapmak mmkndr:
Kamu denetimi, idari denetim, parlamento denetimi ve yargsal denetim.

BASKI GRUPLARI VE KAMUOYU DENETM

Toplumu oluturan bireylerin bireysel grlerinin ayn ynde toplanarak, kolektif bir talebe dnmesi
eklinde tanmlanan kamuoyu kavram, uygulamada farkl ekillerde oluabilmektedir. Bazen aznln
hatta snrl sayda bir topluluun gr, kamuoyu gr olarak ileri srlebilmektedir. Bu sebeple
kamuoyu; belli bir zamanda, belli bir tartmal sorun karsnda, bu sorunla ilgilenen nemli saydaki
insann birlemi kanaatlerinin siyasi iktidar belli oranda etkileyecek ekilde ifade edilmesi olarak
tanmlanmaktadr. Daha isabetli bir tanm ise yledir: Kamuoyu, kendini etkin olarak duyuran kanaattir (Altun ve Kululu, s.24 vd.).
Ortak karlar etrafnda birleen ve bunlar gerekletirmek iin siyasi ve idari otoriteler zerinde etki yapmaya alan rgtl ve bilinli gruplar olarak tanmlanan (Erylmaz, 2008, s.324) bask gruplar,
kamuoyu oluumunda grev stlenmektedirler. Ancak ynetim sadece bir araya gelen ve etkili ekilde
kendini duyuran insanlar tarafndan denetlenmemektedir. Bireyler de kiisel veya toplumsal sorunlarla
ilgili olarak kamu ynetimini denetlemekte, etkilemektedirler.
Kamuoyu denetimi, yukardaki tanmdan da anlalaca zere, ynetimin denetlenmesinde nemli
yollardan biridir. Ynetimin ilem ve eylemlerinin rgtlenmi topluluklar tarafndan izlenmesi ve gerektiinde tepkilerinin, isteklerinin ortaya konmas, kamu ynetiminin ileyiine yn vermektedir. Bu yolla
baz hatal ilemler dzeltilmekte; bazen ilem yaplrken kamuoyu eilimi gzetilmektedir.
u hususu da belirtmek gerekiyor: Kamuoyu veya kamu denetimi, denetimi gerekletirecek kii ve
topluluklarn bilinlenmesini gerektirmektedir. Ynetimin ileyiini izlemek ve ynlendirmek iin yeterli
birikim ve iradenin olumas arttr. Kitle iletiim aralarnn gelimesi, kamuoyu denetimi iin bir dier
nemli etkendir. nk ncelikle kamuoyunun olumas icap etmektedir. Ayrca, hukuk sisteminin de
kamu denetimine imkn salayacak aralar sunmas, dzenlemesi bir baka kouldur. Temel hak ve
hrriyetlerin tannp teminat altna alnmad bir lkede kamuoyunun olumasndan ve ynetimi denetlemesinden sz edilemez. Bu durumda halk tepkisi kargaa, karklk ve isyan eklinde ortaya
kmaktadr.
4

lkemizde ynetimin kii ve topluluklar tarafndan izlenmesini ve denetlenmesini salayan hukuki

aralar mevcuttur. Anayasann 2. maddesinde dzenlenen Cumhuriyetin temel nitelikleri, genel olarak
bireylerin ynetime katlmasna imkn tanmaktadr. Ayrca dnceyi ifade hrriyeti; basn hrriyeti,
sreli ve sresiz yayn hakk, toplant hak ve hrriyetleri, alanlarn rgtlenme haklar, seme-seilme
ve siyasi faaliyette bulunma haklar ve dileke hakk kamu denetimini dzenleyen balca anayasal dzenlemelerdir. Bu haklarn kullanlmasna ilikin kanunlarla kamu denetiminin hukuki erevesi izilmi
olmaktadr.
Aada kamu denetimi yollarndan bazlar ksaca incelenecektir.

Kamuoyu denetiminin etkin ekilde gerekleebilmesi iin gerekli

koullarn neler olduunu tartnz.

Seimler
Seimler, halkn kamu ynetimine dorudan mdahale ettii nemli bir denetim yoludur. nk yetersiz
bulunan ynetim kadrosu seimlerde deitirilmektedir. TBMM yelerinin seilmesi ya da dier adyla
genel seim, parlamenter sistemin gerei olarak sadece yasama organ seimi deildir. Yrtme organ da
genel seimler neticesinde ekillenmektedir. Ayrca kamu ynetiminin bir dier nemli paras olan yerel
ynetimlerin karar ve (il zel idaresi hari) yrtme organlar da seimle olumaktadr. Merkezi ynetimin merkez tekilat ile yerel ynetimlerin seimlerle i bana gelmesi, halkn bu ynetim birimleri
zerinde etkili olmasna yol amaktadr. Her ne kadar seimler 4 (genel seim) ve 5 (yerel seim) ylda
bir yaplmaktaysa da sre sonunda halkn oyuna bavuracan bilen ynetim kadrosu, halkn talep ve
eilimlerine duyarsz kalamayacaktr.
Seim yoluyla denetim sadece yukarda saylan idareler iin sz konusu deildir. Baka birimlerde de
yneticiler seilmektedirler. rnein niversite rektrleri, snrl da olsa, seilmektedirler. Kamu kurumu
niteliinde meslek kurulularnn ynetim organlar da seilmektedir. Bu tr seimler, o birimde grev
yapanlarn, ynetime katlmasn salamakta; gerektiinde ynetici bir daha seilmemektedir.
Seimlerin kamu ynetimini etkileme ve ynlendirme arac olduunu belirtirken, halkn bu arac gerei gibi kullanp kullanamad da nem tamaktadr. Halkn setii insanlar yceltmesi, stn bir
varlk gibi grmesi de ihtimal dhilindedir. Ancak bu durum, teoride seimlerin nemli bir denetim yolu
olduu gereini deitirmemektedir.

Bilgi Edinme Hakk

Kamu ynetimine saydamlk ve akln gereklemesi iin, bireylerin idarenin ileyiine ilikin bilgi ve
belgelere her zaman ulamalar mmkn olmaldr. Bilgi ve belgelere ulama imkn, kamu ynetiminin
faaliyetlerinden haberdar olmay ve varsa usulsz, hukuka aykr i ve ilemleri renmeyi salayacaktr.
Halkn hatal ilemleri renme ihtimali, ynetimi dikkatli davranmaya sevk edecei iin dolayl bir denetim yaplmaktadr. Ayrca ynetimin yanllarnn halk tarafndan renilmesi, halkn tepkisini
ekecek; eitli yollarla ynetime kar yanlln dzeltilmesi iin bask yaplacaktr. Bu sebeple bilgi
edinme hakk, kamu denetiminin temel aralarndan birisidir.
Bu durum Bilgi Edinme Hakk Kanununun Genel Gerekesinde yle ifade edilmektedir: "Demokrasinin ve hukukun stnlnn gereklerinden olan bilgi edinme hakk, bireylere daha yakn bir ynetimi,
halkn denetimine akl, effafl salama ilevlerinin yan sra halkn Devlete kar duyduu kamu
gvenini daha yksek dzeylere karmada nemli bir rol oynamaktadr. Kullanlan bu hak sayesinde
hem halkn Devleti denetimi kolaylamakta hem de Devletin demokratik karakteri glenmektedir"
Ayrca gerekeye gre: "Kamu kurum ve kurulularnda aklk ve effaflk kavram, olumsuz olarak
grlen gizlilik kavramnn giderilmesi ile ynetilenlerin ynetenlerin ilem ve faaliyetlerini denetlemesinin salanmas dnceleri zerine ortaya kmtr. Demokratik lkelerde, bilgi edinme zgrl, temel
hak ve zgrlklerin kullanlmas balamnda vazgeilmez temel haklardan biri olarak kabul edilmektedir"
5

Hemen belirtmek gerekir ki bilgi edinme hakknn lkemizdeki gemii yenidir. 4982 sayl Bilgi
Edinme Hakk Kanunu 2003 yl Ekim Aynda kabul edilmitir. darenin aklk ve saydamlk ilkeleri
dorultusunda almasn salayacak bir dier nemli dzenleme olan idari usul yasas ise ne yazk ki
hala karlmamtr.
4982 sayl Kanunun 7.maddesine gre: Bilgi edinme bavurusu, bavurulan kurum ve kurulularn
ellerinde bulunan veya grevleri gerei bulunmas gereken bilgi veya belgelere ilikin olmaldr. Kurum
ve kurulular, ayr veya zel bir alma, aratrma, inceleme ya da analiz neticesinde oluturulabilecek
trden bir bilgi veya belge iin yaplacak bavurulara olumsuz cevap verebilirler.
Kanun, aklanmas hlinde Devletin emniyetine, d ilikilerine, mill savunmasna ve mill gvenliine aka zarar verecek ve nitelii itibaryla Devlet srr olan gizlilik dereceli bilgi veya belgeleri bilgi
edinme hakk kapsam dnda tutmutur.
Ayrca, aklanmas ya da zamanndan nce aklanmas hlinde, lkenin ekonomik karlarna zarar
verecek veya haksz rekabet ve kazanca sebep olacak bilgi veya belgeler de Kanunun kapsam
dndadr.
Sivil ve asker istihbarat birimlerinin grev ve faaliyetlerine ilikin bilgi veya belgeler, Kanunun kapsam dnda tutulmu; ancak, bu bilgi ve belgeler kiilerin alma hayatn ve meslek onurunu etkileyecek nitelikte ise, istihbarata ilikin bilgi ve belgeler de bilgi edinme hakk kapsam iine alnmtr.
dari ve adli soruturmaya ilikin bilgi ve belgelere ulama hakk da baz snrlamalara tabi tutulmutur. Kurum ve kurulularn yetkili birimlerince yrtlen idar soruturmalarla ilgili olup, aklanmas
veya zamanndan nce aklanmas hlinde; a) Kiilerin zel hayatna aka haksz mdahale sonucunu
douracak, b) Kiilerin veya soruturmay yrten grevlilerin hayatn ya da gvenliini tehlikeye sokacak, c) Soruturmann gvenliini tehlikeye drecek, d) Gizli kalmas gereken bilgi kaynann aa
kmasna neden olacak veya soruturma ile ilgili benzeri bilgi ve bilgi kaynaklarnn temin edilmesini
gletirecek, bilgi veya belgeler, Kanun kapsam dndadr.
Adli soruturma ve kovuturmaya ilikin bilgi veya belgeler ise: Aklanmas veya zamanndan nce
aklanmas hlinde; a) Su ilenmesine yol aacak, b) Sularn nlenmesi ve soruturulmas ya da sulularn kanun yollarla yakalanp kovuturulmasn tehlikeye drecek, c) Yarglama grevinin gereince
yerine getirilmesini engelleyecek, d) Hakknda dava alm bir kiinin adil yarglanma hakkn ihll
edecek nitelikteyseler, Kanun kapsam dndadrlar.
Kiinin izin verdii hller sakl kalmak zere, zel hayatn gizlilii kapsamnda, aklanmas hlinde
kiinin salk bilgileri ile zel ve aile hayatna, eref ve haysiyetine, meslek ve ekonomik deerlerine
haksz mdahale oluturacak bilgi veya belgeler, bilgi edinme hakk kapsam dnda tutulmulardr.
Ticari srlar da ayn ekilde kapsam ddrlar.
Haberlemenin gizlilii esasn ihll edecek bilgi veya belgeler, doal olarak kapsam dnda
braklmlardr. Ayrca kamuoyunu ilgilendirmeyen ve sadece kendi personeli ile kurum ii uygulamalarna ilikin dzenlemeler hakkndaki bilgi veya belgeler, bilgi edinme hakknn kapsam dndadr.
Ancak, sz konusu dzenlemeden etkilenen kurum alanlarnn bilgi edinme haklar sakldr.
Kurum ve kurulularn faaliyetlerini yrtmek zere, elde ettikleri gr, bilgi notu, teklif ve tavsiye
niteliindeki bilgi veya belgeler ise kurum ve kurulu tarafndan aksi kararlatrlmadka bilgi edinme
hakk kapsamndadr. Bilimsel, kltrel, istatistik, teknik, tbb, mal, hukuk ve benzeri uzmanlk alanlarnda yasal olarak gr verme ykmll bulunan kii, birim ya da kurumlarn grleri, kurum ve
kurulularn alacaklar kararlara esas tekil etmesi kaydyla bilgi edinme istemlerine aktr.
dareden tavsiye istenmesi veya gr talep edilmesi, bilgi edinme hakk olarak kabul edilmemektedir.
Kanun bilgi edinme hakknn usul ve esaslarn dzenlemekle yetinmemi; uygulamada kacak sorunlar zmlemek zere Bilgi Edinme Deerlendirme Kurulu kurulmasn ngrmtr. Kanunla oluturulan Kurul, bilgi edinme hakk bavurularnn olumsuz yantlanmas halinde idarelerin bu kararlarn
incelemekte ve Kanunun uygulanmasn ekillendirmektedir.
6

4982 sayl Bilgi Edinme Hakk Kanunu ile bilgi edinme hakk kapsam
dnda tutulan konularn neler olduunu ve bu hakkn kullanmna ilikin olarak idare ile
bireyler arasnda kan sorunlarn zmnde nasl bir yola bavurulabileceini deerlendiriniz.

Toplant ve Gsteri Yry Hakk

Toplant ve gsteri yry hakk, kamu ynetiminin halk tarafndan denetlenmesini salayan bir baka
aratr. Bu yolla ynetime talepler iletilebilir; istenmeyen kararlarn deimesi veya kaldrlmas iin
ikazda bulunulabilir. lkemizde sk sk polisle atan insan grntleri, yasa d toplant veya gsteri
yrynden kaynaklandndan, ilgili yasay ksaca incelemekte yarar bulunmaktadr.
lk belirtilmesi gereken husus, 2911 sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Kanununun,12 Eyll rejiminin rn olduudur. 1983 tarihinde, Milli Gvenlik Konseyi ve Danma Meclisi tarafndan kabul
edilen bu dzenleme, demokratik anlaytan uzaktr. Ancak ne yazk ki askeri ynetim sonrasnda aradan
30 yl gemesine ramen, sivil ynetimler de demokratik bir dzenlemeye yanamad iin birok gsteri yasa d saylmaktadr.
Kanuna gre, herkes izin almadan toplant ve gsteri yry yapma hakknda sahiptirler; ama toplantdan en az 48 saat nce Kanuna gre olumas gereken dzenleme kurulu tarafndan mlki amirlere
bildirimde bulunma zorunluluu getirilmitir. Ayrca mlki amirler tarafndan belirlenen yer ve gzergh
dnda toplant ve gsteri yry yapmak mmkn deildir.
Dzenleme kurulu oluturulmas, bildirimde bulunulmas ve toplant yerinin mlki amir tarafndan belirlenmesi, hakkn kullanmn gletirmektedir. Dzenleme kurulunun, toplantnn skun ve dzenini,
ama dna kmamasn salamakla ykml ve sorumlu tutulmas, nemli bir engeldir.
Kanunun 17.maddesine gre blge valisi, vali veya kaymakam, mill gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel saln ve genel ahlkn veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla belirli bir toplanty bir ay amamak zere erteleyebilir veya su ileneceine dair ak ve
yakn tehlike mevcut olmas hlinde yasaklayabilir.
Kanuna aykr toplant ve gsteri yryleri Kanunun 23.maddesinde dzenlenmitir. Buna gre
bildirimde bulunulmakszn yaplan gsteri ve yryler yasa ddr. Dolaysyla, bir durumu protesto
etmek iin toplanlmas ve tepkinin dile getirilmesi, yasa d olmaktadr. Bu dzenleme sebebiyle, gvenlik gleriyle kiiler kar karya gelmektedirler.
Bu konuda ksaca belirtilmesi gereken bir dier nemli nokta ise Kanundaki ceza hkmleridir. rnein 28.maddeye gre, kanuna aykr toplant veya gsteri yryleri dzenleyen veya ynetenlerle
bunlarn hareketlerine katlanlar, fiili daha ar bir cezay gerektiren ayr bir su tekil etmedii takdirde
bir yl alt aydan yla kadar hapisle cezalandrlmaktadrlar.
Kanunun toplant ve gsteri yry hakkn snrl ekilde dzenlemesi sebebiyle zellikle niversite rencilerinin tepkilerini ortaya koyduklar gsteri ve toplantlar, yasa d olmakta ve gerek kolluk
glerinin datma srasndaki tutumlar ve gerekse daha sonraki ceza yaptrmlar, gen insanlar iin ar
ve adil olmayan sonular dourmaktadr.
Toplant ve gsteri yry hakknn, ynetimin denetiminde bavurulan demokratik bir hak olduunun gz nnde bulundurulmas ve daha kolay kullanlr hale getirilmesi gerekmektedir. Ayrca toplant ve gsteri yryleri, ynetime ileyiinin olumsuz ynlerini grme imknn tand iin yararl
da olacaktr.

Trkiyede toplant ve gsteri yry hakknn kullanlmasn zorlatran durumlarn ve birok toplant ve gsteri yrynn yasa d olmasnn nedenlerinin neler olduunu tartnz.
7

Dileke Hakk
Anayasann 74. maddesine gre: Vatandalar ve karlkllk esas gzetilmek kaydyla Trkiyede ikamet
eden yabanclar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile bavurma hakkna sahiptir. Kendileriyle ilgili bavurmalarn sonucu,
gecikmeksizin dileke sahiplerine yazl olarak bildirilir.
Dileke hakknn kullanlmasn dzenleyen 3071 sayl Kanuna gre dilekelerde dileke sahibinin
ad soyad ve imzas ile i veya ikametgh adresinin bulunmas zorunludur. Bu art tamayan dilekeler
incelenmezler. Kanun, dileke sahiplerine en ge otuz gn iinde gerekeli cevap verileceini hkm
altna almtr.
Kiilerin gerek kendilerini gerekse kamuyu ilgilendiren konularda ilgili birime bavurmas, grd
hukuka aykrlklar bildirmesi, ilgili birimin konuyu tekrar ele almasn salad iin nemlidir. Kamu
ynetimi, yaplan bavurular neticesinde isabetli olmadn grd kararlarn dzeltebilecektir. rnein snav ktlarnn yeniden incelenmesi talebi, hatal takdir edilen notlarn dzeltilmesi iin yararl bir
aratr. Bylelikle hem ilgili madur olmamakta hem de retim yesi hukuka uygun ilem yapmaktadr.
Kamu grevlileri, kiilerin bavurusunu, hakszlk yapmaktan kurtulma, hukuka uygun davranma arac
olarak grmeli; tekrar inceledii kararda hata bulunduu takdirde dzeltmekten memnuniyet duymaldr.
nk kamusal yetkiler, insanlar madur etmek amacyla verilmemitir. Anayasann 5.maddesine gre
kamusal yetkilerin amac esas olarak, kiilerin ve toplumun huzur, refah ve mutluluunu salamaktr.
Anayasa Madde 5: Devletin temel ama ve grevleri, Trk milletinin bamszln ve btnln, lkenin blnmezliini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kiilerin ve toplumun refah,
huzur ve mutluluunu salamak; kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet
ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya,
insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almaktr.
Kamu ynetiminin ileyiinde kiilerin ilgili birime bavurmalarn dzenleyen bir dier kanun, dari
Yarglama Usul Kanunudur. Kanunun 10.maddesinde idareye bavurarak ilem veya eylem yapmasnn istenmesi; 11. maddesinde ise bir idari ilemin iptali, kaldrlmas, deitirilmesi veya geri
alnmasnn talep edilmesine ilikin kurallar bulunmaktadr. Kanun, bu maddelere gre yaplan bavurunun altm gn iinde cevaplanmamas halinde reddedilmi saylacan hkme balamtr.
dari Yarglama Usul Kanunu Madde 10 : 1. lgililer, haklarnda idari davaya konu olabilecek bir ilem veya eylemin yaplmas iin idari makamlara bavurabilirler.
2. Altm gn iinde bir cevap verilmezse istek reddedilmi saylr. lgililer altm gnn bittii
tarihten itibaren dava ama sresi iinde, konusuna gre Dantaya, idare ve vergi mahkemelerine
dava aabilirler. Altm gnlk sre iinde idarece verilen cevap kesin deilse ilgili bu cevab,
isteminin reddi sayarak dava aabilecei gibi, kesin cevab da bekleyebilir. Bu takdirde dava ama
sresi ilemez. Ancak, bekleme sresi bavuru tarihinden itibaren alt ay geemez. Dava
almamas veya davann sreden reddi hallerinde, altm gnlk srenin bitmesinden sonra yetkili
idari makamlarca cevap verilirse, cevabn tebliinden itibaren altm gn iinde dava aabilirler.
Yan tarafta bu metin verilebilir. dari Yarglama Usul Kanunu Madde 11 : 1. lgililer tarafndan idari dava almadan nce, idari ilemin kaldrlmas, geri alnmas deitirilmesi veya
yeni bir ilem yaplmas st makamdan, st makam yoksa ilemi yapm olan makamdan, idari dava
ama sresi iinde istenebilir. Bu bavurma, ilemeye balam olan idari dava ama sresini durdurur.
2. Altm gn iinde bir cevap verilmezse istek reddedilmi saylr.
3. stein reddedilmesi veya reddedilmi saylmas halinde dava ama sresi yeniden ilemeye
balar ve bavurma tarihine kadar gemi sre de hesaba katlr.

Halbuki Anayasann 74.maddesine gre kamusal makamlara yaplan bavurularn gecikmeksizin

yazl olarak cevaplanmas gerekmektedir. Anayasann ak hkmne ramen dari Yarglama Usul
Kanununun bu kurallarnn deitirilmemesi, vahim bir hukuka aykrlktr. Uygulamada idarenin (Devletin) cevap vereceini dnen kiiler, cevap vermemeye Anayasaya aykr ar bir sonu balandn
bilmedikleri iin, dava haklarn kullanamamaktadrlar. nk altm gnlk cevap vermeme (zmni ret)
sresi getikten sonra dava sresi ilemektedir. darenin cevab beklenirken dava sresi de
karlmaktadr.

Bireylerin idareye yaptklar bavurulara cevap srelerini dzenleyen

hukuki dzenlemeleri gz nnde bulundurarak bu dzenlemelerin Anayasaya uygun
olup olmadklarn tartnz.

TRKYE BYK MLLET MECLS DENETM

Yasama organ, kamu ynetiminin ileyiini dzenlemektedir. Kanuni idare ilkesi gereince idare tekilatndaki birimlerin kuruluu ve grevleri kanunlarla dzenlenmektedir. Bylelikle Trkiye Byk Millet
Meclisi, kamu ynetiminin faaliyetlerini ynlendirebilmektedir. Kurulu ve grevlendirme aamasndaki
bu denetimin dnda Yasama Organ, ynetimin ileyiinde de denetim yetkisi kullanabilmektedir. Bu
yetki ya bizzat Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kullanlmakta ya da Trkiye Byk Millet
Meclisine bal olarak alan birimler tarafndan kullanlmaktadr. Bu balk altnda nce dorudan
denetim sonra ise dolayl denetim ele alnacaktr (Yasin, 2011).

Dorudan Denetim
Komisyonlar
Yukarda sz edilen dileke hakk, sadece idareye deil TBMMye bavuru hakkn da iermektedir. Bu
bavurular incelemekle grevli olan Meclis Komisyonu, Dileke Komisyonudur. TBMM tznn
115.maddesine gre: Dileke Komisyonu, Trk vatandalarnn ve karlkllk esas gzetilmek kaydyla
Trkiyede ikamet eden yabanclarn kendileriyle veya kamu ile ilgili olarak Trkiye Byk Millet
Meclisi Bakanlna gnderdikleri dilek ve ikyetleri inceler.
tzkte gsterilen esaslar dhilinde grlen dilekeler hakknda verilen ve 119. madde gereince
kesinleen Komisyon kararlar dileke sahiplerine ve ilgili bakanlklara bildirilir. Bakanlar, Komisyon
kararlar hakknda yaptklar ilemleri en ge otuz gn iinde, Komisyon Bakanlna yazyla bildirmekle ykml klnmtr. tzn 120.maddesine gre: Dileke Komisyonu Genel Kurulu, bunlardan
gerekli grdklerinin Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmesini isteyebilir. Bu takdirde, komisyon
kendi grn belirten bir rapor hazrlayarak Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna sunar.
tzkteki dzenlemelerden anlalaca zere Dileke Komisyonu, kendisine iletilen bavurular
hakknda aldklar kararlar bakanlara iletmekte ve yaplan ilemleri takip etmektedir. Komisyonun bakanlar ilem yapmaya zorlama yetkileri bulunmamakla birlikte, konunun Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmesi ve kamuoyuna tanmas nemli bir yaptrm niteliinde olduundan Dileke Komisyonu, ynetimin denetlenmesinde etkili rol oynayabilmektedir.
Kamu ynetiminin denetlenmesinde sz edilmesi gereken bir dier Trkiye Byk Millet Meclisi
komisyonu ise nsan Haklarn nceleme Komisyonudur. nsan haklar ihlallerine ilikin bavurular bu
Komisyona gnderilmekte ve bavuru sahiplerine en ge altm gn iinde bavurunun sonucu veya
yaplmakta olan ilem hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca Komisyon, herhangi bir bavuru olmakszn
da baz konular inceleyebilmektedir. rnein Mersin lindeki ocuk Yuvalar, Yetitirme Yurtlar,
ocuk ve Genlik Merkezleri ve Yatl lkretim Blge Okullar nceleme Raporu byle bir inceleme
neticesinde hazrlanmtr.

1990 tarihli, 3686 sayl Kanunla kurulan Komisyonun grevleri unlardr:

a.

Uluslararas alanda genel kabul gren insan haklar konusundaki gelimeleri izlemek,

b.

Trkiye'nin insan haklar alannda taraf olduu uluslararas andlamalarla T.C. Anayasas ve
dier milli mevzuat ve uygulamalar arasnda uyum salamak amacyla yaplmas gereken
deiiklikleri tespit etmek ve bu amala yasal dzenlemeler nermek,

c.

Trkiye Byk Millet Meclisi komisyonlarnn gndemindeki konular hakknda, istem zerine
gr ve neri bildirmek,

d.

Trkiye'nin insan haklar uygulamalarnn, taraf olduu uluslararas andlamalara, Anayasa ve

Kanunlara uygunluunu incelemek ve bu amala, aratrmalar yapmak, bu konularda iyiletirmeler, zmler nermek,

e.

nsan haklarnn ihlale uradna dair iddialar ile ilgili bavurular incelemek veya gerekli
grd hallerde ilgili mercilere iletmek,

f.

Gerektiinde d lkelerdeki insan haklar ihlallerini incelemek ve bu ihlalleri o lke parlamenterlerinin dikkatlerine dorudan veya mevcut parlamenter forumlar araclyla sunmak,

g.

Her yl yaplan almalar, elde edilen sonular, yurtii ve dnda nsan Haklarna sayg ve uygulamalar kapsayan bir rapor hazrlamak.

Komisyon grevini yerine getirirken, grevleri ile ilgili olarak, Bakanlklarla Genel ve Katma Bteli
Dairelerden, mahalli idarelerden, muhtarlklardan, niversitelerden ve dier kamu kurum ve kurulular
ile zel kurululardan bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak, ilgililerini arp bilgi almak yetkisine sahiptir. Komisyon, gerekli grdnde uygun bulaca uzmanlarn bilgilerine bavurabilir ve Ankara
dnda da alabilir.
Komisyon tarafndan yaplan inceleme neticesinde hazrlanan raporlarda, tespit edilen eksiklikler ve
gerekli neriler yer almaktadr. Bu raporlarn ilgili bakanlklarca dikkate alnmas, gereinin yaplmas
Komisyonu etkili klacaktr. Ayrca Komisyon almalarnn medya araclyla duyurulmas ve raporlarn internet araclyla ulama ak tutulmas, ynetimin ilem ve eylemlerinde insan haklar konusunda daha zenli olmasn salayacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisinin Bilgi Edinme ve Denetim Yollar

Trkiye Byk Millet Meclisi, ynetimin yetki ve grevlerini belirlemek ve yukarda aktarld zere
komisyonlar araclyla denetlemenin dnda, Meclis aratrmas, genel grme, gensoru ve Meclis
soruturmas yollaryla da denetleme yetkisini kullanr.
Soru, Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir. Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemedir. Genel grme ise toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk
Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesidir.
Ayrca Bakanlar Kurulu veya bakanlarn drlmesine yol aan gensoru ve Babakan ile bakanlarn
Yce Divanda yarglanmasn salayan Meclis soruturmas, dier denetim aralardrlar.

Dolayl Denetim
Kamu ynetiminin Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan denetlenmesi yukarda aklanmt. Buna
gre ynetimin ileyiinde dorudan denetim yetkisi kullanlmaktadr. Ancak Anayasa, Kamu Denetilii
Kurumunun Trkiye Millet Meclisine bal olduunu; Saytayn ise Trkiye Byk Millet Meclisi
adna denetim yaptn hkme balad iin bu iki kurum tarafndan yaplan denetim bu balkta ele
alnacaktr.

10

Saytay
Anayasann 160.maddesine gre Saytay, merkez ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile
sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn Trkiye Byk Millet Meclisi adna
denetlemek ve sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamak ve kanunlarla verilen inceleme,
denetleme ve hkme balama ilerini yapmakla grevlidir. Saytay Bakan ve yeleri Trkiye Byk
Millet Meclisi tarafndan seilmektedirler.
2010 tarihli 6085 sayl Saytay Kanununun 5.maddesinde Saytayn grevleri yle saylmtr:
a.

Kamu idarelerinin mali faaliyet, karar ve ilemlerini hesap verme sorumluluu erevesinde
denetler ve sonular hakknda Trkiye Byk Millet Meclisine doru, yeterli, zamanl bilgi ve
raporlar sunar

b.

Genel ynetim kapsamndaki kamu idarelerinin; gelir, gider ve mallarna ilikin hesap ve ilemlerinin kanunlara ve dier hukuki dzenlemelere uygun olup olmadn denetler, sorumlularn
hesap ve ilemlerinden kamu zararna yol aan hususlar kesin hkme balar.

c.

Genel uygunluk bildirimini Trkiye Byk Millet Meclisine sunar.

d.

Kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hkme balama ilerini yapar.

Kanuna gre Saytay denetiminin amalar unlardr: Bte hakknn gerei olarak kamu idarelerinin faaliyet sonular hakknda Trkiye Byk Millet Meclisine ve kamuoyuna gvenilir ve yeterli bilgi
sunulmas; kamu mali ynetiminin hukuka uygun olarak yrtlmesi ve kamu kaynaklarnn korunmas;
kamu idarelerinin performansnn deerlendirilmesi; hesap verme sorumluluu ve mali saydamln yerletirilmesi ve yaygnlatrlmas.
Saytay, Kanunla verilen denetim yetkisinin yan sra, Trkiye Byk Millet Meclisinden gelen denetim taleplerini de talep edilen konuyla snrl olarak ve ncelikle yerine getirmekle grevlidir. Saytay
raporlarnn, Trkiye Byk Millet Meclisine sunulduu ve ilgili kamu idarelerine verildii tarihten itibaren onbe gn ierisinde Saytay Bakan veya grevlendirecei bakan yardmcs tarafndan, kamuoyuna duyurulmas, Saytay denetiminin nemini daha da arttrmaktadr. Saytay Kanunun 44. maddesi,
kanunlarn aklanmasn yasaklad durumlar hari tm raporlarn duyurulmasn dzenlemektedir.
Hemen belirtmek gerekir ki Saytay sadece rapor sunarak ve bunlar duyurarak denetim yapmamaktadr. Kanuna gre kamu grevlileri hakknda hesap yargs olarak grev yapmakta ve sorumluluklarna
hkmetmektedir. Kamu ynetiminin denetiminde asl etkisi, hesap yargs olarak almasndan kaynaklanmaktadr.

Kamu Denetilii Kurumu

darenin ileyiiyle ilgili ikyetleri incelemek zere, daha nce oluturulan kamu denetisi, Anayasa
Mahkemesi tarafndan anayasal dayana olmad gerekesiyle Anayasaya aykr bulunmu ve uygulamaya geilememiti. 2010 senesinde yaplan Anayasa deiikliinde 74. maddeye kamu denetisine
bavurma hakk eklenerek, Anayasa Mahkemesinin belirttii aykrlk giderilmitir.
74. maddeye eklenen fkralara gre: Herkes, bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakkna sahiptir. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna bal olarak kurulan Kamu Denetilii Kurumu, idarenin ileyiiyle ilgili ikyetleri inceler. Anayasa Kamu Badenetisinin Trkiye Byk Millet Meclisi
tarafndan gizli oyla drt yl iin seileceini hkme balam; maddede saylan haklarn kullanlma biimini, Kamu Denetilii Kurumunun kuruluunu, grevini, almasn, inceleme sonucunda yapaca
ilemler ile Kamu Badenetisi ve kamu denetilerinin niteliklerini kanuna brakmtr.
Anayasann 74.maddesi gereince hazrlanan 29.06.2012 tarih ve 6328 sayl Kamu Denetilii Kurumu Kanununda Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna bal, kamu tzel kiiliini haiz, zel bteli ve merkezi Ankarada bulunan Kamu Denetilii Kurumunun bir Badeneti ve be denetiden
oluaca dzenlenmitir. Kamu Denetilii Kurumu, kamu hizmetlerinin ileyiinde bamsz ve etkin
bir ikyet mekanizmas oluturmak suretiyle, idarenin her trl eylem ve ilemleri ile tutum ve davranlarn; insan haklarna dayal adalet anlay iinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk ynlerinden
11

incelemek, aratrmak ve nerilerde bulunmak yetkilerine sahiptir. Badeneti Trkiye Byk Millet
Meclisi Dileke Komisyonu ile nsan Haklarn nceleme Komisyonu yelerinden oluan Karma Komisyon tarafndan belirlenecek aday arasndan TBMM Genel Kurulunca gizli oyla seilir. Denetiler ise
Trkiye Byk Millet Meclisi Dileke Komisyonu ile nsan Haklarn nceleme Komisyonu yelerinden
oluan Karma Komisyonun oluturaca alt komisyonca belirlenecek er aday arasndan TBMM Genel
Kurulunca seilir. Badeneti ve deneti seilebilmek iin ye tamsaysnn te iki ounluunun oyu
aranr. Bu ounluk salanamad takdirde ikinci oylamaya geilir. kinci oylamada da ye tamsaysnn
te iki ounluunun oyu aranr. Bu oylamada ye tamsaysnn te iki ounluu salanamad takdirde nc oylamaya geilir ve ye tamsaysnn salt ounluunun oyunu alan aday seilmi saylr.
nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluu salanamazsa, bu oylamada badenetilik iin en ok
oy alan iki aday, denetiler iin ise en ok oy alan adaylardan seilecek deneti saysnn iki kat kadar
aday iin drdnc oylama yaplr. Drdnc oylamada karar yeter says olmak artyla en fazla oy alan
aday seilmi olur.
Henz yeni kurulan Kamu Denetilii Kurumu hakknda gr bildirmek isabetli olmayabilir. Ancak
ynetimin ileyiindeki aksaklklar inceleyerek, ilgili birimlere ileten ve gerektiinde raporlarn
yaynlayarak kamuoyuna duyuran, kamu denetilii (Ombudsman), birok lkede uygulanmakta ve yararl olmaktadr. lkemizde Badeneti ve denetilerin seiminde, zen gsterildii takdirde tarafszlna
inanlan bir kurumun, idarenin ileyiini denetlemesi yararl olabilir.

Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan yaplan denetim trlerini

karlatrnz.

DAR DENETM
Kamu ynetiminin ileyiinin hukuk kurallarna uygun olmas, Anayasa emri olduu iin, ileyiteki
hukuka aykrlklarn tespiti ve nlenmesi, idarenin grevidir. Kamu ynetimi Anayasal zorunlulua uymas halinde, yukarda saylan denetim yollarna ve yarg makamlarna gerek kalmakszn kiilere hizmet
sunulabilecektir. Ynetimin ileyiinin hizmet gereklerine ve hukuka uygun olmas halinde, dier denetim yolarna bavurulsa dahi sonu alnamayacak, bir sre sonra idareye duyulan gven orannda
uyumazlklar azalacaktr. Bu sebeple idarenin kendisini denetlemesi nem tamaktadr.
dari denetim, idari birimin ierisinde olabilecei gibi bir idari birimin dierini denetlemesi eklinde
de olabilir. Ayn birim iindeki denetim hiyerarik denetimdir. st makamlar, astlarn ikyet zerine
veya dorudan denetleyerek gereken ilemleri tesis edebilirler. Bilindii zere bakanlklarda ve baz kurumlarda denetimle grevli tefti kurullar mevcuttur. Merkezi ynetimin yerinden ynetim idareleri
zerindeki denetim yetkisi ise idari vesayet olarak adlandrlmaktadr. Yerinden ynetim idarelerinin
kendi aralarndaki denetim ilikisi de dardan yaplan idari denetimdir. rnein, Yksekretim Kurulu
ile niversiteler arasndaki denetim ilikisi gibi. Ayrca Cumhurbakanna bal olan Devlet Denetleme
Kurulu da kamu ynetiminde denetim yetkisine sahiptir.

YARGISAL DENETM
Kamu ynetiminde yukarda aktarlan denetim trlerinin yetersiz veya etkisiz olmas ihtimali sebebiyle,
tarafsz ve bamsz yarg organlar tarafndan denetlenmesi zorunluluu ortaya kmtr. Yargsal denetim kitabn dier nitelerinde aklanacaktr.

12

zet
Kamu ynetiminin sahip olduu yetkileri kamu
yarar ve hizmet gereklerine uygun olarak
kullanmas gerekmektedir. Kamusal yetkilerin
kiisel, siyasal ya da ekonomik amalarla deil
kamu yarar amacyla kullanlmas asldr.
Dolaysyla kamu ynetiminin eylem ve ilemleri
denetlenirken esas alnacak unsurlardan biri
kamu yarar biri de hizmet gerekleri olacaktr.
Ancak bunlardan da nce tespit edilecek ncelikli
husus kamu ynetimin eylem ve ilemlerinin
hukuka uygun olup olmaddr. nk kamusal
yetkiler hukuk kurallaryla dzenlenmektedir.
Kamu ynetiminin ileyii denetlenerek hata,
bilgi veya tecrbe eksiklii ya da kiisel duygular
gibi insana zg zellikler nedeniyle hukuka
aykr hareket etmesi nlenmektedir.

zgrlkler esas alnarak alt balklara

ayrlmaktadr. Buna gre kamu denetimi yollar
unlardr: Seimler, bilgi edinme hakk, toplant
ve gsteri yry hakk, dileke hakk.
Kanuni idare ilkesi gereince kamu ynetiminin
kurulu ve grevlerini belirleyen yasama organ
ileyiini de denetlemektedir. Trkiye Byk
Millet Meclisi bu yetkisini bazen dorudan
kullanmakta bazen de kendisine bal olarak
alan birimler tarafndan kullanmaktadr. Denetim yetkisinin Trkiye Byk Millet Meclisi
tarafndan dorudan kullanlmas dorudan denetim olarak adlandrlmaktadr. Dorudan denetim
Dileke Komisyonu ve nsan Haklarn nceleme
Komisyonu gibi TBMM komisyonlar tarafndan
yaplan denetimi kapsad gibi Meclis
aratrmas, genel grme, gensoru ve Meclis
soruturmas yollaryla TBMM tarafndan yaplan
denetimi de kapsar. Dolayl denetim ise Trkiye
Millet Meclisine bal olarak alan Kamu
Denetilii Kurumu ile Trkiye Byk Millet
Meclisi adna denetim yapan Saytay tarafndan
gerekletirilen denetimi kapsar.

Kamu ynetiminin hukuka, kamu yarar ve hizmet gereklerine uygun ileyip ilemediinin
tespiti amacyla yaplan denetim eitli ltler
esas alnarak snflandrlmaktadr Kamu ynetimi kendi i ileyiini kendisi denetleyebilecei
gibi bir baka kurulu da kamu ynetimin ileyiini denetleyebilir. Kamu ynetiminin kendisini
denetlemesine i denetim bir baka kuruluun
denetlemesine ise d denetim ad verilmektedir.
Yasalamayan Kamu Ynetimi Temel Kanunu
Tasarsnda i ve d denetimde, performans
denetimi, mal denetim ve hukuka uygunluk
denetimi olarak alt ayrmlara gidilmiti. Denetimin yapld dnem esas alndnda ise denetim: n denetim, annda denetim ve sonradan
yaplan denetim olmak zere e ayrlr. nitenin
ilenmesinde esas alnan denetleyenler asndan
yaplan ayrma gre ise kamu ynetimin denetimi: kamu denetimi, parlamento denetimi, idari
denetim ve yargsal denetim olarak ayrlmaktadr.

Kamu ynetimi yasama ve yarg organlar

tarafndan denetlendii gibi idari birimlerce de
denetlenmektedir. Kamu ynetiminin hukuka
uygun hareket etmesi, hukuka aykrlklarn
nlenmesi
Anayasa
gerei
idarenin
grevlerindendir. darenin bu grevini etkin
ekilde yerine getirmesi halinde dier denetim
yollarna pek ihtiya kalmayacaktr. dari denetim
iki ekilde gereklemektedir. Buna gre idari
denetim ayn idari birim iinde gerekleebilecei gibi bir baka idari birim tarafndan da
gerekletirilebilir. Ayn idari birim iinde
gerekleen denetim hiyerarik denetimdir. Bir
baka idari birim tarafndan gerekletirilen denetim ise idari vesayet denetimidir.
Yargsal denetim kamu ynetiminin hukuka uygun ilemesinin salanmasnda dier denetim
yollarnn yetersiz ya da etkisiz kalmas halinde
gerekleen denetimdir. Kamu ynetimi eylem ve
ilemlerinde hukuka uygun hareket etme
ykmll altnda olsa da bazen bu
ykmllne aykr eylem ve ilemler yapabilmektedir. Bu durumda hukuka aykrlklarn
tespiti ve sonularnn ortadan kaldrlmas ile
bireylerin temel hak ve zgrlklerinin gvence
altna alnmas iin bamsz ve tarafsz yarg
organlar tarafndan kamu ynetiminin denetlenmesi zorunluluu ortaya kmtr. Bu denetimin
nasl gerekletii ise ilerleyen nitelerde
ayrntl ekilde ele alnacaktr.

Toplumu oluturan bireylerin bireysel grlerinin ayn ynde toplanarak, kolektif bir talebe
dnmesi eklinde tanmlanabilecek kamuoyu
kavram ynetimin denetlenmesinde nemli bir
aratr. Kamuoyu veya kamu denetiminin etkin
ekilde gereklemesi iin birtakm koullarn
salanmas
gerekir.
ncelikle
denetimi
gerekletirecek kii ve topluluklarn bilinli
olmas, yeterli birikim ve iradenin olumas
arttr. Etkin denetim iin bir dier koul, kitle
iletiim aralarnn gelimi olmasdr. Ayrca
kamu denetimine imkan salayacak hukuki
aralarn varl, temel hak ve hrriyetlerin
tannp teminat altna alnmas bir dier kouldur.
Kamu denetimi de aslnda temel hak ve
13

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kamu denetimini
salayan yollardan biri deildir?

6. Kamu Badenetisi aadakilerden hangisi

tarafndan seilir?

a. Kamu Denetisine bavuru

a. Babakan

b. Dileke hakk

b. Saytay

c. Toplant ve gsteri yry hakk

c. TBMM

d. Seimler

d. Cumhurbakan

e. Bilgi edinme hakk

e. Devlet Denetleme Kurulu

2. darenin bir baka idari birim tarafndan

denetlenmesini salayan denetime ne ad verilir?

7. Babakan ve bakanlarn Yce Divanda

yarglanmasn salayan TBMM denetim yolu
aadakilerden hangisidir?

a. Yargsal denetim

a. Soru

b. Hiyerarik denetim

b. Gensoru

c. dari vesayet denetimi

c. Meclis aratrmas

d. Kamuoyu denetimi

d. Genel grme

e. Yasama denetimi

e. Meclis soruturmas

3. Aadakilerden hangisi hesap yargs olarak

grev yapar?

8. Aadakilerden hangisi bilgi edinme hakknn

kapsam dnda deildir?

a. Devlet Denetleme Kurulu

a. Kiilerin meslek onurunu etkileyecek istihbarat bilgi ve belgeleri

b. Saytay
c. Kamu Badenetisi

b. Ticari srlar

d. Dantay

c. Kamuoyunu
yazmalar

e. Yargtay

kurum

ii

d. Haberlemenin gizliliini ihlal edecek bilgi ve

belgeler

4. Dileke hakknn kullanlmasn dzenleyen

Kanuna gre dileke sahibine en ge ne sre
iinde cevap verilmelidir?

e. Devlet srlar

a. On gn

9. Aadakilerden hangisi TBMM nsan

Haklarn nceleme Komisyonuna ilikin olarak
sylenemez?

b. On be gn
c. Altm gn

a. Komisyon Ankara dnda da alabilir.

d. Otuz gn

b. Komisyon, gerekli grdnde uzmanlarn

bilgisine bavurabilir.

e. Yedi gn
5. Aadakilerden hangisi kamu denetimini
salayan anayasal dzenlemelerden biri deildir?

c. nsan haklar ihlallerine ilikin bavuru sahiplerine altm gn iinde bavurunun sonucu
ya da yaplmakta olan ilem hakknda bilgi
verilir.

a. alanlarn rgtlenme haklar

b. Konut hakk

d. Komisyon bavuru zerine inceleme yapabilir, resen inceleme yapamaz.

c. Sreli ve sresiz yayn hakk

d. Siyasi faaliyette bulunma hakk

e. Komisyon gerektiinde d lkelerdeki insan

haklar ihlallerini inceleyebilir.

e. Basn hrriyeti

14

ilgilendirmeyen

Sra Sizde Yant Anahtar

10. dari Yarglama Usul Kanunu erevesinde

bireylerin bir idari ilemin iptali, kaldrlmas,
deitirilmesi veya geri alnmas talebiyle
yaptklar bavurularn hangi sre iinde cevaplandrlmas gerekmektedir?

Sra Sizde 1
Kamuoyu denetiminin etkin ekilde gerekleebilmesi iin ncelikle birey ve topluluklarn
bilinlenmesi
gerekmektedir.
Kamuoyunun
olumas ve bilinlenmesi iin ise kitle iletiim
aralarnn gelimesi arttr. Bunun dnda hukuk
sisteminin de kamuoyunun ynetimi etkin ekilde
denetleyebilmesi iin uygun hukuki aralar
salamas gerekir. Bunun iin dnceyi ifade
hrriyeti; basn hrriyeti, sreli ve sresiz yayn
hakk, toplant hak ve hrriyetleri, alanlarn
rgtlenme haklar, seme-seilme ve siyasi
faaliyette bulunma haklar ve dileke hakk gibi
temel hak ve hrriyetlerin tannp teminat altna
alnmas gerekir. Nitekim lkemizde bu temel
hak ve hrriyetler dorudan Anayasada dzenlenmek suretiyle anayasal teminat altna
alnmlardr.

a. On gn
b. Otuz gn
c. On be gn
d. Yedi gn
e. Altm gn

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar
1. a Yantnz yanl ise Dolayl Denetim
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2

2. c Yantnz yanl ise dari Denetim balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

4982 sayl Kanun ile bilgi edinme bavurusu,

bavurulan kurum ve kurulularn ellerinde
bulunan veya grevleri gerei bulunmas gereken
bilgi veya belgelere ilikin olmas gerektii
dzenlenmitir. Dolaysyla kurum ve kurulular,
ayr veya zel bir alma, aratrma, inceleme ya
da analiz neticesinde oluturulabilecek trden bir
bilgi veya belge iin yaplacak bavurulara
olumsuz cevap verebilirler. Yine 4982 sayl
Kanun, aklanmas hlinde Devletin emniyetine,
d ilikilerine, mill savunmasna ve mill gvenliine aka zarar verecek ve nitelii itibaryla
Devlet srr olan gizlilik dereceli bilgi veya belgeleri bilgi edinme hakk kapsam dnda tutmutur. Ayrca aklanmas ya da zamanndan
nce aklanmas hlinde, lkenin ekonomik
karlarna zarar verecek veya haksz rekabet ve
kazanca sebep olacak bilgi veya belgeler de
Kanunun kapsam dndadr. Sivil ve asker
istihbarat birimlerinin grev ve faaliyetlerine
ilikin bilgi veya belgeler, Kanunun kapsam
dnda tutulmu; ancak, bu bilgi ve belgeler
kiilerin alma hayatn ve meslek onurunu
etkileyecek nitelikte ise, istihbarata ilikin bilgi
ve belgeler de bilgi edinme hakk kapsam iine
alnmtr. dari ve adli soruturmaya ilikin bilgi
ve belgelere ulama hakk da baz snrlamalara
tabi tutulmutur. Yine kiinin izin verdii hller
sakl kalmak zere, zel hayatn gizlilii
kapsamnda, aklanmas hlinde kiinin salk
bilgileri ile zel ve aile hayatna, eref ve hay-

3. b Yantnz yanl ise Saytay balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

4. d Yantnz yanl ise Dileke Hakk balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Bask Gruplar ve
Kamuoyu Denetimi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Dolayl Denetim
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Trkiye Byk Millet
Meclisinin Bilgi Edinme ve Denetim Yollar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Bilgi Edinme Hakk
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Komisyonlar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. e
Yantnz yanl ise Dileke Hakk
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

15

Sra Sizde 4

siyetine, meslek ve ekonomik deerlerine haksz

mdahale oluturacak bilgi veya belgeler, bilgi
edinme hakk kapsam dnda tutulmulardr.
Ticari srlar da bilgi edinme hakknn kapsam
dnda dzenlenmitir.

dari Yarglama Usul Kanununda bireylerin

idareye bir ilem yaplmas ya da bir idari ilemin, iptali, kaldrlmas, deitirilmesi ya da geri
alnmas talebiyle yapacaklar bavurunun altm
gn iinde yantlanmamas halinde talebin reddedilmi saylaca dzenlenmitir. Oysaki
Anayasann 74.maddesine gre kamusal
makamlara yaplan bavurularn gecikmeksizin
yazl olarak cevaplanmas gerekmektedir.
Anayasann ak hkmne ramen dari
Yarglama Usul Kanununda zmni redde ilikin
bu dzenlemelerin varl aka Anayasaya
aykrdr. Ayrca uygulamada dari Yarglama
Usul Kanununda yer alan bu dzenlemeler,
idarenin bavuruya cevap verecei beklentisi
iinde olan bireylerin zmni red sresi getikten
sonra ilemeye balayan dava sresini
karmalarna neden olduundan hak kaybn da
gndeme getirmektedir.

Yine haberlemenin gizlilii esasn ihll edecek

bilgi
veya
belgeler,
kapsam
dnda
braklmlardr.
Ayrca
kamuoyunu
ilgilendirmeyen ve sadece kendi personeli ile
kurum ii uygulamalarna ilikin dzenlemeler
hakkndaki bilgi veya belgeler, bilgi edinme
hakknn kapsam dndadr. Ancak, sz konusu
dzenlemeden etkilenen kurum alanlarnn
bilgi edinme haklar sakldr.
Bu hakkn kullanmna ilikin idare ile bireyler
arasnda uygulamada kacak sorunlar zmlemek zere 4982 sayl Kanun ile Bilgi Edinme
Deerlendirme Kurulu kurulmutur. Kurul, bilgi
edinme
hakk
bavurularnn
olumsuz
yantlanmas halinde idarelerin bu kararlarn
incelemektedir.

Sra Sizde 5
Kamu ynetiminin ileyiinin Trkiye Byk
Millet Meclisi tarafndan denetimi iki ekilde
gereklemektedir: dorudan denetim ve dolayl
denetim. Dorudan denetim, bir yandan Dileke
Komisyonu ve nsan Haklarn nceleme
Komisyonu gibi TBMM komisyonlar tarafndan
yaplan denetimi kapsarken dier yandan Meclis
aratrmas, genel grme, gensoru ve Meclis
soruturmas yollaryla TBMM tarafndan yaplan
denetimi kapsar. Dolayl denetim ise Trkiye
Millet Meclisine bal olarak alan Kamu
Denetilii Kurumu ile Trkiye Byk Millet
Meclisi adna denetim yapan Saytay tarafndan
gerekletirilen denetimi kapsar. Dorudan denetim adndan da anlalaca zere dorudan
TBMM tarafndan ya da komisyonlar tarafndan
gerekletirilen denetimdir. Dolayl denetim ise
TBMMye bal ya da onun adna denetim yapan
kurulularca gerekletirilir.

Sra Sizde 3
12 Eyll rejimi dneminde karlan 2911 sayl
Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu toplant
ve gsteri yry hakkn demokratik anlaytan uzak bir anlayla hakkn kullanmn
zorlatrc bir ekilde dzenlemitir. Bu sebeple
yaplan birok toplant ve gsteri yry yasa
d saylmakta ve toplant ve gsteri yry
yasaklanarak kimi zaman katlanlara cezai meyyideler uygulanmaktadr. Dzenleme kurulu
oluturulmas, bildirimde bulunulmas, toplant
yerinin mlki amir tarafndan belirlenmesi,
dzenleme kurulunun, toplantnn skun ve
dzenini, ama dna kmamasn salamakla
ykml ve sorumlu tutulmas, Kanunda snrl
ekilde dzenlenen toplant ve gsteri yry
hakknn kullanlmasn gletiren dzenlemelerdir. Yine blge valisi, vali ve kaymakama
mill gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin
nlenmesi, genel salk ve genel ahlkn korunmas gibi ierii belirsiz kavramlar zerinden
verilen belirli bir toplanty bir ay amamak
zere erteleme veya su ileneceine dair ak ve
yakn tehlike mevcut olmas hlinde yasaklama
yetkisi de bu hakkn kullanmn zorlatran
dzenlemelerden bir dieridir.

16

Yararlanlan Kaynaklar
Altun.M ve Kululu, E. (2005). Doktrin ve Mevzuat Inda Kamuoyu Denetimine Genel Bir
Bak. Saytay Dergisi, (Say:56, Ocak-Mart
2005). s.23-51.
Ergun,T. (2004). Kamu Ynetimi. Ankara:
TODAE Yaynlar.
Erylmaz, B. (2010). Kamu Ynetimi (3. Bask).
Ankara: Okutman Yaynclk.
Yasin,M. (2011). darenin Yasama Tarafndan
Denetlenmesi.
stanbul: On ki Levha
Yaynclk.

17

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Yarg yetkisinin kapsam ve zelliini aklayabilecek,
Anayasa Mahkemesinin kurulu ve grevlerini belirleyebilecek,
Adli yargda zmlenecek uyumazlklar ile adli yarg dzenine dhil mahkemeleri saptayabilecek,
dari yarg dzeninde zmlenecek uyumazlklar ile idari yarg dzenine dhil mahkemeleri
ifade edebilecek,
Askeri yarg dzeninde zmlenecek uyumazlklar ile askeri yarg dzenine dhil mahkemeleri belirleyebilecek,
Askeri Yksek dare Mahkemesinin grev alann ve kuruluunu anlatabilecek,
Saytayn grevlerini aklayabilecek,
Uyumazlk Mahkemesinin kuruluunu ve grevlerini belirleyebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Hkimlik ve Savclk Teminat

Uyumazlk Mahkemesi

Yarg Bamszl

Askeri Yargtay

Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu

Saytay

Yargtay
Dantay

Askeri Yksek dare Mahkemesi

Yce Divan

ptal davas

tiraz Yolu

Bireysel Bavuru

Yarg Dzeni

indekiler

Giri
Yarg Yetkisi
Anayasa Yargs-Anayasa Mahkemesi
Adli Yarg-Yargtay
dari Yarg-Dantay
Askeri Adli Yarg-Askeri Yargtay
Askeri dari Yarg-Askeri Yksek dare Mahkemesi
Saytay
Uyumazlk Mahkemesi
18

Yarg Yetkisi ve Yarg

Dzenleri
GR
Bireyler arasnda ya da bireylerle devlet arasnda kan uyumazlklarn zmlenmesini salayan
yarglama faaliyeti Anayasada bir yeki olarak dzenlenmi ve bu yetkinin de bamsz mahkemelerce
kullanlaca ngrlmtr. Gerekten de temel hak ve hrriyetlerin korunmasn salayan yarglama
faaliyetinin bu amacna ulamas iin Anayasada mahkemelerin bamszln salamak zere belli
mekanizmalar ngrlmtr. Buna gre; mahkemelerin bamszln salamak zere hkimlik ve
savclk teminat ngrldkten baka yasama ve yrtme organlarna kar bamszln salamak
amacyla hkim ve savclarn zlk ilerini dzenlemek zere Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu kurulmutur. Yine mahkemelerin kuruluunun, grev ve yetkilerinin yasa ile olacann dzenlenmesi hatta
yksek mahkemelerin dorudan Anayasada ngrlmesi de yarglama yetkisinin nemini ortaya koymaktadr. Anayasada, anayasa yargs, adli yarg, idari yarg, askeri adli ve askeri idari yarg olmak
zere balca be yarg dzeni ngrlm, adli, idari ve askeri yarg mercileri arasnda kan grev ve
hkm uyumazlklarn zmlemek iin de Uyumazlk Mahkemesi kurulmutur.
Bu nitede ncelikle yarg yetkisi ele alnacak, daha sonra da Anayasada ngrlen yarg dzenleri
ayr ayr incelenecektir.

YARGI YETKS
Yarglama, toplum yaamnda bireyler arasnda ya da bireylerle Devlet arasnda ortaya kan
uyumazlklarn, yarglama yntemleri kullanlarak zmlenmesidir. Gnmzde devletleraras
uyumazlklarn da yarg yoluyla zmlenmeye balandn grmekteyiz. Kii hak ve hrriyetlerinin
korunmasnn bata gelen koulu, hukuk kurallarna uyulmasnn bamsz mahkemelerce denetlenmesinin salanmasdr.
Anayasann 9.maddesi, yargy bir devlet ilevi olarak dzenlemi ve yarg yetkisinin, Trk Milleti
adna bamsz mahkemelerce kullanlacan belirtmitir.

Yarg Bamszl
Yarg yetkisi, hukuk devletinin temel kurumlarndan olduu iin, her trl bask ve etkiden uzak bir
biimde yrtlmelidir. Anayasa, yarg bamszln, iki ayr maddede vurgulamtr. 138.madde mahkemelerin bamszln dzenlerken; 139.maddede hkimlik ve savclk teminat kurallatrlmtr.
Aslnda mahkemelerin bamszl ile yarglarn bamszl e anlamldr. Mahkemelerin
bamszlnn, yarg erkinin en nemli gesi olan yarglardan ayr dnlmesi mmkn deildir.
Mahkemelerin bamszl, yargnn yasama ve yrtme organlarna kar bamsz yapsn, bu dorultuda yetkilerini kullanmay, grevlerini yerine getirmeyi ifade etmektedir. Yarglarn bamszl ise
yasama ve yrtme organlarna bal olmadan Anayasaya ve hukuka uygun olarak vicdani kanlarna
gre hkm vermelerini amalar.
Anayasann 138.maddesine gre, hkimler, grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg
19

yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez;

tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.
Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare,
mahkeme kararlarn hi bir surette deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.
Anayasa, hkimlik ve savclk teminatn 139. maddede u ekilde dzenlemektedir: Hkimler ve
savclar azlolunamaz, kendileri istemedike altm be yan bitirinceye kadar emekliye ayrlamaz; bir
mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa aylk, denek ve dier zlk haklarndan yoksun klnamaz.

Yargnn neden bamsz olmas gerektiini tartarak Anayasada

yarg bamszln salamaya ynelik hukuki mekanizmalarn neler olduunu
aklaynz.

Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu

Yargnn yasama ve yrtme organlarnn etkisinde kalmalarnn nlenmesi amacyla, Hkimler ve
Savclar Yksek Kurulu oluturulmutur. Bu Kurul, hkim ve savclar meslee kabul etme, atama ve
nakletme, geici yetki verme, ykselme ve birinci snfa ayrma, kadro datma, meslekte kalmalar uygun grlmeyenler hakknda karar verme, disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma ilemlerini yapar.
Adalet Bakanlnn, bir mahkemenin veya bir hkimin veya savcnn kadrosunun kaldrlmas veya mahkemenin yarg evresinin deitirilmesi konusundaki tekliflerini karara balar. Ayrca yasalarla verilen
dier grevleri de yerine getirir.
Anayasann 159.maddesine gre: Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu, mahkemelerin bamszl
ve hkimlik teminat esaslarna gre kurulur ve grev yapar. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu yirmi
iki asl ve on iki yedek yeden oluur; daire halinde alr.
Kurulun Bakan Adalet Bakandr. Adalet Bakanl Mstear Kurulun tabi yesidir. Kurulun, drt
asl yesi, nitelikleri kanunda belirtilen; yksekretim kurumlarnn hukuk dallarnda grev yapan retim yeleri ile avukatlar arasndan Cumhurbakannca, asl ve yedek yesi Yargtay yeleri
arasndan Yargtay Genel Kurulunca, iki asl ve iki yedek yesi Dantay yeleri arasndan Dantay Genel Kurulunca, bir asl ve bir yedek yesi Trkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi yeleri
arasndan, yedi asl ve drt yedek yesi birinci snf olup, birinci snfa ayrlmay gerektiren nitelikleri
yitirmemi adli yarg hkim ve savclar arasndan adli yarg hkim ve savclarnca, asl ve iki yedek
yesi birinci snf olup, birinci snfa ayrlmay gerektiren nitelikleri yitirmemi idari yarg hkim ve
savclar arasndan idari yarg hkim ve savclarnca, drt yl iin seilir. Sresi biten yeler yeniden seilebilir.
Kurulun, Adalet Bakan ile Adalet Bakanl Mstear dndaki asl yeleri, grevlerinin devam sresince; kanunda belirlenenler dnda baka bir grev alamazlar veya Kurul tarafndan baka bir greve
atanamaz ve seilemezler.
Kurulun ynetimi ve temsili Kurul Bakanna yani Adalet Bakanna aittir. Ancak Bakan, dairelerin
almalarna katlamaz. Kurul, kendi yeleri arasndan daire bakanlarn ve daire bakanlarndan birini
de bakanvekili olarak seer. Bakan, yetkilerinden bir ksmn bakanvekiline devredebilir.
Kurul, adli ve idari yarg hkim ve savclarn meslee kabul etme, atama ve nakletme, geici yetki
verme, ykselme ve birinci snfa ayrma, kadro datma, meslekte kalmalar uygun grlmeyenler
hakknda karar verme, disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma ilemlerini yapar; Adalet Bakanlnn, bir mahkemenin kaldrlmas veya yarg evresinin deitirilmesi konusundaki tekliflerini
karara balar; ayrca, Anayasa ve kanunlarla verilen dier grevleri yerine getirir.
20

Hkim ve savclarn grevlerini; kanun, tzk, ynetmeliklere ve genelgelere (hkimler iin idari nitelikteki genelgelere) uygun olarak yapp yapmadklarn denetleme; grevlerinden dolay veya grevleri
srasnda su ileyip ilemediklerini, hal ve eylemlerinin sfat ve grevleri icaplarna uyup uymadn
aratrma ve gerektiinde haklarnda inceleme ve soruturma ilemleri, ilgili dairenin teklifi ve Hkimler
ve Savclar Yksek Kurulu Bakannn oluru ile Kurul mfettilerine yaptrlr. Kurul Bakan Adalet
Bakan olduu iin Bakan nemli bir yetki kullanmaktadr.
Kurulun meslekten karma cezasna ilikin olanlar dndaki kararlarna kar yarg mercilerine bavurulamaz.
159. maddede yaplan deiiklikle Kurula bal Genel Sekreterlik kurulmas kabul edilmitir. Bylelikle, Kurulun Adalet Bakanl bnyesinden ayrlarak asli grevini daha bamsz srdrmesi salanabilecektir.

Mahkemelerin Kuruluu ve Yarg Dzenleri

Anayasann 142. maddesine gre, mahkemelerin kurulu, grev ve yetkileri yasalarla dzenlenir. Ancak
yksek mahkemelerin kuruluu Anayasayla dzenlenmitir. Anayasa, yksek mahkemelere yer vermek
suretiyle, birden ok yarg dzenini de oluturmu olmaktadr.
Doktrinde yarg eidi veya yar kolu olarak adlandrlan yarg dzeni, hukuki nitelikleri bakmndan
bir btn tekil eden uyumazlklarn, ayr bir yarglama usulne tabi tutulmasn ifade etmektedir (Kuru,
Arslan ve Ylmaz, 2009, s.58). Hukuki nitelikleri bakmndan bir btn oluturulan yargsal iler, bir
yarg kolunda toplanarak, o yarg eidine zg yarglama usul kurallar uygulanmaktadr.
Yarg kolu kavram, yksek mahkemelerden hareketle de tanmlanmaktadr. Buna gre yarg kolu,
kararlar ayn yksek mahkemede temyiz edilen mahkemelerin oluturduu dzen olarak tanmlanabilir
(Gzler, 2010, s.395). Daha sonra da grlecei zere yksek mahkeme, alt dereceli mahkemelerin kararlarn denetleyen mahkemedir. Temyiz denilen bu denetim yolu, yarg dzeninde kararlar arasnda uyum
ve birlik salanmasna da yaramaktadr. u noktay da belirtmek gerekir: Yksek mahkeme, kararlarna
kar baka mahkemeye bavurulamayan mahkemedir. Bir yarg dzeninde, alt mahkemeler olmakszn
sadece yksek mahkeme kurulmas da mmkndr. Nitekim askeri idari yargda sadece Askeri Yksek
dare Mahkemesi mevcuttur.
Anayasada; anayasa yargs, adli yarg, idari yarg, askeri adli ve askeri idari yarg olmak zere
balca be yarg dzeni bulunmaktadr. Adli, idari ve askeri yarg mercileri arasnda grev ve hkm
uyumazlklar ktnda bu uyumazlklar zmlemek iin Uyumazlk Mahkemesi kurulmutur.

ANAYASA YARGISI-ANAYASA MAHKEMES

Kuruluu
Anayasa yargs esas olarak kanunlarn anayasaya uygunluunun denetlenmesidir. lkemizde bu grevi,
Anayasa Mahkemesi yapmaktadr. Anayasann 146 ila 153. maddelerinde dzenlenen Anayasa Mahkemesi, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemek grevinin yan sra aada ksaca deinilecek olan
dier yetkilere de sahiptir.
Anayasa Mahkemesi on yedi yeden kurulur. Trkiye Byk Millet Meclisi; iki yeyi Saytay Genel
Kurulunun kendi bakan ve yeleri arasndan, her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden, bir yeyi
ise baro bakanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iinden yapaca gizli oylamayla
seer. Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplacak bu seimde, her bo yelik iin ilk oylamada ye tam
saysnn te iki ve ikinci oylamada ye tam saysnn salt ounluu aranr. kinci oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin nc oylama yaplr; nc oylamada en
fazla oy alan aday ye seilmi olur.
Cumhurbakan; yeyi Yargtay, iki yeyi Dantay, bir yeyi Asker Yargtay, bir yeyi Asker
Yksek dare Mahkemesi genel kurullarnca kendi bakan ve yeleri arasndan her bo yer iin gstere21

cekleri er aday iinden; en az ikisi hukuku olmak zere yeyi Yksekretim Kurulunun kendi
yesi olmayan yksekretim kurumlarnn hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan
retim yeleri arasndan gsterecei er aday iinden; drt yeyi st kademe yneticileri, serbest avukatlar, birinci snf hkim ve savclar ile en az be yl raportrlk yapm Anayasa Mahkemesi raportrleri
arasndan seer.
Anayasa Mahkemesine ye seilebilmek iin, krkbe yan doldurulmu olmas kaydyla; yksekretim kurumlar retim yelerinin profesr veya doent unvann kazanm, avukatlarn en az yirmi yl
fiilen avukatlk yapm, st kademe yneticilerinin yksekrenim grm ve en az yirmi yl kamu hizmetinde fiilen alm, birinci snf hkim ve savclarn adaylk dhil en az yirmi yl alm olmas
arttr.
Anayasa Mahkemesi yeleri on iki yl iin seilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi yesi seilemez. Anayasa Mahkemesi yeleri altm be yan doldurunca emekliye ayrlrlar. Zorunlu emeklilik
yandan nce grev sresi dolan yelerin baka bir grevde almalar ve zlk ileri kanunla dzenlenir.
Anayasa Mahkemesi yelii, bir yenin hkimlik mesleinden karlmay gerektiren bir sutan dolay hkm giymesi halinde kendiliinden; grevini salk bakmndan yerine getiremeyeceinin kesin
olarak anlalmas halinde de Anayasa Mahkemesi ye tamsaysnn salt ounluunun karar ile sona
erer.

Anayasa Mahkemesinin Grevleri

ptal Davas
Anayasa Mahkemesi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi
tznn Anayasaya ekil ve esas bakmndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise
sadece ekil bakmndan inceler ve denetler.
Ancak olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin
ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla Anayasa Mahkemesinde dava alamaz. Anayasann 148. maddesindeki bu hkm, hukuk devleti ilkesine aka aykrdr. Ayrca bu dnemlerde
TBMM tarafndan karlan kanunlara kar yarg yolu akken; yrtme organnn kard kanun hkmnde kararnamelere yarg yolunu kapatmak, kuvvetler ayrl ilkesiyle de badamamaktadr. Yrtmeye bylesine bir stnlk tannmasn gerektirecek herhangi bir Anayasal esas mevcut deildir.
Anayasa Mahkemesinde dorudan doruya iptal davas ama hakk, Cumhurbakanna, iktidar ve
anamuhalefet partisi meclis gruplar ile TBMM ye tamsaysnn en az bete biri tutarndaki yelere aittir.
ktidarda birden fazla siyasi partinin bulunmas halinde, iktidar partilerinin dava ama hakkn en fazla
yeye sahip olan parti kullanr.

Kanun hkmnde kararnamelerin yargsal denetimini hukuk devleti

asndan tartnz.

tiraz Yolu
Grlmekte olan bir davada, mahkeme uygulanacak bir kanun veya kanun hkmnde kararname
hkmn Anayasaya aykr bulursa ya da taraflardan birinin anayasaya aykrlk itiraznn ciddi olduu
kansna varrsa, Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Anayasa Mahkemesi iin kendisine geliinden
balamak zere be ay iinde kararn verir ve aklar. Bu sre iinde karar verilmezse mahkeme, davay
yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr.

22

Yce Divan
Anayasa Mahkemesi, Cumhurbakann, TBMM Bakann, Bakanlar Kurulu yelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi Bakan ve yelerini,
Basavclarn, Cumhuriyet Basavc vekilini, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Saytay Bakan
ve yelerini grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Divan sfatyla yarglar. Ayrca, Genelkurmay
Bakan, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ile Jandarma Genel Komutan da grevleriyle
ilgili sulardan dolay Yce Divanda yarglanrlar.
Yce Divan kararlarna kar yeniden inceleme bavurusu yaplabilir. Genel Kurulun yeniden inceleme sonucunda verdii kararlar kesindir.

Milletvekilliinin Dmesine ve Yasama Dokunulmazlnn Kaldrlmasna

Yaplan tirazlar
Anayasa Mahkemesi, milletvekilliinin dmesine ve yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin
Trkiye Byk Millet Meclisi kararlarna kar yaplan itirazlar sonulandrr. Anayasann 85. maddesine
gre: Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya milletvekilliinin dmesine 84. maddenin birinci,
nc veya drdnc fkralarna gre karar verilmi olmas hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararnn
alnd tarihten balayarak yedi gn ierisinde ilgili milletvekili veya bir dier milletvekili, kararn,
Anayasaya, kanuna veya tze aykrl iddiasyla iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurabilir.
Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on be gn ierisinde kesin karara balar.

Parti Kapatma Davalar ve Mali Denetimi

Siyasal partilerin demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olmas, bu kurumlarn denetimine zen
gstermeyi gerektirmektedir. Bu sebeple siyasal partilerin kapatlmalarna ilikin davalar, Anayasa Mahkemesinde grlmektedir. Ayrca siyasal partilerin gelir ve giderlerinin yasalara uygunluunun denetimi
de Anayasa Mahkemesince yaplmaktadr.

Bireysel Bavuru
1982 Anayasasnda yaplan son deiiklikle, Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru imkn
getirilmitir. Buna gre: Herkes, Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden,
Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, ihlal edildii
iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Bavuruda bulunabilmek iin olaan kanun yollarnn
tketilmi olmas arttr. Bireysel bavuruda, kanun yolunda gzetilmesi gereken hususlarda inceleme
yaplamaz.
Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavurmazdan nce tketilmesi gereken bir son i hukuk yolu
olarak dzenlenen bireysel bavuru hakk, 30.03.2011 tarih ve 6216 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun ile dzenlenmitir. Buna gre, herkes, Anayasada gvence
altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve buna ek Trkiyenin
taraf olduu protokoller kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, ihlal edildii iddiasyla
Anayasa Mahkemesine bavurabilir. hlale neden olduu ileri srlen ilem, eylem ya da ihmal iin
kanunda ngrlm idari ve yargsal bavuru yollarnn tamamnn bireysel bavuru yaplmadan nce
tketilmi olmas gerekir. Yasama ilemleri ile dzenleyici idari ilemler aleyhine dorudan bireysel
bavuru yaplamayaca gibi Anayasa Mahkemesi kararlar ile Anayasann yarg denetimi dnda
brakt ilemler de bireysel bavurunun konusu olamaz. Bireysel bavurunun, bavuru yollarnn
tketildii tarihten; bavuru yolu ngrlmemise ihlalin renildii tarihten itibaren otuz gn iinde
yaplmas gerekir. Hakl bir mazereti nedeniyle sresi iinde bavuramayanlar, mazeretin kalkt tarihten itibaren onbe gn iinde ve mazeretlerini belgeleyen delillerle birlikte bavurabilirler. Mahkeme,
ncelikle bavurucunun mazeretinin geerli grlp grlmediini inceleyerek talebi kabul veya reddeder. Esas inceleme sonunda, bavurucunun hakknn ihlal edildiine ya da edilmediine karar verilir.
hlal karar verilmesi hlinde ihlalin ve sonularnn ortadan kaldrlmas iin yaplmas gerekenlere
hkmedilir. Ancak Anayasa Mahkemesince yerindelik denetimi yaplamaz, idari eylem ve ilem niteliinde karar verilemez. Tespit edilen ihlal bir mahkeme kararndan kaynaklanmsa, ihlali ve sonu23

larn ortadan kaldrmak iin yeniden yarglama yapmak zere dosya ilgili mahkemeye gnderilir. Yeniden yarglama yaplmasnda hukuki yarar bulunmayan hllerde bavurucu lehine tazminata hkmedilebilir veya genel mahkemelerde dava almas yolu gsterilebilir. Yeniden yarglama yapmakla ykml mahkeme, Anayasa Mahkemesinin ihlal kararnda aklad ihlali ve sonularn ortadan
kaldracak ekilde mmknse dosya zerinden karar verir.

Anayasa Mahkemesine bireysel bavuruda bulunmann koullarn

aklaynz.

ADL YARGI-YARGITAY
Adli yarg ceza davalarnn ve kiiler arasnda kan hukuki uyumazlklarn zmlendii genel yarg
dzenidir. Bu yarg dzeninin yksek mahkemesi Yargtaydr.
Anayasann 154.maddesine gre Yargtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun baka bir adli
yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara
da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Yargtay yeleri, birinci snfa ayrlm adli yarg hkim ve cumhuriyet savclar ile bu meslekten
saylanlar arasndan Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ile ve gizli
oyla seilir.
Adli yarg dzeni iindeki mahkemeler hukuk ve ceza mahkemeleri olarak ikiye ayrlmaktadr. 5235
sayl Adli Yarg lk Derece Mahkemeleri ile Blge Adliye Mahkemelerinin Kurulu, Grev ve Yetkileri
Hakknda Kanunun 4.maddesine gre hukuk mahkemeleri, sulh hukuk ve asliye hukuk mahkemeleri ile
zel kanunlarla kurulan dier hukuk mahkemeleridir. Asliye ticaret mahkemeleri, i mahkemeleri, kadastro mahkemeleri, aile mahkemeleri bu tr mahkemelere rnektir. Kanunun 8.maddesine gre ise ceza
mahkemeleri, sulh ceza, asliye ceza ve ar ceza mahkemeleri ile zel kanunlarla kurulan dier ceza
mahkemeleridir.
5235 sayl Kanunla adli yarg dzeninde blge adliye mahkemeleri kurulmutur. Blge adliye mahkemeleri, Yargtayn ar i ykn hafifletecek, davalarn daha abuk sonulanmasn salayacak mahkemelerdir. Blge adliye mahkemelerinin esas grevi, adli yarg ilk derece mahkemelerince verilen ve
kesin olmayan hkm ve kararlara kar yaplacak bavurular inceleyip karara balamaktr.
Blge adliye mahkemeleri, hukuk ve ceza dairelerinden oluur. Her blge adliye mahkemesinde en az
hukuk ve en az iki ceza dairesi bulunur. Gerekli hllerde dairelerin says, Adalet Bakanlnn nerisi
zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca artrlp azaltlabilir. Dairelerde bir bakan ile yeteri
kadar ye bulunur.

DAR YARGI-DANITAY
Yrtme ve idarenin hukuka aykr ilemlerini iptal etmek; idari ilem ve eylemlerden zarar grenlerin
zararlarnn tazminini salamakla grevli yarg dzeni idari yargdr. dare ve vergi mahkemeleri, blge
idare mahkemeleri idari yarg mercileridirler. dari yarg dzeninin yksek mahkemesi ise Dantaydr.
Dantay, idari mahkemelerce (idare ve vergi mahkemeleri) verilen ve kanunun baka bir idari yarg
merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da
ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
dari yarg dzenindeki mahkemeler ayrntl olarak sonraki nitede ele alnacaktr.

ASKER ADL YARGI-ASKER YARGITAY

Anayasann 145. maddesine gre: Askeri yarg, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafndan
yrtlr. Bu mahkemeler; asker kiiler tarafndan ilenen askeri sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine
veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulara ait davalara bakmakla grevlidir.
24

Devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine kar sulara ait davalar her halde adliye
mahkemelerinde grlr.
Sava hali haricinde, asker olmayan kiiler askeri mahkemelerde yarglanamaz. Askeri mahkemelerin
sava halinde hangi sular ve hangi kiiler bakmndan yetkili olduklar; kurulular ve gerektiinde bu
mahkemelerde adli yarg hkim ve savclarnn grevlendirilmeleri kanunla dzenlenir
2010 Anayasa deiikliiyle, askeri mahkemelerin asker olmayan kiileri sadece sava halinde
yarglayabilecekleri dzenlenmitir. 2010 tarihli bir baka nemli deiiklik ise, yukarda grld gibi,
Devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine kar sulara ait davalarn adliye mahkemelerinde grlmesinin hkme balanm olmasdr. Bu suretle asker kiilerin sivil mahkemelerde
yarglanmas salanmtr.
Askeri yarg organlarnn ileyii, askeri hkimlerin zlk ileri, bal bulunduklar komutanlk ile
ilikileri, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenir.
Askeri Yargtay, askeri mahkemelerden verilen karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Ayrca
asker kiilerin kanunla gsterilen belli davalarna ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Askeri
Yargtay yeleri birinci snf askeri hkimler arasndan Askeri Yargtay Genel Kurulunun ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla her bo yer iin gsterecei er aday iinden Cumhurbakannca
seilir.

2010 Anayasa deiikliinin askeri adli yargnn grev alanna

etkisinin ne olduunu aklaynz.

ASKER DAR YARGI-ASKER YKSEK DARE MAHKEMES

Askeri Yksek dare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmi olsa bile, asker kiileri
ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn denetimini yapan
ilk ve son derece mahkemesidir. Askerlik ykmllnden doan uyumazlklarda ilgilinin asker kii
olmas art aranmaz.
Askeri Yksek dare Mahkemesinin askeri hkim snfndan olan yeleri Mahkemenin birinci snf
hkimler arasndan her bo yer iin gsterecei aday iinden; hkim snfndan olmayan yeleri ise
yasada belirtilen subaylar arasndan Genelkurmay Bakannca her bo yer iin gsterilen aday
arasndan Cumhurbakannca seilir.
Askeri hizmete ilikin ve asker kiileri ilgilendiren idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklarn zmlendii askeri idari yarg dzeninde sadece yksek mahkeme olan Askeri Yksek dare
Mahkemesi bulunmaktadr.

SAYITAY
Saytay, genel ve katma bteli dairelerin btn gelir ve giderleri ile mallarn Trkiye Byk Millet
Meclisi adna denetlemek, sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamak ve kanunlarla verilen
inceleme, denetleme ve hkme balama ilerini yapmakla grevlidir. Saytay aslnda bir yarg mercii
deildir. Ancak grd hizmetin nitelii ve alma usulnn yargsal usule yaknl nedeniyle yarg
blm ierisinde dzenlenmitir. Kanunda da Saytay hesap mahkemesi olarak nitelendirilmektedir.
Anayasann 160.maddesine gre: Saytay, merkezi ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile
sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn Trkiye Byk Millet Meclisi adna
denetlemek ve sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamak ve kanunlarla verilen inceleme,
denetleme ve hkme balama ilerini yapmakla grevlidir. Saytayn kesin hkmleri hakknda ilgililer
yazl bildirim tarihinden itibaren onbe gn iinde bir kereye mahsus olmak zere karar dzeltilmesi
isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolaysyla idari yarg yoluna bavurulamaz. Vergi, benzeri mali
ykmllkler ve devler hakknda Dantay ile Saytay kararlar arasndaki uyumazlklarda Dantay
25

kararlar esas alnr. Mahalli idarelerin hesap ve ilemlerinin denetimi ve kesin hkme balanmas
Saytay tarafndan yaplr.
Kamusal kaynaklarn yasalara uygun ve verimli kullanlmasnda Saytay denetimi nemli yer tutmaktadr. Saytay denetimi, kamu yneticileri bakmndan ise herhangi bir usulszlk iddiasna kar
sigorta niteliindedir. nk Saytayn uygun bulduu mali ilemlerden dolay, kamu yneticilerine
herhangi bir sorumluluk yklemek mmkn olamayacaktr.
Saytayn sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamas; bir baka anlatmla sorumlularn mali sorumluluunu tespit etmesi, yarglamaya esas rapor hazrlanmas, yarglama ve temyiz olmak
zere aamadan geerek gereklemektedir.

Saytayn Anayasada yarg bal altnda dzenlenmesinin nedenlerini tartnz.

UYUMAZLIK MAHKEMES
Yukarda grld gibi, lkemizde birden ok yarg dzeni veya yarg kolu mevcuttur. Yarg kollarnn
grevlerini dzenleyen yasalar, mahkemeler arasnda grev uyumazl kmasn nleyememektedir.
Baz davalarda ayr yarg dzenindeki mahkemeler, uyumazln kendileri tarafndan zlmesi gerektiine karar vermekte; bazen de uyumazln kendilerinin grev alanna girmediine karar vermektedirler.
Birden fazla yarg dzeninin varlnn kanlmaz sonucu olan grev ve hkm uyumazlklarnn
zmlenmesi iin Uyumazlk Mahkemesi kurulmutur. Anayasann 158.maddesine gre: Uyumazlk
Mahkemesi adli, idari ve askeri yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak
zmlemeye yetkilidir.
158.maddeden anlalaca zere, Uyumazlk Mahkemesi, adli, idari ve askeri yarg mercileri
arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn zmlemektedir. Anayasa Mahkemesi ile dier mahkemeler arasnda grev uyumazl kmas esasen mmkn deildir. nk Anayasa Mahkemesinin grevleri Anayasada saylmtr. Ancak buna ramen Anayasann 158.maddesi, dier mahkemelerle Anayasa
Mahkemesi arasndaki grev uyumazlklarnda Anayasa Mahkemesinin kararnn esas alnacan hkme balamtr.
2247 sayl Uyumazlk Mahkemesinin Kurulu ve leyii Hakknda Kanunun 2. maddesine gre
Uyumazlk Mahkemesi bir Bakan ile on iki asl, on iki yedek yeden kurulur. Uyumazlk Mahkemesi,
hukuk ve ceza blmlerine ayrlr. Hukuk uyumazlklar Hukuk Blmnde, ceza uyumazlklar Ceza
Blmnde karara balanr. Her blm, bir Bakan ile alt asl yeden kurulur. Birlikte toplanan Hukuk
ve Ceza Blmleri, Uyumazlk Mahkemesi Genel Kurulunu tekil ederler.
Uyumazlk Mahkemesi Bakan, Anayasa Mahkemesince kendi asl ve yedek yeleri arasndan seilir. Blmler ve Genel Kurul, Uyumazlk Mahkemesi Bakannn Bakanl altnda toplanr. Uyumazlk Mahkemesi Hukuk Blmne, Yargtay Hukuk Genel Kurulu ile Dantay Genel Kurulunca kendi
daire bakan ve yeleri arasndan; Asker Yksek dare Mahkemesi Genel Kurulunca da asker hkim
snfndan olan daire bakan ve yeleri arasndan ikier asl, ikier yedek ye seilir. Uyumazlk Mahkemesi Ceza Blmne, Yargtay Ceza Genel Kurulu ile Asker Yargtay Genel Kurulunca kendi daire
bakan ve yeleri arasndan er asl, er yedek ye seilir.

Anayasa Mahkemesi ile dier mahkemeler arasnda kan grev

uyumazlnn nasl zmleneceini aklaynz.

26

zet
Anayasada bir yeki olarak dzenlenen yarg
yetkisi bireyler arasnda ya da bireylerle devlet
arasnda kan uyumazlklar zmler. Yarg
yetkisi temel hak ve hrriyetlerin korunmasn
salayan bir yetkidir. Bu nedenle yargnn yasama ve yrtme karsnda bamsz olmas gerekir. Nitekim Anayasada yargnn bamsz mahkemeler eliyle kullanlaca dzenlenmitir. Bu
erevede
Anayasada
mahkemelerin
bamszln salamak zere hkim ve savclar
iin hkimlik ve savclk teminat ngrlmtr.
Yasama ve yrtme organlarna kar yargnn
bamszln salamak amacyla hkim ve
savclarn zlk ilerini dzenlemek zere
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu kurulmutur. Bunlardan baka Anayasada mahkemelerin kuruluunun, grev ve yetkilerinin
yasa ile dzenlenecei ngrlm ve yksek
mahkemeler dorudan Anayasada yer almtr.
Gerekten de Anayasada; anayasa yargs, adli
yarg, idari yarg, askeri adli ve askeri idari yarg
olmak zere balca be yarg dzeni ngrlm, adli, idari ve askeri yarg mercileri arasnda
kacak grev ve hkm uyumazlklarn
zmlemek zere Uyumazlk Mahkemesi kurulmutur.

Komutann da grev sular nedeniyle yarglama

yetkisine sahiptir. Anayasa Mahkemesi ayrca
milletvekilliinin dmesine ve yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin Trkiye
Byk Millet Meclisi kararlarna kar yaplan
itirazlar inceler, siyasal partilerin kapatlmalarna
ilikin davalar grr ve siyasal partilerin mali
denetimlerini yapar. Son olarak Anayasa Mahkemesi 1982 Anayasasnda 2010 ylnda yaplan
deiiklikle, bireylere Anayasada gvence altna
alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa
nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi
birinin kamu gc tarafndan, ihlal edildii iddiasyla yaptklar bireysel bavurular inceleme
yetkisine sahiptir.
Adli yargda ceza davalar ile kiiler arasnda
kan hukuki uyumazlklar zmlenir. Adli
yarg dzeninin yksek mahkemesi Anayasann
154. maddesi gereince Yargtaydr. Yargtay,
adliye mahkemelerince verilen ve kanunun baka
bir adli yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Adli yarg dzeni iindeki
mahkemeler hukuk ve ceza mahkemeleri olarak
ikiye ayrlr. Hukuk mahkemeleri, sulh hukuk ve
asliye hukuk mahkemeleri ile zel kanunlarla
kurulan asliye ticaret mahkemeleri, i mahkemeleri, kadastro mahkemeleri gibi dier mahkemelerden oluur. Ceza mahkemeleri ise sulh ceza,
asliye ceza ve ar ceza mahkemeleri ile zel
kanunlarla kurulan dier ceza mahkemeleridir.
5235 sayl Kanunla adli yarg dzeninde
Yargtayn i ykn hafifletmek zere blge
adliye mahkemeleri kurulmutur. Blge adliye
mahkemelerinin esas grevi, adli yarg ilk derece
mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hkm
ve kararlara kar yaplacak bavurular inceleyip
karara balamaktr. Blge adliye mahkemeleri de
hukuk ve ceza dairelerinden oluur. Her blge
adliye mahkemesinde en az hukuk ve en az iki
ceza dairesi bulunur.

Kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemekle

grevli anayasa yargsnda bu grevi yerine getirmek zere Anayasa Mahkemesi kurulmutur.
On yedi yeden oluan Anayasa Mahkemesinin
yesini TBMM, on drt yesini ise Cumhurbakan, on iki yl iin seer. Belirtmek gerekir
ki Anayasa Mahkemesinin grevleri kanunlarn
anayasaya uygunluunun denetlenmesi ile snrl
deildir. Anayasa Mahkemesi, Cumhurbakanna,
iktidar ve anamuhalefet partisi meclis gruplar ile
TBMM ye tamsaysnn en az bete biri tutarndaki yelerce alacak iptal davas yoluyla
kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve
Trkiye byk Millet Meclisi tznn Anayasaya ekil ve esas bakmndan uygunluunu
denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil
bakmndan inceler. Grlmekte olan bir davada,
mahkeme uygulanacak bir kanun veya kanun
hkmnde kararname hkmn Anayasaya
aykr bulursa ya da taraflardan birinin anayasaya
aykrlk itiraznn ciddi olduu kansna varrsa,
Anayasa Mahkemesi itiraz zerine inceleme
yapar. Bunlardan baka Anayasa Mahkemesi,
Yce Divan sfatyla yksek yarg organlar yeleri, yrtme organ yelerini ve Genelkurmay
Bakan, kuvvet komutanlar ile Jandarma Genel

dari yarg; yrtme ve idarenin hukuka aykr

ilemlerini iptal etmek; idari ilem ve eylemlerden zarar grenlerin zararlarnn tazminini salamakla grevli yarg dzenidir. dari yarg dzeninin yksek mahkemesi Dantaydr. Dantay,
idare ve vergi mahkemelerince verilen ve kanunun baka bir idari yarg merciine brakmad
karar ve hkmlerin son inceleme merciidir.
Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son
27

derece mahkemesi olarak bakar. Dantay

dndaki idari yarg dzenine dhil mahkemeler
ise idare mahkemeleri, vergi mahkemeleri ve
blge idare mahkemeleridir. Bir sonraki nitenin
konusunu oluturan idari yarg dzenindeki mahkemeler ayrntl olarak sonraki nitede ele
alnacaktr.

denetlemek, sorumlularn hesap ve ilemlerini

kesin hkme balamak ve kanunlarla verilen
inceleme, denetleme ve hkme balama ilerini
yapmakla grevlidir. Saytayn kesin hkmleri
hakknda ilgililer yazl bildirim tarihinden itibaren on be gn iinde bir kereye mahsus olmak
zere karar dzeltilmesi isteminde bulunabilirler.
Ancak bu kararlar dolaysyla idari yarg yoluna
bavurulamaz. Saytayn sorumlularn hesap ve
ilemlerini kesin hkme balamas; yarglamaya
esas rapor hazrlanmas, yarglama ve temyiz
olmak zere aamada gerekleir. Son olarak
belirtmek gerekir ki vergi, benzeri mali ykmllkler ve devler hakknda Dantay ile Saytay
kararlar
arasnda
kan
uyumazlklarda
Dantay kararlar esas alnr.

Askeri adli yarg yetkisi, Anayasann 145. maddesine gre askeri mahkemeler ve disiplin mahkemelerince kullanlr. Askeri yargda, asker
kiiler tarafndan ilenen askeri sular ile bunlarn
asker kiiler aleyhine veya askerlik hizmet ve
grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulara ait
davalar grlr. Sava hali haricinde, asker olmayan
kiilerin
askeri
mahkemelerde
yarglanmalar mmkn deildir. Devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine
kar sulara ait davalar her halde adliye mahkemelerinde grlr. Askeri yarg organlarnn
ileyii, askeri hkimlerin zlk ileri, bal bulunduklar komutanlk ile ilikileri, mahkemelerin
bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre
kanunla dzenlenir. Askeri adli yarg alannda
yksek mahkeme konumunda olan Askeri
Yargtay, askeri mahkemelerce verilen karar ve
hkmlerin son inceleme merciidir. Ayrca asker
kiilerin kanunla gsterilen belli davalarna ilk ve
son derece mahkemesi olarak bakar.

Birden ok yarg dzeninin olduu lkemizde

yarg dzenlerinin grevlerini dzenleyen yasalar, mahkemeler arasnda grev uyumazl
kmasn nleyememektedir. Bu nedenle birbirinden farkl yarg dzenine tabi mahkemeler
arasnda kan grev ve hkm uyumazlklarnn
zmlenmesi iin Anayasann 158. maddesi ile
Uyumazlk Mahkemesi kurulmutur. Uyumazlk Mahkemesi adli, idari ve askeri yarg
mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmlemeye yetkilidir.
Hukuk ve ceza blmlerine ayrlan Uyumazlk
Mahkemesi, bir Bakan ile on iki asl, on iki
yedek yeden oluur. Uyumazlk Mahkemesi
Bakan, Anayasa Mahkemesince kendi asl ve
yedek yeleri arasndan seilir.

Askeri Yksek dare Mahkemesi, askeri olmayan

makamlarca tesis edilmi olsa bile, asker kiileri
ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin idari ilem
ve eylemlerden doan uyumazlklarn denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Askeri
idari yarg dzeninde sadece yksek mahkeme
olan Askeri Yksek dare Mahkemesi bulunmaktadr yani Askeri Yksek dare Mahkemesi
dnda bu yarg dzenine tabi ilk derece mahkemeleri bulunmamaktadr. Askerlik ykmllnden doan uyumazlklarda ilgilinin asker kii
olmas art aranmakszn bu uyumazlklar askeri idari yargda zmlenirler. Askeri Yksek
dare Mahkemesinin askeri hkim snfndan
olan yeleri birinci snf hkimler arasndan,
hkim snfndan olmayan yeleri ise yasada
belirtilen niteliklere sahip subaylar arasndan
Genelkurmay Bakannca gsterilen adaylar
arasndan Cumhurbakannca seilir.
Anayasada grd hizmetin nitelii ve alma
usulnn yargsal usule yaknl nedeniyle yarg
blm ierisinde dzenlenen Saytay, genel ve
katma bteli dairelerin btn gelir ve giderleri
ile mallarn Trkiye Byk Millet Meclisi adna
28

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Anayasada ngrlm yarg dzenlerinden biri deildir?

5. Aadakilerden hangisi askeri adli yargda

grlecek davalardan biri deildir?

a. Anayasa yargs

a. Anayasal dzene kar ilenen sular

b. Mali yarg

b. Asker kiilerce ilenen askeri sular

c. dari yarg

c. Asker kiilerin asker kiiler aleyhine iledikleri sular

d. Adli yarg

d. Asker kiilerin askerlik hizmet ve grevleriyle

ilgili olarak iledikleri sular

e. Askeri idari yarg

2. Anayasada gvence altna alnm temel hak
ve zgrlklerden, Avrupa nsan Haklar
Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu
gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa
Mahkemesine yaplan bavuruya ne ad verilir?

e. Sava halinde kanunda ngrlm olmak

artyla asker olmayan kiilerce ilenen sular
6. Aadakilerden hangisi Uyumazlk Mahkemesine ilikin olarak sylenemez?

a. ptal davas

c. Kanun yolu

a. Birden fazla yarg dzeninin varlnn

kanlmaz sonucu olarak ortaya kacak
uyumazlklarnn zmlenmesi iin kurulmutur

d. Bireysel bavuru

b. Hukuk ve ceza blmlerine ayrlr

e. ikyet

c. Uyumazlk Mahkemesi Bakan, Anayasa

Mahkemesince kendi asl ve yedek yeleri
arasndan seilir

b. tiraz yolu

3. Aadakilerden hangisi idari yarg dzenine

dhil mahkemelerden biri deildir?

d. Dier mahkemelerle Anayasa Mahkemesi

arasndaki grev uyumazlklarnda Anayasa
Mahkemesinin kararnn esas alnr

a. Dantay
b. Kadastro mahkemesi
c. dare mahkemesi

e. Adli, idari ve askeri yarg mercileri arasndaki

grev, yetki ve hkm uyumazlklarn karara balar

d. Blge idare mahkemesi

e. Vergi mahkemesi

7. Aadakilerden
hangisi
grevlerinden biri deildir?

4. Aadakilerden hangisi Anayasa Mahkemesinin grevlerinden biri deildir?

a. Mahalli idarelerin hesap ve ilemlerinin kesin

hkme balanmas

a. Anayasa Mahkemesi yelerini grev sularndan yarglamak

b. Siyasi partilerin gelir, gider ve mallarn

TBMM adna denetlemek

b. Siyasi partilerin mali denetimini yapmak

c. Cumhurbakanl kararnamelerine
alan iptal davalarn incelemek

Saytayn

kar

c. Sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamak

yaplan

d. Sosyal gvenlik kurumlarnn gelir, gider ve

mallarn TBMM adna denetlemek

e. Milletvekillii
dokunulmazlnn
kaldrlmasna kararna yaplan itirazlar incelemek

e. Merkezi ynetim btesi kapsamndaki kamu

idarelerinin gelir, gider ve mallarn TBMM
adna denetlemek

d. Milletvekilliinin drlmesine
itirazlar incelemek

29

Kendimizi Snayalm Yant

8. Aadakilerden hangisi adli yarg dzenine

dhil mahkemelerden biri deildir?

Anahtar

a. Aile mahkemeleri

1. b Yantnz yanl ise Mahkemelerin Kuruluu ve Yarg Dzenleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. mahkemeleri
c. Ticaret mahkemeleri

2. d Yantnz yanl ise Bireysel Bavuru

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

d. mar mahkemeleri
e. Kadastro mahkemeleri

3. b Yantnz yanl ise Adli Yarg-Yargtay

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

9. Aadakilerden hangisi grev sular

nedeniyle Yce Divanda yarglanacaklardan biri
deildir?

4. c Yantnz yanl ise Anayasa Mahkemesinin Grevleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

a. Cumhurbakan
b. Jandarma Genel Komutan

5. a Yantnz yanl ise Askeri Adli YargAskeri Yargtay balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

c. Saytay yeleri
d. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu bakan

6. e Yantnz yanl ise Uyumazlk Mahkemesi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

e. Vali
10. Aadakilerden hangisi
Savclar Yksek Kuruluna
sylenemez?

Hkimler ve
ilikin olarak

7. b Yantnz yanl ise Saytay balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

a. Kurulu Adalet Bakan temsil eder

8. d Yantnz yanl ise Adli YargYargtay

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. Adalet Bakanl Mstear Kurulun tabi

yesidir

9. e Yantnz yanl ise Yce Divan balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

c. Kararlarna kar yarg mercilerine bavurulabilir

10. c
Yantnz yanl ise Hkimler ve
Savclar Yksek Kurulu balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

d. Adli ve idari yarg hkim ve savclarn meslee kabul eder

e. Adli ve idari yarg hkim ve savclar
hakknda disiplin cezas verme yetkisine sahiptir

30

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Sra Sizde 2

Hukuk devletinin temel kurumlarndan olan

yargnn her trl bask ve etkiden uzak bir
biimde grevlerini yerine getirebilmesi gerekir.
Kii hak ve hrriyetlerinin korunmasnn bata
gelen koulu, hukuk kurallarna uyulmasnn
bamsz mahkemelerce denetlenmesinden geer.
Yargnn bu grevini yerine getirebilmesi iin
yasama ve yrtme organlar karsnda bamsz
olmas gerekir. Nitekim bu erevede yasama ve
yrtme organlarnn etkisinde uzakta grevlerini
yapabilmeleri amacyla hkim ve savclarn zlk
ilerini yrtmek amacyla Hkimler ve Savclar
Yksek Kurulu kurulmutur. Ancak belirtmek
gerekir ki bu kurulda yer alan Adalet Bakan ve
Mstear kurulun yrtme organ karsnda
bamszln tartmal hale getirmektedir.
Anayasada yarg bamszl, mahkemelerin
bamszl ile hkimlik ve savclk teminat
dzenlenerek somutlatrlmtr. Mahkemelerin
bamszl, yargnn yasama ve yrtme organlarna kar bamsz yapsn, bu dorultuda
yetkilerini kullanmay, grevlerini yerine
getirmeyi
ifade
etmektedir.
Hkimler,
grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna
ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre
hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya
kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez;
genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde
bulunamaz, grlmekte olan bir dava hakknda
Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas
ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya
herhangi bir beyanda bulunulamaz. Ayrca yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme
kararlarna uymak zorundadr. Hkimlik ve
savclk teminat ise Anayasada u ekilde
dzenlenmitir:
Hkimler
ve
savclar
azlolunamaz, kendileri istemedike altm be
yan bitirinceye kadar emekliye ayrlamaz; bir
mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa aylk, denek ve dier zlk
haklarndan yoksun klnamaz.

Anayasa
Mahkemesi,
kanun
hkmnde
kararnamelerin Anayasaya ekil ve esas
bakmndan uygunluunu denetler. Ancak
Anayasann 148. maddesine gre olaanst
hallerde, skynetim ve sava hallerinde
karlan kanun hkmnde kararnamelerin ekil
ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla Anayasa Mahkemesinde dava alamaz.
Anayasada yer alan bu hkm, hukuk devleti
ilkesine aka aykrdr. Zira yargsal denetim
yolu
kapatlarak
bu
kanun
hkmnde
kararnamelerle Anayasaya aykr kurallar
konulmas mmkn klnmtr. Ayrca belirtmek
gerekir ki olaanst dnemlerde TBMM
tarafndan karlan kanunlara kar yarg yolu
aktr. Bu durum da yrtmeye yasama organ
karsnda stnlk tandndan kuvvetler
ayrl ilkesiyle badamamaktadr.

Sra Sizde 3
Anayasa Mahkemesine bireysel bavuruda
bulunabilmek iin Anayasada gvence altna
alnm temel hak ve zgrlklerden Avrupa
nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki bir hak
sz konusu olmaldr. Bu haklardan herhangi
birinin kamu gc tarafndan ihlal edilmesi gerekir. Ayrca bireysel bavuruda bulunabilmek iin
olaan kanun yollarnn tketilmi olmas arttr.
Belirtmek gerekir ki bireysel bavuruda, kanun
yolunda gzetilmesi gereken hususlarda inceleme
yaplamaz.

Sra Sizde 4
2010 Anayasa deiikliiyle, askeri mahkemelerin asker olmayan kiileri sadece sava
halinde kanunda ngrlen sular iin
yarglayabilecekleri dzenlenmitir. Bylece
asker olmayan kiilerin sava hali dnda askeri
mahkemelerde yarglanmalarnn n kapatlmtr. Yine 2010 Anayasa deiiklii ile
devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu
dzenin ileyiine kar sulara ait davalarn
adliye mahkemelerinde grlmesi hkme
balanmtr. Bu deiiklik ile de asker kiilerin
sivil
mahkemelerde
yarglanmasnn
n
almtr.

31

Sra Sizde 5

Sra Sizde 6

Aslnda bir yarg mercii olmayan Saytay,

grd hizmetin nitelii ve alma usulnn
yargsal usule yaknl nedeniyle yarg blm
ierisinde dzenlenmi Saytay dzenleyen
Kanunda da Saytay hesap mahkemesi olarak
nitelendirilmitir. Saytayn grevleri arasnda
sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme
balamak da vardr. Saytayn kesin hkmleri
hakknda ilgililer yazl bildirim tarihinden itibaren on be gn iinde bir kereye mahsus olmak
zere karar dzeltilmesi isteminde bulunabilirler
ve bu kararlar dolaysyla idari yarg yoluna
bavurulamaz. Grld zere Saytay
kararlarna kar karar dzeltilmesi isteminde
bulunulabilecei ve bu talep zerine verilen
kararlara kar idari yarg yolu kapatlarak
Saytay kararlar adeta mahkeme kararlar gibi
dzenlenmitir. Yine Saytayn sorumlularn
hesap ve ilemlerini kesin hkme balamas
kararnn yarglamaya esas rapor hazrlanmas,
yarglama ve temyiz olmak zere aamadan
geerek gereklemesi de Saytayn alma
usulnn yargsal usule yaknln ortaya koymaktadr.

Anayasa Mahkemesinin grevleri Anayasada

saylmtr. Bu nedenle Anayasa Mahkemesi ile
dier mahkemeler arasnda grev uyumazl
kmas mmkn grnmemektedir. Ancak buna
ramen Anayasann 158.maddesinde dier mahkemelerle Anayasa Mahkemesi arasndaki grev
uyumazlklarnda Anayasa Mahkemesinin
kararnn esas alnacan hkme balanmtr.
Dolaysyla dier mahkemelerle Anayasa Mahkemesi arasnda grev uyumazl kmas
halinde bu sorunun zm Uyumazlk Mahkemesince giderilmeyecek dorudan Anayasa Mahkemesinin karar esas alnacaktr. Nitekim
Anayasann 158. maddesine gre Uyumazlk
Mahkemesi adli, idari ve askeri yarg mercileri
arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn
zmlemektedir.

32

Yararlanlan Kaynaklar
Gzler, K. (2010). Trk Anayasa Hukuku
Dersleri (9. Bask). Bursa: Ekin.
Gnday, M. (2008). dare Hukuku (7. Bask).
Eskiehir: Anadolu niversitesi Akretim
Fakltesi.
Kuru,B., Arslan,R. Ve Ylmaz,E. (2009). Medeni
Usul Hukuku (20.Bask). Ankara: Yetkin
Yaynlar.
Yldrm, T. (2010). dari Yarg (2. Bask). stanbul: Beta.

33

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
dari yargnn tarihi geliimini aklayabilecek,
Dantayn grevleri ve yelerinin nasl atandn belirleyebilecek,
Dantayn daire ve kurullarnn grevlerini saptayabilecek,
Blge idare mahkemelerinin kurulu ve grevlerini listeleyebilecek,
dare ve vergi mahkemelerinin grevlerini aktarabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
dari Rejim

Adli dare

lk Derece Mahkemesi

Temyiz

tiraz

Blge dare Mahkemesi

dare Mahkemesi

Dantay

Vergi Mahkemesi

tihat

indekiler

Giri

dari Yargnn Geliimi

Dantay

Blge dare Mahkemeleri

dare ve Vergi Mahkemeleri

34

dari Yarg Tekilat

GR
Birden ok yarg dzeni olan lkemizde, idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar idari
yarg dzenindeki mahkemeler tarafndan zmlenmektedir. Fransadan alnan idari rejim olarak
adlandrlan sistem gereince idari ilem ve eylemler zel hukuktan ayr bir hukuka tabidir ve bu ilem ve
eylemlerden doan uyumazlklar da ayr bir yarg dzeni iinde yer alan mahkemeler tarafndan zmlenmektedir. 1982 ylnda idare, vergi ve blge idare mahkemelerinin kurulmas suretiyle lkemizde iki
dereceli idari yarg sistemi tamamlanmtr. Bu sisteme gre; idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan
uyumazlklar zmlemekle grevli idari yarg mercileri Dantayn yksek mahkeme olarak kurulduu bir sistem iinde yer almaktadrlar. dare ve vergi mahkemeleri ilk derece mahkemesi, blge idare
mahkemeleri ise itiraz mercileridir. Dantay da belli davalar ilk derece mahkemesi sfatyla zmler.
Bu nitede ncelikle idari yargnn geliimi ele alnacak, daha sonra ise idari yarg tekilatnda yer
alan mahkemelerin kurulu ve grevleri ayr ayr incelenecektir.

DAR YARGININ GELM

Bir nceki nitede lkemizde birden ok yarg dzeni olduu; idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan
uyumazlklarn, idari yarg dzenindeki mahkemeler tarafndan zmlendii grlmt. Hemen
belirtmek gerekir ki idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn ayr bir yarg dzeni iinde yer
alan mahkemeler tarafndan zmlenmesi sistemi, Fransadan alnmtr. darenin ilem ve eylemlerinin
yargsal denetiminin ayr kurallara ve yargsal denetime tabi olmas idari rejim denilen sistemin bir gereidir. darenin idari faaliyet ve ilemlerini zel hukukun uygulama alan dnda tutarak, ayr hukuk kurallarna tabi klan, bu kurallar uygulayacak olan idari makamlar adli makamlardan tamamen ayran ynetim sistemine, idari rejim denilmektedir. darenin ileyiinin zel hukuk kurallarna tabi olduu ve yargsal denetimin genel adliye mahkemelerinde yapld sistem ise adli idare olarak adlandrlmaktadr. dari
rejim sistemi idareye stn ayrcalklar tanr, kamu kudreti kullanma imknn sunar, adli idare sisteminde
ise idare, bireylerle ayn hukuka tabidir (Onar, 1946, s.49; Gzler, 2006, s.27).
Fransa rneinde, idari rejimin ve dolaysyla idari yargnn douu, hukuki zorunluluklardan ziyade,
siyasal ve tarihi nedenlere dayanmaktadr. Fransada krallarn, feodal beylerin (senyrlerin), yetkilerini
merkezde toplamalar sonucunda gl bir idari tekilat olumutur. Bu dnemde yarg yetkisi, Parlement
denilen yerel mahkemeler tarafndan kullanlmaktayd. Parlementlarn, idareciler ve yarg zerinde yetkiler kullanmalar, htilal sonrasnda bu meclislerin etkisinden kurtulma araylarn zorunlu klmtr. Napolon tarafndan yaplan dzenlemelerle, Conseil dEtat (Devlet uras) ve il idare kurullar oluturulmu, balangta idari yapya sahip olan bu kurumlar, tarihi srete, yarg mercii haline gelmilerdir. Conseil dEtat 1872, il idare kurullar ise 1953 tarihinden itibaren idari yarg alannda bamsz mahkeme olarak grev yapmaya balamlardr (Yaar, 2002, s.15 vd.).
Osmanl mparatorluunda, kazaskerler ve Divan- Hmayun idari uyumazlklar da zmlemekteydi. Ayrca adli-idari yarg ayrm olmad iin, idari uyumazlklar dorudan adli yarg mercilerine
(kadlara) gtrlebilmekteydi (Ekinci, 2004, s.329, entop, 2005).
Osmanl mparatorluunda, Tanzimat sonrasnda Fransa rnei benimsenmi, idari uyumazlklara
kadlar deil, mlkiye memurlar bakmaya balamtr.1838 tarihinde kurulan Meclis-i Vala-y Ahkm-
35

Adliye, hem memurlarn yargland hem de idare aleyhine dava alabilen bir idari yarg mercii olarak
grev yapmtr. 1861 tarihinden itibaren bu grevi Meclis-i Vala bnyesinde kurulan Muhakemat Dairesi
yrtm; 1868 ylnda ise Meclis-i Vala, ura-y Devlet (Dantay) ve Divan- Ahkm- Adliye olarak
ikiye ayrlarak adli ve idari yarg ayrm tesis edilmitir. Ancak belirtmek gerekir ki ura-y Devlet, idareden bamsz bir yarg organ olarak dnlmemitir. ura-y Devlet tarafndan verilen karar, yargsal
bir ilem olarak kabul edilmiyordu. Bu kararlar dier kararlar gibi istiari (gr bildirici) nitelik tayordu. Bu sistemde ura-y Devlet karar, hukuka aykrl veya bir zararn varln belirtmekle birlikte, iptal veya tazmin hkmn iermiyordu. Karar zerine yaplmas gerekenler idarenin takdirine brakld
iin verilen karar, sadece gr bildirme niteliini tamaktayd.
1876 Anayasas dneminde idari yarg sisteminden vazgeilmise de 1924 Anayasas ile idare davalarna bakmak ve idari uyumazlklar zmek zere Dantay (ura-y Devlet) kurulmas ngrlm; ayn
sistem 1961 ve 1982 Anayasalaryla da srdrlmtr. 1982 ylnda idare, vergi ve blge idare mahkemelerinin kurulmasyla iki dereceli idari yarg sistemi tamamlanmtr. Buna gre; idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar zmlemekle grevli idari yarg mercileri Dantayn yksek mahkeme olarak kurulduu bir sistem iinde yer alrlar. dare ve vergi mahkemeleri ilk derece mahkemesi,
blge idare mahkemeleri ise itiraz mercii olarak kurulmulardr. dare ve vergi mahkemelerinin kurulduu 1982 senesinden nce, baz idari uyumazlklar Dantayda zmlenirken, baz uyumazlklar iin
ise il idare kurulu, vergi itiraz ve temyiz komisyonu gibi idari kurullara bavuruluyordu. dare ve vergi
mahkemelerinin oluturulmasyla, idari kurullarn yargsal grevleri kaldrlarak, idari yargnn Anayasadaki yarg bamszl ve yarg teminat hkmleri erevesinde ilemesi salanm oldu.
Bu noktada u hususun hatrlatlmasnda yarar vardr. dari yargnn kamu hizmetinin gereklerini ve
ileyiini bilmesi zorunluluu, idareye yardmc olma, idarenin yargs olma anlamna gelmemektedir.
Aksine, idare mahkemeleri insan haklar mahkemesi nitelii tamaktadrlar. darenin, ilem ve eylemlerinin hukuka uygunluunu denetlemektedirler. Ynetim grevinde bulunanlarn sk sk idari yargdan
ikyeti olduklar gz nnde bulundurulursa, idare mahkemelerinin idarenin yannda, tarafnda olmad daha iyi anlalacaktr. Anayasann 138., 139. ve 140. maddeleriyle teminat altna alnan idari yarg
hkimlerinin idareyi korumalar, taraf tutmalar iin hi bir sebep bulunmamaktadr.

Dantayn hangi dnemde bamsz bir yarg organ olarak

dzenlendiini aklaynz.

DANITAY
Kurulu ve yeler
Anayasann 155. maddesine gre Dantay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun baka bir idari yarg
merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da
ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Sonradan yaplan deiikliklerle, Dantayn ilk derece mahkemesi olarak bakaca davalar azaltlarak, idari yargda son inceleme mercii fonksiyonunu daha etkili
yerine getirmesi amalanmtr.
lk derece mahkemesi olarak Dantayda zmlenecek davalar Dantay Kanununun 24.
maddesinde dzenlenmitir. Buna gre Dantay;
a.

Bakanlar Kurulu kararlarna,

b.

Babakanlk, bakanlklar ve dier kamu kurum ve kurulularnn mstearlaryla ilgili mterek

kararnamelere,

c.

Bakanlklar ile kamu kurulular veya kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnca
karlan ve lke apnda uygulanacak dzenleyici ilemlere,

d.

Dantay dari Dairesince veya dari ler Kurulunca verilen kararlar zerine uygulanan eylem
ve ilemlere,
36

e.

Birden ok idare veya vergi mahkemesinin yetki alanna giren ilere,

f.

Dantay Yksek Disiplin Kurulu kararlar ile bu Kurulun grev alan ile ilgili Dantay
Bakanl ilemlerine,

Kar alacak iptal ve tam yarg davalar ile tahkim yolu ngrlmeyen kamu hizmetleri ile ilgili
imtiyaz artlama ve szlemelerinden doan idari davalar karara balar.
Ayrca belediyeler ile il zel idarelerinin seimle gelen organlarnn organlk sfatlarn kaybetmeleri
hakkndaki istemler de Dantay tarafndan incelenerek ve karara balanr.
Anayasa Dantaya idari grevler de vermektedir. Dantay, Babakan ve Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasarlar, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri hakknda iki ay iinde
dncesini bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idari uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen
dier ileri yapmakla grevlidir.
1982 tarihli, 2575 sayl Dantay Kanununda ise Dantay; Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile grevlendirilmi Yksek dare Mahkemesi, danma ve inceleme mercii olarak tanmlanmtr. Dantay bamsz olup, ynetimi ve temsili Dantay Bakanna aittir. Dantayn hkmetle ilgili ileri Babakanlk araclyla yrtlmektedir.
Dantayn meslek mensuplar, Dantay Bakan, Dantay Basavcs, Dantay bakanvekilleri, daire bakanlar ile yelerdir. Dantay yeleri, idari yarg hkim ve savclar ile Yasann 8. maddesinde saylan idari grevlerde bulunanlar arasndan seilir. dari yarg hkim ve savclar arasndan yaplacak atama, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca; dierleri ise Cumhurbakannca yaplr. Cumhurbakan,
Dantay yelerinin drtte birini seme yetkisine sahiptir.
Dantay Kanununun 8.maddesine gre, Cumhurbakan u grevleri yapanlar arasndan ye semektedir:

Bakanlk, mstearlk, mstear yardmcl, elilik, valilik,

Generallik, amirallik,

Cumhurbakanl Genel Sekreterlii, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Sekreterlii,

Genel ve katma bteli dairelerde veya kamu kurulularnda genel mdrlk veya en az bu
derecedeki tetkik ve tefti kurul bakanlklar, ile dzenleyici ve denetleyici kurumlarn
bakanlklar,

Yksekrenim kurumlarnda hukuk, iktisat, maliye, kamu ynetimi profesrl,

Kamu kurum ve kurulularnn bahukuk mavirlii, birinci hukuk mavirlii, hukuk

hizmetleri bakanl ve hukuk ileri mdrl,

dari grevlerden Dantay yeliine seileceklerin yksekrenimlerini tamamladktan sonra Devlet

hizmetlerinde onbe yl alm bulunmalar, birinci derece ayln kazanlm hak olarak almalar ve
hkimliin gerektirdii ahlak ve seciyeye sahip olmalar arttr. Devlet hizmetlerinde yirmi yl alma
zorunluluu onbe yla indirilmi, yukarda saylan grevlerde toplam olarak en az yl alma
zorunluluu ise kaldrlmtr. Bu deiiklik, Dantay yelii iin belirli bir tecrbeye sahip olunmasn
nlediinden olumlu olarak nitelendirilemez. Yukarda saylan greve atanarak, hemen ertesinde
Dantay yesi olma imkn verilmesi, belirli birikime sahip kamu yneticilerinden yararlanma amacyla
badamamaktadr.
dari yarg hkim ve savclarnn Dantay yeliine seilebilmeleri iin birinci snfa ayrldktan sonra
en az yl bu grevlerde baar ile alm olmalar ve birinci snfa ayrlma niteliini kaybetmemeleri
gereklidir.
Dantayn idari grevleri olduu dnldnde, idare iinden gelen yelerin varl makul karlanabilir. dari grevlerde bulunanlarn idarenin ileyiini iyi bildikleri; yargsal denetimde idarenin ileyi
esaslarnn da gz nnde bulundurulmas gerektii sylenebilir. Ancak yargsal denetim ncelikle hukuka uygunluu salamaya yneliktir. Yarg, hukuku iyi bilmek zorundadr. Bu sebeple, idari karar veren
37

dairelerde idareden gelen yeler bulunabilir; fakat yargsal denetim yapan dairelerde, idari grevde bulunmu yeler yer almamaldr. Ayrca bu yelerin meslek yaamlar, idareye kar tarafsz olmalarn
engelleyebilir. Hkimlik mesleinden yetimeyen kimselerin idarenin yargsal denetimine katk salayp
salayamayacaklar da tartlmaldr. dari yarg hkimi, idarenin ileyiini, geleneklerini deil hukuku
bilmekle ykmldr.
Dantay yelerinin drtte birinin Cumhurbakan tarafndan belirlenmesi de eletirilmesi gereken bir
dier husustur. Cumhurbakann idari yarg zerinde etkili klmaktadr. Cumhurbakanlarnn siyasal grleri dorultusunda atama yapmas yargnn tarafszln glgeleyecektir.
Dantay Bakan, Basavcs, bakanvekilleri ve daire bakanlar, kendi yeleri arasndan Dantay
Genel Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla drt yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler. Dantay Kanununun 10.maddesine gre: Dantay Bakan ve Basavcs seilebilmek
iin drt yl, bakanvekili ve daire bakan seilebilmek iin yl sre ile Dantay yelii yapm olmak
zorunludur. Dantay Bakan, Basavcs, bakanvekilleri ve daire bakanlarnn grev sreleri drt yldr. Sresi bitenler yeniden seilebilirler, yeniden seilemeyenler ile seime girmeyenler veya sreleri
dolmadan bu grevlerden ekilenler Dantay yelii grevlerine devam ederler.

dari grevlerde bulunanlarn Dantay yesi seilebilmelerinin ne

gibi sakncalar olabileceini tartnz.

Daire ve Kurullar
Daireler
Dantay, grevlerini daireler ve kurullar vastasyla yerine getirmektedir. Dantay on drd dava ve biri
idari daire olmak zere, on be daireden oluur. dari daire olan Birinci Daire, Kanunda belirtilen idari
grevleri yerine getirir.
dari daire olan Birinci Dairenin inceleyecei ve karara balayaca veya dncesini bildirecei iler
unlardr:
a.

Babakanlk veya Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasar ve teklifleri,

b.

Babakanlktan gnderilen tzk tasarlar,

c.

Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri,

d.

dari makamlar arasnda grev ve yetkiden doan ve Babakanlktan gnderilen uyumazlklar,

e.

Kanunlarnda Dantaydan alnaca yazl bulunan dncelere ilikin istekler,

f.

Dantayca istiari mahiyette incelenmek ve dncesini bildirmek iin Cumhurbakanl veya

Babakanlktan gnderilecek iler,

g.

Kamulatrma Kanununun otuzuncu maddesinin uygulanmasndan kan uyumazlklar,

h.

l zel daresi Kanunu gereince dorudan doruya veya itiraz yoluyla Dantaya verilen iler

i.

Belediye Kanunu ile Dantaya verilip idari davaya konu olmayan iler,

j.

Derneklerin, kamu yararna alan derneklerden saylabilmesi iin yaplacak teklifler,

k.

Memurlar ve dier kamu grevlilerinin yarglanmalarna ilikin mevzuat uyarnca grlecek iler.

Dava daireleri ise esas olarak idare ve vergi mahkemelerinin kararlarn, temyiz mercii olarak inceler
ayrca baz davalar ilk derece mahkemesi olarak zmlerler. Her dairede bir bakan ile yeteri kadar ye
bulunmaktadr. Heyetler bir bakan ve drt yenin katlmasyla toplanr, salt ounluk ile karar verir. ye
saysnn yeterli olmas halinde birden fazla heyet oluturulabilir. Bu durumda, oluturulan dier
heyetlere, heyette yer alan en kdemli ye bakanlk edecektir.
Dantay dairelerinde nceden bir bakan ve en az drt ye bulunmas gerekirken, 2011 tarihli, 6110
sayl Kanunla deiiklik yaplm ve bir dairenin iki ayr heyet halinde almasna imkn salanmtr.
Dantayn i ykn azaltmak amacyla yaplan bu deiiklik, uygulamada heyetlere gre farkl kararlar
38

kmasna, bir baka ifadeyle ayn dairenin benzer uyumazlklarda farkl karar vermesine yol aabilecei
iin sakncaldr. Bu sebeple ayn dairede grev yapan yelerin dikkatli ve zenli almalar zorunludur.
Dantay Birinci Dairesi idari daire; nc, drdnc, yedinci ve dokuzuncu daireler vergi dava dairesi; ikinci, beinci, altnc, sekizinci, onuncu, on birinci, on ikinci, on nc, on drdnc ve on beinci
daireler ise idari dava dairesi olarak belirlenmitir. dari dava daireleri ile vergi dava daireleri kendi
aralarnda iblm esasna gre alr. zel kanunlarda bakaca hkm bulunmad takdirde, dava
daireleri arasndaki iblm karar tasars, Bakanlar Kurulu tarafndan hazrlanr. Hazrlanan iblm
karar tasars, toplant tarihinden yedi gn nce iln edilmek kaydyla Genel Kurulun onayna sunulur.
Genel Kurul, iblm karar tasarsn aynen onaylayabilecei gibi ye tam saysnn en az te birinin
teklifi zerine deitirerek de onaylayabilir.
Dantay Kanununda yaplan deiiklikle, dava dairelerinin grevlerinin Kanunla dzenlenmesi
yerine, aada yer verilecek esaslar dorultusunda, Genel Kurul kararyla belirlenmesi yoluna gidilmitir.
Dairelerin grevlerinin belirlenmesinde uyulacak esaslar unlardr:
Dava dairelerinin grevleri
1.

ptal davalar ve idari szlemelerden doan davalar ynnden, daireler arasndaki iblmnn
belirlenmesinde uyumazln kaynakland mevzuat esas alnr.

2.

Tam yarg davalar ynnden iblm;

a.

Zarara neden olan idari ilemden doan uyumazl zmekle grevli daireye gre,

b.

Zarar idari eylemden kaynaklanmsa hizmetin niteliine gre belirlenir.

3.

Vergi, resim, har ve benzeri mal ykmlere ilikin davalarda vergi dava daireleri arasndaki
iblmnn belirlenmesinde uyumazln kaynakland mevzuat esas alnr.

4.

Temyiz incelemesi yapmakla grevli daire, ayn konuda ilk derece mahkemesi olarak
Dantayda grlecek davalara bakmak ve olaanst kanun yollar incelemelerini de yapmakla
grevlidir.

5.

dare mahkemeleri arasnda grev ve yetkiye ilikin uyumazlklarda ve balantl davalarda

merci tayini, uyumazln esasn zmlemekle grevli idari dava dairesince yaplr.

6.

Vergi mahkemeleri arasnda grev ve yetkiye ilikin uyumazlklarda ve balantl davalarda

merci tayini, uyumazln esasn zmlemekle grevli vergi dava dairesince yaplr.

7.

blmnde idari ve vergi dava dairelerinden herhangi birinin grevinde olduu belirlenmemi
davalara bakmak zere birer idari ve vergi dava dairesi grevlendirilir.

8.

blmnde ayn mevzuattan kaynaklanan uyumazlklarn birden fazla dairede zmlenmesi

konusunda farkl esaslar belirlenebilir.

Dairelerden birinin yl iinde gelen ileri normal alma ile karlanamayacak oranda artm ve
daireler arasnda i bakmndan bir dengesizlik meydana gelmi ise takvim yl banda ikinci fkrada
belirlenen usule gre bir ksm iler baka daireye verilebilir.
Bu madde uyarnca alnan kararlar Resm Gazetede yaymlanr ve yaym izleyen aybandan itibaren
uygulanr.

Dantay dairelerinin iki ayr heyet olarak almasnn mmkn olup

olmadn ve bu durumun olumlu ve olumsuz ynlerini aklaynz.

Dantay Genel Kurulu

Dantay Genel Kurulu, Dantay Bakan, Basavc, bakanvekilleri, daire bakanlar ve yeler ile Genel
Sekreterden oluur. Genel Kurulun toplanma ve grme yeter says, baka bir yasal dzenleme
bulunmad takdirde, Bakan ve yeler tam saysnn yarsndan fazlasdr. Kararlar ounlukla verilir.
39

Oylarda eitlik halinde, Bakann bulunduu taraf ounluu salam saylr. Dantay Genel Kurulu,
Dantay Kanunu ve dier kanunlarla verilen seim grevleri ile dier grevleri yapar ve Dantay
Kanununda ngrlen itzk ve ynetmelikleri kabul eder.

dari ler Kurulu

Dantayda idari ilerle grevli bir dier organ, dari ler Kuruludur. dari ler Kurulu, idari daire bakan ve yeleri ile her takvim yl banda Genel Kurulca her dava dairesinden seilecek bir bakan veya
yeden oluur. Kurulun seimle belirlenen yeliklerinde boalma olmas halinde Genel Kurulca otuz gn
iinde seim yaplr. Kurula Dantay Bakan veya bakan vekillerinden biri bakanlk eder. Toplanma
ve grme yeter says on betir. Memurlarn yarglanmas ile ilgili ilerin grlmesinde, incelenmekte
olan karar veren daire bakan ve yeleri toplantya katlamazlar. Bu toplantlarda toplanma ve grme
yeter says on birdir. Kararlar oyokluu ile verilir. Oylarda eitlik halinde Bakann bulunduu taraf ounluu salam saylr.
dari ler Kurulu: Kamu hizmetleriyle ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerini; Kanunlarda Dantay dari ler Kurulunda grlecei yazl olan ileri; dari Daireden kan ilerden Dantay Bakannn havale edecei ileri inceler, karara balar ve grn bildirir. dari Daireden kp, Dantay Bakan tarafndan Dantay dari ler Kuruluna havale edilmemi olan iler ve verilen kararlar, ilgili bakanln grne uygun olmad takdirde, bakann istei zerine, Dantay dari ler Kurulunda grlr.
Ayrca dari Daire tarafndan memurlarn yarglanmasyla ilgili olarak verilen kararlara kar yaplan itirazlar da dari ler Kurulu tarafndan incelenmektedir.

dari ve Vergi Dava Daireleri Kurullar

dari Dava Daireleri Kurulu, idari dava dairelerinin bakanlar ile yelerinden; Vergi Dava Daireleri
Kurulu, vergi dava dairelerinin bakanlar ile yelerinden oluur. dare ve vergi mahkemelerinden verilen
srar kararlar ile idari ve vergi dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararlar temyizen
incelemek, dari ve Vergi Dava Daireleri Kurullarnn grevidir.
Toplant ve grme yeter says dari Dava Daireleri Kurulu iin otuzbir, Vergi Dava Daireleri
Kurulu iin ise ontr. dari dava daireleri ile vergi dava dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak
verdikleri kararlarn temyiz veya itiraz yoluyla incelenmesinde ve iki dava dairesinin birlikte yapaca
toplantda verilen kararlarn incelenmesinde, bu dairelerde karara katlm olanlar idari ve vergi dava
daireleri kurullarnda bulunamazlar. Dava daireleri kurullarna Dantay Bakan veya vekillerinden biri,
bunlarn yokluunda daire bakanlarndan en kdemlisi bakanlk eder. Kurul toplantlarnda hazr bulunanlar ift sayda olursa en kdemsiz ye kurula katlamaz. Kurullarda kararlar oyokluu ile verilir.
2575 sayl Dantay Kanununa 2.4.2012 tarih 6352 sayl Kanununun 48. maddesi ile eklenen geici
madde 24e gre, bu Kanunun yaym tarihinden itibaren (Resmi Gazete, 05.07.2012, Say: 28344) yl
sreyle Dantay dari Dava Daireleri Kurulunun oluumu ve alma usul u ekilde olacaktr: dari
Dava Daireleri Kurulu, her idari dava dairesinden en az bir ye olmak kaydyla Bakanlk Kurulu
tarafndan grevlendirilen yirmi yeden oluur. Kurula, Dantay Bakan veya vekillerinden biri,
bunlarn bulunmamas halinde Kurulun en kdemli yesi bakanlk eder. Bu yeler dari Dava Daireleri
Kurulunda srekli olarak grev yaparlar. Ancak, i durumu gz nne alnmak suretiyle yelerin daire
almalarna katlmalarna Genel Kurul tarafndan karar verilebilir. Toplant ve grme yeter says
onbetir. Kararlar, toplantya katlanlarn oy okluu ile alnr.

tihatlar Birletirme Kurulu

Dantay Kanununun 18.maddesine gre, tihatlar Birletirme Kurulu, Dantay Bakan, Basavc,
bakanvekilleri, dava daireleri bakanlar ve yelerinden kurulur. Toplanma ve grme yetersays en az
otuz birdir. Toplantda hazr bulunanlar ift sayda olursa en kdemsiz ye Kurula katlmaz. Esas hakkndaki kararlar, birinci toplantda Kurul ye tamsaysnn salt ounluu ile bu toplantda karar yetersays
salanamaz ise ikinci toplantda mevcudun salt ounluu ile verilir. Kurulun dier kararlar oyokluu
ile verilir.
40

tihatlar Birletirme Kurulu, adndan da anlalaca zere, Dantay kararlar arasndaki farkllklar
gidermekle grevlidir. tihat kelimesi, szlk anlamyla gr, anlay demektir. Yarglama hukukunda
ise itihat, mahkeme karar anlamndadr. Ancak her mahkeme karar itihat olarak nitelendirilmez.
Yksek mahkemelerin sreklilik arzeden, rnek oluturacak nitelikteki kararlar iin itihat kavram
kullanlr. Bu ynyle itihat, yksek mahkemelerin, maddi bir olay veya hukuk kuraln ne ekilde
yorumladklarn, anladklarn ortaya koyan kararlarn ifade etmektedir. Ayn hukuk kuralnn
uygulanmasnda veya benzer maddi olaylarn deerlendirilmesinde farkllk olduunda, itihat farkll
ortaya km olur. Dantay dairelerinin kararlar, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri kurullarnn kendi kararlar veya ayr ayr verdikleri kararlar arasnda aykrlk veya uyumazlk bulunmas
halinde, Dantay Bakannn havalesi zerine, Basavcnn dncesi alndktan sonra uyumazlk
konusu kararlar incelenir ve itihadn birletirilmesine karar verilmektedir. Birletirilmi itihatlarn
deitirilmesi gerekli grldnde de ayn usul izlenerek tihatlar Birletirme Kurulu, birlemi olan
itihadn deimesine karar verebilir.
Kanun, itihatlarn birletirilmesini isteme yetkisini, Dantay Bakan, konu ile ilgili daireler, idari ve
vergi dava daireleri kurullar veya Basavcya tanmtr. Ayrca, aykr kararlarla ilgili kiiler, itihatlarn
birletirilmesi iin Dantay Bakanlna bavurabilirler. Ancak bu bavuru, itihadn birletirilmesini isteme yetkisi anlamnda deildir. Yetki Dantay Bakanna tannmtr.
u hususun da belirtilmesi gerekmektedir. lgili kiilerin, itihadn birletirilmesinden ne ekilde yararlanaca da Yasada dzenlenmemektedir. Bir baka ifadeyle, itihad birletirme karar lehine olanlar,
bu deiiklikten yararlanamamaktadrlar. nk ileride grlecei zere, ilgililer bakmndan yarglama
sreci bitmi, karar kesinlemi olmaktadr. Bu sebeple itihad birletirme kararlarndan ilgililerin yararlanmasn salayan bir dzenleme yaplmas yararl olacaktr.
tihad Birletirme Kurulu kararlar, gnderildikleri tarihten itibaren bir ay ierisinde Resmi Gazetede yaymlanr. Bu kararlara, Dantay daire ve kurullar ile idari yarg yerleri ve idare uymak zorundadr.

tihad birletirme kararlarnn, itihatlarn birletirilmesi isteminde

bulunan kiilere etkilerini aklaynz.

Bakanlk Kurulu
Dantay Bakannn bakanlnda, Dantay Genel Kurulunca iki yl iin seilecek daire bakan
Dantay yesi olmak zere alt asl ve ikisi daire bakan ikisi Dantay yesi olmak zere drt yedek
yeden oluan Bakanlk Kurulu, ye tamsays ile toplanr. Asl yelerden birinin Kurula katlamamas
halinde, yedek ye toplantya katlr. Bakanlk Kurulu yeliine ayn daireden birden fazla kimse
seilemez. yeler kendileri ile ilgili konularda Kurul toplantlarna katlamazlar. Bakanlk Kurulu
yeliine seilen daire bakan ve yelerinin seim sresi dolmadan bu sfatlar deitiinde Kurul
yeliinden ayrlm saylrlar. Bakanlk Kurulu yeliinin herhangi bir nedenle boalmas halinde onbe
gn iinde boalan yelik iin seim yaplr ve seilen ye yerine seildii yenin sresini tamamlar.
Bakanlk Kurulunun grevleri unlardr:
a.

yelerin grev yerlerini, dairelerin i durumunu ve ihtiyalarn gznnde tutarak belirlemek.

b.

Zorunlu hallerde, daire bakan ve yelerin dairelerini deitirmek.

c.

Dantay tetkik hkimlerinin alacaklar daireleri, kurullar ve grecekleri ileri belli etmek ve
gerektiinde yerlerini deitirmek.

d.

Yetkili merciin neresi olduu belirtilmemi olan ynetim ilerini belli etmek veya bu ileri
yapmak.

e.

Kanunlarla verilen dier grevleri yerine getirmek.

41

Bakanlk Kurulunun, yukarda (a) ve (b) maddelerinde saylan grevleri uyarnca verdii kararlara
kar, yedi gn iinde ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazl olarak Dantay Genel Kuruluna
itiraz edilebilir. Genel Kurul, Bakanlk Kurulu kararlarn aynen onaylayabilecei gibi deitirerek de
onaylayabilir.

Bakanlar Kurulu
Dantay Bakannn bakanlnda Basavc, bakanvekilleri ve daire bakanlarndan oluur. Daire
bakannn mazereti halinde, Kurula, dairenin en kdemli yesi katlr. Kararlar oy okluu ile verilir.
Oylarda eitlik halinde Bakann bulunduu taraf ounluu salam saylr.
Bakanlk Kurulunun inceleyecei ve kararlatraca iler unlardr:
a.

Daireler arasnda i dalm,

b.

Dantay daireleri arasnda kan grev uyumazlklar,

c.

Ayr yarg evrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemeleri arasnda grev ve yetkiye ilikin
uyumazlklarda ve balantl davalarda merci tayini,

d.

Dantay Bakannn Kurulda grlmesini uygun grd iler.

BLGE DARE MAHKEMELER

Blge idare mahkemeleri, dorudan dava alabilen ilk derece mahkemeleri deildir. leride grlecei
zere, idare ve vergi mahkemelerinde tek hkim tarafndan verilen veya YUKda saylan mahkeme kararlarna kar itiraz yoluna bavurulan bir yarg merciidir. Ayrca yarg evresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasnda kan grev ve yetki uyumazlklarn kesin karara balarlar ve yrtmeyi durdurma
kararlarna kar yaplan itirazlar sonulandrrlar. 4483 sayl Memurlar ve Dier Kamu Grevlilerinin
Yarglanmas Hakknda Kanunun 9. maddesiyle, Blge idare mahkemelerine soruturma izni verilmesine
ilikin baz kararlara kar yaplan itirazlar inceleme ve karara balama yetkisi verilmitir.
Blge idare mahkemeleri, 06.01.1982 tarihli, 2576 sayl Blge dare Mahkemeleri, dare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluu ve Grevleri Hakknda Kanunla kurulmutur. Kanunun 1.maddesine gre: Blge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri Kanunla verilen grevleri
yerine getirmek zere kurulmu genel grevli bamsz mahkemelerdir. Blge idare mahkemeleri, idare
mahkemeleri ve vergi mahkemeleri, blgelerin corafi durumlar ve i hacmi gz nnde tutularak Adalet
Bakanlnca kurulur ve yarg evreleri tespit olunur. Blge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve
vergi mahkemelerinin kurulu ve yarg evrelerinin tespitinde, ileri, Maliye Bakanlklar ile Gmrk
ve Tekel Bakanlnn grleri alnr. Bu mahkemelerin kaldrlmasna veya yarg evrelerinin
deitirilmesine, ileri, Maliye Bakanlklar ile Gmrk ve Tekel Bakanlnn grleri alnarak, Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca karar verilir. Ayn yarg evresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesi kurulduu takdirde, bu mahkemeler arasndaki iblm,
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir (madde 2).
Blge idare mahkemeleri, blge idare mahkemesi bakan ile iki yeden oluur. Blge idare
mahkemesi bakan ve yeliklerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca atama yaplr. Bu
mahkemeler gerektiinde birden ok kurul halinde alabilirler. Bu kurullarn oluumu, aralarndaki i
blm ile kurullara kimin bakanlk edecei Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir. Mahkeme bakanlarnn kanuni sebeplerle yokluunda, bakanla en kdemli ye veklet eder, ayn sebeplerle
ye noksanl ise, blgedeki idare ve vergi mahkemesi hkimlerinden kdem srasna gre tamamlanr.
Kanunun 3.maddesi, Ankara, stanbul ve zmir blge idare mahkemeleri bakanlklarna, istekte bulunan
Dantay yelerinin Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca atanabileceini hkme balamtr.

lk derece mahkemesi olarak Blge idare mahkemesine dava alp

alamayacan aklaynz.
42

DARE VE VERG MAHKEMELER

dari yarg dzeninde dorudan dava alabilen ilk derece mahkemeleri idare ve vergi mahkemeleridir.
Dantay Dairelerinde alabilen baz davalar dnda idari uyumazlklarda genel grevli mahkemeler
idare mahkemeleridir. Vergi mahkemeleri de Kanunda belirtilen uyumazlklar zmlemekle
grevlidirler.
2576 sayl Kanun, vergi mahkemelerinin grevlerini yle dzenlemitir:
a.

Genel bteye, il zel idareleri, belediye ve kylere ait vergi, resim ve harlar ile benzeri mali
ykmler ve bunlarn zam ve cezalar ile tarifelere ilikin davalar,

b.

(a) bendindeki konularda 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda Kanunun uygulanmasna ilikin davalar,

c.

Dier kanunlarla verilen iler.

Yukarda aland zere idare mahkemeleri ise Dantay ve vergi mahkemelerinin grevine giren davalar dndaki idari davalar karara balamakla grevlidir. Tahkim yolu ngrlen imtiyaz artlama ve
szlemelerinden doan uyumazlklar hari, kamu hizmetlerinden birinin yrtlmesi iin yaplan idari
szlemelerden dolay taraflar arasnda kan uyumazlklara ilikin davalar da idare mahkemelerinde grlr. dare mahkemeleri, dier kanunlarla verilen ileri de zmlemekle grevlidir.
dare ve vergi mahkemelerinde birer bakan ile yeteri kadar ye bulunur. Mahkeme kurullar bakan
ile iki yeden oluur. Bakann yokluunda kdemli ye bakana vekillik eder. Ancak, uyumazlk miktar yirmibe bin liray amayan, konusu belli paray ieren idari ilemlere kar alan iptal davalar ile tam
yarg davalar, idare mahkemesi hkimlerinden biri tarafndan zmlenir. Ayn ekilde vergi mahkemesinin grev alanna giren uyumazlklardan kaynaklanan toplam deeri yirmibe bin liray amayan davalar, vergi mahkemesi hkimlerinden biri tarafndan zmlenir. Kanundaki parasal snrlar, her takvim
yl bandan geerli olmak zere, nceki ylda uygulanan parasal snrlarn, o yl iin 213 sayl Vergi
Usul Kanununun mkerrer 298. maddesi hkmleri uyarnca Maliye Bakanlnca her yl tespit ve ilan
edilen yeniden deerleme orannda artrlmaktadr. Bu tr davalarn hkimler arasnda dalmna ilikin
esaslar, ilerde denge salanacak biimde mahkeme bakan tarafndan nceden tespit edilir.
dari yarg hkimlii, adli yargda olduu gibi, sadece hukuk faklteleri mezunlarnn atanabilecei bir
grev deildir. Hukuk fakltelerinin yan sra hukuk bilgisine programlarnda yer veren siyasal bilimler,
idari bilimler, iktisat ve maliye alannda yksekrenim grenler de idari yarg hkimi olabilmektedirler.
dare mahkemelerinde alan davalar, hukuk dnda ekonomi, sosyoloji, siyaset bilimi birikimi gerektirebilir. Bu sebeple, hukuk fakltesi mezunu olmayanlarn da atanmalar sakncal grlmeyebilir. Ayrca
meslee girite yarma snav yapldna gre, snav kazananlarn gereken hukuk bilgisine de sahip olduklar sylenebilir. Ancak, hukuk eitimi ile dier alanlarda grlen renimin farkl olduu, programlarda yer verilen hukuk derslerinin yetersiz olduu aktr. Hukuk fakltelerinde renciler, hukuk problemlerini zme eitimi almaktadrlar. Dier fakltelerde hukuk bilgisi verilebilir, ama problem zme
eitimi verilmemektedir. Bu nedenle, hukuk eitimi almam olanlarn saylarnn snrlandrlmas ya da
hkim adayl srasnda, hukuk eitimi verilmesi gerekmektedir.
Nitekim Hkimler ve Savclar Kanununun 8.maddesinde yaplan deiiklikle, hukuk fakltesi mezunu olmayanlarn saysnn snrlandrlmasna imkn salanmtr. Maddenin son hali yledir: dari yarg adaylar iin; hukuk fakltesinden mezun olmak veya yabanc bir hukuk fakltesini bitirip de Trkiyede hukuk faklteleri programlarna gre eksik kalan derslerden snava girip baar belgesi alm bulunmak, hukuk fakltesinden mezun olanlar dndan alnacak adaylar bakmndan, her dnemde alnacak
aday saysnn yzde yirmisini gememek zere ihtiya orannda, hukuk veya hukuk bilgisine programlarnda yeterince yer veren siyasal bilgiler, idari bilimler, iktisat ve maliye alanlarnda en az drt yllk yksek renim yapm veya bunlara denklii kabul edilmi yabanc retim kurumlarndan mezun olmak.

rinin

sakncalarn

Hukuk fakltesi mezunu olmayanlarn idari yarg hakimi olabilmeleaklaynz.

43

zet
lkemizde idari ilem ve eylemlerden
kaynaklanan uyumazlklar ayr bir yarg dzeni
iinde, idari yarg dzenindeki mahkemeler
tarafndan zmlenmektedir. dari rejim olarak
adlandrlan, idari ilem ve eylemlerden doan
uyumazlklarn ayr bir yarg dzeni iinde yer
alan mahkemeler tarafndan zmlenmesi sistemi, Fransadan alnmtr. Osmanl mparatorluu
dneminde adli-idari yarg ayrm olmad iin,
idari uyumazlklar dorudan adli yarg mercilerince zmlenmekteydi. Ancak Tanzimat sonrasnda Fransa sisteminin benimsenmesiyle idari
uyumazlklara mlkiye memurlar bakmaya balamtr. 1868 ylnda ura-y Devlet (Dantay)
kurularak adli ve idari yarg ayrm tesis edilmitir. Ancak belirtmek gerekir ki ura-y Devletin
kararlar gr bildirici nitelikte olduundan,
idareden bamsz bir yarg organ olarak dnlmemitir. 1876 Anayasas dneminde ise idari
yarg sisteminden vazgeilmitir. Ancak 1924
Anayasas ile idari davalara bakmak zere Dantay kurulmas ngrlmtr. 1961 ve 1982 Anayasalaryla da idari davalarn idari yargda
zmlenmesi benimsenmitir. 1982 ylnda idare, vergi ve blge idare mahkemelerinin kurulmasyla iki dereceli idari yarg sistemi getirilmitir.

eletirilecek hususlardan biridir. Dantay Bakan, Basavc, bakanvekilleri ve daire bakanlar,

kendi yeleri arasndan Dantay Genel Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla
drt yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.
Dantay, grevlerini daireler ve kurullar
vastasyla yerine getirmektedir. Dantay on
drd dava ve biri idari daire olmak zere, on be
daireden oluur. Dantay birinci dairesi idari
daire, nc, drdnc, yedinci ve dokuzuncu
daireler vergi dava dairesi, ikinci, beinci, altnc,
sekizinci, onuncu, on birinci, on ikinci, on nc, on drdnc ve on beinci daireler ise idari
dava dairesidir. Dava daireleri idare ve vergi
mahkemelerinin kararlarn temyiz mercii olarak
inceler ayrca baz davalar ilk derece mahkemesi
olarak zmlerler. Her dairede bir bakan ile
yeteri kadar ye bulunmaktadr. Dantayn
kurullar ise Dantay Genel Kurulu, dari ler
Kurulu, dari Dava Daireleri Kurulu, Vergi Dava
Daireleri Kurulu, tihatlar Birletirme Kurulu,
Bakanlar Kurulu ve Bakanlk Kuruludur.
Dantay Bakan, Basavc, bakanvekilleri,
daire bakanlar ve yeler ile Genel Sekreterden
oluan Dantay Genel Kurulu, Dantay Kanunu
ve dier kanunlarla verilen seim grevleri ile
dier grevleri yapar ve Dantay Kanununda
ngrlen itzk ve ynetmelikleri kabul eder.
dari ler Kurulu, idari daire bakan ve yeleri
ile her takvim yl banda Genel Kurulca her dava dairesinden seilecek bir bakan veya yeden
oluur. dari ler Kurulu, kamu hizmetleriyle ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerini, kanunlarda bu kurulda grlecei yazl olan ileri ve
idari daireden kan ilerden Dantay Bakannn
havale edecei ileri inceler, karara balar ve grn bildirir. Ayrca idari daire tarafndan
memurlarn yarglanmasyla ilgili olarak verilen
kararlara kar yaplan itirazlar da dari ler Kurulu tarafndan incelenir. dari Dava Daireleri
Kurulu, idari dava dairelerinin bakanlar ile
yelerinden; Vergi Dava Daireleri Kurulu, vergi
dava dairelerinin bakanlar ile yelerinden
oluur. dare ve vergi mahkemelerinden verilen
srar kararlar ile idari ve vergi dava dairelerinden
ilk derece mahkemesi olarak verilen kararlar
temyizen incelemek, dari ve Vergi Dava Daireleri Kurullarnn grevidir. tihatlar Birletirme
Kurulu, Dantay Bakan, Basavc, bakanvekilleri, dava daireleri bakanlar ve yelerinden
oluur. tihatlar Birletirme Kurulu, Dantay

Yksek idare mahkemesi olan Dantay Anayasann 155. maddesine gre, idari mahkemelerce
verilen ve kanunun baka bir idari yarg merciine
brakmad karar ve hkmlerin son inceleme
merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk
ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Bunlardan baka danma ve inceleme mercii
niteliindeki Dantayn idari grevleri de
bulunmaktadr. Buna gre Dantay; Babakan ve
Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasarlar,
kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve
szlemeleri hakknda dncesini bildirmek, tzk tasarlarn incelemek ve kanunla gsterilen
dier ileri yapmakla grevlidir. Dantayn meslek mensuplar, Dantay Bakan, Dantay Basavcs, Dantay bakanvekilleri, daire bakanlar
ile yelerdir. Dantay yeleri, idari yarg hkim
ve savclar ile Dantay Kanununda saylan idari
grevlerde bulunanlar arasndan seilir. dari yarg hkim ve savclar arasndan yaplacak atama,
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca; dierleri ise Cumhurbakannca yaplr. Cumhurbakan, Dantay yelerinin drtte birini seme yetkisine sahiptir. Cumhurbakanna tannan bu yetki,
siyasi atama yaplmas halinde yargnn
tarafszl
tartmal
hale
geleceinden
44

dairelerinin kararlar dava dairelerinin veya idari

ve vergi dava daireleri kurullarnn kendi kararlar veya ayr ayr verdikleri kararlar arasnda aykrlk veya uyumazlk bulunmas halinde, Dantay Bakannn havalesi zerine, Basavcnn dncesi alndktan sonra uyumazlk konusu
kararlar incelenir ve itihadn birletirilmesine
karar vermektedir. Birletirilmi itihatlarn deitirilmesine de ayn usul izlenerek tihatlar
Birletirme Kurulu karar vermektedir. tihad
Birletirme Kurulu kararlar, gnderildikleri tarihten itibaren bir ay ierisinde Resmi Gazetede
yaymlanr. Bu kararlara, Dantay daire ve kurullar ile idari yarg yerleri ve idare uymak zorundadr. Bakanlar Kurulu, Dantay Bakannn
bakanlnda Basavc, bakanvekilleri ve daire
bakanlarndan oluur. Bakanlar Kurulu, daireler
arasnda i dalmna, Dantay daireleri arasnda
kan grev uyumazlklarna, ayr yarg
evrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemeleri
arasnda grev ve yetkiye ilikin uyumazlklarda
ve balantl davalarda merci tayinine ve
Dantay Bakannn Kurulda grlmesini
uygun grd iler konusunda karar verir.
Bakanlk Kurulu ise Dantay Bakannn
bakanlnda, Dantay Genel Kurulunca iki yl
iin seilecek daire bakan Dantay
yesi olmak zere alt asl ve ikisi daire bakan
ikisi Dantay yesi olmak zere drt yedek
yeden oluur. Bakanlk Kurulu, yelerin grev
yerlerini, dairelerin i durumunu ve ihtiyalarn
gznnde tutarak belirlemeye, zorunlu hallerde,
daire
bakan
ve
yelerin
dairelerini
deitirmeye, Dantay tetkik hkimlerinin
alacaklar daireleri, kurullar ve grecekleri
ileri belli etmeye ve gerektiinde yerlerini
deitirmeye, yetkili merciin neresi olduu
belirtilmemi olan ynetim ilerini belli etmeye
veya bu ileri yapmaya ve kanunlarla verilen
dier grevleri yerine getirmeye yetkilidir.

idare mahkemeleri, blgelerin corafi durumlar

ve i hacmi gz nnde tutularak Adalet Bakanlnca kurulur ve yarg evreleri tespit olunur.
Blge idare mahkemeleri, blge idare mahkemesi
bakan ile iki yeden oluur. Blge dare Mahkemesi bakan ve yeliklerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca atama yaplr.
dari yarg dzeninde dorudan dava alabilen
ilk derece mahkemeleri idare ve vergi
mahkemeleridir. dari uyumazlklarda genel
grevli mahkemeler idare mahkemeleridir. dare
mahkemeleri Dantay ve vergi mahkemelerinin
grevine giren davalar dndaki idari davalar karara balamakla grevlidir. Tahkim yolu ngrlen imtiyaz artlama ve szlemelerinden doan
uyumazlklar hari, kamu hizmetlerinden birinin
yrtlmesi iin yaplan idari szlemelerden dolay taraflar arasnda kan uyumazlklara ilikin
davalar da idare mahkemelerinde grlr. dare
mahkemeleri, dier kanunlarla verilen ileri de
zmlemekle grevlidir. Vergi mahkemeleri de
Kanunda
belirtilen
uyumazlklar
zmlemekle grevlidirler. dare ve vergi mahkemelerinde birer bakan ile yeteri kadar ye bulunur. Mahkeme kurullar bakan ile iki yeden
oluur. Ancak, uyumazlk miktar yirmibe bin
liray amayan, konusu belli paray ieren idari
ilemlere kar alan iptal davalar ile tam yarg
davalar, idare mahkemesi hkimlerinden biri tarafndan zmlenir. Ayn ekilde vergi mahkemesinin grev alanna giren uyumazlklardan
kaynaklanan toplam deeri yirmibe bin liray amayan davalar, vergi mahkemesi hkimlerinden
biri tarafndan zmlenir. Hukuk fakltelerinin
yan sra hukuk bilgisine programlarnda yer veren siyasal bilimler, idari bilimler, iktisat ve maliye alannda yksekrenim grenler de idari yarg hkimi olabilirler. Ancak Hkimler ve Savclar
Kanununda yaplan deiiklikle hukuk fakltesi
mezunu olmayanlarn saysnn snrlandrlmas
mmkndr.

Blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinde tek hkim tarafndan verilen veya
YUKda saylan mahkeme kararlarna kar itiraz yoluna bavurulan bir yarg merciidir. Ayrca
yarg evresindeki idare ve vergi mahkemeleri
arasnda kan grev ve yetki uyumazlklarn
kesin karara balarlar ve yrtmeyi durdurma kararlarna kar yaplan itirazlar sonulandrrlar.
4483 sayl Memurlar ve Dier Kamu Grevlilerinin Yarglanmas Hakknda Kanunda Blge
dare Mahkemelerine soruturma izni verilmesine
ilikin baz kararlara kar yaplan itirazlar inceleme ve karara balama yetkisi verilmitir. Blge
45

Kendimizi Snayalm
1. darenin idari faaliyet ve ilemlerini zel hukukun uygulama alan dnda tutarak, ayr hukuk
kurallarna tabi klan, bu kurallar uygulayacak
olan idari makamlar adli makamlardan tamamen
ayran ynetim sistemine ne ad verilir?

6. Aadakilerden hangisi idari yargda genel

grevli yarg yeridir?

a. Kamu kudreti

c. dare mahkemeleri

b. dari rejim

d. Blge idare mahkemeleri

c. Adli idare

e. Dantay idari dava daireleri

d. Adli yarg

7. Aadakilerden hangisi dorudan

alabilen ilk derece mahkemesi deildir?

a. Dantay
b. Vergi mahkemeleri

e. dari yarg

dava

a. dare mahkemeleri

2. dari yargda itiraz mercii aadakilerden

hangisidir?

b. Blge idare mahkemeleri

a. Dantay

c. Vergi mahkemeleri

b. dare temyiz komisyonu

d. Dantay idari dava daireleri

c. Yargtay

e. Dantay vergi dava daireleri

d. dare mahkemesi

8. Aadakilerden hangisi Dantay

dairesinin grevlerinden biri deildir?

e. Blge idare mahkemesi

idari

3. Aadakilerden hangisi Dantayn idari

yarg hkim ve savclar arasndan seilecek
yelerini atama yetkisine sahiptir?

a. Tzk tasarlarn incelemek

a. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu

c. Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve

szlemeleri hakknda dncesini bildirmek

b. Kanun tasar ve teklifleri hakknda gr

bildirmek

b. Adalet Bakan

d. dari szlemelerden dolay taraflar arasnda

kan uyumazlklar zmlemek

c. Cumhurbakan
d. Babakan

e. Cumhurbakanl
veya
Babakanlktan
gnderilecek iler hakknda dncesini
bildirmek

e. Dantay
4. Dantayda
bulunmaktadr?

ka

tane

idari

daire

a. Bir

9. Aadakilerden hangisi itihad birletirme

kararlarna ilikin olarak sylenemez?

b. ki

a. Resmi Gazetede yaymlanmak zorundadrlar

c.

b. Bu kararlar, Dantay daire ve kurullar ile

idari yarg yerleri ve idare iin balaycdr

d. Be

c. tihatlarn birletirilmesini isteme yetkisi,

Dantay Bakan, konu ile ilgili daireler, idari
ve vergi dava daireleri kurullar, Basavc ve
aykr kararlarla ilgili kiilere tannmtr

e. On be
5. Aadakilerden hangisi Dantay idari dava
dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak
verdikleri kararlar temyizen inceler?

d. Bu karar verme yetkisi tihatlar Birletirme

Kuruluna aittir

a. tihatlar Birletirme Kurulu

b. Bakanlk Kurulu

e. Dantay dairelerinin kararlar, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri kurullarnn kendi kararlar veya ayr ayr verdikleri
kararlar arasnda aykrlk veya uyumazlk
bulunmas halinde verilir

c. Vergi Dava Daireleri Kurulu

d. dari Dava Daireleri Kurulu
e. dari ler Kurulu
46

10. Aadakilerden hangisi Dantay daireleri

arasnda kan grev uyumazlklarn karara
balar?

Sra Sizde Yant Anahtar

a.

Bakanlar Kurulu

b.

Dantay Genel Kurulu

c.

dari ler Kurulu

d.

tihatlar Birletirme Kurulu

e.

dari Dava Daireleri Kurulu

Meclis-i Vala 1868 ylnda ura-y Devlet (Dantay) ve Divan- Ahkm- Adliye olarak ikiye
ayrlmak suretiyle Dantay kurulmutur. Ancak
bu dnemde Dantay idareden bamsz bir yarg
organ olarak ngrlmemitir. Zira Dantay tarafndan verilen kararlar gr bildirici
nitelikteydi ve yargsal bir ilem olarak kabul
edilmiyordu. Karar zerine yaplmas gerekenler
idarenin takdirine braklmt. 1924 Anayasas
ise idari uyumazlklar zmek zere Dantay
kurulmasn ngrmtr. Bu dnemden sonra
1961 ve 1982 Anayasalar dneminde de idari
uyumazlklar zmek zere Dantayn varl
korunmutur. 1982 ylnda ise idare, vergi ve blge idare mahkemelerinin kurulmasyla iki dereceli idari yarg sistemine geilmi, idari ilem ve
eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar zmlemekle grevli idari yarg mercileri Dantayn
yksek mahkeme olarak kurulduu bir sistem
iinde yer almlardr. dare ve vergi mahkemelerinin kurulmasyla idari kurullarn yargsal grevleri kaldrlm, idari yargnn Anayasadaki yarg
bamszl ve yarg teminat hkmleri erevesinde ilevini yerine getirmesi salanmtr.

Sra Sizde 1

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar
1. b Yantnz yanl ise dari Yargnn
Geliimi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. e Yantnz
yanl
ise
Blge
dare
Mahkemeleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Kurulu ve yeler
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Daireler balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2

5. d Yantnz yanl ise dari ve Vergi Dava

Daireleri Kurullar balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl
Mahkemeleri balkl
gzden geiriniz.

Dantayn yelerinin drtte biri idari grevlerde

bulunanlar
arasndan
Cumhurbakannca
seilmektedir.
ncelikle
bu
yelerin
Cumhurbakan tarafndan seilmeleri yargnn
tarafszln tartmal klabilecek niteliktedir.
Zira
Dantay
yeliine
Cumhurbakan
tarafndan yaplacak atamalarn siyasi nitelikte
olmas mmkndr. Dantay yeliine idari
grevlerde bulunanlarn atanmasnn bir dier
eletirilecek yan ise hukuka uygunluk denetimi
yapan Dantayda bu yelerin bulunmas
idarenin ileyiini iyi bilmekle birlikte hkimlik
mesleinden yetimedikleri iin hukuku yeterince
bilmeyenlerin yargsal denetimin etkinliini
tehlikeye atmalarna ilikindir. Ayrca uzun yllar
idari grevler stlenen bu kiiler idareye kar tarafsz olamayabilirler. Bu nedenle bu kiilerin
Dantayn idari dairesinde grev almalar makul
karlanabilir ancak dava darelerinde grev
almalar aklanan sakncalar nedeniyle yerinde
deildir.

ise dare ve Vergi

konuyu
yeniden

7. b Yantnz
yanl
ise
Blge
dare
Mahkemeleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Daireler balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise tihatlar Birletirme
Kurulu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Bakanlar Kurulu
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

47

Sra Sizde 3

Sra Sizde 6

2011 ylnda 6110 sayl Kanunla yaplan

deiiklikten nce Dantay dairelerinde bir
bakan ve en az drt ye bulunmas
gerekmekteydi. Sz konusu deiiklikle bir
dairenin iki ayr heyet halinde almas mmkn
klnmtr. Bu deiiklikle Dantayn i
yknn ksmen azalmas olumlu karlanabilir.
Ancak bu durum uygulamada heyetlerin farkl
kararlar vermesi olasl nedeniyle sakncaldr.
Zira ayn daire benzer uyumazlklarda farkl
kararlar verebilir.

Hukuk bilgisine programlarnda yer veren siyasal

bilimler, idari bilimler, iktisat ve maliye alannda
yksekrenim grenlerin de her dnemde
alnacak aday saysnn yzde yirmisini
gememek zere ihtiya orannda, idari yarg
hkimi olmalar mmkndr. darenin faaliyetleri
ok eitli alanlar kapsadndan ve hukuk
dnda ekonomi, sosyoloji gibi alanlar da
ilgilendirdiinden hukuk fakltesi dndaki bu
fakltelerden mezun olanlarn da idari yarg
hkimi olabilmeleri olumlu karlanabilir. Ancak
belirtmek gerekir ki hukuk fakltelerinde verilen
hukuk eitimi ile karlatrldnda dier
fakltelerde verilen hukuk eitiminin yetersiz
olduu sylenebilir. Ayrca dier fakltelerde hukuk bilgisi verilmekle birlikte hukuki bir problemi zme eitimi verilmemektedir. Bu nedenle
Hkimler ve Savclar Kanununda yaplan
deiiklikle
hukuk
fakltesi
dndaki
fakltelerden mezun olanlarn idari yarg hkimi
olmalarnn sayca snrlandrlmasnn mmkn
klnmas yerindedir.

Sra Sizde 4
Dantay Kanununda itihadn birletirilmesi
isteminde bulunan kiilerin, itihad birletirme
kararlarndan ne ekilde yararlanaca yani
kararlarn bu kiiler hakknda uygulanp
uygulanmayaca dzenlenmemitir. Dolaysyla
itihadn birletirilmesi isteminde bulunan kiiler
bakmndan yarglama sreci bittiinden yani
karar kesinletiinden bu kiiler talepte
bulunduklar halde itihad deitirilmesinden
yararlanamamaktadrlar.

Sra Sizde 5
Yararlanlan Kaynaklar

Blge idare mahkemeleri ilk derece mahkemeleri

olmadndan dorudan dava alabilmesi
mmkn deildir. Blge idare mahkemeleri itiraz
mercii olarak ngrlmtr. Buna gre, idare ve
vergi mahkemelerinde tek hkim tarafndan verilen veya YUKda saylan mahkeme kararlarna
kar itiraz yoluna bavurulan bir yarg merciidir.
Bunun dnda yarg evresindeki idare ve vergi
mahkemeleri arasnda kan grev ve yetki uyumazlklarn kesin karara balarlar ve yrtmeyi
durdurma kararlarna kar yaplan itirazlar sonulandrrlar. Ayrca 4483 sayl Memurlar ve
Dier Kamu Grevlilerinin Yarglanmas Hakknda Kanunla soruturma izni verilmesine ilikin
baz kararlara kar yaplan itirazlar inceleme ve
karara balama yetkisi de blge idare mahkemelerine verilmitir.

Gzler, K. (2006). dare Hukuku Dersleri (4.

Bask). Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar.
Onar, S.S. (1946). dare Hukukunun Umumi
Esaslar. Cilt I. stanbul.
Yaar, N. (2002). dari Yarg Kararlarnn Etkinletirilmesi Araynda dari Yarg, dari
Yarg ve Yargsal Emir. stanbul: Filiz
Kitabevi.
Ekinci,E.B. (2004). Tanzimat ve Sonras Osmanl
Mahkemeleri.
stanbul:Ar
Sanat
Yaynlar.
entop, M. (2005). Osmanl Yarg Sistemi ve
Kazaskerlik. stanbul: Klasik Yaynlar.

48

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
dari yargnn grev alannn neden belirlenmesi gerektiini ve
kullanlan ltleri
aklayabilecek,
dari yargnn grev alanna ilikin yasal dzenlemeleri saptayabilecek,
dare ilevi kavramn tanmlayarak yasama, yrtme ve yarg ilevleri ile karlatrabilecek,
darenin haksz fiillerini tanmlayarak bu fiillerden doan uyumazlklarda grevli yarg dzenini
aklayabilecek,
Yarg denetimi ve idari yargnn grev alan dnda braklan ilemleri belirleyebilecek,
darenin takdir yetkisini kaldracak ekilde yarg karar verilememesinden ne anlalmas gerektiini ve yerindelik denetimi yasan aklayabilecek,
darenin yarg kararyla ilem yapmaya zorlanamamasndan ne anlalmas gerektiini anlatabilecek,
dari ilem veya eylem niteliinde yarg karar verilememesinin kapsamn zetleyebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Kamu Hizmeti,
Yasama levi
Yarg levi
Grev Alan
Fiili Yol
Tahkim
Hukuka Uygunluk
Denetimi

Ak Hata Denetimi
Eitlik lkesi
dari Eylem
Kamu Gc
Yrtme levi
dare levi
Haksz Fiil

indekiler

Giri
Grev Alan Sorunu
dari Yargnn Grev Alannn Belirlenmesinde Kullanlan ltler
dare levi
Yarg levi
darenin Haksz Fiilleri (Fiili Yol)
Yarg Denetimi Dnda Braklan lemler
Idari Yarginin Grev Alani Diinda Birakilan Uyumazliklar
Idarenin Takdir Yetkisini Kaldiracak Biimde Yargi Karari Verilememesi
Yerindelik Denetimi Yasa
darenin Yarg Kararyla lem Yapmaya Zorlanamamas
dari lem veya Eylem Niteliinde Yarg Karar Verilememesi

50

Hkmet Tasarrufu
Takdir Yetkisi
Yerindelik Denetimi
Hukuk Devleti
dari lem

dari Yargnn Grev Alan ve

dari Yarg Denetiminin Snr
GR
Kural olarak idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklar idari yargda zmlenir. Ancak baz hallerde idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar adli yargda zmlenmektedir. darenin
ilem ve eylemlerinden doan hangi davalarn adli yargda zmlenecei her zaman ak bir ekilde
yasalarda dzenlenmi deildir. Yasal dzenleme eksiklii ya da yasada yer alan dzenlemenin yoruma
ak olmas sebebiyle, idari-adli yarg ayrmnn snrlar kesin olarak belirlenememektedir.
dari yargnn ortaya kmasyla idari yargnn grev alanna ilikin birtakm ltler gelitirilmitir.
dari yargnn grev alann belirlemeye ilikin bu ltler kamu gc, kamu hizmeti ve karma ltlerdir.
dari yargnn grevli olup olmadnn tespitinde, ncelikler yasa koyucunun iradesi esas alnmaktadr.
Bu ekilde ak bir dzenleme yoksa yarg yerleri bir uyumazln idari yargnn grev alanna girip
girmedii incelenirken, ncelikle ortada idari bir ilem olup olmadna bakmaktadrlar. darenin, kii hak
ve hrriyetlerine ak ve haksz mdahale nitelii tayan eylemleri, fiili yol olarak adlandrlmakta ve bu
haksz mdahale eylemin idarilik niteliini kaybettirecek boyutta ise bunlardan doan zararlarn tazmini
iin adli yargda haksz fiil hkmlerine gre dava almas gerektii kabul edilmektedir.
Adli yargya braklan baz alanlar dnda da idari yarg denetimi belli snrlamalara tabidir. dari
yarg yetkisinin ilk snrn dorudan Anayasa ile yarg denetimi dnda braklan ilemler oluturmaktadr. Bunun dnda bir baka snr, askeri idari yargda zmlenen uyumazlklarla tahkim usulyle
zmlenen uyumazlklara ilikindir. Anayasann 125. maddesinin 4.fkras gereince idari yarg yerleri idarenin takdir yetkisini kaldracak ekilde karar veremeyecekleri gibi yerindelik denetimi yapamazlar
ve idari ilem veya eylem niteliinde karar veremezler. Belirtmek gerekir ki bu snrlamalardan bazlar
zellikle idari yarg denetimi dnda braklan ilemler, idarenin hukuka uygun hareket etmesini ve bu
ekilde hukuk devleti ilkesini yaama geiren idari yarg denetiminin etkinliini azaltmaktadr.

GREV ALANI SORUNU

dari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn, idari yarg mercilerinde zmlenmesi, mutlak ekilde
uygulanan bir kural deildir. Baz idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar, adli yargda zmlenebilmektedir. darenin ilem ve eylemlerinden doan hangi davalarn adli yargda hangilerinin
idari yargda grlecei bazen yasalarla aka belirlenmitir.
Ancak baz hallerde yasal dzenleme eksiklii veya yasa kuralnn yoruma ak olmas sebebiyle, idari-adli yarg ayrmnn kesin ve net snrlar izilememektedir. Bu durumda, uyumazln hangi yarg dzeninde zmlenecei sorunu, Uyumazlk Mahkemesine gtrlmekte ve dava sreci uzamaktadr. rnein, 22.7.2004 tarihli tren kazasnda hayatn kaybeden TCDD grevlisinin miraslarnn hangi mahkemede dava aabilecekleri sorunu, Uyumazlk Mahkemesinin 25.12.2006 tarihli kararyla zmlenmitir. Davaclar, kaza tarihinden iki sene sonra, ancak hangi mahkemeye bavurabileceklerini renebilmilerdir. Bazen bu srenin daha da uzun olduu grlmektedir. Dolaysyla, idari yarg-adli yarg ayrmnn
izgilerinin belirlenmesi hak arama hrriyeti asndan nem tamaktadr.

51

DAR YARGININ GREV ALANININ BELRLENMESNDE

KULLANILAN LTLER
dari yargnn ortaya kmasyla, hangi uyumazlklarn bu yarg dzeninde zmlenecei sorusuna
cevap aranmaya balanm; kamu gc ve kamu hizmeti ltleriyle idari yargnn grev alan belirlenmeye allmtr (Dier ltler iin bkz.Giritli, Bilgen ve Akgner, 2002, s.32 vd.).

Kamu Gc lt
Kamu gc ltne gre, idarenin kamu gc kullanarak yapt ilemler ve eylemler, idare hukukunun
konusuna girer. dare tek yanl, egemenliin bir paras olarak emretme gc (kamu kudreti) kullanmaktadr. lgililere bu tek yanl iradesini gerektiinde zorla kabul ettirmek yetkisine sahiptir. Kamu gc kullanlarak yaplan ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar idari yarg mercilerinde zmlenecektir.

Kamu Hizmeti lt
Kamu hizmeti ltne gre ise idare hukukunun uygulama alan kamu hizmeti kavramyla aklanmaktadr. darenin kamu hizmeti grmek iin yapt ilem ve eylemler, idare hukukunun alanna girmektedir,
ortaya kan uyumazlklarn zm yeri de idari yargdr.

Karma lt
darenin stlendii hizmetlerin artmas ve eitlenmesi, kamu hizmeti ltn yetersiz klmtr. Ayrca
birok kamu hizmeti, zel hukuk hkmlerine gre yrtlmeye balanmtr. Bu sebeple, gnmzde
kamu gc kullanlarak yrtlen idari faaliyetlerden kaynaklanan uyumazlklarn, idari yargnn grev
alanna girdii kabul edilmektedir. Daha doru bir syleyile, iki ltn birletirilmesiyle, idarenin kamu
kudreti kullanarak yrtt hizmetlerden kaynaklanan uyumazlklarn idari yargda zmlenmesi gerektii kabul edilmektedir. Karma lt olarak da adlandrlan bu gr, idarenin zel hukuku aan, zel
hukukta rastlanmayacak yetkiler kulland ilem ve eylemlerinin denetiminin idari yargya ait olduuna
iaret etmektedir.
darenin kamu hizmetlerini yrtrken zel hukuku aan, stn yetkiler kulland ilem ve eylemlerinden kaynaklanan uyumazlklarn idari yargda zmlenmesi kabul edilmitir. Ancak uygulamada bu
lte ramen yarg dzenleri arasnda grev uyumazl kmaktadr. Mahkemeler, kamu gc ltn
farkl yorumlayabilmektedirler. Bu durum yukarda da belirtildii gibi, hak arama srecinin uzamasna
yol amaktadr. Dolaysyla, grev sorunu, mahkemelerin farkl yorumlayabilecekleri ltler yerine ak
yasa hkmleriyle zmlenmelidir. Adli yargda zmlenmesi istenen idari uyumazlklar aka belirtilmeli; yasada aksi ynde ak hkm bulunmamas halinde idare makamlarnn ilem ve eylemlerinden
kaynaklanan uyumazlklarda idari yarg grevli olmaldr.

dari yargnn grev alann belirleyen kamu hizmeti ve kamu gc

ltlerinin neden yetersiz kaldklarn aklaynz.
Yukarda belirtildii gibi, baz idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan davalar, adli yarg mercileri tarafndan grlmektedir. Dolaysyla, uyumazlkla ilgili yasal dzenlemelere bakarak, idari yargnn grevli olup olmadna karar verilebilmektedir. rnein Kabahatler Kanununun 3.maddesine gre idari
yaptrmlara kar, baka kanunlarda aksine hkm bulunmad takdirde, adli yargya itiraz edilecektir.
Kamulatrma Kanunu, kamulatrma ilemi dnda doacak dier uyumazlklarn adli yargda zmlenmesini ngrmektedir. darenin Kanunu ve Karayollar Trafik Kanunu kapsamndaki eylem ve ilemleri de adli yargnn grev alanndadr. Nfus ve tapu sicili ile ilgili davalar da yasa gerei adli yargda
grlmektedir (Darendeli, 2004, s.153 vd.).

52

Ancak hemen belirtelim ki yasa koyucunun, idari uyumazlklarn adli yargda zmlenmesi konusundaki yetkisi snrldr. rnein 1961 Anayasas dneminde verilen bir Anayasa Mahkemesi kararnda
(Esas No: 1976/1) yle denilmektedir:
Bir kamu kurumunun veya idare rgt iinde yer alan bir idari makamn idare hukuku alannda
grd faaliyetlerle ilgili olmayan, zel hukuk alannda sonu douran karar ilem ve eylemleri de olabilir. Kamu kurulularnn idare hukuku ilkelerine gre idari eylem veya ilem saylmayan ve medeni veya ticari nitelikteki tasarruflar haksz eylemleri, mallarnn idaresi, zel hukuk erevesi iinde yaplan
ekonomik ve ticari nitelikteki faaliyetleri, medeni ve ticari nitelikteki szlemeleri buna rnek olarak gsterilebilir. Anayasann 114. maddesi, idarenin eylem ve ilemi, hangi alanda olursa olsun, daha ak bir
deyimle ister kamu hukuku, isterse zel hukuk alanna girsin, bunlara kar mutlaka yarg yolunun ak
olacan kesin kurala balamtr. Anayasann bu kuralla ak tuttuu yarg yolunun, kamu hukuku alannda idari yarg, zel hukuk alannda ise adli yarg olduu bir aklamay gerektirmeyecek derecede belirgindir.
O halde, Yasama Organnn, idare hukuku alannda oluan ve sonu douran bir idari eylem veya ileme kar adli yarg yolunu ama seeneine, bu kural da elverili deildir. Bir varsaym olarak, idare
hukuku esaslarna gre idari eylem veya ilem saylan konulara kar adli yarg yerlerinde bir yasa ile
dava alabileceinin ve yarg denetiminin bu yolla salanabileceinin kabul edilmesi, Anayasa ilkelerine
ters den ve ekli denetimden teye gitmeyen bir gr olur. nk idari yargnn, yani adli yargdan
ayr ve bamsz bir idari yarg sisteminin Anayasaca ve idare hukukunca kabul edilmi olmasnn nedeni, kamu hizmetlerinden doan anlamazlklarn yaplarndaki zellikler; bunlara uygulanacak kurallarn
hukuki ve teknik bir nitelik tamas; zel hukuk dal ile idare hukuku arasnda byk bir bnye, esas ve
prensip farknn var olmas; idari ilemlerin, idare hukuku dalnda uzmanlam ve kamu hukuku alannda bilgi ve tecrbe edinmi hakimlerce denetlenmesinin zorunlu saylm olmasdr. Adli yarg ile idari
yargnn birbirinden ayrlmasnn temelinde, zel hukukla idare hukukunun ayr ilke ve kurallara oturmu
bulunmalar; uyumazlk alanlarnn ve bu uyumazlklara uygulanacak hukuk kurallarnn deiik olmas yatmaktadr. Gerekten zel hukuka egemen olan temel ilke, kiiler arasnda hak ve menfaat eitliinin
ve irade hrriyetinin bulunmasdr.
Anayasa Mahkemesi, 1982 Anayasas dneminde de ayn itihadn srdrerek, idari nitelik tayan
uyumazlklarn idari yargda zmlenmesi gerektiini vurgulamtr. Konuyla ilgili son bir kararda, idarenin kamu hukuku alanna giren eylem ve ilemleri iin idari yargnn grevli olduu, ancak, hakl neden
ve kamu yarar bulunmas halinde, idari bir uyumazln zmnn adli yargya braklabilecei belirtilmektedir.
rnein Anayasa Mahkemesi Kabahatler Kanununda adli yargy genel grevli olarak dzenleyen
3.maddeyi u gerekeyle iptal etmitir: Anayasann 125 maddesinin birinci fkrasnda, idarenin her
trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr; 140. maddesinin birinci fkrasnda, Hakimler ve
savclar adl ve idar yarg hkim ve savclar olarak grev yaparlar; 142. maddesinde Mahkemelerin
kuruluu, grev ve yetkileri, ileyii ve yarglama usulleri kanunla dzenlenir; 155. maddesinin birinci
fkrasnda da, Dantay, idar mahkemelerce verilen kanunun baka bir idar yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunda gsterilen belli davalara da ilk ve son derece
mahkemesi olarak bakar denilmektedir. Bu kurallara gre, Anayasada idar ve adl yargnn ayrl kabul edilmitir. Bu ayrm uyarnca idarenin kamu gc kulland ve kamu hukuku alanna giren ilem ve
eylemleri idar yarg, zel hukuk alanna giren ilemleri de adli yarg denetimine tbi olacaktr. Buna bal olarak idar yargnn grev alanna giren bir uyumazln zmnde adl yargnn grevlendirilmesi
konusunda yasa koyucunun geni takdir hakknn bulunduunu sylemek olanakl deildir.(Esas No:
2005/108).
Anayasa Mahkemesinin kararlarndan anlaldna gre, idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan
uyumazlklarn idari yargda zmlenmesi zorunludur. Ancak hakl bir neden ve kamu yarar bulunmas
kouluyla, istisnai olarak idari ilemlerin adli yargda denetlenmesi mmkn olabilecektir.
Yasa koyucunun takdir yetkisine ilikin Anayasa Mahkemesi kararlar dorultusunda, u tespiti yapmak mmkndr: dari bir uyumazln adli yargda zmlenmesine ilikin bir kanun karlmas iin:
53

a) Anlalabilir, amala ilgili makul, adil ve hakl bir sebep olmal; b) Yrtlen hizmetin gerekleri adli
yargnn grevli olmasn hakl klmal; c) Adli yarg denetimi ile hizmet arasnda gereklere uygun nesnel ve zorunlu bir neden sonu ba bulunmal; d) Yarg denetiminde yaplan tercih, Devletin temel ama
ve grevlerine uygun olmaldr. Ayrca Anayasann 141. maddesindeki Davalarn en az giderle ve
mmkn olan sratle sonulandrlmas yargnn grevidir kuralndan hareketle; adalete daha kolay ve az
masrafla ulalmas, davalarn sratli sonulandrlmas, hak arama hrriyetinin kolaylatrlmas gibi sebeplerin varl halinde baz idari uyumazlklarn adli yarg mercilerinde zmlenmesi kabul edilebilir.

Yasa koyucunun, idari bir ilemden kaynaklanan uyumazln

zmn adli yargya brakma konusundaki takdir yetkisinin snrlar nelerdir?

DARE LEV
Anayasa Mahkemesi, Uyumazlk Mahkemesi ve Dantay kararlarnda, uyumazln idari yargnn
grev alanna girip girmedii incelenirken, ncelikle ortada idari bir ilem olup olmadna baklmaktadr.
dari ilem ksaca, idare makamlarnn idare hukuku alanndaki ilem ve eylemleri olarak
tanmlanmaktadr. Ancak baz uyumazlklarda, ilemi yapan makam idare tekilatna dhil olmasa dahi
ilemin idari yargda denetlenmesi gerekmektedir. Bazen ise idare tekilatna dhil bir makam tarafndan
yaplan ilem, idari yargnn grev alan dnda kalabilmektedir. Bu sebeple idari yargnn grev alannn
belirlenmesinde idare ilevi kavram, nemli yer tutmaktadr.

Tanm
dare ilevinin ieriini, idare etmek, ihtiyalarn belirlenmesi ve giderilmesi veya kii, mal ve deerlerin
korunmasna ynelik srekli olarak yaplmas gereken kamu hizmetlerini grme oluturur. Bu belirleme
dorultusunda: Yasama ve yarg organlarnn, gereksinimlerinin giderilmesi, mal ve ynetimleri
altndaki deerlerin korunmas amacna ynelik, gnlk fakat uzun sreli ve bu bakmdan da kesintisiz
olarak yrtlmesi gereken etkinlikleri idare ilevine girmekte ve bunun iin de anlan organlarn ats
altnda da idari etkinlikler grlmekte ve dolaysyla idari ilemler yaplmaktadr. (zay, 2002, s.338).
dare ilevinin geni kapsam sebebiyle olumsuz tanmlanmas daha kolaydr. Buna gre; yasama,
yarg ve yrtme ilevleri dnda kalan tm kamusal faaliyetler idari ilevini oluturur (Erkut, 1990,
s.63). Bu ksa tanm, idari faaliyetin ne olduunu anlatmaya yetmedii iin, yasama, yarg ve yrtme
ilevlerinin ne olduunu aklamak gerekmektedir.

Yasama levi
Bilindii zere yasama organlarnn geleneksel ilevleri, yasa yapmak, devlet btesini kesinletirmek ve
yrtmeyi denetlemektir.
Anayasada, TBMMye tannan yetkilere bakarak da yasama ilevi konusunda fikir edinmek mmkndr. Anayasann 87. maddesinde TBMMnin grev ve yetkileri genel olarak yle dzenlenmitir:
Kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak; Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek; bte ve kesin hesap kanun
tasarlarn grmek ve kabul etmek; para baslmasna ve sava ilanna karar vermek; milletleraras antlamalarn onaylanmasn uygun bulmak; genel ve zel af ilanna karar vermek.
Anayasann dier maddelerinde saylan yetki ve grevleri de unlardr: Bir yenin belli konuda ve
alt ay gememek zere Bakanlar Kurulunca verilecek bir grevi kabul etmesine karar vermek (m.82);
milletvekilliinin dmesine, yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna karar vermek (m.83 ve 84); Trk
Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesine veya yabanc silahl kuvvetlerin Trkiyede bulunmasna izin vermek (m.92); tzk yapmak (m.95); olaanst hal ve skynetim ilan kararlarn
onaylamak, srelerini deitirmek, uzatmak ve kaldrlmasna karar vermek (m.121 ve 122); Radyo ve
Televizyon st Kuruluna ye semek (m.133.); kamu iktisadi teebbslerini denetlemek (m.165);
kalknma planlarn onaylamak (m.166).
54

87.maddede yer alan yetkiler, yasama organnn geleneksel ilevlerini dzenlemektedir. Yukarda yer
verilen eitli maddelerdeki grev ve yetkilerin de TBMMnin siyasi greviyle ilintili olduu grlmektedir.
Ancak, Radyo ve Televizyon st Kuruluna ye seme ilemi, dier grev ve yetkilerden aka
ayrlmaktadr. Yasama organnn yksek dereceli kamu grevlilerinin ve yksek yarg organlarnda yer
alanlarn atanmasna dair ilemleri, yasama faaliyeti olarak nitelenemeyecei iin, idare ilevine ilikindir
(Tezi, 2007, s.393). Organik ltle yaplacak aksine bir yorum, bu ilemlerin yarg denetimi dnda
kalmasna yol aaca iin hukuk devleti ilkesine uygun dmemektedir.
Ayrca Anayasann 95. maddesinde, Trkiye Byk Millet Meclisinin btn bina, tesis, eklenti ve
arazisinde kolluk ve ynetim hizmetlerinin Meclis Bakanl eliyle dzenlenip yrtlecei hkm
altna alnmtr. Buna gre, Meclis Bakanlnn personel ve mallara ilikin ilemleri idare ilevine
dhildir.
2007 tarihli bir Dantay 5.Daire kararnda, TBMM tarafndan, RTK yeliine seim ilemi, idare
ilevi kapsamnda olduundan idari ilem olarak nitelenmitir. Kararn ilgili ksm yledir:
Dava, Radyo ve Televizyon st Kurulunun 9 yesinin Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca seimi ve atanmasna ilikin 14.7.2005 gnl, 25875 Mkerrer sayl Resmi Gazetede
yaymlanan TBMM Kararnn iptali ile davacnn Radyo ve Televizyon st Kurulu yelii grevinin sona
erdirilmesi sonucunu douran bu karardan dolay yoksun kald aylk ve dier zlk haklarnn yasal
faiziyle birlikte denmesine ve greve iadesine hkmedilmesi istemiyle almtr.
Ankara 7. dare Mahkemesinin 25.8.2005 gnl, E:2005/1777, K:2005/805 sayl kararyla; 2577
sayl Yasann 2/a maddesinde iptal davalarnn, idari ilemler hakknda yetki, ekil, sebep, konu ve
maksat ynlerinden biri ile hukuka aykr olduklarndan dolay iptalleri iin menfaatleri ihlal edilenler
tarafndan alan davalar olarak tanmland; bir ilemin idari ilem olarak tanmlanabilmesi iin, o ilemin idari bir makam tarafndan tesis edilmesi gerektii; kuvvetler ayrln benimsemi olan Anayasamzda TBMMnin grev ve yetkilerinin Yasama blmnde dzenlendii, bu haliyle TBMM Genel
Kurulunun idari makam olarak dnlmesinin mmkn olmad; bu nedenle, idari bir makam olarak
kabul edilmeyecei tartmasz olan yasama organnn RTKe ye semesiyle ilgili ald kararn idari
yarg denetimine tabi tutulmasna olanak bulunmad gerekesiyle dava incelenmeksizin reddedilmitir.
Davac, dava konusu ilemin idari davaya konu olabilecek nitelikte bir ilem olduunu ileri srmekte
ve dare Mahkemesi kararnn temyizen incelenerek bozulmasn istemektedir. 2577 sayl dari
Yarglama Usul Kanununun 2. maddesinde; iptal davalarnn, idari ilemler hakknda yetki, ekil, sebep, konu ve maksat ynlerinden biri ile hukuka aykr olduklarndan dolay iptalleri iin menfaatleri ihlal
edilenler tarafndan alaca hkme balanmtr. ptal davasna konu edilebilecek ilemler, idarenin
idare hukuku alannda yapt, tek yanl, kesin ve dorudan uygulanabilir nitelikteki hukuki ilemlerdir.
Bunlarn hukuki sonu dourabilmesi iin idarenin iradesini aklamas yeterlidir. Kar tarafn herhangi
bir irade beyannda bulunmasna gerek yoktur.
ptal davasna konu olabilecek nitelikteki bu tr ilemler, yalnzca Anayasann yrtme organ iinde
ngrd yapsal idareye zg olmayp, yasama ve yarg organlarnca tesis edilmekle birlikte yasama ya da yarg fonksiyonuyla ilgisi olmayan ve tmyle idare ilevine ilikin olarak yukarda
belirtilen tanma uygun biimde alnan kararlarn da idari ilem olarak kabul gerekir.
3984 sayl Yasa ile izin sisteminin gerei olarak, radyo ve televizyon yayncl ve bu yaynlarn iletiminde dzenleyici ve denetleyici olmak zere bamsz ve yansz bir Radyo Televizyon st Kurulu
oluturulmutur. Bu st Kurulun yrtme erki iinde yer ald kukusuzdur.
te yandan, T.C. Anayasasnn Cumhuriyetin Temel Organlar balkl nc ksmnn Birinci Blmnde Yasama ile ilgili hkmlere yer verilmi, bu blmde yer alan 87. maddede de kanun koymak,
deitirmek ve kaldrmak; Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek; bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grmek ve kabul etmek; para baslmasna ve sava ilanna karar vermek; milletleraras antlamalarn
onaylanmasn uygun bulmak, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn bete ounluunun
55

karar ile genel ve zel af ilanna karar vermek ve Anayasann dier maddelerinde ngrlen yetkileri
kullanmak ve grevleri yerine getirmek Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkilerinden olduu
belirtilmi, idare ise Yrtme ile ilgili hkmlerin yer ald kinci Blmde dzenlenmi ve bu blmde
yer alan 133. maddede 21.6.2005 tarihli, 5370 sayl Yasa ile yaplan deiiklikle, Radyo ve Televizyon
st Kurulunun dokuz yeden oluaca; Kurul yelerinin, siyasi parti gruplarnn ye says orannda
belirlenecek ye saysnn ikier kat olarak gsterecekleri adaylar arasndan, her siyasi parti grubuna
den ye says esas alnmak suretiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca seilecei hkmne yer verilmi; 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 6.
maddesinde 24.6.2005 tarihli, 5373 sayl Kanunla yaplan deiiklikle de, anlan hkme paralel dzenleme getirilmitir.
Dava dosyasnn incelenmesinden, davacnn 3984 sayl Kanunun 6. madde hkm uyarnca Trkiye
Byk Millet Meclisi Genel Kurulunun 23.5.2000 gnl, 696 sayl karar ile Radyo ve Televizyon st
Kurulu yeliine atand, ad geenin henz grev sresi dolmadan 24.6.2005 tarihli, 5373 sayl Kanunla, 3984 sayl Kanunun 6. maddesinde yaplan deiiklik sonucu Radyo ve Televizyon st Kurulunun
9 yesinin Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca seimi ve atanmasyla grevinin sona erdirildii, bu ileme kar alan davann dare Mahkemesince, davaya konu edilen ilemin idari bir makam
tarafndan tesis edilmedii; yasama organnn RTKe ye semesiyle ilgili ald kararn idari yarg
denetimine tabi tutulmasna olanak bulunmad gerekesiyle incelenmeksizin reddedildii anlalmaktadr.
Bilindii gibi Hukuk Devleti, btn ilem ve eylemleri hukuka uygun, her alanda adaletli bir hukuk
dzeni kurup bunu gelitirerek srdrmekle kendini ykml sayan, hukuku tm devlet organlarna egemen klan, Anayasaya aykr durum ve tutumlardan kanan, insan haklarna dayanan, bu hak ve zgrlkleri koruyup glendiren, yarg denetimine ak, yasalarn stnde yasa koyucunun da uymak zorunda
olduu Anayasann ve temel hukuk ilkelerinin bulunduu bilincinde olan devlettir. Kiilere hukuk gvenliinin salanmas da hukuk devletinin n koullarndandr. Nitekim Anayasann 36. maddesinin
birinci fkrasnda, Herkes, meru vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak iddia ve savunma ile adil yarglanma hakkna sahiptir. hkm getirilmi; Yarg
yolu balkl 125. maddesinin birinci fkrasnda da; darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg
yolu aktr kuralna yer verilmitir. dare ilevine ait ilemlerin yasama organnca yaplm olmas,
ilemin idari niteliini deitirmeyecei gibi, bunlarn yargsal denetim dnda braklmas hukuki sonucunu da dourmaz. Zira bu tr ilemlerden ok daha stn hukuk normlar olan kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn veya bunlarn belirli madde ve hkmlerinin ekil ve esas bakmndan Anayasa Mahkemesi nnde iptal davalarna konu edilmeleri mmkn iken, yasama organnn idari ilemleri zerinde yargsal denetimin yaplmamas hukuk devleti ilkesine uygun dmez.
Bu nedenle, yrtme erki iinde bulunan bir st kurula kamu grevlisi atanmasna ilikin uyumazlk
konusu TBMM karar, idare fonksiyonuyla ilgili olduundan, iptal davasna konu edilebilecek nitelikte
bir idari ilem olduu ak olup, Mahkemece uyumazln esasna girilerek bir karar verilmesi gerekirken, davann incelenmeksizin reddi yolunda verilen dare Mahkemesi kararnda hukuki isabet grlmemitir (Esas No: 2005/5627).
Grld gibi RTKe ye seme faaliyeti, yasama ii veya ilevi kapsamnda olmad iin idari
yargnn denetimine tabi tutulmutur. Bu karardaki gerekeler, benzer ilemlerde de kullanlmas gereken
gerekelerdir. Bu hususta (Saytay yelii seimi gibi) aksi ynde kararlar da vardr. Ancak yukardaki
karar hukuk devleti ilkesinin yaama geirilmesi bakmndan rnek nitelikte olduu iin sadece bu gre
yer verilmitir.

Yasama organnn idare ilevi niteliinde ilem yapp yapamadn

tartnz.

56

YARGI LEV
Yarg ilevi, esas olarak, bamsz mahkemelerde grevli hkimlerin, nlerine gelen uyumazlklar,
yarglama usul kurallar erevesinde zmeleridir. Uyumazln iki veya daha fazla taraf arasnda
olmas gerekmemektedir. ekimesiz yarg olarak adlandrlan, tek tarafl olarak davacnn istemlerine
ilikin karar verilmesini gerektiren davalarda da yarg, yarglama usul kurallar erevesinde karar
verdii iin yarglama faaliyeti yapmaktadr. Yarg faaliyeti ve yarg ileminin iki temel unsuru vardr:
lki bamsz mahkemelerde grevli hkimler; ikincisi ise yargsal usullerle yerine getirilme (Erkut, 1990,
s.78).
Anayasann 9.maddesinde yarg yetkisinin bamsz mahkemelerce kullanlaca hkm altna
alnmtr. Anayasann 138.maddesinde de yarg yetkisinin mahkemeler ve hkimler tarafndan kullanlaca belirtilmektedir. Yarg ilevini sadece yarg yetkisiyle, yani yargsal usulle uyumazl zmekle snrladmz takdirde, cumhuriyet savclarnn ilemlerinin hukuki nitelii sorunu ortaya
kacaktr. Cumhuriyet savclar da Ceza Yarglamas Usul kurallarn uygulayarak, ceza yarglamasnda
kamusal yetki kullanmaktadrlar. Bu sebeple, cumhuriyet savclarnn ceza yarglamasna ilikin ilemleri
de yarg ilevine dhildir. Hatta ceza yarglamasnda idari makamlar da yarg ilevine giren ilemler tesis
etmektedirler.
Yasama organnn baz ilemlerinde olduu gibi yarg organlarnn tm ilemleri de yargsal deildir.
Yargda grevli kurul veya hkimlerin, idare ilevine giren ve bu sebeple idari ilem olarak kabul edilen
ilemleri vardr. rnein yarglardan oluan adli yarg adalet komisyonlarnn, yargda alan grevlilerin zlk haklarna ilikin ilemleri, yarg ilemi saylmazlar. Yarglarn zlk haklaryla ilgili ilemler
de yarg fonksiyonu dndadr.
Nitekim Dantay 5. Dairesi, Yargtay Birinci Bakanlk Kurulunun, bir Yargtay yesinin Dairesinin deitirilmesi ileminin idare ilevine ilikin olduuna u gerekeyle karar vermitir: dareyi ve
idare alann belirleyen en nemli e olan idare ilevi kavram, olduka nemli bir yere sahip olup, idare
iinde yer alan birimlerin tm ilemleri idare ilevine ilikin olmayabilecei gibi idare dnda yer alan
yasama ve yarg organlarnn idare ilevine ilikin ilemleri de bulunabilmektedir. Bu balamda olmak
zere, yarg fonksiyonu ile ilgili olmayan ilemlerin yarglardan kurulu organlar ya da mahkemeler ve
hatta sadece yarglar tarafndan yaplmas, bunlarn yargsal ilem saylmasna dayanak oluturmaz.
dare ilevine ilikin olarak yaplan ilemler, hangi makam tarafndan yaplrsa yaplsn, idari ilem
saylarak, idari yargnn denetimine tabi olmas gerekir. Nitekim yarg mercilerinin, srf mahkeme olmalarndan dolay ve bu sfatla yaptklarndan ayrlabilen faaliyet ve ilemleri, idari faaliyet ve idari ilem
tekil eder. (Esas No:1995/4416).
Cumhuriyet savclarnn yarg fonksiyonuna dhil olmayan ilemlerine rnek olarak u olay verilebilir: Hakkndaki gyabi tutuklama karar kaldrld halde, bu kararn emniyet yetkililerine bildirilmemesi.
Dantay 10.Dairesi, bu konuyu incelerken ncelikle u tespiti yapmtr: Fonksiyonel bakmdan yasama
ve yrtmeden ayr olup bamsz bir organ yargnn, yarglama sreci ile ilgili ilemleri Anayasann
125.maddesinde ngrlen idari ilemler kapsamna girmemektedir. Daireye gre: Yarg karar ile
kaldrlan gyabi tutuklama kararnn kaytlardan silinmesinin salanmas, emniyet birimleri ynnden
idari bir grev olduu gibi, Cumhuriyet savclar ynnden de yarglama fonksiyonu dndaki idari bir
greve ilikindir (Esas No:2006/6131).
Yukardaki aklamalardan ve rnek kararlardan da anlalaca zere; bamsz mahkemelerin
yarglama sreciyle ilgili ilemleri ile yarglama srecine katkda bulunan ilemler, idari ilem
saylmazlar. Yarglarn yargsal grevleriyle ilgili deerlendirilmeleri yarg ilevine dhildir; ama yarg
mensuplar hakknda tesis edilen, ilerleme ykselme, greve son verme, yer deitirme gibi yarglama
faaliyeti dnda kalan ilemler idare ilevi kapsamndadr.
Bu noktada zerinde durulmas gereken nemli bir husus, idari makamlarn, ceza yarglamasna ilikin yetkileri sorunudur. Suluyu ve su kantlarn arayp toplamak, adli mercilere ulatrmak grevi,
Cumhuriyet Savclarnn emir ve gzetimi dorultusunda yaplmaktadr. Adli kolluk denilen, bu faaliyet
idare fonksiyonunun dndadr. dari makamlarn bu faaliyet srasndaki eylem ve ilemlerini yarg,
57

yarglama aamasnda deerlendirmekte ve hukuka aykrlklar, yarglamay yapan mahkeme tarafndan

nlenebilmektedir.
Kamu grevlilerinin yarglanmalarna izin verme ya da vermeme konusunda verilen kararlar da idarenin ceza yarglamasna katld, yarg ilevine ilikin ilemlerdir. Bu tr ilemlerde, idarenin kararna
kar, Dantay dari Dava Dairesi ile blge idare mahkemelerine itiraz yolu dzenlenmitir. Bu usul, idari
yarg denetimi olarak nitelenemeyecei gibi, idari yarg mercilerinin ceza yarglamasnda uzman olmamalar sebebiyle isabetli karar vermeleri de tartmaldr. Ancak sonuta, bir yarg szgecinin varl sz
konusudur.
Ancak, baz durumlarda idarenin yarglamaya ilikin bir ilemine kar itiraz yolu dzenlenmemitir.
Bu tr ilemlerde ilgili idari merci, su duyurusunda bulunmamakta veya yarglamaya izin vermemekte;
ilendii ileri srlen suun kovuturulmasn nleyebilmektedir. Avukat hakknda soruturma almasna
izin vermeme ilemi bu konudaki ilgin rneklerdendir.
Ceza soruturmasna ilikin bir ilemin, idare ilevi kapsamnda olmad aktr; fakat bu ileme kar
herhangi bir yarg yolu bulunmad takdirde, organik lt kullanlarak, yani ilemi yapan birimin idare
tekilatna dhil olduu gzetilerek, yarg denetimine imkn tanmak gerekmektedir.

Yrtme levi
Yasama ve yarg ilevini yerine getiren organ ve makamlarn, idare tekilatna dhil olmamalar sebebiyle, baz ilemlerinin idari olarak nitelenmesi, yrtlen faaliyetin idare ilevi kapsamnda olduunu
belirlemek suretiyle mmkn olmutur.
Ancak, yrtmeyi oluturan Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu ayn zamanda idare tekilat iinde
yer almaktadrlar. Bu durumda u soru ortaya kmaktadr: dari makam olduklar tartlmaz olan Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulunun tm ilemleri idari ilem olarak kabul edilebilecek midir? Bu soruyu
yle sormak da mmkndr: dare ilevinden ayr bir yrtme ilevinden sz etmek mmkn mdr?
Anayasann 8. maddesine gre, yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Anayasann Cumhuriyetin
temel organlarn dzenleyen nc Ksmnn kinci Blmnde, Yrtme ve idare yer almaktadr.
darenin Yrtme iinde, Yrtmenin uzants olarak dzenlenmesi, yrtme ile idare arasnda organik
ba kurmaktadr. Bu sebeple Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu ayn zamanda idare tekilatnda yer
alan idari makamlardr. Anayasann 8. maddesinde sz edilen yrtme yetkisi ve grevinin Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan kullanlaca ve yerine getirilecei ifadesinden ise idare ilevinden
ayr bir yrtme ilevi olduu sonucu kmaktadr. Cumhurbakannn grev-yetkilerini ieren
104.maddede de Cumhurbakannn baz grev ve yetkileri yrtme alanna ilikin olarak nitelenmitir. Dolaysyla, idareden ayr bir yrtme ilevinin varl aktr. Ancak sorun bu ilevin
tanmlanmasndadr.
Anayasann 104. maddesinde yrtme alanna ilikin yetkiler arasnda Yksekretim Kurulu yeleri
ile niversite rektrlerini semek de saylmtr. dari grevlere atama ilemi olan bu yetkilerin idare
ilevine dhil olduu yukarda grlmt. Dolaysyla, 104. maddenin, sorunu bitirici ekilde zd
sylenemez.
zay, Anayasann yarg denetimi bakl ngrd ilemlerin tmnn hkmet tasarrufu veya politik ilem olarak nitelenemeyecei gerekesiyle, yarg denetimi dnda tutulan yrtme organ
ilemlerini yrtmenin ilemleri olarak adlandrmaktadr (zay, 2002, s.421).
Ancak retide baz ilemlerin hkmet tasarrufu olduu ve bu sebeple yarg denetimi dnda kalmas gerektii grne de rastlamaktayz. Bakanlar Kurulunun oluumuna ilikin ilemler; yrtme
organnn yasama organyla ilikileri erevesinde yapt ilemler; Cumhurbakannn Anayasa deiiklii srecinde yapt ilemler; Cumhurbakannn Anayasa Mahkemesinde iptal davas ama ilemi;
Yrtme organnn baka devletlerle olan ilikisi erevesinde yapt ilemler, hkmet tasarrufu
olarak nitelenmektedir.
58

Bu aklamalar dorultusunda, yrtme ilevi kapsamndaki faaliyetler nelerdir sorusu yle cevaplanabilir: Yrtme organnn yasama alanna ilikin faaliyetleri ve yasama organyla ilikileri, bu tr ilemlerin ilk akla gelenleridir. Anayasann 104. maddesinde yer alan Cumhurbakannn yasama alanna
ilikin grev ve yetkileri; Bakanlar Kuruluna 88. maddeyle tannan kanun teklif etme yetkisi; 104. maddede saylan, Cumhurbakannn yrtme alanna dhil grev ve yetkileri (atama ilemi niteliinde olanlar ile kararnameleri imzalamak dndaki yetkiler); Bakanlar Kurulunun hkmet programnn
hazrlanmas ve sunulmas; gerekli grldnde TBMMden gven istenmesi yrtme fonksiyonuna
dhil ilemlerdir.
Ayrca Anayasann sistematiine baklarak milli gvenliin salanmas, milli gvenlik siyasetinin
belirlenmesi, Devletin varl ve bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun huzur ve
gvenliinin korunmas hususunda alnmas zorunlu grlen tedbirler ile olaanst hal ve skynetim
ilan ilemlerinin de yrtme ilemi olduu sylenebilir. nk Anayasada milli savunma, Milli Gvenlik Kurulu ve olaanst ynetim usulleri, Yrtme Blmnde, idareden nce ve ayr bir balk olarak
dzenlenmitir.
Ancak bu konularda tesis edilen ilemlerin yrtme ilevine dhil olmas sebebiyle yarg denetimi
dnda kalmas gerektii sylenemez. Burada yrtme ilevi tanm yaplmasnn amac, yarg denetimi
dnda tutulmas gereken baz ilemler olduu grn savunmak veya desteklemek deildir.
Yarg denetiminin en geni lde salanmas amac, idare ilevi kavramnn varlk sebebidir. Yrtme organnn baz ilemlerinin idari ilem teorisinin dnda kald, bu ilemlerin hukuki rejiminin farkl
olduunu aktarabilmek ve idare ilevinin tanmlanabilmesi iin, yrtme ilevinin de belirlenmesi gerekmektedir.
Bu sebeple, yrtme ilevine giren ilemlerin yarg denetimi dnda tutulmalar gerektiini vurgulamak yerine, sadece hukuki niteleme yapmakla yetinilmi ve hkmet tasarrufu kavramna bavurulmamtr. Bir baka ifadeyle: Yarg ve yasama iindeki makam ve grevlilerin baz ilemlerinin yargsal
denetimini salamak iin gelitirilen bir kavramn, baz yrtme ilemlerini yarg denetimi dnda
brakmak iin kullanlmas tercih edilmemitir.

dare ilevi kavramn aklamada hkmet tasarrufu kavramna

bavurulmasnn sakncalarn aklaynz.

DARENN HAKSIZ FLLER (FL YOL)

darenin, kii hak ve hrriyetlerine ak ve haksz mdahale nitelii tayan eylemleri, fiili yol olarak adlandrlr ve bu eylemlerden doan zararlarn tazmini, adli yarg mercilerinde dava edilir.
Fiili yol olarak nitelenen eylemler, idarenin aka hukuka aykr bir kararnn uygulanmas ya da hukuka uygun kararn hukuk dna klarak yerine getirilmesi durumunda sz konusudur. Hukuka aykrlk, yaplan eylemin idarilik niteliini kaybettirecek boyutta olmaldr. Bir baka syleyile, yok hkmnde veya ak ve ar hukuka aykrlk tayan bir ilemin uygulanmas; herhangi bir hukuki ileme dayanlmakszn bir hak veya hrriyete tecavz edilmesi durumunda idari faaliyetten sz edilemez. nk idarenin hukuk dna kma yetkisi bulunmamaktadr.
Eylemin idarilik niteliini kaybetmesinin nemli sonucu ise kamu grevlilerinin ve idarenin bu tr eylemlerinden doan zararn, haksz fiil hkmlerine gre adli yarg mercilerinde dava edilmesidir. Bireylerin hak ve hrriyetlerine yaplan tecavzn, haksz mdahalenin kamu hizmetinin ifas srasnda ve kamu
grevlilerince yaplm olmas, ilemi ve eylemi idari kabul etmeyi gerektirmemektedir.
Uygulamada mlkiyet hakkna hukuki gereke olmakszn el konmas, gzaltna alnanlara ikence
yaplmas, sk rastlanan fiili yol rneklerindendir. Yargtayn ikenceye ilikin bir kararnda yle denmektedir: Kural olarak idari eylem ve ilem nedeniyle kiilerin uradklar zararlardan dolay alacak
tazminat davalar idari yargnn grev alan iindedir. Ne var ki, idari ilem ve eylemin sz konusu olmad veya yasa koyucunun ak olarak grev verdii durumlarda Adli Yargda da idare aleyhine dava
59

almas olana vardr...Trk Hukuk Sisteminde, idareye atf ve isnat edilebilecek bir nitelikte olmakla
birlikte ilem ve eylemin bozularak idari karakterini kaybettii hallerde (haksz fiil-fiili yol); sorumluluun zel hukuk (Medeni Kanun-Borlar Hukuku) kurallarna gre ve adli yarg yerinde belirlenecei de
kabul edilmektedir...Uygulamada idari eylem ve ilem niteliini kaybeden haksz fiiller (fiili yol) bireyin
mlkiyet hakkna, kamu hrriyetlerine ve kiilik hakkna saldrlar eklinde grlmektedir. darenin veya
onun adna hareket eden kamu grevlisinin ikence yapma hak ve yetkisi sz konusu olamayacana ve
bunun su tekil etmesine gre; bu deerlendirmeyle de ortada bir haksz eylem (fiili yol)in varl kabul
edilmelidir. (zay, 2002, s.514).

Fiili yolun varl halinde uyumazlklarn neden adli yargda zmlendiini aklaynz.

YARGI DENETM DIINDA BIRAKILAN LEMLER

Anayasann 2.maddesindeki hukuk devleti ilkesi, tm idari ilemlerin yarg denetimine tabi olmasn
zorunlu klmaktadr. Ancak, devletin nitelikleri arasnda hukuk devleti olmak da sayld halde, baz
ilemler yarg denetimi dnda tutulmutur. Dolaysyla, yarg denetimi dnda braklan ilemler, idari
yarg yetkisinin ilk snrn oluturmaktadr.
Anayasann 125. maddesine gre, idarenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. Ancak, bu hkmn hemen altnda Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler ile Yksek Askeri ura
kararlarnn yarg denetimine tabi olmad belirtilmektedir.12.09.2010 tarihinde kabul edilen Anayasa
Deiikliiyle, Yksek Askeri urann terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrma hari
her trl iliik kesme kararlarna kar yarg yolu almtr. Anayasann 159. maddesine gre ise Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun meslekten karma cezasna ilikin olanlar dndaki kararlarna kar
yarg mercilerine bavurulamaz.
Tekrar belirtmek gerekir ki hukuk devletinde, baz idari ilemlerin yarg denetimi dnda tutulmas
kabul edilemez. nk tm kamusal ilemlerin yarg denetimine tabi olmas, hukuk devleti ilkesinin temel esasdr. Bu sebeple, Anayasa deiiklii almalarnda, Cumhurbakannn tek bana yapaca
ilemler ile Yksek Askeri ura ve Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun baz ilemlerinin yarg
denetimi dnda braklmas, hukuk devleti ilkesiyle badamamaktadr.

Cumhurbakannn Tek Bana Yapaca lemler

Anayasann 105.maddesine gre: Cumhurbakannn, Anayasa ve dier kanunlarda Babakan ve ilgili
bakanlarn imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr. Cumhurbakannn resen imzalad kararlar ve emirler
aleyhine Anayasa Mahkemesi dhil yarg mercilerine bavurulamaz.
Anayasann 105.maddesinin taslanda Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler tek tek sayld iin byle bir ifade yer almaktadr. Ancak, Danma Meclisi Anayasa Komisyonu (Aldkat Komisyonu) tarafndan hazrlanan metin, Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu tarafndan deitirilmitir. Dolaysyla Cumhurbakannn hangi ilemleri tek bana yapaca sorunu zlmemitir. Fakat 1982
Anayasasnn yrrle girdii dnemde seilen Cumhurbakan, Askeri Rejimin Devlet Bakan olduu
iin Devlet Bakan olarak imzalad ilemleri, Cumhurbakan sfatyla imzalamaya devam etmi;
Cumhurbakannn tek bana imzalayaca ilemler sorunu, bu uygulamayla zlmtr.
Cumhurbakan uygulamada birok atama ilemini tek bana yapt iin bu ilemlerin hukuka uygunluunun yargsal denetimi sorunu ortaya kmtr. niversite rektrlerinin atanmas veya grevden
alnmas ilemlerinin dava edilmesi zerine Dantay, dari Yarglama Usul Kanununun 2.maddesindeki
Devlet Bakannn dorudan doruya yapt ilemler ifadesini yorumlayarak, rektrlerle ilgili ilemlerin yargsal denetimine imkn salamtr. Dantay 5. Dairesine gre, bu ilemlerin yarg denetimi dnda tutulmas, hukukun stnl ve hukuk devleti ilkeleriyle badamamaktadr. Cumhurbakannn ba60

ka organ ya da kurumlarn katklar sonucu oluturduu, dolaysyla, resen, tek bana veya dorudan
doruya yapt kabul edilemeyecek olan ilemleri, yarg denetimine tabidir (Esas No: 1992/4035).
Bir baka uyumazlkta Dantay 8. Dairesi de yle bir karar vermitir:
Dava, davacnn anakkale Onsekiz Mart niversitesi Kurucu Rektrl grevinden alnmasna
ilikin, Cumhurbakanl kararnn iptali ve bu ilem nedeniyle yoksun kald parasal haklarnn denmesi istemiyle almtr.
2709 Sayl T.C.Anayasasnn 105.maddesinde, Cumhurbakannn, Anayasa ve dier yasalarda, Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki
tm kararlarnn, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanaca, bu kararlardan Babakan ve ilgili bakann
sorumlu olduu, Cumhurbakannn dorudan imzalad karar ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi
dahil, yarg yerlerine bavurulamayaca, 125. maddesinin ikinci fkrasnda da, Cumhurbakannn tek
bana yapaca ilemlerin yarg denetimi dnda olduu kurallarna yer verilmitir.
2577 sayl dari Yarglama Usul Yasasnn 2.maddesinin (3) numaral fkrasnda da ayn ynde bir
kurala yer verilerek, Cumhurbakannn dorudan doruya yapt ilemlerin idari yarg denetimi dnda
olduu belirtilmitir. Buna gre, Cumhurbakannn, tm ilemleri deil, yalnzca tek bana (dorudan
doruya) yapt ilemler yarg denetimi dnda tutulmutur. Cumhurbakannn, baka organ ya da kurumlarn katklar sonucu oluturduu, dolaysyla yukarda belirtilen nitelikleri tamayan ilemlerin yarg denetimine tabi olaca aktr.
2547 Sayl Yksekretim Yasasnn 13.maddesinin (a) fkrasnn 1.bendini deitiren 3826 sayl
Yasann Geici 1.maddesinin ikinci fkras uyarnca, yeni kurulan Devlet niversiteleri Kurucu rektrlerinin atanmas, Milli Eitim Bakan ve Babakann nerecei 3 isim arasndan Cumhurbakannca yaplmakta, ayn Yasaya 2653 sayl Yasa ile eklenen Ek:1 maddeye gre de, kurucu rektrler bu Yasada belirtilen sreler dolmadan tayinlerindeki usule uygun olarak Cumhurbakannca grevden alnabilmektedirler.
Bu ilemlerin, Cumhurbakannn tek bana veya dorudan doruya yapt ilemler olarak nitelendirilmelerine olanak bulunmadndan, dava konusu yaplabileceklerinin kabul gerekmektedir... (Esas
No: 1994/5965).
Grld zere, idari yargnn yerleik itihadna gre, bir baka organn, kurumun katksyla yaplan ilemler, Cumhurbakannn tek bana yapt ilem saylmamaktadr. Aday gsterme, nerme, seme gibi bir baka idari birimin katksyla tesis edilen ilemler, dorudan doruya yaplmad iin yarg
denetimine tabidir.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki Cumhurbakannn dorudan doruya yapt ilemlere kar yarg
yolu kapaldr. Bu durumun hakl, anlalr ve kabul edilebilir bir hukuki sebebi yoktur.

Cumhurbakan tarafndan yaplan rektr atamas ilemine kar dava

alabilmesinin nedenlerini aklaynz.

Yksek Askeri urann Denetim D Kararlar

Anayasann 125.maddesi, Yksek Askeri urann terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye
ayrma kararlarn yarg denetimi dnda tutmaktadr. 125. maddede yaplan deiiklik ncesinde Yksek
Askeri urann tm kararlar yarg denetimi dndayd. Yaplan deiiklikte, meslekten karma
kararlarna kar dava ama imkn tannm oldu. Fakat terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrma ilemlerini dava etmek mmkn deildir. Bu ilemlerin yarg denetimi dnda kalmas da
hukuk devleti ilkesiyle badamamaktadr.
1972 tarihli,1612 sayl Yksek Askeri urann Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanunun birinci
maddesiyle, yalnz bar zamannda grev yapmak zere Bakentte Yksek Askeri ura kurulmutur.
Yksek Askeri urann yeleri; Babakan, Genelkurmay Bakan, Milli Savunma Bakan, Kuvvet Komutanlar, Ordu Komutanlar, Jandarma Genel Komutan, Donanma Komutan ile Silahl Kuvvetler kadrola61

rnda bulunan orgeneral ve oramirallerdir. Yksek Askeri urann Bakan Babakandr. Babakan bulunmadnda Genelkurmay Bakan Yksek Askeri uraya Bakanlk eder.
Yksek Askeri ura esas olarak gr bildirmekle grevlidir. Ancak Trk Silahl Kuvvetleri Personel
Kanununda uraya general ve amirallie terfi edecekleri semek (m.47) ve Silahl Kuvvetlerden ayrma
ilemleri tesis etmek (m.50) grevleri verilmitir. Yarg denetimi bakmndan bu ilemler nem tamaktadr. Anayasa, Yksek Askeri ura tarafndan alnan kararlarn yargsal denetimini engelleyerek general
ve amirallie terfi ve kadrosuzuluk sebebiyle emekliye ayrma ilemlerinin dava edilmesini nlemitir.
1961 Anayasasnn yrrlkte olduu dnemde Dantay kararyla general ve amiral olanlara Dantay Paas denildiinin burada hatrlanmas gerekir. Hukuka aykr ilemle ykselmesine mani olunan
personel, dava sonunda ilemin hukuka aykrl belirlenmesiyle terfi etmi; ama Dantay Paas olarak adlandrlmlardr. Kamu grevlilerine rnein Dantay Profesr, Dantay Valisi, Dantay
Mfettii ... gibi yaktrmalar yaplmad halde silahl kuvvetler mensuplarnda bu nitelemenin grlmesi, yarg denetiminin benimsenmediinin ak gstergesidir. Nitekim askeri ynetim tarafndan yaplan
Anayasa ile Yksek Askeri ura kararlarna yarg yolu kapatlarak bu sorun zlmtr. Ancak, 1982
Anayasasndaki son deiiklik, sivil kadrolarn da baz askeri ilemlerin yarg denetimi dnda kalmasna scak baktn gstermektedir.

Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu Kararlar

Anayasann 159. maddesine gre: Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu yirmiiki asl ve oniki yedek
yeden oluur; daire halinde alr.
Kurulun Bakan Adalet Bakandr. Adalet Bakanl Mstear Kurulun tabii yesidir. Kurulun, drt
asl yesi, nitelikleri kanunda belirtilen; yksekretim kurumlarnn hukuk, iktisat ve siyasal bilimler
dallarnda grev yapan retim yeleri, st kademe yneticileri ile avukatlar arasndan Cumhurbakannca, asl ve yedek yesi Yargtay yeleri arasndan Yargtay Genel Kurulunca, iki asl ve iki
yedek yesi Dantay yeleri arasndan Dantay Genel Kurulunca, bir asl ve bir yedek yesi Trkiye
Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi yeleri arasndan, yedi asl ve drt yedek yesi birinci snf
olup, birinci snfa ayrlmay gerektiren nitelikleri yitirmemi adli yarg hkim ve savclar arasndan adli
yarg hkim ve savclarnca, asl ve iki yedek yesi birinci snf olup, birinci snfa ayrlmay gerektiren
nitelikleri yitirmemi idari yarg hkim ve savclar arasndan idari yarg hkim ve savclarnca, drt yl
iin seilir. Sresi biten yeler yeniden seilebilir.
Yksek Askeri ura kararlarnda olduu gibi, Anayasada yaplan deiiklikle, meslekten karma cezalarna kar yarg yolu alm; ancak dier ilemlerine yarg yolu kapal tutulmutur.
Adli ve idari yarg hkim ve savclarn meslee kabul etme, atama ve nakletme, geici yetki verme,
ykselme, birinci snfa ayrma, kadro datma, disiplin cezas verme yetkilerinin yarg denetimi dnda
kalmas, hkimleri hukuki gvenceden yoksun brakmaktadr.
Kurulun grev ve yetkilerini dzenleyen 6087 sayl Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu Kanununun 33.maddesine gre Kurul Genel Kurulunun ilk defa ald kararlara kar, Bakan veya ilgililer,
tebli tarihinden itibaren on gn iinde, Genel Kuruldan yeniden inceleme talebinde bulunabilir; yeniden
inceleme talebi zerine verilen kararlar kesindir.
Dairelerin kararlarna kar da Bakan veya ilgililer, tebli tarihinden itibaren on gn iinde, karar veren daireden yeniden inceleme talebinde bulunabilir. Dairelerin yeniden inceleme talebi zerine verdii
kararlara kar, Bakan veya ilgililer tebli tarihinden itibaren on gn iinde, Genel Kurula itiraz edebilir.
tiraz zerine verilen kararlar kesindir. Daha nce belirtildii zere meslekten karmay gerektiren kararlara kar dava amak mmkndr. Kanuna gre bu dava Dantayda alacaktr.
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu kararlar yarglama usul kurallarna gre bir uyumazl zmleyen trde yargsal kararlar deildir. Kararlar, kamu grevlisi olan hkim ve savclarla ilgili idari ilemlerdir. Bu sebeple srf yelerin yarg olmas, kararlarna yargsal nitelik kazandrmaz. Nitekim uygulamada, yarglardan oluan kurullarn idari kararlarnn yargsal denetimi yaplmaktadr. Sonu olarak,
Kurul kararlarnn, idari nitelikli olduu gz nnde bulundurulduunda, bu kararlara kar yarg yolunun
62

kapatlmasn savunmak mmkn gzkmemektedir. Sadece meslekten karma cezalarna kar yarg
yolunu amak yeterli deildir.

Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun baz kararlarnn yarg denetimi dnda braklmasn hukuk devleti asndan deerlendiriniz.

DAR YARGININ GREV ALANI DIINDA BIRAKILAN

UYUMAZLIKLAR
dari yargnn snr konusunda ele alnmas gereken bir dier nokta ise, idari yarg dzeninin dnda
zmlenen uyumazlklardr. Daha nce baz idari ilemlerden kaynaklanan davalarn adli yargda
zmlendiini grmtk. Baz uyumazlklar ise askeri idari yargya braklmtr. Ayrca, idari yarg
denetiminin bir dier snr tahkim usuldr.

Askeri Yksek dare Mahkemesi Tarafndan Grlen Davalar

1972 ylnda 1602 sayl Kanunla kurulan Askeri Yksek dare Mahkemesi; askeri olmayan makamlarca
tesis edilmi olsa bile, asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn ilk ve son derece mahkemesi olarak yarg denetimini yapmaktadr. Ancak, askerlik
ykmllnden doan uyumazlklarda; ilgilinin asker kii olmas art aranmaz.
Kanunun 20.maddesinde asker kii yle tanmlanmtr: Bu Kanunun uygulanmasnda asker kiiden
maksat; Trk Silahl Kuvvetlerinde grevli bulunan veya hizmetten ayrlm olan subay, askeri memur,
astsubay, askeri renci, uzman avu, uzman jandarma avu, erba ve erler ile sivil memurlardr.
Uyumazlk Mahkemesi, Askeri Yksek dare Mahkemesinin grev alann u ekilde aklamaktadr:
Anayasann 157. maddesinde, Askeri Yksek dare Mahkemesinin askeri olmayan makamlarca kurulmu olsa bile, asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin ynetsel ilem ve eylemlerden doan
uyumazlklarn yarg denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesi olduu, ancak askerlik ykmllnden doan uyumazlklarda ilgilinin asker kii olmas koulunun aranmayaca belirtilmi; 20.7.1972
tarih ve 1602 sayl Yasann 25.12.1981 tarih ve 2568 sayl Yasa ile deiik 20. maddesinde de ayn hkm yer almtr. Askeri Yksek dare Mahkemesinin bir davaya bakabilmesi iin dava konusu ynetsel
ilemin asker kiiyi ilgilendirmesi ve askeri hizmete ilikin bulunmas koullarnn birlikte gereklemesi gerekmektedir.
1602 sayl Yasann deiik 20. maddesinde, Trk Silahl Kuvvetlerinde grevli bulunan ya da hizmetten ayrlm olan, subay, askeri memur, astsubay, askeri renci, uzman avu, uzman jandarma avu, erba ve erler ile sivil memurlar asker kii saylmaktadr.
Davacnn 1602 sayl Yasann 20. maddesinde saylan asker kiilerden olduu ve bu nedenle dava konusu ilemin asker kiiyi ilgilendirdii tartmaszdr. Dava konusu ilemin askeri hizmete ilikin olup olmadna gelince:
Ynetsel ilemin, grevli yarg yerinin belirlenmesi ynndenaskeri hizmete ilikin olup olmadnn saptanabilmesi iin ilemin konusuna baklmas gerekmektedir. Eer ynetsel ilem askeri gereklere,
askeri usul ve ynteme ve askeri hizmete gre kurulmu ise, bu ilemin askeri hizmete ilikin olduu kabul edilmelidir. Daha ak bir anlatmla, askeri hizmete ilikin ynetsel ilemler: Ynetimin bir asker kiinin askeri yeterlik ve yeteneklerinin, tutum ve davranlarnn, askeri gemiinin, asker kii olmaktan kaynaklanan hak ve devlerinin; askerlik hizmetinin amac, askeri grev yerlerinin zellikleri, askeri kural ve
gerekler gz nnde tutularak deerlendirilmesi sonucunda kurulan ilemlerdir. lem, askeri olmayan bir
makam tarafndan kurulmu olsa bile durum deimemekte, menfaati ihlal edilen asker kiinin at davann Askeri Yksek dare Mahkemesinde grlmesi gerekmektedir. (Esas No: 2006/108, Resmi
Gazete:21.07.2007).
63

Asker kiileri ilgilendiren idari ilemlerden kaynaklanan uyumazlklarn Askeri Yksek dare Mahkemesi tarafndan zmlenmesi, uzmanlama ve hizmet gereklerine uygun karar verme gerekelerine
dayandrlabilir. Ancak, mevcut adli idari yarg ayrmna ek olarak idari yargda yaplan sivil-asker ayrm, uygulamada uyumazlk kmasna ve hak arama srecinin uzamasna yol amaktadr. Bir baka ifadeyle sivil-askeri idari yarg ayrm da kesin izgilerle belirlenememitir. Bu sebeple Askeri Yksek dare Mahkemesinin zmleyecei uyumazlklarn yasada aka dzenlenmesi, dier davalarn idari yargya braklmas gerekir.

Bir uyumazln Askeri Yksek dare Mahkemesinde grlmesi iin

gerekli koullar aklaynz.

Tahkim Yoluyla zmlenen Uyumazlklar

Anayasann 125.maddesinde 1999 tarih, 4446 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerinden kaynaklanan uyumazlklarn tahkim yoluyla zmlenmesine
imkn salanmtr. Maddeye gre: Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerinde bunlardan doan uyumazlklarn milli veya milletleraras tahkim yoluyla zlmesi ngrlebilir. Milletleraras tahkime ancak yabanclk unsuru tayan uyumazlklar iin gidilebilir. Bu madde dorultusunda,
dari Yarglama Usul Kanununda da deiiklik yaplarak, idari szlemelerden doan davalara, tahkim
yolu ngrlen imtiyaz artlama ve szlemelerinden doan uyumazlklar, istisnas getirilmitir.
Yukardaki hkmlerden anlalaca zere, idari yarg denetiminin dnda kalan davalar arasnda,
tahkim yoluyla zmlenen uyumazlklar da bulunmaktadr. Tahkim yolu, idari yarg derslerinin kapsam dnda kald iin bu konuya fazla yer verilmeyecektir.

DARENN TAKDR YETKSN KALDIRACAK BMDE YARGI

KARARI VERLEMEMES
Anayasann 125. maddesinin 4.fkrasnn ilk haline gre: Yarg yetkisi, idar eylem ve ilemlerin hukuka uygunluunun denetimi ile snrldr. Yrtme grevinin kanunlarda gsterilen ekil ve esaslara uygun
olarak yerine getirilmesini kstlayacak, idar eylem ve ilem niteliinde veya takdir yetkisini kaldracak
biimde yarg karar verilemez. 12 Eyll 2010 tarihli halkoylamasnda kabul edilen Kanunla ilk cmle
yle deitirilmitir : Yarg yetkisi idari eylem ve ilemlerin hukuka uygunluunun denetimiyle snrl
olup hibir surette yerindelik denetimi eklinde kullanlamaz.
Anayasann 125. maddesinde yer alan hukuka uygunluk denetimi kavram ve idarenin takdir yetkisinin kaldrlamamas, YUKun 2. maddesinin 2.fkrasnda yle dzenlenmitir: dari yarg yetkisi, idari
eylem ve ilemlerin hukuka uygunluunun denetimi ile snrldr. dare mahkemeleri yerindelik denetimi
yapamazlar, yrtme grevinin kanunlarda gsterilen ekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini
kstlayacak, idari ilem veya eylem niteliinde veya idarenin takdir yetkisini kaldracak biimde karar
veremezler.
YUKda idare mahkemelerinin yerindelik denetimi yapamayaca aka belirtildii halde, ayn kuraln daha da sert bir ifadeyle hibir surette yerindelik denetimi eklinde kullanlamaz eklinde Anayasaya alnmas, idari yarg denetiminin snr konusunda zerinde durulmas gereken nemli bir sorunun
varln gstermektedir: Hukuka uygunluk denetiminin anlam ve kapsam. Bu konuyu daha iyi anlayabilmek iin nce idarenin takdir yetkisi ve daha sonra idari yarg hkiminin denetim yetkisi ele
alnacaktr.

darenin Takdir Yetkisi

darenin hangi durumlarda nasl davranacann hukuk kurallaryla belirlenmi olmas halinde yarg, idari ilemin hukuka uygun olup olmadna, mevcut dzenlemeye bakarak karar verir. Ancak, ilemin sebebinin veya yaplacak ilemin aka belirtilmeyerek, idarenin tercihine braklmas da mmkndr. dareye, ilemin sebebini, konusunu, zaman ve yerini belirlemek; eitli zmlerden birini semek; ilem yap64

mak ya da yapmamak konusunda verilen bu hareket serbestisi, takdir yetkisi olarak adlandrlmaktadr
(Kaya, 2001, s.253 vd.).
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin tavsiye kararnda takdir yetkisi: idareye alnacak karar konusunda belli lde serbestlik tanyan, yasal olarak kabul edilebilir kararlar arasndan uygun grdn
seme imkn veren yetki olarak tanmlanmtr. Takdir yetkisinin kullanmnda uyulmas gereken temel
ilkeler unlardr: Takdir yetkisini kullanan bir idari makam:1. Yetkinin verili amacndan baka ama
gdemez; 2. Yalnzca somut olaya ilikin eleri dikkate alarak nesnellie ve tarafszla uyar; 3. Hakkaniyete uymayan ayrmclktan kanarak yasa nnde eitlik ilkesini gzetir; 4. lemin amacyla, kiilerin
haklar, zgrlkleri veya menfaatleri zerindeki olumsuz etkileri arasnda bir denge salar; (Karahanoullar, 1996, s.323 vd.).
Hukuk kurallar idareye, yaplabilir, atanabilir, deitirilebilir gibi tercih imkn tanyan ifadelerle takdir yetkisi verebilir veya gerekli tedbirleri alr, gerekli ilemleri yapar eklinde dzenlemelerle nasl davranacan belirlemeyi idareye brakr. lemin konu unsurunda takdir yetkisinin varl tartmasz kabul edilmektedir. Gerekli grldnde, lzumu halindegibi ifadelerle, idareye yapaca ilemin sebebini belirleme imkn tannmas ya da kamu dzeninin korunmas, genel salkgibi
ierii belirsiz kavramlarn ileme sebep olarak gsterilmesi halinde de idare, ilemin sebebini belirlemekte serbestiye sahiptir.
darenin ilem ve eylemlerinin aka dzenlenmesi, gnlk yaamdaki her ihtimalin ngrlmesi,
esasen mmkn deildir. Bu sebeple, takdir yetkisi tannmas zorunludur. dare, kamu yararn gerekletirmekle grevli olduuna gre, hukuk kurallarnn kamu yarar dorultusunda uygulanmas iin boluklar
braklmas normaldir. Ancak, sorun bu yetkinin kullanmnda ortaya kmaktadr. Uygulamada idare, kamu yarar amacyla badamayan ilemler yapabilmektedir. Ayrca yasalarn geni takdir yetkisi tanmas,
idarenin dzenleyici ilemlerinde bu yetkinin snrlandrlmamas, ilemlerin denetiminde idare bakmndan da sorun dourmaktadr. dare, takdir yetkisi kullanarak yapt ilemin yargsal denetiminde, kendisini ve ilemini gvence iinde hissedememekte, yargnn mdahale snrn belirleyememektedir.

darenin takdir yetkisinin snrlarn aklaynz.

Takdir Yetkisinin Denetlenmesi

dareye geni takdir yetkisi tannm olmas, uygulamada idareye hareket alan salayamamakta; aksine
idare mahkemesi hkimine geni takdir yetkisi tanmakta; bazen idarenin elinin kolunun baland
eletirisine yol amaktadr. Bu durumda u sorunun sorulmas gerekmektedir: Kanunlarn idareye takdir
yetkisi tand durumlarda, idari yarg hkimi, denetimden kanmal mdr? Bu soruyu yle sormak da
mmkndr: darenin takdir yetkisini kulland ilemler yarg denetimi dnda m kalmaldr?
dareye takdir yetkisi tannan durumlarda yargnn bu yetkinin kullanmna mdahale etmemesi gerektii sylenebilir. Ancak, idarenin takdir yetkisi kullanarak yapt bir ilemin yarg denetimi dnda kalmasn ileri srebilmek iin, idarenin amaz, yanlmaz biimde kamu yarar amacyla hareket ettiini ve
kamu yararn gerekletirdiini de kabul etmek gerekmektedir. dari ilemlerin amaz ve yanlmaz biimde kamu yararn gerekletirdii sylenemeyeceine gre, kii hak ve hrriyetlerinin korunmas
bakmndan bu ilemlerin yarg denetimine tabi olmas vazgeilmez bir gvencedir.
Bu noktada, mahkemelerin (hkimlerin) de amaz-yanlmaz ekilde kamu yararn amaladklarn
ileri srmenin de mmkn olmad; hkimlerin kiisel duygularla karar verebilecekleri sylenebilir.
Ancak yarg kararlarnn denetim szgecinden gemesi ile bu saknca nemli lde giderilmektedir.
Yarg denetiminin, kii hak ve hrriyetlerinin temel gvencesi olduu da gz nnde bulundurulduunda
idarenin takdir yetkisini kullanarak tesis ettii ilemlerinde yargsal denetimin zorunluluk olduu grlmektedir.

65

zetlemek gerekirse, Anayasa ve YUKda yer alan, idarenin takdir yetkisini kaldracak ekilde yarg
karar verilemeyecei kural, takdir yetkisine dayanlarak yaplan ilemlerin yarg denetimi dnda kalaca anlamna gelmemektedir. Bu sebeple, idarenin takdir yetkisinin hukuka uygun kullanlp kullanlmad, idari yarg mercilerince denetlenmektedir.
ncelikle belirtmek gerekir ki, Trkiyede idari yargnn yerleik itihad, takdir yetkisinin snrsz ve
mutlak bir yetki olmayp, kamu yarar ve kamu hizmetinin gerekleriyle snrl olduu ynndedir. Uygulamada idari yarg, takdir yetkisinin mutlak ve keyfi olarak kullanlan bir yetki olmadn vurgulayarak,
kamu yararna ve kamu hizmeti gereklerine uygunluk denetimi yapmaktadr.
Tekrarlamak gerekirse; idarenin takdir yetkisinin, kamu yararna ve kamu hizmetinin gereklerine uygunluu denetlenmektedir. Ancak takdir yetkisinin snr izilirken, yarg kurumunun saygnl korunmal, yargsal denetimin gereklilii tartma konusu haline getirilmemelidir. Yarg kararlarnn istikrarl olmas ve doyurucu gerekelere dayanmas bu konuda nem tamaktadr.

YERNDELK DENETM YASAI

Yukardaki aklamalarda, idarenin takdir yetkisinin mutlak, snrsz ve keyfi olmad, kamu yararna ve
hizmet gereklerine uygun kullanlp kullanlmadnn idari yargda denetlendii grlmt. Bu noktada,
yerindelik denetimi yasa konusunu da ele almak gerekmektedir. nk yerindelik denetimi ile takdir
yetkisinin denetimi, i ie geebilen snrlarnn belirlenmesi zor iki alandr.
Yerindelik denetimi, takdir yetkisi kullanlarak tesis edilen ilemlerin hukuka uygunluunun belirlenmesinde, idari yarg hkiminin yetkisinin snrdr. Yerindelik, takdir yetkisinin denetiminde kullanlan
hizmet gerekleri ve kamu yarar ltlerine uygun bir ilemin, isabetli veya yararl olup olmadna
hkim tarafndan karar verilmesidir. Hkim byle bir deerlendirme yaptnda, idareye tannan yetkiyi
kulland iin, yarg denetiminin dna km olmaktadr. nk idari yarg hkimine verilen yetki,
idari ilemin hukuka uygun olup olmadn belirleme yetkisidir. darenin yerine geerek bir ilemin,
isabetli, yararl olup olmadna karar veren hkim, Anayasayla kendisine verilen yetkiyi aarak, idare
iinde bir st amir konumuna gelmi olmaktadr. Bu sebeple hkim, anayasal yetki snrlarna dikkat
ederek karar vermelidir.
dari yargnn amac, idarenin hukuk snrlar iinde ilemesini salamaktr. Anayasa, yasalar ve dier
dzenleyici ilemlerle tannan yetkilerin almas, ktye kullanlmas nlenmek istenmektedir. Ancak,
idarenin hukuka uygun eylem ve ilemlerinin isabetsiz olduuna, idarenin bir baka trl hareket etmesi
gerektiine karar verilmesi, yargnn yetkisine braklmamtr.
Yerindelik denetimi ile hukuka uygunluk denetimi birbirinden farkldr. Hukuka uygunluk denetiminde yrrlkteki mevzuata, yarg itihatlarna ve sreklilik kazanm olan idari uygulamalara aykrlk
olup olmad aratrlr. Yerindelik denetimi ise, hukuk kurallarna uygun bir ilemin veya eylemin yaplp yaplmamasna veya ne ekilde yaplmas gerektiine karar vermektir. rnein bir greve atanabilmek
iin gerekli artlar tayan birden fazla aday bulunduunda idarenin yapt seimin denetlenmesi yerindelik denetimidir. Byle bir denetim, yrtme (idare) grevinin kanunlarda gsterilen ekil ve esaslara
uygun olarak yerine getirilmesini engelleyecei iin, yasaklanmtr.
Uygulamada verilen rnek kararlardan, yerindelik denetiminin hangi hallerde sz konusu olacana
ilikin baz ltler karmak mmkndr:
lk belirtilmesi gereken nokta, nesnellik (objektiflik) tir. Bir ilemde takdir yetkisi kullanlrken eitlik
ilkesine, hizmet gereklerine ve kamu yararna uygun davranlmad somut ve objektif olarak belirlenemiyorsa, yaplacak denetim yerindelik denetimi olacaktr. rnek kararlarda bu durum, idarenin ileyi
zorunluluklaryla ilgili ya da idarenin hukuk snrlar iindeki seeneklerinden birine karlmas eklinde ifade edilmitir.
kinci lt ise udur: darenin tercihte bulunmak hak ve yetkisine sahip olduu hallerde yarg, bu
yetkinin belirli bir kii lehine kullanmaya zorlayamayacaktr.

66

nc olarak: darenin yrtmesi gereken bir faaliyet hakknda, talimat niteliinde hkm kurulmas
da yerindelik denetimi olarak kabul edilmektedir. Yarg, idareye ne tr ilem tesis etmesini, ne ynde
davranmas gerektiini sylediinde hiyerarik st konumuna geecei iin, artk yaplan denetim hukuka
uygunluk snr dna taarak idari denetim haline dnmektedir. Dantay uygulamasna gre, yarg
yerlerinin, idarenin yerine geerek idareyi ilem yapmaya zorlamalar halinde de yerindelik denetimi
yaplm olmaktadr.
Uygulamadan karlan bir baka lt, ak hata denetimi veya ak deerlendirme hatas kontroldr. Buna gre, idarenin takdir yetkisini kullanrken ak hataya dtnn belirlenemedii hallerde
yaplacak denetim, yerindelik denetimi olacaktr.
Ak hata, takdir yetkisi kullanlarak tesis edilen ilemlerde idarenin yapt ak, belirgin, hemen fark
edilebilen, getirdii zm adalet duygularna aka ters den, bir deerlendirme veya tercih hatasdr
(Alan, 1982, s.54). zellikle teknik uzmanlk gerektiren konularda idarenin ak deerlendirme hatas
yapp yapmadn incelemek, Fransa uygulamasnda da grlmektedir. Teknik konularda maddi olgularla ilgili deerlendirme aralar bulunmayan Fransz idare hkimi, bu glk karsnda bilirkii incelemesini tercih etmediinden, dava konusu hususun idarenin takdirine brakldn kabul etmektedir.
rnein bir taoca iletmesinin evre iin oluturduu riskin deerlendirilmesinde Fransz idare hkimi
yargsal denetimde ak deerlendirme hatas ile yetinmektedir (Okay, 2011, ss.231, 243).
Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere: dari yarg yetkisine Anayasa ve kanunlarla getirilen
snrlamay somutlatracak olan idari yarg uygulamasdr. dare ve vergi mahkemeleri kararlar,
Dantayn denetim szgecinden getii iin, yerindelik denetimi yasann anlam ve kapsam, nihayetinde Dantay kararlaryla belirlenmektedir. Dolaysyla, Dantay ve idari yarg mercilerinin uygulamas
nem tamaktadr.
Eer yarg, yetkisinin derinliine inme snrlarn olaylarn zelliklerine gre bizzat tayin etmez veya edemezse bunun tepkileri uzun vadede grlecek ve yarg messesesinin saygnl sz konusu edilebilecek; kararlarn tarafszl kolayca tartlr hale gelecektir. Bunun dnda bir meyyide olamayaca,
fakat byle bir meyyide de pek ar olduu iin, kamu hukuk yargc, kendi dikey yetki alann kendi belirleyecektir. dari yarg hkimi, idarecinin keyfilii, hkimin keyfiliiyle ikame edilmi olur (Gzler,
2003, s.829) eletirisine muhatap olmayacak ekilde karar vermelidir.
dari yarg hkimi, meslek saygnln gzeterek, tarafsz, objektif, istikrarl, toplumda adalet ve
yargya gven duygusunu sarsmayacak ekilde denetim yetkisini kulland takdirde, yerindelik denetimi
yapt eletirisine maruz kalmayacaktr. Bu konuda asl grev ve sorumluluk hkime dmektedir.
Yargtay Hukuk Genel Kurulunun ifadesiyle:Yarg, kiisel dncelerine, kendine zg deer
hkmlerine dayanarak hkm kuramaz. Yarg hkm kurarken, eylemle ve bu eyleme uygulanacak
normlarla baldr. Yarg iddiay, savunmay ve yanlarn dayand kantlar birlikte deerlendirip,
tarttktan sonra konuyu gerekelendirip uygun bir sonuca varmaldrHakim nyargl (znel-subjektif
yanszlk) olamayaca gibi yarglad kiilere ve topluma yansz olduu grnmn vermekle de (nesnel-objektif yanszlk) ykmldr. Bu nedenle "adaletin yerine getirilmesi yeterli olmayp ayn zamanda
yansz biimde yerine getirildiinin yarglanan yanlarca grlmesi ve inanlmas gerekir." Hakim,
yarglamann her evresinde, yansz grnmn koruma konusunda yksek zen gstermek zorundadr.
Bir baka syleyile; hakim nne gelen olayda, herkese ve bu arada kendisine kar da uzak durmal ve
kiiler st, yansz olmaldr. Ksacas kiisellikten arnmaldr. Herkesin yasa nndeki eitliini salayan yanszlk; yasann herkes iin eit olmasn salayan kiisellikten arnmlk ilkeleri gereince
yargcn yazl hukuku iyi/kt ayrm yapmadan nesnel bir mantkla uygulamas zorunludur. Yarglama
ve yarg kararlar kiisel gr, inan ve duygularn arac olamaz Hakimler yasallk ilkesi gereince
Anayasaya, yasaya, hukuka uygun den kanlarna gre hkm kurarlar ( Anayasa madde. 138 ). Hakim
Yasann stnde deil iindedir (Dr. Sami Seluk -22.3.1996 gn ve 1993/5-1996/1 sayl YBK kar oy
yazsndan) Hakim yarg kararn inan ve duygularnn arac olarak kullanamaz ve uygulamakla ykml olduu yasal normlar dna da kamaz. Yarglama sonucunda ulatklar kanlarn da kiisel deil
hukuksal olmas hakimin kiisellikten arnm olma ve hukuka uygun davranma ykmllnn doal
bir sonucudur. Bu balamda, kararlarn gerekeli olmas ilkesinin; yarg bamszlnn amac ve bedeli
67

olan yanszl kantlama olana veren ve hakim onurunu koruyan bir ara olduu bilinmelidir
(Yargtay Hukuk Genel Kurulu, Esas No:2001/4-1016).

Yerindelik denetimi ile takdir yetkisinin denetimi arasndaki ilikiyi

aklaynz.

DARENN YARGI KARARIYLA LEM YAPMAYA

ZORLANAMAMASI
dari Yarglama Usul Kanununa gre idari mahkemeler, yrtme grevinin kanunlarda gsterilen ekil
ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kstlayacak veya idarenin takdir yetkisini kaldracak biimde karar veremezler. Bu kural, uygulamada, idarenin yarg kararyla ilem yapmaya zorlanamayaca eklinde yorumlanmaktadr.
rnein Dantay 5. Dairesi, beraat ettii iin alnd greve tekrar dnmek isteyen bir kamu grevlisinin at davada yle karar vermitir: Memurlarn snflarnn da deitirilmesi suretiyle naklen
atanmalar konusunda idareye takdir yetkisi tannd ak olup, bu yetkinin ancak kamu yarar ve hizmet
gerekleri gz ard edilerek kullanldnn kantlanmas ya da yarg merciince saptanmas halinde, sz
edilen bu durumun dava konusu idari ilemin sebep ve maksat ynlerinden hukuka aykrl nedeniyle
iptalini gerektirecei yerlemi yargsal itihatlarla kabul edilmi bulunmaktadr. Olayda davacnn beraat
etiinden bahisle tekrar le Milli Eitim ube Mdrl grevine atanma isteinin dava konusu ilemle reddedilmesi idarenin takdir yetkisini ad geenin lehine kullanmadn gstermekte olup, bo bulunan bir kadroya kamu yarar amac ve hizmet gereklerini gzeterek en uygun kiiyi atamak zere gerekli nitelikleri tayanlar arasnda tercihte bulunmak hak ve yetkisine sahip bulunan idarenin bu yetkisini belirli bir kii lehine kullanmaya yarg kararyla zorlanamayaca ak olduundan, bu nedenle tesis edilen
ilemde hukuka aykrlk grlmemitir. (Aslan ve Berk, 2003, s.167).
Dantay 8. Dairesinin bir kararnda ise, iki jri yesinin olumlu raporuna ramen idarenin retim
grevlisi kadrosuna atama yapmama ilemini iptal eden idare mahkemesi karar, u gerekeyle bozulmutur: Olayda daval idarenin Tp Fakltesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon Anabilim Dalna retim grevlisi alnacann yaplan ilanla duyurulduu, bavuran adaylarn deerlendirilmeleri iin oluturulan
jrinin iki yesinin davac hakknda olumlu gr bildirmelerine karn, idarece bu kadroya, bavuranlardan hibirinin atanmad anlalmaktadr. Bu durumda nedenlerini belirterek ilan ettii kadroya atama
yapmayan daval idare, yarg yerlerince atama yapmas iin zorlanamayacandan, davann reddi gerekirken, dava konusu ilemi iptal eden idare mahkemesi kararnda hukuka uyarlk grlmemitir.(Aslan ve
Berk, 2003, s.169).
darenin takdir yetkisini kullanarak, ilem yapp yapmayacana veya ne zaman harekete geeceine
karar vermesi olaandr. Yukarda akland zere, idarenin tercihinin isabetli olup olmad idari yarg
hkimi tarafndan tartlmamaldr.
Ancak kararlarda bu hususun belirtilmesi gerekirken, idareyi ilem yapmaya zorlamama ifadesine yer
verilmesi, uygun deildir. leride grlecei zere idare, mahkeme kararlarnn yerine getirilmesi iin ilem yapmakla ykmldr. Dolaysyla mahkeme kararlar idareyi ilem yapmaya zorlamaktadr.
Ayrca zellikle tanmaz mlkiyetine snrlamalar getiren imar planlarnn uygulanmas ve kamulatrma ilemlerinde idarenin uzun seneler hareketsiz kalmas halinde, yarg karar zorunlu hale gelmektedir. Tanmaz kamulatrlmayan veya imar plannda deiiklik yaplmad iin mlkiyet hakkn kullanamayanlarn, bavurabilecekleri tek hukuki yol, kamulatrma veya plan deiiklii talebiyle idareye
bavurmak; bu talebin reddi halinde ise iptal davas amaktr. Ancak, bu tr davalarda idarenin yarg kararyla ilem yapmaya zorlanamayaca yorumuyla karlalmakta; Avrupa nsan Haklar Mahkemesine
mracaat zorunluluu domaktadr.

68

darenin mahkeme kararyla ilem yapmaya zorlanamamasnn

kapsamn aklaynz.

DAR LEM VEYA EYLEM NTELNDE YARGI KARARI

VERLEMEMES
dari Yarglama Usul Kanununun 2.maddesi idari yarg yetkisinin snrlarn belirlerken idari ilem veya eylem niteliinde yarg karar verilemeyeceini de hkm altna almtr. Dantay, idare ve vergi
mahkemeleri, nlerine gelen davalarda davay kabul (ilemin iptaline- tazminata) veya ret karar vermektedirler.
Halbuki adli yarg mercileri iin byle bir snrlama olmamas sebebiyle, adli yarg hkimleri, idareye
ne ekilde hareket edeceklerini syleyebilmekte, bazen idare yerine geerek karar alabilmektedirler.
dare mahkemesi kararlarnn kendiliinden sonu dourmamas kararlarn idare tarafndan uygulanmasnn gerekmesi, idari yargnn etkinliini azaltmaktadr. Kanundan kaynaklanan sorun, idari yargnn
yetersizlii veya etkisizlii gibi alglanmaktadr. Oysa ki idare mahkemelerinin yetkisi snrldr. Bu
snrlamann nemi, kararlarn uygulanmas grldnde daha iyi anlalacaktr.

dari yarg yerlerinin idari ilem veya eylem niteliinde karar

verememesinin sakncalarn aklaynz.

69

zet
Kural olarak idari ilem ve eylemlerden doan
uyumazlklar idari yargda zmlenir. Ancak
baz hallerde idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar adli yargda zmlenmektedir. darenin ilem ve eylemlerinden doan
hangi davalarn adli yargda zmlenecei her
zaman ak bir ekilde yasalarda dzenlenmi
deildir. Yasal dzenleme eksiklii ya da yasada
yer alan dzenlemenin yoruma ak olmas
sebebiyle, idari-adli yarg ayrmnn snrlar
kesin olarak belirlenememektedir. Bu durumda
hangi yarg dzeninin grevli olduuna
Uyumazlk Mahkemesince karar verildiinden
dava sreci uzamaktadr. Ayrca hani yarg
dzeninin grevli olduunun bilinmesi dava
aacak bireylerin hak arama hrriyetiyle de
yakndan ilgilidir.

nfus ve tapu sicili ile ilgili davalar da yasa koyucunun iradesiyle adli yargda grlmektedir.
Ancak belirtmek gerekir ki yasa koyucunun idari
uyumazlklarn adli yargda zmlenmesi konusundaki yetkisi snrldr. Anayasa Mahkemesi
verdii kararlarda yasa koyucunun iradesiyle
idari uyumazln adli yargda zmlenebilmesi
iin birtakm ltler gelitirmitir.
Yarg itihatlarnda bir uyumazln idari
yargnn grev alanna girip girmedii incelenirken, ncelikle ortada idari bir ilem olup
olmadna
baklmaktadr.
Ksaca
idare
makamlarnn idare hukuku alanndaki ilem ve
eylemleri olarak tanmlanabilecek idari tekilat
iinde yer almayan bir makam tarafndan da tesis
edilebilmektedir. Baz durumlarda ise idare tekilatna dhil bir makam tarafndan yaplan ileme
kar alacak davalar idari yargnn grev alan
dnda kalabilmektedir. Bu nedenle idari
yargnn grev alannn tespiti asndan idare
ilevi kavramnn belirlenmesi gerekmektedir.
dare ilevi srekli olarak yaplmas gereken
kamu hizmetlerini grme ilevidir. Bu erevede
yasama ve yrtme organlarnca uzun sreli ve
kesintisiz yrtlen etkinlikler de idare ilevi
kapsamna dhildir. Grld zere idare ilevi
geni kapsamldr. Bu nedenle kavramn olumsuz
tanmlanmas daha kolaydr. Buna gre; yasama,
yarg ve yrtme ilevleri dnda kalan tm
kamusal faaliyetler idari ilevini oluturur.

dari yargnn ortaya kmasyla idari yargnn

grev
alanna
ilikin
birtakm
ltler
gelitirilmitir. dari yargnn grev alann belirlemeye ilikin kamu gc ltne gre idarenin
kamu gc kullanarak yapt ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar idari yarg
mercilerinde zmlenecektir. Kamu hizmeti
ltne gre ise idarenin kamu hizmeti grmek
iin yapt ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn zm yeri idari yargdr. Ancak darenin stlendii hizmetlerin artmas ve eitlenmesiyle kamu hizmeti ltn yetersiz kalmtr.
Ayrca birok kamu hizmeti de zel hukuk hkmlerine gre yrtlmeye balandndan iki
ltn biraraya geldii karma ltle idari
yargnn grev alan belirlenir hale gelmitir. Bu
lte gre idarenin kamu kudreti kullanarak yrtt hizmetlerden kaynaklanan uyumazlklar
idari yargda zmlenmelidir. Yani idarenin kamu hizmetlerini yrtrken zel hukuku aan, stn yetkiler kulland ilem ve eylemlerinden
kaynaklanan uyumazlklar idari yargda zmlenir. Ancak uygulamada bazen mahkemeler kamu gc ltn farkl yorumladklarndan yarg dzenleri arasnda grev uyumazl kmaktadr.

darenin, kii hak ve hrriyetlerine ak ve haksz

mdahale nitelii tayan eylemleri, fiili yol olarak adlandrlr. Bu ak ve haksz mdahale nitelii tayan eylemler, yaplan eylemin idarilik niteliini kaybettirecek boyutta olmaldr. Eylemin
idarilik nitelii ortadan kalktndan bu eylemlerden doan zararlarn tazmini iin adli yargda
haksz fiil hkmlerine gre dava amak gerekir.
Belirtmek gerekir ki bireylerin hak ve hrriyetlerine yaplan tecavzn, kamu hizmetinin ifas srasnda ve kamu grevlilerince yaplm olmas,
ilemi ve eylemi idari kabul etmek iin yeterli
deildir. Ska karlalan fiili yol uygulamalar,
mlkiyet hakkna tecavz ve gzaltndaki ikencelerdir.

Baz idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan

uyumazlklar adli yargda zmlenmektedir.
dari yargnn grevli olup olmadnn tespitinde, yasa koyucunun iradesi esas alnmaktadr.
Yasa koyucunun iradesiyle adli yargda zmlenecek baz idari ilemlere Kabahatler Kanunu,
Kamulatrma Kanunu, kanunu ve Karayollar
Trafik Kanununda yer verilmitir. Bunun dnda

dari yarg yetkisinin ilk snrn dorudan

Anayasa ile yarg denetimi dnda braklan
ilemler oluturmaktadr. Anayasann 125. maddesinde idarenin her trl eylem ve ilemlerine
kar yarg yolunun ak olduu dzenlenmekle
birlikte yine ayn maddede Cumhurbakannn
70

yetkisi idareye, ilemin sebebini, konusunu, zaman ve yerini belirlemek; eitli zmlerden birini semek; ilem yapmak ya da yapmamak konusunda tannan serbestidir. Takdir yetkisi idareye tannm snrsz bir yetki deildir. Nitekim
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin tavsiye
kararnda takdir yetkisinin kullanmnda uyulmas
gereken temel ilkeler belirlenmitir. Ayrca belirtmek gerekir ki mahkemelerin idarenin takdir
yetkisini kaldracak ekilde karar verememeleri,
takdir yetkisine dayanlarak yaplan ilemlerin
yarg denetimi dnda kalaca anlamna
gelmemektedir. darenin takdir yetkisinin hukuka
uygun kullanlp kullanlmad, idari yarg yerlerince denetlenmektedir. dari yargnn yerleik
itihadna gre takdir yetkisi snrsz ve mutlak
bir yetki olmayp, kamu yarar ve kamu hizmetinin gerekleriyle snrldr.

tek bana yapaca ilemler ile Yksek Askeri

ura kararlarnn yarg denetimine tabi olmad
belirtilmitir. Ancak 12.09.2010 tarihinde kabul
edilen Anayasa deiikliiyle Yksek Askeri
urann baz kararlarna kar yarg yoluna
gitmek mmkn hale gelmitir. Buna gre;
Yksek Askeri urann terfi ilemleri ile
kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrma hari her
trl iliik kesme kararlarna kar yarg yoluna
bavurmak mmkndr. Yine Anayasann 159.
maddesinde Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun meslekten karma cezasna ilikin olanlar dndaki kararlarna kar yarg mercilerine
bavurulamayaca dzenlenmitir. Belirtmek
gerekir ki Anayasann 2.maddesinde devletin
nitelikleri arasnda saylan hukuk devleti ilkesi,
tm idari ilemlerin yarg denetimine tabi olmasn zorunlu klmaktadr. Dolaysyla Anayasa
deiiklii almalarnda, Cumhurbakannn tek
bana yapaca ilemler ile Yksek Askeri ura
ve Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun baz
ilemlerinin yarg denetimi dnda braklmas,
hukuk devleti ilkesiyle badamamaktadr.

Yerindelik denetimi, takdir yetkisi kullanlarak

tesis edilen ilemlerin yargsal denetiminde, idari
yarg hkiminin yetkisinin snrdr. Yerindelik,
takdir yetkisinin denetiminde ilemin hizmet
gerekleri ve kamu yarar ltlerine uygun kullanlp kullanlmadnn tesine geilerek ilemin isabetli veya yararl olup olmadna hkim
tarafndan karar verilmesidir. Bu durumda hukuka uygunluk denetimi yapmas gereken hkim
idarenin yerine geerek bir ilemin, isabetli veya
yararl olup olmadna karar verdiinden
Anayasayla kendisine verilen yetkiyi am olur.

dari yarg yetkisinin bir dier snrn, askeri

idari yargda zmlenen uyumazlklarla tahkim
usulyle zmlenen uyumazlklar oluturur.
Askeri idari yarg kapsamndaki uyumazlklar
zmlemek zere 1972 ylnda Askeri Yksek
dare Mahkemesi kurulmutur. Askeri Yksek
dare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmi olsa bile, asker kiileri ilgilendiren ve
askeri hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden
doan uyumazlklar zmleyen ilk ve son derece mahkemesidir. Belirtmek gerekir ki askerlik
ykmllnden doan uyumazlklarda ilgilinin asker kii olmas art aranmamaktadr. 1999
ylnda Anayasann 125.maddesinde yaplan deiiklikle kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerinden kaynaklanan uyumazlklarn tahkim yoluyla zmlenmesine
imkn salanmtr. Bu deiiklik sonrasnda dari Yarglama Usul Kanununda idari szlemelerden doan davalarn istisnas olarak, tahkim
yolu ngrlen imtiyaz artlama ve szlemelerinden doan uyumazlklar ngrlmtr.

Yerindelik denetimi hukuka uygunluk denetiminden farkldr. Hukuka uygunluk denetiminde

bir ilem veya eylemin yrrlkteki mevzuata,
yarg itihatlarna ve sreklilik kazanm olan
idari uygulamalara aykr olup olmad
denetlenirken, yerindelik denetiminde hukuka uygun bir ilem veya eylemin yaplp yaplmamasna veya ne ekilde yaplmas gerektii denetlenmektedir. Uygulamada verilen kararlardan, yerindelik denetiminin hangi hallerde sz konusu
olacana ilikin u ltleri karmak mmkndr. Bir ilemde takdir yetkisi kullanlrken eitlik ilkesine, hizmet gereklerine ve kamu yararna
uygun davranlmad somut ve objektif olarak
belirlenemiyorsa, yaplacak denetim yerindelik
denetimi olacaktr. darenin tercihte bulunmak
yetkisine sahip olduu hallerde bu yetkinin belirli
bir kii lehine kullanmaya zorlanmas halinde
yine yaplacak denetim yerindelik denetimi
olacaktr. Mahkemenin talimat niteliinde hkm
kurmas da yerindelik denetimi olarak kabul
edilmektedir. Son olarak uygulamadan karlan

Anayasann 125. maddesinin 4.fkras gereince

yarg yerleri idarenin takdir yetkisini kaldracak
ekilde karar veremezler. darenin ilem ve eylemlerinin aka dzenlenmesi, gnlk yaamdaki her ihtimalin ngrlmesi mmkn
olmadndan idareye takdir yetkisi tannmas bir
zorunluluk olarak karmza kmaktadr. Takdir
71

dari Yarglama Usul Kanununun 2.maddesinde idari yarg yetkisinin bir dier snr ngrlmtr. Buna gre, idari yarg yerleri, idari
ilem veya eylem niteliinde yarg karar veremezler. Nitekim idari yarg yerleri alan davalarda ilemin iptaline ya da tazminata hkmetmekte veyahut davay reddetmektedirler. Belirtmek gerekir ki idari yarg iin getirilen bu
snrlama adli yarg yerleri iin sz konusu
deildir. Nitekim adli yarg yerleri, alan davalarda idarenin ne ekilde hareket edeceine
karar verebildikleri gibi bazen idare yerine geerek karar alabilmektedirler. dari yarg yerlerine
getirilen bu snrlama, idari yargnn etkinliini
azaltmakta, bu durum ise idari yargnn yetersizlii ya da eksiklii gibi alglanmaktadr.

bir baka lt, ak hata denetimi veya ak

deerlendirme hatas olarak adlandrlan denetimdir. Buna gre, idarenin takdir yetkisini kullanrken ak hataya dtnn belirlenemedii
hallerde yaplacak denetim, yerindelik denetimidir.
dari Yarglama Usul Kanununda yer alan yrtme grevinin kanunlarda gsterilen ekil ve
esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kstlayacak veya idarenin takdir yetkisini kaldracak
biimde karar veremeyecekleri ynndeki dzenleme uygulamada, idarenin yarg kararyla ilem
yapmaya zorlanamayaca eklinde yorumlanmaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki idare, mahkeme kararlarnn yerine getirilmesi iin ilem
yapmakla ykmldr. Dolaysyla mahkeme
kararlar idareyi ilem yapmaya zorlamaktadr.
darenin yarg kararyla ilem yapmaya zorlanamamasn, idarenin takdir yetkisini kullanarak ilem yapp yapmayacana veya ne zaman harekete geeceine kendisinin karar vermesi olarak
anlamak gerekir. Uygulamada zellikle tanmaz
mlkiyetine snrlamalar getiren imar planlarnn
uygulanmas ve kamulatrma ilemlerinde idare
uzun seneler hareketsiz kalarak hak sahiplerinin
maduriyetine neden olmaktadr. Bu durumda
mlkiyet hakkn kullanamayanlar iin bavurulacak tek hukuki yol dava amaktr. Ancak bu tr
davalarda idarenin yarg kararyla ilem yapmaya
zorlanamayaca yorumuyla karlaldndan
hak kayplar nlenemediinden Avrupa nsan
Hakleri Mahkemesine bavurulmaktadr.

72

Kendimizi Snayalm
6. Aadakilerden hangisi Cumhurbakannn
tek bana yapaca ilemlere ilikin olarak
sylenemez?

1. Aadakilerden hangisi TBMMnin idare

ilevi kapsamnda yapt ilemlerden biridir?
a. Kanun koymak

a. Kural olarak Cumhurbakannn btn ilemleri Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr

b. Radyo ve Televizyon st Kurulu yelerini

atamak

b. Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler

aleyhine Anayasa Mahkemesine bavurulabilir

c. Bte kanun tasarlarn kabul etmek

d. Milletleraras antlamalarn
uygun bulmak

onaylanmasn

e. Bakanlar Kurulunu denetlemek

c. Anayasa ve kanunlarla Cumhurbakannn tek

bana yapabilecei ilemler dzenlenebilir

2. Aadakilerden hangisi yrtmenin idare

ilevi kapsamnda kulland yetkilerden biridir?

d. Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler

aleyhine idari yarg yerlerine bavurulamaz

a. Milli gvenliin salanmas

e. dari yargnn yerleik itihadna gre bir baka organn katksyla yaplan ilemler, Cumhurbakannn tek bana yapt ilem saylmamaktadr

b. Milli gvenlik siyasetini belirlenmesi

c. Olaanst hal ilan
d. Bakanlar Kurulunun kanun teklif etmesi
e. Cumhurbakannn
semesi

niversite

7. Aadakilerden hangisi
snrlarndan biri deildir?

rektrlerini

yargnn

a. darenin takdir yetkisini kaldrracak ekilde

yarg karar verilemez

3. darenin kii hak ve hrriyetlerine ak ve

haksz mdahale nitelii tayan eylemlerine ne
ad verilir?

b. dari yarg yerleri hukuka uygunluk denetimi

yapamazlar

a. Hizmet kusuru

c. dari ilem ve eylem niteliinde yarg karar

verilemez

b. Kamu gc
c. Fiili yol

d. Yarg karar ile idare ilem yapmaya zorlanamaz

d. Kiisel kusur
e. dari ilem

e. dari yarg yerleri yerindelik denetimi yapamazlar

4. Yrtme organnn yarg denetimi dnda

braklan ilemlerine ne ad verilir?

8. Aadakilerden hangisi takdir yetkisinin

kullanmnda uyulmas gereken temel ilkelerden
biri deildir?

a. Haksz fiil
b. Hkmet tasarrufu

a. dari ilemin amacnn, herzaman kiilerin

haklarndan stn olduu varsaylr

c. Yarg bakl
d. Yarg ksnts

b. Yetkinin verili amacndan baka ama

gdlemez

e. Yasama ksnts
5. Aadakilerden hangisi idarenin, yasal
dzenlemelerle idari yarg denetimi dnda
braklm ilemlerinden biri deildir?

c. Yasa nnde eitlik ilkesi gzetilmelidir

d. Nesnellik ve tarafszlk gzetilmelidir

a. Hkmet tasarruflar

e. Hakkaniyete
kanlmaldr

b. Nfus ilemleri
c. Tapu sicili ilemleri
d. Karayollar Trafik Kanunu kapsamndaki
ilemleri
e. kanunu kapsamndaki ilemleri
73

idari

uymayan

ayrmclktan

9. Aadakilerden hangisi yerindelik denetimine ilikin ltlerden biri deildir?

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

a. darenin tercihte bulunma yetkisine sahip

olduu durumda yargnn idareyi bu yetkiyi
belirli bir kii lehine kullanmaya zorlayamamas

1. b Yantnz yanl ise Yasama levi balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Yasama levi balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. darenin yrtmesi gereken bir faaliyet

hakknda, yargnn talimat niteliinde hkm
kuramamas

3. c Yantnz yanl ise darenin Haksz Fiilleri

(Fiili Yol) balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

c. darenin takdir yetkisini kullanrken ak

hataya dtnn belirlenemedii hallerde
yargnn denetimden kanmas

4. b Yantnz yanl ise Yrtme levi balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Yasal Dzenlemeler
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

d. darenin takdir yetkisini kamu yarar ve hizmet gereklerine uygun kullanp kullanmadnn denetlenememesi

6. b Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Tek

Bana Yapaca lemler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

e. darenin takdir yetkisini kullanrken eitlik

ilkesine uygun davranmadnn somut ve objektif olarak belirlenemedii durumda denetim yaplmamas

7. b Yantnz yanl ise darenin Takdir

Yetkisini Kaldracak Biimde Yarg Karar Verilememesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

10. Aadakilerden hangisi tahkim yoluyla

zmlenen uyumazlklara ilikin olarak
sylenemez?

8. a Yantnz yanl ise darenin Takdir Yetkisi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

a. Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama

ve szlemelerinden kaynaklanan uyumazlklar tahkim yoluyla zmlenebilir

9. d Yantnz yanl ise Yerindelik Denetimi

Yasa balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

b. Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama

ve szlemelerinden doan uyumazlklarn
milli veya milletleraras tahkim yoluyla zmlenmesi mmkndr

10. e Yantnz yanl ise Tahkim Yoluyla zmlenen Uyumazlklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

c. Milletleraras tahkime ancak yabanclk unsuru tayan uyumazlklar iin gidilebilir

d. Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama
ve szlemelerinden doan uyumazlklarn
tahkim yoluyla zmlenmesi 1999 ylnda
yaplan Anayasa deiliklii ile mmkn olmutur
e. Her trl idari szlemeden kaynaklanan
uyumazln tahkim yoluyla zmlenmesi
mmkndr

74

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Sra Sizde 3

dari yargnn grev alann belirleyen kamu gc

ltne gre idarenin kamu gc kullanarak
yapt ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklar idari yarg mercilerinde zmlenir.
Ancak zamanla birok kamu hizmeti zel hukuk
hkmlerine gre yrtlmeye balamtr.
Kamu hizmeti ltne gre ise idarenin kamu
hizmeti grmek iin yapt ilem ve eylemlerden
doan uyumazlklarn zm yeri idari yargdr.
Ancak idarenin stlendii hizmetler zamanla
artm ve eitlenmi dolaysyla da kamu hizmeti
lt yetersiz kalmtr.
Bu nedenle kamu
hizmeti ve kamu gc ltleri tek balarna idari
yargnn grev alanlarn aklamada yetersiz
kalmtr.

Yasama organ geleneksel olarak yasa yapar,

devlet btesini kesinletirir ve yrtmeyi
denetler. Nitekim Anayasann 87. maddesinde
bu geleneksel ilevler dzenlenmitir. Bunun
dnda Anayasann eitli maddelerinde milletvekilliinin dmesine, yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna karar vermek, Trk
Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesine veya yabanc silahl kuvvetlerin Trkiyede bulunmasna izin vermek gibi TBMMnin
siyasi nitelikteki grevleri dzenlenmitir. Ancak
bunlarn dnda TBMMnin birtakm yetkileri
idare ilevi kapsamndadr. Bu grev ve yetkiler
Radyo ve Televizyon st Kuruluna ye seme,
yksek dereceli kamu grevlilerinin ve yksek
yarg organlarnda yer alanlarn atanmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin personel ve mallarna ilikin ilemleridir.

Sra Sizde 2
Anayasa Mahkemesi itihatlarna gre idari nitelik tayan uyumazlklarn idari yargda zmlenmesi gerekmektedir. darenin kamu hukuku
alanna giren eylem ve ilemlerinden kaynaklanan davalarda idari yarg grevlidir. Yasa koyucu
ancak hakl neden ve kamu yarar bulunmas halinde, idari bir uyumazln zmnde adli yargy grevli klabilir. darenin kamu gc kulland ve kamu hukuku alanna giren ilem ve eylemleri idari yarg, zel hukuk alanna giren ilemleri de adli yarg denetimine tbi olacaktr.
Yasa koyucunun takdir yetkisine ilikin Anayasa
Mahkemesi kararlar gereince, idari bir
uyumazln adli yargda zmlenmesine ilikin bir kanun karlmas iin u koullarn
varl gereklidir: a) Anlalabilir, amala ilgili
makul, adil ve hakl bir sebep olmal; b) Yrtlen hizmetin gerekleri adli yargnn grevli olmasn hakl klmal; c) Adli yarg denetimi ile hizmet arasnda gereklere uygun nesnel ve zorunlu
bir neden sonu ba bulunmal; d) Yarg denetiminde yaplan tercih, Devletin temel ama ve
grevlerine uygun olmaldr. Ayrca adalete daha
kolay ve az masrafla ulalmas, davalarn sratli
sonulandrlmas, hak arama hrriyetinin kolaylatrlmas gibi sebeplerin varl halinde de
baz idari uyumazlklarn adli yargda zmlenebilecei sylenebilir.

Sra Sizde 4
retide yrtme organnn baz ilemleri
hkmet tasarrufu olarak nitelenmekte ve bu
nitelemenin sonucu olarak da bu ilemlerin yarg
denetimi dnda kalmas gerektii savunulmaktadr. Ancak idare ilevi kavramnn varlk sebebi
yarg denetiminin en geni ekilde yaplarak
hukuk devletinin etkin klnmasdr. Yani idare
ilevi kavram, yarg ve yasama iindeki makam
ve grevlilerin baz ilemlerinin yargsal denetimini salamak iin gelitirilmi kavramdr.
Dolaysyla yasama ve yarg organlar gibi
yrtme organnn da idare ilevi kapsamndaki
kimi
ilemlerinin
yargsal
denetimi
yaplabilmektedir. Hkmet tasarrufu kavram ise
yrtmenin yarg denetimi dnda braklan
ilemleri iin kullanldndan asl ilevi en geni
lde yargsal denetimin salanmas olan idare
ilevi kavram aklanrken, hkmet tasarrufu
kavramnn referans alnmas yerinde deildir.

Sra Sizde 5
Fiili yol, idarenin kii hak ve hrriyetlerine ak
ve haksz mdahale nitelii tayan eylemleridir.
Fiili yol olarak nitelenen eylemler, idarenin aka hukuka aykr bir kararnn uygulanmas ya da
hukuka uygun kararn hukuk dna klarak yerine getirilmesi durumunda sz konusudur. Hukuka aykrlk yle bir boyuttadr ki eylemin idarilik
nitelii ortadan kalkmaktadr. Dolaysyla eylemin idarilik niteliini kaybettiinden bu tr eylemlerden doan zarar haksz fiil hkmlerine
gre adli yarg mercilerinde dava edilir.
75

Sra Sizde 6

Sra Sizde 8

Anayasann 105.maddesinde Cumhurbakannn

resen imzalad kararlar ve emirler aleyhine
Anayasa Mahkemesi dhil yarg mercilerine
bavurulamayaca dzenlenmi ancak madde
taslanda yer almakla birlikte Cumhurbakannn
hangi ilemleri tek bana yapaca tek tek
saylmamtr. Dolaysyla Cumhurbakannn
hangi ilemleri tek bana yapabilecei sorunu
ortaya kmtr. Uygulamada birok atama
ilemini tek bana yapmaktadr. Rektr atamalar
da Cumhurbakannca yaplmaktadr. Bu ilemlerin yargsal denetim dnda braklmas hukuk
devleti ilkesiyle badamadndan Dantay dari Yarglama Usul Kanununda yer alan devlet
bakannn dorudan doruya yapt ilemler
ifadesini yorumlam ve baz ilemlere kar
yargsal denetimin n almtr. Buna gre,
Cumhurbakannn baka organ ya da kurumlarn
katklar sonucu oluturduu ilemleri, tek bana
veya dorudan doruya yapt kabul edilemeyeceinden yarg denetimine tabidirler. dari yargnn yerleik itihadna gre, aday gsterme, nerme, seme gibi bir baka organn, kurumun
katksyla yaplan ilemler, Cumhurbakannn
tek bana yapt ilem saylmamaktadr. Ancak
bunun dnda araya baka bir makam girmeden
Cumhurbakannn dorudan doruya yapt
ilemlere kar yarg yolu kapaldr.

Askeri Yksek dare Mahkemesinin grev alan

Anayasann 157. maddesinde asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin ynetsel ilem
ve eylemlerden doan uyumazlklarn yargsal
denetimi olarak belirlenmitir. Yani Askeri
Yksek dare Mahkemesinin bir davaya bakabilmesi iin uyumazlk konusu ilem ya da
eylemin asker kiiyi ilgilendirmesi ve askeri
hizmete ilikin bulunmas koullarnn birarada
gereklemesi gerekir. 1602 sayl Kanunda
kimlerin asker kii saylaca dzenlenmitir.
Uyumazln askeri hizmete ilikin olup
olmadnn tespiti iin ise ilemin konusuna
bakmak gerekir. Belirtmek gerekir ki askerlik ykmllnden doan uyumazlklarda, ilgilinin
asker kii olmas koulu aranmamaktadr. Ayrca
bir uyumazln Askeri Yksek dare Mahkemesinde zmlenmesi iin dava konusu ilemin
askeri makamlarca yaplm olmas gerekmemektedir. Sivil idari makamlarca tesis edilen
ilemler eer yukarda belirtilen iki koulu
tayorsa uyumazlk Askeri Yksek dare Mahkemesinde zmlenir.

Sra Sizde 9
Takdir yetkisi idareye tannm snrsz ve mutlak
bir yetki deildir. Her eyden nce idarenin takdir
yetkisini kamu yararna kullanmas gerekir. Nitekim takdir yetkisinin hukuka uygun kullanlp
kullanlmadn denetleyen idari yargnn yerleik itihadna gre bu yetki, kamu yarar ve
hizmet gerekleri ile snrldr. Yani idari yarg
yerleri takdir yetkisinin kamu yarar ve hizmet
gereklerine uygunluunu denetlemektedirler.
Ayrca Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin
tavsiye kararnda takdir yetkisinin kullanmnda
uyulmas gereken temel ilkeler belirlenmek suretiyle bu yetkinin snrlar ortaya konmutur. Buna
gre takdir yetkisi; yetkinin verili amacndan
baka ama gdemez, nesnellie ve tarafszla
uygun kullanlmaldr, ayrmclktan kanarak
yasa nnde eitlik ilkesini gzetmelidir, ilemin
amacyla, kiilerin haklar, zgrlkleri veya
menfaatleri zerindeki olumsuz etkileri arasnda
bir denge salamaldr.

Sra Sizde 7
Anayasada yaplan deiiklikle, Hkimler ve
Savclar Yksek Kurulunun verdii meslekten
karma cezalarna kar yarg yolu alm, ancak dier ilemlerine yarg yolu kapal tutulmutur. Oysa ki Kurulun verdii hkim ve
savclar meslee kabul etme, atama ve nakletme,
geici yetki verme, ykselme, birinci snfa
ayrma, kadro datma, disiplin cezas verme
yetkileri idari nitelikte yetkiler olup bu yetkilerin
kullanlmasyla ortaya kan ilemler de idari
ilemlerdir. Bir baka anlatmla Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu kararlar yarglama usul
kurallarna gre bir uyumazl zmleyen yargsal kararlar deildir. Kurul yelerinin hkim olmas, bu kararlara yargsal nitelik kazandrmaz.
Dolaysyla idari nitelikteki ilemlere kar yarg
yolunun kapal tutulmas, hukuk devletiyle
badamad gibi bu durum hkim ve savclar
da hukuki gvenceden yoksun brakmaktadr.

76

Sra Sizde 10

Yararlanlan Kaynaklar

Yerindelik denetimi ile takdir yetkisinin denetimi, i ie geebilen snrlarnn belirlenmesi zor
iki denetim trdr. Yerindelik denetimi, takdir
yetkisi kullanlarak tesis edilen ilemlerin
yargsal denetiminde, idari yarg hkiminin
yetkisinin snrn oluturur. Zira hukuka uygunluk denetimi yapmas gereken hkim, yerindelik
denetiminde, takdir yetkisinin hizmet gerekleri ve
kamu yarar ltlerine uygun kullanlp kullanlmadnn tesine geerek yetkinin isabetli
veya yararl kullanlp kullanlmadn denetler.
Bu durum ise idari yarg hkiminin idarenin yerine geerek ilem yapmas anlamna geldiinden
Anayasaya aykrdr.

Alan, N. (1982). Trk dari Yargsnda Yerindelik ve Takdir Yetkisinin Deerlendirilmesi.

dari Yargda Son Gelimeler Sempozyumu.
Ankara: Dantay Yaynlar.
Aslan, Z. ve Berk, K. (2003). dare Hukuku ve
dari Yargya likin Temel Kanunlar (2.
Basm). stanbul:Alfa.
Darendeli, A.V. (2004). Yargtay, Dantay ve
Uyumazlk Mahkemesi Kararlar Inda
Adli Yarg Yerlerinde Grlen dari
Uyumazlklar ve Davalar. Ankara: Yetkin
Yaynlar.
Erkut,C. (1990). ptal Davasnn Konusunu
Oluturma Bakmndan dari lemin Kimlii.
Ankara: Dantay Yaynlar.

Sra Sizde 11
darenin mahkeme kararyla ilem yapmaya zorlanamamas, idarenin mahkeme kararlarn uygulamak zere ilem yapmayaca anlamna
gelmemektedir. Zira mahkeme kararlar herkesi
balad gibi idareyi de balar ve idare mahkeme kararlarn yerine getirmek zere ilem yapmakla ykmldr. Dolaysyla idarenin mahkeme kararyla ilem yapmaya zorlanamamas,
idarenin takdir yetkisini kullanarak, ilem yapp
yapmayacana veya ne zaman harekete geeceine karar vermesi halinde bu tercihin, isabetli ya
da yararl olup olmadnn mahkemece
tartlmamas eklinde anlalmaldr.

Giritli, ., Bilgen, P. ve T. Akgner, (2002).

dare Hukuku. stanbul: Der Yaynevi.
Gzler, K. (2003). dare Hukuku. Cilt I. Bursa:
Ekin Kitabevi Yaynlar.
Karahanoullar, O. (1996). darenin Takdir
Yetkisinin Kullanmna likin R(80)2 Sayl
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiye
Karar. A..H.F.D., (Cilt:45, Say:1-4). s.323337.
Kaya, C. (2001). darenin Takdir Yetkisi ve
Yargsal Denetimi. Prof.Dr.Nuri elike Armaan Cilt I. stanbul: Beta Basm Yaym
Datm. s.253.vd.

Sra Sizde 12

Okay, . (2011). dare Hukukunda Kamu

Dzeni Kavram. stanbul: On ki Levha
Yaynclk.

dari yarg yerleri, idari ilem veya eylem niteliinde yarg karar veremediklerinden alan davalarda ilemin iptaline ya da tazminata hkmetmekte veyahut davay reddetmektedirler. Ancak
idari yarg yerleri iin getirilen bu snrlama adli
yarg yerlerine getirilmediinden adli yarg yerleri, alan davalarda idarenin ne ekilde hareket
edeceine karar verebilmekte hatta bazen idare
yerine geerek karar alabilmektedirler. dari yarg
yerlerine getirilen bu snrlama, idari yargnn
etkinliinin azalmas ve yine idari yargnn yetersizlii ya da eksiklii algsnn olumas
sakncalarn tamaktadr.

zay, . (2002). Gnnda Ynetim. stanbul:Alfa.

77

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
dari dava trlerini belirleyebilecek,
ptal davasnn zelliklerini ve konusu olan ilemi aklayabilecek,
ptal davas aabilmek iin davacnn tamas gereken artlar ve daval idareyi saptayabilecek,
ptal davasnda dava ama sresini ve davay amadan nce idareye yaplacak bavuru trlerini
aklayabilecek,
ptal davasnda grevli ve yetkili mahkemeyi belirleyerek,
ptal davasnda verilen yrtmenin durdurulmas kararnn amac ve artlarn sralayabilecek,
Tam yarg davasn tanmlayp kapsamn belirleyerek, kimlerin hangi nedenle tam yarg davas
aabileceklerini tanmlayabilecek,
Tam yarg davasnda daval idareyi saptayarak, tam yarg davasnda dava ama sresini
aklayabilecek,
Tam yarg davasnda grevli ve yetkili mahkemeyi belirleyebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
ptal Davas
Yetki Uyumazl
Tam Yarg davas
Balantl Dava
Grevli Mahkeme
Tazminat Davalar
Hukuka Uygunluk Karinesi

dari Bavuru
dari lem
Zmni Ret
Yetki Kurallar
Dava Ehliyeti
Yrtmenin Durdurulmas

indekiler

Giri
dari Dava Trleri
ptal Davasnn zellikleri
Dava Konusu lem
Davac
Daval dare
Dava Ama Sresi
dari Bavuru
Grevli ve Yetkili Mahkeme
Yrtmenin Durdurulmas
Tam Yarg Davalarnn Tanm ve Kapsam
Dava Ehliyeti
Daval dare
Dava Ama Sresi
dari Eylemlerden Kaynaklanan Tam Yarg Davalar
Grevli ve Yetkili Mahkeme
78

Yetkili mahkeme
Kiisel Hak hlali
Grev Uyumazl
Zorunlu dari Bavuru
dari Eylem

dari Davalar
GR
dari yargda davalar iptal ve tam yarg davalar olmak zere iki balk altnda incelenmektedir. YUKda
iptal davas, tam yarg davas ve szleme davalar olmak zere tr dava ngrlmse de idari szlemelerden doan uyumazlklar iptal veya tam yarg davas olarak ekillendiinden szlemeden doan
davalar ayr bir dava trn oluturmamaktadr. Bu davalar dnda mahalli idarelerin seilmi organlarnn organlk sfatlarn kaybetmelerine ilikin verilen kararlarn, tabi olduklar usul nedeniyle yargsal niteliinin pekitii sylenebilir.
ptal davas, idari ilemlerin hukuka aykrlklar sebebiyle, yapldklar andan itibaren hkmsz
klnmalarn salayan idari bir dava trdr. Bu tanmdan hareketle iptal davasnn ilk zellii, mahkemelerce verilen iptal kararnn, dava konusu ilemi ilk yapld andan itibaren ortadan kaldracak ekilde
sonu dourmasdr. Ancak belirtmek gerekir ki iptal edilen ilem kendiliinden ortadan kalkmamakta,
ilemin ortadan kalkmas iin idarenin yarg karar dorultusunda ilem yapmas gerekmektedir. Bu
durum ise idari yargnn etkinliini azaltmaktadr. ptal davasnn bir dier zellii ise bu davann kiisel
menfaatleri koruma amal deil, idarenin hukuka uygun hareket etmesini salayan, dolaysyla kamu yararn gerekletiren bir hukuki koruma arac olmasdr. ptal davasnn hukuk devleti ilkesini yaama geirme ilevine bal olarak bu davalarn objektif olduu kabul edilir. Yani iptal davas neticesinde verilen
karar sadece somut uyumazlk iin deil, benzer tm uyumazlklar iin geerlidir.
zel hukuktaki edim davasna benzetilen ve hakkn tazmin ve telafisine karar verilecei belirtilen tam
yarg davalar, kiilerin ihlal edilen haklarnn yerine getirilmesine veya uradklar zararlarnn giderilmesine ynelik davalar olarak tanmlanmaktadr. Ancak uygulamada, bu davalar idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan maddi ve manevi zararlarn tazmin edildii tazminat davalar olarak karmza
kmaktadr. Tam yarg davalar, iptal davalarndan farkl olarak kiisel hakkn tazminine ynelik
davalardr. dari ilemlerin hukuka uygunluunun denetlendii iptal davalarnda verilen iptal
kararlarndan herkes yararland halde tam yarg davalar sadece davann taraflar bakmndan sonu douran davalardr.
Bu nitede dava ehliyeti ve bu davalar sonucunda verilecek kararlarn zelliklerinden baka
yrtmenin durdurulmas kurumu, her biri dava iin yetkili ve grevli mahkeme, daval idare, dava ama
sresi konular ele alnacaktr.

DAR DAVA TRLER

dari Yarglama Usul Kanununun (YUK) ikinci maddesinde idari dava trleri u ekilde saylmtr:
a.

dari ilemler hakknda yetki, ekil, sebep, konu ve maksat ynlerinden biri ile hukuka aykr olduklarndan dolay iptalleri iin menfaatleri ihlal edilenler tarafndan alan iptal davalar,

b.

dari eylem ve ilemlerden dolay kiisel haklar dorudan muhtel olanlar tarafndan alan tam
yarg davalar,

c.

Tahkim yolu ngrlen imtiyaz artlama ve szlemelerinden doan uyumazlklar hari, kamu
hizmetlerinden birinin yrtlmesi iin yaplan her trl szlemelerden dolay taraflar arasnda
kan uyumazlklara ilikin davalar.
79

Yukardaki maddeden de anlalaca zere, idari yargdaki dava trleri iptal davas, tam yarg davas
ve szleme davalardr. dari ilemlerden kaynaklanan uyumazlklarda, iki davann birden almas ya
da nce iptal sonra tam yarg davas almas mmkn olmaktadr. dari szlemelerden doan uyumazlklar ise, iptal veya tam yarg davas eklinde karmza kmaktadr. Bu sebeple dari Yarglama Usul
Kanununda iki tr davann dzenlendiini sylemek mmkndr.
YUKda yer alan dava trlerinin dnda, mahalli idarelerin seilmi organlarnn organlk sfatlarn
kaybetmelerine ilikin istemler, YUKun Ek 2. maddesinde belirtilen usule gre karara balanmaktadr.
Organlk sfatnn kayb talebi, idari dava olarak dzenlenmemitir. Ancak, bu usul mahalli idarelerin seilmi organlarnn organlk sfatlarn kaybetmelerine dair kararlarn yargsal niteliini pekitirmektedir.
Ayrca, eitli yasalarda, idari cezalara kar idari yargya itiraz edilmesi ngrlmektedir. rnein
Ky Kanununun 15.maddesine gre para cezalarna kar, 7 gn iinde yetkili idare mahkemesine itiraz
edilecektir. Ky Kanunu itiraz usul hakknda baka hkm iermemektedir. Baz kanunlarda ise itirazn
evrak zerinde inceleme yaplarak sonulandrlaca ve verilen kararn kesin olduu belirtilmektedir. rnein 4854 sayl Baz Kanunlardaki Cezalarn dari Para Cezasna Dntrlmesine Dair Kanunda idari para cezalarna kar 7 gn iinde idare mahkemesine itiraz edilecei, itirazn evrak zerinde inceleme
yaplarak en ksa srede sonulandrlacana ilikin hkmler bulunmaktadr.4077 sayl Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunun 26.maddesine gre ise: Bu Kanunda dzenlenen her trl para cezas, idari
niteliktedir. Bu cezalara kar tebli tarihinden itibaren en ge yedi gn ierisinde yetkili idare mahkemesine itiraz edilebilir. tiraz, idarece verilen cezann yerine getirilmesini durdurmaz ve zaruret grlmeyen
hallerde evrak zerinde inceleme yaplarak en ksa srede sonulandrlr. tiraz zerine idare mahkemesince verilen kararlar kesindir.
Grld zere, yasalarda idari para cezalarna kar itiraz edileceine ilikin hkmler bulunmaktadr. Ancak itiraz usulne ilikin ayrntl dzenleme yoktur.1990 tarihli 3622 sayl Kanunla dari Yarglama Usul Kanununa eklenen Ek 3.madde, itiraz iptal davasndan ayr bir yargsal bavuru yolu olarak
dzenlemiti. Ancak bu dzenleme Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Anayasa Mahkemesi,
Ek 3. maddeyi itiraz sresinin ksalnn hak arama hrriyetini engelledii; bir aylk zmleme sresinin yargnn gerekli incelemeyi yaparak, isabetli karar vermesini nleyecei; kararlarn temyiz edilememesini adalet duygusunu sarsacak nitelikte olduu ve hukuk devleti ilkesiyle badamad gerekeleriyle
Anayasaya aykr bularak iptal etmitir.
Anayasa Mahkemesinin iptal kararnda, iptal davalarnn idarenin hukuk devletine uygun ilemesini
salayacak temel ara olduu da vurgulanmaktadr. Anayasa Mahkemesine gre: Hukukumuzda, idari
ilemlerin yargsal denetiminde en etkili bir yol olan iptal davas tr varken, bu kez ngrlen biimiyle
itiraz kurumunun, denetlenebilecek idari ilemin zelliklerini, parasal deerini belirlemeksizin ya da bu
yolu hakl gsterecek hi bir gereke gsterilmeksizin, genelletirilerek getirilmesi Anayasann ngrd yarg denetimini kstlayc niteliktedir.
Ancak Anayasa Mahkemesinin iptal kararna ramen, itiraz yolu dier kanunlardaki varln
srdrmektedir. Ayrca baz kanunlarda itiraz zerine verilen kararlarn kesin olduuna dair kural bulunmas, uygulamada st yarg yolunu da kapatmaktadr. rnein dari Dava Daireleri Genel Kurulu, 4077
sayl Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun gereince verilen para cezalarna kar yaplan itirazn kesin olduuna ve itiraz zerine idare mahkemesince verilen kararlarn temyiz yoluyla incelenemeyeceine
karar vermitir.
tiraz yolunun yasada dzenlenmi bir dava tr olmamas sebebiyle, dava sresi kstl bir iptal davas olarak nitelendirilmesi gerekmektedir. dare mahkemeleri, itirazlar iptal davalar iin ngrlen usul
dorultusunda zmlemeli; karar sresini ve bavuru sresini ksaltan; st yarg yolunu kapatan hkmlerin ise Anayasaya aykrl sebebiyle iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurmaldrlar.

eitli kanunlarda idari cezalar iin ngrlen itiraz yolunu, hak

arama hrriyeti asndan tartnz.
80

PTAL DAVASININ ZELLKLER

ptal davas, idari ilemlerin hukuka aykrlklar sebebiyle, hukuk leminden kaldrlmalarn salamaya
ynelik bir dava trdr. Anayasa Mahkemesinin ifadesiyle: Ynetsel ilemlerin hukuka uygunluunun
denetiminde iptal davas yolu asldr. ptal davalar, kiilerin kendi yararlarna sonu almalarn amalamakla birlikte genelde hukuka uygunluu salayarak kamu yararn gerekletirir.
Bir dier kararda ise iptal davas u ekilde aklanmaktadr: dare, zel hukuk kiilerinin sahip olduu yetkilerin dnda ve stnde birok yetkilere sahiptir. dareye zg olan bu yetkilerle kiilerin zerinde, tek yanl irade aklamas ile hukuksal etkiler douracak eylem ve ilemler yapabilir. Bu ilemlerin
yerine getirilmesi iin, baka bir makam ya da merciin yardmna gereksinim olmadan kiiler eitli ykmllkler altna sokulabilir.
te yandan, idar ilemler yasallk karinesinden yararlanr ve bu karine gerei, idar ilemlerin yerindelii ve hukuka uygun olduu varsaylr. dar davalar, idarenin ilem ve eylemlerinin hukuka uygunluunun yargsal yolla denetlenmesi, kamu hizmetlerinin hukuk kurallarna ve hizmetin gereklerine uygun
biimde yaplmasnn salanmas, kamu hizmetlerinin getirdii yarar ve zararlarn bireyler zerindeki etkilerinin adaletli bir surette dengelenmesi iin vatandalara tannm bir haktr. dar davalar, idare hukukuyla birlikte hukukun stnl, Devletin hukuka ball ilkesinin sonucu olarak hukuk alanna girmitir.
dar yargda idar ilemler hakknda yetki, ekil, sebep, konu ve maksat ynlerinden biri ile hukuka
aykr olduklarndan dolay iptalleri iin menfaatleri ihll edilenler tarafndan alan davalar biiminde
tanmlanan iptal davalar, idarenin hukuka uygun davranmasn salayarak hukuk devletini gerekletiren
nemli yollardandr. ptal davas kolay ileyen ve karmak olmayan niteliiyle yargsal bir denetim yolu
olarak ngrlmtr.
ptal davalar ile idar ilemlerin hukuk kurallarna uygunluu incelenir. Aykrln saptanmasnda ilem ortadan kaldrlr. Bylece, idarenin hukuk kurallarna uygun ekilde hareket etmesi salanarak hukuk dzeni korunur.
Anayasa Mahkemesinin yukardaki kararlarndan da anlalaca zere, iptal davas sadece kiisel
menfaatleri koruma amal deildir. darenin hukuka uygun grev yapmasn salayan ve bu ekilde kamu yararn gerekletiren bir hukuki koruma aracdr.
ptal davasnn hukuk devleti ilkesini yaama geirme ilevi sebebiyle bu davalarn objektif olduu kabul edilir. Bu kabule gre: ptal davas neticesinde verilen karar sadece somut uyumazlk iin deil, benzer tm uyumazlklar iin geerlidir. Ancak retinin benimsedii, iptal davasnn objektiflii esasnn,
uygulamada geerli olmad grlmektedir. rneklemek gerekirse: Harcn demedii iin yksekretim kurumlaryla ilikisi kesilen rencilerin at davalarda, idare mahkemeleri, iliik kesme ilemini
iptal etmektedirler. ptal kararlarna ramen yksekretim kurumlar, ayn durumdaki renciler hakknda iliik kesme ilemi tesis etmektedirler. Kamu ynetimimizin yaygn uygulamas, benzer durumda olanlar ayr ayr dava amaya zorlamaktadr. Bir baka ifadeyle idare, emsal karara itibar etmemektedir.
Benzer bir durum, mahkemeler asndan da sz konusudur. Ayn uyumazlkta farkl mahkemeler,
hatta bazen ayn mahkeme, farkl karar verebilmektedirler. Mahkeme kararlar arasndaki uyumsuzluk,
idarenin bu kararlara gre uygulama yapmamasnn balca sebebini oluturmaktadr. Anayasann 138.
maddesi gereince Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm veren
hkimlerin, bir baka mahkemenin gryle bal olmamas, mahkemelerin bamszlnn sonucudur.
Ancak, ayn yasay aksi ynde yorumlayarak verilen kararlar sebebiyle, iptal davalarnn objektifliinden
sz etmek anlamszlamtr.
u hususu da belirtmek gerekir ki, mahkemelerin kararlar arasndaki farkllk, idareyi yerleik hale
gelmi, sreklilik arz eden kararlara uyma; bu kararlar dorultusunda ilem yapma ykmllnden kurtarmaz.
ptal davalarnn bir dier zellii, mahkemenin verdii iptal kararnn, dava konusu ilemi, ilk yapld andan itibaren ortadan kaldracak ekilde sonu dourmasdr. Ancak, dava konusu ilem, mahkeme81

nin iptal kararyla kendiliinden ortadan kalkmamakta; idarenin, yarg karar dorultusunda ilem yapmas gerekmektedir. Yarg kararlarnn uygulanmas konusunda tekrar deinilecek olan bu durum, idari yargnn etkinliini azaltmaktadr.

ptal davalarn hukuk devleti asndan deerlendiriniz.

DAVA KONUSU LEM

dari ilemlerin hukuka aykr olduklarndan dolay, iptalleri iin dava alabilmesinin ilk koulu, ortada
dava konusu edilebilir bir ilem bulunmasdr. ptal davas, kesin ve yrtlmesi zorunlu bir ileme kar
alabilir. Bir idari ilemin kesin ve yrtlmesi zorunlu saylabilmesi, hukuk dzeninde varlk kazanabilmesi iin gerekli prosedrn son aamasn geirmi bulunmasna, baka bir idari makamn onayna ihtiya gstermeksizin hukuk dzeninde deiikliler meydana getirmesine, dier bir ifadeyle, idare edilenlerin hukukunu herhangi bir ekilde etkilemesine baldr. (Aslan ve Berk, 2000, s.233). dari makamlar
tarafndan bir kamu hizmetini yrtmek zere, kamu gc kullanlarak, tek yanl iradeyle tesis edilen ilemler, tesis edildikleri alan kapsamnda bulunan kiilerin hukukunu etkileyen sonular douruyor ve
menfaatlerini ihlal ediyor ise, bu ilemlere kar dava alabilecektir.
darenin birtakm ilemleri, ilgililerin hukuki durumlarnda deiiklik yaratmazlar. Etkisiz ilemler
olarak da adlandrlan bu ilemler, niyet aklama, gr bildirme, tavsiyede bulunma, danma ilemleridir. ou kez idarenin i ileyiine ynelik olan hazrlk ilemleri de hukuk leminde deiiklik yaratmazlar. Uygulanmas gerekmeyen, ilgililer zerinde sonu dourmayan bu tr ilemlerin iptali, anlamsz
olaca iin, iptal davasna konu edilmeleri kabul edilmemektedir. dari ilemin hukuk dzeninde varlk
kazanabilmesi iin gereken srecin tamamlanmamas veya bir baka makamn onaynn gerektii hallerde
onay ileminin bulunmamas durumunda da ortada kesin ve yrtlmesi zorunlu, ilgililerin hukukunu etkileyen bir ilem olmayacaktr.

ptal davasna konu olabilecek ilemlerin zelliklerini aklaynz.

DAVACI
dari ilemlere kar iptal davas alabilmesi iin davacnn, fiil ehliyetine sahip olmas gereklidir. Fiil ehliyetine sahip olmayanlar kanuni temsilcileri araclyla dava aabilirler. ptal davalarnda dier boyutunu ise menfaat ihlali koulu oluturmaktadr. dari Yarglama Usul Kanununa gre iptal davas, idari ilemlerden dolay menfaatleri ihlal edilenler tarafndan alabilecektir.
dari yarg uygulamasnda menfaat, dava konusu edilen ilem ile dava amak isteyen arasnda kurulabilen gncel, meru, ciddi ve makul iliki olarak yorumlanmaktadr.
Gncellik, iptali istenen ilemle davac arasnda hlihazrda veya yakn gelecekte bir ilgi kurulabilmesini ifade eder. Menfaatin meru olmas ise hukuk dzenine aykr olmamas anlamna gelmektedir. Hukuka aykr olmayan durumlarn ahlaka, toplumsal kurallara aykrl sebebiyle dava ehliyeti bakmndan
meru olmad sylenemez. Uygulamada, menfaat ihlali koulunun nc boyutunu, makul, ciddi alaka
oluturmaktadr. lemle ilgili arasnda kabul edilebilir bir ba olmas halinde dava aabilecei kabul edilmektedir.
Somut olaylarda deiebilmekle birlikte, hemeri olmak; kurum mensubu olmak; mezuniyet; kiraclk;
hizmetten yararlanan olmak; bazen vergi ykmls veya vatanda olmak sfatyla alan davalarda menfaatin varl kabul edilmitir. Ayrca belirtmek gerekir ki evre, imar, kltr ve tabiat varlklarnn korunmasna ilikin ilemlere kar herkesin davac olmak hakk vardr. dari Yarglama Usul Kanununda
dava ehliyeti snrlanrken dahi bu konularda alacak davalar ayrk tutulmutur.

82

ptal davas aabilmek iin davacnn tamas gereken koullarn

neler olduunu aklaynz.

DAVALI DARE
ptal davalarnda daval, ilemi yapan idaredir. Dava konusu edilebilen Cumhurbakanl ilemlerinde,
Cumhurbakanl daval konumundadr. Bakanlar Kurulu ilemlerinin iptali istemiyle alan davalarda
hasm, karar uygulamakla grevli olan bakanlk veya bakanlklardr. Kararn uygulanmas Bakanlar Kuruluna braklmsa daval, Babakanlktr. Bakanlklarn merkez tekilatnn ilemlerine kar alacak
davalarda bakanlk; tara tekilatnn ilemlerinde ise illerde valilik, ilelerde kaymakamlk hasm gsterilir. Kamu tzelkiilerinin veya bu tzelkiilerin bnyesindeki birimlerin ilemlerinde husumet, tzelkiilii temsile yetkili yrtme organna yneltilir. Mstearlk, bakanlk ve genel mdrlk olarak yaplandrlan, tzel kiilii olmayan Diyanet leri Bakanl gibi kurulular, mevzuatla kendi grev alanlarna
giren konularda nihai, kesin ilem yapabildikleri gerekesiyle iptal davalarnda daval olarak kabul edilmektedirler.

DAVA AMA SRES

YUKun 7. maddesine gre, dava ama sresi, zel kanunlarnda ayr sre gsterilmeyen hallerde Dantayda ve idare mahkemelerinde altm; vergi mahkemelerinde otuz gndr. lemin dzenlendii yasada
farkl bir sre ngrlmse, dava bu sre iinde almaldr. rnein Kamulatrma Kanununa gre dava ama sresi otuz gndr. dari ilemlere kar dava almas, ilemin uygulanmasn engellemediine
gre, dava sresinin ksaltlmas, hak arama hrriyetini snrlamaktadr. Dava sresini, zel hukuk ilemleriyle mukayese edilemeyecek lde snrlamak, uygulamada dava srelerinin karlmasna, hak kaybna yol amaktadr. Bu sebeple, daha uzun bir sre getirilmelidir.
Kanunun 7. ve 8. maddelerinde dzenlenen dava ama sresi, idari ilemin yazl bildirimini (tebli)
izleyen gnden itibaren balar. Vergi resim ve harlar ile benzeri mali ykmler ve bunlarn zam ve cezalarndan doan uyumazlklarda: Tahakkuku tahsile bal olan vergilerde tahsilatn; tebli yaplan hallerde veya tebli yerine geen ilemlerde tebliin; tevkif yoluyla alnan vergilerde istihkak sahiplerine demenin; tescile bal vergilerde tescilin yapld ve idarenin dava amas gereken konularda ise ilgili merci veya komisyon kararnn idareye geldii tarihi izleyen gnde itibaren balar. Adresleri belli olmayanlara zel kanunlardaki hkmlere gre ilan yoluyla bildirim yaplan hallerde, zel kanunda aksine bir hkm bulunmadka sre, son ilan tarihini izleyen gnden itibaren onbe gn sonra ilemeye balar.
Dzenleyici ilemlere kar alacak davalarda sre, ilan veya yaym tarihini izleyen gnden itibaren
balar. Ancak, bu ilemlerin uygulanmas zerine, uygulama ilemiyle birlikte, dzenleyici ilemin de iptali dava edilebilir. Dzenleyici ilemlerin srekli uygulanabilir olma zellii sebebiyle, dava sresi, uygulama ilemleriyle birlikte yeniden balamaktadr. lgililer, dzenleyici ilem veya uygulanan ilem yahut her ikisi aleyhine birden dava aabilirler. Dzenleyici ilemin iptal edilmemi olmas, bu dzenlemeye dayal ilemin iptaline engel olmaz.
Tatil gnleri srelere dhildir. Ancak, srenin son gn tatil gnne rastlarsa, sre, tatil gnn izleyen alma gnnn bitimine kadar uzar. YUKda belirtilen srelerin bitmesi, adli tatil denilen almaya ara verme zamanna rastlarsa, sreler, ara vermenin sona erdii gn izleyen tarihten itibaren yedi gn
uzam saylr.
Bu noktada belirtilmesi gereken nemli bir husus bulunmaktadr: 8. madde, ara verme zamanna rastlayan tm srelerin uzayacan hkm altna ald iin, sadece dava ama sresi deil kanunda yer alan
tm sreler, cevap verme, itiraz, temyiz, yrtmeyi durdurma kararlarna itiraz ve Ek 3. Maddede yer alan
yerel ynetimlerin seilmi organlarnn organlk sfatn kaybetmelerine ilikin sreler de uzamaktadr.
dari Dava Daireleri Kurulu kararlarnda aka YUKun yer alan tm srelerin uzayaca belirtilmektedir.
Dava sresi, yukarda belirtildii gibi, tebli (yazl bildirim), yaym veya ilan tarihini izleyen gnden
itibaren balar. Ancak baz durumlarda, tebli edilmeyen ilemlerin renildii tarihten itibaren de dava
83

alabilecei kabul edilmektedir. Yazl bildirim, ilemin renilmesi ve dava hakknn kullanlmas bakmndan gereklidir; fakat ilemden bir baka yolla haberdar olunmas halinde de dava alabilmektedir.
Ayrca, davacy dorudan etkilemedii iin teblii gerekmeyen evre, imar, kltr ve tabiat varlklarna
ilikin ilemlerde renme tarihi esas alnmaldr. rnein, imar uygulamalarnda, bir bakasna verilen
inaat izni, ancak inaat faaliyetleri balaynca renilebilir ve dava edilebilir. dari yarg uygulamasnda,
her trl imar parselasyon ilemleri, muhatabna teblii gerekli kiisel ilem niteliinde kabul edilerek, bu
ilemlere renme tarihinden itibaren dava almas kabul edilmektedir.
dari yargda almas gereken bir davann, yanllkla adli veya askeri yargda alm olmas sebebiyle, bu davalarn grev noktasndan reddi zerine, bu husustaki kararlarn kesinlemesini izleyen gnden
itibaren otuz gn iinde idari yargda dava alabilir. Adli veya askeri yarg merciine bavurma tarihi, Dantay, idare ve vergi mahkemelerine bavurma tarihi olarak kabul edilecei iin, grevli olmayan mahkemede alan davann sresi iinde alm olmas gerekir. Grevsizlik sebebiyle reddedilen davalarda kararn kesinlemesinden itibaren otuz gnlk sre geirilmi olsa dahi, idari dava almas iin ngrlen
sre henz dolmamsa, dava amak mmkndr (YUK, m.9).

Dzenleyici ilemlerde iptal davas ama sresini aklaynz.

DAR BAVURU
lemlere Kar dari Bavuru
dari ilemlere kar yarg yoluna bavurmazdan nce uyumazln zm iin idareye bavurarak, ilemin gzden geirmesini talep etmek mmkndr. YUKun 11. maddesinde, ilgililere dava amazdan nce, idari dava ama sresi iinde ilemi yapan makamn stne, st makam yoksa ilemi yapm olan makama bavurarak, ilemin kaldrlmas, geri alnmas, deitirilmesi veya yeni bir ilem yaplmasn isteme imkn tannmtr. st makamlara bavurma balkl 11.madde u ekildedir: lgililer tarafndan idari dava almadan nce, idari ilemin kaldrlmas, geri alnmas, deitirilmesi veya yeni bir ilem yaplmas st makamdan, st makam yoksa ilemi yapm olan makamdan, idari dava ama sresi iinde istenebilir. Bu bavurma, ilemeye balam olan idari dava ama sresini durdurur. Altm gn iinde bir cevap verilmezse istek reddedilmi saylr. stein reddedilmesi veya reddedilmi saylmas halinde dava ama sresi yeniden ilemeye balar ve bavurma tarihine kadar gemi sre de hesaba katlr.
Bylelikle, yarg yoluna bavurmadan, hukuka aykr ilemlerin idare tarafndan dzeltilmesi amalanmaktadr. dari bavuru, bu bakmdan nemlidir. lgililer ve idare, bu aamada ilemin hukuka uygunluunu titizlikle gzden geirerek, idari yargnn i ykn azaltabilirler. lemin, hangi gerekeyle, hangi
kurallara dayanlarak yapld kendisine aka izah edilen bireyler, dava amak yolunu tercih etmeyebilecektir. Ayn ekilde idare de ilemin hukuka aykr olduu ortaya konmusa, ilemi iptal etmelidir. rnein benzer bir ilemin daha nce yarg tarafndan iptal edildii anlalmsa, idare, itiraz aamasnda
hukuki hatasn dzeltmelidir.
dari bavurunun uyumazlklar sulhen zmenin yan sra nemli bir hukuki sonucu bulunmaktadr.
YUKun 11. maddesine gre st makamlara veya st makam yoksa ilemi yapan makama yaplan bavuru ilemeye balam olan dava ama sresini durdurur. darenin olumsuz cevabndan itibaren, dava sresi kesildii yerden itibaren ilemeye devam eder. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, ilemi yapan makamn st olduu halde ilemi yapan makama bavurulmasnn, dava sresini durdurmayacadr. lemin dzeltilmesi ilemi yapan makamdan da istenebilir; ama bu talep dava sresini durdurmaz.
Yasa, yaplan bavurunun altm gn iinde cevaplanmamas halinde istein reddedilmi saylacan
hkme balamtr. Bu sebeple bavurularn aka cevaplanmas beklenilmemelidir. Uygulamada idareye (Devlete) gvenerek yant bekleyenler, dava sresini geirmektedirler. Bu sebeple, YUKdaki altm
gnlk zmni ret sresi kaldrlmal, idareye daha ksa srede, en fazla otuz gn iinde cevap zorunluluu
getirilmelidir.
84

lemlere kar yaplan idari bavurunun dava ama sresi asndan

sonularn aklaynz.

zel Dzenlemeler
dari ilemlere kar itiraz, YUKun dnda eitli yasalar ve dzenleyici ilemlerde de mevcuttur. dari
itiraz sresi ve merciinin zel olarak dzenlenmesi halinde bu srelerde ve gsterilen makamlara itiraz
edilmesi gerekmektedir. Cevap sresinin de belirlenmi olmas durumunda artk altm gnlk genel zmni ret sresi beklenmez. zel dzenlemede gsterilen srede itiraz sonulandrlmamsa talep reddedilmi saylmaldr. Ayrca belirtmek gerekiyor ki, dava sresinin de yasada belirtilmesi durumunda bavuru, yasada belirtilen dava ama sresi iinde yaplmaldr.
dari yarg uygulamasnda; idari bavurunun zorunlu tutulmas halinde, bu srede itiraz edilmeyen ilemlere kar dava ama sresinin de geirildii kabul edilmektedir. Bilindii zere, bavurunun zorunluluu, yasa veya dzenleyici ilemin ifadesinden anlalmaktadr. Eer edilebilir, yaplabilir...vs. gibi
ilgililerin takdirine brakan ifadeler var ise idari bavuru zorunlu deildir. Buna karn, edilir, etmek
zorundadrlar ...gibi zorunluluk gsteren kavramlarn kullanlmas, dava yolundan nce gsterilen idari
mercie bavurmay gerekli klar. Zorunlu idari bavuru sresinin geirilmesiyle dava ama sresi arasnda
iliki kurmak, hak arama hrriyetini ortadan kaldrd iin sakncaldr. dari bavuru ile yarg mercileri
nnde hak aramak farkl hrriyetlerdir. lgililer bazen bilgisizlik bazen de sonusuz kalaca dncesiyle idareye mracaat etmeyebilirler. Bu haklarn kullanmam olmalar, dava ama hakkn ortadan kaldrmamaldr. zellikle idari dzenleyici ilemlerle (Tzk, ynetmelik...) getirilen zorunlu itirazlarda,
YUKun dzenledii dava ama sresi, etkisiz hale getirilmektedir. Bu sonu daha da vahim ve kabul
edilemezdir.
unu da belirtmek gerekir ki, ilgililer idari ileme kar dzenlenmi zorunlu bir idari itiraz sreci varsa, buna uymaya dikkat etmelidirler.

lem Yaplmas in Bavurma

dari Yarglama Usul Kanununun 10. maddesinde, ilgililerin haklarnda ilem yaplmas iin idareye
bavurabilecekleri belirtilmektedir. Yarglama usulnden ziyade idari usul yasasnda yer almas gereken
bu dzenleme, dava ama sresi bakmdan yarglama usuln ilgilendirmektedir.
YUKun 10. maddesine gre: lgililer, haklarnda idari davaya konu olabilecek bir ilem veya eylemin yaplmas iin idari makamlara bavurabilirler. Altm gn iinde bir cevap verilmezse istek reddedilmi saylr. lgililer altm gnn bittii tarihten itibaren dava ama sresi iinde, konusuna gre Dantaya, idare ve vergi mahkemelerine dava aabilirler. Altm gnlk sre iinde idarece verilen cevap kesin deilse ilgili bu cevab istemin reddi sayarak dava aabilecei gibi, kesin cevab da bekleyebilir. Bu
takdirde dava ama sresi ilemez. Ancak, bekleme sresi bavuru tarihinden itibaren alt ay geemez.
Dava almamas veya davann sreden reddi hallerinde, altm gnlk srenin bitmesinden sonra yetkili
idari makamlarca cevap verilirse, cevabn tebliinden itibaren altm gn iinde dava aabilirler.
dareye yaplan bavurularn altm gn iinde yantlanmamasnn, ret anlamna gelmesi, bireylerin
idareye gvenerek beklemeleri durumunda olumsuz sonulara, hak kaybna yol amaktadr. nk ayn
ilemin yaplmas iin idareye tekrar bavurulmas, dava sresini canlandrmamaktadr.
Ancak, birbirinden ayr ve bamsz nitelik tayan bavurularda dava sresi yeniden balamaktadr.
darenin deien koullara gre karar vermesini, maddi ve hukuki durumun gzden geirmesini gerektiren bavurular, birbirinden bamsz olduu iin bu bavurular zerine tekrar dava amak mmkndr.
Bireylerin idareye bavurarak herhangi bir ilem veya eylem yapmalar talebinin, altm gn iinde
yantlanmamasnn zmni ret saylmas, Anayasann 74. maddesine aykrdr. Ayrca, altm gnden daha
ksa srede cevaplanmas gereken isteklere kar dava ama imknn ortadan kaldrabilecek yorumlara da
aktr. rnein, on gn iinde burs iin bavurmas gereken bir renci, idareden renci belgesi verilmesini talep ettiinde, istein reddedilmi saylmas iin altm gn beklemek anlamsz olacaktr. lgili,
85

dava amak istese ortada dava konusu ilem olmad sylenebilecektir. Ayn ekilde, pasaport taleplerinde de ksa srede cevap vermek gerekebilecektir. Bu sebeple, idareye bavurular ksa srede (15 gn
iinde) cevaplandrma zorunluluu getiren bir dzenleme yaplmal; belirli sre iinde yantlamama,
olumlu ilem olarak (zmni kabul) kabul edilmelidir. Nitekim mar Kanununun 30. maddesine gre, yap
kullanma izni iin yaplan mracaatlarn en ge otuz gn iinde neticelendirilmemesi halinde, kullanma
izni verilmi saylmaktadr. Bu kural, idarenin sessizliinin sonularna idarenin katlanmasn ngrd
iin daha adildir.

darenin bireylerin taleplerini altm gn iinde yantlamamasnn

zmni ret saylmasnn sakncalarn aklaynz.

GREVL VE YETKL MAHKEME

Grev ve Yetkiye likin Hkmler
Yarglama usulnde, yarg dzeni iinde hangi mahkemenin davaya bakacan gsteren kurallara grev
ve yetki kurallar denmektedir. Grev kurallar, davalarn konularna gre dalmn; yetki kurallar ise
grevli mahkemelerden, corafi olarak hangi yerdeki mahkemenin davaya bakacan belirler.
dari yargda, iptal davalarnda genel grevli mahkemeler, idare mahkemeleridir. Dantay Kanununun 24. maddesinde saylan davalarda ise Dantay grevlidir. Vergi uyumazlklar, vergi mahkemelerinde zmlenmektedir.

Dantayda Grlen Davalar

Dantay Kanununun 24. maddesine gre, u davalarda, Dantay ilk derece mahkemesi olarak grev
yapar:
a.

Bakanlar Kurulu kararlarna; Babakanlk, bakanlklar ve dier kamu kurum ve kurulularnn

mstearlaryla ilgili mterek kararnamelere; Bakanlklar ile kamu kurulular veya kamu
kurumu niteliindeki meslek kurulularnca karlan ve lke apnda uygulanacak dzenleyici
ilemlere; Dantay dari Dairesince veya dari ler Kurulunca verilen kararlar zerine
uygulanan eylem ve ilemlere; Dantay Yksek Disiplin Kurulu kararlar ile bu Kurulun grev
alan ile ilgili Dantay Bakanl ilemlerine ilemlerine kar alacak iptal ve tam yarg davalar.

b.

Birden ok idare veya vergi mahkemesinin yetki alanna giren ilere,

c.

Tahkim yolu ngrlmeyen kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerinden
doan idari davalar karara balar.

d.

Ayrca eitli yasalarla da Dantayn ilk derece mahkemesi olarak zmleyecei uyumazlklar dzenlenebilir.

Yetki Kurallar
ptal davalarnda yetkili mahkemeler, YUKun 32., 33., 34. ve 35. maddelerinde dzenlenmitir. Buna
gre: aksine yasal dzenleme bulunmayan hallerde yetkili mahkeme, dava konusu idari ilemi veya idari
szlemeyi yapan idari merciin bulunduu yerdeki idare mahkemesidir.
Bu genel yetki kuralnn istisnalar ise unlardr:
a.

Kamu grevlilerinin atanmas ve nakilleri ile ilgili davalarda yetkili mahkeme, kamu grevlilerinin yeni ve eski grev yeri idare mahkemesidir.

b.

Kamu grevlilerinin grevlerine son verilmesi, emekli edilmeleri veya grevden uzaklatrlmalar ile ilgili davalarda yetkili mahkeme, kamu grevlisinin son grev yapt yer idare mahkemesidir.
86

c.

Kamu grevlilerinin grevle ilikisinin kesilmesi sonucunu dourmayan disiplin cezalar ile ilerleme, ykselme, sicil, intibak ve dier zlk ve parasal haklar ve mahalli idarelerin organlar ile
bu organlarn yelerinin geici bir tedbir olarak grevden uzaklatrlmalaryla ilgili davalarda
yetkili mahkeme, ilgilinin grevli bulunduu yer idare mahkemesidir.

d.

mar, kamulatrma, ykm, igal, tahsis, ruhsat ve iskn gibi tanmaz mallarla ilgili mevzuatn
uygulanmasnda veya bunlara bal her trl haklara veya kamu mallarna ilikin idari davalarda
yetkili mahkeme, tanmaz mallarn bulunduu yer idare mahkemesidir.

e.

Ky, belediye ve zel idareleri ilgilendiren mevzuatn uygulanmasna ilikin davalarla snr
uyumazlklarnda yetkili mahkeme, mlki idari birimin, ky, belediye veya mahallenin bulunduu yahut yeni baland yer idare mahkemesidir.

f.

Tanr mallara ilikin davalarda yetkili mahkeme, tanr maln bulunduu yer idare mahkemesidir.

dari Yargda Grev ve Yetki Uyumazl

dare ve vergi mahkemeleri, idari yargnn grev alanna giren bir davada grevsizlik veya yetkisizlik sebebiyle davann reddine karar verirlerse dosyay Dantaya veya grevli ve yetkili idare veya vergi mahkemesine gnderirler (YUK, m.43.).
Grevsizlik sebebiyle gnderilen dosyalarda Dantay, davay grevi iinde grmezse dosyann yetkili
ve grevli mahkemeye gnderilmesine karar verir.
Grevsizlik veya yetkisizlik sebebiyle dosyann gnderildii mahkeme kendisini grevsiz veya yetkisiz grd takdirde, sz konusu mahkeme ile ilk grevsizlik veya yetkisizlik kararn veren mahkeme
ayn blge idare mahkemesinin yarg evresinde ise, uyumazlk blge idare mahkemesince, aksi halde
Dantayca zmlenir.
Grev ve yetki uyumazlklarnda Dantay ve blge idare mahkemesince verilen kararlar ilgili mahkemelere bildirilir ve bu husus taraflara tebli olunur. Dantay ve blge idare mahkemesince grev ve
yetki uyumazlklar ile ilgili olarak verilen kararlar kesindir. Dava, Dantay veya blge idare mahkemesi kararyla belirlenen mahkemede zmlenir.
Yukardaki kurallara gre, Dantay ile idare ve vergi mahkemeleri arasnda grev konusunda uyumazlk ktnda Dantay tarafndan dosyann gnderildii mahkeme davay grmek zorundadr. nk
Kanun bu konudaki Dantay kararlarnn kesin olduunu hkme balamtr. rneklemek gerekirse: Dantayda alan bir davada Dantay ilgili dairesi davay grev ynnden reddederek, idare mahkemesine
gnderme karar vermise, idare mahkemesi grevsizlik karar veremez.
dari yargda grev ve yetki uyumazl konusunda sz edilmesi gereken bir dier durum ise yetkili
mahkemenin bir davaya bakmasna fiili veya hukuki bir engel kmasdr. Ayrca iki mahkemenin yarg
evresi snrlarnda tereddt edilmesi veya iki mahkemenin de ayn davaya bakmaya yetkili olduklarna
karar vermeleri halinde de davann hangi mahkemede grlmesi gerektii sorunu kmaktadr.
YUKun 44. maddesine gre bu hallerde dava dosyalar, taraflarn veya mahkemelerin istemi zerine
merci tayini iin: a) Uyumazln ayn yarg evresindeki mahkeme veya mahkemeler arasnda kmas
halinde, o yarg evresindeki blge idare mahkemesine, b) Dier hallerde Dantaya gnderilmesini hkme balamtr. Dosyann gnderildii blge idare mahkemesi veya Dantay, grevli ve yetkili mahkemeyi kararlatracaktr. Dantay ve blge idare mahkemesinin bu konuda verecei kararlar kesindir.

Balantl Davalar
Ayn maddi veya hukuki sebepten doan ya da biri hakknda verilecek hkmn, dierini etkileyecek nitelikte olduu davalar balantl davalardr. dari yarg yerlerine alan birden fazla dava arasnda balantdan sz edilebilmesi iin, davalarn biri veya birkann sonucunun bir dier davada yaplacak saptama ve
deerlendirmelerle verilecek karara bal olmas gerekir. Dava edilen bir ilemin bir dier ilemin sebebi
olmas halinde iki dava arasnda balant olacaktr. Davalar konu ilemlerin maddi ve hukuki sebeplerinde birlik olmas durumunda da balantdan sz edilecektir. Birden fazla dava arasnda balant olabilmesi
87

iin davalarn tmnn yarglamann ayn aamasnda bulunmas gerekmektedir. Temyiz aamasndaki
bir dava ile ilk derece mahkemesinde grlmekte olan bir baka dava arasnda balantdan sz edilemez.
Bir davada verilecek kararn bir dier davada verilecek karar etkilemesi halinde ya da ayn hukuki veya maddi sebepten doan davalarn ayn mahkemede grlmesi davalarn daha abuk zmlenmesini
salayacaktr. Ayrca maddi olaylarn ve hukuk kurallarnn farkl yorumlanmasnn ortaya karaca sorunlar da nleyecektir.
dare mahkemesi, vergi mahkemesi veya Dantaya veya birden fazla idare veya vergi mahkemelerine alm bulunan davalarda balantnn varlna taraflardan birinin istei zerine veya dorudan doruya mahkeme tarafndan karar verilir.
Balantl davalardan birinin Dantayda bulunmas halinde dava dosyas Dantaya gnderilir. Balantl davalar, deiik blge idare mahkemesinin yarg evrelerindeki mahkemelerde bulunduu takdirde
dosyalar Dantaya gnderilir.
Dantayn dava konusu uyumazl incelemeye yetkili dairesi, balantnn bulunduuna karar verdii takdirde davalardan biri Dantayda alm ve zmlenmesi Dantayn grevine dhil bir uyumazlkla ilgili ise, davalarn tm Dantayda grlr ve durum ilgili mahkemelere ve taraflara bildirilir. Davalarn zmlenmesi, ayr blge idare mahkemesinin yarg evresindeki idare veya vergi mahkemelerinin grevlerine giren uyumazlklarla ilgili ise, Dantayn ilgili dairesi yetkili mahkemeyi kararnda belirtir ve dosyalar bu mahkemeye gndererek dier mahkemeye veya mahkemelere durumu bildirir. Yetkili mahkeme de durumu ilgililere duyurur. Dantayca verilen karar balant bulunmad yolunda ise,
dosyalar ilgili mahkemelere geri gnderilir (YUK, m.39).
Balantl davalar ayn blge idare mahkemesinin yarg evresindeki mahkemelerde bulunduu takdirde dosyalar o yer blge idare mahkemesine gnderilir.
Blge idare mahkemesi balantl dava dosyalarn ncelikle ve ivedilikle inceler ve kararn verir.
Blge idare mahkemesince verilen karar, balantnn bulunduu yolunda ise, yetkili mahkeme kararda belirtilmek suretiyle dosyalar yetkili mahkemeye gnderilir. Durum ayrca dier mahkemeye de duyurulur.
Yetkili klnan mahkeme durumu ilgililere bildirir. Blge idare mahkemesince verilen karar balant olmad yolunda ise, dosyalar ilgili mahkemelere geri gnderilir (YUK, m.40.).
dari Yarglama Usul Kanunu mahkemelerin balant iddialarn kabul etmemesi halinde taraflara,
Dantaya veya blge idare mahkemesine itiraz hakk tanmtr. Kanunun 41.maddesine gre, balantl
olduu iddia edilen davalardan biri Dantayda grlmekteyse veya farkl blge idare mahkemelerinin
yarg evresindeki mahkemelerde grlmekteyse itiraz Dantaya yaplacaktr. Ayn blge idare mahkemesinin yarg evresindeki mahkemelerde grlen davalarda balant iddiasnn reddedilmesi halinde ise
itiraz mercii blge idare mahkemesidir.
Taraflar balant iddiasnn reddine ilikin kararn tebli tarihini izleyen on be gn ierisinde itiraz
edebilirler. Balantnn varl yolunda idare ve vergi mahkemelerince veya bu konuda yaplacak itiraz
zerine blge idare mahkemesi veya Dantayca balant hakknda karar verilinceye kadar usuli ilemler
durur. Balantya ilikin ilemler sonulandrldktan sonra bu davalara bakmakla yetkili klnan mahkeme veya Dantay, davalara brakld yerden devam eder. Balantnn bulunup bulunmad yolundaki
blge idare mahkemesi ve Dantay kararlar kesindir (YUK, m.42.).

dari yargda alan davalarn balantl davalar kabul edilebilmesi

iin gereken koullar aklaynz.

YRTMENN DURDURULMASI
dari ilemlerin hukuka uygunluk karinesinden yararlanmalarnn nemli bir sonucu, ilemlere kar dava
almasnn, ilemin uygulanmasn durdurmamasdr. Dava konusu ilemin uygulanmamas iin, idari
yarg mercii tarafndan, yrtmenin durdurulmas karar verilmesi gereklidir. dari yargda yrtmenin
durdurulmas, YUKun 27. maddesinde dzenlenmitir.
88

Yukarda belirtildii gibi Dantay ve idare mahkemelerinde iptal davas almas, dava edilen ilemin
uygulanmasn durdurmamaktadr. Vergi mahkemelerinde ise vergi uyumazlklarndan doan davalarn
almas, tarh edilen vergi, resim ve harlar ile benzeri mali ykmllklerin ve bunlarn zam ve cezalarnn dava konusu edilen blmnn tahsil ilemlerini durdurur.
Dava almasnn ilemin uygulanmasn durdurmamas, ilemden kaynaklanan olumsuz sonularn,
bireylere ve topluma zarar vermesi ihtimalini ortaya karmaktadr. zellikle ilemin hukuka aykrlnn
saptanmas ve dourduu sonularn telafisinin g veya imknsz olmas durumunda, sorun daha da bymektedir. Bu sebeple, dava konusu ilemin verebilecei zararlarn nlenmesi iin Dantay ve idare
mahkemelerine ilemin uygulanmasn durdurma yetkisi tannmtr.
YUKun 27. maddesine gre yrtmenin durdurulmas karar verilebilmesi iin: a) dari ilemin uygulanmas halinde telafisi g veya imknsz zararlarn domas, b) dari ilemin aka hukuka aykr olmas artlarnn birlikte gereklemesi gerekmektedir. Dantay ve idare mahkemeleri, daval idarenin
savunmasn aldktan veya savunma sresi getikten sonra gereke gstererek yrtmenin durdurulmas
karar verebilirler. Uygulanmakla etkisi tkenecek olan idari ilemlerin yrtlmesi, savunma alndktan
sonra yeniden karar verilmek zere, idarenin savunmas alnmakszn da durdurulabilir. Kanun koyucu
02.07.2012 tarih ve 6352 sayl Kanun ile yrtmenin durdurulmas kararlarnda idari ilemin hangi
gerekelerle hukuka aka aykr olduu ve ilemin uygulanmas halinde doacak telafisi g veya
imknsz zararlarn neler olduunun belirtilmesi zorunluluu getirmi, sadece ilgili kanun hkmnn
iptali istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurulduu gerekesiyle yrtmenin durdurulmas karar
verilemeyeceini dzenlemitir. Ayrca ayn sebeplere dayanlarak ikinci kez yrtmenin durdurulmas
isteminde bulunulamayaca dzenlenmitir.
Yrtmenin durdurulmas talebi, dava dilekesinde belirtilebilecei gibi, dava aldktan sonra da yrtmenin durdurulmas isteminde bulunmak mmkndr. Dava dilekesi ve eklerinden yrtmenin
durdurulmas isteminin yerinde olmad anlalrsa, daval idarenin savunmas alnmakszn istem
reddedilebilir.
Yrtmenin durdurulmasna dair verilen kararlar onbe gn iinde yazlr ve imzalanr. Yrtmenin
durdurulmas istemleri hakknda verilen kararlara kar itiraz yolu da kanunda dzenlemitir. Buna gre:
Dantay dava dairelerinin kararlarna kar dari veya Vergi Dava Daireleri Kurullarna; blge idare mahkemeleri kararlarna ise en yakn blge idare mahkemesine; idare ve vergi mahkemeleri ile tek hkim tarafndan verilen kararlara kar blge idare mahkemesine; almaya ara verme sresi iinde ise idare ve
vergi mahkemeleri tarafndan verilen kararlara en yakn nbeti mahkemeye veya karar veren hkimin
katlmad nbeti mahkemeye bir defaya mahsus olmak zere itiraz edilebilir. tiraz sresi kararn tebliini izleyen gnden itibaren yedi gndr. tiraz edilen merciler dosyann kendisine geliinden itibaren yedi gn iinde karar vermek zorundadr. tiraz zerine verilen kararlar kesindir.
darenin hukuka uygun ilemesini salayan iptal davalar, ilemin uygulanmasnn durdurulmas ya da
olumsuz sonularnn nlenmesiyle etkili olabilecektir. Dava saysnn okluu nedeniyle davalarn sonulanmasnn uzamas, bazen iptal davasn anlamsz hale getirebilmektedir. rnein bir rencinin, not
ilemine kar at dava, mezuniyetinden sonra iptalle sonulanabilmekte; ama not ileminin tm olumsuz sonularna katlanlmaktadr.
Ayrca, ilemin aka hukuka aykr olmas koulu da anlamszdr. nk mahkemenin, aka hukuka aykr olduunu saptad bir ilemin, uygulanmasn durdurmak yerine iptal etmesi gerekir. Yrtmeyi durdurma karar, ayn zamanda ilemin aka hukuka aykr olduunu belirleyen bir karar olacana
gre, davay uzatmann hukuki ve mantki aklamas bulunmamaktadr. Bu anlamsz ve hkimin grn nceden aklamasna yol aan koul kaldrlmaldr. Ayn dzenleme Anayasann 125. maddesinden
de karlmaldr.
Demokratik hukuk devleti ilkesinin hayata geirilebilmesi iin, vergi uyumazlklarndaki sistem, idari ilemler iin dzenlenerek, iptal davas almasnn dava konusu ilemin uygulanmasn durdurmas
salanmaldr. lemin uygulanmas, kamu yarar bakmndan zorunluluk tayorsa, idare, mahkemeye
bavurarak ilemin uygulanmas karar almaldr.
89

nk uygulama, idari ilemlerin hukuka uygunluu karinesinin yanlln gstermektedir. Dava saysnn okluu da, idarenin hukuka uygunluk konusunda gerekli zeni gstermediini ortaya koymaktadr. Yrtmenin durdurulmas konusunda hkime takdir yetkisi tanyarak, YUKdaki koullar kaldrmak, nerilebilecek bir baka zmdr.

Yrtmenin durdurulmas karar verilebilmesi iin aranan koullarn

yerindeliini tartnz.

TAM YARGI DAVALARININ TANIMI VE KAPSAMI

Tam yarg davas YUKun 2/b. maddesinde: dari eylem veya ilemlerden dolay kiisel haklar dorudan muhtel olanlar tarafndan alan davalar olarak tanmlanmtr. Muhtel kelimesi, bozulmu, eksilmi,
zarara uram anlamna gelmektedir. Kanunda idari ilem veya eylemlerden dolay kiisel haklar eksilen, zarara urayanlarn tam yarg davas aabilecekleri belirtilmitir, ancak bu ifade, tam yarg davalarn
tanmlamamakta; tam yarg davalarn kimlerin hangi nedenle aabileceklerini belirtmektedir (Candan,
2005, s.156).
Doktrinde ise tam yarg davalar, kiilerin ihlal edilen haklarnn yerine getirilmesine veya uradklar
zararlarnn giderilmesine ynelik davalar olarak tanmlanmaktadr (Onar, 1966, s. 1769, Gzbyk ve
Tan, 1999, s.611). Tam yarg davalar: dari nitelikteki ilem ve eylemlerden kiisel haklar dorudan
muhtel olanlar tarafndan alan ve idarenin, Kamu Hukuku kurallarna gre olan sorumluluunu gndeme getirerek, doan zararn tazminine veya hakkn geri verilmesine mahkm edilmesi isteklerini konu
edinen idari davalardr. (Candan, 2005, s.157).
Doktrinde, zel hukuktaki edim davasna benzetilen ve hakkn tazmin ve telafisine karar verilecei
belirtilen tam yarg davalar, uygulamada, idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan maddi ve manevi zararlarn tazmin edildii tazminat davalar olarak grlmektedir.
Yarg kararlarnn uygulanmasna ilikin kurallarn yer ald YUKun 28. maddesinin 2. fkrasnda:
Tam yarg davalar hakkndaki kararlardan belli bir miktar ierenlerden sz edilerek bu davalarda belli
bir miktarn denmesi dnda karar verilebilecei yorumuna imkn tannmaktadr. Ancak, 6. fkrada
aka tazminat davalar ifadesine yer verilmek suretiyle, uygulamaya pozitif dayanak salanmaktadr. Bu
sebeple, uygulamaya bakarak tam yarg davalarnn idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan zararlarn
tazmin edildii tazminat davalar olarak tanmlanmas mmkndr.
Kiisel hakkn tazminine ynelik olmas, tam yarg davalarn iptal davalarndan ayran nemli bir
zelliktir. ptal davalarnda ilemlerin hukuka uygun olup olmad incelendii iin, bu davalarn sonularndan iptal edilen ilemle ilgili herkes yararlanmaktadr. Tam yarg davalar ise sadece davann taraflar
bakmndan sonu douran davalardr.

Tam yarg davalar kapsamnda nelerin talep edilebileceini

aklaynz.

DAVA EHLYET
YUKun 2/b. maddesine gre, tam yarg davas, idari eylem veya ilemlerden dolay kiisel haklar dorudan muhtel olanlar tarafndan alabilecektir. Yukarda akland zere, muhtel kelimesi, bozulmu,
eksilmi, zarara uram anlamna gelmektedir. ptal davasnda ilemle davac arasnda makul, gncel ve
meru bir ilgi aranrken, tam yarg davasnda kiisel bir hakkn zarara uramas gerekmektedir.
Hak, geni anlamda, fertlere, hukuk kurallar tarafndan, dier kiilerin davranlar veya mallar zerinde tannan yetkilerdir. Hak kavram, hukuk kurallarnn tand menfaatler olarak da tanmlanmaktadr. Gerek kamu hukukundan gerekse zel hukuktan kaynaklanan bir hakk, idari ilem veya eylem nedeniyle ihlal edilenler, tam yarg davas aabileceklerdir. Dava aabilmek iin fiil ehliyetine sahip olmak gerektii de aktr.
90

Uygulamada, tam yarg davalarnda, iptal davalarnda olduu gibi menfaat ilikisinin varlna baklmamakta, idarenin ilem ve eylemi sebebiyle davacnn maddi veya manevi zarara urayp uramad
aratrlmaktadr. Kamu hizmetlerinin yrtlmesi srasnda bireylerin urad zel ve olaand zararlarn tazmini gereinden hareketle, somut uyumazlkta maddi veya manevi zarara uranlmsa, tazminata hkmedilmektedir (Atay, Odaba ve Gkcan, 2003, s.254).

Kimlerin tam yarg davas aabileceini aklaynz.

DAVALI DARE
Tam yarg davalarnda uranlan zararn karlanmas talep edildii iin, daval idare, talep edilen
tazminat deyebilecek bteye sahip olmaldr. Bu sebeple, tam yarg davalar bakanlklar ve kamu tzel
kiileri hasm gsterilerek alabilir.

DAVA AMA SRES

lemlerden Kaynaklanan Tam Yarg Davalar
dari Yarglama Usul Kanunu, tam yarg davalarnda sreyi ilemden ve eylemden kaynaklanan zararlar
bakmndan ikiye ayrmtr. Kanunun 12. maddesine gre: lgililer haklarn ihlal eden bir idari ilem
dolaysyla Dantaya ve idare ve vergi mahkemelerine dorudan doruya tam yarg davas veya iptal ve
tam yarg davalarn birlikte aabilecekleri gibi ilk nce iptal davas aarak bu davann karara balanmas
zerine, bu husustaki kararn veya kanun yollarna bavurulmas halinde verilecek kararn teblii veya bir
ilemin icras sebebiyle doan zararlardan dolay icra tarihinden itibaren dava sresi iinde tam yarg davas aabilirler. Bu halde de ilgililerin 11 nci madde uyarnca idareye bavurma haklar sakldr.
12. madde, idarenin bir ileminden kaynaklanan tam yarg davasnda ayr bir dava sresi dzenlememi, genel dava sresine atf yapmtr. Buna gre, ilgililer haklarn ihlal eden bir idari ilem dolaysyla,
ilemin tebliini izleyen gnden itibaren altm gnlk dava ama sresinde dava aabilirler. Dava amazdan nce daha nce aklanan 11. madde gereince idareye bavurarak, hak ihlaline yol aan ilemin
kaldrlmas, geri alnmas veya deitirilmesi, ilemi yapan makamn stnden, st makam yoksa ilemi
yapan makamdan istenebilir. Bu bavuru, ilemeye balayan dava sresini durdurur ve idarenin ak veya
zmni ret cevabndan itibaren ilemeye balar.
lgilinin nce iptal davas aarak, iptal davasnn karara balanmasndan sonra tam yarg davas
amay tercih etmesi halinde, iptal davasyla ilgili kararn tebliinden itibaren, 60 gnlk srede idareye
bavurma hakk sakldr. ptal davasnn neticesinin tebliinden itibaren ilgililer zararlarnn tazmini iin
idareye bavurabilirler.
YUK idari ilemlerden dolay hak ihlali halinde, iptal ve tam yarg davalarnn birlikte almasn dzenlemekle birlikte; nce ilemin iptali iin iptal davas amak ve daha sonra tam yarg davas amak
imknn da tanmaktadr. Bu durumda alan iptal davasnn karara balanmas zerine, kararn veya kanun yollarna bavurulmas halinde verilecek kararn tebliini izleyen gnden itibaren, altm gnlk srede tam yarg davas alabilmektedir. unu da belirtmek gerekir ki, iptal davasn aan davac, davann
kabul halinde, temyiz soncunu beklemeksizin, tam yarg davas aabilir. Daval idarenin temyiz yoluna
bavurmas, davacnn tam yarg davas amasn engellemez. Ancak, bu durumda, tam yarg davasna bakan mahkeme, temyiz bavurusunun sonucunu beklemelidir (Dantay 8. Daire, Esas No: 2004/3520). ptal davas aamasnda mahkeme tarafndan yrtmenin durdurulmas karar verilmesi, tam yarg davas
almas iin yeterli deildir. nk madde aka davann karara balanmasndan sz etmektedir
(Dantay 12.Daire, Esas No: 1998/1410).
dari ilemden kaynaklanan zararn her zaman kesin ve belirlenebilir olmamas sebebiyle, ilgililerin
nce ilemin iptalini dava ettikten sonra, kesinleen zararlarnn tazminini istemeleri daha uygun bir yoldur. rnein iyerinin sresiz kapatlmas, iyeri ruhsatnn iptali gibi durumlarda, iyerinin ne sre kapal kalaca belli olmad iin, zararn hesaplanmas da mmkn deildir. dari yargda, zarar miktarnn
91

belli olmamas halinde fazlaya ilikin haklarn sakl tutulmas kaydyla, tam yarg davas almas mmkn olmad iin, uygulamada, nce iptal davas, sonra tam yarg davas almas yoluna gidilmektedir.
Bu noktada belirtilmesi gereken nemli bir husus bulunmaktadr. Tam yarg davas aabilmek iin nceden alan iptal davasnn davac lehine sonulanmas art deildir. Bir baka ifadeyle, iptal davasnn
reddedilmi olmas, idarenin sorumluluunu kaldrmaz. Eer, somut olayda, idarenin kusurlu veya kusursuz sorumluluu sz konusu edilebiliyorsa, tam yarg davas alabilir. rnein, idare kaldrm zerinde
verdii bfe ruhsatn, halkn gelip gemesini engelledii gerekesiyle iptal etmise, bu ilemin iptali iin
alan dava reddedilebilir. Ancak iptal isteminin reddedilmi olmas, bu yere ruhsat veren idarenin yol at zararn tazminin engellemez. dare ruhsat vermemesi gereken yere ruhsat verdii iin kusurludur veya
halkn rahat geiinin salanmas iin yaplan ilemde, kamu klfetlerinde eitlik esas gereince kusursuz
sorumluluk sz konusu edilebilecektir.
YUKun 12. maddesine gre, bir ilemin icras sebebiyle doan zararlarn tazmini iin, uygulama tarihinden itibaren altm gnlk dava sresi iinde dava amak mmkndr. Kanun, bu durumda da 11.
madde uyarnca, ilgililerin idareye bavurma hakkn sakl tutmutur.
lemin uygulanma tarihinden itibaren dava ama imkn, hak ihlalinin ilemin uygulanmas srasnda
vuku bulmas ihtimaliyle aklanmaktadr. Gerekten de kiilerin hakk her zaman ilemin yapld anda
ihlal edilmemektedir. Bazen ilemin uygulanmas srasnda zarar meydana gelmektedir. Bu sebeple, bir
idari ilemin yapl ile zarar dourucu sonular yaratan uygulamas farkl zamanlara rastlamsa, ilgili
uygulama tarihinden itibaren tam yarg davas aabilecektir. Aslnda bu yorum, idari ilemin hak ihlaline
yol atnn, ilgili tarafndan ilemin uygulanmasyla anlalmas halinde, ilgiliye dava hakk tand iin
nemlidir. Bireylerin idari ilemlerin sonularn anlayamamas veya alglayamamas mmkndr. 12.
maddenin bu ifadesi, ilemin uygulanmasyla zarara uradn grenlere dava ama hakk tanmaktadr.
rnein, Dantay dari Dava Daireleri Kurulunun bir kararna konu olan uyumazlkta, davac, niversite Ynetim Kurulunun kararnn uygulanmasyla zarara uradn renmekte (veya anlamaktadr).Kararda, ilgilinin bu ilemden doan zararn tazmini iin son uygulama tarihinden itibaren altm
gnlk dava ama sresinde dava amas gerektii vurgulanmtr. Kararn ilgili ksm yledir (Esas No:
1992/470):
Davacnn bilgi ve grgsn arttrmak ve bilimsel incelemelerde bulunmak amacyla, yolluksuz
ve yevmiyesiz, sadece maal izinli olarak yurt dnda 6 ay sreyle grevlendirilmesi, niversite Ynetim Kurulunun 20.7.1988 gnl kararna, davacnn istei zerine, yurt d grev sresinin yine sadece
aylkl izinli olarak 6 ay daha uzatlmas da, ad geen kurulun 3.2.1989 gnl kararna dayanmaktadr.
Baka bir anlatmla, davacnn, baklan davada talep ettii yol masraf, yevmiye ve toplu konut kesintisinin denmemesinin hukuki dayana, niversite Ynetim Kurulunun belirtilen kararlardr ve bu kararlarn uygulanmas nedeniyle kendisine 6245 sayl Kanunun 59. maddesi gereince pein ya da avans olarak herhangi bir deme yaplmad gibi, davac da yurda dndkten sonra, bu uygulamann sonucu olarak ve onu kabullenerek, ayn maddenin 3. fkrasnda ngrlen bir aylk sre iinde harcrah beyannamesi vermemitir. Bu durumda, 20.7.1988 gnl kararn, son uygulama tarihini, alt aylk grev sresinin
bittii tarih; 3.2.1989 gnl kararn son uygulama tarihini de, yol masrafn ve yurt d yevmiyelerinin
niteliini gz nnde bulundurarak, davacnn yurt d grevden dnd 5.6.1989 tarihini izleyen bir
aylk srenin sona erdii 5.7.1989 tarihi olarak kabul etmek gerekmektedir. Davann ise, yol masraf, yurt
d gndelikler ve toplu konut kesintisinden doan zararlara neden olan idari kararlarn, son uygulama tarihinden itibaren 2577 sayl Kanunun 12.maddesi ile belirlenen dava ama sresi geirildikten ok sonra,
7.5.1990 tarihinde ald anlalmaktadr

dari ilemlere kar alan iptal davalar ile tam yarg davalar
arasndaki ilikiyi tartnz.

92

DAR EYLEMLERDEN KAYNAKLANAN TAM YARGI DAVALARI

Bir idari ilem veya bir idari szlemenin uygulanmas durumunda olmayan, idarenin her trl faaliyetlerinden veya hareketsiz kalmasndan, aralarnn kullanmndan, tanr ve tanmaz mallarnn veya tesislerinin iletilmesinden dolay oluan zararlar idari eylem sonucu oluan zarar ve buna yol aan eylemler
de idari eylem kavram ierisinde kabul edilmektedir (Dantay 11.Daire, Esas No: 2001/4552).
dari Yarglama Usul Kanununun 13. maddesinde, idari eylemlerden kaynaklanan tam yarg davalarnda sre, dzenlenmektedir. Dorudan doruya tam yarg davas almas, balkl 13.madde u ekildedir:
1. dari eylemlerden haklar ihlal edilmi olanlarn idari dava amadan nce, bu eylemleri yazl bildirim zerine veya baka suretle rendikleri tarihten itibaren bir yl ve her halde eylem tarihinden itibaren be yl iinde ilgili idareye bavurarak haklarnn yerine getirilmesini istemeleri gereklidir. Bu isteklerin ksmen veya tamamen reddi halinde, bu konudaki ilemin tebliini izleyen gnden itibaren veya istek
hakknda altm gn iinde cevap verilmedii takdirde bu srenin bittii tarihten itibaren dava sresi iinde dava alabilir.
2. Grevli olmayan adli ve askeri yarg mercilerine alan tam yarg davasnn grev ynnden reddi
halinde sonradan idari yarg mercilerine alacak davalarda, birinci fkrada ngrlen idareye bavurma
art aranmaz.
Grld gibi, idari eylemlerden haklar ihlal edilmi olanlarn, dava amadan nce idareye bavurmalar zorunludur. Kanuna gre, idari eylemin renilmesinden itibaren bir yl iinde ve her halde eylem
tarihinden itibaren be yl iinde idareye bavurarak zararn tazminini istemek gerekmektedir. darenin talebi ksmen veya tamamen reddetmesi zerine, ret ileminin tebliini izleyen gnden itibaren dava sresi
olan altm gn iinde dava almaldr.
darenin ret ilemi yazl olabilecei gibi, bavuruyu altm gn cevaplandrmamak suretiyle zmni de
olabilir. Bu sebeple idareye bavurudan itibaren zmni ret sresini dikkatle takip etmek gerekmektedir.
Yasadaki bu dzenleme daha nce belirtildii zere Anayasaya aykrdr ve uygulamada hak kaybna yol
amaktadr. nk idarenin cevap vermemesinin hukuki sonularn bilmeyen bireyler, cevap beklerken
dava sresini karmaktadrlar.
13. maddede dzenlenen zorunlu bavuru yaplmakszn dava almas halinde, idare mahkemesi, idari
merci tecavz gerekesiyle, dilekeyi ilgili idareye gnderme karar vermektedir. Bylelikle zorunlu
bavuru koulu gerekletirilmektedir. Bu durumda, idare nce ilgiliye cevap verecek, eer cevap olumsuzsa, ilgili daha sonra tekrar dava aacaktr. Bu srecin hak arama sresini uzatt aktr. Nitekim grevli olmayan askeri veya adli yarg mercilerinde alan davalarn grev ynnden reddi halinde, idari
yargda dava almas iin tekrar bavuru art aranmamaktadr. nk idare artk iddia ve talepten haberdardr.
dareye bavuru, dava konusu edilebilecek bir uyumazlk karlmas iin gerekli grlebilir. Bu nedenle, zorunlu bavuru uygulamada, n karar almak iin yaplan bavuru olarak da adlandrlmaktadr. n
karar, ayn zamanda dava konusu edilecek olan ilemdir. Ancak, uyumazlk bir idari eylemden kaynaklanmtr, idari eylemden kaynakland ileri srlen bir zarar mevcuttur. Dava dilekesinin tebli edilmesiyle idare iddia ve talepten haberdar olacana gre, ayrca bir idari bavuru gerekli deildir.
u noktann da belirtilmesi gerekir ki, idare istenen tazminat yarg karar olmakszn demekle yetkili
klnmamtr. Sulhen zmlenebilecek uyumazlklar kk miktarlarla snrlandrld iin, zorunlu
bavuru koulu anlamszdr. Bu miktarlarn denmesi halinde dahi, yetkili kamu grevlisinin, yarg karar
olmakszn deme yapt gerekesiyle sorumlu tutulmas kuvvetle muhtemeldir.
nsana gvensizlik esasna dayal kamu ynetimi sistemimiz, idare adna yetki kullanan insanlara da
gvenmedii iin, talebi hakl bulan yetkililer, deme yetkisine sahip deillerdir. Bu sebeple, tam yarg
davalarnda zorunlu bavuru uygulamasna son verilerek, ihtiyari hale getirilmelidir. Daha nce de belirtildii zere idare, bavuruyu cevaplamakla ykml tutulmaldr.
93

dari eylemlerden kaynaklanan davalarda sreyi dzenleyen 13. maddenin uygulamada sorun karan
bir baka hkm, idareye bavuru sresini, eylemin renilmesinden itibaren balatmasdr. Halbuki bir
ok durumda, zarar eylem tarihinden ok sonra ortaya kmaktadr. Eylem ile zararn renilmesi arasnda bir yldan fazla sre bulunmas halinde, Kanun metnine gre, ilgililerin dava amalar imknsz hale
gelmektedir.
dari yarg uygulamasnda Kanunun bu hkm, isabetli bir ekilde, hak arama hrriyetini kullanmaya
imkn salayacak ekilde yorumlanmaktadr. Dantayn yerleik itihadna gre, eylem ile zarar arasnda bir yldan fazla sre bulunmas halinde, idareye bavurma sresi zararn renilmesinden itibaren balamaktadr.
Baz durumlarda eylem ile zararn kesinlemesi veya ortaya kmas arasnda bir yldan daha uzun sre geebilmektedir. dari yarg uygulamasnda, zararn bir yllk sreden sonra renilmesi halinde zararn
ortaya kt tarihten itibaren idareye bavurulmas gerektii kabul edilmektedir. Hatta be yllk srenin
de zararn ortaya kmasndan itibaren hesaplanmas gerektii yolunda kararlar vardr.
rnein, dari Dava Daireleri Kurulu bir kararnda, davacnn kardeinin, ceza yarglamas sonrasnda,
ikence sonucu ldrldn renmesinden itibaren dava aabileceini kabul etmektedir. Kararda Askeri Yksek dare Mahkemesinin itihadnn da bu ynde olduuna iaret edilmektedir (Esas No:
1996/468).
Dantay 10.Dairesinin bir kararnda,1996 senesinde, davacnn gzndeki rahatszln tehis edilememesinden kaynaklanan tam yarg davasnn, yanl tehisin 2002 senesinde renilmesinden sonra alabilecei sonucuna ulalmtr (Esas No: 2004/2931).

dari eylemlerden kaynaklanan tam yarg davalarnda, dava amadan

nce idareye bavuru zorunluluunun yerindeliini tartnz.

GREVL VE YETKL MAHKEME

nceki nitede, Dantay ile vergi mahkemelerinin grevli olmad davalarn idare mahkemeleri
tarafndan zmlendii anlatlmt. Ayn durum, tam yarg davalarnda da sz konusudur. Bir baka
ifadeyle: Tahkim yolu ngrlen imtiyaz szlemelerinden doan uyumazlklar dnda kalan ve
Dantay ile vergi mahkemelerinin grev alanna girmeyen tm tam yarg davalarnda idare mahkemeleri
grevlidir.
dari yargnn grevli olduu tam yarg davalarnda uygulanacak olan yetki kural ise dari Yarglama
Usul Kanununun 36. maddesidir. Madde dzenlemesi yledir:
dari szlemelerden doanlar dnda kalan tam yarg davalarnda yetkili mahkeme:
a.

Zarar douran idari uyumazl zmlemeye yetkili,

b.

Zarar bayndrlk ve ulatrma gibi bir hizmetten veya idarenin herhangi bir eyleminden domu
ise hizmetin grld veya eylemin yapld yer,

c.

Dier hallerde davacnn ikametghnn bulunduu yer, idare mahkemesidir.

36.maddeden anlaldna gre, idari szlemelerden doan tam yarg davalar, idari szlemelerden
kaynaklanan davalarla ilgili genel yetki kuralna tabidir. Kanunun 32.maddesi, herhangi bir kanunla zel
yetki kural getirilmemise, dava konusu szlemeyi yapan idari merciin bulunduu yerdeki idare
mahkemesini yetkili klmaktadr.
dari ilemlerden doan tam yarg davalarnda da iptal davalarndaki yetki kurallarna baklacaktr.
nk 36. madde zarar douran idari uyumazla atf yapmaktadr. ptal davalarnda yetki kurallarna
daha nce deinildii iin burada tekrarlanmayacaktr.
Zararn bayndrlk ve ulatrma gibi bir hizmetten veya idarenin herhangi bir eyleminden domas
halinde ise hizmetin grld yer veya eylemin yapld yerdeki idare mahkemesinde dava alacaktr.
Yukarda saylan durumlarn dnda kalan davalarda, davacnn ikametghnn bulunduu yerdeki
idare mahkemesi yetkilidir.
94

zet
YUKda iptal davas, tam yarg davas ve
szleme davalar olmak zere tr dava
ngrlmtr. Ancak idari szlemelerden doan uyumazlklar iptal veya tam yarg davas
olarak ekillendiinden idari yargda iki tr
davann var olduu sylenebilir.
YUKda
ngrlen bu davalar dnda, mahalli idarelerin
seilmi organlarnn organlk sfatlarn kaybetmelerine ilikin verilen kararlarn, tabi olduklar
usul nedeniyle yargsal niteliinin pekitii
sylenebilir. Yine eitli yasalarda, idari yargda
idari cezalara kar itiraz usul ngrlmektedir.
YUKda iptal davalarndan ayr bavuru olarak
ngrlen itiraz usuln iptal eden Anayasa
Mahkemesi kararna ramen bu usul eitli
yasalarda varln srdrmektedir. Bu durumda
itiraz yolunu yasada dava sresi kstl bir iptal
davas olarak nitelendirmek ve itirazlar iptal davalar iin ngrlen usul dorultusunda
zmlemek yerinde olacaktr.

ptal davas alabilmesi iin ncelikle ortada dava konusu edilebilir bir ilem bulunmas gerekir.
ptal davas, kesin ve yrtlmesi zorunlu bir ileme kar alabilir. Bir idari ilemin kesin ve
yrtlmesi zorunlu saylabilmesi iin idari
srecin tamamlanmas ve baka bir idari makamn onayna ihtiya duymamas gerekir. Bu
erevede idari makamlar tarafndan bir kamu
hizmetini yrtmek zere, kamu gc kullanlarak, tek yanl iradeyle tesis edilen ilemler,
ilgililerin hukukunu etkileyen sonular douruyor
ve menfaatlerini ihlal ediyor ise, bu ilemlere kar dava alabilecektir. darenin birtakm ilemleri
ise ilgililerin hukuki durumlarnda deiiklik yaratmadklarndan dava edilemezler. Etkisiz ilemler olarak da adlandrlan bu ilemler, niyet aklama, gr bildirme, tavsiyede bulunma, danma ilemleridir. darenin i ileyiine ynelik
olan hazrlk ilemleri de genellikle etkisiz ilem
olduklarndan dava edilemezler.

ptal davas, idari ilemlerin hukuka aykrlklar

sebebiyle, yapldklar andan itibaren kaldrlmalarn salayan idari bir dava trdr. Bu
tanmdan hareketle iptal davasnn ilk zellii,
mahkemelerce verilen iptal kararnn, dava konusu ilemi ilk yapld andan itibaren ortadan kaldracak ekilde sonu dourmasdr. Ancak
belirtmek gerekir ki iptal edilen ilem
kendiliinden ortadan kalkmamakta, ilemin
ortadan kalkmas iin idarenin yarg karar dorultusunda ilem yapmas gerekmektedir. Bu
durum ise idari yargnn etkinliini azaltmaktadr.
ptal davasnn bir dier zellii ise bu davann
kiisel menfaatleri koruma amal deil, idarenin
hukuka uygun hareket etmesini salayan,
dolaysyla kamu yararn gerekletiren bir hukuki koruma arac olmasdr. ptal davasnn hukuk devleti ilkesini yaama geirme ilevine bal
olarak bu davalarn objektif olduu kabul edilir.
Yani iptal davas neticesinde verilen karar sadece
somut uyumazlk iin deil, benzer tm uyumazlklar iin geerlidir. Ancak iptal davasnn
bu zelliinin uygulamada geerli olmad grlmektedir. darenin genel eilimi iptal davas
sonucu verilen karar emsal karar kabul etmemek
ve benzer durumda olanlar ayr ayr dava amaya zorlamak eklindedir. Mahkeme kararlar arasndaki uyumsuzluk, idarenin bu kararlara gre
uygulama yapmamasnn balca sebebini oluturmaktadr. Bu durum ise iptal davasnn
objektiflii zelliini anlamsz klmaktadr.

ptal davas aabilmek iin ncelikle davacnn

fiil ehliyetine sahip olmas gerekir. Fiil ehliyetine
sahip olmayanlar ise kanuni temsilcileri araclyla iptal davas aabilirler. ptal davas
aabilmek iin ayrca davacnn idari ilem
dolaysyla menfaatinin ihlal edilmi olmas
gerekir. dari yargda menfaat, dava konusu ilem
ile davac arasnda kurulan gncel, meru, ciddi
ve makul iliki olarak kabul edilmektedir. Gncellik, iptali istenen ilemle davac arasnda hlihazrda veya yakn gelecekte bir ilgi kurulabilmesini ifade etmektedir. Menfaatin meru olmas ise
hukuk dzenine aykr olmamas anlamna gelmektedir. Makul ve ciddi iliki ise ilemle ilgili
arasnda kabul edilebilir bir ba ifade
etmektedir. Uygulamada hemerilik, kurum mensubu, mezun, kirac, hizmetten yararlanan, vergi
ykmls veya vatanda gibi kimi sfatlar iptal
davas amak iin yeterli grlmtr. Hatta evre, imar, kltr ve tabiat varlklarnn korunmasna ilikin ilemlere kar herkes iptal davas
aabilir.
ptal davas dava konusu ilemi yapan idareye
kar alr. Dava konusu edilebilen Cumhurbakanl ilemlerinde, daval idare Cumhurbakanl, Bakanlar Kurulu ilemlerinde karar uygulamakla grevli olan bakanlk veya bakanlklar, kararn uygulanmas Bakanlar Kuruluna braklmsa Babakanlk, bakanlklarn merkez tekilatnn ilemlerinde bakanlk, tara tekilatnn ilemlerinde illerde valilik, ilelerde kaymakamlk,
95

kamu tzelkiilerinin ilemlerinde tzelkiilii

temsile yetkili yrtme organdr. Mstearlk,
bakanlk ve genel mdrlk olarak yaplandrlan ve tzel kiilii olmayan kurulular, mevzuatla kendi grev alanlarna giren konularda nihai,
kesin ilem yapabildikleri gerekesiyle iptal davalarnda daval olarak kabul edilmektedirler.

makamn st olduu halde ilemi yapan makama bavurulmas halinde dava sresi durmaz
ilemeye devam eder. Altm gn iinde bir cevap verilmezse istek reddedilmi saylr. stein
reddedilmesi veya reddedilmi saylmas halinde
dava ama sresi yeniden ilemeye balar ve bavurma tarihine kadar gemi sre de hesaba katlr. Bu bavuru ile yarg yoluna bavurmadan hukuka aykrln idare tarafndan giderilmesi
amalanmaktadr. YUK dnda dier yasalarla
ve dzenleyici ilemlerle de idari itiraz
dzenlenmitir. dari itirazn bu ekilde zel olarak dzenlenmesi halinde belirtilen srelerde ve
gsterilen makamlara itiraz edilmesi gerekmektedir. Son olarak belirtmek gerekir ki idari bavurunun zorunlu tutulmas halinde, bu srede itiraz
edilmeyen ilemlere kar dava ama sresinin de
geirildii kabul edilmektedir. Ancak zorunlu
idari bavuru sresinin geirilmesi ile dava ama
sresi arasnda bu ekilde iliki kurmak, hak arama hrriyetini engelledii iin yerinde deildir.
YUKda dzenlenen bir dier idari bavuru,
ilem yaplmas iin bavurudur. Buna gre, ilgililer, haklarnda idari davaya konu olabilecek bir
ilem veya eylemin yaplmas iin idari makamlara bavurabilirler. Altm gn iinde bir cevap verilmezse istek reddedilmi saylr. lgililer altm
gnn bittii tarihten itibaren dava ama sresi
iinde idari yargda dava aabilirler. Altm gnlk sre iinde idarece verilen cevap kesin deilse ilgili bu cevab istemin reddi sayarak dava aabilecei gibi, kesin cevab da bekleyebilir. Bu
takdirde dava ama sresi ilemez. Ancak, bekleme sresi bavuru tarihinden itibaren alt ay geemez. Dava almamas veya davann sreden
reddi hallerinde, altm gnlk srenin bitmesinden sonra yetkili idari makamlarca cevap verilirse, cevabn tebliinden itibaren altm gn iinde
dava aabilirler. Belirtmek gerekir ki bireylerin
idareye bavurarak herhangi bir ilem veya eylem
yapmalar talebinin, altm gn iinde yantlanmamasnn zmni ret saylmas, bireylerin idareye gvenerek beklemeleri durumunda hak kaybna yol aabilecei gibi bu durum Anayasann 74.
maddesine de aykrdr.

dari yargda, dava ama sresi, zel kanunlarnda ayr sre gsterilmeyen hallerde Dantay ve
idare mahkemelerinde altm, vergi mahkemelerinde ise otuz gndr. Yasalarda farkl bir sre
ngrlmse, dava bu sre iinde almaldr.
Dava ama sresi, idari ilemin yazl bildirimini
izleyen gnden itibaren balar. Dzenleyici ilemlerde ise dava ama sresi ilan veya yaym tarihini izleyen gnden itibaren balar. Dzenleyici
ilemlerin uygulanmas zerine, uygulama ilemiyle birlikte, dzenleyici ilemin de iptali dava
edilebilir. Dzenleyici ilemlerde dava sresi, uygulama ilemleriyle birlikte yeniden balamaktadr. Tatil gnleri srelere dhildir. Dava ama sresinin son gn tatil gnne rastlarsa, sre, tatil
gnn izleyen alma gnnn bitimine kadar
uzar. Dava ama sresinin bitimi adli tatile rastlarsa, sre ara vermenin sona erdii gn izleyen
tarihten itibaren yedi gn uzam saylr. Baz durumlarda, tebli edilmeyen ilemlerin renildii
tarihten itibaren de dava alabilecei kabul edilmektedir. Dava ama sresi konusunda
deinilmesi gereken son husus idari yargda almas gerektii halde adli veya askeri yargda
alan davalara ilikindir. Bu davalarn grevsizlik nedeniyle reddi zerine, bu husustaki
kararlarn kesinlemesini izleyen gnden itibaren
otuz gn iinde idari yargda dava alabilir. Adli
veya askeri yarg merciine bavurma tarihi, idari
yargya bavurma tarihi olarak kabul edilecei
iin, grevli olmayan mahkemede alan davann
sresi iinde alm olmas gerekir. Belirtmek
gerekir ki grevsizlik sebebiyle reddedilen davalarda kararn kesinlemesinden itibaren otuz gnlk sre geirilmi olsa dahi, idari dava almas
iin ngrlen sre henz dolmamsa, dava amak mmkndr.
YUKun 11. maddesinde ilgililere iptal davas
amadan nce, dava ama sresi iinde ilemi
yapan makamn stne, st makam yoksa ilemi
yapan makama bavurarak ilemin kaldrlmas,
geri alnmas, deitirilmesi veya yeni bir ilem
yaplmasn isteme imkn tannmtr. Bu bavuru, ilemeye balam olan idari dava ama sresini durdurur. Belirtmek gerekir ki ilemi yapan

ptal davalarnda genel grevli mahkemeler, idare

mahkemeleridir. Dantay ise Dantay Kanununun 24. maddesinde saylan davalarda grevlidir. Vergi mahkemeleri ise vergi uyumazlklarn
zmler. ptal davalarnda aksine yasal dzenleme yoksa yetkili mahkeme dava konusu idari ilemi veya idari szlemeyi yapan idari merciin
bulunduu yerdeki idare mahkemesidir. Bu genel
96

yetki kuralnn istisnalar ise YUKda

dzenlenmitir. dare ve vergi mahkemeleri, idari yargnn grev alanna giren bir davada grevsizlik veya yetkisizlik sebebiyle davann reddine
karar verirlerse dosyay Dantaya veya grevli
ve yetkili idare veya vergi mahkemesine gnderirler. Grevsizlik veya yetkisizlik sebebiyle dosyann gnderildii mahkeme kendisini grevsiz
veya yetkisiz grd takdirde, sz konusu mahkeme ile ilk grevsizlik veya yetkisizlik kararn
veren mahkeme ayn blge idare mahkemesinin
yarg evresinde ise, uyumazlk blge idare
mahkemesince, aksi halde Dantayca zmlenir. Dantay ve blge idare mahkemesince grev
ve yetki uyumazlklar ile ilgili olarak verilen
kararlar kesindir. Grevli ve yetkili mahkeme
konusunda deinilmesi gereken son husus ise
balantl davalara ilikindir. dare mahkemesi,
vergi mahkemesi veya Dantaya veya birden
fazla idare veya vergi mahkemelerine alm bulunan davalarda balantnn varlna taraflardan
birinin istei zerine veya dorudan doruya
mahkeme tarafndan karar verilir. Balantl davalardan birinin Dantayda bulunmas halinde
dava dosyas Dantaya gnderilir. Balantl davalar, deiik blge idare mahkemesinin yarg
evrelerindeki mahkemelerde bulunduu takdirde
dosyalar Dantaya gnderilir. Balantl davalar
ayn blge idare mahkemesinin yarg evresindeki mahkemelerde bulunduu takdirde dosyalar o
yer blge idare mahkemesine gnderilir. Mahkemeler balant iddialarn kabul etmezlerse taraflar, Dantaya veya blge idare mahkemesine itiraz edebilirler. Kanunun 41.maddesine gre,
balantl olduu iddia edilen davalardan biri Dantayda grlmekteyse veya farkl blge idare
mahkemelerinin yarg evresindeki mahkemelerde grlmekteyse itiraz Dantaya yaplacaktr.
Ayn blge idare mahkemesinin yarg evresindeki mahkemelerde grlen davalarda balant iddiasnn reddedilmesi halinde ise itiraz mercii blge
idare mahkemesidir. Balantnn bulunup bulunmad yolundaki blge idare mahkemesi ve Dantay kararlar kesindir.

ilemin uygulanmasnn durmas iin idari yarg

yerlerinin yrtmenin durdurulmas karar
vermeleri gerekir. Dava konusu ilemin hukuka
aykrlnn saptanmas halinde verebilecei zararlarn nlenmesi iin idari yarg yerlerine ilemin uygulanmasn durdurma yetkisi tannmtr.
YUKun 27. maddesine gre yrtmenin durdurulmas karar verilebilmesi iin iki koulun
gereklemesi gerekir. Buna gre; idari ilemin
uygulanmas halinde telafisi g veya imknsz
zararlarn domas ve idari ilemin aka hukuka
aykr olmas artlarnn birlikte gereklemesi
gerekir. Belirtmek gerekir ki yrtmenin
durdurulmas karar verilebilmesi iin ilemin
aka hukuka aykr olmas koulunun aranmas
anlamszdr. nk mahkemenin, aka hukuka
aykr olduunu saptad bir ilemin, uygulanmasn durdurmak yerine iptal etmesi gerekir.
Yrtmenin durdurulmas talebi, dava dilekesinde belirtilebilecei gibi, dava aldktan sonra da
bu istemde bulunulabilir. Yrtmenin durdurulmas istemleri hakknda verilen kararlara kar itiraz yoluna bavurulabilir. tiraz edilen merciler
dosyann kendisine geliinden itibaren yedi gn
iinde karar vermek zorundadr. tiraz zerine verilen kararlar kesindir.

Bir idari ileme kar iptal davas almas o

ilemin uygulanmasn durdurmaz. Zira idari
ilemler
hukuka
uygunluk
karinesinden
yararlanrlar. Ancak belirtmek gerekir ki vergi
uyumazlklarndan doan davalarn almas,
tarh edilen vergi, resim ve harlar ile benzeri mali
ykmllklerin ve bunlarn zam ve cezalarnn
dava konusu edilen blmnn tahsil ilemlerini
durdurur. Bunun dnda iptal davas alan idari

Tam yarg davas aabilmek iin ncelikle iptal

davasnda olduu gibi fiil ehliyetine sahip olmak
gerekmektedir. Bundan baka YUKun 2/b
maddesinde kimlerin hangi nedenle iptal davas
aabilecekleri dzenlenmitir. Sz konusu
dzenlemeye gre, tam yarg davas, idari eylem
veya ilemlerden dolay kiisel haklar dorudan
muhtel olanlar yani zarara urayanlar tarafndan
alabilecektir. ptal davas aabilmek iin bir
kimsenin menfaatinin ihlal edilmi olmas art

YUKun 2/b. maddesinde kimlerin hangi nedenle tam yarg davas aabilecekleri dzenlenmi
ancak herhangi bir tanmlama getirilmemitir.
Doktrinde ise zel hukuktaki edim davasna benzetilen ve hakkn tazmin ve telafisine karar verilecei belirtilen tam yarg davalar, kiilerin ihlal
edilen haklarnn yerine getirilmesine veya uradklar zararlarnn giderilmesine ynelik davalar
olarak tanmlanmaktadr. Ancak uygulamada, bu
davalar idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan
maddi ve manevi zararlarn tazmin edildii tazminat davalar olarak karmza kmaktadr. Tam
yarg davalar, iptal davalarndan farkl olarak kiisel hakkn tazminine ynelik davalardr. dari
ilemlerin hukuka uygunluunun denetlendii iptal davalarnda verilen iptal kararlarndan herkes
yararland halde tam yarg davalar sadece davann taraflar bakmndan sonu douran davalardr.

97

aranrken tam yarg davas aabilmek iin kiisel

hakkn ihlali, zarara uramas art aranmaktadr.
Hak, hukuk kurallarnn tand menfaatler ya da
geni anlamda, fertlere, hukuk kurallar tarafndan, dier kiilerin davranlar veya mallar zerinde tannan yetkiler olarak tanmlanmaktadr.
Bireyler gerek kamu hukukundan gerekse zel
hukuktan kaynaklanan haklarnn idari ilem veya
eylem nedeniyle ihlal edilmesi halinde tam yarg
davas aabileceklerdir. Uygulamada, tam yarg
davalarnda bireylerin idarenin ilem ve/veya eylemi sebebiyle maddi veya manevi zarara urayp
uramadklar aratrlmakta, kamu hizmetlerinin
yrtlmesi srasnda bireylerin urad zel ve
tazmini
yoluna
olaand
zararlarn
gidilmektedir.

yarg davalarnn birlikte almas imkn da

dzenlenmitir. dari ilemler nedeniyle alan
tam yarg davalarna ilikin vurgulamak gereken
son bir husus ise YUKda dzenlenen bir ilemin icras sebebiyle doan zararlarda dava ama
sresidir. Buna gre, bir ilemin icras sebebiyle
doan zararlarn tazmini iin, uygulama tarihinden itibaren altm gnlk sre iinde dava amak mmkndr. Kanun, bu durumda da ilgililerin idareye bavurma hakkn sakl tutmutur.
dari eylemlerden kaynaklanan tam yarg
davalarnda dava ama sresi YUKun 13.
maddesinde dzenlenmitir. Buna gre, idari eylemlerden haklar ihlal edilmi olanlar, dava amadan nce idareye bavurarak zararn tazminini
istemek zorundadrlar. Bu bavuru idari eylemin
renilmesinden itibaren bir yl iinde ve her halde eylem tarihinden itibaren be yl iinde
yaplmaldr. darenin talebi ksmen veya tamamen reddetmesi zerine, ret ileminin tebliini izleyen gnden itibaren dava sresi olan altm gn
iinde dava almaldr. darenin ret ilemi yazl
olabilecei gibi, bavuruyu altm gn cevaplandrmamak suretiyle zmni de olabilir. dareye
bavuru yaplmadan alan davlarda idari yarg
yerleri, idari merci tecavz gerekesiyle dava
dilekesini ilgili idareye gndermektedirler.
Ancak belirtmek gerekir ki grevli olmayan askeri veya adli yarg mercilerinde alan davalarn
grev ynnden reddi halinde, idari yargda dava
almas iin ncelikle idari bavuruda bulunma
art aranmamaktadr.

Tam yarg davalar idari bir ilem ya da eylem

sebebiyle uranlan maddi veya manevi zararlarn
tazmini amacyla alan davalardr. Dolaysyla
bu davalarda uranlan zararn karlanmas talep
edildii iin, daval idare, talep edilen tazminat
deyebilecek bteye sahip olmaldr. Buradan
hareketle bu davalarn, kendilerine ait bteleri
olan bakanlklar ve kamu tzelkiileri hasm gsterilmek suretiyle alabilecei sylenebilir.
dari yargda tam yarg davalarnda sre ilemden
ve eylemden kaynaklanan zararlar bakmndan
ikiye ayrlmak suretiyle ele alnmaktadr.
YUKun 12. maddesinde, idarenin bir ileminden kaynaklanan tam yarg davasnda ayr bir dava sresi dzenlememitir. lgililer haklarn ihlal
eden bir idari ilem dolaysyla genel dava sresinde yani ilemin tebliini izleyen gnden itibaren
altm gnlk dava ama sresinde dava aabilirler. Dava amadan nce 11. madde gereince idareye bavurarak, hak ihlaline yol aan ilemin
kaldrlmas, geri alnmas veya deitirilmesi, ilemi yapan makamn stnden, st makam yoksa
ilemi yapan makamdan istenebilir. Bu bavuru,
ilemeye balayan dava sresini durdurur ve idarenin ak veya zmni ret cevabndan itibaren ilemeye balar. Bunun yannda ilgili nce iptal
davas
aarak,
iptal
davasnn
karara
balanmasndan sonra tam yarg davas da
aabilir. Bu durumda alan iptal davasnn karara
balanmas zerine, kararn veya kanun yollarna
bavurulmas halinde verilecek kararn tebliini
izleyen gnden itibaren, altm gnlk srede tam
yarg davas alabilmektedir. Belirtmek gerekir
ki tam yarg davas aabilmek iin iptal davasnn
davac lehine sonulanmas art deildir. Somut
olayda, idarenin kusurlu veya kusursuz sorumluluuna gidilebiliyorsa tam yarg davas alabilir.
ptal davas kararndan sonra da ilgililerin iptal
kararnn tebliinden itibaren, 60 gnlk srede
idareye bavurma haklar sakldr. YUKda idari
ilemlerden dolay hak ihlali halinde, iptal ve tam

ptal davalarnda olduu gibi tahkim yolu

ngrlen imtiyaz szlemelerinden doan
uyumazlklar dnda kalan ve Dantay ile vergi
mahkemelerinin grev alanna girmeyen tm tam
yarg davalar idare mahkemelerinde grlr.
Tam yarg davalarnda yetkili mahkeme ise
YUKun 36. maddesinde dzenlenmitir. Buna
gre, 36. maddede idari szlemelerden doan
tam
yarg
davalar
kapsam
dnda
brakldndan genel yetki kuralna tabidir. Yani
bu davalarda, herhangi bir kanunla zel yetki
kural getirilmemise, dava konusu szlemeyi
yapan idari merciin bulunduu yerdeki idare
mahkemesi yetkilidir. Bunun dnda idari
ilemlerden doan tam yarg davalarnda ise 36.
madde zarar douran idari uyumazla atf
yaptndan iptal davalarndaki yetki kurallarna
baklacaktr. Zarar bayndrlk ve ulatrma gibi
bir hizmetten veya idarenin herhangi bir
eyleminden domu ise hizmetin grld veya
eylemin yapld yerdeki idare mahkemesinde
dava alacaktr. Tm bu hallerin dnda kalan
tam yarg davalarnda ise yetkili mahkeme,
davacnn ikametghnn bulunduu yer idare
mahkemesidir.
98

Kendimizi Snayalm
4. zel kanunlarnda ayr sre gsterilmeyen
hallerde vergi mahkemelerinde dava ama sresi
aadakilerden hangisidir?

1. Aadakilerden hangisi balantl davalara

ilikin olarak sylenemez?
a. Birden fazla dava arasnda balant olabilmesi
iin davalarn tmnn yarglamann ayn
aamasnda bulunmas gerekir

a. 60 gn
b. 30 gn

b. Balantl davalardan birinin Dantayda bulunmas halinde dava dosyas Dantaya gnderilir

c. 7 gn
d. Bir ay
e. Bir hafta

c. Balantl davalarn farkl blge idare mahkemelerinin yarg evrelerindeki mahkemelerde

bulunduu takdirde dosyalar Dantaya gnderilir

5. Bakanlar Kurulu tarafndan alnan

uygulanan ilemlerde dava kime kar alr?
a. Bakanlar Kurulu

d. Birden fazla mahkemede alm bulunan davalarda

balantnn
varlna
kara
verilebilmesi taraflardan birinin talepte
bulunmas gerekir

b. lgili bakanlk
c. Hazine
d. Hkmet

e. Ayn maddi veya hukuki sebepten doan ya

da biri hakknda verilecek hkmn, dierini
etkileyecek nitelikte olduu davalar balantl
davalardr

e. Babakanlk

2. dare mahkemeleri tarafndan verilen

yrtmenin durdurulmas kararlarna hangi
mahkemede itiraz edilir?

a. Otuz gn

a. Dantay daireleri

c. Bir ay

6. dari eylemlerden haklar ihlal edilenlerin, bu

eylemlerin renilmesinden itibaren hangi sre
iinde idareye bavurmalar gerekir?

b. Altm gn
d. Bir yl

b. Blge idare mahkemesi

e. Be yl

c. En yakn idare mahkemesi

7. Haklarn ihlal eden bir idari ileme kar

ilgililerin, ilemin tebliinden itibaren hangi sre
iinde tam yarg davas amalar gerekir?

d. Dantay dari Dava Daireleri Kurulu

e. Vergi mahkemesi
3. Aadakilerden hangisi
ilikin olarak sylenemez?

iptal

a. 60 gn

davasna

b. 1 yl

a. dari ilemlere kar alrlar

c. 30 gn

b. Menfaati ihlal edilenler tarafndan alrlar

d. 15 gn

c. ptal davalar ile hukuka aykr ilemlerin

iptal kararndan itibaren ortadan kaldrlmas
salanr

e. 5 yl
8. Bayndrlk hizmetinden doan zararlarn
tazmini iin alacak davada hangi idare
mahkemesi yetkilidir?

d. Objektif nitelikte bir davadr

e. Hukuk devleti ilkesini
ilevine sahiptirler

yaama

a. Daval idarenin bulunduu yer

geirme

b. Hizmetin grld yer

c. Davacnn ikametgh
d. Ankara
e. Hizmetin dzenlendii yer
99

ve

9. Tam yarg davalarnda genel grevli yarg

yeri aadakilerden hangisidir?

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

a. Vergi mahkemeleri

1. d Yantnz yanl ise Balantl Davalar

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. dare mahkemeleri

2. b Yantnz
yanl
ise
Yrtmenin
Durdurulmas balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

c. Dantay
d. Asliye hukuk mahkemeleri
e. Blge idare mahkemeleri

3. c Yantnz yanl ise ptal Davasnn

zellikleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

10. Bir idari ilem veya bir idari szlemenin uygulanmas durumunda olmayan, idarenin her trl faaliyetine ne ad verilir?

4. b Yantnz yanl ise Dava Ama Sresi

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

a. Kamu hizmeti

5. e Yantnz yanl ise Daval dare balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. dari hizmet
c. dari eylem

6. d Yantnz yanl ise dari Eylemlerden

Kaynaklanan Tam Yarg Davalar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

d. dari faaliyet
e. dari ilem

7. a Yantnz
yanl
ise
lemlerden
Kaynaklanan Tam Yarg Davalar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Grevli ve Yetkili
Mahkeme balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Grevli ve Yetkili
Mahkeme balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. c
Yantnz yanl ise dari Eylemlerden
Kaynaklanan Tam Yarg Davalar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

100

Sra Sizde Yant Anahtar

ise bu ilemleri yapmak konusunda istekli

davranmamaktadr. Bu durum hukuk devleti iin
etkili bir ara olan iptal davasnn gcn
zayflatmaktadr.

Sra Sizde 1
tiraz yolu Anayasa Mahkemesinin bir kararnda
da belirttii zere ha arama hrriyetini
engellemektedir. Zira itiraz sreleri genellikle
ksadr ve itiraz sonucu verilen kararlar kesindir.
Gerek srelerin ksal gerekse st yarg yolunu
da kapatmas nedeniyle hak arama hrriyetini
engellemektedir. Dolaysyla itiraz yolu bu
ekliyle Anayasaya aykrdr. Ayrca itiraz
yolunda
yarg
organlarna
uyumazl
zmlemek iin tannan srenin genellikle ksa
olmas da etkili bir yargsal denetim olanan
dlamaktadr. Oysa ki Anayasa Mahkemesinin
de belirttii gibi idari ilemlerin denetiminde en
etkili yol iptal davasdr ve itiraz yolu yasa
koyucu tarafndan ancak hakl bir gereke varsa
ngrlmelidir. tiraz yolu yasada dzenlenmi
bir dava tr olmamakla birlikte etkili bir
yargsal denetim iin idare mahkemeleri, itirazlar
iptal davalar iin ngrlen usul dorultusunda
zmlemelidirler. Ayrca hak arama hrriyetini
kstlayc dzenlemelerin iptali iin Anayasa
Mahkemesine
bavurmak
suretiyle
de
Anayasaya
aykr
dzenlemelerin
iptali
salanabilir.

dari ilemlerin hukuka aykr olduklarndan dolay, iptalleri iin dava alabilmesinin ilk koulu,
ortada dava konusu edilebilir bir ilem bulunmasdr. ptal davas, kesin ve yrtlmesi zorunlu
bir ileme kar alabilir. Bir idari ilemin kesin
ve yrtlmesi zorunlu saylabilmesi, hukuk dzeninde varlk kazanabilmesi iin gerekli prosedrn son aamasn geirmi bulunmasna, baka
bir idari makamn onayna ihtiya gstermeksizin
hukuk dzeninde deiikliler meydana getirmesine, dier bir ifadeyle, idare edilenlerin hukukunu
herhangi bir ekilde etkilemesine baldr.
(Aslan ve Berk, 2000, s.233). dari makamlar tarafndan bir kamu hizmetini yrtmek zere, kamu gc kullanlarak, tek yanl iradeyle tesis edilen ilemler, tesis edildikleri alan kapsamnda bulunan kiilerin hukukunu etkileyen sonular douruyor ve menfaatlerini ihlal ediyor ise, bu ilemlere kar dava alabilecektir.
darenin birtakm ilemleri, ilgililerin hukuki durumlarnda deiiklik yaratmazlar. Etkisiz ilemler olarak da adlandrlan bu ilemler, niyet aklama, gr bildirme, tavsiyede bulunma, danma ilemleridir. ou kez idarenin i ileyiine
ynelik olan hazrlk ilemleri de hukuk leminde
deiiklik yaratmazlar. Uygulanmas gerekmeyen, ilgililer zerinde sonu dourmayan bu tr
ilemlerin iptali, anlamsz olaca iin, iptal davasna konu edilmeleri kabul edilmemektedir. dari
ilemin hukuk dzeninde varlk kazanabilmesi
iin gereken srecin tamamlanmamas veya bir
baka makamn onaynn gerektii hallerde onay
ileminin bulunmamas durumunda da ortada kesin ve yrtlmesi zorunlu, ilgililerin hukukunu
etkileyen bir ilem olmayacaktr.

Sra Sizde 2
ptal davas ile idari ilemlerin hukuka
uygunluklar denetlenmektedir. Hukuka aykrl
tespit edilen idari ilemler iptal edilmek suretiyle
idarenin hukuka aykr ilemleri yapldklar
andan itibaren geriye dnk olarak ortadan
kaldrlmaktadr. Bylece Anayasa Mahkemesi
kararnda da ifade edildii zere, iptal davas
aan bireyler sadece kendi menfaatlerini deil
idarenin hukuka uygun hareket etmesini
salamak
suretiyle
kamu
yararn
gerekletirmektedirler. ptal davas ile hukukun
stnl ve idarenin hukuka uygun hareket
etmesi salanr. Ayrca belirtmek gerekir ki iptal
davas amak iin menfaat ihlali koulunun
yeterli saylmas, bu dava sonucu verilen
kararlarn benzer tm uyumazlklar iin geerli
olmas yani bu davalarn objektif nitelii ile
verilen iptal kararlarnn hukuka aykr idari
ilemleri
geriye
dnk
olarak
ortadan
kaldrmalar, iptal davalarn hukuk devletinin
iler klnmasnda en etkili aralardan biri
klmaktadr. Ancak mahkemenin verdii kararn
uygulanmas iin genellikle idarenin iptal karar
dorultusunda ilem yapmas gerekmekte, idare

Sra Sizde 3
ptal davas, kesin ve yrtlmesi zorunlu bir ileme, yani gerekli prosedr tamamlam, baka
bir idari makamn onayna ihtiya gstermeksizin
hukuk dzeninde deiikliler meydana getiren
ilemlere kar alabilir. dari ilemler kamu gc kullanlarak, tek yanl iradeyle tesis edilmilerse ve ilgililerin hukukunu etkileyen sonular douruyor ve menfaatlerini ihlal ediyor ise
iptal davasnn konusunu oluturabilirler.
Dolaysyla uygulanmas gerekmeyen, ilgililer
zerinde
sonu
dourmayan,
deiiklik
101

Sra Sizde 6

yaratmayan, hukuk dzeninde varlk kazanabilmesi iin gereken sreci tamamlamam veya bir
baka makamn onayna ihtiya duyan idari
ilemler kesin ve yrtlmesi zorunlu idari
ilemler
olmadklarndan
iptal
davasnn
konusunu oluturamazlar.

lemlere kar yaplan idari bavurunun dava

ama sresi bakmndan sonucu bu bavurunun
dava ama sresini durdurmasdr. YUKun 11.
maddesi erevesinde gre st makamlara veya
st makam yoksa ilemi yapan makama yaplan
bavuru ilemeye balam olan dava ama sresini durdurur. darenin bavuruyu yazl olarak
reddetmesi ya da alm gn iinde cevaplamamak
suretiyle zmnen reddetmesinden itibaren, dava
sresi kesildii yerden ilemeye devam eder.
Belirtmek gerekir ki ilemi yapan makamn st
olduu halde, ste bavurulmayp ilemi yapan
makama bavurulmas, dava sresini durdurmaz.

Sra Sizde 4
ptal davas aabilmek iin ncelikle davacnn
fiil ehliyetine sahip olmas gerekir. Fiil ehliyetine
sahip olmayanlar ise ancak kanuni temsilcileri
araclyla iptal davas aabilirler. ptal davas
aabilmek iin gereken bir dier koul ise dava
edilen ilemin davacnn menfaatini ihlal etmesi
gerekir. Menfaat, dava konusu edilen ilem ile
dava amak isteyen arasnda kurulabilen gncel,
meru, ciddi ve makul iliki olarak ele
alnmaktadr. Yani iptali istenen ilemle davac
arasnda hlihazrda veya yakn gelecekte bir ilgi
kurulabilmesi, menfaatin hukuk dzenine aykr
olmamas ve ilemle ilgili arasnda kabul edilebilir bir ba olmas halinde iptal davas
alabilecektir. Somut olaylarda deiebilmekle
birlikte, hemeri olmak, kurum mensubu olmak,
mezun olmak gibi baz statlerde menfaatin varl kabul edilmektedir. evre, imar, kltr ve tabiat varlklarnn korunmasna ilikin ilemlerde ise
herkesin iptal davas aabilecei kabul
edilmektedir.

Sra Sizde 7
Yasa koyucu tarafndan YUKda yaplan bavurularn altm gn iinde cevaplanmamas halinde
istein reddedilmi saylacann hkme balanmas ncelikle idareye gvenerek yant bekleyenlerin, dava sresini geirmelerine neden
olduu iin hak arama hrriyetini dolayl bir
ekilde engellemektedir. Yine bu dzenleme
dileke hakkn dzenleyen Anayasann 74.
maddesine
aykrdr.
Zira
Anayasann
74.maddesine gre kamusal makamlara yaplan
bavurularn
gecikmeksizin
yazl
olarak
cevaplanmas gerekmektedir. Anayasann bu
hkm karsnda dari Yarglama Usul
Kanunununda yer alan zmni ret kurumu aka
Anayasaya aykr dzenleme niteliindedir. Ayrca, altm gnden daha ksa srede cevaplanmas gereken isteklerde dava amay anlamsz
klacak boyutlar da vardr.

Sra Sizde 5
Dzenleyici ilemlere kar alacak davalarda
sre, ilan veya yaym tarihini izleyen gnden itibaren ilemeye balar. Ancak dzenleyici
ilemlerde dava ama sresi her uygulama
ilemiyle birlikte yeniden canlanmaktadr. Zira
dzenleyici ilemlerin uygulanmas halinde
ilgililer aacaklar davada uygulama ilemiyle
birlikte, dzenleyici ilemin de iptalini
isteyebilirler. lgililer, dzenleyici ilem veya uygulanan ilem yahut her ikisi aleyhine birden dava aabilirler. Dzenleyici ilemlerin srekli uygulanabilir olma zellii sebebiyle, dava sresi,
uygulama ilemleriyle birlikte yeniden balamaktadr. Ayrca belirtmek gerekir ki uygulama
ilemiyle dzenleyici ilemin birlikte dava
edilmesi halinde, dzenleyici ilemin iptal edilmemi olmas, bu dzenlemeye dayal ilemin iptaline engel olmaz.

Sra Sizde 8
Balantl davalar, ayn maddi veya hukuki sebepten doan ya da biri hakknda verilecek hkmn, dierini etkileyecek nitelikte olduu davalardr. dari yargda alan birden fazla dava arasnda balantdan sz edilebilmesi iin, davalarn
biri veya birkann sonucunun bir dier davada
verilecek karara bal olmas gerekir. Ayrca dava edilen bir ilemin bir dier ilemin sebebi olmas halinde de iki dava arasnda balant olacaktr. Yine davalara konu ilemlerin maddi ve hukuki sebeplerinde birlik olmas durumunda da balantnn varl kabul edilir. Ayrca birden fazla
dava arasnda balant olabilmesi iin davalarn
tmnn yarglamann ayn aamasnda bulunmas gerekmektedir. Son olarak belirtmek gerekir ki
alan davalar arasnda balantdan sz
edilebilmesi iin dava taraflarndan birinin istei
102

Sra Sizde 11

zerine ya da dorudan doruya mahkeme tarafndan balant olduuna karar verilmesi veyahut
da mahkemece istein reddedilmesi zerine
yaplan itirazn kabul gerekmektedir.

ptal davasnda olduu gibi ncelikle tam yarg

davas aabilmek iin kiinin fiil ehliyetine sahip
olmas gerekir. Tam yarg davas aabilmenin
zel koulu ise kiisel bir hakkn ihlal
edilmesidir. Yani kiisel bir hakk ihlal edilenler
tam yarg davas aabilirler. dari ilem veya
eylem sonucunda kiinin bir hakknn ihlal
edilmi ve bu ihlalle zarara uram olmas
gerekmektedir. Uygulamada, tam yarg davas
aabilmek iin davacnn, idarenin ilem ve eylemi sebebiyle maddi veya manevi zarara urayp
uramad incelenmektedir. Zira tam yarg
davalarnn tanm ve kapsam konusunda da
belirtildii zere bu davalar uygulamada,
tazminat davalar olarak ele alnmaktadr.

Sra Sizde 9
Yrtmenin durdurulmas karar verilebilmesi
iin aranan ilemin aka hukuka aykr olmas
koulu anlamszdr. Zira aka hukuka aykr olduu saptanman bir ilemin iptali gerekir. Yrtmeyi durdurma karar, ilemin aka hukuka aykr olduunu belirleyen bir karar olacana gre,
davay uzatmann hukuki ve mantki aklamas
bulunmamaktadr. Ayrca bu durum hkimin grn nceden aklamasna neden olmaktadr.
Dier yandan ilemin aka hukuka aykr
olmas, yrtmenin durdurulmas karar verilmesi
iin yeterli deildir. Bunun yannda ilemin
uygulanmas halinde telafisi g veya imknsz
zararlarn domas gerekmektedir. Bu koul da
anlamszdr. Zira hukukta uranlan zararlar
birebir hakkn iadesi eklinde olmasa da tazminat
olarak giderilmektedir. Dolaysyla telafisi
olmayan zarardan sz edilemez.

Sra Sizde 12
Bireyler idari bir ilem nedeniyle uradklar
zararlarn tazmini iin dorudan tam yarg davas
aabilecekleri gibi iptal ve tam yarg davalarn
birlikte de aabilirler. Bunun dnda nce idari
ilemin iptali iin iptal davas aarak iptal davasnn karara balanmas zerine, kararn veya kanun yollarna bavurulmas halinde verilecek kararn tebliini izleyen gnden itibaren, altm
gnlk srede tam yarg davas alabilir. ptal
davas atktan sonra tam yarg davas amak
daha isabetli bir yoldur. Zira tam yarg davas
amak iin zararn kesinlemi olmas
gerekmektedir. Oysa ki idari ilemden kaynaklanan zarar, her zaman kesin ve belirlenebilir
deildir. Belirtmek gerekir ki tam yarg davas
aabilmek iin nceden alan iptal davasnn davac lehine sonulanmas art deildir. ptal davasnn reddedilmi olmas, idarenin sorumluluunu
kaldrmaz, artlar olumusa idarenin kusurlu veya kusursuz sorumluluuna gidilebilir.

Sra Sizde 10
Tam yarg davalar kapsamnda ncelikle
kiilerin uradklar maddi ve manevi zararlarn
tazmini talep edilebilir. Bunun yannda doktrinde
kiilerin ihlal edilen haklarnn yerine getirilmesinin de tam yarg davas ile istenebilecei de kabul
edilmektedir. Bu erevede tam yarg davas zel
hukuktaki edim davasna benzetilmektedir.
YUKda ise bu konuda yer alan iki farkl ifade
yer almaktadr. YUKun 28. maddesinin 2. fkrasnda yer alan belli bir miktar ieren tam yarg
davalar ifadesi, bu davalarda tazminata
hkmetmek dnda da karar verilebilecei yorumuna imkn tannmaktadr. Ancak, 6. fkrada tazminat davalar ifadesine yer verilmek suretiyle,
uygulamada tazminat davalar olarak ele alnan
tam yarg davalarna pozitif dayanak salanmaktadr. Dolaysyla uygulamay esas alarak tam
yarg davalar kapsamnda idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan zararlarn tazmininin talep
edilebileceini sylemek mmkndr.

Sra Sizde 13
YUKun 13. maddesinde, idari eylemlerden
kaynaklanan tam yarg davalarnda dava amadan
nce
idareye
bavurma
zorunluluu
ngrlmtr. Bu bavuru, dava konusu edilebilecek bir uyumazlk karlmas iin gerekli
olduu dnlebilir. Ancak dava dilekesinin
tebli edilmesiyle idare, iddia ve talepten haberdar olacandan ayrca bir idari bavuru gerekli
deildir. Kald ki idare, istenen tazminat yarg
karar olmakszn demekle yetkili klnmamtr.
Zira sulhen zmlenebilecek uyumazlklar kk miktarlarla snrlandrlmtr. Dolaysyla
tam yarg davalarnda zorunlu bavuru uygulamasna son verilerek bu bavurunun ihtiyari olmas
yerinde olacaktr.

103

Yararlanlan Kaynaklar
Aslan, Z.ve Berk, K. (2000). tihatl dari
Yarglama Usul Kanunu ve lgili Mevzuat.
stanbul: Alfa.
Atay, E.E.-Odaba, H.ve Gkcan, H.T. (2003).
darenin Sorumluluu ve Tazminat Davalar.
Ankara: Sekin.
Candan,T. (2005). Aklamal dari Yarglama
Usul Kanunu. Ankara: Maliye ve Hukuk
Yaynlar.
Erkut,C. (1990). ptal Davasnn Konusunu
Oluturma Bakmndan dari lemin Kimlii.
Ankara: Dantay Yaynlar.
Gzbyk, A..ve Tan, T. (1999).
dare
Hukuku-dari Yarglama Hukuku. Cilt:2.
Ankara: Turhan Kitabevi.
Gnday, M. (2008). dare Hukuku (7. Bask).
Eskiehir: Anadolu niversitesi Akretim
Fakltesi.
Onar, S.S. (1966). dare Hukukunun Umumi
Esaslar. Cilt III. stanbul.
Yasin, M. (2007). dari Yargda Balantl
Davalar. E-akademi, (Say:60, ubat 2007).
http://www.eakademi.org/incele.asp?konu=%DDDAR%DD%
20YARGIDA%20BA%D0LANTILI%20DAVA
LAR&kimlik=1715152877&url=makaleler/myasin-2.htm
Yldrm, T. (2010). dari Yarg (2. Bask).
stanbul: Beta.

104

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Dava dilekelerinin ieriini, ne ekilde verileceini ve verilecei yerleri belirleyebilecek,
Dava dilekelerinin mahkeme tarafndan alnma usuln anlatabilecek,
Dilekeler zerinde yaplacak ilk incelemenin usuln, ieriini ve inceleme sonucunda verilecek kararlar aktarabilecek,
Yarglama aamasnda verilen dileke ve savunmalarn verilme esaslarn aklayarak, idari
yargda yaplacak durumalara ilikin esaslar saptayabilecek,
dari yarglama usulnde, dosyalarn incelenmesi aamasnda idari yarg mercilerinin sahip
olduklar yetkileri, taraflarn kiilik veya niteliinde deiiklik olmas halinde yaplmas gereken
ilemleri aklayabilecek,
dari uyumazlklarn zmnde Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve Vergi Usul Kanununun
uygulanaca halleri saptayabilecek,
Davalarn nasl sonulandrlp karara balanacan ve kararda yer almas gereken hususlar
ifade edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Dava Dilekesi

lk nceleme

Duruma
Ehliyet

Resen Aratrma lkesi

Husumet

Sre Am

dari Merci Tecavz

Mahkeme Karar

Ortak Dileke

indekiler

Giri
Dava Dilekesi
Dilekelerin Mahkeme Tarafndan Alnmas Usul
Dilekeler zerinde lk nceleme
Dilekelerin Kar Tarafa Teblii
Duruma
Dosyalarn ncelenmesi
Taraflarn Kiilik veya Niteliinde Deiiklik Olmas
Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile Vergi Usul Kanununun Uygulanaca Haller
Davalarn Sonulandrlmas
106

Davalarn ncelenmesi
GR
dari davalar dileke ile alr. dari yargda yazl yarglama usul uygulanr ve inceleme evrak zerinde
yaplr. Mahkemelerce alnan dava dilekeleri ilk incelemeye tabi tutulur ve bu ilk inceleme srasnda
YUKda ngrlen sralama esas alnarak yaplan inceleme sonucunda dilekelerde bir eksiklik veya
kanuna aykrlk varsa buna gre farkl kararlar verilir. Eksiklik ya da kanuna aykrlk bulunmayan
dilekeler, savunmas alnmak zere kar tarafa tebli edilir.
Dileke aamas tamamlandktan sonra dosyalarn incelenmesine geilir. dari yargda mahkemeler
dosyalarn incelenmesi aamasnda sahip olduklar resen aratrma yetkisi gereince hertrl bilgi ve
belgeye taraflar ileri srmeseler bile bavurabilirler. Bylece yarglamada hem kamu dzenine ilikin
hususlarda mahkeme salkl bir sonuca ulaabilmekte hem de hukuka uygunluk denetimi gerei gibi
kapsaml bir ekilde yrtlmektedir. Ayrca resen aratrma ilkesi ile stn yetkiler kullanan ve ou kez
uyumazln zm iin gereken bilgi ve belgelere sahip olan idare ile kiiler arasndaki eitsizlik de
giderilmi olmaktadr. Belirtmek gerekir ki dari Yarglama Usul Kanunu, idari yarglama hukukunda
uygulanacak tm konular dzenlememi usule ilikin baz hususlarda, Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu ile Vergi Usul Kanunu hkmlerine atfta bulunmakla yetinmitir.
Bu nitede dava dilekelerinin verilmesinden yan davann almasndan dava dosyasnn incelenerek
karar verilmesi aamasna kadar geen sre, bu srete uyulmas gereken ilke ve kurallar ele alnacaktr.

DAVA DLEKES

Dilekelerde Yer Alacak Hususlar ve Verilecei Merciiler

Dantay, blge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemelerinde yazl yarglama usul
uygulanr ve inceleme evrak zerinde yaplr. dari davalar, Dantay, idare mahkemesi ve vergi mahkemesi bakanlklarna hitaben yazlm imzal dilekelerle alr. YUKun 3. maddesine gre dilekelerde:
Taraflarn ve varsa vekillerinin veya temsilcilerinin ad ve soyadlar veya nvanlar ile adresleri ile gerek
kiilere ait Trkiye Cumhuriyeti kimlik numaras; davann konusu ve sebepleri ile dayand deliller;
davaya konu olan idari ilemin yazl bildirim tarihi ve uyumazlk konusu miktar gsterilmelidir. Dava
konusu ilemin ve belgelerin asllar veya rnekleri dava dilekesine eklenir. Dilekeler ile bunlara
eklenecek evrakn rnekleri kar taraf saysndan bir fazla olur.
Dava dilekeleri ve davaya ilikin her trl evrak, ilgili mahkemeye ya da bu mahkemelere gnderilmek zere idare ve vergi mahkemesi bakanlklarna verilmelidir. dare ve vergi mahkemesi bulunmayan
yerlerde asliye hukuk hkimliklerine veya yabanc lkelerdeki Trk konsolosluklarna verilebilir.
Dilekelerde uyumazlk konusu miktarn gsterilmesi zorunluluu konusunda u noktay hatrlatmak
gerekmektedir: Uygulamada kamu grevlilerinin atklar davalarda, zararn belli olmamas sebebiyle,
uyumazlk konusu miktar gstermeleri zorunluluu aranmamaktadr. Dantay tihad Birletirme kararyla, kamu grevlilerinin atklar tam yarg davalarnda miktar belirtmemelerine imkn tannmtr.
Kararda, baz idari ilemler nedeniyle doan zararn ilem yapld anda kesinlikle tespit edilebilecei;
107

baz idari ilemlerden doan zararn ise ilemin yrrlkte kald sreyle balantl olmas sebebiyle,
zararn miktarnn belirlenmesinin mmkn olmad sylenmektedir.

Birden Fazla leme Kar Tek Dilekeyle Dava Almas

Esas olarak her idari ilem aleyhine ayr ayr dava almas gereklidir. Ancak, YUKun 5.maddesine
gre, aralarnda maddi veya hukuki ynden ballk ya da sebep-sonu ilikisi bulunan birden fazla
ileme kar bir dileke ile de dava amak mmkndr. Birden fazla ileme kar bir dilekeyle dava
alabilmesi iin, ilemlerin davacy ilgilendirmesi yeterli deildir. lemler arasnda maddi olay ve unsurlar bakmndan birlik ya da sebep-sonu ilikisi olmaldr.
Maddi ynden ballk, dava konusu edilecek ilemlerin ayn maddi sebeplere dayanlarak tesis edilmesi halinde sz konusudur. rnein ayn eylem sebebiyle kamu grevlisine hem disiplin cezas verilmesi hem de grev yerinin deitirilmesi ilemleri arasnda maddi ynden ballk vardr. Davac tarafndan
yaplan tek inaatn cezasn ieren iki deme emri tek dilekeyle dava edilen ilemlere bir baka rnektir
(Candan, 2005, s.260).
Hukuki ynden ballk ise ilemlerin hukuki dayanaklarnn ayn olmasdr. Ayrca idari ilemlerden
biri ile ilgili hukuki sorunun zmnn dieri veya dierleri ile ilgili hukuki sorunlarn zmn de
etkileyecek olmas halinde de hukuki ynden ballktan sz edilmektedir. Hukuki ballk ilemlerin
yargsal denetiminin ayn yarg yerinin grev alanna girmesini de gerektirmektedir (Candan, 2005,
s.262).
Bir idari ilemin ortaya kard sonu, yani ilemin konusu bir baka ilemin sebebini oluturuyorsa,
bu ilemler arasnda sebep sonu ilikisi vardr. rnein bir tanmazn yola tahsisi hakknda imar plan
ile bu plann uygulanmas iin tesis edilen kamulatrma ilemi arasnda sebep sonu ilikisi vardr. Bu iki
ilemin tek dilekeyle dava edilmesi mmkndr.

Birden Fazla Kiinin Ortak Dilekeyle Dava Amas

YUK birden fazla ileme kar tek dilekeyle dava almasna imkn tand gibi; hak ve menfaatlerinde
itirak olmas ve davaya yol aan maddi olay veya hukuki sebeplerin ayn olmas kouluyla birden fazla
kiinin ortak dilekeyle dava aabilmesine de imkn salamaktadr. Bir idari ilemin birden fazla kiinin
ortak hakkn ihlal etmesi mmkndr. rnein, ayn kararla ve ayn amaca uygun olarak kamulatrlan
tanmazlarda itirak halinde mlkiyet nedeniyle hissedar olan davaclar arasnda hak ve menfaatte itirak
ile maddi ve hukuki sebeplerde birlik bulunmaktadr.
Baz ilemlerin birden fazla kiinin ortak menfaatini de etkilemesi sz konusu olmaktadr. rnein
dzenleyici ilemlere kar, bu ilemlerden etkilenenlerin de birlikte dava amalar mmkndr. evreyle
ilgili ilemlerde, kltr ve tabiat varlklarnn korunmasnda birden fazla kii ortak dilekeyle dava aabilmektedirler. Bir belediyenin tzelkiiliinin kaldrlmas ilemi o beldede yaayanlarn ortak menfaatini ihlal etmektedir. Bu sebeple beldede yaayanlarn ayr ayr dilekelerle bu ilemin iptali iin dava amalar gerekmemektedir.
Tam yarg davalarnda, ayn eylem sebebiyle uranlan zararn tazmini iin aile bireylerinin ortak dilekeyle dava amalar da bir dier rnektir.
Birden fazla ileme kar tek dilekeyle dava almas ve birden fazla kiinin ortak dilekeyle dava
amas, ayn maddi olayn veya hukuk kuralnn farkl mahkemeler tarafndan farkl yorumlanmasn
nleyecei gibi, yarglama srecini abuklatrmas bakmndan da nemlidir. Bilindii gibi, Anayasann
142. maddesi, davalarn en az giderle ve mmkn olan sratle sonulandrlmasn yargya grev olarak
vermitir Ayrca belirtmek gerekir ki ayn mahkemenin farkl zaman dilimlerinde farkl zmlere ulamas da mmkndr. 5. madde bu sorunlar nlemesi bakmndan da nemlidir.
u hususu da belirtmek gerekir ki YUKun 14/4. maddesi, idare mahkemelerinin 5. madde uygulamasna ilikin kararlarna kar temyiz yolunu kapatmtr. Mahkemeler, nlerine gelen uyumazlklarda
takdir yetkilerini kullanarak karar vermektedirler.
108

Yasa koyucunun birden fazla ileme kar tek dilekeyle dava

almas ve birden fazla kiinin ortak dilekeyle dava amas imknn getirme gerekesini tartnz.

DLEKELERN MAHKEME TARAFINDAN ALINMASI USUL

Kanun 6. maddede dava dilekelerinin mahkemeler tarafndan alnmasn yle dzenlemitir:
Dantay, idare mahkemesi ve vergi mahkemesi bakanlklarna veya buralara gnderilmek zere ilgili
mercilere verilen dilekelerin har ve posta cretleri alndktan sonra deftere derhal kaytlar yaplarak
kayt tarih ve says dilekenin zerine yazlr. Dava bu kaydn yapld tarihte alm saylr.
Davaclara, kayt tarih ve saysn gsteren imzal ve mhrl, pulsuz bir alnd kd verilir.
Mahkemelere gnderilmek zere dier yerlere verilen dilekeler, en ge gn iinde Dantay veya
ait olduu mahkeme bakanlna taahhtl olarak gnderilir. Bu yerlerde har pullar bulunmad takdirde bunlara karlk alnan paralarn miktar ve alnd kdnn tarih ve says dilekelere yazlr.
Herhangi bir sebeple harc veya posta creti verilmeden veya eksik har veya posta creti ile dava
alm olmas halinde, otuz gn iinde harcn ve posta cretinin verilmesi ve tamamlanmas hususu daire
bakan veya grevlendirecei tetkik hkimi, mahkeme bakan veya hkim tarafndan ilgiliye tebli
olunur. Tebligata ramen gerei yerine getirilmedii takdirde bildirim ayn ekilde bir daha tekrarlanr.
Har veya posta creti sresi iinde verilmez veya tamamlanmazsa davann almam saylmasna karar
verilir ve davacya tebli olunur.
Dava aldktan sonra posta cretinde tebli ilemlerinin yaplmasn engelleyecek ekilde azalma olmas halinde, otuz gn iinde posta cretinin tamamlanmas daire bakan veya grevlendirecei tetkik
hkimi, mahkeme bakan veya hkim tarafndan ilgiliye tebli olunur. Tebligata ramen gerei yerine
getirilmedii takdirde bildirim ayn ekilde bir daha tekrarlanr. Posta creti sresi iinde tamamlanmazsa
dosyann ilemden kaldrlmasna karar verilir. Bu kararn teblii tarihinden balayarak ay iinde,
noksan tamamlanmak suretiyle yeniden ileme konulmas istenmedii takdirde davann almam
saylmasna karar verilir ve davacya tebli olunur.

Har veya posta creti alnmadan alan dava hakknda nasl bir
karar verileceini aklaynz.

DLEKELER ZERNDE LK NCELEME

Dantay, idare mahkemesi veya vergi mahkemelerine sunulan dava dilekeleri, Dantayda daire
bakannn grevlendirecei bir tetkik hkimi, idare ve vergi mahkemelerinde ise mahkeme bakan veya
grevlendirecei bir ye tarafndan ilk incelemeye tabi tutulur. Dilekeler aada yer alan ynlerden
kanuna aykr grlrse durum; grevli daire veya mahkemeye bir rapor ile bildirilir. Tek hkimle
zmlenecek dava dilekeleri iin rapor dzenlenmez ve ilgili hkim gerekli ilemleri yapar. Kanun ilk
inceleme ilemlerinin dilekenin alnd tarihten itibaren en ge on be gn iinde sonulandrlmasn
hkme balamtr. Ancak davann grlmesi aamasnda bu hususlardan biri tespit edildiinde de ilk
inceleme sonrasnda verilmesi gereken kararlar verilmektedir.
Bu aamada dava dilekeleri aadaki srayla incelenir ve kanuna aykrlk grlmezse dava zmlenmeye balanr. Kanuna aykrlk varsa YUKnun 15.maddesinde yer alan kararlar verilir. nceleme
sras ve ilk inceleme neticesinde verilecek kararlar yledir:

lk inceleme usuln ve incelenecek konular aklaynz.

109

Grev ve Yetki
dari yarg mercilerine sunulan dilekeler ncelikle alan davann idari yarg dzeninde almas gereken
bir dava olup olmad ve idari yarg dzeni iinde davay zmlemekle grevli ve yetkili bir mahkemede alp almad ynnden incelenmektedir.
Bu inceleme sonucunda, alan davann bir baka yarg dzeni iinde bulunan mahkemelerde almas
gerektii anlalrsa, kanundaki ifadeyle; askeri ve adli yargnn grevli olduu konularda alan davalarda, mahkeme tarafndan grevsizlik sebebiyle davann reddine karar verilir.
dari yargnn grevli olduu konularda ise grevli veya yetkili olmayan mahkemeye alan davann
grev veya yetki ynnden reddedilerek dava dosyasnn grevli veya yetkili mahkemeye gnderilmesine
karar verilmektedir. Kanunun 15.maddesine gre bu kararlar kesindir. Dava dosyasnn idari yarg dzeni iindeki bir mahkemeye gnderilmesi kararlarna kar kanun yollarna bavurulamamaktadr.

dari Merci Tecavz

Dava almazdan nce idareye bavurmak zorunluluu olan hallerde, bu bavuru yaplmakszn dava
almas durumunda idari merci tecavznden sz edilir. Dava amadan nce idareye bavurulmas zorunlu ise mahkeme, dilekenin bavurulmas gereken idari birime iletilmesine karar verir. Dilekelerin
grevli mercie tevdii halinde, Dantaya veya ilgili mahkemeye bavurma tarihi, merciine bavurma
tarihi olarak kabul edilir. Bylelikle uyumazln idari bavuru aamasnda zmlenmesine imkan
salanm olmaktadr.

Ehliyet
ptal davalarnda davacnn ihlal edilen bir menfaatinin, tam yarg davalarnda ise ihlal edilen bir hakknn
olup olmad bu aamada incelenir. Ayrca, davacnn medeni haklar kullanma ehliyetine sahip olup
olmadna da baklr. Eer davacnn dava ama ehliyeti olmad tespit edilirse dava reddedilir. Ancak
ehliyetli olan kiinin avukat olmayan bir vekili araclyla dava amas halinde, 30 gn iinde bizzat ya
da avukat araclyla dava amas iin dilekenin reddine karar verilmektedir.

dari Davaya Konu Olacak Kesin ve Yrtlmesi Gereken Bir lem Olup
Olmad
Daha nce deinildii gibi, bir idari ileme kar dava aabilmek iin, o ilemin kesin ve yrtlmesi
zorunlu bir ilem olmas gerekmektedir. Kesin olmayan bir ileme kar alacak dava, ilemin
kesinlememesi halinde konusuz kalacaktr. Yrtlmesi zorunlu olmayan ilemler ise ilgililerin hak ve
menfaatlerini ihlal edemeyecei iin, dava almas anlamszdr. Yargnn gereksiz ekilde megul
edilmemesi iin, ilk inceleme aamasnda ortada dava konusu edilebilir bir ilem olup olmadna
baklmakta; eer dava konusu edilebilir bir ilem yoksa dava reddedilmektedir.

Sre Am
lk inceleme srasnda davann sresinde almad, dava amak iin gereken srenin geirilmi olduu
tespit edilmise, dava bu aamada reddedilir.

Husumet
Alan davada, hangi idari makamn hasm olarak gsterildii, incelenen bir baka husustur. Eer mahkeme, davann yanl hasma ald, yani daval idarenin yanl gsterildii kanaatine ularsa, dava
dilekesini belirledii mercie tebliine karar verir. Dava dilekesinde daval idare belirtilmemise, bu
durumda da mahkeme daval idareyi belirlemektedir. Kanuna gre bu kararlar da kesindir, kanun yollarna bavurulmas mmkn deildir.

110

Dilekede Eksiklik Olup Olmad

Dava dilekesinde bulunmas gereken hususlar, YUKun 3.maddesinde dzenlenmitir. Bu hususlardan
bazlarnn eksiklii halinde, 30 gn iinde eksikliklerin giderilmesi iin dilekenin reddine karar verilir.
Dilekenin reddi kararlar kesindir. Verilen sre sonrasnda ayn eksikliklerle dava almas halinde dava
reddedilir.

Tek Dilekeyle Birden Fazla leme Kar Dava Alp Alamayaca

Birden Fazla Kiinin Ortak Dilekeyle Dava Ap Aamayaca
Kanunun 14.maddesine gre ilk incelemede son olarak ayn dilekeyle birden fazla ileme dava alm
olmas halinde, bunun mmkn olup olmayaca; birden fazla kiinin ortak dilekeyle dava amas durumunda da ortak dilekeyle dava alabilecek bir ilemin sz konusu olup olmadna baklr. Dilekenin
bu ynlerden kanuna aykr olduu sonucuna varlrsa, 30 gn iinde kanuna uygun ekilde dava almas
iin dileke reddedilir. Bu kararlar da kesindir. Verilen sre sonunda ayn yanllklar yapld takdirde,
davann reddine karar verilmektedir.

DLEKELERN KARI TARAFA TEBL

dari Yarglama Usul Kanununun 16.maddesine gre; dava dilekelerinin ve eklerinin birer rnei
davalya tebli edilir. Daval idarenin dava dilekesine kar verecei savunma da davacya tebli olunur.
Dava konusu ileme ilikin ilem dosyalarnn asl veya onayl rnei de idarenin savunmas ile birlikte,
Dantay veya ilgili mahkeme bakanlna gnderilir.
Davacnn, idarenin cevabna kar ikinci bir dileke sunma hakk daha mevcuttur. Davacnn ikinci
dilekesi davalya, davalnn verecei ikinci savunma da davacya tebli edilir. Buna kar davac cevap
veremez. Ancak, davalnn ikinci savunmasnda, davacnn cevaplandrmasn gerektiren hususlar bulunduu, davann grlmesi srasnda anlalrsa, davacya cevap vermesi iin bir sre verilir. Uygulamada,
daval idarenin ikinci cevabnda cevaplandrlmas gereken hususlarn varln dnen davac tarafndan
mahkemeye nc bir dileke sunulmaktadr. Mahkemeden karar alnmakszn verilen, bu dilekenin
dikkate alnp alnmayacan hkim takdir edecektir.
Kanun, taraflarn yaplacak teblilere kar cevap sresini, tebli tarihinden itibaren otuz gn olarak
dzenlemitir. Bu sre, ancak hakl sebeplerin bulunmas halinde, taraflardan birinin istei zerine grevli mahkeme karar ile otuz gn gememek ve bir defaya mahsus olmak zere uzatlabilir. Srenin gemesinden sonra yaplan uzatma talepleri kabul edilmemektedir.
Taraflar, srenin gemesinden sonra verecekleri savunmalara veya ikinci dilekelere dayanarak hak
iddia edemezler. Ancak Kanunun 21. maddesine gre: Dilekeler ve savunmalarla birlikte verilmeyen
belgelerin, vaktinde ibraz edilmelerine imkn bulunmadna mahkemece kanaat getirilirse, kabul ve
dier tarafa tebli edilir. Bu belgeler durumada ibraz edilir ve dier taraf cevabn hemen verebileceini
beyan eder veya cevap vermeye lzum grmezse, ayrca tebli edilmez.
16. madde, davacnn dilekesinin ve eklerinin daval idareye tebli edileceini aka belirtmekte,
ancak davalnn sadece savunmasnn tebli edilmesinden sz etmektedir. Savunmann eklerinin rneinin davacya tebliinin aka hkm altna alnmam olmas, uygulamada davacya bu ekleri ilgili mahkemede incelemek klfetini yklemektedir. Ayrca ilem dosyas da davacya tebli edilmemekte, sadece
mahkemede incelemesine imkn tannmaktadr. Hatta bazen ilem dosyasnn incelenmesine dahi izin
verilmemektedir. lem dosyasnn rneinin davacya verilmesi, idarenin cevabna kar daha donanml
bir cevap yazlmasna, dolaysyla ilemin hukuka uygunluunun belirlenmesine imkn salayacaktr.
Ayrca adil yarglanma hakk, ilem dosyasnn davac tarafndan incelenmesini zorunlu klmaktadr.
unu da belirtmek gerekir ki Dantay itihatlar, Kanunun bu eksik ynlerini giderecek niteliktedir.
rnein Dantay dari Dava Daireleri Kurulunun 2008 tarihli (Karar No:2008/1633) bir kararnda ilemin dayana olan belgelerin davaclar tarafndan incelenmesinin nem ve gerei vurgulanmaktadr.
111

YUKda davalnn sadece savunmasnn davacya tebli edileceinin

dzenlenmi olmasnn sakncalarn tartnz.

DURUMA
Yukarda grld zere, idari yargda, esas olarak yazl yarglama usul geerli olmakla birlikte,
Kanun duruma yaplmasna da imkn tanmtr. YUKun 17.maddesine gre: Dantay ile idare ve
vergi mahkemelerinde alan iptal ve bir milyar liray aan tam yarg davalar ile tarh edilen vergi, resim
ve harlarla benzeri mali ykmler ve bunlarn zam ve cezalar toplam bir milyar liray aan vergi davalarnda, taraflardan birinin istei zerine duruma yaplr. Duruma talebinin dava dilekesinde veya
cevap ve savunma dilekelerinde yaplmas gerekmektedir. Ayrca, davay gren mahkeme de kendiliinden duruma yaplmasna karar verebilmektedir.
Durumalara ilikin esaslar, Kanunun 18. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre: durumalar Daire
veya mahkeme bakan ynetmektedir. Durumalar ak olarak yaplr. Ancak genel ahlakn veya kamu
gvenliinin gerekli kld hallerde, grevli daire veya mahkemenin karar ile durumann bir ksm veya
tamamnn gizli olarak yaplmas mmkndr.
Durumalarda tutanak tutulmamakta; yarglar, durumada taraflar dinlemektedirler. Durumalarda
taraflara ikier defa sz verilir. Taraflardan yalnz biri gelirse onun aklamalar dinlenir; hi biri gelmezse duruma almaz, inceleme evrak zerinde yaplr. Dantayda grlen davalarn durumalarnda
savcnn bulunmas arttr. Taraflar dinlendikten sonra savc yazl dncesini aklar. Bundan sonra
taraflara son olarak ne diyecekleri sorulur ve durumaya son verilir. Durumal ilerde savclar, keif,
bilirkii incelemesi veya delil tespiti yaplmasn yahut ilem dosyasnn getirtilmesini istedikleri takdirde,
bu istekleri grevli daire veya kurul tarafndan kabul edilmezse, iin esas hakknda ayrca yazl olarak
dnce bildirirler.
dari yarglama usulnde duruma, dosyann tekemmlnden sonra, yani taraflarn tm iddia ve savunmalarnn sunulmasndan sonra yaplmaktadr. Bu sebeple Kanunun 19.maddesine gre duruma
yaplmasndan sonra en ge on be gn iinde karar verilmesi gerekmektedir. Eer durumada, bir ara
karar verilmise, bu kararn gereklerinin yerine getirilmesinden sonra dosya ncelikle incelenmektedir.
Durumalarda tutanak tutulmamas, taraflarn belirttikleri hususlarn sonradan tekrar gzden geirilmesini engelledii iin yarglarn grevini gletirmektedir. Geri, genellikle dilekelerde yazlanlar,
durumalarda tekrar edildii iin bu ynden fazla saknca olduu sylenemez. Kald ki duruma esnasnda alnan notlarla durumalarn tutanak altna alnmamasnn yarattt olumsuzluklar giderilebilir.
Fakat, yargcn daha salkl karar verebilmesi iin durumalarda yaplan aklamalarn tutanak altna
alnmas gereklidir.
Kanun, ilk yarglama aamasnda duruma yaplmasn taraflarn istemine bal tutmu, mahkemeye
takdir yetkisi tanmamtr. Ancak temyiz ve itirazlarda duruma yaplmas taraflarn istemine ve
Dantay veya ilgili blge idare mahkemesi kararna baldr. Temyiz ve itiraz aamasnda duruma isteminin kabul edilmemesi mmkndr.

dari yarglama usulnde bir davada duruma yaplabilmesi iin gereken koullar aklaynz.

DOSYALARIN NCELENMES

Resen Aratrma lkesi

dari yarglama usulnde, grlmekte olan davann zmlenmesi iin gereken bilgi ve belgeler, idari
yarg mercileri tarafndan dorudan aratrlr ve incelenir. Davann taraflarnn sunmasna veya talebine
bal olmakszn her eit incelemenin mahkeme tarafndan yaplmas, resen aratrma ilkesi olarak
112

adlandrlmtr. Resen aratrma ilkesi, bir taraftan yarglamada, gz nne alnmas gereken kamu
dzenine ilikin hususlarda mahkemenin salkl bir sonuca ulaabilmesi, bir taraftan da idari yarg denetiminin bir hukuka uygunluk denetimi olmas ve herhangi bir ilem veya eylemin hukuka uygun olup
olmadnn bazen kapsaml bir aratrma ve incelemeyi gerektirebilmesi nedeniyle nemli bir ilkedir.
dari yarg merciine, uyumazln zm iin bylesine geni yetki tanmasnn sebebi, idare ile kiiler
arasndaki eitsizliin giderilmesidir. stn yetkiler kullanan ve ou kez uyumazln zm iin
gereken bilgi ve belgelere sahip olan idarenin, bu stnlnn davaclar bakmndan yarataca saknca
bu yolla giderilmektedir. Ayrca idari yargda grlen davalar zellikle iptal davalar, sadece kiilerin hak
ve menfaatlerini korumaya ynelik olmayp, idarenin hukuka uygun davranmasn salama amacn da
tamaktadrlar. Bu sebeple idari yargda, uyumazlk konusu ilem ya da eylemin hukuka uygun olup
olmadn saptamak iin yarg, her trl incelemeyi kendiliinden yapma yetkisine sahip klnmtr
(Dantay 12. Daire, Esas No: 2005/6399).
YUKun 20. maddesine gre: Dantay ile idare ve vergi mahkemeleri, bakmakta olduklar davalara
ait her eit incelemeleri kendiliklerinden yaparlar. Mahkemeler belirlenen sre iinde lzum grdkleri
evrakn gnderilmesini ve her trl bilgilerin verilmesini taraflardan ve ilgili dier yerlerden isteyebilirler. Bu husustaki kararlarn, ilgililerce, sresi iinde yerine getirilmesi mecburidir. Hakl sebeplerin bulunmas halinde bu sre, bir defaya mahsus olmak zere uzatlabilir.
20. maddenin, idari yarg hkimine tand yetkiler konusunda sorulmas gereken nemli bir soru
mevcuttur: Madde hkime ne tr ilemler yapma yetkisi tanmaktadr? Bu soruyu amak gerekirse, acaba
yarg sadece idareden bilgi ve belge istemekle mi yetinecektir? Yoksa uyumazln zm iin gereken bilgi ve belgelere ulamak maksadyla baka ilem ve eylemler yapabilecek midir?
Resen aratrma ilkesinin yargca, ilgili kii ve kurululardan her trl bilgi ve belgeyi isteme; keif
yapma ve zel bilgi isteyen konularn akla kavuturulmas iin bilirkiiye bavurma yetkisini tand
kabul edilmektedir. Ancak, uyumazln zm iin her trl incelemeyi yapma yetkisi sadece bilgi ve
belge isteme, keif yapma ve bilirkii incelemesi yaptrmayla snrl olmamaldr. Kanundaki ifadeyle,
baklan davalara ait her eit incelemeyi yapma yetkisi, gerektiinde uyumazlkla ilgili olarak, ifade
(veya beyan) alma, tank dinleme yetkisini de ierecek ekilde yorumlanmaldr (Candan, 2005, s.559).
zellikle snav sonularna kar alan davalarda mahkeme, grevlendirecei bir ye araclyla, dava konusu snava ilikin belgeleri, idareden alabilir. Bu yolla, idarenin baz katlarn kaybolduu eklindeki tuhaf savunmalarnn nne geilir ve ilemin hukuka uygunluu daha salkl denetlenebilir. darenin kendi aleyhindeki bilgi ve belgeleri vermeme veya sadece kendi ilemini destekleyecek bilgi ve belgeleri gnderme yolunu tercih etmesi mmkndr. Bu sebeple, gerekli grldnde, ilgili birimde inceleme yapmak ve belgeleri bizzat almak daha isabetli olacaktr.
Ayrca vurgulamak gerekir ki idari yarglama usulnde taraflara tank dinletme yetkisinin tannmam
olmas, yargcn ilgilileri dinlemesine engel olmamaldr. Her eit inceleme yapma yetkisi, ilgililerin
beyanlarna bavurmay da iermektedir. Mahkeme en azndan yazl olarak ilgililerin bilgisine bavurabilir.

dari yarglama usulnde idari yarg mercilerine resen aratrma

yetkisinin tannmasnn gerekesini aklaynz.

Taraflardan Bilgi ve Belge stenmesi

Yukarda belirtildii zere, resen aratrma ilkesi, mahkemeye, uyumazln zm iin gereken bilgi
ve belgeleri taraflardan isteme yetkisini tanmaktadr. Uygulamada taraflardan bilgi ve belge istenmesi
ara karar verilmesi yoluyla yaplmaktadr. 20. maddenin 2.fkrasna gre: Taraflardan biri ara kararnn
icaplarn yerine getirmedii takdirde, bu durumun verilecek karar zerindeki etkisi mahkemece nceden
takdir edilir ve ara kararnda bu husus ayrca belirtilir.
Kanun, Devletin gvenliine veya yksek menfaatlerine veya Devletin gvenlii ve yksek menfaatleriyle birlikte yabanc devletlere de ilikin belgelerin verilmeyeceini hkme balamtr. Ancak bu bilgi
113

ve belgelere dayanlarak ileri srlen savunmaya gre karar verilememektedir. 20.maddenin 3. fkrasna
gre: stenen bilgi ve belgeler Devletin gvenliine veya yksek menfaatlerine veya Devletin gvenlii
ve yksek menfaatleriyle birlikte yabanc devletlere de ilikin ise, Babakan veya ilgili bakan, gerekesini
bildirmek suretiyle, sz konusu bilgi ve belgeleri vermeyebilir. Verilmeyen bilgi ve belgelere dayanlarak
ileri srlen savunmaya gre karar verilemez.

dari yarg mercilerinin taraflardan bilgi ve belge isteme yetkilerinin

snrlarn aklaynz.

TARAFLARIN KLK VEYA NTELNDE DEKLK OLMASI

dari Yarglama Usul Kanununun 26.maddesine gre, dava grlrken lm veya herhangi bir sebeple
taraflarn kiilik veya niteliinde deiiklik olursa, davay takip hakk kendisine geenin bavurmasna
kadar; gerek kiilerden olan tarafn lm halinde, idarenin miraslar aleyhine takibi yenilemesine
kadar dosyann ilemden kaldrlmasna ilgili mahkemece karar verilir. Drt ay iinde yenileme dilekesi
verilmemi ise, varsa yrtmenin durdurulmas karar kendiliinden hkmsz kalr. Yalnz leni
ilgilendiren davalara ait dilekeler iptal edilmektedir.
Davacnn gsterdii adrese tebligat yaplamamas halinde, yeni adresin bildirilmesine kadar dava
dosyas ilemden kaldrlr ve varsa yrtmenin durdurulmas karar kendiliinden hkmsz kalr. Dosyann ilemden kaldrld tarihten balayarak bir yl iinde yeni adres bildirilmek suretiyle yeniden ileme konulmas istenmedii takdirde, davann almam saylmasna karar verilir.
Dosyalarn ilemden kaldrlmasna ve davann almam saylmasna dair kararlar dier tarafa tebli
edilmektedir.

HUKUK MUHAKEMELER KANUNU LE VERG USUL

KANUNUNUN UYGULANACAI HALLER
YUK, idari yarglama hukukunu tm boyutlaryla dzenleyen geni kapsaml bir hukuk metni deildir.
Bu sebeple usule ilikin baz hususlarda, Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu (HUMK) ile Vergi Usul
Kanunu (VUK) hkmlerine atfta bulunulmutur. Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu, 6100 sayl
Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile yrrlkten kaldrld iin yaplan atflar bu Kanuna yaplm
saylacaktr.
YUKun 31.maddesine gre: Bu Kanunda hkm bulunmayan hususlarda; hkimin davaya bakmaktan memnuiyeti ve reddi, ehliyet, nc ahslarn davaya katlmas, davann ihbar, taraflarn vekilleri,
feragat ve kabul, teminat, mukabil dava, bilirkii, keif, delillerin tespiti, yarglama giderleri, adli yardm
hallerinde ve duruma srasnda taraflarn mahkemenin skununu ve inzibatn bozacak hareketlerine
kar yaplacak ilemlerde Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu hkmleri uygulanr. Ancak, davann
ihbar ve bilirkii seimi Dantay, mahkeme veya hkim tarafndan resen yaplr.
YUK ve Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununa atfta bulunulan haller sakl kalmak zere, vergi
uyumazlklarnn zmnde Vergi Usul Kanununun ilgili hkmleri uygulanr.
HUMK ve VUK ile ilgili bilgiler, ilgili eserlerde ayrntl olarak incelendii iin deinilmeyecektir.
Ancak bu konuda belirtilmesi gereken nemli bir nokta mevcuttur. HUMK hkmleri, idari yarg uygulamasnda farkl yorumlanmaktadr. rnein, davadan feragatin idari yarglama usulnn zelliklerine
gre yorumlanmas gerektii gerekesiyle, feragat konusunda farkl kararlar verilmekte; baz davalarda,
feragat kabul edilmemektedir. HUMK kurallar, idari yarg uygulamasnda, idari davalarn nitelikleri
dikkate alnarak ve idari dava trleriyle badat lde uygulanmaktadr. dari yarg mercilerinin
yorumunun isabetli olup olmadn tartmakszn u noktay belirtmek gerekiyor: Yasa hkmnn, idari
davalarn niteliiyle badamad gerekesiyle uygulanmamas veya deiik ekilde uygulanmas, belirsizlik yaratmaktadr. Dilekelerin ekline kadar tm ayrntlarn yasayla dzenlendii yarglama usulnde,
HUMKa yaplan atflar konusundaki bu belirsizlik kabul edilemez.
114

te yandan, idari yarglama usulnn ve idari davalarn, zel hukuk uyumazlklarndan ve yarglama
usulnden farkl olduu da bir gerektir. Bu durumda, HUMKa atf yapmak yerine, zellii olan konularn, idari yarg uygulamas nda, YUKda dzenlenmesi daha isabetli olacaktr.

dari yarglama usulnde Hukuk Muhakemeleri Kanununun uygulanaca konular ve idari yarg yerlerinin uygulamasn aklaynz.

DAVALARIN SONULANDIRILMASI
YUKun 20. maddesinin 5. fkrasna gre: Dantay, blge idare, idare ve vergi mahkemelerinde dosyalar, bu Kanun ve dier kanunlarda belirtilen ncelik veya ivedilik durumlar ile Dantay iin Bakanlar
Kurulunca, dier mahkemeler iin Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca konu itibariyle tespit edilip
Resmi Gazetede ilan edilecek ncelikli iler gznnde bulundurulmak suretiyle geli tarihlerine gre
incelenir ve tekemml ettikleri sra dahilinde bir karara balanr. Bunlarn dnda kalan dosyalar ise
tekemml ettikleri sraya gre ve tekemml tarihinden itibaren en ge alt ay iinde sonulandrlr.
Yukardaki maddeden de anlalaca zere Kanun, davalarn dosyann tekemmlnden yani dilekelerin verilmesi, gerekli bilgi ve belgelerin toplanmas aamasndan sonra en ge alt ay iinde sonulandrlmasn emretmektedir. Baz davalar iin ise belirlenen ncelik sras gzetilmektedir. Dolaysyla
bu tr davalarn, dosyann tekemmlnden itibaren alt aydan daha ksa srede sonulandrlmas ngrlmtr.
Ancak idari yargdaki ar i yk, davalarn Kanunda belirtilen srelerde sonulandrlmasna engel
olmaktadr. Buna ramen uygulamada idare mahkemelerinin ileyiinin i ykne gre hzl olduunu
belirtmek gerekiyor. Dantay Dairelerine giden senelik dosya saysnn on binlere ulat gerei
karsnda, idari yargnn ileyiinden ikayet etmek hakszlk olacaktr.
Bu noktada, dava saysnn idarenin tutumundan kaynaklandn; hukuk devleti ilkesine uymaya zen
gsterildii takdirde dava saysnn azalacan bir kez daha vurgulamak gerekmektedir.
Kanun, davalarn karara balanmasn 22.maddede u ekilde dzenlemitir:
Konular aydnlandnda meseleler srasyla oya konulur ve karara balanr.
15 nci maddede saylan sebeplerden biri ile veya yarglama usullerine ilikin meselelerde aznlkta kalanlar iin esas hakknda da oylarn kullanrlar. Aznlkta kalanlarn grleri, kararlarn altna yazlr.
Her dava dosyas iin grmelere katlan bakan ve yelerin, Dantayda dnce veren savcnn,
tetkik hkiminin ve taraflarn ad ve soyadlarn, incelenen dosya numarasn, ksaca dava konusunu ve
verilen kararn neticesini, ounlukta ve aznlkta bulunanlar gsteren bir tutanak dzenlenmektedir. Bu
tutanaklar grmelere katlanlar tarafndan ayn toplantda imzalanr ve dosyalarnda saklanr.
Kararlarda:

Taraflarn ve varsa vekillerinin veya temsilcilerinin ad ve soyadlar yahut unvanlar ve adresleri,

Davacnn ileri srd olaylarn ve dayand hukuki sebeplerin zeti, istem sonucu ile davalnn savunmasnn zeti,

Dantayda grlen davalarda tetkik hkimi ve savcnn ad ve soyadlar ile dnceleri,

Durumal davalarda duruma yaplp yaplmad, yaplm ise hazr bulunan taraflar ve vekil
veya temsilcilerinin ad ve soyadlar,

Kararn dayand hukuki sebepler ile gerekesi ve hkm; tazminat davalarnda hkmedilen
tazminatn miktar,

Yarglama giderleri ve hangi tarafa ykletildii,

Kararn tarihi ve oybirlii ile mi, oyokluu ile mi verildii,

115

Karar veren mahkeme bakan ve yelerinin veya hkiminin ad ve soyadlar ve imzalar ve varsa
kar oylar,

Karar veren dairenin veya mahkemenin ad ve dosyann esas ve karar numaras, belirtilir.

Kararn mahkeme bakan ve yeleri veya hkimi tarafndan imzal asllarndan biri, karar dosyasna,
dieri de dava dosyasna konur; mahkeme mhr ve bakan yahut hkim, Dantayda daire veya kurul
bakan veya grevlendirecei bir ye imzasyla tasdikli birer rnei de taraflara tebli edilir.

dari yargda davalarn sonulandrlmas iin ngrlen sreler

hakknda bilgi vererek uygulamada bu srelere uyulup uyulmadn aklaynz.

116

zet
dari yargda yazl yarglama usul uygulanr ve
inceleme evrak zerinde yaplr. dari yargda
davalar mahkeme bakanlklarna hitaben
yazlm imzal dilekelerle alr.Dilekelerde:
taraflarn ve varsa vekillerinin veya temsilcilerinin ad ve soyadlar veya nvanlar ile adresleri; davann konusu ve sebepleri ile dayand
deliller; davaya konu olan idari ilemin yazl
bildirim tarihi ve uyumazlk konusu miktar
belirtilmelidir. Belirtmek gerekir ki Dantay
tihad Birletirme kararyla, kamu grevlilerine
miktar belirtmeksizin tam yarg davas ama
imkan salanmtr. Dava konusu ilemin ve
belgelerin asllar veya rnekleri dava dilekesine
kar taraf saysndan bir fazla olmak zere
eklenir. Dava dilekeleri ve davaya ilikin her
trl evrak, ilgili mahkemeye ya da bu mahkemelere gnderilmek zere idare ve vergi mahkemesi bakanlklarna verilir. dare ve vergi
mahkemesi bulunmayan yerlerde ise asliye hukuk
hkimliklerine veya yabanc lkelerdeki Trk
konsolosluklarna verilebilir. Kural olarak her
idari ilem aleyhine ayr ayr dava almas gerekir. Ancak aralarnda maddi veya hukuki ynden
ballk ya da sebep-sonu ilikisi bulunan birden
fazla ileme kar bir dileke ile dava amak
mmkndr. Maddi ynden ballk, dava konusu edilecek ilemlerin ayn maddi sebeplere
dayanlarak tesis edilmesi halinde sz konusudur.
Hukuki ynden ballk ise ilemlerin hukuki
dayanaklarnn ayn olmasdr. Bir idari ilemin
ortaya kard sonu, yani ilemin konusu bir
baka ilemin sebebini oluturuyorsa, bu ilemler
arasnda sebep sonu ilikisi vardr. Yine
YUKda hak ve menfaatlerinde itirak olmas ve
davaya yol aan maddi olay veya hukuki sebeplerin ayn olmas kouluyla birden fazla
kiinin ortak dilekeyle dava aabilmesine de
imkn salanmtr. Uygulamada dzenleyici
ilemlere, evreyle ilgili ilemlere ve kltr ve
tabiat varlklarnn korunmasna ilikin ilemlere
birden fazla kii ortak dilekeyle dava
aabilmektedirler. Yine tam yarg davalarnda,
ayn eylem sebebiyle uranlan zararn tazmini
iin aile bireylerinin ortak dilekeyle dava amalar mmkndr. Belirtmek gerekir ki gerek birden fazla ileme kar tek dilekeyle dava almas,
gerekse birden fazla kiinin ortak dilekeyle dava
amas, ayn maddi olayn veya hukuk kuralnn
tarafndan
farkl
farkl
mahkemeler
yorumlanmasn nleyecei gibi, Anayasann
142. maddesinde yer alan davalarn en az giderle

ve mmkn olan sratle sonulandrlmasn

salad iin nemlidir.
dari yarg yerlerine verilen dilekelerin alnma
usul davann alma tarihini belirleme asndan
nemlidir. yle ki idari yarg yarg yerlerine
verilen dilekeler har ve posta cretleri
alndktan sonra deftere derhal kaytlar yaplr ve
kayt tarih ve says dilekenin zerine yazlr.
dari davalar bu kaydn yapld tarihte alm
saylr. Davaclara, kayt tarih ve saysn
gsteren imzal ve mhrl, pulsuz bir alnd
kd verilir. Mahkemelere gnderilmek zere
dier yerlere verilen dilekeler ise en ge gn
iinde Dantay veya ait olduu mahkeme
bakanlna taahhtl olarak gnderilir. Bu
yerlerde har pullar bulunmad takdirde bunlara karlk alnan paralarn miktar ve alnd
kdnn tarih ve says dilekelere yazlr. Herhangi bir sebeple harc veya posta creti verilmeden veya eksik har veya posta creti ile
dava alm olmas halinde, otuz gn iinde
harcn ve posta cretinin verilmesi ve
tamamlanmas hususu ilgiliye tebli olunur.
Tebligata ramen gerei yerine getirilmedii
takdirde bildirim bir daha tekrarlanr. kinci
tebligata ramen gerei yerine getirilmezse davann almam saylmasna karar verilir. Dava
aldktan sonra posta cretinde tebli ilemlerinin yaplmasn engelleyecek ekilde azalma
olmas halinde, yine otuz gn iinde posta
cretinin tamamlanmas ilgiliye tebli olunur.
Tebligata ramen gerei yerine getirilmedii
takdirde bildirim bir daha tekrarlanr. Posta creti
sresi iinde tamamlanmazsa dosyann ilemden
kaldrlmasna karar verilir. Bu kararn teblii
tarihinden balayarak ay iinde, noksan
tamamlanmak
suretiyle
yeniden
ileme
konulmas
istenmedii
takdirde
davann
almam saylmasna karar verilir.
Dava dilekeleri Dantayda daire bakannn
grevlendirecei bir tetkik hkimi, idare ve vergi
mahkemelerinde ise mahkeme bakan veya
grevlendirecei bir ye tarafndan ilk
incelemeye tabi tutulur. lk inceleme ilemlerinin
dilekenin alnd tarihten itibaren en ge on be
gn
iinde
sonulandrlmas
gerekir.
Dilekelerde kanuna aykrlk grlrse bu
aykrlk grevli daire veya mahkemeye bir rapor
ile bildirilir. Tek hkimle zmlenecek dava
dilekeleri iin ise rapor dzenlenmesine gerek
yoktur. Belirtmek gerekir ki davann grlmesi
117

aamasnda da kanuna aykrlk hallerinden biri

tespit edildiinde, ilk inceleme sonrasnda verilmesi gereken kararlar verilmektedir. lk
inceleme aamasnda dava dilekeleri u srayla
incelenir. dari yarg mercilerine sunulan
dilekeler ncelikle grev ve yetki asndan
incelenir ve bu inceleme sonucunda alan davann bir baka yarg dzeni iinde bulunan mahkemelerde almas gerektii anlalrsa mahkeme
tarafndan grevsizlik sebebiyle davann reddine
karar verilir. dari yargnn grevli olduu
konularda ise grevli veya yetkili olmayan mahkemeye alan davann grev veya yetki ynnden reddedilerek dava dosyasnn grevli veya
yetkili mahkemeye gnderilmesine karar verilir.
lk incelemede incelenecek ikinci husus ise idari
merci tecavz olup olmaddr. Dava almadan
nce idareye bavurulmas zorunlu olduu halde
bu bavuru yaplmamsa mahkeme, dilekenin
bavurulmas gereken idari birime iletilmesine
karar verir. Daha sonra dava dilekesi ehliyet
asndan incelenir. ptal davalarnda davacnn
ihlal edilen bir menfaatinin, tam yarg davalarnda ise ihlal edilen bir hakknn olup
olmad bu aamada incelenir. Ayrca, davacnn
fiil ehliyetine sahip olup olmadna da baklr.
Eer davacnn dava ama ehliyeti olmad tespit
edilirse dava reddedilir. lk incelemede idari
davaya konu olabilecek kesin ve yrtlmesi
zorunlu bir ilem olup olmadna da baklr.
dari davaya konu olabilecek kesin ve yrtlmesi zorunlu bir ilem yoksa dava reddedilmektedir.
lk incelemede davann sresinde alp
almad da incelenmektedir. Dava amak iin
gereken srenin geirilmi olduu tespit
edilmise davann reddine karar verilir.Dava
dilekesinde hangi idari makamn hasm olarak
gsterildii incelenen bir baka husustur. Mahkeme, davann yanl hasma ald kanaatine
varrsa ya da hasm gsterilmemise dava
dilekesini belirledii mercie tebliine karar
verir. Dava dilekesinde eksiklik varsa 30 gn
iinde eksikliklerin giderilmesi iin dilekenin
reddine karar verilir. Verilen sre sonrasnda ayn
eksikliklerle dava almas halinde dava reddedilir. lk incelemede son olarak ayn dilekeyle
birden fazla ileme dava alm olmas halinde,
bunun mmkn olup olmayaca, birden fazla
kiinin ortak dilekeyle dava amas durumunda
da ortak dilekeyle dava alabilecek bir ilemin
sz konusu olup olmadna baklr. Dilekenin
bu ynlerden kanuna aykr olduu sonucuna
varlrsa, 30 gn iinde kanuna uygun ekilde

dava almas iin dileke reddedilir. Verilen sre

sonunda yanllklar dzeltilmezse davann reddine karar verilir.
Dava dilekeleri ve eklerinin birer rnei davalya tebli edilir. Dava dilekesine kar daval
idare, dava konusu ileme ilikin ilem dosyalarnn asl veya onayl rneini de eklemek suretiyle hazrlayaca savunmay Dantay veya
ilgili mahkeme bakanlna gnderir. Daval
idarenin savunmas da davacya tebli olunur.
Kanunda davalnn sadece savunmasnn tebli
edilecei dzenlenmitir. Bu dzenleme nedeniyle uygulamada davac bu ekleri ilgili mahkemede incelemek zorunda kalmakta hatta bazen
ilem dosyasnn incelenmesine izin verilmemektedir. Ancak Dantay itihatlarnda
ilemin dayana olan belgelerin davaclar
tarafndan incelenmesinin nem ve gerei
vurgulanmaktadr. Davacnn, idarenin savunmasna kar ikinci bir dileke hakk daha vardr.
Davacnn ikinci dilekesi davalya, davalnn
verecei ikinci savunma da davacya tebli edilir.
Buna kar davacnn cevap vermesi ancak davalnn ikinci savunmasnda, davacnn cevaplandrmasn gerektiren hususlar bulunduu davann grlmesi srasnda anlalrsa mmkndr.
Kanunda taraflarn yaplacak teblilere kar
cevap sresi, tebli tarihinden itibaren otuz gn
olarak dzenlemitir. Bu sre, ancak hakl sebeplerin bulunmas halinde, taraflardan birinin
istei zerine grevli mahkeme karar ile otuz
gn gememek ve bir defaya mahsus olmak
zere uzatlabilir. Srenin gemesinden sonra
verilecek savunmalara veya ikinci dilekelere
dayanarak taraflar hak iddia edemezler. Ancak
dilekeler ve savunmalarla birlikte verilmeyen
belgelerin, vaktinde ibraz edilmelerine imkn
bulunmadna mahkemece kanaat getirilirse, bu
belgeler kabul edilerek kar tarafa tebli edilir.
dari yargda yazl yarglama usul geerli
olmakla birlikte yasa koyucu duruma
yaplmasna da imkn tanmtr. Dantay ile
idare ve vergi mahkemelerinde alan iptal ve bir
milyar liray aan tam yarg davalar ile bir milyar
liray aan vergi davalarnda, taraflardan birinin
istei zerine duruma yaplr. Mahkeme de
kendiliinden duruma yaplmasna karar verebilmektedir. Durumalar Daire veya mahkeme
bakan ynetmektedir. Durumalar ak olarak
yaplr. Ancak genel ahlakn veya kamu gvenliinin gerekli kld hallerde, grevli daire veya
mahkemenin karar ile durumann bir ksm veya
118

tamamnn gizli olarak yaplmas mmkndr.

dari yargda dosyann tekemmlnden sonra
yani taraflarn tm iddia ve savunmalarnn
sunulmasndan sonra duruma yaplmakta ve
durumalarda
tutanak
tutulmamaktadr.
Dantayda grlen davalarn durumalarnda
savcnn bulunmas arttr. Belirtmek gerekir ki
ilk yarglama aamasnda duruma yaplmas
taraflarn istemine baldr. Yasa koyucu mahkemeye takdir yetkisi tanmamtr. Ancak temyiz
ve itirazlarda duruma yaplmas taraflarn istemine ve Dantay veya ilgili blge idare mahkemesi kararna baldr.

miraslar aleyhine takibi yenilemesine kadar

dosyann ilemden kaldrlmasna ilgili mahkemece karar verilir. Drt ay iinde yenileme
dilekesi verilmemi ise, verilen yrtmenin
durdurulmas kararlar kendiliinden hkmsz
kalr. Belirtmek gerekir ki sadece leni
ilgilendiren yani miraslarna takip hakk vermeyen davalara ait dilekeler iptal edilmektedir.
Burada deinilmesi gereken bir dier husus davacnn
gsterdii
adrese
tebligat
yaplamamasdr. Bu durumda yeni adresin bildirilmesine kadar dava dosyas ilemden kaldrlr
ve verilen yrtmenin durdurulmas karar da
kendiliinden hkmsz kalr. Dosyann ilemden kaldrld tarihten balayarak bir yl iinde
yeni adres bildirilmek suretiyle yeniden ileme
konulmas iin bavuru yaplmamsa davann
almam saylmasna karar verilir.

dari yarglama usulnde, grlmekte olan davann zmlenmesi iin taraflarn sunmasna
veya talebine bal olmakszn mahkeme
tarafndan her tr bilgi ve belge aratrlabilir,
inceleme yaplabilir. Mahkemenin kendiliinden
harekete gemesi, resen aratrma ilkesi olarak
adlandrlmaktadr. Bylece yarglamada hem
kamu dzenine ilikin hususlarda mahkeme
salkl bir sonuca ulaabilmekte hem de hukuka
uygunluk denetimi gerei gibi kapsaml bir ekilde yrtlmektedir. Ayrca resen aratrma ilkesi
ile stn yetkiler kullanan ve ou kez
uyumazln zm iin gereken bilgi ve belgelere sahip olan idare ile kiiler arasndaki eitsizlik de giderilmi olmaktadr. Resen aratrma
ilkesi yargca, ilgili kii ve kurululardan her
trl bilgi ve belgeyi isteme yetkisi, taraflara da
bu bilgi ve belgeleri sunma ykmll getirir.
Ancak yasa koyucu Devletin gvenliine veya
yksek menfaatlerine veya Devletin gvenlii ve
yksek menfaatleriyle birlikte yabanc devletlere
de ilikin belgelerin verilmeyeceini hkme
balamtr. Bu ekilde verilmeyen bilgi ve belgelere dayanlarak ileri srlen savunmaya gre
karar verilemez. Her trl bilgi ve belge isteme
yetkisinden baka bu ilkenin, keif yapma ve zel
bilgi isteyen konularn akla kavuturulmas
iin bilirkiiye bavurma yetkisini tand kabul
edilmektedir. Ancak, uyumazln zm iin
her trl incelemeyi yapma yetkisi sadece bunlarla snrl olmamal, gerektiinde uyumazlkla
ilgili olarak, ifade (veya beyan) alma, tank
dinleme
yetkisini
de
ierecek
ekilde
yorumlanmaldr.

YUK, idari yarglama hukukunda uygulanacak

tm konular dzenlememi usule ilikin baz
hususlarda, Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu
ile Vergi Usul Kanunu hkmlerine atfta bulunmakla yetinmitir. Ancak belirtmek gerekir ki
Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu, 6100 sayl
Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile yrrlkten
kaldrld iin yaplan atflar bu Kanuna
yaplm saylacaktr. Hukuk Muhakemeleri
Kanununun uygulanaca haller YUKun
31.maddesinde dzenlenmitir. Buna gre
YUKda hkm bulunmayan hususlarda;
hkimin davaya bakmaktan memnuiyeti ve reddi,
ehliyet, nc ahslarn davaya katlmas, davann ihbar, taraflarn vekilleri, feragat ve kabul,
teminat, mukabil dava, bilirkii, keif, delillerin
tespiti, yarglama giderleri, adli yardm hallerinde
ve duruma srasnda taraflarn mahkemenin
skununu ve inzibatn bozacak hareketlerine
kar yaplacak ilemlerde Hukuk Muhakemeleri
Kanunu uygulanacaktr. Ancak, davann ihbar ve
bilirkii seimi Dantay, mahkeme veya hkim
tarafndan resen yaplr. Vergi uyumazlklarnn
zmnde ise YUK ve Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununa atfta bulunulan haller
sakl kalmak zere, Vergi Usul Kanununun ilgili
hkmleri uygulanr. Belirtmek gerekir ki Hukuk
Usul Muhakemeleri Kanununa yaplan atflar
idari davalarn nitelikleri dikkate alnarak ve idari
dava trleriyle badat lde uygulanmaktadr. Bu ekilde yasa hkmnn, idari davalarn
niteliiyle badamad gerekesiyle uygulanmamas veya deiik ekilde uygulanmas,
belirsizlik yaratmaktadr. dari yarglama
usulnn ve idari davalarn, zel hukuk

dari yarglama usulnde dava grlrken lm

veya herhangi bir sebeple taraflarn kiilik veya
niteliinde deiiklik olursa, davay takip hakk
kendisine geenin bavurmasna kadar; gerek
kiilerden olan tarafn lm halinde, idarenin
119

uyumazlklarndan ve yarglama usulnden

farkl olduu da bir gerektir. Bu nedenle atf
yapmak yerine, zelii olan konularn, idari yarg
uygulamas nda, YUKda dzenlenmesi
daha isabetli olacaktr.

dari yargda dosyann tekemmlnden yani

dileke aamasnn tamamlanp, bilgi ve belgelerin toplanmasnda sonra en ge alt ay iinde
davalarn sonulandrlmas gerekmektedir. Baz
davalar iin ise belirlenen ncelik sras
gzetilmekte olduundan bu tr davalarn,
dosyann tekemmlnden itibaren alt aydan daha
ksa srede sonulandrlmas ngrlmtr.
Belirtmek gerekir ki idari yargdaki ar i yk,
davalarn bu srelerde sonulandrlmasna engel
olmaktadr. Buna ramen idari yarg yerlerinin
ileyii, i ykne gre hzl olsa da idarenin
hukuka aykr ilem ve eylemleri nedeniyle dava
says artmaktadr. Bu noktada idare tarafndan
hukuk devleti ilkesine uymaya zen gsterildii
takdirde dava says azalacaktr. Davalarn karara
balanmas iin ncelikle konularn aydnlanmas
ve meselelerin srasyla oylamaya sunulmas
gerekmektedir. Karar metninde aznlkta kalan
yelerin grleri de yer alr. Her dava dosyas
iin bir tutanak dzenlenmektedir. Tutanakta:
grmelere katlan bakan ve yelerin,
Dantayda dnce veren savcnn, tetkik
hkiminin ve taraflarn ad ve soyadlar, incelenen
dosya numaras, ksaca dava konusu ve verilen
kararn neticesi, ounlukta ve aznlkta yer alanlar bulunur. YUKda idari yarg yerleri
tarafndan verilen kararlarda bulunmas gereken
unsurlar da tek tek dzenlenmitir. Kararn
asllarndan biri, karar dosyasna, dieri de dava
dosyasna konur ve tasdikli birer rnei de taraflara tebli edilir.

120

Kendimizi Snayalm

a. Grev ve yetki

6. Aadakilerden hangisi YUKda hkm

bulunmayan hallerde Hukuk Muhakemeleri
Kanununun uygulanaca konulardan biri
deildir?

b. dari merci tecavz

a. Dava ama sresi

c. Sre am

b. Ehliyet

1. Aadakilerden hangisi ilk incelemede ele

alnacak konulardan biri deildir?

c. Bilirkii

d. Dilekede eksiklik olup olmad

d. Keif

e. Yetki tecavz

e. Yarglama giderleri

2. Aadakilerden
hangisinin
dava
dilekesinde yer alma zorunluluu yoktur?
a. Davacnn ad ve soyad

7. Davacnn eksik har yatrarak dava amas

halinde hangi sre iinde harc tamamlamas
gerekir?

b. Davacnn adresi

a. 15 gn
b. 30 gn

c. Davacnn vergi kimlik numaras

c. 40 gn

d. Davann konusu

d. 60 gn

e. Davann dayand deliller

e. 90 gn

3. dari yarg yerlerinin davalar dosyalarn

tekemmlnden itibaren hangi sre iinde
sonulandrmalar gerekir?

8. Aadakilerden hangisi resen aratrma

yetkisi kapsamnda idari yarg hkimine tannm
yetkilerden biri deildir?

a. Bir ay

a. Keif yapma

b. ay

b. Bilirkiiye bavurma

c. Alt ay

c. lgili kiilerden bilgi isteme

d. Bir yl

d. Yakalama karar verme

e. lgili kiilerden belge isteme

e. ki yl

9. Aadakilerden
hangisinin
mahkeme
kararlarnda yer almas zorunlu deildir?

4. Aadakilerden hangisi devletin gvenliine

ilikin bilgi ve belgelerin mahkemeye sunulmamasna karar vermeye yetkilidir?

a. Taraflarn adresleri
b. Davalnn savunmasnn zeti

a. Cumhurbakan

c. Tazminat davalarnda hkmedilen tazminatn

miktar

b. Milli stihbarat Tekilat Mstear

c. Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri

d. Karar veren mahkeme bakan ve yeleri ile

ktibin ad, soyad ve imzalar

d. Genelkurmay Bakan

e. Kararn oybirlii ile mi oyokluu ile mi

verildii

e. Babakan
5. dari yarg davalarnda taraflarn yaplacak
teblilere, tebli tarihinden itibaren hangi sre
iinde cevap vermeleri gerekir?

10. Dava grlrken taraflarn kiilik veya niteliinde deiiklik olmas halinde ilemden
kaldrlan dosya iin yenileme dilekesi hangi
srede verilmelidir?

a. 7 gn

a. Bir ay

b. 10 gn

b. Drt ay

c. 15 gn

c. Alt ay

d. 30 gn

d. Bir yl

e. 60 gn

e. ki yl
121

Kendimizi Snayalm Yant

Sra Sizde Yant Anahtar

Anahtar

Sra Sizde 1

1. e Yantnz yanl ise Dilekeler zerinde lk

nceleme balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Yasakoyucu tarafndan birden fazla ileme kar

tek dilekeyle dava almas ve birden fazla
kiinin ortak dilekeyle dava amas imknnn
salanm olmas ncelikle anayasa koyucunun
iradesinin gereidir. yle ki Anayasann 142.
maddesinde davalarn en az giderle ve mmkn
olan sratle sonulandrlmas gerektii dzenlenmitir. Bylece adil yarglanma hakknn gerei de yerine getirilmi olacaktr. Ayrca taraflar
bakmndan dava masraflar da azalm olacaktr.
Dier yandan ayn maddi olayn veya hukuk
kuralnn farkl mahkemeler tarafndan farkl
yorumlanmas hatta ayn mahkemece farkl zamanlarda farkl yorumlanmas da bu ekilde
nlenecektir.

2. c Yantnz yanl ise Dilekelerde Yer

Alacak Hususlar ve Verilecei Merciiler balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz
yanl
ise
Davalarn
Sonulandrlmas balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Taraflardan Bilgi ve
Belge stenmesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Dilekelerin Kar Tarafa Teblii balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 2

6. a Yantnz yanl ise Hukuk Muhakemeleri

Kanunu ile Vergi Usul Kanununun Uygulanaca Haller balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Yasa koyucu herhangi bir sebeple harc veya

posta creti verilmeden veya eksik har veya
posta creti ile dava alm olmas halinde, davacya bu eksikliini tamamlama imkn
salamtr. yle ki davacya otuz gn iinde
harcn ve posta cretinin verilmesi ve
tamamlanmas hususu daire bakan veya
grevlendirecei tetkik hkimi, mahkeme bakan
veya hkim tarafndan ilgiliye tebli olunur.
Tebligata ramen cret yatrlmad ya da
tamamlanmad takdirde bildirim ayn ekilde
bir daha tekrarlanr. kinci bildirimden sonra da
har veya posta creti sresi iinde verilmez veya
tamamlanmazsa davann almam saylmasna
karar verilir. Bu karar davacya tebli edilir.

7. b Yantnz yanl ise Dilekelerin Mahkeme

Tarafndan Alnmas Usul balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Resen Aratrma Yetkisi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz
yanl
ise
Davalarn
Sonulandrlmas balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
10. b
Yantnz yanl ise Taraflarn Kiilik
veya Niteliinde Deiiklik Olmas balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 3
dari yarglama usulnde dava dilekeleri ilk
incelemeye tabi tutulur. Dava dilekeleri
Dantayda daire bakannn grevlendirecei bir
tetkik hkimi, idare ve vergi mahkemelerinde ise
mahkeme bakan veya grevlendirecei bir ye
tarafndan dilekenin alnd tarihten itibaren en
ge on be gn iinde ilk incelemeye tabi tutulur.
Dilekelerda incelenecek konular ve inceleme
sras u ekildedir: grev ve yetki, idari merci
tecavz, ehliyet, idari davaya konu olabilecek
kesin ve yrtlmesi zorunlu bir ilem olup
olmad, sre am, husumet, dava dilekesinde
eksiklik olup olmad, ayn dilekeyle birden
fazla ileme dava almasnn ve birden fazla
kiinin ortak dilekeyle dava amasnn mmkn
olup olmaddr. Dava dilekesi bu ynlerden

122

Sra Sizde 6

kanuna aykr grlrse durum; grevli daire

veya mahkemeye bir rapor ile bildirilir. Tek
hkimle zmlenecek dava dilekeleri iin rapor
dzenlenmez ve ilgili hkim gerekli ilemleri
yapar. Belirtmek gerekir ki ilk incelemede
incelenecek konularda davann grlmesi
aamasnda kanuna aykrlklar tespit edilebilir.
Bu durumda yine ilk inceleme sonrasnda verilmesi gereken kararlar verilmektedir.

dari yarglama usulnde, davann taraflarnn

sunmasna veya talebine bal olmakszn her
eit inceleme resen aratrma ilkesi gereince
dorudan mahkeme tarafndan yaplr. Resen
aratrma yetkisi kamu dzenine ilikin hususlarda mahkemenin salkl bir sonuca ulaabilmesini
salar. Ayrca bu yetki ile kapsaml bir aratrma
ve inceleme gerektiren hukuka uygunluk denetimi gerei gibi yaplm olur. Zira idari yargda
davalar, zellikle iptal davalar, sadece kiilerin
hak ve menfaatlerini korumaya ynelik deildirler. Bu davalar idarenin hukuka uygun davranmasn salama amacn da tamaktadrlar.
dari yargca bu yetkinin tannma gerekesi, stn yetkilere sahip idare ile bireyler arasndaki
eitsizliin giderilmesidir. Zira stn yetkiler
kullanan idare ou kez uyumazln zm
iin gereken bilgi ve belgelere sahiptir.

Sra Sizde 4
YUKda davacnn dilekesinin ve eklerinin
daval idareye tebli edilecei aka belirtilmi,
davalnn ise sadece savunmasnn tebli edilmesi
ifadesine yer verilmitir. Dolaysyla savunmann
eklerinin rneinin davacya teblii dzenlenmemitir. Bu durum uygulamada davacya bu
ekleri ilgili mahkemede incelemek klfetini
getirmektedir. Ayrca uygulamada ilem dosyas
da davacya tebli edilmediinden dosya, sadece
mahkemede incelenebilmekte, bazen ilem
dosyasnn incelenmesine dahi izin verilmemektedir. Oysa ki ilem dosyasnn rneinin
davacya verilmesi, idarenin cevabna kar daha
donanml bir cevap yazlmasn salayacaktr.
Bylece hukuka uygunluk denetimi daha etkin
yaplacaktr. Dier yandan adil yarglanma hakk
asndan da ilem dosyasnn davac tarafndan
incelenmesi gerekir. Nitekim Dantay itihatlarnda ilemin dayana olan belgelerin davaclar tarafndan incelenmesinin nem ve gerei
vurgulanmaktadr.

Sra Sizde 7
Resen aratrma ilkesi gereince, idari yarg mercileri uyumazln zm iin taraflardan her
trl bilgi ve belgeyi isteme yetkisine sahiptirler.
Ancak yasa koyucu Devletin gvenliine veya
yksek menfaatlerine veya Devletin gvenlii ve
yksek menfaatleriyle birlikte yabanc devletlere
de ilikin bilgi ve belgelerin Babakan veya ilgili
bakan tarafndan gerekesi bildirilmek suretiyle
verilmeyeceini hkme balamtr. Belirtmek
gerekir ki verilmeyen bu bilgi ve belgelere dayanlarak ileri srlen savunmaya gre karar
verilemez.

Sra Sizde 5

Sra Sizde 8

dari yarglama usulnde bir davada duruma

yaplabilmesi iin yasa koyucu tam yarg davalar
iin asgari parasal snr ngrmtr. Buna gre,
idari yarg yerlerinde alan tam yarg davalar ile
vergi davalarnda dava konusu miktarn bir milyar liray amas gerekmektedir. Elbette ki konusu idari bir ilemin iptali olan iptal davalar
iin byle bir parasal snr ngrlmemitir.
Bunun dnda taraflardan birinin istemde bulunmas ve bu istemini dava dilekesinde veya cevap
ve savunma dilekelerinde belirtmesi gerekmektedir. Belirtmek gerekir ki davay gren
mahkeme de kendiliinden duruma yaplmasna
karar verebilmektedir. lk yarglama aamasnda
duruma yaplmas taraflarn istemine baldr.
Bu konuda mahkemenin takdir yetkisi yoktur.
Temyiz ve itirazlarda ise duruma yaplmas
taraflarn istemine ve Dantay veya ilgili blge
idare mahkemesi kararna baldr.

YUKun 31.maddesine gre: Bu Kanunda

hkm bulunmayan hususlarda; hkimin davaya
bakmaktan memnuiyeti ve reddi, ehliyet, nc
ahslarn davaya katlmas, davann ihbar, taraflarn vekilleri, feragat ve kabul, teminat, mukabil
dava, bilirkii, keif, delillerin tespiti, yarglama
giderleri, adli yardm hallerinde ve duruma
srasnda taraflarn mahkemenin skununu ve
inzibatn bozacak hareketlerine kar yaplacak
ilemlerde Hukuk Muhakemeleri Kanunu hkmleri uygulanr. Ancak davann ihbar ve bilirkii
seimi Dantay, mahkeme veya hkim tarafndan
resen yaplr. dari yarg yerleri atfta bulunulan
Hukuk Muhakemeleri Kanunu hkmlerini idari
davalarn nitelikleri dikkate alnarak ve idari dava
trleriyle badat lde uygulamaktadrlar.

123

Sra Sizde 9

Yararlanlan Kaynaklar

Yasa koyucu idari davalarn dosyann tekemmlnden yani dilekelerin verilmesi, gerekli bilgi ve
belgelerin toplanmas aamasndan sonra en ge
alt ay iinde sonulandrlmasn dzenlemitir.
ncelik sras gzetilen davalarn ise dosyann
tekemmlnden itibaren alt aydan daha ksa
srede sonulandrlmas ngrlmtr. Ancak
uygulamada bu srelere riayet edilememektedir.
Bunun en bata gelen nedeni ise idari yargdaki
ar i ykdr. Belirtmek gerekir ki idari yarg
yerleri ar i ykne ramen dosyalar hzl bir
ekilde karara balamaktadrlar. Ancak idarenin
hukuk devleti ilkesine uygun davranmaya yeterince zen gstermemesi dava saysnn artmasna
neden olmaktadr. Bu noktada idarenin hukuka
uygun hareket etmesinin dava saysn azaltacan ve dolaysyla i yk azalan idari yarg
yerlerinin dava dosyalarn daha ksa srede
sonulandracan syleyebiliriz.

Candan,T. (2005). Aklamal dari Yarglama

Usul Kanunu. Ankara: Maliye ve Hukuk
Yaynlar.
Gzbyk, A..ve Tan, T. (1999). dare
Hukuku-dari Yarglama Hukuku. Cilt:2.
Ankara: Turhan Kitabevi.
Kuru,B., Arslan, R. ve Ylmaz,E. (2009). Medeni
Usul Hukuku (20.Bask). Ankara: Yetkin
Yaynlar.
Yldrm, T. (2010). dari Yarg (2. Bask). stanbul: Beta.

124

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Taraflarn mahkemeye yapacaklar aklama ve yanllklarn dzeltilmesi bavurularnn usul ve
kapsamn belirleyebilecek,
Mahkeme kararlarnn st mahkemede denetiminin nedenlerini aktarabilecek,
tiraz kanun yolunun usul ve esaslarn aklayabilecek,
Temyiz kanun yolununun kapsam ve artlarn betimleyebilecek,
Yarglamann yenilenmesi kanun yolunun usul ve esaslarn ifade edebilecek,
Kararn dzeltilmesi kanun yolunun usul ve esaslarn anlatabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
tiraz

Yanllklarn Dzeltilmesi

Temyiz

Kanun Yararna Temyiz

Yarglamann Yenilenmesi

Kanun Yolu

Kararn Dzeltilmesi

stinaf

Aklama

indekiler

Giri

Aklama ve Yanllklarn Dzeltilmesi

Mahkeme Kararlarnn st Mahkemede Denetimi

tiraz

Temyiz

Yarglamann Yenilenmesi

Kararn Dzeltilmesi
126

Kararlara Kar
Bavurma Yollar
GR
lk derece mahkemelerinin verdikleri kararlar st mahkemelerce denetlenmek suretiyle hem hatalar en aza
indirilmeye allmakta hem de itihat birlii salanmaktadr. lk derece mahkemelerince verilen
kararlarn st mahkemelerde denetimi kanun yolu olarak adlandrlmaktadr. dari Yarglama Usul
Kanunu, mahkeme kararlarna kar, itiraz ve temyiz yollarn dzenlemitir. Ayrca temyiz ve itiraz
aamasnda kararn dzeltilmesi ile baz koullarn gereklemesi halinde yarglamann yenilenmesi
kanun yollar da mevcuttur.
Kanun yollar dnda dari Yarglama Usul Kanunu, idari yarg mercilerinin verdikleri kararlarn
yeterince ak olmamas ya da kararda birbiriyle elien ksmlar varsa, bu kararn aklanmasn ayn
mahkemeden isteme imknn tanmaktadr. Karar veren mahkemeye yaplabilecek bir dier bavuru ise
karardaki yanllklarn dzeltilmesi bavurusudur.
Bu nitede ncelikle aklama ve yanllklarn dzeltilmesi konular ele alnacak sonrasnda da itiraz,
temyiz, kararn dzeltilmesi ve yarglamann yenilenmesi kanun yollar incelenecektir.

AIKLAMA VE YANLILIKLARIN DZELTLMES

Aklama
dari Yarglama Usul Kanunu, idari yarg mercilerinin verdikleri kararlarn yeterince ak olmamas ya
da kararda birbiriyle elien ksmlar varsa, bu kararn aklanmasn ayn mahkemeden isteme imknn
tanmaktadr. Kanunun 29. maddesine gre: Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerince verilen kararlar yeterince ak deilse yahut birbirine aykr hkm fkralarn tayorsa,
taraflardan her biri kararn aklanmasn veya aykrln giderilmesini isteyebilir. Aklama veya
aykrln kaldrlmas bavurusu, kararn yerine getirilmesine kadar yaplabilmektedir. Karar uygulandktan sonra byle bir bavuru mmkn deildir.
Aklama dilekeleri, karar veren mahkemeye ve kar taraf saysndan bir nsha fazla verilmelidir.
Karar vermi olan daire veya mahkeme, bavuru dilekesindeki iddiay inceler ve gerek grrse
dilekenin bir rneini, belirleyecei sre iinde cevap vermek zere, kar tarafa tebli eder. Kar
tarafn verdii cevap, aklama veya aykrln kaldrlmasn isteyen tarafa gnderilmektedir, ancak
iddia sahibinin bu cevaba kar bir cevap vermesi sz konusu deildir.
Yaplan inceleme sonunda verilen karar, taraflara tebli edilir.

Yanllklarn Dzeltilmesi
Karar veren mahkemeye yaplabilecek bir dier bavuru ise karardaki yanllklarn dzeltilmesi
bavurusudur. Hemen belirtmek gerekir ki yanllklarn dzeltilmesi talebi Kanunda saylan hususlarla
snrldr. 30. maddeye gre: ki tarafn ad ve soyad ile sfat ve iddialar sonucuna ilikin yanllklar ile
hkm fkrasndaki hesap yanllklarnn dzeltilmesi de istenebilir.
127

Yanllklarn dzeltilmesi talebi, aklamaya ilikin yukarda aklanan usule tabidir. Ancak aklama
talebi, kararn uygulanmasna kadar yaplabilirken, yanllklarn dzeltilmesi bavurusunda byle bir
snrlama bulunmamaktadr. Dolaysyla ilgililer, kararn uygulanmas aamasnda da yanllklarn
dzeltilmesini talep edebilirler.
Mahkeme yanllklarn dzeltilmesine karar verirse, dzeltme mahkeme kararnn (ilamn) altna
yazlmaktadr.

Aklama ile yanllklarn dzeltilmesini karlatrnz.

MAHKEME KARARLARININ ST MAHKEMEDE DENETM

Bir davada mahkemenin verdii kararn haksz, hukuka aykr olduunu dnen tarafa, kararn bir st
derece mahkemesinde incelenmesi imknn veren hukuki yol, kanun yolu olarak adlandrlmaktadr
(Alangoya, Yldrm ve Deren Yldrm, 2004, s.481; Centel ve Zafer, 2003, s.583).
Yarglama faaliyeti, her ne kadar ayrntl usul kurallarna uyularak ve taraflarn katlmyla yerine
getirilmekteyse de bu kararlarn st merci denetiminden geirilmesi gerekmektedir. nk genellikle
aleyhine karar verilen taraf hukukun isabetli uygulanmadn dnmektedir. Daha tecrbeli ve bilgili
hkimlerden oluan bir baka (st) mahkeme denetimi, aleyhine karar verilen tarafn adalete, hukuk
dzenine olan gvenini sarsmayacaktr.
Ayrca, hkimlerin nlerine gelen uyumazl zerken yanlmalar, hata yapmalar ihtimali de
mevcuttur. nsanlarn hukuk kurallarn, maddi olaylar anlamak, yorumlamak ve uygulamak konusunda
yanlma ihtimalleri olduuna gre, uyumazln bir st mahkeme szgecinden gemesi, yarglama
faaliyetinde hata yaplmas ihtimalini azaltacaktr.
Hukukun uygulamasnda birlik salanmas, mahkeme kararlarnn st denetiminin bir baka
gerekesidir. Hkimlerin uyguladklar hukuk kurallarn kendi kanlarna gre baka baka biimde
yorumlamalar mmkndr. Bu durumda mahkemeler, benzer olaylarda farkl kararlar vermi
olacaklardr. Mahkeme kararlar arasndaki elikiler, kanun nnde eitlik ilkesini zedeledii iin
kararlar arasnda birlik salama zorunluluu ortaya kmaktadr. st mahkeme denetimi, uygulamada
birlii salayan nemli bir aratr. Anayasa Mahkemesine gre: Sosyal adan adaletin en nemli
gereklerinden birisi, belli olaylara belli hkmlerin tek anlamda olmak zere uygulanmasdr. Demek ki
ayn nitelikteki olaylara baka baka hkmlerin ya da ayn hkmn baka baka biimlerde uygulanmas,
dorudan doruya adalet duygusunu incitici ve yurttalarn devlete kar gvenini azaltc ve yerine gre
temelden sarsc bir etki dourmaktadr. Bu sakncay nlemek iin Anayasa, st mahkemelere hukuk
alannda birlii salama grevini vermitir (Dinkol, 2008, s.70).
dari Yarglama Usul Kanunu, mahkeme kararlarna kar, itiraz ve temyiz yollarn dzenlemitir.
Ayrca temyiz ve itiraz aamasnda kararn dzeltilmesi ile baz koullarn gereklemesi halinde
yarglamann yenilenmesi adl kanun yollar da mevcuttur.

Mahkeme kararlarnn st mahkemede denetlenmesinin gerekelerini

aklaynz.

TRAZ
dare ve vergi mahkemelerinin tek hkimle verilen kararlar ile YUKun 45. maddesinde saylan
kararlarna kar, kararn tebli tarihini izleyen gnden itibaren otuz gn iinde blge idare mahkemesine
itiraz edilebilir. Blge idare mahkemesi evrak zerinde yapt inceleme sonunda maddi vakalar
hakknda edinilen bilgiyi yeterli grrse veya itiraz sadece hukuki noktalara ilikin ise veya itiraz olunan
karardaki maddi yanllklarn dzeltilmesi mmkn ise iin esas hakknda karar verir. Aksi halde gerekli
inceleme ve tahkikat kendisi yaparak esas hakknda yeniden karar verir. Ancak, ilk inceleme zerine
verilen kararlara kar yaplan itiraz hakl bulduu veya davaya grevsiz hkim tarafndan baklm olmas hallerinde karar bozmakla birlikte dosyay geri gnderir. Blge idare mahkemesinin kararlar
kesindir.
128

tiraz yoluna bavurulabilecek kararlar unlardr:

dare ve vergi mahkemelerinin;

lk ve orta retim rencilerinin snf geme, not tespiti, kayt, nakil, iliik kesme ve disiplin
cezalarna ilikin ilemler ile yksekretim rencilerinin snf geme ve notlarnn tespitine
ilikin ilemlerden,

Valilik, kaymakamlk ve yerel ynetimler ile bakanlklarn ve dier kamu kurum ve kurulularnn tara tekiltndaki yetkili organlar tarafndan kamu grevlileri hakknda tesis
edilen geici grevlendirme, ikinci grev, vekaleten atama, grev ve unvan deiiklii iermeyen il ii naklen atama, grevden uzaklatrma, yolluk, lojman ve izinlerine ilikin idari ilemlerden,

Kamu grevlilerine uyarma ve knama cezas verilmesine ilikin ilemlerden,

Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn yeleri hakknda verdii mesleki faaliyeti sona erdirmeyen her trl disiplin ve snav ilemlerinden,

Asker ailelerine yardm ile ilgili ilemlerden,

2/7/1941 tarihli ve 4081 sayl ifti Mallarnn Korunmas Hakknda Kanunun uygulanmasndan,

1/7/1976 tarihli ve 2022 sayl 65 Yan Doldurmu Muhta, Gsz ve Kimsesiz Trk
Vatandalarna Aylk Balanmas Hakknda Kanun ile 29/5/1986 tarihli ve 3294 sayl Sosyal
Yardmlama ve Dayanmay Tevik Kanunu gereince kamu kurum ve kurulular tarafndan
sosyal yardm amacyla balanan aylk ve yaplan sosyal yardmlarla ilgili uygulamalardan,

4/12/1984 tarihli ve 3091 sayl Tanmaz Mal Zilyedliine Yaplan Tecavzlerin nlenmesi
Hakknda Kanunun uygulanmasndan,

9/10/2003 tarihli ve 4982 sayl Bilgi Edinme Hakk Kanununun uygulanmasndan kaynaklanan
uyumazlklarla ilgili olarak verdikleri niha kararlar

Tek hkimle verdikleri niha kararlar.

tiraz yoluna bavurulmu olmas, hkim, mahkeme kararlarnn yrtlmesini durdurmaz. Ancak, bu
kararlarn teminat karlnda yrtlmesinin durdurulmasna itiraz incelemeye yetkili blge idare
mahkemesince karar verilebilir. Kanunda davann reddine ilikin kararlarn temyiz edilmesi halinde,
Dantay tarafndan dava konusu ilem hakknda yrtmenin durdurulmas karar verilebilmesi
dzenlenmitir. Fakat 52.madde, itiraz aamasnda blge idare mahkemesinin yrtmeyi durdurma karar
vermesine dair hkm iermemektedir. Blge idare mahkemeleri, yrtmeyi durdurma istemine ilikin
kararlar da itiraz mercii olarak inceledii iin, nihai karara yaplan itiraz srasnda ayn konuyu tekrar
grmesine gerek olmad dnlm olabilir. Ancak, dosyann tekemmlnden sonra dava konusu
ilemin yrtlmesinin durdurulmas konusunun tekrar incelenmesinde bireyler bakmndan yarar
bulunmaktadr. Bu sebeple itiraz aamasnda da yrtmeyi durdurma talepleri incelenerek
sonulandrlmaldr.
tiraz konusunda u hususu da vurgulamak gerekiyor: Adli yargda Yargtayn ar iyk nedeniyle,
temyiz yoluyla salanmak istenen kontrol fonksiyonunun gerei gibi yerine getirememesi, blge adliye
mahkemelerinin kurulmasn gerektirmitir. stinaf denilen denetim sistemiyle, Yargtayn iyknn
hafifletilmesi ve temyiz grevini gerei gibi yerine getirmesi amalanmaktadr (Akkaya, 2009, s.39).
dari yarg dzeninde var olan blge idare mahkemeleri ve itiraz denetimi, yukarda grld zere,
snrl uyumazlklarda bavurulan bir yoldur. Dantayn iyknn de ar olduu dnldnde,
blge idare mahkemelerince yaplan itiraz denetiminin kapsamnn geniletilmesi gerektii ortaya
kmaktadr.

129

dari yargda itiraz denetimi ile Dantayn iyk arasnda nasl bir
iliki olduunu aklaynz.

TEMYZ
YUKun 46. maddesine gre, Dantay dava daireleri ile idare ve vergi mahkemelerinin nihai kararlar,
baka kanunlarda aksine hkm bulunsa dahi Dantayda temyiz edilebilirler. dare ve vergi mahkemelerinin itiraz yolu ak olan kararlar ise temyiz edilemez.
zel kanunlarnda ayr sre gsterilmeyen hallerde, Dantay dava daireleri ile idare ve vergi
mahkemelerinin nihai kararlarna kar tebli tarihini izleyen otuz gn iinde Dantayda temyiz yoluna
bavurulabilir. dare ve vergi mahkemelerinin kararlar Dantay dava daireleri; Dantay dava
dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak verdikleri kararlar ise konusuna gre Dantay dari veya Vergi
Dava Daireleri Kurulunca incelenmektedir.
Temyiz istemleri Dantay Bakanlna hitaben yazlm dilekelerle yaplmaktadr. Temyiz
dilekeleri, dava dilekeleri iin ngrlen esaslara gre dzenlenmelidir. Temyiz dilekesinde eksiklik
olduu takdirde, eksikliklerin onbe gn iinde tamamlatlmas hususu, karar veren Dantay dairesi veya
mahkemece ilgiliye tebli olunur. Bu srede eksiklikler tamamlanmazsa temyiz isteminde bulunulmam
saylmasna karar verilmektedir. Ayrca, temyiz dilekesi verilirken gerekli har ve giderlerin tamamnn
denmemi olmas halinde karar veren; mahkeme veya Dantay daire bakan tarafndan verilecek onbe
gnlk sre ierisinde tamamlanmas, aksi halde temyizden vazgeilmi saylaca hususu temyiz edene
yazl olarak bildirilir. Verilen sre iinde har ve giderler tamamlanmad takdirde, mahkeme, ilk derece
mahkemesi olarak davaya bakan Dantay dairesi, kararn temyiz edilmemi saylmasna karar verir.
Temyizin kanuni sre getikten sonra yaplmas halinde de karar veren mahkeme, ilk derece mahkemesi
olarak davaya bakan Dantay dairesi, temyiz isteminin reddine karar vermektedir. Mahkemenin veya
Dantay dairesinin bu kararlarna kar, tebli tarihini izleyen gnden itibaren yedi gn iinde temyiz
yoluna bavurulabilir.
YUKun 48.maddesine gre, temyiz dilekeleri, karar veren mahkemeye veya Dantay dava
dairesine (ya da iletilmek zere, Kanunun 4. maddesinde belirtilen mercilere) verilir. Temyiz dilekeleri
mahkeme veya Dantay dairesince kar tarafa tebli edilir. Kar taraf tebli tarihini izleyen otuz gn
iinde cevap verebilir. Cevap veren, karar sresinde temyiz etmemi olsa bile dzenleyecei
dilekesinde, temyiz isteminde bulunabilir. Bu takdirde bu dilekeler temyiz dilekesi yerine
gemektedir. Temyiz dilekesine kar cevap verildikten veya cevap sresi getikten sonra dava dosyas,
ilgili Dantay dairesine veya Kurula gnderir.
Ancak, yrtmenin durdurulmas istei bulunan temyiz dilekeleri, kar tarafa tebli edilmeden
dosya ile birlikte, yrtmenin durdurulmas istemi hakknda karar verilmek zere karar veren
mahkemece Dantay Bakanlna, Dantay dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak bakt davalarda,
grevli dairece konusuna gre dari veya Vergi Dava Daireleri Kuruluna gnderilmektedir. Dantayda
grevli daire veya kurul tarafndan yrtmenin durdurulmas istemi hakknda karar verildikten sonra
tebligat bu daire veya kurulca yaplarak dosya tekemml ettirilir.
YUKun 49. maddesine gre temyiz incelemesinde u hususlara baklmaktadr:
a.

Grev ve yetki dnda bir ie baklp baklmad,

b.

Mahkeme kararnn hukuka uygun olup olmad,

c.

Usul hkmlerine uyulup uyulmad.

Temyiz incelemesine konu olan karar, yukarda belirtilen sebeplerden dolay usul ve hukuka aykr
bulunduu takdirde bozulur. Hukuka uygun bulunan kararlar ise onanr. Eer, temyiz incelemesi sonunda
karardaki maddi yanllklarn dzeltilmesi mmkn ise kararn dzeltilerek onanmasna karar verilir.
Kararlarn ksmen onaylanmas ve ksmen bozulmas hallerinde kesinleen ksm Dantay kararnda
belirtilir.
130

lk derece mahkemesi karar, temyiz mercii tarafndan onand takdirde, uyumazlk kesin olarak
zmlenmi olmaktadr.
Kararn bozulmas halinde dosya, Dantayca karar veren mahkemeye gnderilir. Mahkeme, dosyay
dier ncelikli ilere nazaran daha ncelikle inceler ve varsa gerekli tahkik ilemlerini tamamlayarak
yeniden karar verir. lk derece mahkemesi bozma karar karsnda iki trl karar verebilmektedir: Uyma
veya srar
Mahkemenin bozmaya uymayarak eski kararnda srar etmesi halinde, srar karar, ilgili tarafndan
temyiz edilmise, dava, konusuna gre Dantay dari veya Vergi Dava Daireleri Kurulunca incelenir.
Dantayn ilgili dava dairesinin karar uygun grlrse mahkemenin karar bozulur; aksi halde onanr.
Dantay dari ve Vergi Daireleri Kurullar kararlarna uyulmas zorunludur. Hemen belirtmek gerekir ki
Dantay dairelerinin kararlar dari veya Vergi Dava Daireleri Kurullar tarafndan incelendii iin,
Dairelerin temyiz neticesinde verilen bozma karar karsnda srar etme yetkileri bulunmamaktadr.
Yukarda, ilk derece mahkemesi kararnn Dantay tarafndan onanmas halinde uyumazln
sonuland belirtilmiti. Bu durumda akla u soru gelebilir: Mahkeme Dantayn bozma kararna
uyarak karar verdii takdirde ne olacaktr? YUK, bozma kararna uyularak verilen kararlarn yeniden
temyiz edilmesine engel bir kural iermedii iin uygulamada bozma kararna uyularak verilen kararlar
da temyiz edilebilmektedir. Bylelikle karar onanana kadar uyumazlk zmlenememekte, dava
uzamaktadr. Ayrca belirtmek gerekir ki sk olmamakla birlikte, bozma kararna uyularak verilen ilk
derece mahkemesi kararlarnn da yeniden bozulduuna rastlanmaktadr. Bu tuhaf durumun nlenmesi
iin Dantay, istikrarl karar vermeli; Kanuna da hkm eklenmelidir.
Mahkeme kararlarnn taraflarca temyizinin yan sra YUK, kanun yararna temyiz denilen bir baka
bavuru yolu daha dzenlemitir. Kanunun 51.maddesine gre: Blge idare mahkemesi kararlar ile idare
ve vergi mahkemelerince ve Dantayca ilk derece mahkemesi olarak verilip temyiz incelemesinden
gemeden kesinlemi bulunan kararlardan nitelii bakmndan yrrlkteki hukuka aykr bir sonucu
ifade edenler, ilgili bakanlklarn gsterecei lzum zerine veya kendiliinden Basavc tarafndan
kanun yararna temyiz olunabilir. Temyiz istei yerinde grld takdirde karar, kanun yararna
bozulur. Bu bozma karar, daha nce kesinlemi olan mahkeme veya Dantay kararnn hukuki
sonularn kaldrmaz. Ancak verilmi olan kararn hukuka aykrl ortaya konulmu olur (Ylmaz,
2003, s. 400 vd.). Bozma kararlarnn bir rnei ilgili bakanla gnderilmekte ve Resmi Gazetede
yaymlanmaktadr.
Temyiz yoluna bavurulmas, ilk derece mahkemesi kararnn yrtlmesini durdurmamaktadr.
Ancak bu kararlarn teminat karlnda yrtlmesinin durdurulmasna karar verilebilmektedir. ptal
isteminin reddine ilikin kararlarda, temyiz merciinden dava konusu ilemin yrtlmesinin durdurulmas
talep edilebilmektedir. Temyiz incelemesi yapan merci, Kanunun 27. maddesindeki koullarn
gerekletii kanaatine ularsa, temyiz aamasnda yrtmenin durdurulmas karar vermek yetkisine
sahiptir.

Kanun yararna temyiz yolunun ilevinin ne olabileceini tartnz.

YARGILAMANIN YENLENMES
Yarglamann yenilenmesi, kesinlemi mahkeme kararlarna kar, yarglamann yeniden yaplmasn
salamak amacyla dzenlenmi bir hukuki yoldur. Yarglamann yenilenmesi, yargnn hatal karar verdii baz hallerde yaplan yanlln dzeltilmesine imkn tanmaktadr. Yarglanmann yenilenmesi
talebi kabul edildii takdirde ilk karar kaldrlarak uyumazlk yeniden ele alnmakta ve yeni bir karar
verilmektedir.
Ortada bir hata, yanlg olduunun kabul edilmesi iin YUKun 53. maddesi hangi koullarn
gerektiini tek tek saymtr. Kanuna gre, Dantay ile blge idare, idare ve vergi mahkemelerinden
verilen kararlar hakknda, aada yazl sebepler dolaysyla yarglamann yenilenmesi istenebilir:
131

Zorlayc sebepler dolaysyla veya lehine karar verilen tarafn eyleminden doan bir sebeple
elde edilemeyen bir belgenin kararn verilmesinden sonra ele geirilmi olmas,

Karara esas olarak alnan belgenin sahteliine hkmedilmi veya sahte olduu mahkeme veya
resmi bir makam huzurunda ikrar olunmu veya sahtelik hakkndaki hkm karardan evvel verilmi olup da, yarglamann yenilenmesini isteyen kimsenin karar zamannda bundan haberi
bulunmam olmas,

Karara esas olarak alnan bir ilam hkmnn, kesinleen bir mahkeme kararyla bozularak ortadan kalkmas,

Bilirkiinin kastla geree aykr beyanda bulunduunun mahkeme kararyla belirlenmesi,

Lehine karar verilen tarafn, karara etkisi olan bir hile kullanm olmas,

Vekil veya kanuni temsilci olmayan kimseler ile davann grlp karara balanm bulunmas,

ekinmeye mecbur olan bakan, ye veya hkimin katlmasyla karar verilmi olmas,

Taraflar, konusu ve sebebi ayn olan bir dava hakknda verilen karara aykr yeni bir kararn
verilmesine neden olabilecek kanuni bir dayanak yokken, ayn mahkeme yahut baka bir mahkeme tarafndan nceki ilamn hkmne aykr bir karar verilmi bulunmas.

Hkmn, nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin veya eki protokollerin ihlali suretiyle verildiinin, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla
tespit edilmi olmas.

Yarglamann yenilenmesi istekleri esas karar vermi olan mahkemece karara balanr.
Yarglamann yenilenmesi isteinde bulunma sresi, yukardaki 8 numaral sebepler iin on yl;
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi karar gereke gsterilecekse, kararn kesinletii tarihten itibaren bir
yl; dier sebepler iin altm gndr. Bu sreler, dayanlan sebebin istemde bulunan ynnden
gerekletii tarihi izleyen gnden balatlarak hesaplanmaktadr.
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla Szleme veya eki protokollerin ihlal
edildiinin tespit edilmi olmas, YUKa 2003 tarihinde eklenmitir. Uygulamada Dantay 8.Dairesi,
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi karar zerine yaplan bir bavuruyu incelemi, ilk kararn kaldrarak,
dava konusu ilemi iptal etmitir (Esas No:2006/4857).
Dantay 13.Dairesi ise, 29.06.2009 tarihli bir kararda, Avrupa nsan Haklar Mahkemesince tartlan
olgular ve maddi olayn yarglamann yenilenmesine esas olan dava ile ayn olduu; davacnn yarglama
aamasnda elinde olmayan bir nedenle hakkn kantlayamamas gibi bir durumun bulunmad; hkm
deitirecek yeni bir delilin ortaya kmad; ayrca yarglamann herhangi bir aamasna ilikin olarak
da adil yarglanma hakknn ihlalinin tespit edilmedii; karara esas alnan olgular yeniden
deerlendirilerek hkm kurulduu gerekesiyle yarglamann yenilenmesi isteminin kabul edilmemesi
gerektii sonucuna ulamtr.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ile yarglamann yenilenmesi

arasnda nasl bir iliki olduunu aklaynz.

KARARIN DZELTLMES
Kararn dzeltilmesi, temyiz veya itiraz zerine verilen kararlarn tekrar ayn merci tarafndan incelenmesi iin bavurulan bir yoldur. YUKun 54.maddesine gre:
Dantay dava daireleri ve dari veya Vergi Dava Daireleri Genel Kurullarnn temyiz zerine
verdikleri kararlar ile blge idare mahkemelerinin itiraz zerine verdikleri kararlar hakknda, bir defaya
mahsus olmak zere kararn tebli tarihini izleyen onbe gn iinde taraflarca;

132

Kararn esasna etkisi olan iddia ve itirazlarn, kararda karlanmam olmas,

Bir kararda birbirine aykr hkmler bulunmas,

Kararda usul ve kanuna aykr hkmler bulunmas,

Hkmn esasn etkileyen belgelerde hile ve sahtekrln ortaya km olmas hallerinde

kararn dzeltilmesi istenebilir.

Dantay dava daireleri ve dari veya Vergi Daireleri Genel Kurullar ile blge idare mahkemeleri,
kararn dzeltilmesi isteminde ileri srlen sebeplerle baldrlar.
Kararn dzeltilmesi istekleri esas karar vermi olan daire, kurul ve blge idare mahkemesince
incelenir. Karar dzeltme istemi yerinde bulunduu takdirde, ilk karar kaldrlarak, yeniden karar
verilmektedir. Temyiz incelemesi srasnda verilen ilk kararn isabetli olmadnn kabul edilerek,
yeniden karar verilmesi, yargda istikrarszlk gibi grlebilir. Ancak Dantayn ilk derece mahkemesi
ve temyiz mercii olarak binlerce dosyaya bakt dnldnde, karar dzeltme yolu hem Dantay
hem de taraflar iin zorunluluk olarak grlecektir. nk Dantay bu sayede yapt yanl telafi
imknna sahip olmaktadr. Yargda istikrarszlk, eliki olarak nitelendirilebilecek bu durumun
nlenmesi iin Dantayn normal bir temyiz mahkemesi dzeyinde makul i ykyle grev yapmas
gerekmektedir. Mevcut durumda karar dzeltme yolunu eletirmek veya kaldrlmasn nermek, adil
olmayacaktr.

Temyiz zerine verilen kararlara kar yaplan kararn dzeltilmesi

isteminin kabulnn yargda istikrarszlk olarak kabul edilip edilemeyeceini tartnz.

133

zet
dari yarg mercilerinin verdikleri kararlar yeterince ak deilse ya da kararda birbiriyle elien
ksmlar varsa taraflar bu kararn aklanmasn
ayn mahkemeden isteme hakkna sahiptirler.
Aklama
veya
aykrln
kaldrlmas
bavurusu, kararn yerine getirilmesine kadar
yaplabilir. Aklama dilekeleri, karar veren
mahkemeye, kar taraf saysndan bir nsha fazla
verilir. Karar vermi olan daire veya mahkeme,
bavuru dilekesindeki iddiay inceler ve gerek
grrse dilekenin bir rneini, belirleyecei sre
iinde cevap vermek zere, kar tarafa tebli
eder. Kar tarafn verdii cevap, aklama veya
aykrln kaldrlmasn isteyen tarafa gnderilmektedir, ancak iddia sahibinin bu cevaba kar
bir cevap vermesi sz konusu deildir. Yaplan
inceleme sonunda mahekmece verilen karar taraflara tebli edilir. Karar veren mahkemeye
yaplabilecek bir dier bavuru ise karardaki
yanllklarn
dzeltilmesi
bavurusudur.
Yanllklarn dzeltilmesi talebi iki tarafn ad ve
soyad ile sfat ve iddialar sonucuna ilikin
yanllklar ile hkm fkrasndaki hesap
yanllklarnn dzeltilmesi iin istenebilir.
Yanllklarn dzeltilmesi talebi de aklamaya
ilikin usule tabidir. Ancak belirtmek gerekir ki
aklama talebi, kararn uygulanmasna kadar
yaplabilirken,
yanllklarn
dzeltilmesi
bavurusunda byle bir snrlama getirilmemitir.
Mahkeme yanllklarn dzeltilmesine karar
verirse, dzeltme mahkeme kararnn altna
yazlr.

nlenmesi iin Anayasada st mahkemelere

hukuk alannda birlii salama grevi verilmi,
dari Yarglama Usul Kanununda da st mahkeme denetimi, itiraz, temyiz, kararn dzeltilmesi ve yarglamann yenilenmesi eklinde dzenlenmitir.
dare ve vergi mahkemelerinin tek hkimle verilen kararlar ile YUKun 45. maddesinde
saylan kararlarna kar itiraz kanun yoluna
bavurulabilir. tiraz, bu kararlarn tebli tarihini
izleyen gnden itibaren otuz gn iinde Blge
dare Mahkemesine yaplr. Blge idare mahkemesi evrak zerinde yapt inceleme sonunda
maddi vakalar hakknda edinilen bilgiyi yeterli
grrse veya itiraz sadece hukuki noktalara
ilikin ise veya itiraz olunan karardaki maddi
yanllklarn dzeltilmesi mmkn ise iin esas
hakknda karar verir. Aksi halde gerekli inceleme
ve tahkikat kendisi yaparak esas hakknda yeniden karar verir. Ancak, ilk inceleme zerine
verilen kararlara kar yaplan itiraz hakl
bulduu veya davaya grevsiz hkim tarafndan
baklm olmas hallerinde karar bozmakla
birlikte dosyay geri gnderir. Blge idare mahkemesinin kararlar kesindir. tiraz yoluna bavurulmu olmas, hkim, mahkeme kararlarnn
yrtlmesini durdurmaz. Ancak, bu kararlarn
teminat karlnda yrtlmesinin durdurulmasna itiraz incelemeye yetkili blge idare
mahkemesince karar verilebilir. Belirtmek gerekir ki itiraz denetimi, yukarda saylan
uyumazlklarla snrl bir kanun yoludur.
Dantayn iyknn hafifletilmesi ve temyiz
mercii grevini gerei gibi yerine getirmesi
amacyla blge idare mahkemelerince yaplan
itiraz denetiminin kapsamnn geniletilmesi
gerekmektedir.

Mahkemenin verdii kararn hukuka aykr

olduunu dnen tarafa, kararn bir st derece
mahkemesinde incelenmesi imknn veren
hukuki yola kanun yolu denir. Mahkeme
kararlarnn daha tecrbeli ve bilgili hkimlerden
oluan st mahkemede denetimi ile hukuk kurallarnn daha isabetli uygulanmalar salanacak ve
bylece aleyhine karar verilen tarafn adalete,
hukuk dzenine olan gveni sarslmayacaktr.
Bunun dnda hkimlerin nlerine gelen
uyumazl zerken hata yapmalar halinde st
mahkeme denetimi ile hatalar dzeltilerek
yarglama faaliyetinde hata yaplmas ihtimali
azalacaktr. st mahkeme denetiminin en nemli
ilevlerinden biri ise hukukun uygulamasnda
birlik salanmasdr. Zira hkimler uyguladklar
hukuk kurallarn farkl yorumlayabilirler. Mahkemeler, benzer olaylarda farkl kararlar verebilirler. Bu durum ise kanun nnde eitlik ilkesine
aykrlk tekil edecektir. Anayasa Mahkemesinin de belirttii zere adaletin en nemli gereklerinden birisi, belli olaylara belli hkmlerin
tek anlamda olmak zere uygulanmasdr. Aksi
durum adalet duygusunu incitir ve bireylerin
devlete kar gvenini azaltr. Bu sakncann

YUKun 46. maddesine gre, idari yarg mercilerinin nihai kararlar, baka kanunlarda aksine
hkm bulunsa dahi Dantayda temyiz edilirler.
Ancak idare ve vergi mahkemelerinin itiraz yolu
ak olan kararlar temyiz edilemezler. zel
kanunlarnda ayr sre gsterilmeyen hallerde,
idari yarg yerlerinin nihai kararlar, tebli tarihini izleyen otuz gn iinde Dantayda temyiz
edilirler. dare ve vergi mahkemelerinin kararlar
Dantay dava dairelerinde, Dantay dava
dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak verdikleri kararlar ise konusuna gre Dantay dari
veya Vergi Dava Daireleri Kurulunda temyiz
edilirler. Temyiz istemleri Dantay Bakanlna
hitaben yazlm ve dava dilekeleri iin ngrlen esaslara gre dzenlenmi dilekelerle
yaplmaktadr. Temyiz dilekeleri, karar veren
mahkemeye veya Dantay dava dairesine ya da
iletilmek zere, Kanunda belirtilen mercilere
134

Yarglamann yenilenmesi kesinlemi mahkeme

kararlarna kar ngrlm bir kanun yoludur.
Bu kanun yolunda adndan da anlalaca zere
yarglama yeniden yaplmakta, bylece verilen
hatal kararlar dzeltilmektedir. Yarglanmann
yenilenmesi talebi kabul edildii takdirde ilk
karar kaldrlarak uyumazlk yeniden ele
alnmakta ve yeni bir karar verilmektedir. Hangi
hallerde yarglamann yenilenecei YUKun 53.
maddesinde tek tek saylmtr. 2003 ylnda
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi
kararyla Szleme veya eki protokollerin ihlal
edildiinin tespit edilmi olmas hali de
yarglamann yenilenmesi sebebi olarak kabul
edilmitir. Yarglamann yenilenmesi isteinde
bulunma sresi de sebeplere bal olarak on yl,
bir yl ve altm gn olarak dzenlenmitir. Bu
sreler, dayanlan sebebin istemde bulunan
ynnden gerekletii tarihi izleyen gnden
balatlarak hesaplanmaktadr. Yarglamann
yenilenmesi istemleri esas karar vermi olan
mahkemece karara balanr.

verilir. Temyiz dilekeleri kar tarafa tebli

edilir. Kar taraf tebli tarihini izleyen otuz gn
iinde cevap verebilir. Yrtmenin durdurulmas
istemli temyiz dilekeleri, kar tarafa tebli
edilmeden dosya ile birlikte temyiz merciine
gnderilir. Temyiz mercileri, grev ve yetki
dnda bir ie baklp baklmad, mahkeme
kararnn hukuka uygun olup olmad ve usul
hkmlerine uyulup uyulmad hususlarn
incelerler. Temyiz incelemesine konu olan karar,
usul ve hukuka aykr bulunduu takdirde bozulur. Hukuka uygun bulunan kararlar ise onanr.
Eer, temyiz incelemesi sonunda karardaki maddi
yanllklarn dzeltilmesi mmkn ise kararn
dzeltilerek onanmasna karar verilir. Kararlarn
ksmen onaylanmasna da karar verilebilir. lk
derece mahkemesi karar, temyiz mercii
tarafndan onand takdirde, uyumazlk kesin
olarak zmlenmitir. Kararn bozulmas
halinde dosya, Dantayca karar veren mahkemeye gnderilir. lk derece mahkemesi bozma
kararna uyabilecei gibi bu karara kar
direnerek verdii kararda srar edebilir. Israr
karar temyiz edilmise, dava, konusuna gre
Dantay dari veya Vergi Dava Daireleri Kurulunca incelenir. Dantayn ilgili dava
dairesinin karar uygun grlrse mahkemenin
karar bozulur; aksi halde onanr. Dantay dari
ve Vergi Daireleri Kurullar kararlarna uyulmas
zorunludur. Dolaysyla Dantay Dairelerinin
temyiz neticesinde verilen bozma karar
karsnda srar etme yetkileri bulunmamaktadr.
Dantayn bozma kararna uyarak verilen mahkeme karar da YUKda buna engel bir kural
bulunmadndan temyiz edilebilir. Temyiz yoluna bavurulmas, ilk derece mahkemesi kararnn
yrtlmesini durdurmamakta, ancak mahkeme
bu kararlarn teminat karlnda yrtlmesinin
durdurulmasna karar verilebilmektedir. Son
olarak
temyiz
incelemesinden
gemeden
kesinlemi mahkeme kararlarna kar gidilebilecek kanun yararna temyiz yolundan bahsetmek gerekir. Belirtmek gerekr ki sadece ilk derece mahkemesi olarak verilen nihai kararlara
kar deil blge idare mahkemeleri kararlarna
kar da kanun yararna temyiz yoluna bavurulabilir. Bu kararlardan nitelii bakmndan
yrrlkteki hukuka aykr bir sonucu ifade edenler, ilgili bakanlklarn gsterecei lzum zerine
veya kendiliinden Basavc tarafndan kanun
yararna temyiz olunabilir. Temyiz istei yerinde
grld takdirde karar, kanun yararna bozulur.
Ancak belirtmek gerekir ki bozma karar, daha
nce kesinlemi olan mahkeme veya Dantay
kararnn hukuki sonularn kaldrmaz. Bozma
kararlarnn bir rnei ilgili bakanla gnderilir
ve Resmi Gazetede yaymlanr.

Kararn dzeltilmesi, temyiz veya itiraz zerine

verilen kararlarn ayn merci tarafndan bir kez
daha incelenmesi iin bavurulan bir kanun
yoludur. YUKun 54.maddesine gre temyiz
veya itiraz zerine verilen kararlar hakknda,
taraflarca bir defaya mahsus olmak zere kararn
tebli tarihini izleyen onbe gn iinde bavurulacak bir kanun yoludur. Kararn dzeltilmesi
sebepleri YUKda tek tek saylmtr. Belirtmek
gerekir ki kararnn dzeltilmesi talebinde bulunulan idari yarg mercileri, taraflarn ileri
srdkleri
sebeplerle
baldrlar.
Kararn
dzeltilmesi istemleri esas karar vermi olan
merci tarafndan incelenir. Karar dzeltme istemi
yerinde bulunduu takdirde, ilk karar kaldrlarak
yeniden karar verilir. Belirtmek gerekir ki temyiz
incelemesi sonucunda verilen kararn isabetli
olmadndan bahisle yeniden karar verilmesi,
yargda istikrarszlk olarak deerlendirilebilir.
Ancak Dantayn i yk gz nne alndnda
bu kanun yolu hem Dantay hem de taraflar iin
zorunluluk olarak ele alnacaktr. Zira bu kanun
yolu ile yanllklarn telafisi mmkn hale
gelmektedir.

135

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi idari yargda ngrlm kanun yollarndan biri deildir?

5. tiraz, mahkeme kararnn tebliini izleyen

gnden itibaren hangi sre iinde yaplr?

a. Temyiz

a. Yedi gn

b. Yarglamann yenilenmesi

b. On gn

c. Yanllklarn dzeltilmesi

c. Onbe gn

d. Kararn dzeltilmesi

d. Otuz gn

e. tiraz

e. Altm gn

2. Temyiz veya itiraz zerine verilen kararlarn

tekrar ayn merci tarafndan incelenmesi iin
bavurulan kanun yolu aadakilerden hangisidir?

6. Aadakilerden hangisi iin yanllklarn

dzeltilmesi talebinde bulunulamaz?
a. Hkm fkrasnda verilen karar
b. Taraflarn ad ve soyad

a. Yarglamann yenilenmesi

c. Taraflarn sfat

b. Kararn dzeltilmesi

d. Taraflarn iddialar sonucu

c. Yanllklarn dzeltilmesi

e. Hkm fkrasndaki hesap yanllklar

d. stinaf

7. Temyiz dilekesindeki eksikliklerin hangi sre

iinde tamamlanmas gerekir?

e. tiraz

a. Yedi gn

3. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin

kararyla Szleme veya eki protokollerin ihlal
edildiinin tespit edilmi olmas halinde bu
kararn kesinlemesinden itibaren hangi srede
yarglamann yenilenmesi talebinde bulunulmas
gerekir?

b. On gn
c. Onbe gn
d. Otuz gn
e. Altm gn

c. yl

8. Bir mahkeme kararnn ekinmeye mecbur

olan yenin katlmasyla alnarak kesinlemi
olmas halinde bu karara kar bavurulabilecek
kanun yolu aadakilerden hangisidir?

d. Be yl

a. Temyiz

a. Alt ay
b. Bir yl

b. tiraz

e. On yl

c. stinaf

4. Aadaki kararlardan hangisi temyiz edilemez?

d. Kararn dzeltilmesi
e. Yarglamann yenilenmesi

a. dare mahkemelerinin kurul halinde verdikleri

nihai kararlar
b. Vergi
mahkemelerinin
verdikleri nihai kararlar

kurul

9. Aadakilerden hangisi aklamaya ilikin

olarak sylenemez?

halinde

a. Aklama talebi st mahkemeye yaplr.

c. Dantay dari Dava Daireleri nihai kararlar

b. Her iki taraf

bulunabilir.

d. Dantay Vergi Dava Daireleri nihai kararlar

da

aklama

talebinde

c. Aklama talebi kararn yerine getirilmesine

kadar yaplabilir.

e. Blge idare mahkemesi nihai kararlar

d. Kararlarn yeterince ak olmamas halinde ya

da kararda birbiriyle elien ksmlar varsa
yaplr.
e. Aklama dilekeleri kar taraf saysndan bir
nsha fazla verilir.
136

Sra Sizde Yant Anahtar

10. Blge idare mahkemesi kararlar ile ilk derece mahkemelerinin temyiz incelemesinden
gemeden kesinlemi kararlarndan nitelii
bakmndan yrrlkteki hukuka aykr bir sonucu ifade edenlere kar hangi yola bavurulabilir?

Sra Sizde 1
Aklama ile yanllklarn dzeltilmesi talebi ile
bu talebin karara balanmas ayn usule tabidir.
Ancak bu iki bavuru yolu belli konularda birbirinden ayrmaktadr. Bir kere yanllklarn
dzeltilmesi talebi Kanunda saylan iki tarafn
ad ve soyad ile sfat ve iddialar sonucuna
ilikin yanllklar ile hkm fkrasndaki hesap
yanllklarnn dzeltilmesi konular ile snrldr.
Aklama ise idari yarg mercilerinin verdikleri
kararlarn yeterince ak olmamas ya da kararda
birbiriyle elien ksmlar varsa yaplan ve konu
bakmndan snrlamaya tabi olmayan bir bavuru
yoludur. Yine bavuru sresi konusunda da
aklama ve yanllklarn dzeltilmesi birbirinden ayrmaktadr. Aklama bavurusu ancak
kararn yerine getirilmesine kadar yaplabilir,
karar uygulandktan sonra byle bir bavuru
yaplamaz. Yanllklarn dzeltilmesi bavurusu
ise kararn uygulanmas aamasnda da
yaplabilir.

a. Kararn dzeltilmesi
b. Yanllklarn dzeltilmesi
c. tiraz
d. Kanun yararna temyiz
e. Yarglamann yenilenmesi

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar
1. c Yantnz yanl ise Mahkeme Kararlarnn
st Mahkemede Denetimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Kararn Dzeltilmesi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2
Mahkeme kararlarnn st mahkemede denetlenmesinin gerekelerinden biri daha tecrbeli ve
bilgili hkimlerden oluan st mahkemede denetim ile hukuk kurallarnn daha isabetli uygulanmalarnn salanacak olmasdr. Bylece
aleyhine karar verilen tarafn yani st mahkeme
denetimini talep eden tarafn adalete, hukuk
dzenine olan gveni sarslmayacaktr. st mahkeme denetiminin getirili gerekelerinden bir
dieri ise hkimlerin uyumazl zerken hata
yapmalar halinde st mahkeme denetimi ile bu
hatalarn dzeltilmesidir. st mahkeme denetiminin getirilmesinin bir dier gerekesi ve en
nemli ilevlerinden biri ise hukukun uygulamasnda birlik salanmasdr. st mahkeme denetimi ile mahkemelerin, benzer olaylarda farkl
kararlar vermesinin nne geilecektir. Nitekim
Anayasa Mahkemesi de adaletin en nemli gereklerinden biri olarak belli olaylara belli hkmlerin tek anlamda olmak zere uygulanmas gereini vurgulamtr. Benzer olaylara belli hkmlerin farkl uygulanmas adalet duygusunu inciteceinden ve bireylerin devlete kar gvenini
azaltacandan hukukta birliin salanmas iin
Anayasada st mahkemelere hukuk alannda
birlii salama grevi verilmitir.

3. b Yantnz
yanl
ise
Yarglamann
Yenilenmesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Temyiz balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise tiraz balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz
yanl
ise
Yanllklarn
Dzeltilmesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Temyiz balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. e Yantnz
yanl
ise
Yarglamann
Yenilenmesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Aklama balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. d
Yantnz yanl ise Temyiz balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

137

Sra Sizde 3

Sra Sizde 5

dare ve vergi mahkemelerinin tek hkimle verdikleri kararlar ile YUKun 45. maddesinde
saylan kararlara blge idare mahkemesi
nezdinde itiraz edilebilir. Blge idare mahkemesinin kararlar kesindir. Yani bu kararlar
aleyhine temyiz bavurusunda bulunulamaz.
Dolaysyla itiraza konu karalar temyiz edilemeyeceinden Dantayn iyk azalmaktadr. Ancak idari yargda itiraz kanun yolunun kapsam
snrl tutulmutur. Bu nedenle Dantayn
iyk yeterince hafifletilememitir. Adli yargda
blge adliye mahkemelerinin kurulu gerekesi
idari yargda blge idare mahkemelerinin grev
alanlar iin de sz konusudur. tiraz edilebilecek
kararlarn
daha
kapsaml
dzenlenmesi
Dantayn iykn hafifletecektir.

2003 ylnda YUKa yaplan ekleme ile idari

yarg yerlerinin verdii kararn, nsan Haklarn
ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemeye
veya eki protokollerine aykr olduu yolundaki
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi karar da
yarglamann yenilenmesi sebebi olarak dzenlenmitir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin
kararnn kesinlemesinden itibaren bir yl iinde
yarglamann yenilenmesi isteminde bulunulabilir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin karar
gereke gsterilerek yaplan yarglamann yenilenmesi istemi sonucunda verilen iki Dantay
karar bulunmaktadr. Bu kararlardan birinde
Dantay yarglamann yenilenmesi talebini kabul
ederek ilk verdii karar kaldrm, verdii dier
kararda ise yarglamann yenilenmesi istemini
reddetmitir.

Sra Sizde 4

Sra Sizde 6

Blge idare mahkemesi kararlar ile ilk derece

mahkemesi kararlarndan temyiz incelemesinden
gemeden kesinleenler yrrlkteki hukuka
aykr iseler kanun yararna temyiz edilebilir.
Kanun yararna temyiz bavurusu, ilgili bakanlklarn gsterecei lzum zerine veya
kendiliinden Basavc tarafndan yaplr. Kanun
yararna temyiz istei yerinde grlrse karar
kanun yararna bozulur ancak nce kesinlemi
olan mahkeme veya Dantay kararnn hukuki
sonular ortadan kalkmaz. Burada kanun
yararna temyiz ile verilmi olan kararn hukuka
aykrl tespit edilmi olur. Bylece nceden
verilmi kararn hukuki sonularn ortadan
kaldrmasa da kanun yararna temyiz ile hukuka
uygunluk denetimi yapan idari yargnn bu amaca
ulamas salanr. Hukuka ve adalete olan gven
bir lde salanm olur. Bunun dnda verilen
kararn sonraki kararlara rnek tekil etmesi
engellenmi olur.

Kararn dzeltilmesi istemi esas karar vermi

olan daire, kurul ve blge idare mahkemesince
incelenir ve istem yerinde grlrse ilk karar
kaldrlarak, yeniden karar verilir. dari yargda
en yksek mahkeme ve temyiz mercii konumundaki Dantayn kararn dzeltilmesi
istemini kabul ederek temyiz mercii olarak verdii ilk kararn kaldrmas istikrarszlk olarak
deerlendirilmemelidir. Zira Dantayn gerek
ilk derece mahkemesi gerekse temyiz mercii
olarak iyk dnldnde karar dzeltme
yolunun adaletin salanmas iin zorunlu olduu
sylenebilecektir. Zira bu yolla Dantay hatasn
telafi edebilecek, taraflar iin ise uzun aamalardan gese de adalet salanm olacaktr.

138

Yararlanlan Kaynaklar
Akkaya, T. (2009). Meden Usl Hukukunda
stinaf. Ankara: Yetkin Yaynlar.
Alangoya, Y., Yldrm, K. ve Deren Yldrm, N.
(2004). Medeni Usul Hukuku Esaslar (4. Bas).
stanbul:
Centel, N. ve Zafer, H. (2003). Ceza Muhakemesi Hukuku. stanbul:
Dinkol, A.. (2008). Hukuka Giri, Hukukun
Temel Kavramlar (5.Basm). stanbul:
Ylmaz, E. (2003). Olaanst Temyiz. Ankara:

139

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
dari yarg mercileri tarafndan verilen kararlarn uygulanmasna ilikin yasal dzenlemeleri
belirleyebilecek
ptal davalarnda verilen kararlarn nasl uygulanmas gerektiini aklayabilecek,
Tam yarg davalarnda verilen tazminat kararlarnn nasl uygulanacan anlatabilecek,
dari yarg kararlarnn hangi srede uygulanmas gerektiini aktarabilecek,
Yarg kararlarnn uygulanmamas halinin ieriini belirleyerek bu durumun dourduu hukuki
sonular gsterebilecek,
dari yarg kararlarnn uygulanmasna ynelik zm ve nerileri tartabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
ptal karar

Tazminat karar

Rcu

Kiisel sorumluluk

Maddi imknszlk

Hukuki imknszlk

Kazanlm hak

Tazminat davas

indekiler

Giri

Yasal Dzenleme

ptal Kararlarnn Uygulanmas

Tazminat Kararlarnn Uygulanmas

Mahkeme Kararn Uygulama Sresi

Yarg Kararlarnn Uygulanmamas htimali

zmler ve neriler

140

Kararlarn Uygulanmas
GR
dari yarg yerlerinin verdikleri iptal kararlar kendiliinden sonu dourmamaktadr. ptal kararlar
gemie etkili olduundan yani yapld andan itibaren hkmsz klndndan idarenin iptal kararlarn
yaama geirmek iin birtakm ilemler yapmas veya eylemlerde bulunmas gerekmektedir. Tam yarg
davalarnda ise hkmedilen tazminat miktarlarnn tahsili iin genel hkmlere bavurulmaktadr.
dari Yarglama Usul Kanunu, idari yargda verilen kararlarn uygulanmasn dzenlemekle yetinmemi; ayrca kararlarn uygulanmamas halini de ngrmtr. Buna gre; Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemeleri kararlarna gre ilem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Dantay ve ilgili idare mahkemesinde maddi ve manevi tazminat davas alabilir.
Mahkeme kararlarn otuz gn iinde kasten yerine getirmeyen kamu grevlileri aleyhine tazminat davas
alabilemesi de mmkndr.
Bu dzenleme yerleik Dantay itihatlarnda da belirtildii zere, idareye mahkeme kararlarnn
gereklerine gre ilem yapmama olana tanmamakta, aksine maddi veya hukuki herhangi bir
imknszlkla mahkeme kararlarna uygun ilem veya eylem yaplamamas halinde dahi ilgilinin hukukunun korunmasn salamak iin konulmu bir dzenleme eklinde yorumlanmaldr. Ancak uygulamada
bu dzenleme idarece farkl yorumlanmakta ve hukuk devleti ilkesinin bir gerei olan mahkeme
kararlarnn balaycl ilkesi zedelenmektedir. Bu sorunun zmne ilikin olarak da sz konusu
dzenlemenin yrrlkten kalkmas ve kamu grevlilerinin kiisel ve cezai sorumluluklarna ilikin bir
dizi nerileriler getirilmektedir.

YASAL DZENLEME
Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinin kararlarnn uygulanmas idari yargnn, nemli konularndan biridir. Yarg kararlarnn uygulanmas konusunun ayrntl incelenmesinden
nce, YUKun Kararlarn sonular balkl 28.maddesinin aktarlmasnda yarar vardr.
Kanunun 28.maddesi yledir:
1.

Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinin esasa ve yrtmenin durdurulmasna ilikin kararlarnn icaplarna gre idare, gecikmeksizin ilem tesis etmeye veya eylemde bulunmaya mecburdur. Bu sre hibir ekilde kararn idareye tebliinden balayarak otuz
gn geemez. Ancak, haciz veya ihtiyati haciz uygulamalar ile ilgili davalarda verilen kararlar
hakknda bu kararlarn kesinlemesinden sonra idarece ilem tesis edilir.

2.

Konusu belli bir miktar parann denmesini gerektiren davalarda hkmedilen miktar ile her trl
davalarda hkmedilen vekalet creti ve yarglama giderleri, davacnn veya vekilinin daval
idareye yazl ekilde bildirecei banka hesap numarasna, bu bildirim tarihinden itibaren, birinci
fkrada belirtilen usul ve esaslar erevesinde yatrlr. Birinci fkrada belirtilen sreler iinde
deme yaplmamas halinde, genel hkmler dairesinde infaz ve icra olunur.

3.

Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemeleri kararlarna gre ilem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Dantay ve ilgili idari mahkemede
maddi ve manevi tazminat davas alabilir.
141

4.

Mahkeme kararlarnn otuz gn iinde kamu grevlilerince kasten yerine getirilmemesi halinde
ilgili, idare aleyhine dava aabilecei gibi, karar yerine getirmeyen kamu grevlisi aleyhine de
tazminat davas alabilir.

5.

Vergi uyumazlklarna ilikin mahkeme kararlarnn idareye tebliinden sonra bu kararlara gre
tespit edilecek vergi, resim, harlar ve benzeri mali ykmler ile zam ve cezalarn miktar ilgili
idarece mkellefe bildirilir.

6.

Tazminat ve vergi davalarnda idarece, mahkeme kararnn tebli tarihi ile deme tarihi
arasndaki sreye 21/7/1953 tarihli ve 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda
Kanunun 48 inci maddesine gre belirlenen tecil faizi orannda hesaplanacak faiz denir. Ancak
mahkeme kararnn davacya teblii ile banka hesap numarasnn idareye bildirildii tarih
arasnda geecek sre iin faiz ilemez.

Maddeden anlalaca zere, idari yarg mercilerinin iptal kararlar kendiliinden sonu dourmamakta; idarenin kararlarn gereklerini yerine getirmek zere ilem veya eylem yapmas gerekmektedir.
Tam yarg davalarnda hkmedilen miktarlarn tahsili iin ise genel hkmlere bavurulmaktadr.
u hususu da not etmek gerekir ki, karara kar kanun yollarna bavurulmu olmas, mahkeme kararnn uygulanmasna engel deildir.
dari Yarglama Usul Kanunu, idari yargda verilen kararlarn uygulanmasn dzenlemekle yetinmemi; ayrca kararlarn uygulanmamas halini de ngrmtr. Kanuna gre, Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemeleri kararlarna gre ilem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan
hallerde idare aleyhine Dantay ve ilgili idare mahkemesinde maddi ve manevi tazminat davas alabilir.
Ayrca, mahkeme kararlarn otuz gn iinde kasten yerine getirmeyen kamu grevlileri aleyhine de tazminat davas alabilecektir.

dari yarg kararlarnn uygulanmamasnn sonularn aklaynz.

PTAL KARARLARININ UYGULANMASI

ptal davalarnda verilen kararlarn, dava konusu ilemi, ilk yapld andan itibaren hkmsz kld kabul edilmektedir. Bir baka ifadeyle idari yarg mercileri tarafndan verilen iptal karar, gemie etkili sonu dourmaktadr. Gemie etkililik, bir kararda yle ifade edilmektedir:
dare Hukuku ilkelerine gre, iptal davalar incelenirken, iptali istenilen ilemin tesis edildii andaki
durum yarglanr ve iptal karar, idari ilemi tesis edildii tarihten itibaren ortadan kaldrr. nk sakat
bir idari ilemin hukuk dzenine girmesi ile hukuka aykr bir durum doar. Bu durumun giderilebilmesi
iin iptal karar hukuken sakat idari ilemi geriye yrr bir biimde ortadan kaldrr ve hukuka aykr ilem yaplmasndan nceki duruma dnlr.(dari Dava Daireleri Genel Kurulu, Esas No: 1993/247). ptal kararlarnn, iptali istenen ilemi yapld tarihten itibaren ortadan kaldrarak, ilemin tesisinden nceki hukuki durumun devamn salayaca Dantayn yerleik itihaddr.
Ancak u hususu hemen belirtmek gerekir ki, mahkeme kararlar kendiliinden gemie etkili sonu
douramamaktadr. dari Yarglama Usul Kanunu, iptal kararlarnn uygulanmasn salama grevini
idareye brakmtr.
Mahkeme kararlarn uygulamakla ykml olan idari birim, gemie ynelik olarak ilem tesis ederek, dava edilen ilemi, hi yaplmamasna, tm sonularyla ortadan kaldracaktr. rnein, kamu grevlilerinin grevden ayrlmas sonucunu douran ilemlerin iptali halinde, idare gemie ynelik olarak
tm mali ve zlk haklar iade etmekle ykmldr.
Ancak, baz hallerde iptal edilen ileme dayanlarak baka ilemler de yaplm olabilir. Bu ilemlerle
elde edilen haklarn gemie ynelik olarak geri alnmas hakkaniyete uygun dmeyebilecektir. Dolaysyla u tespiti yapmak zorunludur: Esas olarak iptal kararlar gemie ynelik olarak sonu dourur; fakat bu kural, somut olayn zelliine gre deerlendirilerek farkl uygulanabilir.
142

ptal kararlarnn sonular konusunda zerinde durulmas gereken bir dier nemli nokta, dzenleyici
ilemlerin iptalinin nasl sonu douracadr. ptal karar sonrasnda,-varsa-nceki dzenleme kendiliinden yrrle girecek midir? zellikle imar planlarnn iptaliyle nceki planlarn tekrar yrrle girip
giremeyecei, yarg kararlarnda tartlmtr.
Konuyu imar planlar bakmndan ele alan kararlarda, Dantay 6. Dairesince, iptal kararyla nceki
plann kendiliinden yrrle girmeyecei kabul edilmektedir (Esas No: 1999/539). Dantay 1. Dairesi,
bu konuyu daha ayrntl inceleyerek aadaki gre ulamtr (Esas No: 1995/203):
Bu ilemlerin belirtilen nitelikleri nedeniyle, alan bir davada kanunlara aykrlklarndan dolay yarg yerlerince iptal edilmeleri zerine 2577 sayl dari Yarglama Usul Kanununun 28 inci maddesinde
yer alan Dantay, blge idare, idare ve vergi mahkemelerinin esasa ve yrtmenin durdurulmasna ilikin kararlarnn icaplarna gre idare, gecikmeksizin ilem tesis etmeye veya eylemde bulunmaya mecburdur. hkm ve nceden domu bulunan hukuksal durumlarn da nda, idarece, iptal kararlarnn
direktifleri dorultusunda yeni bir ilem tesisi zorunlu bulunmaktadr.
Dantay 6. Dairesince de benzer uyumazlklarda verilen kararlarda, imar plan veya plan deiikliklerinin iptal edilmesinin, nceki imar planlarnn kendiliinden yrrlk kazanmas sonucunu dourmayaca, idare tarafndan iptal karar dorultusunda yeni bir plan yaplmas gerektii belirtilmektedir.
Gerekten, zellikle dzenleyici ilemlerde ilemi tesis eden merciin iradesinin esas olduu ve ncelik
tad dikkate alndnda, iptale konu ilemle, hukuk aleminden ksmen yada tamamen kaldrlm bir
dzenlemenin, iptal karar zerine kendiliinden yeniden yrrle girmesi, ilem tesisi konusunda yetkili makam ve merciin bu konudaki iradesinin bertaraf edilmesi, yargsal denetimin iptali istenen ilemin
hukuka uygunluunu salamasnn tesinde idari ilemler tesisi anlamn tamas sonucunu douracaktr.
Bu nedenle, turizm amal imar plan veya plan deiikliklerinin, idari yargda iptali halinde, nceki
planlarn kendiliinden yrrle girmesinin hukuken mmkn olmad, idarece, iptal karar dorultusunda yeni bir plan yaplmasnn zorunlu olduu sonucuna varlarak dosyann Dantay Bakanlna sunulmasna 6.10.1995 gnnde oybirliiyle karar verildi.
Grld zere 1.Daire, nceki dzenlemenin yrrle girmemesi gerektii grn iki gerekeye
dayandrmaktadr: a)YUKun 28.maddesi idareye yarg kararnn icaplarna gre ilem yapma zorunluluu getirdiine gre idare yeni bir dzenleyici ilem yapmaldr. b) kinci gereke ise, nceki dzenlemenin yrrle girmesinin yargnn idari ilem yapmas anlamna geleceidir.
retide de Dzenleyici ilemler maddi anlamda kanun saylrlar. Bu dzenlemenin yaplmasnda ilemi tesis eden iradenin yerine geerek iptal edilen eski dzenlemenin tesisindeki iradenin konulmas yerinde deildir. gerekesiyle, nceki dzenleyici ilemin kendiliinden yrrle girmemesi gerektii savunulmaktadr (Atay, 2007, s. 83).
dari dzenleyici ilemin yarg tarafndan iptal edilmesi zerine, eski dzenlemenin yrrle girmesinin, idarenin yerine geerek ilem tesisi anlamna gelecei grne katlmak gtr. nk nceki dzenleme de idarenin iradesidir. Yarg, sadece ayn iradenin rn olan dzenleyici ilemin hukuka aykr
olduunu belirlemektedir. Ayrca belirtmek gerekir ki nceki dzenleme de hukuka aykr olabilir. Dolaysyla nceki dzenlemenin yrrle gireceini kabul etmek her zaman hukuka uygunluu salayamayabilir.
Dzenleyici ilemlerin iptali zerine eski dzenleyici ilemin kendiliinden yrrle giremeyecei,
1.Daire kararnda da belirtildii gibi, YUKun 28.maddesine dayanlarak daha kolay savunulabilir. Madde, iptal kararlarnn gereklerinin yerine getirilmesi yetkisini idareye tanmaktadr. Bu sebeple dzenleyici
ilemin iptali halinde, idare yeni bir dzenleme yapmakla ykmldr. nceki dzenlemenin kendiliinden yrrle girmesi gr, 28.maddeye uygun dmemektedir.
ptal kararlarnn gemie etkili olmas konusunda da dzenleyici ilemler bakmndan farkllk bulunmaktadr. Birel ilemin iptali durumunda idare, iptal kararnn gereklerini yerine getirmek iin gemie etkili ilem yapabilir. Fakat dzenleyici ilemlerin iptali halinde, bu ilemin tm sonularyla hukuk
leminden kaldrlmas iin, uygulama ilemlerinin de gemie ynelik olarak geri almas gerekmektedir.
rnein bir imar plannn iptali zerine bu plana gre verilen tm ruhsatlarn da geri alnmas gerekecektir.

143

Bu rnekten de anlalaca zere, dzenleyici ilemlerin yarg kararyla iptali durumunda, uygulama
ilemlerinin de gemie ynelik olarak geri alnmas, kazanlm haklarn ihlali anlamna gelecei iin hukuka uygun olmayacaktr. Dzenleyici ilemler, yrrlkte olduu srece uygulanrlar ve uygulama ilemleri, ilgililer bakmndan kazanlm hak doururlar. Kazanlm haklarn korunmas da hukuk devleti
ilkesinin gerei olduuna gre, bir dzenleyici ilemin iptali gerekesiyle, bu ilemin uygulama ilemleri
gemie ynelik olarak kaldrlamazlar.

ptal kararlarnn gemie etkililiinin mutlak ekilde uygulanp

uygulanmadn tartnz.

TAZMNAT KARARLARININ UYGULANMASI

Kanun, tam yarg davalarnda belli bir miktar ieren kararlarn genel hkmlere gre infaz ve icra olunacan, ifade etmektedir. Genel hkmlere gre takip ve tahsil icra ve iflas hukuku kurallarna gre ve icra
daireleri araclyla yaplmaktadr.
Ancak icra makamlarnn tahsile yetkili olduu tazminat miktarlarnn elde edilmesinin de kolay olmadn belirtmek gerekiyor. dari Yarglama Usul Kanununun 28. maddesinde zikredilen genel hkmler, cra ve flas Kanunu hkmleridir. Bu Kanunun iflas kurallar, Devlete ve kamu tzelkiilerine
uygulanamamaktadr. cra ve flas Kanununun 82/1. maddesine gre Devlet mallar ile zel kanunlarnda
haczi caiz olmad gsterilen mallar haczedilemezler. Bu kural, genel hkmlere gre alacan tahsilini
engellemektedir. Nitekim Devlet Su leri Genel Mdrlnn bedel arttrm davas sonunda verilen
kararn yerine getirilmesi iin icra dairesine bavurulmu; borlu idarenin mallarnn haczinin mmkn
olmamas nedeniyle, mahkeme kararnn uygulanamamas zerine, konu Anayasa Mahkemesine iletilmitir. Dava konusu olayda, ilamn icraya konulmasndan itibaren yl gibi bir sre gemesine ramen,
idarenin borcunu dememesi veya alacan tahsil edilememesi, sorunun boyutunu ortaya koymaktadr.
Anayasa Mahkemesi, mahkeme kararlarna uyulmay zorunlu klan 138. madde ynnden yapt incelemede u sonuca ulamtr: Devletin borcunu demeyecei dnlemez. Nitekim bu nedenle 1050
sayl Muhasebei Umumiye Kanununun mahkeme ilamlarnn yerine getirilmesini dzenleyen 59. maddesinde, Mahkeme ilamna mstenit olan dyun (bor) tertibinde karl bulunmad takdirde ihtiyat
faslndan naklonulacak tahsisattan (denekten) ve bu tertipte de tahsisat mevcut deilse maarifi gayr
melhuze (beklenmeyen giderler) faslndan tediye olunur denilmitir. Bylece yasa koyucunun, devletin
ilama dayal borcunu demesini salayc hkmlerle bu konuda gerekli nlemleri ald grlmektedir.
Ynetimin her trl ilem ve eyleminin yarg denetimine bal tutulmas, hukuk devleti ilkesinin bir gereidir. Ynetim, yarg kararlarn yerine getirmek zorundadr. Ynetimin yarg kararlarn yerine getirmekte gecikmesi ya da yerine getirmemesi ynetimin tazminata mahkm edilmesini gerektiren bir hizmet kusuru olduu gibi grevi savsaklama ya da grevi ktye kullanma suunu oluturur. Devlet mallarnn
haczolunmazl kural kamu hizmeti grevini yerine getirmenin gereidir. Bu yolla hem devletin ve kamunun hem de ilgili br yasa kurallaryla kiilerin zararlar nlenmi olur. te yandan bu ilkenin kabulyle, hakl ve anayasal bir neden olmakszn mahkeme kararlarnn yerine getirilmesinin geciktirilmesi
olanann borlu ynetimin istencine (iradesine) braklm olduu gr de geersizdir.(Esas No:
1992/13).
zel mallar haczedilebilen kamu tzelkiileri, zellikle belediyeler, borlarn dememek, mallarn
karmak iin kamu hizmetine tahsis kararlar almaktadrlar. Tam yarg kararlarnn uygulanmasn engellemeye ynelik bu abalar, idari yarg tarafndan etkisizletirilmektedir. Fakat alacan tahsili sresi uzamaktadr.

Tam yarg kararlarnn uygulanmasna engel halleri aklaynz.

144

MAHKEME KARARINI UYGULAMA SRES

YUKun 28.maddesinde, iptal veya yrtmeyi durdurma kararlarnn gereklerinin en ge otuz gn iinde
yerine getirilecei belirtilmektedir. Kanunda sz edilen sre, yarg kararna uygun ilem yaplmas iin
tannan azami sredir. Ancak, uyumazln zelliine gre, daha ksa srede ilem yaplmas gerekiyorsa, idare otuz gnlk uygulama sresi olduu gerekesiyle, ilem yapmaktan kanamaz. Aksi takdirde
yarg kararna uyulmam saylmaldr.
rnein, yurt dna k yasaklarna ilikin uyumazlklarda; belli bir gnde yaplacak olan toplantya katlmak iin yurt dnda bulunmas gereken bir kimsenin at davada, verilen yrtmenin durdurulmas veya iptal kararnn uygulanmas iin, toplant tarihinde yurt dnda bulunmasnn salanmas gerekmektedir. dare, byle bir durumda otuz gnlk uygulama sresinden bahisle ilem yapmay erteleyemez.

dari yarg kararlarnn uygulanmas iin yasa koyucu tarafndan

ngrlen srenin niteliini aklaynz.

YARGI KARARLARININ UYGULANMAMASI HTMAL

Yukarda akland zere YUK, yarg kararlarnn uygulanmamas halini -veya ihtimalini- de dzenlemitir. 28.maddeye gre: Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemeleri kararlarna gre
ilem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Dantay ve ilgili idari mahkemede maddi ve manevi tazminat davas alabilir.
Dantay Dava Daireleri Kurulunun gnmzde de geerli olan yorumuna gre: Madde asl olarak
Dantay ilamlarnn hukuki niteliini belirtmeye ynelik olup bu ilamlarn icaplarna gre ilem ve eylem yapma zorunluluunu idareye ykledikten sonra, genel hkmler erevesinde uygulanmas olanaksz bulunan iptal kararlarna gre ilem ya da eylem yaplmamas halinde tam yarg davas alabileceini
aklamak zere kanuna konulmutur. Yerleik Dantay itihatlarnda da aka belirtildii zere maddenin son fkras hkm, idareye ilam icaplarna gre ilem yapmama olanan tanmamakta, aksine maddi
veya hukuki herhangi bir imknszlkla ilam hkmlerine uygun ilem veya eylem yaplamamas halinde
dahi ilgilinin hukukunun korunmasn salamak iin konulmutur. (Esas No: 1975/383, Dantay
Dergisi, Say:32-33, s.315). Dava Daireleri Kuruluna gre bu kural, en olumsuz durumu bile gvence altna almaya yneliktir.
Yukardaki kararda da belirtildii gibi maddi veya hukuki imknszlk durumunda, iptal edilen ilemi
tm sonularyla ortadan kaldrmak mmkn olmayabilir. rnein uygulanan ykm kararnn iptali sonrasnda, idarenin gemie ynelik ilem yapmas maddi olarak imknszdr. Hukuki imknszlk ise yarg
karar dorultusunda ilem yapmann hukuken mmkn olamamasdr. rnein ya haddini doldurmu
bir grevli, yarg kararna ramen greve atanamaz.
Ancak maddi veya hukuki imknszlk sebebiyle kararn uygulanamamas halinde idarenin tazmin
sorumluluu devam etmektedir. rnein, Dantay 5.Dairesinin bir kararna konu olan uyumazlkta, Milli Eitim Bakanlna bal bir yksekokulda retmenken grevden uzaklatrlan davac, iptal kararnn
uygulanmasn istemi, ancak yksekokulun statsnn deimesi, niversite bnyesinde bir faklte haline gelmesi sebebiyle karar uygulanamamtr. Yarg karar hukuki imknszlk sebebiyle uygulanamad
halde idarenin tazminat demesi gerektii kabul edilmitir (Esas No: 1996/503).

YUKda yer alan idari yarg kararlarnn uygulanmamas haline ilikin

dzenlemenin Dantay tarafndan nasl yorumlandn aklaynz.

145

ZMLER VE NERLER
dari Yarglama Usul Kanununun dzenlemesi, mahkeme kararlarnn uygulanmasn, idarenin hukuk
devleti anlayna brakt iin uygulamada kararlarn uygulanmas sorunu yaanmaktadr. Bakanlar Kurulunun yarg kararlarnn uygulanmamas ynnde ilke karar alabildii gz nnde tutulursa, sorunun
boyutu kendiliinden ortaya kmaktadr. Bu sebeple, zme ynelik uygulamaya ve nerilere de deinmek gerekmektedir.
28. madde dzenlemesi yeterli deildir nk idareye kar alan davalar, kamu grevlileri bakmndan caydrc zellik tamamaktadr. Ayrca manevi tazminat, Dantayn manevi tazminatn zenginleme arac olmad eklindeki itihad sebebiyle, idare bakmndan kayda deer miktara ulamamakta, ilgilileri de tatmin edememektedir. 10.Dairenin yakn tarihli bir kararnda Kzlay Dernei Bakan tarafndan yarg kararnn uygulanmamas sebebiyle alan bir davada, davac
100.000 talep etmiken, Dantay 10.Dairesi
30.000 manevi tazminata hkmetmitir.
30.000 nemli bir miktar olarak dnlebilir;
ama yarg kararn uygulamamak ar bir kusur olarak kabul edildiine gre, bu davrann nlenmesi iin
tazminat miktarnn daha yksek, caydrc olmas gerekmektedir.
Kararn ilgili ksm yledir: Bu itibarla, davacnn Genel Bakan olduu dernein ve dernek ynetimi ile ilgili tasarruflarn kamuoyu tarafndan yakndan izlenmesi nedeniyle davac hakknda tesis edilen ilemler de kamuoyunun bilgisi dahilindedir. Bu nedenle davac hakknda verilen yarg kararnn uygulanmamasnn davacnn kiisel haklarnn zedelenmesine ve zntsne neden olduu aktr. Bu nedenle, daval idarenin olaydaki ar hizmet kusuru dikkate alnarak manevi tazminatn manevi tatmin arac olma nitelii de gznnde bulundurulmak suretiyle, davacnn duyduu ac ve zntnn ksmen de
olsa giderilmesi amacyla takdiren
30.000 ( otuz bin TL ) manevi tazminatn daval idare tarafndan yasal faiziyle birlikte davacya denmesi gerektii sonucuna varlmtr... (Esas No: 2004/1390).
Kamu grevlilerinin kiisel sorumluluu bir baka nemli bir zm olmakla birlikte, personele
ilikin ilemlerde, bakan, mstear, vali gibi st dzey yneticilere kar bavurulmas kolay
grnmemektedir. st dzey yneticiye kar dava amann kendisi bakmndan olumsuz sonular
olacan dnen memur, ahsi davay tercih etmeyebilir. Ayrca, uygulamada, yarg kararn uygulamayan grevlinin belirlenemedii; kamu grevlilerinin kiisel sorumluluunun bulunmad yolunda ilk derece mahkemesi kararlarna rastlanmaktadr. Bir kararda ise Yargtay 4.Hukuk Dairesi, yarg kararnn
idareye tebliinden itibaren otuz gn iinde uygulanmamasn yeterli grmemi, davalnn uygulamama
kastnn akla kavuturulmasn istemitir. Karara gre, kamu grevlisinin kast, uygulama isteinin
kendisine ulatrlmas ile belirginlie kavuacaktr. Halbuki yarg kararnn idareye teblii ile uygulama
sreci balar. Ayrca ilgilinin uygulama talebinde bulunmas gerekmez (Yldrm, 2010, s. 546).
Ceza sorumluluunda, Memurlar ve Dier Kamu Grevlilerinin Yarglanmas Hakknda Kanun hkmleri ve bakanlarn Yce Divana gnderilmesi sreci, istenen yarar salayamamaktadr. Yarg kararn uygulamad iin Yce Divanda yarglanan bakan olmamtr. Bu sebeple mevcutlara ek zmler
dnmek gerekmektedir.
dari yarg kararlarnn uygulanmas sorunu, mevcut dzenleme iinde, manevi tazminat davalarnda,
ilgililerin urad hakszl giderecek, idareye ceza anlamna gelecek miktarlara hkmedilmesiyle zmlenebilir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlarnn Devleti kendine eki dzen vermeye ynelttii dnlrse, ayn tutumun Dantay ve idare mahkemeleri tarafndan da benimsenmesi, idare asndan caydrc olabilir. Manevi tazminat miktarlarnn yksek tutulmas, davaclarn haklarnn ihlal
edilmedii iptal davalarnda daha nem kazanmaktadr. rnein, bir tabiat varlyla ilgili ilemin iptali
kararnn uygulanmamas durumunda davac, sadece manevi tazminat talep edebilecektir. Bu tazminatn
dk olmas, kararn uygulanmasn salayamaz.
Karar uygulamayan kamu grevlisi aleyhine alacak davalarda da ayn ekilde yksek meblalara
hkmedilmesi gerekir.
Dantay 5. Dairesinin gelitirdii bir baka zm, Yarg kararn uygulamayan kamu grevlisini
tespit ederek, rcu edilmesi srecini balatmaktr. Bu ekilde, idare aleyhine alan tazminat davasnn,
yarg kararlarnn uygulanmasnda etkili hale getirilmesi salanacaktr.
146

dareye kar alan davada ilgili kamu grevlisinin belirlenmesi ve sorumluluk paynn saptanmas,
aslnda daha nce de kullanlan etkili bir zmdr. Yarg kararnda rcudan sz edilmesi; yarg kararnn
uygulanmamas halinde, kamu grevlisini hem kendisine kar alacak davada hem de idare aleyhine alan davada hkmolunan meblalar demek zorunda brakaca iin daha etkili ve caydrcdr. Bu etki,
Dantay veya idare mahkemesi kararndaki rcu hkmnn uygulanmamasnn, mahkeme kararnn uygulanmamas olarak kabulyle mmkn olacaktr.
dari yarg kararnn uygulanmamas zerine alan tazminat davalarnda gerek idari yarg gerekse adli
yarg mercileri, karar uygulamayan kamu grevlisi hakknda su duyurusunda bulunmaldrlar. Mahkemelerin su duyurusunda bulunmalar, davaclarn, eitli sebeplerle, kamu grevlisinin ceza sorumluluu
yolunu iletmemesi ihtimalini ortadan kaldraca iin, nemli bir zm olacaktr.
Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinin kararlarnn gereklerini yerine getirmeyen kamu grevlilerinin ceza sorumluluunda, yasayla getirilen idari korumann kaldrlmas, dnlmesi gereken bir dier husustur.
Bilindii zere, 4483 sayl, Memurlar ve Dier Kamu Grevlilerinin Yarglanmas Hakknda Kanunun 2. maddesine gre: Devletin ve dier kamu tzel kiilerinin genel idare esaslarna gre yrttkleri kamu hizmetlerinin gerektirdii asli ve srekli grevleri ifa eden memurlar ve dier kamu grevlilerinin grevleri sebebiyle iledikleri sulardan dolay yarglanabilmeleri iin Kanunda belirtilen idari makamlarn izni gerekmektedir.
Yargtay 4. Hukuk Dairesinin bir kararnda belirtildii gibi, Bir idari yarg yerince verilmi olan kararn uygulanmamas bunu uygulamayan kamu grevlisi ynnden salt kiisel kusur oluturur. nk kamu grevlisi yarg kararn yerine getirmekle grevlidir ve bunu yerine getirmeme konusunda kendisinin
kullanabilecei bir yetkisi yoktur. Aksine Anayasann 138. maddesinin drdnc fkras hkmnce yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymakla ykml olup bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez. Yarg kararn uygulamamak gibi bir kamusal yetki kullanlamayacana gre, bu davrann, grev sebebiyle ilenmi bir su olmad dnlerek savclarn dava aabilmelerine imkn tannmaldr.
Ayrca doktrinde, Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun 154. maddesindeki adliyeye mteallik vazife ve ilerde suistimal veyahut ihmal ve terahileri grlenler hkm kapsamna (5271 sayl yeni Ceza
Muhakemesi Kanununun 161. maddesinin 5. fkras), idari yarg mercilerinin kararlarna uyulmamasnn
da girdii belirtilmitir (Yldrm, 2010, s. 549). Bu grn kabul, ilgililer hakknda savclklarca dorudan dava almas sonucunu douracaktr. Dolaysyla, yarg kararlarnn yerine getirilmesine; hukuk
devleti ilkesinin tm gerekleriyle yerletirilmesine ynelik bu yorum zerinde durulmaldr.
dari yarg yerlerince verilen kararlarn uygulanmas sorununun zmnde mevcut dzenlemeler erevesinde dnlebilecek hususlara deinildi. Aada ise yeni dzenleme nerileri zerinde durulacaktr.
lk akla gelen caydrc unsur, yarg kararnn gereklerinin yerine getirilmemesinin, bir su olarak dzenlenmesidir. Bu su, kamu grevine atanma ve seilme yeterliliini kaybettirecek nitelikte olmaldr.
Ayrca bu suun kovuturulmas, dorudan cumhuriyet savclarna braklmal, bakanlar bakmndan ise
Yce Divana gnderme yetkisi, Cumhuriyet Basavcsna tannmaldr. Aksi takdirde su olarak dzenlenmesi, gnmzde olduu gibi fazlaca etkili olamayacaktr. Anayasann 138. maddesi, yarg kararlarnn uygulanmasnn geciktirilmesini dahi yasakladna gre; yarg kararlarn uygulamamak ak bir
Anayasay ihlal suu oluturmaktadr. Bu ar eylemin cezasz braklmas, kamu grevlilerinin korunmas dnlemez.
Tam yarg davalarnn uygulanabilmesi iin ise, cra flas Kanununun 82. maddesine, mahkeme ilamlarnn infaz istisnas getirilmesi gerekmektedir. Daha nce de belirtildii gibi, kamu yarar, hukuk devleti ilkesinin gereklerinin yerine getirilmesindedir.
dari yarg kararlarna dorudan uygulanabilirlik nitelii tanyarak, daval idareyi devreden karmak,
nerilebilecek bir dier zmdr. dari eylem veya ilem niteliinde yarg karar verilemeyeceini syleyen, Anayasa ve YUK hkmlerinin kaldrlmasyla bu sonu elde edilebilir.

Yarg kararlarnn uygulanmamas sorununun zmnde kamu

grevlileri ile ilgili nasl dzenlemeler yaplabileceini aklaynz
147

zet
Yasa koyucu YUKun 28. maddesinde
kararlarn sonular bal altnda idari yarg
mercileri tarafndan verilen kararlarn hangi
srede, nasl uygulanacan ve kararlarn
uygulanmamas halini dzenlemitir. Buna gre
idari yarg mercileri tarafndan verilen kararlar
kendiliinden sonu dourmadklarndan idarenin
bu kararlarn uygulanmas iin derhal ilem
yapmas veya eylemde bulunmas gerekir.
darenin
mahkeme
kararnn
kendisine
tebliinden itibaren en ge otuz gn iinde
harekete gemesi gerekir. Belirtmek gerekir ki
idari yarg mercilerince verilen kararlara kar kanun yollarna bavurulmu olmas, mahkeme kararlarnn uygulanmalarna engel deildir. Tam
yarg davalarnda hkmedilen tazminat, genel hkmlere gre tahsil edilmektedir. Mahkeme
kararlarnn idarece uygulanmamas halinde idare
aleyhine Dantay ve ilgili idare mahkemesinde
maddi ve manevi tazminat davas alabilir.
Bunun dnda mahkeme kararlarn otuz gn
iinde kasten yerine getirmeyen kamu grevlileri
aleyhine de tazminat davas alabilir.

uygulama ilemleridir. Dzenleyici ilemlerin

yarg kararyla iptali durumunda, uygulama ilemlerinin geri alnmas, kazanlm haklarn ihlali anlamna gelecektir. Oysa ki kazanlm haklarn korunmas hukuk devleti ilkesinin gereidir.
Dolaysyla bir dzenleyici ilemin iptali gerekesiyle uygulama ilemleri gemie ynelik olarak kaldrlamazlar.
Yasa koyucu tam yarg davalarnda belli bir miktar ieren kararlarn genel hkmlere gre infaz
ve icra olunacan ngrmtr. Genel hkmlere gre takip ve tahsil; icra ve iflas hukuku kurallarna gre ve icra daireleri araclyla yaplaca
anlamna gelmektedir. Belirtmek gerekir ki tazminat miktarlarnn tahsili pek de kolay deildir.
Zira cra ve flas Kanununun iflas hkmleri
Devlete ve kamu tzelkiilerine uygulanamamaktadr. Yine cra ve flas Kanununun 82/1. maddesine gre Devlet mallar ile zel kanunlarnda
haczi caiz olmad gsterilen mallar haczedilemezler. Bu kural, genel hkmlere gre tazminat
alacann tahsiline engel tekil etmektedir. darenin mallarnn haczinin mmkn olmamas nedeniyle, mahkeme kararnn uygulanamamas zerine, Anayasa Mahkemesine gidilmitir. Anayasa
Mahkemesi, mahkeme kararlarna uyulmay zorunlu klan 138. madde ynnden yapt incelemede, devletin borcunu demeyeceinin dnlemeyecei, yasa koyucunun 1050 sayl Muhasebei Umumiye Kanunu ile devletin ilama dayal
borcunu demesini salayc hkmler koyarak
bu konuda gerekli nlemleri ald gerekeleriyle
iptal isteminin reddine karar vermitir. darenin
zel mallar haczedilebildiinden, bu mallar kamu hizmetine tahsis edilmektedirler. Bylece
haczedilmelerinin nne geilmektedir. Ancak
idari yarg yerleri bu ekilde yaplan tahsis
ilemlerini etkisiz klmaktadrlar.

ptal davalarnda verilen iptal kararlar dava konusu ilemi, ilk yapld andan itibaren, gemie
etkili ekilde hkmsz klar. Dantayn
yerleik itihad da iptal kararlarnn, iptali istenen ilemi yapld andan itibaren ortadan kaldrarak, ilemin tesisinden nceki hukuki durumun
devamn
salayaca
ynndedir.
ptal
kararlarnn gemie etkili sonu dourmas iin
idarenin dava edilen ilemi, hi yaplmamasna, tm sonularyla ortadan kaldrmaya ynelik
ilem yapmas gerekmektedir. Baz hallerde iptal
edilen ileme dayanlarak baka ilemler de
yaplm olabilir. Bu ilemlerle elde edilen
haklarn gemie ynelik olarak geri alnmas
hakkaniyete uygun dmezse iptal kararlarnn
gemie etkili olduu kural, somut olayn zelliine gre deerlendirilerek farkl uygulanabilir.
Dzenleyici ilemlerin iptali halinde iptal
kararndan nceki dzenleyici ilemin yrrle
girip girmeyecei konusu tartmaldr. Dantay
karalarnda nceki dzenlemenin kendiliinden
yrrle girmeyecei kabul edilmektedir. retide de idari dzenleyici ilemin yarg tarafndan
iptal edilmesi zerine, eski dzenlemenin yrrle girmesinin, idarenin yerine geerek ilem tesisi anlamna gelecei gerekesiyle nceki
dzenlemenin kendiliinden yrrle girmeyecei belirtilmektedir.
Dzenleyici ilemler
konusunda deinilmesi gereken bir dier husus

YUKun 28.maddesinde, iptal ve yrtmeyi

durdurma kararlarnn hangi srede uygulanaca
dzenlenmitir. Buna gre sz konusu kararlarn
gerekleri en ge otuz gn iinde yerine getirilmelidir. Yasa koyucu otuz gnlk sreyi yarg
kararna uygun ilem yaplmas iin azami sre
olarak belirlemitir. Dolaysyla uyumazln
zellii, kararn uygulanmas iin daha ksa srede ilem yaplmasn gerektiriyorsa, idare otuz
gnlk uygulama sresi olduu gerekesiyle, ilem yapmaktan kanamaz. Aksi halde idare yarg kararn uygulamam kabul edilmelidir.
148

Yasa koyucu, idari yarg kararlarna gre ilem

tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Dantay ve ilgili idari mahkemede maddi ve manevi tazminat davas alabileceini dzenlemitir. Bu dzenleme Dantay
itihatlarnda, idareye ilam icaplarna gre ilem
yapmama olanan tanmad, aksine maddi veya hukuki herhangi bir imknszlkla mahkeme
kararlarna uygun ilem veya eylem yaplamamas halinde dahi ilgilinin hukukunun korunmasn
salamak
iin
konulduu
eklinde
yorumlanmaktadr. Gerekten de maddi veya hukuki imknszlk durumunda, iptal edilen ilemi
tm sonularyla ortadan kaldrmak mmkn olmayabilir. Bu durumda dahi idarenin tazmin
sorumluluu devam etmektedir.

Dantay 5. Dairesince gelitirilen bir dier

zm ise yarg kararn uygulamayan kamu grevlisinin tespit edilerek, rcu srecinin balatlmasdr. Ayrca karar uygulamayan kamu
grevlisi hakknda gerek idari yarg gerekse adli
yarg mercileri, su duyurusunda bulunmaldrlar.
dari yarg kararlarn uygulamayan kamu grevlilerinin ceza sorumluluunda, 4483 sayl Yasayla getirilen idari korumann kaldrlmas da
dnlebilir. Zira yarg kararn uygulamamak
gibi bir kamusal yetki kullanlamayacandan bu
davran, grev sebebiyle ilenmi bir su
deildir. Dolaysyla bu suu ileyen kamu
grevlisi aleyhine savclar dorudan dava aabildari
yarg
kararlarnn
melidirler.
uygulanmamas sorununun zm iin yeni
dzenleme nerileri ise yle sralanabilir: Yarg
kararnn gereklerinin yerine getirilmemesi, kamu
grevine atanma ve seilme yeterliliini kaybettirecek nitelikte bir su olarak dzenlenmelidir.
Ayrca bu suun kovuturulmas, dorudan cumhuriyet savclarna braklmal, bakanlar bakmndan da Yce Divana gnderme yetkisi, Cumhuriyet Basavcsna tannmaldr. Tam yarg davalarnda verilen kararlarn uygulanabilmesi iin ise
devlet mallarnn haczedilemezlii kuralna, mahkeme ilamlarnn infaz istisnas getirilmelidir.
Son olarak idari eylem veya ilem niteliinde
yarg karar verilemeyeceini ngren Anayasa
ve YUK hkmleri kaldrlarak idari yarg kararlarna dorudan uygulanabilirlik nitelii tannmaldr.

Yasa koyucu YUKda mahkeme kararlarnn uygulanmasn, idarenin hukuk devleti anlayna
brakt iin uygulamada kararlarn uygulanmas
konusunda sorun yaanmaktadr. Bu sorunun
zmne ynelik olarak ncelikle YUKun
28.maddesinde ngrlen dzenlemenin hem idareye kar alan davalar hem de kamu grevlileri
bakmndan caydrc zellik tamad tespitinde
bulunulabilir. Ayrca Dantayn manevi tazminatn zenginleme arac olmad eklindeki itihad sebebiyle, hkmedilen manevi tazminat
miktarlarnn dk olmas da bu dzenlemeyi
yetersiz
klmaktadr.
Yarg
kararlarnn
uygulanmamas
sorununun
zmnde
dnlebilecek bir dier zm kamu grevlilerinin kiisel sorumluluuna gitmektir. Ancak
kamu grevlileri st dzey yneticiye kar dava
amaynn tercih etmeyebilirler. Ayrca, uygulamada, yarg kararn uygulamayan grevlinin belirlenemedii; kamu grevlilerinin kiisel sorumluluunun bulunmad ya da kamu grevlisinin
sorumlu olmas iin uygulamama kastnn da
gerektii yolunda mahkeme kararlarnn varl
bu zm etkisizletirmektedir. Ayn ekilde
cezai sorumlulukta da Memurlar ve Dier Kamu
Grevlilerinin Yarglanmas Hakknda Kanun hkmleri ve bakanlarn Yce Divana gnderilmesi sreci nedeniyle istenen yarar salanamamaktadr. Mevcut dzenleme erevesinde idari yarg
kararlarnn uygulanmamas sorunu, manevi tazminat davalarnda, ilgililerin urad hakszl
giderecek, idareye ceza anlamna gelecek miktarlara hkmedilmesiyle zmlenebilir. Manevi
tazminat miktarlarnn yksek tutulmas idare iin
caydrc olacaktr. Ayn ekilde karar uygulamayan kamu grevlisi aleyhine alacak davalarda
da yksek miktarda tazminata hkmedilmelidir.
149

Kendimizi Snayalm
5. Aadakilerden
hangisi
idari
yarg
yerlerinin verdikleri tazminat kararlarna ilikin
olarak sylenemez?
a. Tazminat kararlar genel hkmlere gre
infaz ve icra olunur

1. dari yarg yerleri tarafndan verilen

mahkeme kararlarnn en ge ka gn iinde
uygulanmas gerekir?
a. On
b. Onbe

b. Tazminat kararlarnn tahsili iin devlet

mallar haczedilemez

c. Otuz

c. Tazminat kararlarnn icrasnda cra ve flas

Kanunu hkmleri uygulanr

d. Altm
e. Doksan

d. Kamu
tzelkiilerinin
haczedilebilir

2. Aadakilerden hangisinin kararlarna gre

ilem tesis edilmemesi halinde idare aleyhine
maddi veya manevi tazminat davas alabilecei
dari
Yarglama
Usul
Kanununda
dzenlenmemitir?

zel

mallar

e. Tazminat kararlarnn icras iin cra ve flas

Kanununun
btn
hkmleri
ayrm
yaplmakszn devlete ve kaMu tzelkiilerine
uygulanr

a. Vergi mahkemesi

c. Blge idare mahkemesi

6. dari yarg yerlerince verilen kararlarn

uygulanmamas halinde YUKda ilgililer iin
nasl bir hukuki yol ngrlmtr?
a. tiraz

d. Askeri Yksek dare Mahkemesi

b. ikayet

e. Dantay

c. Maddi ve manevi tazminat davas

b. dare mahkemesi

d. Tespit davas

3. Dzenleyici ilemlerin yarg kararyla iptali

durumunda, uygulama ilemlerinin de gemie
ynelik olarak geri alnmas hangi hukuka
aykrllk halidir?

e. Resen icra

b. Kazanlm hakkn ihlali

7. Aadakilerden hangisi iptal kararlarna

ilikin olarak sylenemez?
a. ptal
kararlar
kendiliinden
sonu
dourduklarndan idarenin herhangi bir ilem
yapmas gerekmez

c. Hukuki imkanszlk

b. Gemie etkilidirler

d. Maddi imkanszlk

c. Dava konusu ilemi yapld andan itibaren

hkmsz klar

a. Hakl beklentinin ihlali

e. Fiili imkanszlk

d. ptal edilen ileme dayanlarak yaplan

ilemlerin geri alnmasnda somut olayn
zellii dikkate alnr

4. Kamu grevlilerinin aleyhine tazminat

davas alabilmesi iin kamu grevlilerinin
mahkeme kararlarn kasten ka gn iinde yerine
getirmemeleri gerekir?

e. Dantay kararlarnda dzenleyici ilemlerin

iptali zerine eski dzenleyici ilemin kendiliinden
yrrle
girmeyecei
kabul
edilmektedir

a. Onbe
b. Otuz

8. Yarg kararn uygulamayan bakan hakknda

ceza davasnn aadakilerden hangisinde
almas gerekir?
a. Yargtay

c. Altm
d. Doksan
e. Yz

b. Ar ceza mahkemesi
c. zel yetkili ar ceza mahkemesi
d. Yce Divan
e. Dantay
150

9. dari yarg yerlerince

kararlarnn
uygulanmas
hangisine tabidir?

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

verilen tazminat
aadakilerden

1. c Yantnz yanl ise Mahkeme Kararn

Uygulama Sresi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

a. cra ve flas Kanunu

b. Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda
Kanun

2. d Yantnz yanl ise Yasal Dzenleme

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

c. Muhasebei Umumiye Kanunu

3. b Yantnz yanl ise ptal Kararlarnn

Uygulanmas balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

d. Ceza Muhakemesi Kanunu

e. dari Yarglama Usul Kanunu
10. Ya haddini doldurmu bir kamu grevlisinin
yarg kararna ramen greve atanamamas
halinde yarg kararnn uygulanmama nedeni
aadakilerden hangisidir?

4. b Yantnz yanl ise Yasal Dzenleme

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Tazminat Kararlarnn
Uygulanmas balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

a. Maddi imkanszlk
b. Hukuki imkanszlk

6. c Yantnz yanl ise Yarg Kararlarnn

Uygulanmamas htimali balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

c. Menfaat yokluu
d. lemin konusunun meru olmamas

7. a Yantnz yanl ise ptal Kararlarnn

Uygulanmas balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

e. Kazanlm hak olmamas

8. d Yantnz yanl ise zmler ve neriler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Tazminat Kararlarnn
Uygulanmas balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. b
Yantnz yanl ise Yarg Kararlarnn
Uygulanmamas htimali balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Kararlarn sonular balkl YUKun 28.
maddesinde idari yarg yerleri tarafndan verilen
karalarn uygulanmamas halinde doacak
sonular da dzenlemitir. Sz konusu
dzenlemeye gre Dantay, blge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemeleri kararlarna
gre ilem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Dantay veya
ilgili idare mahkemesinde maddi ve manevi tazminat davas alabilir. Bunun dnda mahkeme
kararlarn otuz gn iinde kasten yerine getirmeyen kamu grevlileri aleyhine de adli yargda tazminat davas amak mmkndr.

151

Sra Sizde 2

Sra Sizde 5

dari ilemlerin iptali halinde dava konusu ilem,

ilk yapld andan itibaren, gemie etkili
ekilde hkmsz hale gelir. ptal kararlarnn
gemie etkili sonu dourmas iin idarenin iptal
edilen ilemi, tm sonularyla ortadan kaldrmaya ynelik ilem yapmas gerekir. Ancak,
iptal edilen ileme dayanlarak baka ilemler
yaplmsa bu ilemlerle elde edilen haklarn
gemie ynelik olarak geri alnmas hakkaniyete
uygun dmeyebilir. Dolaysyla kural iptal kararlarnn gemie yrmesi olmakla birlikte bu
kural, somut olayn zellii gz nne alnarak
farkl uygulanabilir. ptal kararlarnn gemie
etkili ekilde idari ilemi hkmsz klmasnn
bir dier istisnas uygulama ilemlerine ilikindir.
Dzenleyici ilemlerin yarg kararyla iptali durumunda, uygulama ilemlerinin de gemie ynelik olarak geri alnmas, kazanlm haklarn ihlali
anlamna gelecei iin hukuka uygun olmayacaktr. Zira kazanlm haklarn korunmas hukuk
devleti ilkesinin bir gereidir.

Dantay, idari yarg yerlerince verilen kararlarn

uygulanmamas haline ilikin dzenlemeyi, idareye mahkeme karar gereince ilem yapmama
olana olarak deil aksine maddi veya hukuki
herhangi bir imknszlkla mahkeme kararna uygun ilem veya eylem yaplamamas halinde dahi
ilgilinin hukukunun korunmasn salamak iin
konulan bir dzenleme olarak yorumlamaktadr.
Maddi veya hukuki imknszlk sebebiyle kararn
uygulanamamas sz konusu olabilir. Ancak bu
durumda idarenin tazmin sorumluluu devam
etmektedir.

Sra Sizde 6
Yarg kararlarnn uygulanmamas sorununun
zmnde ilk akla gelen neri bu fiilin bir su
olarak dzenlenmesidir. Bu su, kamu grevine
atanma ve seilme yeterliliini kaybettirecek nitelikte olmaldr. Ayrca bu suun kovuturulmas, dorudan cumhuriyet savclarna braklmal,
bakanlar bakmndan ise Yce Divana gnderme
yetkisi, Cumhuriyet Basavcsna tannmaldr.
Aksi takdirde su olarak dzenlenmesi, gnmzde olduu gibi fazlaca etkili olamayacaktr.
Kamu grevlilerinin kiisel sorumluluuna
gidilmesi ve yarg organlarnca yksek miktarda
tazminata
hkmedilmesi
de
mevzuat
erevesinde
uygulamada
getirilecek
zmlerdir.

Sra Sizde 3
Tam yarg davalarnda verilen tazminat kararlar
genel hkmlere gre yani icra ve iflas hukuku
kurallarna gre ve icra daireleri araclyla
tahsil edilmektedir. cra ve flas Kanununda yer
alan devlet mallarnn haczedilmezlii kural
hkmedilen tazminat miktarlarnn tahsilini
gletirmektedir. Yine cra ve flas Kanununun
iflas
hkmlerinin
devlete
ve
kamu
tzelkiilerine uygulanmamas da tazminat
alacaklarnn tahsilindeki bir dier engeldir.
Kamu tzelkiilerinin sahip olduklar mallar
borlarn dememek amacyla kamu hizmetine
tahsis
etmek
suretiyle
haczedilmelerini
engellemeye almalar da tazminat alacaklarnn
tahsilini gletiren bir dier durumdur.

Yararlanlan Kaynaklar
Altay,
E.
(2007).
Yarg
Kararlarnn
Uygulanmas, Dantay 2007 Yl dari Yarg
Sempozyumu.
www.danistay.gov.tr
(Erim
Tarihi, 14.06.2011).
Atay,E.E. (2007). ptal Davasnn Nitelikleri ve
ptal Kararlarnn Uygulanmas. Dantay 2007
Yl dari Yarg Sempozyumu. Ankara:
Dantay Yaynlar.

Sra Sizde 4
Yasa koyucu YUKun 28.maddesinde, iptal veya
yrtmeyi durdurma kararlarnn gereklerinin en
ge otuz gn iinde yerine getirileceini
ngrmtr. Kanunda ngrlen bu sre sz
konusu kararlarn uygulanmas iin idareye
tannan azami sredir. ayet uyumazln
zellii yarg kararlarnn daha ksa srede
uygulanmasn gerektiriyorsa, idare otuz gnlk
sreyi beklememelidir. Aksi halde idarenin yarg
kararna uymad kabul edilerek sorumluluu
yoluna gidilebilir.

Ozansoy, C. (2001). dari Yarg Kararlarnn

Uygulanmamas ve dare Gerei. Dantay 2001
Yl
dari
Yarg
Sempozyumu.
www.danistay.gov.tr (Erim Tarihi, 14.06.2011).
Yldrm, T. (2001). Yarg Kararlarnn
Uygulanmamas Sorunu. Dantay 2001 Yl dari
Yarg Sempozyumu. www.danistay.gov.tr (Erim
Tarihi, 14.06.2011).
Yldrm,T. (2010). dari Yarg. stanbul: Beta.
152

Szlk

Adli Kovuturma: Su isnadyla Cumhuriyet

Savclarnca
hazrlanan
iddianamenin
kabulnden hkmn kesinlemesine kadar
adli makamlarca yrtlen kovuturmadr.

Eitlik ilkesi: Hi kimsenin dil, rk, renk,

cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din,
mezhep, cinsel kimlik gibi sebeplerle negatif
ayrmcla tabi tutulmamasn ifade eden
ilkedir.

Adli Soruturma: lenmi ya da ilenmesi

muhtemel bir su hakknda Cumhuriyet
Savclarnca yaplan incelemedir.

Ara karar: Yarglamay sonlandrmayan,

yarglamay yrtmeyi, ilerletmeyi salayan
kararlardr.

Feragat: Davacnn talep sonucu blmnde

istemi olduu haktan tamamen veya ksmen
vazgemesidir.

Fiil ehliyeti: Bir kimsenin kendi fiilleriyle hak

edinebilme ve bor altna girebilme gcdr.

Balantl dava: Ayn maddi veya hukuki

sebepten doan ya da biri hakknda verilecek
hkmn, dierini etkileyecek nitelikte olduu
davalardr.

G
Genel uygunluk bildirimi: Saytay denetimine
tabi idarelerin bte uygulamalarnn bte
kanunlarna ve mevzuata uygunluunu belirte
ve TBMMye sunulan belgedir.

Bilirkii: Bir davada zm hkim tarafndan

bilinmeyen zel ve teknik bilgi gerektiren
hallerde grne bavurulan kiidir.

Grev uyumazl: Adli, idari veya askeri yarg

mercilerinden en az ikisinin taraflar, konusu
ve sebebi ayn olan davada kendilerini grevsiz
ya da grevli grmeleri halinde ortaya kan ve
Uyumazlk
Mahkemesince
giderilecek
uyumazlktr.

ekinme: Hkimin davaya bakamayaca

hallerde davaya bakmamasdr.

Grev uyumazl: Bir davann hangi

mahkemede grlecei konusunda Dantay,
idare ve vergi mahkemeleri arasnda kan
uyumazlktr.

D
Davann ihbar: Grlmekte olan davann
taraflarndan birinin, nc bir kiiye bu
davay haber vermesine ve nc kiiden bu
davada kendisine yardm etmesini istemesine
denir.

H
Hkimin davaya bakmaktan memnuiyeti:
Hkimin tarafsz kalamayaca varsaylan,
yasa koyucu tarafndan belirlenen baz
hallerde hkimin davaya bakmasnn yasak
olmasdr.

Davaya katlma: nc kiinin davaya taraf

olarak katlmayp taraflardan birinin yannda
onun yardmcs olarak katlmas ya da iki kii
arasnda belli bir ey veya hak zerinde dava
devam ederken nc kiinin bu dava
konusu ey veya hak zerinde hak sahibi
olduunu iddia ederek ayn mahkemede dava
amasdr.

Hkimin reddi: Hkimin tarafsz ekilde davaya

bakamayaca hallerde hkimin kendisini ya
da taraflardan birinin hkimi reddederek
davaya bakmasnn nlenmesidir.

Dzenleyici ilem: darenin stlendii grevleri

yerine getirebilmek iin Anayasa ve
kanunlara aykr olmamak artyla genel ve
soyut normlar koymak zere yapt
ilemlerdir.

Haksz fiil: Kusurlu bir davranla bakasnn

zarara uramasna neden olan hukuka aykr
fiildir.
Hesap Yargs: Sorumlularn hesap ve
ilemlerini yarglamak ve kesin hkme
balamak yetkisine sahip Saytay tarafndan
yerine getirilen yargsal grevdir.
153

Hiyerarik denetim: Ayn tzelkiilik iinde

stn ast zerinde sahip olduu hiyerarik
gten kaynaklanan, emir verme, ilemlerini
denetleme ve memuriyet durumuna ilikin
ilemler yapma yetkilerini ieren denetim
yetkisidir.

Hukuk devleti: Her trl faaliyetinde hukuka

bal olan ve vatandalarna hukuki gvenlik
salayan devlettir.

mar plan: mar uygulamas yaplan yerin

yaplama younluu ve dzenini, yollar ve
uygulamaya esas dier bilgileri ayrntlaryla
gsteren plandr.

Hukuka uygunluk denetimi: dari ilem ve

eylemlerin yrrlkteki mevzuata, yarg itihatlarna ve sreklilik kazanm olan idari uygulamalara aykr olup olmadklarn tespit
etmek iin idari yarg yerlerince yaplan
denetimdir.

mtiyaz artlama ve szlemeleri: Bir kamu

hizmetinin zel hukuk tzel kiisi tarafndan
kurulmasn veya kurulmu bir kamu
hizmetinin belli bir sre iletilmesini ngren
artlama ve szlemelerdir.

Hukuka uygunluk karinesi: dari ilemlerin,

hukuka uygun olduklarna dair bir yarg
kararna gereksinim duymadan hukuka uygun
kabul edilerek ilgililer zerinde hukuki sonu
dourmasdr.

ptal davas: dari ilemlere kar menfaati ihlal

edilenler tarafndan, yetki, ekil, konu, sebep
ve maksat unsurlarndan birinin hukuka aykr
olduu iddiasyla idari yargda alan davadr.

Hkm uyumazl: Adli, idari veya askeri

yarg mercilerinden en az ikisi tarafndan,
grevle ilgili olmakszn kesin olarak verilmi
veya kesinlemi, ayn konuya ve sebebe
ilikin, taraflarndan en az biri ayn olan ve
kararlar arasndaki eliki yznden hakkn
yerine getirilmesi olanaksz bulunan hallerde
ortaya kan ve Uyumazlk Mahkemesince
giderilecek uyumazlktr.

stinaf: Bir davann st mahkemede maddi ve

hukuki ynden yeniden muhakeme edilerek
denetlenmesidir.
tirak halinde mlkiyet: Yasa koyucunun
belirledii zel bir ortaklk ilikisine
dayanarak birden fazla kiinin, hisseleri
belirlenmeksizin yani paysz olarak bir mal
veya malvarlna sahip olmalardr.

Hkmet tasarrufu: Siyasal nitelikte olduklar

gerekesiyle yarg yerlerince yarg denetimi
dnda
braklan
yrtme
organnn
ilemleridir.

K
Kabul: Davalnn, davacnn talep sonucu
blmnde istemi olduu hakk tamamen
veya ksmen kabul etmesidir.

Kamu dzeni: Toplumun hertrl kargaa, tehdit

ve saldrdan uzak ekilde huzurlu ekilde
yaamn srdrmesini ifade eden d ve
maddi dzendir.

srar karar: lk derece mahkemesinin temyiz

mercii tarafndan verilen bozma kararna
uymayarak direnmesine ilikin karardr.
dari merci tecavz: Dava almadan nce idareye bavuru zorunluluu getirildii hallerde,
bu bavuru yaplmakszn dorudan dava almasdr.

Kamu hizmeti: Siyasi organlarca kamuya yararl

olarak kabul edilen, dorudan devlet ya da
kamu tzelkiilerince ya da bunlarn denetim
ve gzetimi altnda zel hukuk kiilerince
yrtlen faaliyetlerdir.

dar soruturma: dare tarafndan idari dzene

aykr eylem ve ilemlerin tespiti amacyla
yaplan incelemedir.

Kamu kudreti: darenin kamu yararn

gerekletirebilmek iin zel hukuk kiileri
karsnda bu kiilerin rzalar aranmakszn
ilemler yapabilme eklinde sahip olduu
stn yetki ve ayrcalklardr.

dari vesayet: Merkezi idarenin, idarenin

btnl ilkesi gereince yerinden ynetim
idareleri zerinde sahip olduu denetim
yetkisi.
154

idare kurulu: Merkezi idarenin tara

tekilatnda yer alan il idaresinin, istiari ve
idari nitelikte grevleri yerine getiren, valinin
ya da grevlendirecei vali yardmcsnn
bakanl altnda hukuk ileri mdr,
defterdar, milli eitim, bayndrlk, salk,
tarm ve veteriner il mdrlerinden oluan
blmdr.

Kamu kurumu niteliinde meslek kurulular:

Belli bir meslee mensup olanlarn mterek
ihtiyalarn karlamak, mesleki faaliyetlerini
kolaylatrmak, meslein genel menfaatlere
uygun olarak gelimesini salamak, meslek
mensuplarnn birbirleri ile halk ile olan
ilikilerinde drstl ve gveni hkim
klmak zere meslek disiplini ve ahlakn
korumak maksad ile kanunla kurulan ve
organlar kendi yeleri tarafndan seilen
kamu tzel kiileridir.

Kusurlu sorumluluk: darenin yrtt bir

hizmetin kurulmas veya ileyiindeki
aksaklk nedeniyle sorumlu tutulmasdr.
Kusursuz sorumluluk: darenin, kusurlu olmasa
dahi, ilem veya eylemi ile bireylerin
uradklar zarar arasnda nedensellik ba
kurulduu srece sorumlu olmasdr.

M
Merci tayini: Davann hangi mahkeme
tarafndan
grleceine
blge
idare
mahkemesi ya da Dantay tarafndan karar
verilmesidir.

Kamu klfetlerinde eitlik: darenin kamu

yararn gerekletirmek amacyla yerine
getirdii hizmet nedeniyle zarara urayan
kiinin zararlarnn tazmin edilmesidir.

Milletvekilliinin dmesi: Anayasann 84.

maddesinde saylan istifa, kesin hkm
giyme,
kstlanma,
milletvekilliiyle
badamayan bir grev veya hizmeti
srdrmekte
srar
etme,
devamszlk
nedenlerinden biriyle ya da Anayasann 101.
maddesine gre Cumhurbakan seilme
nedeniyle milletvekilliinin kendiliinden ya
da TBMM kararyla sona ermesi halidir.

Kamu yarar: Toplumun ihtiyalaryla ilgili olan

ve tatmin edildiinde topluma salanan yarar.
Kamulatrma: Devlet ve kamu tzelkiilerinin,
kamu
yararnn
gerektirdii
hallerde
karln pein demek artyla, zel
mlkiyette bulunan tanmaz bir maln
tamamna veya bir ksmna, Kamulatrma
Kanununda gsterilen esas ve usullere gre
zorla el atmasdr.

Mill gvenlik: Hem i hem de d gvenlii ve

devlet dzenini korumak amacyla alnan
hertrl nlemi ieren hkmet ilevidir.

Kanun hkmnde kararname: Bakanlar

Kurulunun Anayasadan ya da TBMMden
ald yetkiye dayanarak kard ve daha
sonra TBMMnin onayna sunduu, kanunlar
deitirme ya da yrrlkten kaldrma gcne
sahip dzenleyici ilemdir.

Mukabil dava: Alm olan bir davada,

davalnn ayn mahkemede asl davacya kar
at davadr.
Mlkiyet hakk: Bir eya zerinde sahibine
kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma
haklarn salayan mutlak haktr.

Kanuni temsilci: Bir hukuki ilemi bakasnn ad

ve hesabna yapan kimsedir.
Karlkllk esas: Yabanc kiilerin Trkiyede
bir haktan yararlanabilmesini, yabanc kiinin
uyruu olduu lkede ayn haklardan Trkiye
Cumhuriyeti vatandalarnn yararlanabiliyor
olmas artna balayan ilkedir.

O
Olaan kanun yolu: Mahkemeler tarafndan
verilen nihai kararlarn kesinlemesine engel
olan istinaf ve temyiz kanun yollardr.

Kazanlm hak: Hukuki dzenlemelerin ilgili

hakknda
uygulanarak
sonularn
dourmasdr.

zel mal: Kamu tzelkiilerinin hkm ve

tasarrufu altnda olup, kamu yararna tahsis
edilmemi mallar.

Keif: Hkimin dava konusu eyi inceleyerek

onun hakknda btn duyularyla bilgi
edinmesidir.

Kiisel sorumluluk: Kamu grevlilerinin

hizmetle
ilgisi
olmayan
tutum
ve
davranlarndan dolay haksz fiil esaslarna
gre sorumlu olmasdr.

Ruhsat: darenin bireylere, belli bir faaliyette

bulunmalar iin tek tarafl olarak verdii izin.
Rcu: darenin dedii tazminat miktarn,
kiisel kusuru bulunan kamu grevlisinden
kusuru orannda istemesidir.
155

Siyasal parti: Milletvekili ve mahalli idareler

seimleri yoluyla, tzk ve programlarnda
belirlenen grleri dorultusunda almalar
ve ak propagandalar ile milli iradenin
olumasn salayarak demokratik bir Devlet
ve toplum dzeni iinde lkenin ada
medeniyet seviyesine ulamas amacn gden
ve lke apnda faaliyet gstermek zere
tekilatlanan tzel kiilie sahip kurulular.

Yasama
dokunulmazlnn
kaldrlmas:
Seimden nce veya sonra su iledii ileri
srlen bir milletvekili hakknda tutulma,
sorgulanma, tutuklanma ve yarglanma
ilemlerinin yaplabilmesi iin TBMM
tarafndan alnan karardr.
Yerel ynetim: l, belediye ve ky halknn yerel
ve ortak nitelikteki ihtiyalarn karlamak
zere kurulan, devletten ayr tzel kiilikleri
bulunan ve organlar seimle i bana gelen
kamu tzel kiileridir.

T
Tahsis: Kamu tzelkiilerinin mlkiyetindeki bir
mal kamu yararna zgleme ilemidir.

Yerindelik denetimi: Hukuka uygun bir idari ilem veya eylemin yaplp yaplmamasna veya
ne ekilde yaplmas gerektiini kapsayan
denetimdir.

Tam yarg davas: dari ilem ve eylemlerden

dolay haklar ihlal edilenler tarafndan bir
hakkn yerine getirilmesi, uranlan zararn
tazmini ya da eski durumun iadesi amacyla
idari yargda alan davadr.

Yetki uyumazl: Bir davann hangi idare

mahkemesinde ya da vergi mahkemesinde
grlecei konusunda idare mahkemeleri
arasnda ya da vergi mahkemeleri arasnda
kan uyumazlktr.

TBMM tz: TBMMnin kendi i

almalarn dzenlemek zere koyduu ve
Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi olan
kurallardr.

Yce Divan: Cumhurbakan, TBMM Bakan,

Bakanlar
Kurulu
yeleri,
yksek
mahkemelerin
Bakan
ve
yeleri,
Basavclar, Cumhuriyet Basavcvekili,
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve
Saytay Bakan ve yeleri ile Genelkurmay
Bakan, Kuvvet Komutanlar ve Jandarma
Genel
Komutann
grevleriyle
ilgili
sulardan dolay yarglama yetkisine sahip
Anayasa Mahkemesini ifade eder.

Teminat: Belli hallerde kar tarafn hak kaybn

engellemek iin mahkemeye sunulmas
gereken gvencedir.
Temyiz: lk derece mahkemesi tarafndan verilen
kararda bir hukuk kuralnn yanl uygulanm
olmas nedeniyle kararn bozulmas iin
yksek dereceli mahkemeye yaplan bavuru.

Yrtme organ: Cumhurbakan ve Bakanlar

Kurulu ile idareden oluan devlet organdr.

Uyma karar: Temyiz mercii tarafndan verilen

bozma kararna ilk derece mahkemesinin
direnmediini gsteren karardr.

Z
Zmni ret: dareye yaplan bavurunun altm
gn
iinde
cevaplanmamas
halinde
reddedilmi saylmasdr.
Zorlayc sebep: ngrlemeyen, ngrlse dahi
nlenemeyen ve sorumluluu ortadan
kaldran olaylardr.

156