NSZ YERNE

; Trkiyede zellikle son yllarda yaymlanan kitaplarda ortak

bir zellik ortaya kmaya balad. Artk kitaplara yrazan ve evir
meninden baka, *dardan binleri de nsz yazarak katkmda b
kmyor. Buradaki temel dstur ise ---Trkiyede herzaman olduu
gibi bilimsel olmaktan ok ticari avantajlar salamaktan kay
naklanyor. Dolaysyla benim de, byle hacimli bir kitaba iki ns^
ze ek olmak nc bir nsz yazmam, okura bu moday bir yerde
daha da zorlamaktan teye gitmiyor gibi grnebilir. Ancak yayn
ladmz 'bu kitabn yaratacaa tartmalar ideolojik olandan n.
limsel olana doru ynlendirmek amacnda olduumuz iin, birka
sz sylemeye gerek grdm.
Hi kukusuz iletmeyi dndklerim okuru, kitab okurken
belirlenmi bir ereve iinde yani kendi ideolojik sorunsalm
ierisinde dnmeye zorlamak deildir. Trkiye'de genelde uy
gulanan ekil ise, bu tip nsz yazmaktan gemektedir. Bu anla
ya gre, kendi kavram erevesindeki yandalan gibi dnmek
ve bu kavray sonuna kadar (her ne pahasna olursa olsun) terketmeyecek bir tavr almak, bilimsel olmaya stn grlmektedir.
te bu yaklamlar sonucu Trk Dn ve okuyucusu gemite
byk zararlar grd. Yaynevleri erekleri dorultusunda belirli
grler oluturarak kendi kavray biimlerinin propogandasn
yapmay, her zaman okuyucular aydnlatmaya ve anlara teorik ak
tarmlarda bulunmaya tercih ettiler. Her zaman en kalabalk ola
nn en hakl (just) ve en doru olduuna inandlar,, veya inan
mak istediler. Ve sonuta Trk Dn bu sorunsaln teorik san
clarm ekerek gnmze dein geldi. Aslnda bu savlar ilk defa
ortaya atlmyor. Gemite farkl biimlerde de olsa benzeri iddia
larda bulunan drst aydnlarmz ortaya kmt.. Ne yazk ki,
yayn piyasasn ideolojik ereklerine alet edenler, bu.--seslerin sus-

turulmas misyonunu, o devrin tarihsel koullan ierisinde gayet

iyi bir ekilde baardlar. Tabi ki bununla da yetinmediler. Ne za
man Trkiyeye zg bir teori (sonuta doru veya yanl da olsa)
ileri srlse, veya yeni bir dnce aktanlsa ve bunun sonularn
da da kendi siyasetleri teorik ve ideolojik temellerinden sarsnt
geirse, ite o zaman hemen kiisel ve teorik karaalmaya bal-.
yorlard. Bilimsel eletiri yerini ideolojik olana brakyordu. Ya
da bu politika tacirleri eer ortaya atlan dnceyi kendi teori
leri erevesinde ideolojik dzeyde bile eletiremeyeceklerini anlar
larsa, o zaman da bihaber kalmay tercih edip, kendi yandalarna
ulamasna engel oluyorlard.
1970 li yllarn ortalarna gelindiinde bu engellemelerin ye
tersiz kald gzleniyor ve ayn politika aristokratlan bu sefer
de ideolojik varsaym ve teorilerini korumak iin Trk aydnnn,
sahip kt 'teorisyenlerin' yaptlarm amalarna uygun ekilde
tahrif edip yeni olan hereye kar kyorlard. Sonuta bu durum
yle bir dzeye geldi ki, birka yaynevinden birden ayn anda ba*
slan ayn eviriler, tarihsel belgeler adeta ayr ayr eylermi gibi
grnyordu. Trkiyede okuyucunun bir ikinci dil bilme olana*
nn genelde olmadn ki bu sorun sosyo - ekonomik yapnn ge
likinlik dzeyi ile ilintilidir bilen bu anlaylar ne yazk ki
olduka baarl oluyorlard* 1970 li yllarn sonlarna gelindiin
de ise ortal bir toz duman kaplyor ve Sol Dncede tam bir
teorik kargaa hkm sryordu. Ve herey Bilim Adna yapl
yordu.
Gncel sorunlarn ikinci plana braklmaya balanld ve da
ha teorik sorunlarn (yava yava da olsa) tartlmaya baland
1980li yllara gelindiinde, dnsel deiim yayncla da etki
etmeye balyordu.
Sava Yaynlan 1982 ylnda kurulduunda btn bu saptama
larn nda yayn politikasn oluturmutu. Trk okurunun ar
tk ciddiye alnmas gerektiini sylemi ve okura daha doruyu
iletebilme ve nesnesi belli olmayan szde teorik tartmalar kr
dnden karp, ayaklan zerine oturtmay temel ilke edinmi*

Yeri gelmiken son on yldr bu tiptalhrifath yaynlar ile savama baa

rsn gsteren" ve Trk Dnnn teorik sanclarm grece de olsa azal
tan Murat Belge, Kenan Somer ve Mete Tuncay anmadan geemeyece.
im. Gerek yabanc evirilerde, gerekse Trkiyeye zg yaptlardaki tah
rifat ve ideolojik yorumlan bilimsel olma sorunsal iinde profesyonel
ce eletirdiler.

VI

ti. Bunun iin yaplacak ilk ey ise Trk aydn iin yabanc olan
kavram, dnce ve felsefelerin nce kavramsal dzeyde nesnesini
ortaya koymak ve daha sonra epistemolojik yapsnn olumasna
olanak salayacak temel eserleri yaymlama karan almakt.
- te Feodal:Toplwriun yaymlanmas kararn verdiren koul
lar bu saptamalarn bir treviydi. Sava Yayanlar bu yayn politi
kas ile siyaset yapmay deil, siyasetlere (en geni kesimine, ka
dar) altyap oluturmay ngrmekteydi. Bu ise Bilim ile snrl kal
makla mmknd.
Blochun dedii gibi bugn anlamak gemii bilmekten ge
mektedir. Bu balamda Feodal Toplum ve Feodalite kavramlan
Trk aydm iin ak nemli bir yer tutmaktadr. Her. ne kadar hu
kavram batya zg bir kavram da olsa, yaklak 60 yldr Trk
dncesinde sk sk kullanlan ve birka yaklam dnda tama
men ieriinden yoksun nesnesi olmayan bir kavramd. Bu kavram
ya basmakalp olarak Trkiyenin toplumsal yapma giydirilmeye
allm, ya da yine ayn problematicm kart bir ucu olmas
nn tesine geilemeyerek bu yaktrmaya kar klmt. Oysa,
hereyden nce yaplmas gerekli olan ey Feodal Toplumun teorik
sorunsalnn bu tarihsel kavrama (Feodalite) ykledii ieriin ne
olduunun sorulmas olmalyd.*
Niin bu kavram zellikle 1960 l yllarn sonlarnda Trkiye'
de bu derece tartma yaratt? Niin bu derecede speklasyonlara
yol at? nk, hibir siyaset bulunduu toplumun yapsm
(dnn ve bugnn) ziimleyemeden politika yapamazd. Bu
nedenle politika spectrumumtn en sa kesiminden en sol kesimi
ne kadar btn siyasetler Osmanl Toplumunun yaps ve tarihsel
koullan zerine savlar ileri srmeye baladlar. Ancak bu savlar
Taner Timur'un da belirttii gibi hibir zaman bilimsel temelleri
zerinde ele alnmad. Her siyaset kendi politik sorunsalnn op
tiinden bakarak grd tezlere sarld. Bir kesimi AT dn
cesini politik alanda savunduu iin Osmanl Toplumunun yaps
n AT olarak kabul ederken, bir dier kesim ise kar grlere
sahip olduu iin AT'nin karsna Feodalite kavramn koyuyor
du. (Zira siyasetleri yle gerektiriyordu.)
*

Blochun kavram ve savlarm teorik olmayan kavramlarla dnmek ola

s deildir. Bu kavramlar zn tarihten alan bir dnya grnn rn
leridir.

V II

ti. Bunun iin yaplacak ilk ey ise Trk aydn iin yabanc olan
kavram, dnce ve felsefelerin nce kavramsal dzeyde nesnesini
ortaya koymak ve daha sonra epistemolojik yapsnn olumasna
olanak salayacak temel eserleri yaymlama karar almakt.
te Feodal Toplumun yaymlanmas kararn verdiren koul
lar bu saptamalarn bir treviydi. Sava Yaynlar bu yayn politi
kas ile siyaset yapmay deil, siyasetlere (en geni kesimine ka
dar) altyap oluturmay ngrmekteydi. Bu ise Bilim ile snrl kal
makla mmknd.
Bloch'un dedii gibi bugn anlamak gemii bilmekten ge
mektedir. Bu balamda Feodal Toplum ve Feodalite kavramlar
Trk aydm iin ok nemli bir yer tutmaktadr. Her ne kadar bu
kavram batya zg bir kavram da olsa, yaklak 60 yldr Trk
dncesinde sk sk kullanlan ve birka yaklam dnda tama
men ieriinden yoksun nesnesi olmayan bir kavramd. Bu kavram
ya basmakalp olarak Trkiyenin toplumsal yapma giydirilmeye
allm, ya da yine ayn problematicin kart bir ucu olmas
nn tesine geilemeyerek bu yaktrmaya kar klmt. Oysa,
hereyden nce yaplmas gerekli olan ey Feodal Toplumun teorik
sorunsalnn bu tarihsel kavrama (Feodalite) ykledii ieriin ne
olduunun sorulmas olmalyd.*
Niin bu kavram zellikle 1960 l yllarn sonlarnda Trkiye
de bu derece tartma yaratt? Niin bu derecede speklasyonlara
yol at? nk, hibir siyaset bulunduu toplumun yapsn
(dnn ve bugnn) zmleyemeden politika yapamazd. Bu
nedenle politika spectrutmnun en sa kesiminden en sol kesimi
ne kadar btn siyasetler Osmanl Toplununum yaps ve tarihsel
koullan zerine savlar ileri srmeye baladlar. Ancak bu savlar
Taner Timurun da belirttii gibi hibir zaman bilimsel temelleri
zerinde ele alnmad. Her siyaset kendi politik sorunsalnn op
tiinden bakarak grd tezlere sarld. Bir kesimi T dn
cesini politik alanda savunduu iin Osmanl Toplununum yaps
n AT olarak kabul ederken, bir dier kesim ise kar grlere
sahip olduu iin ATnin karsna Feodalite kavramn koyuyor
du. (Zira siyasetleri yle gerektiriyordu.)
*

Blochun kavram ve savlarn teorik olmayan kavramlarla dnmek ola

s deildir. Bu kavramlar zn tarihten alan bir dnya grnn rn
leridir.

VII

Gnmze gelindiinde ise teorik dzeyde Feodalite kavram

nesnesi olmayan kalplarndan karlmaya balanyordu. O anda
ise bazlar eski yaam sahalarm savunma gereksinmesi duy
maya balyorlard. Ancak Bilimin Tarihin, son kertede ideolojik
olandan bilimsel olana doru ilediini ve kendilerini eninde so
nunda tasviye edeceini grmemezlikten de geliyorlard.
Sava Yaynlan Teori Dizisi ile srdrd Tarihsel dnem
lere zg tartmalar, temel eserlerin yaymlanmas ile srdrecek
tir. Bu amala nmzdeki bir yl iinde yaymlayaca yaptlar
unlardr: A. Dopsch, The Economic and Social Foundations of
European Civilization; F: Braudel, The Mediterranean and the
Mediterranean World in the Age of Philip II; W. Kula, An Eco
nomic Theory of the Feudal System.
ERHAN GKSEL

V III

BLOCH'U OKUMAK
Bloch bu yaptna Feodal Toplum adn vermitir. Blochun
yanyana getirdii bu iki szckten 'feodal' szc byk tart
malara yol aan ve tanmlanmas g bir terimdir. Feodalin ne
olduunu (Blochtan reneceiz. Pleki feodal szcnden daha!
nesnel bir anlam varm gibi gzken toplum szcnden ne.
anlamamz gerektiine kendi bamza karar verebilir miyiz? Ka
nmzca toplum kavramna bir tanm getirmek belki de feodal
szcnnkinden daha g bir itir. Bizi toplumu tanmlamakta
gle iten sorular hemen aada sraladmzda, umarz oku
yucu bize hak verir.
Toplum ne kadar kendi bana bir varlktr ( entity) ? eleri
nelerdir? Toplumsal ilikiler dokusu ne anlama gelir? Bu doku
kendisini ekonomik dzeyde mi yoksa deerler sisteminde mi or
taya koyar? Ya da bu her iki dzeyin bir sentezinden mi ortaya
kar? Toplum fiktif bir kategori midir? hsann amal eylemi
ve bu eylemi ynlendiren insan zihniyeti dnda toplumsal ve
ekonomik btnlklerden sz edilebilir mi?
Toplum teriminin bir tanmna ulamak iin bu terime y
nelttiimiz sorularn basit ve herkese kabul edilen ortak bir ce
vab yoktur. Bu sorulara cevap teori iinde verilir. Her toplum
bilimsel teori ak veya zmni bu sorulara bir cevap ierir. Her
teori kendi epistemelojik konumuna, varsaymlarna ve yntemsel
tutumuna gre toplumun unsurlarn belirler, inceleme nesnesini
seer; ekonomiye, ideolijiye deer sistemleri, zihniyetler, rf ve
adetler, hukuksal kurumlar vb. veya politikaya arlk vererek ya
anm veya yaanmakta olan insan ilikilerini yorumlamaya ve
aklamaya alr. Toplum eitli dnrlerin deiik formlasyonlanna gre karmza bazan yaplar ekonomik, ideolojik (in
san, bu yaplarn taycs [trager]..., maddi pratiklerin 'znesi
dir) bazan sistemler bazan yalnzca insanlarn amal eylemleri
olarak karlar.

IX

0 halde toplum tanmn da yine Blochun kendi yapt iin

de aramaktan baka are yoktur. Oysa Blochun yapt bu konu
larda kendisini aka ortaya koyan teorik bir alma deildir.
Ama teorisiz bir alma da deildir. Deilmi ki belli bir tarihsel
dnemin insan ilikilerini aratrmaktadr; zmni de olsa bir teo
risi olmas gerekir.
Tarih iin teori onu dtan* incelemek, teorinin nda tarinin nesnesini belirlemek, olgular arasnda balar kurmak, ak
lamalar getirmek anlamna gelir. Tarihi gnmzde oluturduu
muz kavramlar araclyla incelemek. Teori iin tarih ise, ya
teoriyi destekleyecek olgular sunan usuz bucaksz bir malzeme
(ham madde) yn ya da bizzat eldeki mevcut tarihsel olgula
rn genellemesi yoluyla elde edilen teoriyi oluturan gereklik
ampirist pozitivist bilim anlayna bal tarih teorisi anlam
na gelir.
Bizim kanmza gre ise, Bloch, ne muayyen bir teoriyi dtan
tarihe uyguluyor ne de eldeki mevcut tarihi olgularn genelleme
sinden yola karak, belli bir teoriye varyor.
Bloch bu kitapta; ...bir toplumsal yapmm tm balantlaryla
birlikte zmlenmesine ve aklanmasna teebbs edilmektedir.
Bylesine bir yntem denenip kendini verimli bir yol olduu ko
nusunda kantlayabilirse dier alma alanlar da bu yntemi kul
lanabilirler ve teebbsn yenilii uygulamadaki yanllarn affe
dilmesi iin neden olabilir demektedir.
Eer Blochun yntemini ortaya koyduu bu cmle, elerine
ayrtrlacak olursa, onun iki nemli konu stnde durduu he
men gze arpar:
1 Bloch feodal toplumun btnsel bir zmlemesini yap
may amalamaktadr.
2 Eer Bloch bu btnsel almada baarya ularsa di
er alma alanlar da bu yeni yntemi** kullanabilirler.

Burada dtan incelemek sznden, teorinin tarihin dnda, ondan

bamsz bir diizey olduu anlam karlmamaldr. Aksi takdirde Teorisizmm iine ve Hegelin kucana dmek kanlmaz olacaktr.
(B k z : L. Althusser, Essays in a self - critisizm, NLB, London 1976).

**

Teebbsn yenilii uygulamadaki yanllarn

olabilir.

affedilmesi iin neden

Bloch'un kendi yntemi konusunda ipucu olan bu cmleyi

elerine ayrtrmakla henz yukarda saydmz sorulara bir
cevap bulabilmi deiliz. stelik yeni sorularla da kar karyayz. Nedir Bloch'un szn ettii toplumsal btn? Bu btn
oluturan eler nelerdir? Bu eleri ortaya koymak iin Bloch'un
denedii yeni yntem nedir? Acaba Blochun ynteminin nemi
kendisinin vurgulad gibi sadece btnsel oluunda mdr?
Blochun bu sorulara yapt iinde herhangi bir yerde aka
bir cevap vermediine yazmzn banda deinmitik. O halde bu
cevab onun yaptnn her omlesine yaylm mant iinden bu
lup karmak zorundayz. Blochun ne yaptn kavrayabilmek
iin nce btnden gittike uzaklaan disiplinleraras uzmanlkla
ra yol aan grler stnde ksaca durmakta yarar gryoruz.
Gnmzde toplumsal bilimlerin eitli dallarndaki uzman
lamalar, bilimi ekonomi, toplumbilim, siyaset bilimi vb. kompar
tmanlara blmekte ve insanlar aras ilikilerin tutkaln farkl ya
ptrclarda aramaktadrlar. Toplumbilim ile ekonomi arasna
bir uurum girmekte, iktisatlar ekonomi, toplumbilimciler insan
zihniyet ve davranlar, dolaysyla deer sistemleri, politika bi
limi ise hukuk ve otorite ilikileri ile uramaktadrlar. Her bir
uzmanlk dal kendisine zg bamsz bir teori oluturmak ve
kendi bilim alanm dier disiplinlerin alanlarnda ayrmak iin
ura vermektedir. Tersine btncl teoriler ve baz filozoflar ise,
toplumu bir kl halinde ele almaya, ekonomik ilikileri olduu ka
dar insan zihniyet ve davranlarm da aratrmaya ve toplumu bir
hiyerari iinde snflandrarak otorite ilikilerini de ihmal etme
meye ve kapsayc teoriler oluturmaya almaktadrlar.
Teori, sz geen ilikilere dtan uygulanan bir bak olduu
iin ilikiler yn iinden hangilerini inceleme alan iine alabile
ceini seebilmekte, dzeyler arasmda belirleyicilik ilikileri tayin
edebilmekte ve olgular arasmda ilevsel ya da nedensel balar kura
bilmektedir. Oysa Blochun yaptnda byle bir teoriye bavurul
madn da belirtmitik.
O halde, Blochun yapt hakknda bir fikir sahibi olabilmek
iin onun ne tr ilikileri inceleme konusu yaptn saptamaya
alalm.

Bloch kitabna Arap ve German istilalarnn Bat Avrupa ze

rindeki etkilerini inceleyerek balamaktadr. O uluslarn etnik
oluumunu, dillerini, ortaa insannn zihniyetini, amal eylemi-

XI

ni, rf ve adetlerini, tabiyet ilikilerini, fief, vasalite, senyrlk

kurumlarn, savalar, soylular dolaysyla statleri, snflan ve
imparatorluklar incelemektedir. Ama bunlan yaparken ekonomik
terim ve olgulara ok az yer vermektedir. Bu bakmdan Bochta
ekonomi dier ekonomi arlkl almalara gre ihmal edilmi gi
bi gzkmektedir.
Ekonominin bu ihmal edilmi gibi gzkmesi yznden
Bloch'un bilimler arasndaki uzmanlamay kabullendii, feodal
dnemin ekonomisini incelemeyi iktisatlara ya da btncl teo
rilere brakt sylenebilir mi?
Kanmzca byle bir yargya varmak mmkn deildir. n
k Bloch Bu kitapta bir toplumsal yapnn tm balantlaryla
birlikte bir zmlemesine ye aklanmasna teebbs edilmekte
dir demektedir.
O halde yapmamz gereken ey, Blochun szn ettii top
lumsal yapnn tm balantlar ifadesi iinde ekonomiye ne ka
dar yer verdiini ve Bloch'un neden feodal toplumu ekonomik
kumullardan ok st yapsal kuramlarla (dokularla) temellendir
diini aratrmaktr.
Pek ok dnr iblm ve mbadelenin iyice younluk ka
zand kapitalist formasyonlarda, ekonomik ilikileri daha bir
nplana karmlar ve ekonominin dier doku ve dzeyleri ide
oloji, politika belirlediini kabullenmilerdir. Toplumu olutu
ran insan ilikilerini ekonomi ile temellendirmiler ve toplum tipletirmelerinde k noktas olarak ekonomik sreleri almlar
dr. Hi kukusuz ekonomisi nemsenmeyen bir pre-kapitalist for
masyon dnemeyeceimiz gibi, insan insana baml klan ili
kilerin mutlaka ekonomi veya i blm ve mbadele ile temelIendirildii politik ve ideolojik ilikilerin kmsendii bir kapi
talist formasyon da dnemeyiz.
Toplumbilimcilerin pek itibar ettii, endstrilemi-endstrileepemi, mekanik dayanmac-organik dayanmac, cemaat-toplum, krsal toplum-kentsel toplum, pre-kapitalist-kapitalist vb.
birbirinin tam kart olan toplum tipletirmeleri hep iblm
ve mbadele ilikilerini, toplumun ayrdedici lt olarak aln
masndan kaynaklanmaktadr. Bir kez toplundan birbirinden ayrdeden lt iblm ve mbadele olarak kabullenilince inam
ksana baml klan ilikiler kapitalist formasyonlarda ekono

X II

mi-ii srelerde, pre-kapitalist toplumlarda ise, ekonomi-d s

relerde aranmaktadr.
Kanmzca Blochun yaptnda ekonomi, insann ideolojik ey
leminin bir balangc deil sonucu olarak ele alnm, tm evresi
iinde insann amal eyleminin, nasl olup da ekonomik kurum
lan oluturduu, rf, adet ve geleneklerin nasl yasalar ve hukuk
sal kurumlara dnt gsterilmeye allmtr.
Blochun kendi tutumunu yapt iinde ortaya aka koydu
u ender cmlelerinden bir tanesi olan aadaki alnt, sannz
yukandaki yorumumuzu destekleyecek ieriktedir.
Bir toplumu yneten kurumlar btn, son zm
lemede insani ortamn btn bilgisi iinde aklanabi
lir.'Fakat alma eylemi, kanl canl varlklar, Homoeconomicus, philosophicum, juridicus gibi hayaletlere
blmesine yarar, bu hi kukusuz geerlidir ama ancak
esiri olunmad srece katlanabilecek bir durumdur ...
bir toplum da, bir zihin gibi srekli, karlkl etkileim
lerden dokunmam mdr? Bunlara ramen, her ara
trmann kendine zg bir ekseni vardr. Baka trl
konumlanm baka aratrmalara gre sonu haritas
olan ekonomi veya zihniyet incelemesi toplumsal yap
iin bir hareket noktasdr.
Blochun kendi ifadesine gre toplum eitli zihniyetlerin bir
birini etkiledii bir dokudur. Ve Blochun amac, bu birbirleriyle
etkileim halindeki zihniyetlerin tarih iindeki seyrinin bir zme
lemesini yapmaktr.
Bize kalrsa ok g bir ie kalkmtr Bloch. nk, eli
mizde tarihe uygulanabilecek iktisat eksenli bir teori toplumsal
formasyonlarda arta el konu mekanizmalarn aratran ya
da bir ekonomi mant vardr ama, henz ne sistematiklemi bir
ideoloji teorisi ne de kaba zihniyet (mentalit) snflandrmalar
dnda ayrntl zmlemelere imkan veren bir ideoloji mant
vardr.
te Blochun btn yapt ierisinde ilk kez denedii ve ba
arl olursa dier almalarda da kullanlmasn istedii ey, ta
rih iinde zihniyet' zmlemeleridir. Toplum incelemelerinde
toplumsal kurumlar karmza, zaman iinde sanki her zaman y
le en son durumlarnda olduklar gibi varmlar, hi deimemi

X III

ler ve deimiyeceklermi gibi karlar. Oysa her biri, bir zihni

yet dokusu veya rn olan toplumsal kurumlar tarihi (seyri)
iinde eitli etkileimler sonucu oluur ve dnmler geirirler.
Toplumsal ilikilere yol aan insanlar aras eylemler, olgusal
dzeyde insanlarn sembolleri, ideolojileri, amal eylemleri, zih
niyetleri olarak alglanr. Soyutlama dzeyinde (genelletirme d
zeyi) ise, karmza adeta insan eylemlerinin bir treviymi gibi
gzken nesnellemi ilikiler, etkileimler, kurumlar, yaplar,
toplumsal ve ekonomik btnler (entity) olarak karlar. Ve in
sanlar bilgileriyle bilgilerinin nesnesi arasnda hi bir fark gzet
meksizin toplum ve ekonomi gibi iki simgesel ve mantksal kate
goriyi nesnel ve varolusal bir varlkm gibi karlarna alrlar.
En azndan tarihin akn, eitli zihniyetteki insanlarn brak
tklar belgelerin gzlkleri iinden izlediklerini gzard ederler.
Oysa Bloch'un nesnesi, bu tr fiktif yap ve btnler deil ya
zc rahiplerin Latince metinlerinin, halk dillerinde yazlm sat-ba szlemeleri, azat belgeleri, biat tutanaklar, kral kararname
leri, mahkeme zabtlar ve yaznsal yaptlardan oluan belgeler
dir. Bloch, destan, roman, iir ve ark ierde zmlemelerini ta
rihinin en kymetli malzemesi sayar. Bu belgelere itibar etmeyen
tarihileri kuru tarihiler olarak niteler. nk onun amac feodal
toplumu, feodal insann araclyla ve sz edilen insani mant
yla olduu kadar, duygularyla da yakalayp ortaya koymaktr.
Belgeler zerinde kendisini da vuran insan zihniyeti, dei
ik zamanlar iin geerli olan bilim, estetik, etik erevelerin et
kisi altmda bugnk kavramlarmzla uyum veya uyumsuzluklar
gsterir, insana ait kamlar yanstan her belge, insan zihniyetinin
bir rn olduu iin kendi dneminin gereini bize krlarak
yanstr. Biz de bu yansmay ayrca kendi optiimizden (Dnya
grmzden) geirerek grmeye alrz. Saylar, zamanlar,
isimler, yerler ve olaylar konusundaki gemie ait bilgiler gn
mzdeki geerli kavramlar ile elitike gitgide mulak ve kuku
lu bir hale gelirler. Bu bakmdan say, zaman, isim vb., trden
kesin addedilebilecek verileri dile getiren belgeler bile, tarihi ta
rafndan bir deerlendirmeye tabi tutulmadan nce o belgeyi b
rakan insann (veya topluluun/toplumun) zihniyetini zmle
mesini gerektirir.
Bloch feodal an zaman ve say anlaynn gnmzden ne
kadar farkl olduunu vurgulamak iin u arpc rnekleri ver
mektedir :

XIV

Antikitede de olduu gibi her zaman, gn 12 sa

at geceyi de 1 2 saat kabul etme usul gnein yllk ha
reketlerine gre bu kesirlerin srekli uzamasna yol a
yor ve en iyi eitilmi kimseler bile bunda bir tuhaflk
grmyorlard. Henz sre kavramna ulalm deil
di. Sadece sre kavram deil saylar sisteminin tm
sisler ile kapldr.
Bu durum saatlerin hesaplanmasn mulak bir hale getir
mektedir. O zamann rflerine gre, Hainaut kontluunda yapla
cak adli delloya 9 saat iinde gelmeyen bir sava yenik sayl
maktadr. Taraflardan biri henz delloya gelmemitir. Fakat 9
saatlik srenin dolup dolmad tartma konusudur. Kontluun
yarglar tartrlar, gnee bakarlar, 'kilise mensuplarna dan
rlar. Nihayet mahkeme kurulu bekleme sresinin dolduunu
aklar.
Blochun zaman konusunda en arpc rnei Incil'in Maher
Gnnn, sa'nn doumundan 1000 y sonra gerekleeceini
kaydetmesine ve Paris kiliselerinin Maher Gnn ilan etmele
rine ramen insanlar, romantik tarihilerin resmettikleri evrensel
bir korkuya kaphnamlardir. Bunun nedeni hereyden nce
mevsimlerin akna ve kutsal gnlerin yllk ritmine dikkatlerini
younlatrm olan bu dnem insanlarnn yllar ne saylarla ne
de belli bir balangca gre aka hesaplanm saylarla dne
memeleridir.
Tarihinin en temel sorunu ulaabildii belgelerin ifadeleri
altnda yatan anlam yorumlamaktr. Belgelerin dilini zmeye
kalkan bir tarihinin amac, gerei bulup ortaya karmak de
il, gerein nasl olabilecei konusunda akl yrtmektir. Her
belge gerei temsil ettii savyla ortaya km bir insan veya
insan topluluunun zihniyetinden ve mantndan baka bir ey
deildir. Bir de belgelerin mantna, tarih uzmanlarnn zihniyet
leri, mantklar, genellemeleri, kan ve yarglan eklenir. Tarih o
u kez birbiriyle elien, birbirini yadsyan dncelerin stne
kuruldur ve kurulur. Bu ztlklar iinde doruya, tarihinin yi
ne kendi akl yrtyle hangi belgelerin daha akla yatkn han
gilerinin akla yatkn olmadn tartmakla vanlr. yi tarihi bel
geleri ne kadar konuturacan ve nerede susturacan iyi ta
yin eden kiidir,
Bloch iyi bir tarihinin en zgn rneklerinden birini olu
turmaktadr. O tarihe dtan (daha nce akladmz anlamda)

XV

bir teori uygulamamakta, olgular arasnda ilevsel balar kurma

makta ve dzeyler arasnda belirleyicilik ilikileri tayin etmemek
tedir. Bloch belgelere sadece mantksal bir aklama getirmeye
zen gstermektedir. Kanmzca bu zellik epistemolojisinin ana
temasn oluturmaktadr.
Bloch'un Feodal Toplumunu dikkatle okuyan bir okuyucu,
hangi kannn sadece yazc bir rahibin zihniyeti, hangi adetin ne
rede ne kadar yaygn bir rf, hangi ekonomik eylemin ne zaman
olumu bir kurum, hangi kararnamenin genel geerlik kazanm
bir yasa, hangi genellemenin tutarsz bir tarihinin kans oldu
unu izleyebilecek; nerede bizzat Blochun kendisinin konutuu
nu anlyabilecek ve her yargsnn en az birka tekil ya da genel
lemeye imkan veren belge ile desteklendiini grecektir.
Feodal toplumu ok iyi tanyan, tekil olgular, kendinden n
ceki tarihilerin kan ve genellemelerini ok iyi bilen ve feodal
toplum zerine en fazla genellemeye hakk olan Bloch bunu yap
maktan zenle kanmaktadr.
Eer imdiye ikadar yazdklarmz toparlayacak olursak,
Blocha gre, feodal toplumun tutkaln ekonomik kuramlardan
ok Blochta ekonominin bir balang olarak deil ama insa
nn inanl eyleminin bir sonucu olarak ortaya kt ve ekonomi
nin aslnda hi ihmal edilmedii bir an iin bile unutulmamal
dr styapsal kuramlarn oluumunda aramak gerekir. Bloch
un aratrma nesnesi belli bir dnemin zihniyetidir. Epistemolopisi ise, belgelere bir ierik zmlemesi yaptktan sonra, dier
bir ok kantn da altnda, onlarn mantki tutarlln tar
tmaktr.
imdi de Blochun yntemi zerinde duralm.
Blochun ynteminin birinci zellii, semantik evrimlerden
olgusal evrimleri izlemesidir. Bloch feodaliteye ilikin szckle
rin, geni bir zaman dilimi ve mekan eitlilii iinde anlam de
itirdiklerini inceleyerek, kavramlarn nasl anlam yitirdiini ve
nasl yeni anlamlan kazandm sergilemektedir.
Szckler diyor Bloch, ok kullanlm paralar gibidir. Te
davl ettike zelliklerini yitirirler. Feodalitenin gerek kkeni
olan 'fief', artk bu imgeler btn iinde nplanda dahi deil
dir.

XVI

Blochun ynteminin ikinci zellii, feodaliteye bir model

oluturabilecek kadar tipik zellikler tayan Fransadaki seman
tik evrimin Bat Avrupa'nn dier lkelerindeki semantik evrim
lerle ne kadar uyum halinde olup olmadm tartmaktadr.
Blochun ynteminin nc zellii, feodaliteye zg kurumlarm eitli mekanlardaki evriminin farkl tempo ve ritimlerini
olaanst bir aba ile izlemeye alarak, sz edilen tempo ve
ritimleri kyaslayarak, tarih atlaslarmzdan ancak iki boyutlu ola
rak algladmz fiziki corafyay bize drt boyutlu boy, en, de
rinlik ve zaman bir toplumsal corafya olarak kavratma gayret
leridir. te Blochun, kendi ynteminin zelliklerini vurgularken
szn ettii btnsellik feodal toplumu drt boyutlu bir toplum
sal corafya iinde ele almas, feodal kabullendii tm lkelerin
semantik evrimlerini inceleyerek feodaliteyi zmlemesidir.
Fransa'nn kaderi, Orta adan itibaren ulusal
birliin en gl balaryla balangta gl farklarn
ayrd bir toplumlar am bir araya toplamak olmu
tur. Ama, hi bir aratrma toplumsal corafya konu
sundaki kadar geri kalmamtr. Bu durumda aratr
maclara baz kilometre talan nermekten ileri gide
meyeceiz.
<
Bloch, bizi fiziki corafyann bamllndan kurtarp bir
toplumsal corafyann iine sokmay nasl baanr? O Bat Avru
pa'nn stnde bir planr uuu yapar ve her bir ulusun feoda
liteye ilikin kurumlann, szcklerin evriminden izlerken bu
uu, tpk zaman geriye gtrebilen bir kurgu - bilimsel zaman
makinas gibi bizi geriye gtrr. Dil, kurumlar ve olgularn ev
riminden sk sk szeden Bloch, Sperma iinde tamamen biim
lenmi inam dnen eski fizyologlard diyerek ereksel evrim
grne de kar kar.
Blochun yntemini okuyucuya kavratabilmek iin, onun tabiyet balarnn oluumunu nasl incelediini ve fief'in kurumsal
lamas srecini nasl ele aldm zetlemeye almaktan baka
kar yol yoktur.
te kar karya iki adam. Biri hizmet etmek isti
yor, dieri de ef olmay kabul ve arzu ediyor. Birincisi
ellerini kavuturup kincisinin ellerim elleri arama ko
yuyor. Ellerini veren kimse ayn zamanda karsndaki
nin adam olduunu belirleyen ok' ksa birka sz edi
yor. Daha sonra ef ve tabi, azdan pyorlar.

X V II-

Vasaller eflerine byle bir trenle ( Hommage-Marmschaft-biat) 'balanyorlard. Bu ba, balangta mr boyu idi. Derken
rsileti, btn bir aileyi nesiller boyu balar bir hale geldi. nce
leri insanlarn karlkl iradeleri ile aktettikleri bir-szleme iken
kurumsallat. Biat edenin ykmll hizmet etmekti (servitum). Feodal ada bir efendiye hizmet etmek erefli bir grevdi.
Servitum szcnn urad semantik deiimi grebilmek
iin drt yz yl ncesine dnmemiz gerekir. Romada servitum
szc klelik anlamna geldii iin zgr bir insan dehete d
rebilirdi. Orta ada ise tersine vasal efendisine hizmet etmek
ten onur ve gurur duyard. nce bu hizmet ev ileri grmek iken
sonradan askeri hizmete dnt-vasal terimi valet (iolan) sz
cnden tremedir. Bu i ie girmi kavramlarn, senyrn, vaalinin kamn doyurmas, vasalin efendiye ev ii ve askeri hizmet
grmesi olgularnn hem zaman iinde geriye giderek, hem de Ba
t Avrupa stnde bir planr uuu yaparak semantik evrimden
nasl izlenebileceini grmek iin geliniz Bloch ile beraber nce
zaman iinde geriye gidelim.
Romada zel askerlere verilen ad Buccelaridir. Bu terim,
Buccela, askerlere levazm peksimeti olarak datlan ekmek
szciiznden tremedir. Feodalitede karmza kacak pek ok
szcnn bir karln Romada, pek ok kurumun bir benze
rini de Roma Hukukunda bulabiliyoruz. Roma hukuku, patron
luk ve mterilik-yanamalk gibi burumlara yer vermitir. s
telik feodalitenin olumasmda k nemli rol oynayacak olan iolanmn karlm da, peur terimi altnda rastlyoruz. Romann istilas altndaki Galya'da, itaat szlemeleri durmadan
artmtr, bir adam bir dierinin adam olmaktadr. stelik Roma
hukukunda patronluk kurumu olmasna ramen Galya'daki bu ba
n hi bir yasal nitelii de yoktur. Tpk Roma Galyasnda oldu
u gibi Merovenj Galyasnda da bu olgu srp gider. ef astm ba
km altna alr suscipere ve kendini teslim edenin patronu
olur.
Romadaki, buccelari (zel asker) ve peur (iolan) anlam
na gelen terimlerin feodaliteye geen toplumlarda deiik zaman
lar iinde hangi terimlerle karlandm ve bu terimlere ne an
lam yklendiini bilebilmek iin gelin imdi de Bloch ile beraber
zaman iinde ileri gidelim ve Bat Avrupa'nn terimleri zerinde
bir planr uuu yapalm. Fransada iolanma valet, Danimar
kada deng, Ingilterede Knight, Almanyada Kneht denmek-

X V III

tedir. zel asker konumundaki silah arkadalarna ise, eski G e r

men topluluklarnda gisind, Merovenj dneminde hassa ordusu
na girenlere truste, talyada gassindus, Ispanya'da criados,
denmektedir.
imdi bu ok sayda terimlerin ve ayr iki hizmet trnn
nasl i. ie geerek feodalitenin kurumlanndan birisini olutur
duunu grelim.
Ne zaman ki, iolanlan askeri hizmet, silah askerleri ev hiz
metleri grmeye baladlar, bu iki hizmet tr birbiriyle i ie
geti. Feodalite, artk btn bu ilikileri ifade edecek ve bu terim
lerin tmnn yerine geecek vasscd terimine kavutu. Vassal
senyrne sadakatle hizmet edecek, senyr de onun bakmn st
lenecekti. Senyr vassaline bakm grevini iki trl yerine geti
rebilirdi. Ya onu srekli bir iolam gibi evinde besliyecekti, ya
da ona geimini karlamak iin toprandan bir ksmn temlik
edecekti, ite bu badan tr yaplan toprak temlikine yazc ra
hiplerin metinlerinde beneficum, halk dilinde ise fief ad ve
rilmitir.
Byle uzun bir rnek vermekteki amacmz okuyucuya Bloch'
un semantik evrimlerden yola karak olgularn evrimini nasl ya
kalad konusunda bir fikir vererek yntemini kavratmakt. Fiefin geirdii deiimler sonucunda nasl bir ekonomik kurum ha
line dntnn izlenmesini okuyucuya brakyoruz. Daha n
ce de belirttiimiz zere onun toplumdan ne anladn, episte
molojisini ve yntemini biz tartacaz ama feodaliteyi Bloch'tan
reneceiz.
Feodal toplumun Trk tarih yazn asndan zel bir ne
mi vardr. Kitlelerin byk ilgisini eken Osmanl Toplumsal Ya
ps zerinde yrtlen son yirmi yl iindeki tartmalarda feo
dalite kavram en arlkl yeri igal etmektedir. Ama ne yazk ki
bu tartma feodalitenin byk ustalarndan birinden yoksun ola
rak; Blochsuz yrtlmtr. Darda 170 defa baslm ve feo
dalite zerine yazlm btn kitaplardaki atflarda ba sray al
m olan Bloch, Osmanl Toplumsal Yapm inceleyen kitaplarn
dipnotlarnda ya hi yer almam ya da nemsiz denilebilecek de
inmelerle geitirilmitir. Bloch'un Feodal Topluni\mxm evril
mi olmas, hem feodalite kavramnn Trk okurlarnca yeniden
yorumlanmasna yol aacak hem de bu konuyla ilgili tartmalara
canllk getirecektir.

X IX

Bu gecikmi ve ok zor misyonu omuzlayan ve stesinden ge

len M. Ali Klbaya kendim ve 'konuya ilgi duyanlar asndan
teekkr ederim. Bloch eer bugne kadar dilimize kazanchnlamamsa, bunun bir nedeni de feodaliteye ilikin terim ve kav
ramlarn karmaklndan, Trke karlklarnn kolaylkla bu
lunmamasndan ileri gelmektedir. Franszcanm yan sra Latince
kklere de hakimiyeti gerektiren Bloch evirisi ancak, feodaliteye
ilikin kavram ve sreleri ok iyi bilen bir kimse tarafndan ger
ekletirilebilirdi. Bu zelliklere sahip olan Klbay'n nemli bir
zellii de bize Blochu eviri deil de adeta Trke yazlm bir
kitap gibi okutabilmesidir. Bloch'un yer yer iirselleen slubunu
bozmakszn aktarabilen Khbay' ayrca kutlarm.
ERKAN AKIN

XX

EVRMENDEN BRKA SZ
Marc Bloch feodalite tarihilerinin en nls ve en nemlisi
dir en nl ve nemlilerinden biridir demiyorum. Bir hoca,
bir aratrc ve bir yazar olarak, feodalitenin kavramsallatrl
ma abalarna damgasn vurmutur. Hibir ciddi feodalite ara
trma ve tartmas yoktur ki, Bloch'un glgesinde srdrlm
olmasn. Fakat ne yazk ki, Blochun k nemli kitabyla Trk
okuyucusu ancak 1983'n sonlarna doru tanabiliyor. Bunun
byle olmasnn ok sayda nedeni var. Fakat zellikle iki tanesi
bize aklayc nitelikte gzkyor. Bunlardan birincisi, Trk ay
dininin genelde batlamamn dn vermez temsilcisi olduunu id
dia etmesine karlk, Baty tanmada gsterdii tembelliktir.
kincisi ise, vnme sulamasyla karlamak pahasna syle
mekten kanamayacamz bir olgu olarak Blochun bu kitab
rnn ok zor bir eser olmasdr.
Feodal Toplumun ok zor bir metin olmas, yazarn slubun
dan kaynaklanmamaktadr. Bloch, bilim adamlarnn ok azmin
ulaabildii bir slup ustasdr da. Bir Orta a yazan iin sy
lendii gibi, o da Franszcay avularnn iine almtr. Metnin
zorluu, konunun bizatihi kendinden kaynaklanmaktadr. Feoda
lite bir Orta a oluumudur. Bu dnem ayn zamanda ulusal dil
lerin de ortaya kmalarna tank olmutur. Bu ulusal diller, ya
Latince temeli zerinde ondan farkllaarak; ya da Latinceyle ak
rabal olmayan ilkel diller temeli zerinde, ondan geni apta
etkilenerek ortaya kmlardr. Feodalitenin btn terimleri de,
ite bu olumakta olan dillere aittirler. Bu kelimeler bugnk Ba
t dillerinde ya hi kullanlmamakta, ya biim veya anlam deiti
rerek, ya da hem anlam hem de biim deitirerek kullanlmakta
drlar. Feodaliteye ait terimleri tam anlayabilmek iin Latinceye
mracaat etmek de salkl bir yol deildir. Geri terimlerin ou
Latince kkenlidir, ama bunlar klasik Latinceden ok uzaklam
olan, Aa Latince veya vlger Latincenin kkenleridir. Bu diller

ise bugn-konuulmuyorlar. Elimizdeki Latince metinler ise he

men yalnzca klasik Latinceyle yazlmlardr.
Bu durumda, feodalitenin terimlerini anlamak ancak feodali
tenin bizatihi kendi-bilgisi iinde mmkndr. Ama ne yazk ki,
yllardan beri srdrlen tartmalara ve szm ona aratrmala
ra ramen, lkemizde feodalitenin bilgisi nin olutuu sylene
mez. Fief'i tmar terimiyle, feodaliteyi derebeylik ile karla-
maktan ekinmeyen uzmanlarmzm bolluu, bunun en ak kan
tdr.
Rnesans talyasnda traduttori traitori (evirmenler ihanet
ederler) sz ses uyumunun yaratt armlarn tesinde ger
ek yan da olan bir zdeyi haline gelmiti. Latin ve Yunan kla
siklerinin olumakta olan talyancaya aktarm srasnda bu ka
nlmazd. Trke de oluum halinde bir dildir, ama ben karl
henz kavramsal dzeyde olumam olan Bat kavramlarna Trk
e kelime uydurup; bu kurum ve kavramlarn Trkiyenin de ge
miinde varolduklar imajm yaratarak bir traditor olmak isteme
dim. Bu nedenle, Trk oluumlarna yabanc olan btn kavram
lar, metinde asl halleriyle braklmlardr.
Blochun bu kitabnn ok zor bir metin olmasnn ikinci bir
nedeni daha vardr. Bat esas olarak temel direk zerinde te
mellerini oluturarak bugnn ina etmeye balamtr. Bunlar;
hnstiyanlk, feodalite ve rnesanstr. Bu oluumu da tanma
m olan lkemiz insanlarnn Baty anlamalar gerekten gtr,
onlara bunu anlatmak isteyen evirmenin ii ise daha da gtr.
Fakat bu zorluklara ramen, bu evirinin Trk okuyucusuna
hitap edecei, hem de ok hitap edecei konusunda bizi umutlan
dran nokta; Blochun bilim adam kafas ile aydnlk yreini
birletirmi olmasdr. Bu tonu aynen aktarmaya altk ve oku
yucunun bu byk inam seveceini umuyoruz. Sevgi ise zorlukla
r aan bir g kaynadr.
Metnin dzenleni biimi baz aklamalara ihtiya gstermek
tedir. Hereyden nce, her blm kendi iinde bir zaman skalas
izlemekte, yani her blmde btn feodal an tarihi o balk
asndan ncelenmektedir.
kincisi, Blochun en zgn ynlerinden biri olarak; hukuk,
iktisat ve edebiyat ile zihniyet sorunlar, metnin iinde birimleriy
le heran birleen, ama zaman zaman da bamszlklarna kavu
turulan bir tarzda ele alnmlardr. .

XX II

eviriye ilikin olarak son sylemek istediimiz, corafi ad

larn Trkelemi olanlarn Trke halleriyle, dierlerini ise bu
gn hangi biimdeyseler yle verdiimizdir. Bu noktann belirtil
mesi u adan nem tamaktadr: Orta a ad milliyetiliini
tanmamtr ve hemen heryerin ad bugnknden ok deiiktir.
Eer yer adlarn metindeki gibi braksaydk, bu okuyucu iin yal
nzca bir bilmece olurdu, zel insan adlar iin de ayn tavr be
nimsedik.
Televizyonun renkli rekabeti karsnda giderek azalan bir
okuyucu kitlesine hitap etmek durumunda kalan kaliteli yayncl
n bir macera olduu lkemizde, bu hacimli kitab yaynlama ka
rarn cesurca veren Sava Yaynlar Gnel Ynetmeni Dr. Erhan
Gksel ile Yaynevinin sahibi Sava Gezerkayaya teekkr etme
grevini imdilik ben stleniyorum. Ama bunun bir elilik olduu
na inanyorum. Bu iin gerek sahibi Trk okuyucusudur,
Bu zor metnin evirisine byk emek harcadm. Bu emei de
erli dost Prof. Dr. Aydn Gven Grkana arm aan ediyorum.
Ama, sanclarla skntlarm kendime saklyorum, nk onlar
karm ve olumla paylatm.
MEHMET AL KILIBAY

XXIII

 ND E KLE R
NSZ Y E R N E

...

BLOCHU OKUMAK

......

... ...

V
IX

EVRMENDEN BRKA SZ ... ..................

XXI

GR ARATIRMANIN GENEL YNEL

BRNC CLT
TABYET BALARININ OLUUMU
BRNC BLM
ORTAM
Birinci Kitap
Son stilalar
AYIRIM 1 MSLMANLAR VE MACARLAR
I.
II.
III.
IV.

.......

Avrupa stila ve Kuatma Altnda

...
iMslmanlar . . . ......................................
'Macar Saldrs .....................................
Macar stilasnn Sonu ... ... ...... .........

13
13
14
19
23

AYIRIM 2 NORMANLAR

29

I.
II.
III.
VI.
V.
VI.

29
34'
38
44
50
54

skandinav stilalarmm Genel Karakterd ...

Talandan. Yerlemeye
.....
...
skandinav Yerlemeleri : ngiltere
...
skandinav Yerlemeleri : Fransa ......... ...
Kuzeyin Hnstiyanlatnlmas ... .........
Nedenlerin Aratalmasma Doru .........

~xxv

AYIRIM 3 STLALARIN BAZI SONULARI VE DERSLER 01

I.
II.

Kargaa .............. ....... . ....................... .

stilalarn nsani Katks: Dilinve Adlarn
Tankl
.................
66
III. stilalarn nsani Katks: Hukukun ve Top
lumsal Yapnn Tanklklar.................
72
IV. stilalarn . nsani Katks: Gmenlerin Ne
75
reden Geldikleri Sorunu.....................
V. Dersler......................
77
ikinci Kitap
Yaam Koullan ve Zihinsel Atmosfer
AYIRIM 1 MADD KOULLAR VE EKONOMK ORTAM ...
I.
II.
III.
IV.
V.

83

ki Feodal a
...... ... ............
Birinci Feodal a :skn.........................
Birinci Feodal a : likiler.................
Birinci Feodal a:
Ticaret
kinci Feodal an EkonomikDevrimi ...

83
84
86

91
95

AYIRIM 2 DUYU VE DN B M LE R ................

99

I. Sre ve Doa Karsnda nsan'..... ........

99
II. fa d e .......... ...... .................... ....... ... 103
III. Kltr ve Toplumsal Snflar
... 107
IV. Dinsel Zihniyet ................
110
AYIRIM 3 O RTAKBELLEK
I.
II.

Tarih Yazcl ...................................

Destan ......

119
119

AYIRIM 4 KNC FEODAL ADA ENTELLEKTEL

RNESANS
...........................................
I.
II.

137

Yeni Kltrn Baz Nitelikleri................. 138

Bilinlenme........................................ 141

AYIRIM 5 HUKUKUN TEMELLER ......

I.
II.
III.

125

r f mparatorluu ... ...........................

rf Hukukunun Nitelikleii .....................
Yazal Hukukun Canlanmas......... ........

145
145
149
154

KNC BLM
ADAM ADAMA BALAR
Birinci Kitap
Kan Balan
A Y IR IM I

AYIRIM 2

SOY DAYANIMASI ... .......

159

I.
II.
III.

159
162
169

Kan Dostlan
..............................
Kan Davas
...
Ekonomik Dayanma .............

AKRABALIK BAININ KARAKTER

VE DEM SREC ..............................
I. Aile Yaamann Gerekleri.................
II. Soyun Yaps
...
III. Kan Balan ve Feodalite ... ............ ... ...

173
173
176
182'

kinci Kitap
Vassalite ve Fief
AYIRIM I

VASSALK B A T ...................................
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.

AYIRIM 2

AYIRIM 3

Bir Baka Adamm Adam

................ - 185
Feodal ada Biat (Adam Olma) ........... 186
Kiisel Bamllk ilikileriminOluumu ... 188
Savalar
....................
193
Karolenj Vassalite,................... ... ... ... 198
Klasik Vassalitenin Oluumu.................... 202

FEF ...
I.
II.

185

205.

Benefiedum ve Fief: cret Toprak ... ... ... 205

Vassallerim Banndnlmas...... .............. 212

AVRUPADA
BR G E Z tN T..............................
v
I.

221

Fransz eitlilii: Gney - Bat ve Nortmamddya

..............
221
II. talya.................
223
III. Almanya
.............
225

XXVII

IV.

Karolenj Imparatorllugunun Dnda Kalan

Anglo-Saxon Ingilteresi ve Asturias - Leon
Krallklarnn spanyas..................
227
V. thal Mal Feodaliteler
................... 235

AYIRIM 4

AYIRIM 5

AYIRIM 6

AYIRIM 7

FEF VASSALN MLKYETNE NASIL GET 239

I. Irslilk Sorunu : erefler ve Adi Fiefler ....
II. Evrim : Fransz rnei...................
III. Evrim : Imparatorhk'taki Durum............
IV. ntikal Hukuku Asndan Fiefin Geirdii
Deiiklikler ... ... .................... ...
V. Ticarette Sadakat ..........................

239
244
248

BROK EFENDNN A D A M I.................... ...

265

I. Biatlerin oklamas
...
II. Mutlak Biatin Ykselii ve k............

265
269

VASSAL VE SENY R

...

275

I. Yardam ve Koruma
...
II. Akrabalk Yerine Vassalit
.............
III. Karlkllk ve Kopular ............... ......

275
282
286

..............

250
260

VASSALTENN AMAZI

289

I. Tanklklarn elikileri ... ...................

II. Hukuksal Balar ve insani iliki ............

289
295

nc Kitap
Alt Snflarda Tabiyet Balan
AYIRIM 1

SENYRLK

..............

299

I. Senyrlk Topra
...........
299
II. Senyrlk un Kazammlan
..........
301
III. Senyr ve Baml Tarmsal iletme Sahip
leri
............
309
AYIRIM 2

SERFLK VE ZGRLK..........
I.

317

Hareket Noktas : Frank Dneminde Birey

lerin Koullar
... 317

XXVIII

II. Fransz S erflii

III. Aknan rnei....................
IV. Ingiltere : Serfliin Deiimleri

...
..............

AYIRIM 3 SENYRLK REJMNN YEN

BMLERNE DORU....................
I.
II.

324
332
337

343

Ykmllklerim Sabitlemesi .................

insan ilikilerindeki Deiim
...

343
347

KNC CLT
SINIFLAR VE NSANLARIN YNETM
Birinci Kitap
Snflar
AYIRIM 1 FL BR SINIF OLARAK SOYLULAR
I.
II.
III.
IV.

...

353

Eski Kan Aristokrasilerinin Yoik Olmas ...

Birinci Feodal ada Soylu Kelimesinin
eitli Anlamlarna D a ir..........................
Soylular Snf, Senyr S n f....................
Soylu Snfnn Sava N itelii................

353

AYIRIM 2 SOYLU YAAM

I.
II.
III.
IV.

AYIRIM 4

...

365

Sava
...............................
365
Soylunun Ev Yaama..................
373
Meguliyetler ve Vakit Geirme Biimleri ... 377
Davran Kurallar...........
... 381

AYIRIM 3 VALYELK
I.
II.

...........

356
360
361

......

...

389

valyenin SiM Kuanmas ....... ... ... ...

valyelik Kurallar.............

389
395

FL SOYLULUUN HUKUK SOYLULUK

HALNE DNM
.......
I.

399

Kl Kuanma ve Soyklatnnanm
Irsilifi. ...
... ...
399
II. valye Soyundan Olanlarn Ayrcalkl Bir
Snf Haline Getirilmesi
............... 405

XXIX

III.
IV.
AYIRIM 5

SOYLULUK lNDE SINIF FARKLARI ... .....

I.
II.

AYIRIM

Soylular Hukuku.........................
Ingiliz stisnas ... ...............

407
411
415

iktidar ve Mertebe Hiyerarisi ... ............ 415

avular ve Serf valyeler............... ... 421

DlN ADAMLARI SINIFI VE MESLEK

S IN IFLA R I...........

433

I.

Feodalite iinde Kilise" Toplumu...............

433

II.

Serfler ve Burjualar ... ..................... . ...

442

kinci Kitap
nsanlarn Ynetimi
A Y IR IM I

ADALETLER..................................
I.
II.
III.
IV.

AYIRIM 2

Adalet Dzenimin Genel Nitelikleri ... .....

Adaletlerin Paralanmas ... ...................
Eitler mi Yarglasn, Yoksa Efendi mi? ...
Paralanmamn Kysnda: Eski Sistemler
den Ayakta Kalanlar ve Yeni Etkenler

GELENEKSEL KTDARLAR : KRALLIKLAR

VE MPARATORLUK
I.
II.
III.

..........

YEREL PRENSLKLERDEN ATO

TOPRAKLARINA
I.
II.
III.

447
450
459
461

467

Krallklarn, Corafyas
........................ 467
Krallk iktidarmn Doas ve Gelenekleri .. 472
Krallk iktidarnm intikali, Hanedan So
runlar ..........
477

IV. m paratorluk
AYIRIM 3

447

484
6

Yerel Prenslikler........................
Kontluklar ve ato Topraklan...............
Kilisenin Egemenlik Alanlan
.....

XXX

489
...489
495
497

AYIRIM

AYIRIM

DZENSZLK VE DZENSZLE
KARI MCADELE...........................

...

507

I. kticbrllarm Snrlan .............................

II. iddet ve Bara Ynelime........................
III. Tanr Bar, Tanr Ate Kesd................ ...

507
510
513

DEVLETLERN YENDEN KURULUUNA

DORU : ULUSAL EVRMLER................... ...

523

I. Glerin Toparlanmasnn Nedenleri ... ...

II. Yend Bir Monari : Capetler ... .............
III. Khnelemekte Olan Bir Monari : Almanya
IV. ngiliz - Nonman Monarisi : Fetdhin Getir
dikleri ve Germenlerden Kalanlar............
V. Uluslar
...
.................. ...........

523
525
529
533
536

nc. Kitap
Toplumsal Tip Olarak Feodalite
ve Etkisi
AYIRIM

TOPLUMSAL TP OLARAK FEODALTE .......

543

I.

Feodalite mi, Feodaliteler mi : Tekil mi o. ul m u?

......... ................. ........... 543
II. Avrupa Feodalitesinin Temel zellikleri ... 545
III. Karlatrmal Tarihten Bir K e s it............ 549
AYIRIM

AVRUPA FEODALTESNN UZANTILARI ......

I.
II.

553

Batan Gemiden Kurtulanlar ve Yeniden Ya

amaya Balayanlar
......................... 526
Savalk Dncesi ve Szleme Dncesi

BBLYOGRAFYA

559 - 595

FEODAL

TOPLUM

GR
ARATIRMANIN GENEL YNELt

Ancak iki yzyldan beri, Feodal Toplum adn tayan bir ki

tap, ierii hakknda peinen bir fikir verebileceini umabiknektedir. Feodalite kelimesinin kk olan, latince feodaiis sfatnn
izinin Orta aa kadar uzanmasna karlk, feodalite kelimesinin
kendisi en ok 17. yzyla kadar geriye gidebilmektedir. Ancak,
her iki kelime de ortaya kmalarndan itibaren uzun bir sre,
yalnzca hukuki bir anlam tamlardr. leride greceimiz zere,
fief gerek mallarn iktisab anlamna geldiinden, feodal keli
mesinden fief'e ilikin eyler anlalmaktayd, Fransz Aka
demisinin tanm. Feodalite dendiinde ise, bazen fief'in ni
telii, bazen ide fief'e ilikin ykmllkler anlalmaktayd. 1630
ylnda, szlk Richelet, feodaliteyi saray terimlerinden say
yordu, tarih deyimlerinden deil. Feodalite szcnn anlam,
bir uygarlk tarzn ifade edecek kadar, ne zaman geniletilmitir?
Feodal hkmet ve feodalite kavramlar, bu geni kavray
iinde ilk kez, yazar Bouladnvilliers kontunun lmnden be yl
sonra, 1727da yaynlanan Lettres Historiques sur les Parlemens
(Meclisler zerine Tarihsel Mektuplar) adl kitapta grlmekte
dir. (1) Bu rnek olduka derin aratrmalar sonucu bulabildik
lerimin en eskisidir. Belki baka bir aratrmac bir gn daha es
il) Histoire de lAncien Gouvernement de le France avec X IV Lettres
Historiques sur Les Parlemens ou Etats Gnraux, La Haye, 1727, Bu
kitaptaki drdnc mektubun bal Feodal ynetimin ayrntlar ve
fiefterin ihdas adn tamaktadr (cilt I, s. 286). Bu mektupta u

cmleyi (s. 300) okumaktayz : B u emirnameyi aynen iktibas et

tim, nk orada eski feodalite hakknda tam bir fikir bulabileceimi
sanyordum.

kiye ait bir rnek bulacak kadar ansl olur, ilgin bir kimse
olan de Boulainvilliers, bir yandan Fnelon'un dostu ve Spinozann
evirmeni iken, dier yandan da soyluluun ateli bir taraftan idi.
Germen eflerin soyundan geldiini dnen bu kimse, eer deyim
yerindeyse, daha az ateli ve daha az bilimsel bir Gobineau idi.
Ama, btn bunlarn yannda, de Boulainvilliers'yi yeni bir tarih
sel snflandrma ynteminin bulucusu olarak kabul etmek ,ekici
bir dnce olmaktadr. Aslnda bu gerekte de byledir. Aratr
malarmz srasnda, mparatorluklann, hanedanlann, Byk
yzyllarn hepsinin bir byk kahramana baland monarik
gelenekten koparak, toplumsal oluumlarn gzleme dayal yeni s
ralanmasna yerini brakt bir aamaya geiin nemini ve ned
retini grme olanana sahip olduk.
Ancak, feodalite kavramna yaama hakkn salayan ok da
ha nl ibir yazar olmutur. Montesquieu Boulainvilliersyi oku
mutu. Dier yandan, bu nl yazar hukukularn terminolojisin
de de korkulacak bir yan grmemekteydi. Zaten edebi dil onun
elinde yorularak, Kilise yazclarnn oluturduklar hukuk dili
nin kalntlarndan temizlenerek zenginlememi miydi? Montes
quieu, hi kukusuz kendine ok soyut gelen feodalite kavra
mn grmemezlie gelmise de ,ann aydn kitlesine feodal
yasalarm tarihin bir dnemini belirledii fikrini kabul ettirmi
tir. Fransadan kan kelimeler o dnemde, arkalarndaki fikirlerle
beraber dier Avrupa dillerine yaylmlardr. Bu kelimeler ou
zaman dier dillere, zgn biimlerini koruyarak geerlerken, Al
manca gibi baz dillere de evrilerek gemilerdir (lehmvessen).
Nihayet, Byk Fransz devrimi, Boulainvilliers tarafndan adlan
konulan kuramlardan ayakta kalanlanna kar karak tamamen
baka bir amala ortaya kartlm olan bir terminolojiyi kitleye
mal etmitir. Ulusal Meclis 11 Austos 1789 kararnamesine g
re, feodal rejimi tamamen yok etmitir. Bu szleri koskoca bir
Ulusal Meclis sylemi olduktan sonra ve kertilmesi bu kadar
zdraba mal olduu kesin olan bir toplumsal sistemin varlndan
artk kuku duymak mmkn mdr? (2).
yi bir gelecek vaad eden bu kelime, itiraf etmeli ki aslnda ok
kt seilmi bir kelimeydi. Hi kukusuz, balangta bu kelime(2)

Bugn yakalarnda krmz bir rozet veya kuma paras tayan

Franszlardan acaba ka tanesi, tarikatlarnn ilk szlemesiyle ken
dilerine yklenen devlerden birinin feodal rejimi geri getirmek isteyen her trl giriime kar mcadele etmek olduunu biliyorlardr acaba?

nin seimine etki eden nedenler olduka aa benzemektedirler,

Mutlak monarilerin adalan olan Boulainvilliers ve Montesquieu,
Orta an en arpc zellii olarak, iktidarn bir sr kk
prens hatta ky senyr arasnda 'blnm olmasn gryorlard,
te, feodalite derken, Orta an bu zelliini belirlediklerini sa
nyorlard. nk fieflerden sz ederlerken, iktidarn paralanma
sna neden olan senyrlk ve prenslikleri dnmekteydiler. Fa
kat, aslnda ne btn senyrlkler fief, ne de btn fiefler sen
yrlk veya prenslik idiler. stelik, eer ok karmak nitelikte
olan bir toplumsal rgtlenme tarz, yalnzca siyasal grntsne
baklarak nitelenirse veya fief dier tm nitelikleri bir yana
braklarak, sadece kat bir biimde hukuksal tarafndan ele al
nrsa, bu tanmlamalardan ve yaklamlardan kuku duyma hakk
doar. Ancak, kelimeler de ok kullanlm paralar gibidir; elden
ele tedavl etmenin sonucu olarak etimolojik zelliklerini yitirir
ler. Zamanmzdaki gndelik kullanmda, feodalite veya feodal
toplum kavramlar karmakark imgeler btn haline gelmi
lerdir. Dier yandan bu kavramlarn gerek kkeni olan fief artk
bu imgeler btnnn iinde n planda dahi deildir. Bu terimleri
birer etiket olarak kullanmak kouluyla, ama ieriklerinin iyice
aklanmas halinde, tarihi de fiziki gibi utan duymadan kendi
deyimlerine sahip kabilir. nk fiziki, kelimenin Yunancadaki
asl anlamna ramen, paralad bir eye atom demeye devam
ederek at bir olguyu gerekmi gibi muhafaza etmektedir.
Baka toplumlarda veya baka zamanlarda, genel izgileri
iinde Bat feodalitesine benzeyen, feodal adn hakeddbilecek ni
telikte yaplarn ortaya kp kmadklarm bilebilmek ok zor bir
itir. Bu konuyu kitabn sonunda inceleyeceiz. Fakat, hemen be
lirtelim, bu kitap bu konuya hasredilmemitir. zmlemesine gi
rieceimiz feodalite, bu ad ilk alan feodalitedir. Kronolojik er
eve olarak, aratrma, baz balang ve uzant sorunlar ayrk
olmak zere, 9. yzyln ortalarndan, 13. yzyln ilk birka on y
lna kadar olan Bat Avrupa tarih kesitini kapsayacaktr. Corafi
ereve olarak da Bat ve Orta Avrupa ele alnacaktr. Tarihler
ileride dorulanmay bekleyedursunlar, corafi snrlama, ksa da
olsa bir aklamaya gerek gstermektedir.
*
**
Antik uygarlk, merkezi Akdeniz olmak zere ortaya kmtr.
Eflatun, Biz, Btn Dnya topraklar iinde yalnzca Kafkasyadaki Riyon (Phase) nehrinden Herkl Stunlarna kadar olan

blgede fareler veya (bataklk kenarndaki kurbaalar gibi yayo

ruz demekteydi. (3) Eflatundan itibaren birok yzyl getikten
sonra, Ktann iine yaylan fetihlere ramen, ayn sular Romania
(Roma mparatorluu)'nm da ekseni olmaya devam ediyorlard.
Akitanyal bir senatr Boaz kylarnda kariyer yapabilir, Makedonyada da geni maliknelere sahip olabilirdi. Byk fiyat dalga
lanmalar, ekonomiyi Frattan Galyaya kadar sarsabilirdi. Afrika
buday olmadan nasl mparatorluk Rpma's kavranamazsa, Af
rikal Augustinus olmadan da katolik dinbilimi kavranamazd. Bu
na karlk, Ren nehri alr almaz, garip ve Akdeniz uygarl
na dman bir Dnya; barbarlarn engin dnyas, balyordu.
Ancak ,Orta a adn verdiimiz dnemin arefesinde, insan
kitleleri arasnda meydana gelen iki olay, Akdeniz Dnyas ile Bar
bar Dnyas arasndaki dengeyi bozmulardr. (Akdeniz dengesi
nin iten zaten nasl bozulmu olduunu ve bu bozulmann derin
liini burada aratrmayacaz). Dengeyi bozan etkenlerden birin
cisi Germen istilalar, sonra da ikinci olarak Mslman fetihleri
olmutur. Roma mparatorluunun eskiden Bat parasn mey
dana getiren lkelerin byk blmnde ayn zihinsel ve toplum
sal adetler ve davran kalplar, artk Germen igali altnda olan
bu topraklar gene de bir birlik halinde birarada tutmaktaydlar.
Onlara, zamanla, Kuzey adalarnn Kelt asll halklarnn da uyum
salayarak katldklar grlecektir. Kuzey Afrika ise, Bat Avrupamnkinden tamamen deiik bir kader izlemeye hazrlanmaktadr. Berberlerin saldrgan davranlar kopuu hazrlamtr. sla
miyet bundan yararlanarak kopuu tamamlayacaktr. Dier yan
dan, Dou Akdeniz kylarndaki Arap zaferleri, eski Dou mpa
ratorluunu Balkanlara ve Anadoluya sktrarak onu bir Yunan
mparatorluu haline getirmilerdir. Haberlemenin gl, ok
deiik bir toplumsal ve siyasal yap, Latin dnyasndakinden ok
farkl bir dinsel zihniyet ve Kilise yaps, artk Baty Dou hnstiyanlndan soyutlamaktadr. Nihayet, Ktann Dousuna doru,
Bat Avrupa, Slav toplumlanna ynelik olarak bir miktar al
may baarabilmise ve hatta baz Slav kabilelerine kendi dinsel
biimi olan katoliklii kabul ettirebilmise de, Slav dil ailesine
mensup olan toplumlann byk bir blm kendi zgn evrim
izgilerini izlemekteydiler.

Bu; Mslman, Bizansl ve Slav l blok'u tarafndan ev

relenen ve snrlandrlan Roma-Germen bileimifki bu bileim 10.
(3)
6

Phedon, 109 b.

yzyldan itibaren snrlarm srekli olarak ileri gtrmeye a

balayacaktr) kendi iinde de tam anlamyla homojen olmaktan
ok uzaktayd. Bat toplumunu oluturan unsurlarn zerinde ge
miin elikileri, byiik bir arlkla kendilerini duyurmaktayd
lar. Balang noktalarnn ayn olduu yerlerde bile baz evrimler
daha sonralar birbirlerinden iyice sapacaklardr. Bu farkllklar
ne kadar derin olurlarsa, olsunlar, buna ramen, tm bunlarn
stnde .Bat uygarlnn ortak damgasn farketmemek mmkn
mdr? Yalnzca, ileride okuyucuyu skabilecek olan Bat v Or
ta Avrupa gibi sfatlardan onlar kurtarabilmek amacyla deil,
yukarda andmz ortak damga nedeniyle de, ksaca Avrupadan
sz edeceiz. Aslnda, eski corafyann be paral Dnya snn
snrlarm ve terimlerini kabul etmenin ne anlam var? Bizce bu
kavramlarn yalnzca insani deerleri geelidir. Aslnda, daha son
ra tm Dnya zerinde yaylacak olan Avrupa uygarlnn nerede
doduu ve gelitii ok daha nemli bir sorudur. Sadece, Tiren
Denizi, Adritayik, Elbe nehri ve Okyanus tarafndan evrelenen
corafyada yaayan insanlar arasnda m gelimitir bu uygarlk?
8. yzylda yaayan bir Ispanyol olay anlatcs (vakanvis) biraz
sisli bir tarzda da olsa byle dnyor ve Araplar yenen Charles
Martelin Franklarn byk bir zevkle Avrupal olarak niteli
yordu. Ayn ekilde, iki yzyl sonra Saxon papaz Vidikund, Macarlan pskrten Byk Otton'u Avrupa'nn Kurtarcs olarak
selamlyordu (4). Bu anlamda Avrupa, tarihsel ieriinin zengin
liiyle de Yukar Orta an bir rn olarak ortaya kmtr.
Yani, gerek anlamda feodal zamanlar baladnda, Avrupa zaten
olumutu.
*
*
Yukarda belirlenen snrlar iinde, Avrupa tarihinin bir dev
resini adlandrmak iin kullanlan feodalite kelimesi, ileride de
greceimiz zere, bazen tamamen zt ynde yorumlamalara da
konu olmutur. Feodalitenin varl bile, niteledii an bilin
sizce kabul edilen zgn karakterini tek bana kantlamaktadr.
Feodal toplum zerine yazlm bir kitap, 'hemen banda yer Edan
soruya cevap arama abas olarak kabul edilebilirse de, asl ce
vaplandrlmas gereken, gemiin bu diliminin hangi zellikle
rinden tr dierlerinden ayn olarak incelenmeyi hak ettiidir.
Dier 'bir anlatmla, 'bu kitapta, bir toplumsal yapnn tm ba
lantlaryla birlikte zmlenmesine ve aklanmasna teebbs
(4)

Actores Antiquissimi (Mon. Germ.), c. XI, s. 362: Vidukind, I, 19.

edilmektedir. Bylesine bir yntem denenip kendini verimli bir

yol olduu konusunda kantlayabilirse, dier alma alanlar da
bu yntemi kullanabilirler ve teebbsn yenilii uygulamadaki
yanllarnn affedilmesi iin bir neden olabilir.
Aratrmann kapsamnn genilii, sonularn ksmlara ayrlarak takdim edilmesini zorunlu hale getirdi. Birinci cilt, toplum^
sal ortamn genel koullarn betimledikten sonra, feodal yapya
kendine zg rengini veren u inam insana baml klan iliki
lerin oluumunu inceleyecektir. ikinci cilt, snflarn geliimi ve
ynetim kademelerinin oluum ve rgtlenmesiyle ilgilenecektir.
Fakat bireyi btnl iinde incelerken, onu paralarna ayr
mak, her zaman g bir itir. stelik eski snflarn snrlarm
kesin izgilerle belirledikleri bir dnemde yeni bir snfn, yani
burjuvazinin ortaya kp zgnln kantlad dnem, ayn
zamanda kamu glerinin de uzun sren zayflklarndan syrl
malar, Bat uygarlnn evrim izgisi stnde tam anlamyla feo
dal olan grntlerin silinmeye balad dnem olmutur. Oku
yucuya arka arkaya sunulan iki incelemeden aralarnda kesin
bir kronolojik ayrm yapmamn olanakszln hatrda tutarak
birincisi zellikle feodalitenin oluumuna; kincisi ise, sona do
ru giden yol ve bu tarzn uzantlarna ynelik olacaktr.
Ancak, tarihi hi de zgr bir insan deildir. Gemie dair,
ancak b gemiin kendine aklamak istediklerini bilebilmekte
dir. Dier yandan, kucaklamak istedii konu, btn tanklklarn
teker teker gzden geirilip, ayklanmalarna izin vermeyecek ge
nilikte olunca, tarihi bavurmak zorunda kald ikinci elden
aratrmalarn kt durumlarndan tr kendini srekli olarak
snrlandrlm hissetmektedir. Hi kukusuz, bilginlerin, rnek
lerini sk sk saladklar kalem kavgalarnn sunumuna burada
yer olmayacaktr. Tarihin, tarihiler elinde yok edildiini grmek
ac verici bir olaydr. Ancak, baz bilgilerimizin kayna ne olursa
olsun, onlarda varolan holuklan ve belirsizlikleri hibir zaman
izlememeyi yeledim. Bunu yaparken de okuyucunun cesaretini
krmay asla dnmedim. Eer, yukarda sylediimin tersini
yapsaydm, hareket dolu bir bilimi sahte bir ekilde felli bir g
rnt altnda betimlemi olur ve onun stne sknt ve hareket
sizlik tohumlan serpmi olurdum. Orta a toplumlannm anla
lmas uranda en ilerilere ulamlardan biri olan, byk In
giliz hukukusu Maitland, bir tarih, kitabnn alk duygusu ya-

ratmas gerektiini sylyordu : renme ve zellikle de aratrma

al. Bu kitabn baz aratrmaclar itaha getirmekten daha
byk bir amac yoktur (5).

(5)

Az veya ok belli bir genilikte bir okuyucu kitlesine ynelik her

tarih yapt, yazarna en can skc pratik sorunlardan birini kartr:
bu sorun bavurular sorundur. Adalet duygusu gerei olarak bu ki
tabn kendini borlu hissettii yazar ve bilginlerin hepsinin adlarn
belki de zikretmek gerekirdi. Vefaszlk eletirisini de gze alarak,
bilginler dnyasnda gezinti yapmak isteyen okuyucular kitabn so
nunda yer alan kaynakaya yollamay tercih ettim. Buna karlk,
kendime iar edindiim bir ilke gerei olarak, bir miktar deneyim
kazanm her aratrmacnn metin iinde zikredilen her pasaj ko
laylkla bulabilecei ve yorumu denetleyebilecei bir ekilde dipnot
larda gstermeye titizlikle uydum. Eer asl metinlere yollama ko
nusunda baz eksikliklerle karlalrsa, bunun nedeni, alntnn ya
pld kitabn indeksinin ok iyi dzenlenmi olmasndan ve arat
rcnn istedii hereyi kolaylkla ana kaynakta bulabileceindendir.
Bunun tersi durumlarda, bir dipnot bir iaret oku grevi grmektedir.
Bir mahkemede durumann sonunda tanklarn toplumsal konum
lan, avukatn toplumsal konumundan ok daha nemli olmaktadr!

BRNC

CLT

TABYET BA LARININ O LU U M U

Birinci Kitap: SON STLALAR

BRNC

BLM

ORTAM

AYIRIM

MSLMANLAR ve MACARLAR

I. Avrupa stila ve Kuatma Altnda

Tanrnn gazabnn karnzda infilak ettiini gryorsunuz...
yalnzca nfusunu yitirmi kentler, yklm veya yaklm manas
trlar, yalnzlklarna terkedilmi tarlalar... Heryerde gl zayf
eziyor ve insanlar denizdeki balklar gibi 'karmakark bir ekilde
birbirlerini yutuyorlar 909da Trosly'de toplanan Reims blgesi
piskoposlar byle konuuyorlard. 9. ve 10. yzyllar edebiyat, sz
lemeler, dinsel toplant tutanaklar bu yaknmalarla dldr. Bu
anlatlanlardaki abartma ve ktmserlii kutsal konumaclarn
doal eilimi saysak bile, aslnda bir ok olay bunlar dorula
maktadr. Sk sk koro halinde dile getirilen bu tema o dnem
iin btn insanlar yakndan ilgilendiren bir olgunun belirleyicisi
olmaktadr. Gerekte, o devirde bakmasn ve karlatrmasn
bilen kimseler, zellikle Kilise mensuplan, korkun bir kanklk
ve iddet atmosferinde yaadklar duygusuna sahiptiler. Orta a
feodalitesi son derece alkantl bir dnemin bannda dodu. Hatta
feodalite, bizzat bu alkantlardan dodu denebilir. Oysa, bu denli

13

alkantl bir ortamn yaratlmasna ve onun devamna etki eden

faktrlerin birou, Avrupa toplamlarnn i evrimlerine tamamen
yabancydlar. Birka yzyl nce, Germen istilalarnn yakc po
tasnda oluan yeni Bat uygarl, imdi kuatlm bir kale veya
daha iyi bir deyimle, yar yarya igal edilmi bir kale manzaras
gstermekteydi. Bu kuatma ve igal ayn anda Avrupanm ta
rafnda birden ortaya kmaktayd: Gneyden Arap veya araplam mmin mslmanlar, Doudan Macarlar ve Kuzeyden skandinavlar.
II.

Mslmanlar

Yukarda saydmz dmanlar iinde, hi kukusuz en az

tehlikelisi slamd, Bnun nedeni olarak, slamn o sralarda geri
lemeye balam olmasn ileri srmek acelecilik olur. Uzun sre,
ne Galya ne de talya, fakir kentleriyle, Badat ya da Kordoba'nn
ihtiamna yaklaacak kadar dahi herhangi bir ey ortaya koya
mamlardr. Mslman Dnyas, Bizans Dnyasyla birlikte, 12.
yzyln sonuna kadar Bat zerinde gerek bir ekonomik stn
le sahip olaraTkmtr. O dnemlerde, Batda tedavl etmekte
olan nadir birka altn sikke bile, ya Yunan ya da Arap atlyele
rinde imal edilmilerdi. Batnn kendi basabildii gm sikkeler
ise, Bizans veya Arap gm sikkelerinin taklidi olmaktan teye
gidemiyorlard. 8. ve 9. yzyllarda. Halifeliin slam Dnyasnda
kurduu birlik ortadan kalktysa da, bu birliin ykntlar ze
rinde kurulan devletler gene de korkulacak gler olmaya devam
ediyorlard. Fakat artk sz konusu olan Batnn istilas olmak ye
rine, snr savalar idi. Kk Asyay Amoryal ve MakedonyalI
Basileuslar anda <828-1026) kahramanca ama zorlukla yeniden
fethe ynelmi olan Dou mparatorluunu bir yana brakrsak,
bunun dnda Bat toplumdan, slam Devletleriyle yalnzca iki
cephede srtme halindeydiler.
nce Gney talya: Buras, eski Roma eyaletlerinden olan
Kuzey Afrikay ellerinde tutan slam hkmdarlannm nce
Kayruanl Aglabi emirleri, sonra da 10. yzyln bandan itibaren
Fatimi halifeleri avlanma sahas gibiydi. Aglabiler Justinianus'
dan beri Yunanllann ellerinde bulunan Sicilyay onlardan ske
rek aldlar. Sicilya'nn son mstahkem mevk olan Taormine 902
ylnda Aglabilerin eline geti. Ayn tarihlerde Araplar talyan ya
rmadasna da ayak basmlard. Gney talya'nn Bizansa bal
eyaletlerinde yer alan Tiren denizi kylarndaki yan bamsz

14

kentleri ve az ok stanbulun himayesinde olan Kampanya ve

Beneventinedeki Lomibard prensliklerini srekli bir tehtid altnda
tutuyorlard. 11. yzylda bile Araplarn basklan Sabine dalanna kadar olan blgede duyulmaktayd. Gaete yaknlarnda Monte
Argentonun ormanlk blgelerine kadar szm bir Arap etesi,
20 yl blgeyi yamaladktan sonra, ancak 915'de yok edilebilmi
ti. Saxon asll olan Romallarn mparatoru gen II. Otton, tal
ya'da ve heyerde kendini Roma Sezarlannm mirass saydn
dan, 982 ylnda Gneyi Araplardan geri almak iin harekete geti.
Gen mparator, Orta a boyunca defalarca tekrarlanan delice
bir yanl yaparak, bu scaktan kavrulan topraklara, baka ik
limlere alk ordusunu sevketmek iin yaz mevsimini seti. Bylece, 25 Temmuzda Kalabriya'nn Gney kysnda slam gle
riyle karlaan Otton'm ordusu en korkun yenilgilerinden biri
ne urad. slam tehlikesi, bu yrelerde, 11. yzylda Fransz Normandiya'sndan gelen bir avu maceracnn, ayrm gzetmeksizin,
Bizansl ve Arap unsurlara srekli saldrarak onlar ypratp, son
ra da onlarn buray terketaek zorunda kalmalarna kadar srd.
talyan yarmadasnn Gneyiyle Sicilyay birletiren gl bir
Devlet kurmay baaran bu maceraclar, artk Arap stilaclara
Avrupann yolunu tamamen kapattlar. Ancak, bundan sonra da
kurduklar gl devletin tam ortada yer almasnn rn olarak,
Latin ve slam uygarlklar arasnda parlak bir araclk rol oy
namak onlarn payna dt. talyan topranda Araplara kar
9. yzylda balayan mcadele ok uzun srmtr. Bu mcadele
iki tarafn karlkl toprak kazanndan veya kayplan biiminde
ve kk dalgalanmalar halinde srmtr. Ancak bu mcadele
sresince asl nemli nokta, katolik dnyas asndan bu kavga
nn nemli grlmemesi ve marj inal bir olay olarak kavranma
sdr.
Batyla slamiyet arasnda ikinci srtme alan spanyadr.
Burada slam asndan sz konusu olan, talyadakinin tamamen
tersine, talan veya geici fetihler deildir. Islamiyete inanan n
fus spanyada ok saydadr ve Araplar tarafndan kurulan dev
letin bakenti bizzat lkenin iindedir. 10. yzyla gelindiinde,
Araplar henz Pirene yollarm tamamen unutmamlardr. Ama
bu uzun mesafeli harektlar .giderek azalan bir sre iine girmi
lerdir. Kuzeyden kaynaklanan ve hareket noktas da Ispanya'nn
Kuzeyi olan yeniden fetih hareketi, birok gerilemeye ve yenilgi
ye ramen, genelde yava da olsa ilerlemektedir. Kordoba halife
lerinin ve Arap emirlerinin Hristiyan direnme odana ok uzakta,

15

lkenin Gneyinde yerlemi olmalar nedeniyle Galiya'da ve Arap

larn hibir zaman ellerinde sk bir ekilde tutamadklar Kuzey-Bat yaylalarnda; bazen paralanan, bazen de bir tek hkm
darn egemenlii altnda birleen kk hnstiyan krallklar, 11.
yzyln ortalarndan itibaren Douro blgesine doru derlemeye
balamlard. Tajo nehrine ise 1085'de ulalmt. Buna karlk,
Pirenelerin eteindeki Ebro nehri evresi, Hnstiyan dnyasnn
yan banda olmasna ramen, uzun sre mslmanlann elinde
kald. Zaragoza ancak 1118de Hnstiyanlann eline geebildi. Ara
sra banl ilikilere de yer vermekle birlikte iki dinin mensuplan
arasndaki savalar, btnlkleri iinde ele alndklarnda, sadece
ksa sreli ate-kesler dnda srekli olmaktaydlar. Bu savalar
,nedeniyle, spanyol toplumu kendine zg bir damga yemitir.
Tepelerin tesindeki Avrupa'ya gelince; savalar zellikle 11.
yzyln ikinci yarsndan itibaren bu blgenin valyelerine par
lak, verimli ve dindar macera olanaklan ve ayn zamanda, span
yol kral ve senyrleri tarafndan davet edilen kyllerine, insan
larn savalar nedeniyle yitirmi bu topraklarda yerleme olana
verdikten sonra, Kuzey ancak o zaman Gneyiyle ilgilenmeye
balad. Ancak, Hnstiyanlarla Mslmanlar arasnda srdrlen
savalarn kapsamn bu kadar dar almak tam bir fikir vermeye
yetmez, bu nedenle, korsanlk ye haydutluu da sava kavram
iinde dnmemiz gerekmektedir. Gerekte, Araplar asl bu iki
eylem tr araclyla, Batnn genel olarak dzensiz bir ortam
iine girmesine katkda bulunmulardr.
Araplar denizcilii ok eski tarihlerde renmilerdi. Afrika,
spanya ve zellikle de Balear adalarndaki kpr balarnda s
lenen Arap korsanlan, Bat Akdenizde vurgunculua kyorlard.
Ancak, ok nadir bir ka geminin dolat bu sularda, gerek an
lamda, korsanlk meslei pek de krl olmamaktayd. Denizlere
egemen olma konusunda Araplar, tpk ayn dnemdeki skandinavlar gibi, kylara ulaarak burada verimli talanlara girimeyi
yeliyorlard, 842'den sonra Araplar Rhne nehrinin her iki ky
m da talan ederek Arlesa kadar ulamlard. La Camargue bl
gesi ise, dier bir sleri haline gelmiti. Fakat bu kazanmlarmdai ok ksa bir sre sonra, bir raslant onlara daha gvenli bir
s salayacak ve buradan da talanlann daha geni bir alana yay
ma olanan elde edeceklerdi.
Kesinletirilmesi pek mmkn olmayan bir tarihte, ama aa
yukar 890larda, Ispanya'dan gelen kk bir Arap yelkenlisi,
uygun olmayan rzgrlar tarafndan, bugnk Saint Tropez kasa-

16

basnn yaknlarnda Provence kylarna varmt. Geminin tayfa

lar kyya ktlar. Gece gelince de yaknlarndaki (bir kyn hal
kn kltan geirdiler. Dalk ve Ormanlk olduundan tr Di
budak lkesi veya Freinet adn tayan bu ky, savunma iin ok
uygun yerdi (6). Bu srada, Freinetnin Araplarn eline getii an
da, 'bunlarn soydalan, Italyadaki Kampanya blgesindeki Monte
Argento'da amlarla evrelenmi yksek bir blgeyi tahkim ede
rek, dier arkadalarn yanlanna armaktaydlar. Bylece talan
yuvalarnn en tehlikelileri yaratlm oluyordu. Yamalanan
Frjusniin dnda, surlannm gerisinde gvence iinde olan bl
ge kentleri, bu talan saldrlarndan dorudan doruya pek etki
lenmediler. Fakat kynn hemen civarndaki krsal alan korkun
bir ekilde harab edilmekten kurtulamad. Dier yandan, Freinet
talanclan, yamalan srasnda elde ettikleri ok sayda esiri, s
panyol pazarlarnda kle olarak satyorlard.
Ksa bir sre sonra bu yamaclar, saldrlarn kynn ok
telerine kadar geniletmekte gecikmediler. Ancak, saylan ok az
olduundan, nisbi olarak youn bir nfusa sahip olan ve mstah
kem kentlerle atolann bir ok engel oluturduu Rhne vadi
sinde, kendilerini bilerek tehlikeye atmaktan kanmaktaydlar.
Buna karlk, Alpler blgesi, kk etelere, tepeden tepeye, fun
dadan fundaya atlayarak, ok ilerilere kadar ulama olana sa
lamaktayd. Fakat, bylesine bir ilerleme ancak iyi daclann var
l halinde mmknd. Gerekte, sierralarm Ispanyasndan ve
ya dalk Magrip'ten gelen bu Araplar, Saint-Gallli bir papazn
dedii gibi gerek birer kei idiler. Dier yandan, btn belir
tilerin tersini gstermesine ramen, Alpler gene de yama iin
hi de kt bir alan saylmazd. Burada yer alan verimli vadile
rin stne, civardaki tepelerden anszn saldrmak ok kolayd.
Tpk, Graisivandan kynn bana geldii gibi. urada, burada
ykselen manastrlar, dierlerinin arasnda ok cazip avlar olu
turuyorlard. Susedeki Novalaise manastr, mensuplarnn ou
nun kamasndan sonra, 906da yamalanm ve yaklmt. Tepe
lerdeki yollardan gemek zorunda olan kk yolcu veya tccar
gruplaryla, evliya mezarlarna duaya giden mminler, zellikle
ekici avlar meydana getirmekteydiler. rnein, Anglo-Saxon ha
clar 920 ve 921deki geileri srasnda talarla ezildikten sonra
(6)

Bugnk ad La Garde-Freinet olan ky bu olaylarn ansn sakla

maktadr. Fakat, deniz kysnda olan Araplarn kalesi, ieride olan
bugnk La Garde Freinet Iynde deildi.

17

soyulmulard. Bu arada, Arap etecileri, gittike daha Kuzeyde,

artc bir ekilde macera aramaktan ekinmiyorlard. 940'da
onlann Ren havzasnn yksek blgelerinde grldklerine dair
iaretler alnrken; Valaisde de nl Saint-Maurice d'Aganne ma
nastrn yaktklar haberi gelmiti. Ayn tarihlerde bir baka arap
eteci grubu, Saint-Gall rahiplerini manastrlarnn civarndaki bir
gezileri srasnda ok atlaryla ldrmlerdi. Ancak, hi olmazsa
bu kez, barahibin aceleyle toplad bir kyl grubu, saldrgan
lar datmay becerebilmiti. Manastra getirilen birka esir ise,
alktan kahramanca lmeyi semilerdi.
Alplerde ve Provence kylarnda asayii salamak, devrin dev
letlerinin glerini amaktayd. Ama Freinetdeki ss yok etmek
ten baka bir are de ortalkta gzkmyordu. Fakat, bu konuda
giriimde bulunanlarn veya bulunmak isteyenlerin karsna yeni
bir engel daha kmaktayd. Freinet kalesini, takviyenin geldii
deniz ile balantsn keserek kuatmak, aa yukar olanakszd.
Aslnda, ne Batdaki Provence ve Burgonya krallar, ne Doudaki
talya kral ve ne de blgenin kontlar, deniz gcne sahiptiler,
Hrstiyanlar arasnda yegne uzman denizciler olan Yunanllar da,
bu yeteneklerinden Araplar gibi, korsanlk yaparak yararlanyor
lard. Bu ulusa mensup korsanlar Marsilyay 848'de yamalamam
lar myd? Dier yandan, Provence'da byk karlar olan talya
kral Hugues dArles tarafndan 11 yl nce davet edilen Bizans
donanmas 931 ve 942de iki kez Freinet nlerinde gzkmt.
Ama her iki giriim de sonusuz kalmtr. Bu durumda, 942de
tam Arap-Bizans savann ortasnda yan deitiren Hugues, Alp
geitlerini Lombardiya taht zerinde sren kavgadaki rakiplerin
den birinin bekledii takviye glerine kapatabilmek amacyla,
Araplar badak olarak yanma ekmeyi dnmtr. Daha son
ra, Dou Fransa bugn Almanya diyoruz kral Byk Otton
951'de kendini Lombard'larm kral ilan etti. Bundan sonra tal
yaya kadar olan Orta Avrupa topraklarnda, Karolenjlerinkine
benzeyen, hrstiyan ve bar getirici bir g oluturmaya alt,
962'de Charlemagne'm tacna sahip karken, kendini onun varisi
sayan Byk Otton, Arap yamalarnn utancna son vermeyi ba
lca grevlerinden biri olarak grmtr. nce diplomatik yola
bavurarak, Kordoba halifesinden, Freinet'nin boaltlmas emri
ni elde etmeye alt. Bu giriiminin sonusuz kalmas zerine
bizzat Freinetye mdahale etmeyi dnd. Dnd ama, bunu
hibir zaman gerekletiremedi.
Bu gelimeler olurken, yamaclar 972'de ok nl birini esir

18

aldlar. Dranse vadisindeki Byk Saint-Bemard yolu zerinde,

talyadan dnmekte olein Cluny manastn barahibi Maeul, silahl
bir arpmadan sonra esir dt ve Araplann esas slerine ula
ma olana bulamadklan zaman kullandktan smaklardan biri
ne gtrld. Ancak, kendine bal rahipler tarafndan denen
ok ar bir kurtarmalk karl zgrlne kavuabildi. Oysa,
birok manastn rgtleyen ve onlara yeni bir dzen getiren Maeul.
birok kral ve baronun zellikle Provence kontu Guillaume'un
ok sayg duyulan dostlan, vicdanlannm yneticisi ve hatta de
yim yerindeyse, kutsal ahbaplar idi. Maeul'un en sadk dostu
olan Provence kontu Guillaume, iadeden sonra, saygsz saldry
dzenleyen etenin yolunu keserek onlan ar bir yenilgiye uratt.
Daha sonra Rhne vadisindeki birok senyr komutas altnda
toplayarak ileride bu senyrlere tanma yeniden kazanlan top
raklardan datm yapmak zorunda kalacaktr Freinet kalesine
kar bir saldn dzenledi. Kale bu kez dayanamayarak dt.
Bu olay, Araplar iin geni kapsaml kara haydutluunun so
nu oldu. Ancak, doal olarak, talya kylar gibi, Provence ky
lan da Araplann denizden gelecek saldrlanna kar hl ak
olarak kalmaktayd. 11. yzylda hl, Lrins rahiplerinin, Arap
korsanlar tarafndan kamlan ve spanyaya gtrlen hnstiyanlan kurtarmalk deyerek onlann elinden ekip almaya altk
lar grlmekteydi, rnein, 1178'deki bir saldn srasnda Araptar Marsilya civanndan ok sayda esir elde etmilerdi. Fakat b
tn bunlara ramen, Provencem ky blgesi ile Alplerin etekle
rindeki krsal alanda tarmsal etkinlikler gene de yeniden balaya
bilmilerdi. Aynca, Alp yollan da, artk en fazla Avrupanm dier
dalk blge yollan kadar gvenlikten yoksundular. Ayn biim
de, bizzat Akdenizde, talyanm tccar kentleri, Piza, Cenova ve
Amalfi, 11. yzyldan itibaren artk savunmadan saldmya gemi
lerdi. Mslmanlar Sardinyadan kardktan sonra 1050den itioaren onlan Magrip kylannda ve 1092'den itibaren de spanya
kylarnda vurmaya balayan talyan tccar kentleri, bylece Ba
t Akdenizi Araplardan temizlemeye balamlard. nk Akdenizin nisbi gvenlilii, ki Akdeniz bu nisbi gveni 19. yzyla ka
dar bir daha bulamayacaktr ticaretleri iin son derece nem
liydi
III. Macar Saldrs
Daha nce Hunlann da yaptn yapan Hungaryallar veya
Macarlar adn tayan halk, Avrupa'da birdenbire belirmiti. On19

lan tanmakta ve tanmlamakta glk eken Orta a yazarlar

da, Romallarn onlardan bahsetmemi olmalar karsnda, safa
akmlklann gizleyemiyorlard. Macarlann ilkel tarihi aslnda
Hunlannkinden daha da karanlktr. nk, Hioung-Noulan
Batl kaynaklardan nce izlememize olanak veren in yaztlar,
Macarlar konusunda suskundurlar. Muhakkak ki, bu yeni istilaclar
da, nitelikleri olduka belirli olan Asya steplerinin gebelerindendiler. Asya steplerinin halklar genellikle ok farkl diller ko
numalarna karlk, ortak koullarn zorlamas sonucu, artc
bir yaam tarz ortaklna sahiptiler. Bu step gebeleri at o
banl yapmakta ve sava bir konumda ortaya kmaktaydlar.
Ksraklarnn st ve av rnleriyle beslenen bu insanlar, evre
lerindeki tarmclarn doutan dmanydlar. Bu ana izgilerle
birlikte Macarlar dil olarak Fin-Uygur dil ailesine mensupturlar.
Dildeki deyimlerden gzlendii kadaryla, Macarca en ok Sibirya
dillerine yakndr. Ancak, Macarlann Asyadan Avrupaya gleri
srasnda, ilkel etnik hazne, Trk dilinin birok unsuruyla kar
m ve Macarlar Trk uygarlnn damgasn gl bir biimde
yemitir (7).
833'den itibaren Hazar Hanl, ile Kuzeydeki Bizans kolonile
rinin yerleik halklann rahatsz etmeye balayan Macarlarn ilk
kez Azov denizi civannda grlmeye baladklar bildirilmiti. Bir
sre sonra Macarlar, o sralarda son derece hareketli bir ticaret
yolu olan Dinyeper nehrini kesecekleri tehtidini her an ileri sr
meye balamlard. O dnemde, Dinyeper zerinde, iskeleden is
keleye, Pazardan pazara, Rus ormanlarnn bal ve balmumu. Ku
zeyin krkleri ve eitli yerlerden satn alnm kleler, stanbul
ve Asyadan gelen mallarla veya altnla deitirilmekteydi. Bu or
tamda, Urallarm tesinde gelen bir baka gebe grubu, Peenekler, Macarlar, yerlerinden skp atmaya abalamaya balam
lard. Gene bu sralarda, Bulgarlar bir Devlet kurarak Gney yo
lunu baarl bir ekilde Macarlara kapatmlard. Bu skk du
rumda Macarlarn bir kolu stebe geri dnmeyi yelemitir. Bu
grubun Douya doru sokulmas srasnda at yoldan yarar
lanan dier baz Macar gruplar da 896'da Karpatlan aarak Tizsa
ve Orta Tuna vadilerine yayldlar. Bu geni alanlar, 4. yzyldan
beri birok istila sonucu o kadar perian olmutu ki, o dneme
(7)

20

Macar (Hungaryal) ad da byk olaslkla Trkedir. Belki de Hungaryallarn balca unsurlarndan biri olan Magyar ad da Trkedir.
Bu sonuncu kelime balangta yalnzca bir kabilenin adyken, son
radan btn bir ulusun ad olmutur.

>

ait bir Avrupa nfus haritas yaplsayd, bu blge rahatlkla b

yk bir beyaz leke halinde gsterilebilirdi. Prml Reginon adl
bir kroniki, bu blgeden yalnzlklar olarak sz etmektedir.
Bu tanmlamay kelimenin gerek anlamnda kabul etmemek ge
rekir. Eskiden buralarda salam yerleim alanlarna sahip olan
halklar veya buralardan yalnzca geenler gene de arkalarnda
gerilemi fakirlemi ama yaamlarm srdrmekte olan kk
gruplar brakmlard. zellikle, nisbi nfuslar fazla olan bir
ok Slav kabilesi bu blgeye yava yava szmlard. Fakat gene
de yerleim alanlar eitli halklar tarafndan ok seyrek bir e
kilde iskn edilmekteydiler. Bunun en canl rnei, Macarlarn
geliinden sonra, derelere varncaya kadar hemen btn corafi
adlarn deimesidir. Dier yandan, Charlemagne'n Avar gcn
krmasndan sonra, blgede gl bir ekilde rgtlenmi herhan
gi bir devlet kalmadndan, istilaclara ciddi bir direnme gster
me olana da kaybolmutu. Sadece Morav kabilesine mensup
efler, ksa bir sre nce, blgenin Kuzey-Bat kesinde gerek an
lamda Slav olan bir devletin ilk denemesi olarak, resmi anlamda
hrstiyan ve olduka gl bir prenslik kurmay baarabilmilerdi.
Ama Macar saldrlar bu devleti de 906'da tamamen yok etti.
Bu andan itibaren Macarlarn tarihi yeni bir grnm kazan
mtr. Artk onlardan, kelimenin tam anlamyla, gebe olarak
sz etmek mmkn deildir, nk bugn adlarn tayan yayla
larda artk sabit bir yerleim alanlar vardr. Fakat, buradan,
eteler halinde civar lkelere saldrmaktadrlar. Bu saldrlar s
rasnda toprak fethetmeyi amalamamaktadrlar; tek istedikleri
talan etmek, sonra da ganimetle ykl olarak slerine dnmektir.
ar Simeon'un 927de lmnden sonra Bulgar mparatorluunun
iine girdii gerileme sreci onlara Bizans Trakyasmn yollarn
amtr. Onlar da bu frsattan, bu blgeyi bir k kez talan ede
rek, yararlanmlardr. Ama aslnda, Trakyadan ok daha kt
korunan Bat Avrupa onlar ok daha fazla ekmektedir.
Macarlar Batyla ilikiye ok erkenden gemilerdir. 862de
daha Karpatlann almasndan nce, bir talan grubu, Germanya
ilerine kadar uzanmtr. Daha sonralar, baz Macarlar Germanya
kral Amulf tarafndan Moravlara kar srdrlen savalarda
yararlanlmak zere orduya alnmlardr. 899da Macar eteleri
Po vadisine, ertesi yl Bavyeraya saldrmlardr. Artk bundan
sonra hibir yl yoktur ki, talya, Germanya ve hemen biraz son
ralar Galya manastrlarndaki yllklar, bazen bir blgede, bazen
bir dierinde Macarlarn ktlklerinden sz etmesinler.

21

En ok etkilenen blgeler, zellikle Kuzey talya, Bavyera ve

Savabya idi. Karolenjlerin snr komutanlklar kurduklar ve ma
nastrlara toprak dattklar Enns nehrinin sa kys Macar sal
drlarndan tr terkedilmek zorunda kalmt. Fakat 'Macar
akmlan bir sre sonra bu snrlarn da telerine tatlar. Eer
Macarlarn eskiden hayvanlarnn peinde at koturduklar ala
nn cesameti ve daha da dar bir alan olsa bile, Avrupa'ya gel
dikten sonra da gebe hayvancla devam ettikleri Tuna ovala
rnn onlar iin iyi bir okul meydana getirdii gz nne alnmaz
sa, Macar akmlarnm Batya doru corafi apn kavramak hayal
leri zorlayacaktr. Dier yandan bilinmesi gereken bir gerek de,
bir step korsan olan obann gebeliinin, haydutun gebeliini
hazrlam olmasdr. Kuzey Batya doru ilerleyen Macar eteleri
Saksonyaya, yani Elbe ile orta Ren arasndaki geni topraklara ilk
kez 906'da ulamlar ve bu tarihten itibaren de bu blgeyi d
zenli bir talan alan haline getirmilerdi. talya'da ise, bu etele
rin ta en Gneydeki Otranto'ya kadar szdklar grlmt. 917de
ise, Vosges ormanlarndan ve Saal tepelerinden geerek Meurthe
nehri etrafnda younlaan zengin manastrlara kadar uzandlar.
Bundan sonra Loren ve Kuzey Galya onlarn artk allm avlan
ma alan oldu. Bunlardan, Burgonya, hatta Loirem gneyine ka
dar uzanarak macera aryorlard. Ova insanlar olmalarna ra
men, gerektiinde Alpleri bile amaktan ekinmiyorlard. Bylece.
talyadan dnerden, bu dalan aarak 924de Nimes blgesinin
tepesine ktler.
rgtl glere kar savaa girimekten her zaman kanm
yorlard. Hatta bu tr savalardan bazlarnda eitli dzeylerde
baanlar bile kazandlar. Ama olaan olarak, bir lkeye abucak
szp, hemen kmay yeliyorlard. Gerek birer vahi olan efleri,
onlan savaa kam darbeleri altnda sryorlard. Fakat onlar
da, gs gse savalarda ekinilmesi gereken usta askerler ol
mann yannda, dman izlemekten asla ylmayan ve en zor du
rumlardan zekice kurtulmasn bilen deneyimli savalard. Bir
ka nehir veya Venedik lagnlerini mi amak gerekiyordu; hemen
deriden veya tahtadan kayklar imal ediyorlard. Mola verdikleri
zaman, ya step adamlarnn kullandklarnn ayns olan adrlar
n kuruyorlar, ya da rahipleri tarafndan terkedilmi bir manas
tra yerleiyorlar ve civara buralardan saldrlar dzenliyorlard,
ilkeller gibi kurnaz; anlamadan ok casusluk yapsnlar diye n
ceden yolladklar elileri araclyla hereyden haberli olan Macarlar, Bat siyasetinin nfuz edilmesi olduka zor inceliklerini k

22

sa srede kavramlard. Talanlar iin uygun bir ortam salayan

fetret ve anari dnemlerinden tamamen haberdardlar. Ayrca,
hnstiyan prensler arasndaki atmalardan da, rakiplerden birinin
ya da brnn hizmetine girerek yararlanmaktaydlar.
Btn zamanlarn haydutlarnn usulne uygun olarak, bazen
dokunmayacaklarna dair sz vererek yerli halktan belli bir mik
tar para, hatta zaman zaman da dzenli vergi alyorlard. Bavyera
ve Saksonya birka yl boyunca bu cinsten bir aalanmaya kat
lanmak zorunda kalmlard. Fakat bu cinsten smr yntemleri,
ancak Macaritana snr blgelerde uygulanma ansmar sahiptiler.
Dier blgelerde ise iren cinayetler ve talanla tatmin oluyor
lard. Araplarn da yapt gibi, tahkim edilmi kentlere asla sal
drmyorlard. Eer bazen bunu denemek zorunda kalrlarsa, Dinyeper nehri civarndaki ilk aknlannda Kiev duvarlarnn karsn
da olduu gibi, baarszla uruyorlard. Ellerine geirebildikleri
yegne nemli kent Pavya idi. Genellikle, krlarda tecrit edilmi
kylerde veya kentlerin surlar dnda kalan mahallelerinde zel
likle korkutucu olmaktaydlar. Talan harektlar srasnda asl
peinde kotuklar, esir elde edebilmekti. En iyilerini byk bir
zenle seiyorlar; bazen bir yerleme yerinin btn bir halkn k
ltan geirirken, kendi ihtiya ve zevkleri iin, ama daha ok sa
t iin, sadece gen kadn ve ok gen erkek ocuklar hayatta
brakyorlard. Eer frsat karsa, bu insan srsn, alclarn,
satclarn kim olduklarna aldrmadklar, Bat pazarlarna bile
srmekten ekinmiyorlard, rnein 954'de Worms civannda esir
alnan soylu bir kz, ayn kentin gbeinde sata kartlmt (8).
Ama ou durumlarda, bu bahtsz insanlar Tuna lkelerine ka
dar srklyorlar, orada da Yunanl kaaklara satyorlard.
IV. Macar stilasnn Sonu
Bu ortamda, 10 Austos 955 tarihinde, Dou Fransa kral B
yk Otton, Gney Almanyadan gelen yeni bir Macar akn habe
ri zerine tm nlemlerini alm durumdayken, Lech nehri zerin
de bir talanc birliiyle karlat. Kanl bir savatan sonra galip
gelen Otton, bu durumu srdrmeyi ve salad stnlkten ya
rarlanmay bildi. Bylece cezalandrlan talan harekt, Macarla
rn Avrupa'da giritikleri yamalarn sonuncusu olacakt. Bundan
sonra herey Bavyera'nn Macarlarla olan snrnda younlat ve
(8)

Lantbertus, Vita Heriberti, c. I, iinde SS, edit IV, s. 741.

bir snr savama dnt. Ksa bir sre sonra, Otton Karolenj ge
leneine uygun olarak, snr komutanlklarn yeniden dzenledi,
ki tane u rgt kuruldu. Bunlardan biri Alplerde, dieri daha
kuzeyde, Enns nehri zerinde oluturuldu. Bu sonuncu u ksa s
rede Dou komutanl adyla anlmaya baland Ostarrichi, son
radan bu kelimeyi Avusturya haline dntrdk. Bu u yzyln
sonundan itibaren Viyana ormanlarna, 11. yzyln ortalarnda
da Leitha ve Morava nehirlerine ulat.
Ne kadar parlak olursa olsun ve manevi yansmas ne kadar
byk olursa olsun, Lech sava gibi tekil bir silahl atma tek
bana yamalamann sonunun gelmesini salayamazd. Asl top
raklarnda hibir yabanc gc henz grmemi olarak kalmakta
devam eden Macarlar, Charlemagne zamannda Avarlarm ezilme
si cinsinden bir kaderle karlamaktan uzaktlar. Daha nceleri
de birok Macar etesinin bana gelen ve Macarlarn btn d
nldnde, silahl glerinden yalnzca birinin yenilmesiyle
sonulanan bir olay, onlarn yaam tarzn deitirmekten uzak
kalmaktayd. Macarlan Bat iin tehlikeli olmaktan kartacak
asl gerek ise baka bir yerdeydi. Aa yukar 926dan itibaren
aknlar eski iddetinde olmakla beraber, sklklar azalmaya ba
lamt. talya'da Macar akmlan, hibir sava olmad halde, 954'
de sona erdiler. 960'dan itibaren Gney Douya ve Trakya'ya ya
plan aknlar kk ve nemsiz soygunculuk eylemleri haline d
ntler. Hi kukusuz, derindeki nedenlerden oluan bir paket,
yava yava Macarlar zerinde, etkisini gstermeye balamt.
Eski adetlerin uzants olarak, Bat lkeleri boyunca srdr
len uzun aknlar her zaman verimli ve mutluluk verici olmular
myd? Btn deikenleri hesaba kattmzda bu soruya olumlu
cevap verebilmek ok gtr. eteler getikleri yerlerde muazzam
zararlara yol ayorlard. Ama, onlar asndan da, byk avantaj
lar olan svarilerinin hzlarn yitirmelerini gze alsalar bile, bu
denli byk bir ganimet kitlesini tamalar gene de mmkn
deildi. Dier yandan, talanlarda ele geirdikleri ve iyi bir gelir
kayna oluturduklar iin terkedilmeleri asla sz konusu olma
yan ve yaya olarak ilerleyen kleler, talandan dnen gruplarn
hareket olanaklarn azaltyordu; stelik bu kleleri muhafaza et
mek de son derece g bir iti. Kaynaklar sk sk kaaklardan sz
etmekteydiler, rnein, Berryye kadar srklenen Reimsli bir
papaz, bir gece kendini karanlara izini kaybettirerek, birok gn
bir bataklkta saklandktan ve macera dolu bir yolculuktan sonra

24

tekrar kyne ulaabilmiti (9). Macarlarn deerli eyalar ta

mak iin kullandklar arabalar, an son derece kt yollarnda
ve dman topraklar ortasnda, Normanlarm Avrupa'nn rahat ne
hirleri zerindeki kayklarna gre, ok daha az gvenli ve ok
daha fazla dertli aralar haline geliyorlard.
Yaklm, yklm krsal blgelerde, atlar doyuracak nesne
leri bulmak her zaman mmkn olmamaktayd. Bizansl general
ler, Macarlarn srdrdkleri savalar srasnda, karlatklar
en byk engelin otlak eksiklii olduunu iyi biliyorlard (10).
Yrtlen bir sefer srasnda ou zaman birden fazla sava ver
mek gerekiyordu, stelik eteler bu savalarn ounu kazansalar
bile, kendilerine kar srdrlen bu gerilla savandan bitkin ola
rak slerine dnyorlard. Yollarda yakalanan hastalklar ise ay
r bir dertti. Gn gnne tuttuu notlarn yllklar halinde d
zenleyen Reimsli rahip Flodond, 924 ylnn anlatsn tamamlar
ken, hemen o anda kendine ulaan bir haberi, Nimes'i talan eden
Macarlarn birounun bir dizanterik vebadan ldn, byk
bir sevinle kaydetmitir. Dier yandan, yllar getike, mstah
kem kentlerin ve atolarn saylan artyor; bu durumda da, tam
anlamyla talana uygun olan ak ve korumasz alanlann snrlan
daralm oluyordu. Nihayet, 930'lardan itibaren Avrupa biraz biraz
Norman kbusundan synlmaya balamt. Krallar ve baronlar ar
tk Macarlara ynelebilme ve sistemli bir direnme rgtleyebil
mek konusunda ok daha zgr idiler. Bu adan, Ottonun Ma
carlara kar belirleyici eylemi, Lechfelddeki kahramanlktan ok,
lann kurulmas olmutur. Bylece birok neden, Macarlann
gittike daha az ganimet getiren, ama gittike daha ok insan kay
bna yol aan talanclktan vazgemeleri ynnde etki etmeye ba
lamtr. Fakat btn bu etkiler asl, bizzat Macar toplumunun
ok nemli isel deiimler geirmesi nedeniyle etkili olabilmi
lerdir.
Ne yazk ki, bu deiimlere ilikin kaynaklarmz hemen he
men hi yok gibidir. Birok benzeri ulus gibi, Macarlar da, yl
lk olaylar ancak Hnstiyanla geip latin 'kltryle ilikiye ge
tikten sonra kaydetmeye balamlardr. Ama gene de, yazl d
nemin ncesinde, hayvancln yan sra tanmn da yava yava
bir ekonomik eylem tr olarak ortaya kmaya baladna dair
belirtiler bulunmaktadr. Aslnda bu deiim ok yava bir sre
(9)
(10)

Flodoard, Yllklar, 937.

Lon, Tactica, X V III, 62.

25

iinde gereklemi ve oban halklarn gerek gebelii ile, saf

tarmclarn mutlak sabitlii arasndaki gei aamalarnn bir
ounu yanstan yaam tarzlar karmakark birarada bulunmu
lardr. Bavyeranm Freisling kentinden olan papaz Otton 1147de
Hal Seferine giderken, Tuna nehrinden geii srasnda, o dev
rin Macarlann inceleme olanana sahip olmutur. ounlukla
sazdan, nadiren de tahtadan olan kulbeler, Macarlara ancak k
mevsiminde barnak grevi grmektedirler; buna karlk yazn
ve Sonbaharda adrlarda yaarlar. Bu mevsimlere gre konut
deiimi, bir Arap corafyacsnn ksa bir sre nce Aa Volga
Bulgarlanyla ilgili olarak saptadnn ayndr. Dier yandan, Ma
carlarn ok kk olan kyleri sabit de deildir. 1012-1015 yllar
arasnda toplanan bir dinsel kurul, hnstiyan olmalarndan beri
epeyi bir sre gemi olmasna ramen, Macarlara kiliselerinden
ok uzaklamalarn yasaklamak zorunda kalmt. Gene ayn ku
rulun kararlarna gre, eer Macarlar kiliselerinden ok uzaa
giderlerse, hem geri dnmek hem de bir ceza demek zorunday
dlar (11). ma, bu yasaklamalardan ok, toplumsal deimeler ne
deniyle, ok uzaklara doru yola klan atl sefer alkanl artk
kaybolmaktayd, zellikle yazn, hasat endiesi artk talana yne
lik byk glerle ak bir ekilde elimekteydi. Belki de, uzun
zamandan beri yerleik yaama gemi Slav kabileleri ve Batnn
eski krsal uygarlklarna mensup serfler gibi yabanc unsurlarn,
Macar toplumu iinde erimeye balam olmalar, hzlanan bir
yaam tarz deiimine yol ayor; bu durum da yaanmakta olan
derin siyasal deimelerle uyum salyordu.
Eski Macar toplumunda, kk kanda topluluklarn veya
yle olduu sanlan gruplarn stnde, aslnda sabit nitelikli ol
mayan ama daha geni toplumsal gruplamalarn olduuna dair
elimizde ipular 'bulunmaktadr. Sava bir kez bitince diye ya
zan Bizans mparatoru Akll Leon hemen klanlar ve kabileler
halinde dalyorlard diyordu. Bu rgtlenme tarz, bugn Moolistanda hl varolan tre ok benzemektedir. Macar halknn
Karadenizin Kuzeyinde konaklamasndan sonra, Hazar Devletine
yknlerek, tm kabile eflerinin stnde yer alacak bir Byk
Han makamn oluturmak iin byk gayret sarfedilmiti Yu
nan ve Latin kaynaklan az birlii etmiesine bu nvan b
yk senyr olarak kullanmaktaydlar. Bu gayretler sonucunda
(11)

26

K. Schnemann, Die Entstehung des Stadtevens in Sdosteuropa,

Breslau, t.y., s. 18-19.

seimi gerekletirilen ilk Byk Han Arpad adnda biriydi. Bu

seimden sonra, birleik bir devletten sz etmek kesinlikle mm
kn deilse de, Arpad ve ardllar en azndan siyasal egemenlii
ellerine geirmeye ynelmilerdir. 10. yzyln ikinci yarsnda,
Arpad hanedan, uzun sren mcadelelerden sonra, btn Macar
ulusu zerinde kendi iktidarn egemen klmay baarmtr. Sa
bitlemi veya ok dar alanlarda dolamak zorunda kalan halkla
ra, ebedi bir gel-gite gnl vermi gebelere nazaran, ok daha
kolay boyun edirilebilirdi. ktidarn salamlatrlmas abas, Arpad hanedanndan Prens Vak'in 1001 ylnda kral nvamn almasyla amacna ulama benzemektedir (12). ok zayf balarla bir
birlerine bal olan yamac ve gezgin kabileler topluluu, Bat
krallk ve prenslikleri tarznda ve onlara yknerek, kendilerine
ait bir toprak paras zerinde salam bir ekilde kk salm bir
devlete dnmt. ounlukla olduu gibi, bu kez de dehet
derici savalar, daha gelimiinin daha ilkelini etkiledii, kltr
al veriini yok edememiti.
Bat siyasal kurumlannn etkisi, tm zihniyet yapsn dei
tiren daha, derin etkiler tarafndan izlendi. Va'k kral ilan edildi
inde oktan vaftiz edilmi ve Kilisenin ona verdii Stephan ady
la azizler arasna girmiti. Macaristanda, tpk Moravyadan Bul
garistan ve Rusya'ya kadar olan Dou Avrupa'daki dinsel no
man s landm da daha nceleri bana geldii gibi; Hnstiyanl
aralarnda paylaan ve birbirlerinden olduka farkl sistemler olu
turan iki byk ruh avcs grubu arasnda atma konusu olmu
tur. Bu iki sistem, Bizans ve Roma dinsel rgtlenmeleri ya
ni katoliklikle Ortodoksluk idiler Macar efleri balangta ken
dilerini stanbul'da vaftiz ettiriyorlard. Yunan usulne gre ayin
yapan manastrlar, 11. yzyln sonlarna kadar Macaristan'da var
lklarn korudular. Fakat, ok uzaklardan gelmek durumunda
olan Bizansl dinsel misyonlar, sonuta^ katolik rakiplerinin nn
de silinmek zorunda kalmlardr.
Bavyera Kilisesi tarafndan aktif bir biimde harekete geiri
len ve yrtlen, Macarlarn din deitirme eylemi, zaten bir ya
knlamann iareti olan yksek dzeydeki evliliklerle, kral saray
larnda hazrlanmt. Bu konuda en byk abay, 971'den 991'e
kadar Passau piskoposu olan Pilgrim gstermiti. Kendi Kilisesi
(12)

Macaristanm krallk haline geliinin olduka karanlk koullan hak

knda bkz. P.E. Schramm, Kaiser, Ram und Renovatio, cilt I, 1929,
s. 153 vd.

27

iin, Macarlarla ilgili olarak dledii rol, Magdeburg Kilisesinin

Elbe'nin tesindeki Slavlar zerindeki ve Bremen Kilisesinin de
skandinav halklar zerindeki dinsel etkilerinin aynma sahip ola
bilmekti. Ama ne yazk ki Passau; Magdeburg ve Bremenin tel
sine Salzburg'a bal kk bir Kiliseydi. Ama inanl birisi iin
bunun pek fazla bir nemi olamazd. Gerekte, dinsel idari birim
olarak 8. yzylda kurulan Passau Kilisesinin rahipleri, kendilerini
Romallar anda, Tuna zerinde mstahkem Doreh kentini d
mana kar savunan rahiplerin ardllar sayyorlard. Etrafndaki
birok meslekdanm isteklerine dayanamayan Pilgrim, Lorch'un
Panonyanm dinsel merkezi olduuna dair bir dizi sahte Papalk
ferman hazrlatmt. imdi artk yalnzca, bu eski eyaleti, Salzburgla tm balarm kopartm olan Passau etrafnda yeniden olu
turma ii kalmt. Bylece, Passau Macar Panonya'smdaki tm
yeni Kiliseleri uydu olarak etrafna toplayacak ve mirass ol
duklarn iddia ettikleri Kilisenin eski itibarna sahip olacaklard.
Ancak ne imparatorlar ne de papalar bu ryann gereklemesine
raz olmadlar.
Macar prenslerine gelince; onlar vaftize hazr olmakla birlik
te, Alman rahiplerine baml olmay pek de fazla arzu etmiyor
lard. nce misyoner, sonra da rahip olarak, tercihan ek hatta
Venedikli din adamlarn davet ediyorlard. Daha sonra, 1000 y
lna doru, Stephan devletinin kendi Kilise hiyerarisini dzenle
dii zaman, Papayla da anlaarak, bu Kiliseyi bir Macar din ada
mnn ynetiminde rgtlemiti. Stephan'm lmnden sonra tah
t elde etmek iin srdrlen savalar srasnda, henz putperest
kalm bir ka ef bir sre nem kazandlarda da, sonunda btn
Macaristann hrstiyanlamasna engel olamamlardr. Hrstiyanlk tarafndan giderek daha derinlemesine kazanlan; tal bir krala
ve bir piskoposa sahip olan, Freisling'li Ottonun deyimiyle, tskityadan gelen halklarn sonuncusu, eskinin muazzam talanlarna
veda etmi ve tarlalar ile otlaklarnn artk hareketsiz snrlan ii
ne kapanmtr. Komu Alman hkmdarlanyla gene de sk sk
savalmasma karlk, artk atanlar yerleik iki ulusun krallanydlar (13).

(13)

28

Feodalite - d Avrupa'nn etnik haritas bizi burada ilgilendirmi

yor. Ama , gene de belirtelim ki, Macarlarn Tuna havzasna yerle
meleri, Slavlann iki blok halinde blnmelerine neden olmutur.

F
i

AYIRIM

NORMANLAR

I.

skandinav stilalarnn Genel Karakteri

Jutlandm gneyinde yaamakta olan ve Germen dil ailesine

mensup btn halklar, Charlemagne dneminden itibaren Frank
mparatorluuna katlm ve Bat uygarlnn potasna girmiti.
Buna karlk, daha kuzeyde bamszlklarn ve geleneklerini ko
rumakta olan baka Germenler yaamaktayd. Dilleri kendi ara
larnda da farkllklar gsteriyor olmakla birlikte, asl Germanya
lehelerine olan farkllklar ok daha bykt. Bu leheler, eski
den ortak olan Germen dil ailesinden treyen ve bugn skandi
nav kolu adn verdiimiz dil koluna aittiler. Kltrlerinin daha
gneydeki komularna nazaran zgn karakteri, 2. ve 3. yzyl
lardaki gler srasnda daha da belirgin hale gelmiti. Bu g
ler, Baltk denizi boyunca ve Elbe havzasndaki topraklarn tm
Germen nfusunu boaltarak, Kuzey ve Gney arasndaki iliki
ve gei salayan unsurlarn ounu yok etmilerdi.
Bu uzak Kuzeyin insanlar ne bir kabileler kalabal, ne de
birleik bir ulus'meydana getirmekteydiler. Bugn cester ve Vestergtland adl sve illerinde yaayan Gtarlann ansn hl ko
ruduklar Dan'lar Skanya adalar ve daha sonra da Jutland ya
rmadasnda yaamaktaydlar (14). sveliler ise, Mlar gl etrafn
da yer tutmaktaydlar. Nihayet, deiik halklar, geni ormanlar,
(14)

Bu skandinav Gtar la r ile germen istilalarnda ok nemli rolleri

olan Gotlar arasndaki iliki ok etrefilli bir soruna yol amakta ve
bu konuda uzmanlar henz ortak bir noktaya ulamaktan uzak bu
lunmaktadrlar.

29

yan donmu topraklarla aynlm ama, alk olduklan denizle

birbirlerine bal olarak, daha sonra Norve olarak adlandnlacek dzeyde karmalar vard. Bu nedenle, Elbenin tesinde
lara ramen, bu halklar arasnda ok gl bir aile havas ve
komularnn kendilerine ortak bir ad takmalanna olanak vere
cek dzeyde karmalar vardr. Bu nedenle, Elbenin tesinde
yaayan ve ufuktan aniden beliriveren bu Germenlerin kendileri
ne sadece Nordman (Kuzey adamlar) adn vermeleri, yabanclar
asndan ok uygun oldu. artc olan, bu kelimenin ekzotik
armna ramen, Galya'nm Romanca konuan halk tarafndan
olduu gibi benimsenmesiydi. Vahi Norman ulusunu bizzat
tanmadan nce, Galya halk onlarn varln ya onlara snr eya
letlerden gelenlerin anlattklarndan; ya da akla daha yakn olan,
9. yzyln balarnda genellikle Austrasya ailelerine mensup olan
ve Fransik ad verilen bir germen lehesi konuan, ounlukla
da kral memurlar olan eflerinden renmilerdi. Ancak bu ad
landrma tamamen ktaya has olarak kald. Ingilizler, ya elle
rinden geldii kadar her halk ayrarak adlandrmaya gayret edi
yorlar, ya da hepsini birden halklardan birinin adyla, yani daha
ok ilikide bulunduklar DanimarkalIlarn adyla tanmlyor
lard. (15)
Akmlar 800 yl dolaylarnda birdenbire balayan ve yarm
yzyl sreyle Bat'y inleten Kuzey putperestleri ite bu insan
lard. O dnemlerde Avrupa kylarnda denizin en uzak nokta
larn gzetlerken dman kayklarnn pruvalarn grecekleri kor
kusuyla titreyen gzclerden veya scriptrialanna yamalar kay
detmekle megul olan rahiplere nazaran, bugn Norman akmlarmn tarihsel geri plann oluturabilme konusunda biz ok da
ha fazla yetkiliyiz. Olaya doru adan bakldnda, Iskandinavlarn akmlar bize artk, byk bir insani macerannn ok kanl
bir dnemi olmak yerine; Ukraynadan Grnlanda kadar ok ge
ni bir alan iine alan ve birok yeni kltrel ve ticari balarn
olumasna yol aan g hareketleri olarak grlmektedir. Fakat,
bu skandinav kyllerinin, tccarlarnn ve askerlerinin artk
efsanelere mal olmu hareketlerinin, nasl olup da Avrupa uygar
lnn ufkunu genilettiklerinin incelenmesi, Avrupa ekonomisi
nin balangcn konu alan bir baka kitaba braklmaldr. Batda
(15)

30

Anglo-Saxon kkenli kaynaklarda bazen Norman olarak zikredi

lenler skandinav kaynaklarnda da olduu gibi DanimarkalIlar
dan sk skya farkllatrlmak istenen Norvelilerdir.

meydana gelen felketler ve fetihler bizi burada ancak, feodal

toplumun oluumuna etki ettikleri lde ilgilendirmektedirler.
O dnemde yaplmakta olan cenaze trenleri sayesinde bir
Norman filosunun nasl bir ey olduunu kesinlikle bilebiliyoruz.
Y m a topraktan oluturulan bir hyn altma gizlenen bir tek
ne, Norman eflerinin en ok yeledikleri mezar tryd. Zama
nmzda, zellikle Norvete yaplan kazlar, bu denizcilerin ka
birlerinden bir ounu meydana kartmtr. Bu gemiler asln
da tamamen onlarn kopyas olan Gokstad adl bir geminin 20.
yzylda Atlantii geebilmi olmasna ramen fyord'dan fyorda
sakin geziler iin dnlm tren tekneleriydiler. Batya deh
et salan uzun gemiler ise, tamamen baka bir trden idiler.
Ancak bu gemiler konusunda, yazl metinler olmadan, yalnzca
mezarlardan kartlan kalntlarn tankl yeterli olmamakta
dr. Bu tekneler, byk bir denizci ulusun gelitirdii ok salam
oranlar iinde ina edilmi ve ormanc bir halkn bayapt olan
iskelet tahtalarn birbirlerine tutturarak yaplm ve bunun d
nda baka herhangi bir arl olmayan gvertesiz kayklard.
Genellikle 20 metreden biraz uzun olan ve hem krek hem de
yelkenle ilerleyebilen bu teknelerin herbiri biraz sknca 40 il
60 kii tayabiliyordu. Gokstad kazlarnda ortaya kan modele
gre ina edilen tekne rnek alnrsa, hzlarnn kolaylkla on de
niz miline kadar kabildii sylenebilir. Su ekimleri ok az olup,
aa yukar bir metre civarndayd. Bu zellik, tekneler ak de
nizi terkedip nehir azlarnda, hatta nehirler boyunca macera
aramaya baladklarnda, byk bir avantaj oluturuyordu.
Araplarda olduu gibi, Normanlar iin de sular, sadece kara
avlarna ulamak iin kullanlan yollardan ibaretti. Kendi taraf
larna geen hnstiyanlarm verdikleri dersleri kmsememekle
birlikte, bir cins ftri nehir bilgisine de sahiptiler. Bu bilginin
sonucu olarak, Avrupa nehirlerinin karmakark dzenleri iinde,
Normanlardan biri, 830 ylnda mparatorundan kaan Ebbon pis
koposuna klavuzluk yapabilmitir. Normanlann kayklarn ne
hirlere soktuktan sonra, pruvalarnn nnde karlarna kan
manzara, her zaman beklenmedik durumlara gebe, dallanm bu
daklanm bir nehirler ve kollar a olmaktayd. Normanlar bu
karmakark a iinde, rnein, Escaut nehri zerinde Cambrai
kentine kadar; Yonne nehri zerinde Sens kentine kadar; Eure
nehri zerinde Chartres kentine kadar; Loire nehri zerinde Fleury
kentine kadar, hatta bu nehrin kaynandaki Orlans kentine ka
dar, ok eitli yerlerde grlmlerdi. Nehirlerin ak ynnn

31

med izgisinden uzaklat ve bu nedenle de teknelerin seyrine

pek fazla uygun olmayan Byk Britanya'da bile, Ouse nehri ze
rinde York'a kadar,. Thames nehri zerinde de Readinge ka
dar ulamlard. Eer yelken ve krekler yetersiz kalrsa, tek
neleri karadan halatla ekiyorlard. Dier zamanlarda, gemileri
fazla yklememek iin gemi personelinin bir blm teknelerini
karadan yaya olarak izliyordu. ok s sularda bulunan bir kyya
ulalmak istendiinde veya yama yolu olarak ok alak bir ne
hir karlarna ktnda, teknelerde bulundurduklar kk san
dallar hemen denize indirip yollarna yle devam ediyorlard. Bu
nun tersine, 888 ve 890da Paris karsnda olduu gibi, eer ne
hir yolunu kesen tahkimatlarla karlarlarsa, o zaman teknele
rini karadan tayarak, hedeflerine gene de ulayorlard. Douya
doru uzaklarda, Rus ovalarnda, skandinav tccarlar bir nehir
den dierine geerken veya alayanlar aarken, bu nehir yolcu
luundan kara konvoyuna gei konusunda uzun bir deneye sa
hip olmamlar myd?
Dier yandan, bu harika denizciler, karadaki yollardan ve sa
valardan da asla ekinmiyorlard. Gerektiinde nehri brakarak
ganimet peinde karann ilerine dalmak konusunda hi tereddt
etmiyorlard, rnein, ilerinden bazlar 830 ylnda, Loire ky
sndaki manastrlarm terkedip kaan Fleury rahiplerini, Orlans
ormanlarndaki araba izlerine bakarak takip etmilerdi. Zaman
la, talan ettikleri yrelerden elde ettikleri atlan, sava arac ol
maktan daha ok ulam arac olarak kullanma alkanln el
de ettiler. Bir sre sonra at o kadar vazgeilmez bir ara haline
dnmt ki, rnein srf at elde edebilmek iin 866da Dou
Angliaya bir akn dzenlemilerdi. Bazen atlann bir yama ala
nndan dierine tamaktaydlar. rnein 885'de Fransa'dan ngil
tere'ye at getirmilerdi (16). Bu sayede denizden gittike uzaklaa
biliyorlard. 864de gemilerini Oharente nehri zerinde braktktan
sonra, ta Clermont dAuvergnee kadar macera aramamlar my
d? Dier yandan, daha hzl gittiklerinden, dmanlarna ani bas
knlar yapabilmekteydiler. Tahkimat kurmakta ve bunun arkasn
da kendilerini savunma konusunda da ok becerikliydiler. Btn
bunlarn tesinde, Macar svarilerine nazaran zellikle stn ol
duklar bir konu vard ki, Bat Avrupann canna bu sayede oku
maktaydlar; o da tahkim edilmi yerlere bile saldrabilme olana
na sahip olmalaryd. Surlarna ramen Norman saldrlarna
(16)

32

Asser, Life of King Alfred, d, W.H. Stevenson, 1904, c. 66

dayanamayan kentler, daha 888 ylnda bile uzun bir liste olu
turmaktaydlar : Bu listede yer alan kentlerden yalnzca en nl
lerin adlarm saymak istesek bile, Kolonya, Rouen, Nantes, Orlans,
Bordeaux, York, 'Londra gibi bir ok kent adn sralamak gere
kecektir. Gerei sylemek gerekirse, bir bayram gn ele ge
irilen Nantesda olduu gibi, srprizin zaman zaman rol oyna
mas dnda, Eski Roma surlan aradan geen sre iinde her
hangi bir bakm ve onarm grmediklerinden perian durum
daydlar. Ama bundan da nemlisi kent halk kentlerini pek faz
la bir cesaretle savunmuyordu. rnein, 845'de halk tarafndan
terkedildikten sonra Normanlar tarafndan yklan, daha sonra
da bu durumla iki kez daha karlaan Paris'te 888 ylnda bir
avu yrekli insan, Citnin tahkimatn onarp savaacak cesa
reti bulunca, kent Normanlara kar bu kez ok baarl bir bi
imde direnebilmi ve Normanlar bir sre sonra kuatmay kal
drmak zorunda kalmlard.
Normanlarn giritikleri yamalar verimliydi. Yerli halkn kalp
lerine sald korkunun bykl de bundan aa kalmyordu.
Kamu glerinin kendilerini savunacak hallerinin olmad gr
lnce, talan blgesindeki halk, Norman akmlarm daha az za
rarla savuturmanm arelerini aratrmaya 'balad. Bu konuda
ilk giriim, maddi olanaklar ok daha yeterli olan manastrlar
dan geldi. Kr ortasnda ak arazide korumasz ve tek bana
kalm manastrlardan balamak zere, yerli halk, dokunmama
lar iin Normanlara hara demeye baladlar. Hkmdarlar bile
zamanla bu uygulamaya altlar. Para sayesinde, etelerin saldr
larn geici de olsa durdurmalar veya baka avlara ynelmeleri
salanabiliyordu. lk olarak 845'de Bat Fransada Kral Kel Charles
Normanlara hara dedi. Lorraine kral II. Lothaire onu 864 y
lnda izledi. Dou Fransa kral Charles'm sras ise, 882de geldi.
Anglo-Saxon'larda Mercia kral belki de 862den itibaren ayn yolabavuruyordu. "Wessex, kral ise 872'de bu yntemi mutlaka uygu
luyordu. Bu cins fidyelerin doasnda varolan bir zellikten tr
bunlar hem her zaman yenilenmesi gereken yemler olarak kalmak
ta, hem de srekli bir ekilde tekrarlanmak zorunda olmaktay
dlar. Hkmdarlarn, bu durumda gerekli para miktarn ncelik
le kiliselerinden, sonya da uyruklarndan talep etmek zorunda kal
malar, sonu olarak, Bat ekonomilerinden skandinav ekono
milerine doru bir kaynak transferine yol at. Bugn bile, o kah
ramanlk ann birok ans arasnda, Kuzey mzelerinin vitrin
lerinin gerisinde artc miktarda altn ve gm sergilenmekte

33

dir. Bunlar hi kukusuz, byk apta ticari etkinliklerin getirisi

olmakla birlikte, bir blm de Bremen'li Adamm dedii gibi
haydutluk rnydler. Dier yandan Batmn bu nakit kana
masndan Normanlarm ellerine geen alnm veya hara olarak
alnm deerli madenlerin, ister sikke, isterse Bat modasnda
mcevher olsun, el koyann zevkine uygun mcevherler haline ge
tirilmek zere eritilmeleri, talan tarihinin arpc zelliklerinden
birini meydana getirmektedir. Bu durum, kendi z geleneklerine
tam anlamyla byk bir gven duyan bir uygarla iaret etmek
teydi.
Talanlarda ele geen esirler de, eer fidye denmezse, de
nizar yerlere gtrlmekteydiler, rnein 860dan biraz sonra
Fas kylarnda yakalanm siyah esirlerin, rlandada kle olarak
satldklar grlmt (17). Nihayet, bu kuzeyli savalara ili
kin tabloyu tamamlamak iin, onlarn gl ve vahi duyumsal i
tahlar ile, kan dkme ve tahrip zevklerini de eklemek gerekmek
tedir. Baz byk boalma anlarnda bu duygular kesinlikle hibir
engel tanmamaktaydlar, rnein, 1012deki nl len srasn
da, o zamana kadar fidye almak iin uslu uslu koruduklar Canterbury piskoposunu, muhafzlar hayvan kemikleriyle vura vura
ldrmler, sonra da paralayarak yemilerdi. Bir kuzey efsane
si (saga) Batdaki seferlere katlan bir zlandaldan ocuk seven
adam olarak sz etmektedir. nk, o, arkadalar arasnda yay
gn bir adet olan, ocuklarn boazn kargyla delme elencesine
katlmyor stelik bunu reddediyordu (18). Btn bu anlatlanlar,
istilaclarn heryerde yaydklar dehetin anlalmas iin yeterli
malzemeyi oluturmaktadr.
II. Talandan Yerlemeye

Normanlarm 793'de Northumbriya kylarnda ilk manastr

yamalamalarndan ve 800 ylnda Charlemagne aceleyle Frank
devletinin Manche kylarnn savunmasn rgtlemeye zorlama
larndan itibaren, eylemlerinin hem karakteri hem de kapsam b
yk deimeler gstermitir. Balangta; Britanya adalar, B
yk Kuzey ovasnn kysn oluturan Alak topraklar ve Neustriya
yallar gibi Kuzey sahilleri boyunca, kk Viking gruplan ta
rafndan uygun mevsimlerde ve gzel gnlerde yaplan basknlar
(17)
(18)

34

Shetlig, Les Origines es Jnvasions des Normands (Bergens Museums

Arbog, Historik - antik - varisk refcke nr. 1) s. 10.
Landnama b$k, c. 303, 334, 344,379.

sz konusuydu. Bu basknlar yapanlara verilen Vking adnn k

keni tartmaldr (19). Ama, krl maceralar peinde koan sa
valar kastettii kukusuzdur. Dier yandan, bu talan grupla
rnn aile veya toplum balar dnda, tamamen macera nedeniy
le olutuklar da kuku gtrmemektedir. Btn talanc Norman
gruplar iinde yalnzca, olduka ilkel bir tarzda rgtlenmi olsa
bile, bir devlet kurabilmi olan Danimarka krallar, pek baarl
olmasalar bile, Gney snrlarnda, gerek anlamda bir ftuhata
girimilerdi.
Balangtaki bu dar kapsaml hareketler, ksa srede geni
apl bir yaylmaya dnt. Gemiler nce Atlantik kylarna, son
ra da Gney sularna kadar indiler. 844'den itibaren, Bat spanya
Norman korsanlar tarafndan ziyaret edilmee balad. 859 ve
860'da da Akdenizin sras geldi. Bu yllarda, korsanlar Balear
adalar, Piza ve Aa Rhne vadisine ulamlard. Arno Vadisinde
ise Fiesole'ye kadar ilerlemilerdi. Ancak, bu Akdeniz harekt
tekil bir hareket olarak kalmaya mahkmdu. Bunun nedeni, z
landa ve Grnland kefedebilecek kadar ak deniz deneyi olan
Normanlann mesafeden korkmalar deildi. 17. yzylda, Barba
ros kardelerin, ters bir ynde olmak zere, kendilerini Saintonge
aklarnda tehlikeye attklar, hatta Terre-Neuve kylarna kadar
ulatklar grlmemi miydi? Olaya bu adan baknca, Normanlan Akdenizden asl karan nedenin, Arap Filolarnn ok iyi de
niz bekileri olduklar gerei ortaya kmaktadr.
Akdenizdeki bu baarszla karlk, Norman aknlar ktanm
ve ngilterenin daha ilerine yaylmtr. Bu konuda, Saint Philibert
rahiplerinin kutsal resimleriyle birlikte yapmak zorunda kaldklar
uzun yolculuklar, hibir haritann gsteremeyecei ve anlatamaya
ca kadar aklaycdr. Saint Philibert manastn 7. yzylda
Noirmoutier adasnda kurulmutu. Deniz sakin olduu zamanlar,
buras mnzevi keiler iin uygun bir ikmet yeriydi, ancak kr(19)

B u konuda ileri srlen balca M yorum vardr. Baz bilginlere g

re, kelime, Iskandinavcadaki vik (koy)'dan gelmektedir, dier bazlar
ise kelimenin halk Almancasmdaki wik (kent veya pazar)den tre
diini ileri srmektedirler. (B u konuda rnek olarak Aa Almanca'daki Weichbild Kent hukuku ve birok yer adna baklabilir :
ngilteredeki Norvvich ve Almanyadaki Brunswick Braunschweig
gibi). Birinci kta Viking ad, bu halkn gemilerini demirledii koy
lardan, ikinci kta da bazen sakin bir tccar, bazen de bir talanc
olarak ziyaret ettii kentlerden gelmektedir. Bu iki anlamn hibiri
nin kesinliim kantlamak, bugne kadar mmkn olamamtr.

35

fezde ilk skandinav kayklar gzknce ok tehlikeli hale geldi.

819dan biraz nce, keiler ana karada Des'de Grandlieu gl k
ynda bir snma yeri ina ettirmilerdi. Normanlar gzknce,
her yl ilkbaharn bandan itibaren oraya g etmeyi adet edin
diler. Sonbaharn sonlarndan itibaren, l mevsimin dalgalan d
mana engel olmaya balad zaman, adadaki kilise dinsel ayinlere
yeniden alyordu. Bu arada, aralksz inenen ve ihtiya stok
larn korumann gittike gletii Noinmoutiernin artk kesinlikle
elde tutulamayacana 836 ylnda karar verildi. O zamana kadar
geici barnak olan Des srekli ikametgh haline gelirken, geriye
doru daha uzakta, Saumur nehri kaynandaki Cunanldda yeni
elde edilen kk bir manastr, geri ekilme noktas olarak hizme
te sokuldu. Loire zerinden ulalmas ok kolay bir noktada bu
lunan bu yer, ne yazk ki kt seilmiti. 862 ylnda, Poitodaki
Messayda ak bir alana tanmak gerekti. Ancak, burada geirilen
10. yln onunda farkedildi ki, Okyanusa olan mesafe hl ok
ksa; bu kez, Massif Central dalarnn tm kitlesini bir koruyu
cu perde olarak kullanma fikri artk bir abartma olarak grlme
meye baland. Bunun zerine Kilise adamlarmz 872 veya 873 de
Saint Pourain-sur-Sioule'e kadar katlar. Burada da uzun sre
kalamadlar, Douya doru ok daha uzakta, Sane nehri zerin
deki Toumus mstahkem kenti sonuncu smaklar oldu. Bir kral
lk belgesinden rendiimize gre, 875 ylndan itibaren kutsal v
cutlar birok yollar zerinde eza ektikten sonra, nihayet burada
endiesiz bir yer bulmulard. (20)
Bu uzun mesafeli harektlar, doal olarak eskinin ani yama
larna nazaran ok daha farkl bir rgtlenmeyi gerektirmekteydi.
Hereyden nce daha kalabalk glere ihtiya vard. Bu durumda,
birer deniz kralnm etrafnda toplanm kk kk talan grup
larnn, yava yava birleerek, gerek bir ordu oluturmaya ba
lad grld. rnein, Thames nehri zerinde oluan ve ksa bir
sre sonra da Flandre kylarndan geerken, dank birok gru
bun katlmalaryla ortaya kan byk tertip (manus exercitus)
bylesine bir oluumdu. Bu ordu 879'dan 892'ye kadar Galya'y
korkun bir ekilde harab ettikten sonra, en sonunda Kent kyla
rnda dald. Talaplarm alan genilemi olduu iin her yl Ku
zeye dnmek olanaksz hle geldiinden, Vikingler iki harekt
arasnda, av alan olarak setikleri lkede klama adetini edindi(20) R. Poupardin, Monuments de l'Histoire des Abbayes de Saint Philibert,
1905 Girile birlikte, ve G. Tessier, Bibliothque de Vc. des Chartes
1932, s. 203.

36

ler. Bunu nceleri rlanda'da 835 tarihinden itibaren uygulamaya

balamlard. Galyada ise ilk kez 843'de Noirmoutierde bu yola
bavurdular. Thames azndaki klama merkezleri ise Thanet ada
yd. Kamplarm nceleri kyda kurmay yeliyorlard. Ksa bir
sre sonra, ok daha ilerde konaklamaktan ekinmemeye balad
lar. Genellikle bir nehir adasnda kendilerini gvene alyorlard.
Bazen de karada, ama bir nehir yatana yakn bir yerde yerlei
yorlard. Bu uzun sren klamalar srasnda, bazlar kadn ve o
cuklarn da yanlarna getiriyorlard. 888'de Parisliler surlarnn
stnden, kar kampta len savalar iin yaklan atta, kadn
seslerinin nlamasn duymulard. Srekli olarak yeni hurularn
dzenlendii bu haydut yataklarnn etrafa saldklar dehete ra
men, gene de civardaki yerleik halktan baz kimseler, klamakta
olan Normanlara yiyecek maddeleri satabilmek iin onlarn kamp
larna yaklamaktan ekinmiyorlard. Bylece, geici barnak, ba
zen pazar haline geliyordu. Her zaman korsan olan, ama artk yar
yerleik korsanlar'a dnen Normanlar, toprak fatihleri haline
gelmeye de hazrlanmaktaydlar.
Eskinin haydutlarnn bylesine bir deiimi geirmesi iin her
faktr deta ayn noktada odaklamt. Batnn talan alanlarnn
ard bu Vikingler, sava olduu kadar, kyl, denizci, ma
rangoz ve tccar bir ulusa mensuptular. Vatanlarndan, kazan
veya macera hrsyla uzaklaan, bazen de aileler arasndaki kan
davalar veya eflerars rekabetten tr srgne srklenen bu
insanlar, arkalarnda, durmu oturmu glere sahip bir toplumun
geleneklerinin desteini hissetmekteydiler. Bu koullar altnda olan
Iskandinavlar, 7. yzyldan itibaren Bat Atlantik Takmadalarnda
Far-erden Hebridlere kadar olanlar zerinde koloniler kurmu
lard. Gerek birer toprak acs olarak, 870lerden itibaren,
Landnma ad verilen byk toprak edinme eylemine girierek
zlandada koloniler oluturmaya balamlard. Korsanlkla ticare
ti birarada yrtmeye alk olduklarndan, Baltk denizi evresin
de birok tahkim edilmi pazaryeri oluturmulard. Norman sa
va eflerinden bazlarnn 9. yzyl boyunca Avrupa'nn her iki
ucunda oluturduklar prenslikler de bu pazarlardan kurmular
d. rnein, rlanda'da Dublin, Cork ve Limerick'de kurulanlarla,
Kiev Rusya'snda byk nehir yolunun duraklarnda kurulanlar
gibi. Bu ilk prensliklerin ortak zellii, asal olarak kentsel dev
letler biiminde ortaya kmalaryd. Bu devletlerde merkez alman
bir kentten btn krsal evreye egemen olunuyordu.

37

Ne (kadar ekici olursa olsun, Bat Adalarnda oluan koloni

lerin, rnein 10. yzyldan itibaren Norve krallna balanan
ve Orta an sonunda da (1468) skoya egemenliine geen
Shetland ve Orcade'larn; 13. yzyln ortasna kadar bamsz bi
rer tstandinav prenslii olarak kalan Hebridler ve Man adasnn;
11. yzylda yaylmalarnn krlmasna ramen ancak bir yzyl
sonra ngiliz fethiyle tamamen ortadan kaldnlabilen rlanda k
ys krallklarnn, tarihlerini bir yana brakmak gerekiyor. Avru
pann en u noktasnda yer alan bu topraklarda, skandinav uy
garl Kelt tplumlaryla karlamaktayd. Ama bizim tarafmz
dan asl betimlenmesi gereken yalnzca, Normanlarm iki byk
feodal lkeye yerlemeleridir: Eski Frank Devletine ve AngloSaxon Byk Britanyasma. Bu iki lke arasnda, hatta civar ada
larla bu lkeler arasnda insani ilikilerin sklna; silahl glerin
Manm her iki tarafna da kolaylkla geebilmelerine; eflerin k
ylardan birinde baarszla uradklarnda, kar kyda ansla
rn arama alkanlklarna, ramen, daha aydnlk olabilmek iin,
her iki Norman fetih alann ayr ayr incelemek gerekmektedir.
III.

skandinav Yerlemeleri : ngiltere

Daha nce de grdmz zere, skandinavlarm ngiliz top

ra zerinde yerleme niyetleri 851 ylnda, buradaki ilk klama
lar srasnda ortaya kmt. O andan itibaren hu ama dorul
tusunda az veya ok ibirlii yapmaa balayan talan eteleri, av
larn bir daha ellerinden brakmamlardr. skandinavlar gelme
den nceki Anglo-Saxon krallklarndan bazlar, krallarnn l
mnden sonra ortadan kalkmlardr. rnein Humber ve Tees
nehirleri arasndaki Deira; Thamesle Wash nehirleri arasndaki
Dou Anglia krallklar gibi. En kuzeydeki Bemicia ile ortadaki
Mercia gibi dier bazlar da, g ve topraklarnn ok byk bir
blmn kaybederek, bir cins Norman himayesi altnda, bir s
re daha ayakta kalabilmilerdir. Yalnzca, skandinav istilsn
dan sonra topraklarn tm Gney (blgesini iine alacak ekilde
genileten, WesSex krall ayakta kalabilmitir. Bu bamszlk,
871den itibaren, Kral Alfredin dikkatli ve sabrl kahramanly
la hret kazanan, zorlu savalar pahasna korunabilmitir. AngloSaxon kltrnn mkemmel bir rn olan bilge ve ayn zaman
da asker olan kral Alfred, hibir barbar krallnda rastlanmayan
bir ekilde, kart kltrel geleneklerin getirilerim zgn bir sen
tez halinde baaryla biraraya getirebilmitir. Kral Alfred 880lere
gelindiinde, eski Mercia krallndan arta kalan topraklan lke

38

sine ekleyerek, DanimarkalIlarn egemenlik alanlarnn daralma

sna yol amtr. Bu kazanmlara karlk, kral Alfred, gerek bir
anlama ile Ada'nn btn Dou parasn istilacya terketmek zo
runda kalmtr. Londra ile Chesteri birletiren eski Roma yoluyla
snrlanan ve Douya doru uzanan bu muazzam blgenin skan
dinav ftihler elinde tek bir devlet halinde rgtlendiini dn
mememiz gerekmektedir. skandinav krallar veya zar/1er ile
Bemicia krallnn varisleri olan kk Anglo-saxon efleri bazen
antlaarak, bazen bamllk ilikileri iinde birleerek, bazen de
savaarak, lkeyi aralarnda paylayorlard. ngiliz adasnn di
er blgelerinde de, zlanda rneine uygun olarak kk aristok
ratik cumhuriyetler olumutu. Yerleik hle gelmi olan eitli
ordulara hem s, hem de pazar grevi gren, mstahkem kasa
balar ina edilmiti. Temel endie, denizlerin telerinden gelen
silahl gleri beslemek olduundan, topraklar da savalara da
tlmaktayd. Ancak, kylarda dier baz Viking eteleri, talan
larna devam etmekteydiler. Saltanatnn sonlarna doru hl
birok dehet sahnesinin anlaryla dopdolu olan kral Alfredin,
Boetius'un Tesellisini evirirken yazarn altn aa ilikin olarak
yapt betimlemeye u ibareyi eklemekten kendini alamam ol
masna, hu balamada armamak gerekmektedir : O zamanlar
savaa girmi silahl gemilerden hi sz edilmezdi (21).
Bylece adann DanimarkalI parasnn yaad kargaa du
rumu, adadaki eski krallklardan yaygn bir toprak varlna ve
nisb anlamda nemli kaynaklara sahip tek g olarak kalm olan
Wessex krallarnn, 899'dan itibaren yava yava ina ettirdikleri
bir tahkimat ama dayanarak, adann istila edilen yerlerini geri
almaya girimelerini ve bunu baarabilmelerini, aklayc nitelik
tedir. ok zorlu bir savatan sonra, yl olarak da 954'den itibaren,
Wessex krallarnn st otoritesi nihayet, adann daha nce d
man igalinde olan her yerinde tannmt. Ama, bu byle oldu di
ye, bu topraklardaki skandinav yerleme yerlerinin de ortadan
kalkm olduklarn dnmek yanl olur. Gerekte, Wessex kral
larnn giritikleri yeniden fetih hareketi srasnda, birka skan
dinav soylusu takipileriyle birlikte, bazen kendi istekleriyle, ba
zen de zorla, denize almlard. Ancak, eskinin istilaclarnn o
u yerlerinde kalmlard. efler, Wessex krallarnn denetimine
girmi olmakla birlikte, komuta yetkilerini, halk da topraklarn
korumaktaydlar. Btn bunlar olurken, skandinavyann bizzat
(21)

King Alfred's Old English Version of Boethius, d. W J. Sedgefield, XV.

39

ana vatannda derin siyasal deiimler meydana gelmiti. Kk

kabile gruplarnn kargaasnn stnde, gerek devletler ya olu
uyor, ya da eer daha nceden kurulmularsa, durumlarn sa
lamlatryorlard. Henz ok dengesiz olan bu devletler, saylama
yacak kadar ok hanedan kavgalaryla paralanm ve srekli ola
rak birbirleriyle savamak zorunda kalm olmalarna ramen, g
lerini korkutucu bir biimde birletirme yeteneine de sahiptiler.
10. yzyln sonlarnda, hkmdarlarnn iktidarlarn iyice salam
latrdklar Danimarka ile Gtar kralln da snrlan iine alan
svein yannda, yerel efler srekli olarak yeni krallklar mey
dana getirmekteydiler. Bu krallklann sonuncusu ise 900 ylnda
ortaya kmt. Oslo fyordu ile Mjsen gl arasndaki, nisb an
lamda ak ve verimli topraklar zerinde ortaya kan bu krallk,
Kuzey Yolu veya bizim sylediimiz biimiyle, Norve adn ta
yordu. Sadece basit bir yn belirleyen ve etnik herhangi bir arrn olmayan bu ad, birbirlerinden aka ayn topluluklann bi
reyciliklerine yukardan zorla kabul ettirilen bir komuta gcn
belirlemekteydi. Dier yandan, bu en gl skandinav siyasal bir
liklerinin nderleri olan prenslere bile, Viking hayat hi de ya
banc deildi. Tahta kmadan nce hemen hepsi mutlaka deniz
lerde dolamlard. Tahta ktktan sonra da, eer talihleri daha
ansl bir rakip nnde ters dner de kamak zorunda kalrlarsa
gene kendilerini denizlerdeki byk maceralarn kucana atyor
lard. Bu kimseler, geni topraklar zerinde, ok sayda insan ve
gemiye emir verme olanan elde ettikten sonra, ufuun tesin
deki kylara, yeni fetihlere frsat oluturan noktalar olarak na
sl bakmasnlard?
Byk Britanya'daki silahl ete hareketlerinin 980lerden iti
baren younlamaya balamasyla, balca etelerin banda, Ku
zey tahtlarnda hak iddia etmekte olan iki kiiyi grmemiz, bu
adan ok aklayc olmaktadr. Bunlar, sonradan her ikisi de
kral olacak olan, biri Norve, dieri de Danimarka taht zerinde
hak iddia eden iki Viking efiydi. NorveTi olan, yani Ola
Trygvason, kral olduktan sonra Britanya adasna hi dnmedi.
Buna karlk, Danimarka'ls atal Sakall Svein, adann yolu
nu asla unutmad. Gerei sylemek gerekirse, Svein'in adaya
dnmesine, ncelikle yol aan neden, bir skandinav kahraman
nn utan verici bir duruma dmeyi gze alamadan unutmasnn
mmkn olmad u kan davalarndan biriydi. Bu arada, dier
skandinav eflerinin bakanlnda talan aknlannn devam et
mesi karsnda, ngiltere kral Aethelred, haydutlara kar ko-

40

runmanm en iyi yolunun, ilerinden 'birkan hizmetine almak

olduunu dnmt. Bylece, Vikingi Vikinge drmek, birok
kez ktadaki hkmdarlar tarafndan uygulanm ve her zaman
da ancak ok kk baarlar salayabilmi klsik bir kurnazlk
olarak, nihayet ngiltere'de de uygulanmaya balamt. Bu ba
lamada, Aethelred'de DanimarkalI paral askerlerinin ihanetiyle
karlamakta gecikmedi. Bunun intikamn almak isteyen kral,
13 Kasm 1002'de (Saint-Brice gn) yakalatabildii btn Danimarkallann idamn emretti. Dorulanmas mmkn olmayan ve
olaydan sonra kartlan bir rivayet, kurbanlar arasnda Svein'in
z kardeinin de bulunduunu iddia etmekteydi. 1003'den itiba
ren Danimarka kral, ngiliz kentlerini yakp ykmaya balamt.
Bu tarihten sonra hemen hemen hi kesilmeyen bir sava lkeyi
perian etti. Bu sava, ancak Svein ve AethelrejTin lmlerinden
sonra bitebildi. 1017 ylnn ilk gnlerinde Wessex hanedannn
son temsilcileri ya Galyaya kamlar, ya da muzaffer Danimar
kalIlar tarafndan uzak Slavlar lkesine srlmlerdi. Toprak
bilgeleri bundan lkenin byk baronlar ile rahiplerinden
meydana gelen kurulu anlamak gerekmektedir btn ngilizlerin kral olarak, Svein'in olu Knut'u tandlar.
Sz konusu olan, basit bir hanedan deiiklii deildi. Knut
ngiltere tahtna ktnda, henz Danimarka kral deildi. Bu
tahtta o anda kardelerinden biri oturmaktayd. Knut bu taht
ancak iki yl sonra eline geirebilecekti. Anavatan tahtnn da
Knutun eline gemesinden sonra, Kuzey'in artk en byk kral
olan bu hkmdar, Norvei de fethetti. Estonyaya kadar olan
Baltk tesi Finlileri ile, Slavlar arasnda kalan topraklar da
ele geirip, buralara skandinavlarn yerletirmeyi denedi. Deni
zin yol oluturduu talan harektlar, doal olarak bir deniz m
paratorluu kurulmas eylemini harekete geiriyordu. Bu mpa
ratorluk iinde, ngiltere en Batdaki eyalet deildi. ngiltere'nin
de batsnda yer alan baz adalar Knut mparatorluunun Bat
ucunu meydana getirmekteydiler. Ama Knut, ngiltereyi ok se
viyordu ve yaamnn son yllann geirmek zere bu aday se
miti. mparator, skandinavya'daki topraklarnda, misyoner ki
liselerinin rgtlenmesi iin tercihan ngiliz din adamlarn grev
lendiriyordu. nk, kendi de putperest bir kraln olu olan ve
hnstiyanl ge kabul eden Knut, Charlemagne tarznda davrana
rak, bir manastr kurucusu ve bir kanun koyucu olmu ve bu
balamda -da Roma Kilisesine tam bir ballk gstermiti. Bu ne
denlerle, kendini Byk Britanyadaki uyruklarna daha yakn

41

hissediyordu. Knut, kendinden nceki birok Anglo-Saxon ngil

tere kralnn meydana getirdikleri rnee sadk kalarak, kendi
ruhunu kurtarmak ve halknn selmeti iin 1027'de Romaya
hacca gittii zaman, orada Batnn en byk hkmdar olan,
Almanya ve talya kral II. Conrad'n ta giyme trenine de ka
tld. Ayrca, bu tren srasnda karlat Burgonya kralyla da
grt. Sava olduu kadar tccar olan bir ulusun has evlad
olarak, Alp geitlerinin bu Burgonyal bekisinden, ngiltereli tc
carlar iin nemli vergi baklklar salad. Fakat Knut, byk
aday elinde tutmasna olanak veren gcn asl byk blmn,
skandinavyadaki topraklarndan salamaktayd. Bu ta diktiren
Aaledir. ngilteredeki kral Knut iin vergi toplamtr. Tanr ru
hunu ad etsin. sve'in Upland eyaletinde bugn bile okunabi
len, rnik harflerle yazlm bir mezar ta bu ibareyi iermekte
dir (22). Yasal olarak hrstiyan olan skandinavya'da, birok putpe
rest veya ok yzeysel olarak hrstiyanlam unsur, lke yaa
mnda etkin rol oynamaktayd. Hrstiyanik kanalyla antik ede
biyata alnm, kendi de hem germen hem de latin kkenli olan
anglo-saxon uygarlyla, skandinav halklarnn kendilerine zg
gelenekleri kaynatnlmt. Kuzey Denizini merkez alan bu dev
let, artc bir ekilde, btn bu uygarlklarn birbirleriyle ke
simelerine tank olmaktayd. Belki bu oluum yllarnda, belki
de biraz sonralar, eski Viking'lerin yerletikleri Northumbriada
bir Anglo-Saxon ozan, Gtar lkesinin eski efsanelerini dizeler
haline getirerek Beowulf Anlat'sim meydana getirmiti. Bu dize
ler bir yandan korkun devlerin yer aldklar putperest efsanele
rin izlerini tarlarken, balang blmnde de Aristo'nun sken
dere yazd bir mektup yer almakta, son blmnde ise, Judithin
Kitabndan evrilerek aktarlan bir para bulunmaktayd (23).

(22)

(23)

42

Montelius, Sverige Och Vikingfadema Vsternt (sve ve Viking'Ierin. Bat Harektlar) in Aittik-Varisk Tidskrift c. X X I, 2, s. 14
(dier birok rnek).
iire ilikin muazzam bir yazn iin Klaeber, 1928 yneltme konusun
da yeterlddir. Tarih tartmaldr, dilsel kstaslara dayal yorumlar da
son derece gtr. Metinde ileri srlen Fikir tarihsel gereklere uyuyora benzemektedir. Bkz. Schking, Wann eststand der Beowulf?
in Beitrge zur Gesh der Deutschen Sprache c. X LII, 1917. Yakn
larda M. Ritchie Girvan (Beowulf and the seventh Century, 1935) .
metnin oluturulma tarihini 700lere kadar geri gtrmeye gayret
etmitir. Fakat bizzat konunun kendinin duyarl olduu skandinav
: damgasn aklamamaktadr.

Ancak, bu ok zel bir durum oluturmakta ve ok dar bir

alanla kstl olarak kalmaktayd. Bu kadar byk mesafeler ara
snda ve ok sert denizlere ramen srdrlen iletiim, aslnda
ou zaman raslantlara baml olmaktayd. l27de Romadan
Danimarkaya dnmek zere yola kmadan nce, Knutun ngilizlere hitap ederken syledii u szlerde endie verici bireyler
bulunmaktayd: Doudaki Krallmda bar salar salamaz
size dneceime sz veriyorum... Bu yaz, eer bir filo salayabi
lirsem geleceim. Kraln bizzat banda bulunmad imparator
luk blgeleri, her zaman pek de sadk olmayan, kral naiplerinin
ynetimine braklyordu. Knut'un bu koullar altnda zorla kur
duu ve yaatt birlik, lmnden hemen sonra paraland. n
giltere nce Knut'un oullarndan birinin ynetiminde ayr bir
krallk oldu. Sonra, Norvein kesin olarak ayrld eski Dani
marka krallyla bir sre iin birleti. Nihayet 1042de, daha son
ra gnah kartc adyla anlacak olan, Wessex hanedanndan
Edward, artk ayr bir krallk haline gelen ngilterenin hkm
dar oldu.
\

Btn bu oluumlar esnasnda, ne kylardaki skandinav akmlan tamamen sona ermi, ne de kuzeyli eflerin ihtiras yatmt.
Bu kadar sava ve yama sonucu tm kann kaybetmi, siyasal
ve dinsel kurumlan dalm; soylu ailelerin atmalarndan muzdarip ngiliz devleti, artk skandinavlara byk bir direnme gs
terebilecek gte deildi. Bu olgun meyva, iki tarafn birden i
tahn kabartyordu. Bunlardan birincisi, Manm te yakasnda
Normandiyadaki Fransz dkleriydi. Edward'm ngiltere krall
dneminde, Normandiya dkne bal adamlar kralln en nemli
grevlerini ellerine geirmelerinden baka, ngiliz kilisesinin en
st makamlarna da gelmilerdi. ngiltere'ye itahla bakan ikinci
unsur ise, Kuzey denizinin tesindeki skandinav krallaryd. Edward'm lmnden sonra, ad skandinav, kendi de yar skandi
nav olan Harold adnda yksek bir krallk memuru, kendini n
giltere kral iln ettirince, birka hafta arayla iki ordu bu lke
kylarna kartma yaptlar. Humber civarna kan birinci ordu,
bir baka Harold'un, Norve kral ve efsanelerin sert Haroldnm
ordusuydu. Kral olmadan nce, stanbul saraynn skandinav mu
hafzlarnn komutan; Sicilya Araplanna saldran Bizans ordula
rnn ba; Novgorod'lu bir prensin damad ve nihayet Kuzey Ku
tup Denizlerinin cesur gezgincisi olan Harold, gerek bir Viking
olarak, tahta uzun sren maceral bir hayattan sonra ulaabilmi
ti. Sussex kylarna kan ikinci ordu da, Normandiya dk Pi

43

Guillaumeun komutasndayd {24). Norveli Harold,Stamford kp

rsnde yenildi ve ldrld. Guillaume ise, Hastings tepesinde
galip tg^ldi. Hi kukusuz, Knutun varisleri, miras zerindeki pay
larndan kolayca vazgemediler. Gullaumeun saltanat srasnda,
Yorkshire iki kez DanimarkalIlarn yeniden ortaya klarna ta
nk oldu. Fakat, bu sava harektlar artk yozlaarak basit hay
dutluk eylemlerine dnyor ve skandinav saldrlar en sonun
da, balanglarndaki karakterlerine geri dnm oluyordu. Bir
ara, tamamen katlacann sanld Kuzey ekseninden Guillaume
igaliyle kopartlan ngiltere, birbuuk yzyl sreyle, Man'm iki
yakasnda birden yaylan bir devletle eklemleerek, Bat uygarl
nn'siyasal karlarna ve kltrel akmlarna ebediyen' entegre
oldu.
IV.

skandinav Yerlemeleri : Fransa

Yaam tarz ve dilinden tr tam bir Fransz olan Ingiltere

Fatihi Normandiya dk de aslnda gerek Vikinglerin ocuklarn
dan biriydi. nk, Ada'da olduu gibi, Ktada da bir deniz kral
daha toprak kral ya da kara prensi haline gelmiti.
Fransadaki evrim erken tarihlerde balamt. 850'lerde, Frank
devletinin siyasal yapsna bal kalmak kouluyla,, Ren deltasnda
ilk skandinav prensliinin kurulma deneyleri yaanmt. Bu ta
rihe doru, lkelerinden srlen Danimarka hanedanna mensup
iki kii, o zarianlar Frank imparatorluunun Kuzey denizi ze
rindeki en nemli liman olan, Durstede civarndaki blgeyi, im
parator Sofu Louis'den beneficium olarak almlard. Daha sonra,
Frizya blgesinde yer alan birok toprak parasnn katlmalaryla
byyen bu beneficium, hemen hemen srekli bir ekilde bu Da
nimarkalI slalenin elinde kalmtr. Ancak, slalenin sonuncu tem
silcisinin, 885'de senyr olan Frank kral iman Charles'a ihaneti
zerine ldrlmesiyle, bu topraklar tekrar ilk sahiplerine dn
mtr. ilgileri bazen Danimarka'ya ve burann hanedan kavga
larna, bazen de hrstiyanl kabul etmi olmalarna ramen, ya
malamaktan ekinmedikleri Frank eyaletlerine ynelen bu slale
nin tarihinden gzleyebildiimiz ok az ey bile, onlarn inansz
vassaller ve topran kt bekileri olduklarn gstermeye yet(24)

44

M. Petit-Dutaillis, La Monarchie Feodale, s. 63, iki istilac arasnda

bir anlama olabileceini dnmekte ve bunun bir paylam sol
lemesi olduunu ileri srmektedir. Varsaym dahiyanedir, ama ka
nttan yoksundur.

inektedir. Ama bu uzun sre yaamayan Hollanda Normandiyas,

tarihiler tarafndan gelecei haber veren bir belirti saylmakta
dr. Daha sonralar, henz putperest olan bir grup Norman, Nantes
civarnda blgenin Breton olan kontuyla iyi geinerek olduka
uzun bir sre yaamlardr. Frank krallar da birok kereler, Nor
man ete reislerini hizmetlerine almlardr. Ancak, bu hizmete
almalar ou zaman tehlikeli sonulara yol amaktadr. rnein,
862de Kral Kel Charlesa biat eden Vlundr adndaki bir Norman,
eer bu biatten biraz sonra bir adli delloda ldrlmeseydi, nce
den grlmesi ve kabul edilmesi mmkn olmayan birey olacak
ve yerlemeye karar veren Vlundr fief temlikleriyle donatmak
gerekecekti. Ancak yle grlyor ki, 10. yzyl balarnda, bylesine yerleme fikirleri henz havadadr.
yleyse nasl ve hangi biimde bu havadaki projeler uygula
maya konulabilmitir? Bu konuda ok az ey biliyoruz. Buradaki
teknik sorunlar o kadar fazladr ki, tarihi bunlar okuyucusuna
itiraf etmezse, drstlkten sapm olur. yleyse, laboratuarn ka
pm biraz aralayabiliriz.
O dnemlerde eitli kiliselerde olaylar yl yl olarak kayde
den yazc rahipler vard. Bu bir nceki yla veya yaanan dne
me ait nemli olaylar, kronolojik kayt aletlerinin (takvim gibi)
stne yazma adetinden kaynaklanan eski bir uygulamayd. Orta
an balarnda henz tarler, konsllerin ynetimde kaldklar
sreye gre verilmekte ve her yeni konslle birlikte tarihlendirme
batan balatlmaktayd. Daha sonra ayn hareketlerine gre olu
turulan ve gne takvimine gre oynak olan, Paskalya tablolar
tarihlendirmelere esas alnd. Karolenj dneminin balarnda ise,
tarihi kaytlar sk skya yllk olmakla birlikte, resm takvimden
kopmulard. Bu olay yazclarn bak alar, doal olarak bi
zimkinden ok farklyd. Savalar, hkmdar lmleri, sivil veya
dinsel ihtilallerle ilgilendikleri kadar; dolu yamas, arap veya
buday ktl ve mucizelerle de ilgileniyorlard. Dier yandan, bu
yazclar farkl zek dzeylerine sahip olduklar gibi, haber alana
dzeylerinde de ok byk farklar vard. Merak, soru sorna sa
nat, heves gibi zellikler bireylere gre deiiyordu. zellikle,
toplanan bilgilerin say ve deerleri, yazcnn bulunduu kilisenin
konumu, nemi ve byk adamlarla ilikilerinin derecesine bam
lyd. 9. yzyln sonlan ile 10. yzyl boyunca Galyann en iyi
yllklan, hi kukusuz Arrasnm byk Saint-Vaast manastmndaki, adn bilmediimiz bir papaz ile Flodoard adnda Reims'li
bir rahipti. Flodoard dier yerlerle karlatmlamayacak biimde
45

entrika ve haberle dolu bir ortamda yaama olanan, hereye ak

bir zek ile birletirme stnlne sahipti. Ne yazk ki, Saint-Vaast
yllklar 900 ylnn tam ortasnda kesilmektedir. Flodoard'mkiler
veya onlardan bize kalanlar ise, o dnemde birok eyin kfr
sayldn hesaba katarak bu kukuyu belirtmek gerekmektedir
919 ylndan balamaktadrlar. Ancak, raslantlarn en can skcs
olarak, bu 19 yllk boluk, tam da Normanlann Bat Fransaya
yerletikleri dneme tekbl etmektedir.
Gerei sylemek gerekirse, bu yllklar, gemiiyle ok fazla
ilgili bir dnemin bize brakt yegne tarihsel yaptlar deillerdir.
Aa Sen blgesindeki Norman prensliinin kuruluundan bir
yzyldan daha az bir sre sonra, kurucunun torunu dk I. Riohard,
hem atalarnn hem de kendi kahramanlklarm yazdrmaya karar
vermiti. Bu i iin, Doon adnda Saint-Quentinli bir kilise dan
man grevlendirilmiti. 1026'dan nce tamamlanan bu yapt bir
ok dersle doludur. Bu kitapta, hi adlarn anmadan daha nceki
yllklardan aktarmalar yapan; bunlara birok kulaktan dolma bil
giyi ekleyen; bazen eski kitabi bilgilerini hatrlayan, bazen de sa
dece d gcn harekete geirip, metni gzelletirmeye alan,
bir 11. yzyl yazarn grmekteyiz. Bu yaptta, eitilmi bir din
adamnn bir anlaty daha parlak klmak iin ve bir dalkavuun
patronlarnn gururunu okamak iin, ne gibi sslemelere kadir
olduunu, ok canl bir biimde yakalayabilmekteyiz. Gerek bir
ka belge araclyla da, bu dnem insanlarnn maruz kaldkla
r tarihsel bilgi sapmas ve hafza kaybnn derinliini denetleye
biliyoruz. Tek kelimeyle bu kitap, Normandiya Dkalmn ilk ta
rihine ilikin olarak, hibir deer tamamakla birlikte, bir an
ve bir ortamn zihniyeti konusunda ok deerli bir belge olutur
maktadr.
Bu denli karanlk olaylara ilikin olarak, birka yetersiz yl
lk ve ok az sayda ariv malzemesiyle ortaya karabildikleri
miz unlardr:
Ren ve Escaut nehirlerinin azlarnda da grlmekle birlik
te, 885 ylndan itibaren Viking harekt Loire ve Sen vadilerinde
younlamaya balamt. 896da Vikinglerin bir kolu, Aa Sen
blgesini yerleim alan olarak semiti. Bu Vikingler, bu merkez
den, ganimet peinde tm evreye yaylyorlard. Fakat bu uzak
mesafeli harektlar her zaman mutlu sonulanmyorlard. Yama
clar 911 ylnda Burgonya'da Chartres surlar nnde birok kez
yenildiler. Buna karlk, Reims ve civarndaki blgelerde tartl
46

maz ekilde egemendiler. Vikingler bu blgedeki klamalar sra

snda gerekli besini salayabilmek iin daha o tarihlerde topra
ilemeye ya da iletmeye balamlard. Bir ekim alan olutur
maya balayan bu Viking yerleme yeri, balangta ok az kim
seyi cezbedenken, daha sonra maceraclarn aknna uramaya ba
lad. Bu unsurlarn talanlarna engel olabilmek iin onlar sle
rinden uzaklatrmann en etkin yol olduu deneylerle renilmi
olmakla birlikte, bu ura, konuya ilgi duyan yegne g unsuru
nun, yani kralm olanaklarn aan boyuttayd. Dier g unsurlar,
bu konuyla hi ilgilenmiyorlard. nk, vahi bir ekilde inen
mi ve yamalanm bu blgede, merkez olarak, harabe halinde
bir kent kalm ve yerel ynetim makamlar tamamen yok ol
mulard. Dier yandan, 893'de tahta kan, ama ancak rakibi olan
Eudesin lmnden sonra btn lke tarafndan kabullenilecek
olan yeni Bat Fransa 'kral Saf Charles, istilacyla anlama are
leri aramaktayd. 897 ylnda Aa Sen Normanlannm bakamn
artp, oluna lala olmasn nererek, bu abasn srdrd. Bu
ilk giriim sonusuz kald. Kral, 14 yl sonra nceki bakann
yerine geen Rollon'a da ayn neride bulundu. Rollon ise bu s
rada Chartres nnde yenilmi bulunmaktayd. Bu bozgun, talan
larn devamnda ortaya kacak zorluklar konusunda gznn al
masna neden olmutu. Bu durumda, kralm nerisini kabul etme
nin aklllk olacan dnd. Aslnda bu, iki taraf asndan da
mevcut durumun kabul anlamna geliyordu. stelik, kral Charles
ve danmanlar asndan, bu anlama, yeni kurulmu olmasna
ramen, bir prensliin bann vassalik bala krala balanmasn
salyordu. Bu ba araclyla asker hizmet ykmll altna
giren Rollon, hem bu nedenle, hem de kendi yeni prensliinin
kar bu ynde olduundan, lkenin kylarn artk yeni korsanlara
kar korumak zorunda kalmaktayd. 14 Mart 918 tarihli bir bel
gede kral, Kralln savunulmas iin... Sen Normanlarna, yani
Rollon ve arkadalarna verdii tavizleri sralamaktayd.
Bu anlama, kesinlikle saptamamzn mmkn olmad bir
tarihte yaplmtr. Byk bir olaslkla da, Chartres Savandan
(9 Temmuz 911) biraz sonra meydana gelmitir. Bu anlamadan
sonra, Rollon ve adamlarnn ou vaftiz olmulardr. Artk, Frank
hiyerarisinde en yksek yerel yneticilii belirleyen, kont nvanm ele geiren Rollona birok toprak tavizinde bulunulmutur.
Fiili olarak irsi hle getirilen bu topraklan, inanlacak tek kaynak
olan Flodoard'n Reitfs Kilisesi Tarihi adl kitab, Rouen civarn
da baz kontluklar biiminde zikretmektedir. Ancak yle san

47

yoruz ki, RoMon'a terkedilen blge, Epte nehrinden denize kadar

Rouen eyaletinin bir paras ile, Evreux eyaletinin bir blmn
kapsamaktayd. Fakat Normanlar, bu kadarck bir toprakla uzun
sre yetinecek trden insanlar deillerdi. Aynca, yeni gmenlerin
akn, onlar ister istemez genilemek zorunda brakyordu. Frank
krallnda hanedan savalarnn yeniden balamas onlara krallk
ilerine karma olana salad. Bu durumda, Kral Raoul 924de
Rollona Bessin'i (25), 933'de Rollon'un olu ve varisine Avranches
ve Coutances eyaletlerini terketmek zorunda kalmt. Bylece
genileyen Neustria Normandiyas, bundan sonra sabit snrlara
kavutu.
Ancak, Aa-Loire havzasndaki Vikingler, Sen nehrindekilerle
sonunda ayn zme ulaacak olan ayn sorunlar yaratyor
lard. 921de eski Kral Eudes'n krdei dk ve marki Robert,
lkenin Bat'snm komutanln elinde tutuyor ve deta bamsz
bir hkmdar gibi davranyordu. Dk ve Marki Robert, o tarihte
ancak birka hnstiyanla gemi olan nehir korsanlarna, Nantes
kontluunu brakt. Ancak, Nantes kontluunu elde eden bu Nor
man grubu, Rollon'unkine nazaran ok daha zayft. Ayrca, on yl
kadar nce dzene sokulan, Rollon grubundakilerin isknlarnn
yaratt gpta, yeni Norman kontluunun yaylmasn engellemek
teydi. Dier yandan, Nantes blgesi, Rouen civarndaki kontluklar
gibi ne sahipsizdi, ne de dier blgelerle ilikisi kesikti. Aslnda,
840tan sonra baland Armoric'deki Bretolarn krallk veya
dukalndaki i savalardan ve skandinav saldrlarndan tr,
bu blge de had dzeyde bir anariye srklenmiti. Roman dili
nin ucunu oluturan bu blge dkleri ve dukaln aslnda kendile
rine ait olduunu iddia edenler, zellikle de bu makama en fazla
yaklam gibi gzken Vannetais kontlar, blgenin tamamn ele
geirebilmek iin, z blgeleri olan Britanyadan, kendilerine sa
dk gleri, bu toprak kavgasnda destek olarak almak zere, bu
raya topluyorlard. Bu glerden birinin komutan olan Kvrck
Sakal Alain, daha nce kamak zorunda kald ngiltereden d
nerek, 936da istilaclar kovmay baard. Sen Normandiya'snm
aksine, Loire Normandiyas ok ksa bir sre ayakta kalabil
miti (26).
(25)
(26)

48

yle grnyor ki, terkinden sonradan vazgeilecek olan Mainele

birlikte.
Daha sonra Fransa'nn eitli noktalarnda birok senyr ailesi Atalar
nn Norman efleri olduunu iddia ettiler : rnein, Vignory ve FertSur-Aube senyrleri gibi (M. Chaume, Les Origines du Duch de

Rollon'un arkadalarnn Man kylarna yerlemeleri, skan

dinav saldrlarna 'bir anda son vermedi. urada, burada, ana
gruplarndan kopmu baz efler, itahl talanclar olduklar ka
dar, kendilerine de toprak verilmemi olmasndan tr kzgnd
lar (27). Bu efler, arkalarnda eteleri olduu halde, krsal alanda
dolamaya devam ediyorlard. Burgonya, bunlar tarafndan 924
ylnda yeniden yamaland. Bazen, Rouen Normanlan da bu hay
dutlara katlyorlard. Bizzat dkler bile bir anda eski detlerin
den kopmu deillerdi. 10. yzyln son yllarnda yazan Reimsli
papaz Richer, onlardan sk sk korsanlarn dkleri olarak sz
etmektedir. Bylece gerekte, Normandiya dklerinin askeri ha
rektlar, eskinin yama harektlarndan pek de farkl olmuyordu.
Dkler, bu harektlar srasmda, oklukla Kuzeyden henz gelmi
Viking'Ieri ayaklarnn tozlaryla kullanyorlard, rnein, bu grup
lardan biri de, Norve tahtna aday, henz putperest ama bir kez
vaftiz edilince de, lkesinin ulusal azizi olmaya soyunacak olan
Olaf adl birinin ynetiminde, Rollonn Frank kralna biatinden
bir yzyl sonra, yani 1013de, ganimet arzusuyla azlarnn suyu
akan Viking'lerdi (28). Dier birok ete de kylarda kendi he
saplarna alyorlard. Bunlardan bir tanesi, 966-970 yllar ara
snda spanya kylarna kadar uzanp, Saint Jacques de Compostelle Manastrn ele geirmiti. 1018'de bile, bu etelerden bir ta
nesi hl Poitou kylarnda dolamaktayd. Ancak, btn bunlara
ramen, skandinav kayklar, uzak su yollarn yava yava unut
tular. Bylece, Fransa snrlar gibi, Ren deltas da yava yava
zgrln kazand. 930'a doru, Utrecht piskoposu, kendinden
nceki meslekdanm srekli oturma olanan bulamad kente
geri dnp, kiliseyi onartabildi. Ama, Kuzey denizi kylan gene
de darbelere ak olarak kalmaktayd. 1006 ylnda Waal nehri .
zerindeki Tiel limam yamaland, Utrecht tehtid edildi. Bu tehtid
karsnda, kent sakinleri, hi bir surun korumadi liman tesisleri
ile ticaret mahallesini bizzat kendileri atee verdiler. Daha sonraki
bir tarihte yaynlanan bir Frizya yasas, blgeden bir kimsenin
Normanlar tarafndan kanlarak, gemilerden birine zorla tayfa
kaydedilmesini hemen hemen olaan olarak kabul etmektedir.
Bylece, skandinav denizciler, Bat uygarlna belirli bir eni

(27)
(28)

Bourgogne, c. I, s. 400, n. 4). M. Moranvill adnda bir bilgin, Rouey

ailesinin de ayn kkenden olduunu ileri srmtr. {Bibi. Ec.
Chartes, 1922). Fakat kesin kantlara sahip deildir.
Flodoard, Yllklar, 924 (Rgnvald hakknda).
Guillaume de Jumiges, Gesta, 6d Marx, V, 12, s. 86.

49

katan bu gvensizlik ortamna, kendilerine den oranda katkda

bulunmu oluyorlard. Ama, klamann balamasyla, uzak mesa
feli aknlar ve Stamford kprs bozgunuyla da deniz an ftu
hat devri artk skandinavlar iin sona ermi oluyordu.
V. Kuzeyin Hrstiyanltnlmas
Bu gelimeler srasnda, Kuzey'in kendi de yava yava hnstiyanlamaktayd. ok hzl olmayan bir ekilde baka bir inan
ca gemekte olan bir uygarlk : tarihi iin bundan daha ekici bir
aratrma konusu olamaz. Hele buna bir de, burada olduu gibi,
onulmaz boluklarla dolu olmalarna ramen, kaynaklarn ola
anst deiimleri izlemeye gene de olanak vermeleri ve bu sa
yede benzer olaylara k tutacak bir deney, deta doal bir de
ney yaptmz eklenirse, konunun ekiciliinin boyutu daha iyi
anlalr. Fakat, bu konuda ayrntl bir inceleme bu kitabn s
nrlarn ac niteliktedir. Bu nedenle, birka ana izginin belir
lenmesiyle yetinmek durumundayz.
Kuzey putperestliinin, hnstiyanlja kar cidd bir direnme
gstermediini ileri srmek, hi de doru olmaz. nk, bu put
perestlii ykabilmek iin yzyl gerekmitir. Ama' gene de son
yenilgiye yol aan nedenler iseldir ve bunlar kap aralndan
grebilmek mmkndr. Hrstiyan toplumlann ok sk bir ekil
de rgtlenmi Kilisesine karlk, skandinavya putperestlii ben
zer bir kuruma sahip deildi. Kanda grup veya halklarn efleri,
ayn zamanda onlarn yegne rahipleriydiler de. Hi kukusuz,
zelikle krallar, eer kurban trenlerindeki ncelikli yerlerini yi
tirirlerse, iktidarlarnn nemli bir unsurunu ellerinden karacak
lar endiesine kaplmaktaydlar. Ancak, daha ileride de grecei
min zere, hnstiyanlk, krallar kutsal niteliklerinden hi de arn
drmak niyetinde deildi. Aile ve kabile eflerine gelince; glerin
ve yeni devlet oluumlarnn, bunlarn dinsel glerine byk bir
darbe vurduunu dnebiliriz. Hnstiyanla gei aamasnda,
eski skandinav dini, bir kilise rgtlenmesine sahip olmamann
yannda, yle gzkyor ki, an bir dalmann da belirtilerini
bnyesinde tamaktayd. skandinav metinleri, sklkla gerek
inanszlar sergilemektedirler. Uzun dnemde, bu kaba kukucu
luk, tm inanlarn reddedildii ve bu nedenle de kabul edilmesi
mmkn olmayan bir konumdan ok, yeni bir inancn kabulne
yol aacaktr. Nihayet, ok Tanrcln bizzat kendisi de, din de
itirmeyi kolaylatran bir olanak salamaktadr. ok tanrclk

50

iinde olumu ve hibir eletirel dncenin belirmedii bu zi

hinler iin, nereden gelirse gelsin, doastn reddetmek m m k n
deildi. Eer hnstiyanlar eitli putperest inanlarn Tanrlarna
dua etmeyi reddediyorlardysa, bu aslnda onlarn varlna inan
madklarndan deil de, tehlikeli olmalarna ramen, kendi tek ya
ratclarndan daha gsz, yaramaz eytanlar olmalanndand. Ay
n biimde, birok belgenin de gsterdii zere, Normanlar sa'y
ve Azizleri renmeye baladktan sonra, ksa srede onlar, ekinilmesi gereken, yabanc Tanrlar olarak benimsediler. Onlar iin,
bu yabanc Tanrlar, kendi Tanrlarnn yardmyla, zaman zaman
mcadele edilmesi, zaman zaman da uyum salanmas gereken
unsurlar olmakla birlikte, tehlikeleri gznne alndnda, bilge
lik gerei kendi inan sistemleri iine katlmas mutlaka gere
ken, kutsal nesnelerdi. Bu balamda, hasta bir Viking'in 860da
Aziz Riquierye adak adamas anlalr hale gelmektedir. Bu tarih
ten bir sre sonra, hrstiyanl itenlikle kabul eden zlandal
bir efin baz zor durumlarda, hl kendi ulusal Tanrs Thor'Un
adn anmas, yukardaki anlayn rndr (29). Hrstiyanlarm
Tanrsn ekinilmesi gereken bir g olarak kabul etmekten ba
layp, onu tek Tanr olarak kabul etmeye varan uzun yol, ancak
herbiri ok ksa olan, birok aamalar halinde alabilmitir.
Bu arada zaman zaman atekeslerle, bazen de pazarlklarla
kesilen talan harektlar da etkilerini gstermeye devam ediyor
lard. Bu savalardan dnen birok kuzeyli denizci, bu yeni dni
evine bir baka ganimetmi gibi gtryordu. Norvein iki byk
hnstiyanlatnc kral, Trygvi olu Olaf'la Harald olu Olaf daha
hl putperest kalm olan Viking'lere komuta ettikleri halde ken
dileri vaftiz olmulard Birincisi 994'de ngiltere'de, kincisi
1014de Fransa'da Zaman iinde, hnstiyan topraklarna daha
nceden yerlemi Normanlann, ana vatandan gelmekte olan ve
saylan da giderek artan ok sayda maceracya yeni dni anlatmalanyla, sa'nn yasasna girenlerin says hzla artyordu. Dier
yandan, byk talan savalarnn kkn kazyamamakla birlikte,
yava yava onlann yerini alan ticar ilikiler de, din deitirme
leri tevik ediyordu. svete, ilk hjstiyan olanlarn ou, o d
nemde Frank krallyla Kuzey denizleri arasndaki balca ba
lant merkezi olan Durstede limanyla ilikileri olan tccarlard.
Eski bir Gotland kroniinin yazdna gre, Adann insanlar
(29)

Mabillon, AA. SS. Ord. S. Bened., saec. II. ed., 1733, s. II, s. 214 Land
namabk, III, 14, 3.
-

51

mallaryla birlikte tm lkelere yolculuklar yapmaktaydlar..; hns

tiyan lkelerinde hnstiyan detleri grdler; ilerinden bazlar
vaftiz oldu ve yanlarnda rahipler getirdiler. Bylece, izlenai ilk
bulduumuz hnstiyan cemaatleri ticaret kentlerinde olumulard.
Mlar gl kysndaki Birka, Jutland boazm geen deniz yolu
nun iki ucundaki Ripen ve Schleswigdekiler gibi. Norve'de ise,
11. yzyln balarna doru, zlandah tarihi Snorri Sturluson'un
ifadesine gre, kylarda oturan halkn birou vaftiz olmutur,
buna karlk vadilerde ve dalk blgelerde yaayan halk tama
men putperestti (30). Geici gler srasmda ortaya kan ve uzun
sre raslantlara baml kalan bu insan insana ilikiler, yabanc
inancn yaylmas konusunda, Kilisenin yollad misyonlardan,
aka daha baarl oldular.
Kilisenin misyoner yollama eylemi aslnda ok erken tarihler
de balamt. Putperestliin yok edilmesi iin uramak, Karolenjler asndan hem hrstiyan hkmdar vekarna uygun bir aba,
hem de tek bir inan etrafnda birlemi bir dnya zerinde ege
menliklerini yaymann etkin bir yoluydu. Bu konuda, Karolenj ge
leneklerinin mirass olan Alman mparatorlar da ayn ekilde
dnyorlard. Gennanya denilen blge bir kez hrstiyan olduk
tan sonra, Alman mparatorlar hemen Kuzey Germenlerini d
nmeye balamlard. Sofu Louisnin giriimleriyle misyonerler,
DanimarkalIlara ve svelilere sa'y anlatmaya komulardr. Da
ha nce, Byk Gregoire'n Ingilizlere yapt gibi, gen Iskandinavlar kle pazarlarndan satn alnarak, rahip ve gezginci vaiz ola
rak eitilmilerdir. Nihayet, Kuzey'in hnstiyanlatrlmas ura,
Hamburgda sabit bir piskoposluk kurulmasyla bir dayanak nok
tas elde etmitir. Burann ilk piskoposu olan, sveten yeni d
nen, Pikardiyal rahip Anschaire, gerekte henz bir cemaatten
mahrumdur ama, nnde skandinav ve Slav snrlarnn tesinde
fethedilecek koskoca bir dnya kendisini beklemektedir. Ama,
putperestlerin atalarndan gelen inanlar hl salam kklere da
yanmaktadr. Bunun yannda, yabanc hkmdarlarn hizmetinde
ki Frank rahipleri ok iddetli kukular uyandrmaktadrlar. Hnstiyanlatrma dlerinin gerekletirilmesi iin ihtiya duyulan ruh
avclar, Anschaire gibi, birka ateli kimsenin dnda, ok zor
salanabilmektedir. Hamburg, 845de Vikingler tarafndan ya
malannca, Kuzey misyonlarnn ana Kilisesi, ancak daha eski ve
zengin Bremen piskoposluk Kilisesinin, Kolonya dar blgesinden
ayrlarak kendine balanmas sayesinde ayakta kalabilmiti.
(30)

52

Kutsal Otaf Efsanesi, c. LX. Sautreau evirisine bkz., 1930, s. 56.

Buras, hereyden nce, bir geri ekilme ve bekleme yeriydi.

Gerekten de, 10. yzylda Bremen-Hamburg Kilisesinden yola
kan yeni gler daha mutlu sonular elde ettiler. Ayn dnemde,
hnstiyan ufkunun dier bir blgesinden gelen ngiliz rahipler, Al
man kardeleriyle, skandinavya putperestlerini dne kazandrma
erefinin kavgasn yapyorlard. Ruh avcl mesleine ok daha
nceleri balam olan Ingilizler, adalarn kar kyya balayan
ilikilerden de yararlanarak, Alman meslekdalanndan daha ve
rimli sonular alyorlard. Bu konuda, svete hrstiyanla ili
kin kelime haznesinin Almancadan ok Anglo-Saxon'cadan devirilmi olmas, olduka aklaycdr. Dier bir gsterge de, birok
skandinav kilisesinin kendilerine pir olarak, Byk Britanya aziz
lerini semeleridir. Kilisenin hiyerari kurallarna gre, skandinav
lkelerinde kurulan kiliselerin Bremen-Hamburg manastrna bal
olmalar gerekirken, hnstiyan olan skandinav krallan papazlann ngiltere'de kutsatmay yeliyorlard. Knut'un bir de stelik
ngiltere kral olmasyla, ngiliz etkisi zellikle Danimarka, hatta
Norve zerinde, bu kral ve onun ilk varisleri dneminde youn
lat.
Gerekte, bu konuda belirleyici olan, krallar ve balca eflerin
davranlan idi. Kilise'de bunu biliyordu ve hereyden nce bu
gibi kimseleri yanna ekmeye urayordu. Hnstiyanlaan nfu
sun says arttka, bu baannm genilemesi karsnda, tehlike
nin byklnn artk daha fazla bilincine varm ve bu nedenle
de mcadeleye daha yatkn putperest gruplarn Kilisenin karsna
dikilmesine yol ayordu. Hkmdarlarn byk bir inatla uygula
dktan, birbirine drme politikas, artk atan bu iki tarafn
da umutlann hkmdarlara balamalanna neden oluyordu. Bylece, eer hkmdarlar destek olmasalard, lke apmda bir ki
lise ve manastr a kurulabilir miydi? Eer bunlar olmasayd, hnstiyanlk dnsel yapsn nasl korur ve halk tabakalarna nasl
aktarabilirdi? Bunlann tam karsnda olarak, taht adaylan ara
snda lkenin parampara olmasna yol aan savalar, dinsel atmalan kullanmaktan ve onlardan yararlanmaktan geri 'kalm
yorlard. Putperest gruplan kazanmak isteyen taht adaylan, ou
zaman yeni kurulmakta olan bir kiliseyi yakmaktan ekinmiyor
lard. Hnstiyanlm nihai zaferi ancak, her krallkta da sray
la hnstiyan krallarn tahta kmalan ve bu tahtlann artk srekli
olarak hnstiyan krallann elinde kalmasyla salanabildi. Bu du
rum Danimarkada Knutdan itibaren; sonra Norve'te yi Magnus
(1035)dan itibaren ve olduka sonra svete kral Ingeden itiba-

53

ren, salanabildi, Kral Inge 11. yzyln sonlarna doru, kendin

den nceki krallarn hayvan hatta insan kurban ettikleri, Upsal
tapman ykarak, hnstiyanlm zaferini iln etti.
Bamszlklarna kskanlkla sahip kan bu kuzey lkeleri
nin hrstiyan olmalar, Macaristanda olduu gibi, herbir Kuzey
lkesinde dorudan Roma'ya bal birer kilise hiyerarisinin olu
masna yol at. Bu dnemde, Bremen-Hamburg piskoposluu ma
kamna getirilen Adalbert, kanlmaz olan bu durum karsnda
eilmenin ve kilisesi tarafndan geleneksel olarak ileri srlen
stnln devam iin, kurtarlmas mmkn olan kurtarabil
mek yolunda, ince bir siyaset sfdrmenin en uygun ama ola
cana karar verdi. Piskopos Adalbert 1043 ylndan itibaren, Saint
Anschairein ardllarnn denetiminde, bir Kuzey bapiskoposluu
, kurulmas ve ulusal metropolitliklerin de buna balanmas fikrini
oluturmaya balad. Fakat, her trden ara iktidar kukuyla kar
layan Roma Papalk kurulu, bu projeyi desteklemekten kand.
stelik, baronlararas srekli sava, projenin mimarna, bizzat Al
manya'da bile pek fazla birey yapma olana tanmad. 1103de
Danimarka Skanya'smda Lund kentinde btn skandinav toprak
lan zerinde yarg yetkisine sahip bir piskoposluk kurulmutu.
Daha sonra, 1152de Norve, ayn haklara^ sahip, kendi piskoposlu
unu Nidaros (Trondhjem)da kurdu. Bu kent zellikle seilmiti.
Gnk burada, iinde ehit kral Olaf'n yatt, gerek bir antka
bir vard. Nihayet, sve 1164'de Hristiyanlk merkezini, putperest
dnemde, Upsal kraliyet tapmann bulunduu yerde kurdu. Bylece, skandinav kilisesi, Alman kilisesinin elinden kam olu
yordu. Siyasal alanda da buna kout olarak, Dou Fransa (Al
manya) hkmdarlan, Danimarka hanedan savalarna defalarca
mdahale etmelerine ramen, bu lkenin -krallarna, tabiyet ia
reti olan vergi detmevi srekli hale getiremedikleri gibi, snr
larn da skandinavlar aleyhine nemli lde geniletememilerdi. Germen halklarnn bu iki byk kolu arasndaki ayrlk, gi
derek hzlanan bir ekilde artmaktayd. Almanya, Germanya'nm
btn deildi ve asla olamayacakt.
VI. Nedenlerin Aratrlmasna Doru
Acaba, I&kandinavlarm talandan ve uzak yerlere g etmele
rinden vazgemelerine neden olan etken, din deitirmeleri miydi?
Viking harektlarn, yattrlmas mmkn olmayan bir putpe
rest fanatizminin renkleriyle grmek, ok abuk iziktirilmi bir

aklama olmakta ve ancak her trl sihirbazla inanma eilimin

de olanlarca kabul edilebilmektedir. Dier yandan, inan deiik
liinin sonucu ortaya kan derin zihniyet deimelerinin bu olu
umdaki etkilerini kabul etmemek mi gerekmektedir? Aslnda,
Norman istilalar ve deniz yolculuklar tarihini) Kuzey'lilerin ma
nevi yaamlarnda, daha sakin sanatlarn yannda byk yer tu
tan, bu ak dzeyindeki, sava ve macera tutkusunu hesaba kat
madan, anlamak mmkn deildir. Becerikli tccarlar olarak, s
tanbul'dan Ren deltas limanlarna kadar btn Avrupa pazarla
rn dolaan veya dondurucu sisler altnda rlandann yalnzl
nda, tarma toprak aan bu adamlar, ayn zamanda demirle
rin arpmas veya kalkanlarn tokumasndan, ne daha b
yk zevk ne de daha byk an tanyorlard. 12. yzylda yazl
hle sokulmu olmakla birlikte, Vikingler ann sadk birer yan
ks olan birok iir ve anlat bunlara tanktr. skandinav lke
lerinde, bugn bile, yollar boyunca veya eski Viking toplant yer
lerinin yaknlarnda, gri kayalarn zerine parlak krmzyla ilen
mi rnik yazlarn hl koruyan mehul asker mezarlar, mezar
talan ve mezar yaztlan da buna tanktr. Bu talar, birok Yunan
veya Roma mezarnda olduu gibi, doduklan evde huzur iinde
lenleri anmak iin dikilmemitir. Bu talann hatrlatmak istedik
leri, deta tamamen kanl savalarda vurulan kahramanlardr. ok
aktr ki, bylesine bir ruh halinin, skunet ve merhameti temel
retilerinden sayan tsa yasasyla uyumaz olduu dnlebilir.
Fakat, ileride bunun tersini birok kez farketme olanan bula
caz. Bat halklannda da, feodal dnemde, hnstiyanlm srlarna
kar duyulan katksz inancn, grnrde hibir zorluk olmadan,
iddet ve ganimet zevkiyle, hatta ok bilinli bir sava heyecanyla
birletiini greceiz. Hi kuku yoktur ki, Iskandinavlar bir kez
hrstiyan olduktan sonra, artk katolikliin dier unsurlaryla ayn
inan dzeyinde birleen bir cemaat oluturmulardr. Onlarla bir
likte ayn dinsel yklerden beslenmiler, ayn ha yollarn iz
lemiler, eitime kar ne kadar az ilgi duyarlansa duysunlar, ayn
kitaplar okumular ve okutturmulardr. Btn bunlar, az veya
ok sapm olsalar da, Yunan-Roma geleneini yanstan kaynaklar
d. Ancak, Bat uygarlnn temeldeki birlii gene de i savalar
nleyememitir. Herey bir yana, tek ve kadir-i mutlak bir Tanr
fikriyle birlemi, teki dnyaya ait yepyeni fikirlerin, uzun d
nemde, Kuzeyin eski iirsel dnyasnn 'belirleyicileri olan kader
ve an kazanma mistiine byk bir darbe vurabilecei kabul edi
lebilir mi? Hnstiyanla ramen, birok Vikingin, uruna kendini

55

feda ettii 'bu mistik inanlar tamamen yklm saylabilir mi?

Hristiyanln, skandinav eflerini, Rollon ve Sveinm izinden y
rme ihtirasndan koparabileceini ve onlar bu ihtiraslarm ger
ekletirmek iin gerekli askerleri toplamalarna engel olabildii
ni kim dnebilir?
.
'
Gerekte, yukarda koyduumuz biimiyle, sorumuz eksik ak
lanm olmaktadr. nce bir olayn niin olutuunu sormadan,
niin bittiini nasl aratrabiliriz? Bu aslnda, gl geriye it
mekten baka birey olmaz. nk, nedenleri asndan skandinav
glerinin balangc, sona ermesi kadar karanlktr. Bu noktada,
genellikle daha verimli ve eskiden beri uygarlam topraklarn,
Kuzey toplumlan zerindeki ekici etkileri kuramnn zerinde
zaman yitirmenin yeri buras deildir. Byk Germen istilalan
ve onlan izleyen halklarn hareketlerinin tarihi, zaten gnee do
ru, uzun sren bir kayn yks deil midir? Deniz yoluyla ya
ma gelenei de ok eskidir. artc bir uzlamayla, Grroire de
Tours ve Beowulf iiri, ikisi birden, 520lere doru, Gtar kralla
rndan birinin Frizya kylannda giritii harektn ansn aktar
maktadrlar. O tarihteki bu cinsten dier giriimler, kukusuz, ya
zl metinlerin yokluu nedeniyle bilgimiz dahilinde deildir. Fa
kat, zerinde bundan daha kesin bilgi sahibi olduumuz konu,
8. yzyln sonuna doru, bu uzak mesafeli akmlann, o dneme
kadar rastlanmayan bir genilie ulam olduudur. Kt savu
nulan Bat'nn gemitekine nazaran, daha kolay bir av haline mi
geldiini dnmek gerekir? Ancak, bu aklama, Avrupaya olan
saldrlarla ayn zamanda ortaya kan, zlanda'nn iskn ve Rus
ya nehirleri boyunca Vareg krallklarnn oluumu gibi olaylara
uygulanamaz. nk, bu yaplrsa, dalma dnemindeki Merovenj
krallnn Sofu Louis ve oullarnn krallndan daha korkutucu
olduu sav, tahamml edilemez bir ekilde ileri srlm olur.
Grnen odur ki, kaderlerinin anahtarn, bizzat Kuzey lkelerinin
incelenmesinde aramak, daha uygun olacaktr.
. yzyl teknelerinin, dier baz buluntularla birlikte, daha
eski tarihli teknelerle kyaslanmas, skandinavya denizcilerinin
Viking'ler ann hemen ncesinde, kayk ina tekniklerini ok
gelitirdiklerini ortaya koymaktadr. Hi kuku yoktur ki, bu tek
nik gelimeler olmakszn, Okyanus ar seferleri yapabilmek
mmkn olamazd. Ama acaba, bu kadar ok Norman, bu daha
iyi dnlm ve yaplm kayklan kullanma zevkini tatmak iin
mi lkelerinden uzaklara macera aramaya gittiler? Bundan da

56

ha kolay inanabileceimiz neden, denizcilik edevatlarnn denizler*

de daha uzaklara gidebilmek amacyla gelitirilmi olmalardr.
Bir baka aklama da, 11. yzylda Fransa Normanlannm ta
rihisi Saint-Ouentin'li Doon tarafndan nerilenidir. Doon'a g
re, glerin nedeni, skandinav lkelerindeki an nfus, bunun
da nedeni, bu lkelerdeki okeli evlilik uygulamasnn yaygnl
yd. Bu sonuncu yorumu bir kenara brakalm. nk sadece
eflerin gerek birer hareme sahip olmalarnn yannda belki
de uzanda, demografi bilimi, okeli evliliin nfus artrc et
kisini hibir zaman kantlayamamtr. An nfus varsaym bile,
ilk bakta kukuyla karlanabilir. stilalann kurban olan halk
lar, yenilgilerini mazur gsterebilmenin olduka safa bir uinudu
iinde, her zaman dmanlannm ok byk saylarda olduklarm
ileri srmlerdir, rnein, eskiden Keltler nnde Akdenizlile
rin, Germenler nnde Romallarn yaptklar gibi. Fakat, Normanlar konusunda ileri srlen bu iddia biraz daha fazla dikkat
edilmeye deebilir. nk, Doon bu varsaym, yeniklerin anlattk
larndan deil, aksine yenenlerin anlattklarndan kartmakta ve
bu varsaym belli bir i tutarlk gstermektedir. 2. yzyldan 4.
yzyla kadar sren ve en sonunda Roma imparatorluunun
kne neden olan, halklarn yer deitirme hareketlerinin en
nemli etkilerinden biri de skandinav yarmadas, Baltk denizi
adalar ve Jutlandda, insanlarn yitirmi, byk boluklarn olumasyd. Yerlerinde kalan gruplar ise, birok yzyl boyunca, ser
beste yaylabilmilerdir. Nihayet, 8. yzyla doru yle bir an gel
mitir ki, tarmlarnn niteliinden tr, bu gruplara corafyala
r yetememeye balamtr.
Gerei sylemek gerekirse, Batdaki ilk Vi-king harektlar
sabit yerleim yerlerinin fethinden ok, eve gtrlecek olan ga
nimet elde etmeye ynelikti. Fakat, bu da aslnda toprak eksik
liinin sonularn yok etmeye ynelik bir aredir. Gney uygarlk
larndan zorla alnanlar sayesinde, tarlalarnn ve otlaklarnn da
ralmas karsnda endielenen efler ve arkadalar, prestijleri
iin gerekli olnlan salamaya devam edebilirlerdi. Daha mtevazi
snflarda ise, g ailenin en kk ocuklarna, ok kalabalk bir
ailenin aresizliinden kurtulma olana veriyordu. Byk bir ola
slkla, birok kyl ailesi bu durumdayd. 11. yzyla ait bir
sve mezar ta, bunu kantlaym niteliktedir. Bu tan bildirdi
ine gre, ailenin be olundan en byk ve en kk baba oca
nda kalrlarken, ortanca tanesi uzaklarda lmlerdir: biri
57

Bomholm'de, kincisi skoya'da, ncs de stanbulda (31).

Nihayet toplumsal yapnn ve detlerin srekli olarak genilettii
kavgalar ve kan davalar, insanlar atalarnn gaard'n terketmek
zorunda brakyordu. Bo alanlarn gittike kaybolmas, bu gibi
kimselerin vatanlarnda yeni bir yerleim yeri bulmalarn eskiye
nazaran ok daha g bir i haline sokuyordu. aresiz kalnca da,
denizden vey denizin at uzak lkelerden baka snacak yer
olmadn dnyorlard. Eer dmanlan, yaylma olana olan
ve daha iyi askerlere sahip krallardan biriyse, kamak, g etmek
tek are haline geliyordu. Alkanlklann ve baannm yardmlanyla, iin zevki de ksa sre sonra bu ihtiyatan doan maceraya
eklenince, uzak lkelere ynelme, ayn anda hem meslek, hem de
spor oldu.
Norman istilalannm balangc gibi, sona ermeleri de, istila
edilen lkelerdeki siyasal glerin konumuyla aklanamaz. Hi
kuku yoktur ki, Otton monarisi, son Karolenjlere nazaran, lke
sinin kylarn korumakta ok daha becerikliydi. Gene hi kuku
yoktur ki, Pi Guillaume ve ardllar, ngilterede ekinilmesi ge
reken rakipler oluturmaktaydlar. Ancak, ne birinciler, ne de kin
ciler artk lkelerini savunmak zorunda deildiler. Ama bundan
10. yzyl ortasnda Fransa'nn ve Gnah kartc Edward , d
neminde de ngiltere'nin skandinavlar iin ok zor avlar olduk
lar sonucu kartlmasn. Btn belirtilere gre, balangta Ok
yanus yollarna birok umutsuzu atan skandinav krallklarnn,
gleri douran yaps kaynanda kurumaya balamt. Artk,
insanlarn ve gemilerin seferber edilmeleri skandinavyada kuru
lan devletlerin tekelindeydi. Onlar da bu haklarm, btn sava ge
milerine el koyarak kantlyorlard. Dier yandan, krallar, disip
linsiz bir zihniyete izin veren ve yasa d kimselere ok kolay s
maklar salayan tekil hareketleri artk tevik etmiyorlard. Ay
in krallar, tahtlarna gz dikmi baz kimselerin bu tekil hareket
lerden, Saint-Olaf efsanesinde de yazld gibi, kt emellerine
ulaacak kaynaklan elde etmek iin yararlandklarn biliyorlar ve
dierlerinin arasnda, bu nedenden de tr btn savalan tekellerite alyorlard. O dnemlerde anlatldna gre, Norve kral
Svein, tekil hareketleri yasaklamtk Bu durumda efler, yava
yava daha dzenli bir yaama ve ihtiraslannm tatminini ana va
tanda, krala veya rakiplerine kaplanarak salamaya altlar. Yeni
topraklar elde etmek amacyla, i topraklann tanma almas faa(31)

58

Nordenstreng, Die Zge der Wikinger, ev. L. Meyn, Leipzig, 1925, s. 19.

liyetine de hz verildi. Geriye, eskiden Knut ve Harold'un yaptk

lar trden, bizzat kraln giritii fetih hareketleri kalyordu. Ama,
kral ordular, bu gevek yapl krallklarda, harekete geirilmeleri
son derece g, hantal makinelerdi. Bir Danimarka kralnn, Pi
Guillaume dneminde, ngiltere'ye ynelik son bir giriimi, daha
filo demir alamadan, bir saray darbesi sonucu baarszla u
rad, tKsa bir sre sonra, Norve krallar amalarn, zlandadan
Hebridlere kadar Bat adalar zerinde egemenlik kurmak ve bu
nu glendirmekle snrlamak zorunda kaldlar., Danimarka ve s
ve krallar da kendilerini Slav, Leton ve Finli komularna kar
uzun sren askeri harektlarla snrlamak zorunda kaldlar. Bu
harektlar daha ok intikam giriimlerini andrmaktayd, nk
adil bir dnmle, Slav, Leton ve Finlilerin giritikleri korsanlk,
Baltk dengelerini srekli olarak bozuyordu. Bu halklarn fetih
savalar, skandinavlarm da kurtarma harektlar, eskiden Escaut,
Thames Ve Loire havzalarnn ok ektii akmlara fazla benze
mekteydi.

59

AYIRIM

STLALARIN BAZI SONULARI VE BAZI DERSLER

I. Kargaa
Son istilalarn kargaasndan Bat yaralarla kapl olarak kt.
Kentler bile, zellikle skandinavlannki olmak zere, saldrlardan
kurtulamamlard. stilalar yattktan sonra da, talandan ve hal
knn terketmi olmasndan tr birer harabeye dnm olan bu
kentler, yaralarm sarmakta glk etkiler. Kargaa dneminin
ykntlar, normal yaama getikten sonra da, kentlerin uzun sre
gsz kalmalarna yol at. Dier baz kentler ise, ok daha kt
durumdaydlar. rnein, Karolenj mparatorluunun, Kuzey De
nizi kysndaki balca iki limanndan Ren deltas zerinde bulu
nan Durstede bir mezraa; Canche nehrinin az zerindeki Quentovic de kk bir balk ky haline dnmlerdi. Nehir yol
lan boyunca, tm ticar faaliyetler, her trl gvenliklerini yitir
milerdi. rnein, Parisli tccarlar 861'de kentlerini terkedip tek
neleriyle kaarlarken, Norman kayklan tarafndan evrilmi ve
esir edilerek satlmak zere baka yere gtrlmlerdi. Ama asl
ile ekenler, ou zaman gerek birer le dnen krsal alanlard.
Toulon 'blgesinde. Freinet haydutlannn blgeden uzaklatmlmalanndan sonra, topraklan iyice temizleyip, yeniden tanma amak
gerekmiti. Toprak mlklerinin eski smrlannn tannamaz hale
gelmi olmasndan tr, bir belgenin bildirdii gibi, herkes gc
orannda topraa sahip oluyordu (32). Vikingler tarafndan ok sk
(32)

Cartulaire de lAbbaye de Saint-Victor de Marseille, d. Gurard, Nu.

LX X VII.

61

inen m i olan Tours blgesinde, 14 Eyll 900 tarihli bir szle

me metni, ndre vadisindeki Vontes'da kk bir senyrlk ile
zerindeki Martigny kynn durumlarn ortaya koymaktadr. Bu
szlemeye gre, Vortes'da serf statsndeki be kii, topra
ancak bar durumunda ileyebilirlerdi. Martigny'de ise, serilerin
ykmllkleri zenle sralanmtr. Fakat, bunlar gemie aittir,
nkii burada hl 17 serf tarlas ya da mansus bulunmaktaysa
da, artk bu topraklardan herhangi birey elde etmek mmkn
deildir. Bu fakirlemi topraklar zerinde yalnzca 16 aile reisi
yaamaktadr. Bu durum, istila ncesinde her birinin zerinde iki
veya ailenin yaad, mansus bana, birden daha az bir aile
skln ortaya koymaktadr. Erkeklerden ounun, ne kars, ne
de ocuu vardr. Bunlarla birlikte, u trajik nakarat sklkla du
yulmaktadr : Eer bar olsayd, bu adamlar bu topra ileye
bilirlerdi (33). Ancak, tahribatn btn istilaclarn eseri deildi.
nk, dman teslim olmaya zorlamann en iyi yolu onu a b
rakmakt. rnein, 894 ylnda, eski Chester surlarnn iine sn
mak zorunda kalan bir Viking etesini teslim alabilmek iin, bir
kroniin bildirdiine gre, ngiliz askerleri civardaki tm hay
vanlan gtrdler, haat ya yaktlar, ya da hayvanlarna yedir
diler Doal olarak, kyller, dier tm snflardan ok daha b
yk bir umutsuzlua srklenmilerdi. Sen ile Loire arasndaki
havza ile MoseUe blgesinde, birbirlerine yeminle balanan kyl
gruplanmn, byk bir enerji sramasyla, talanclar zaman za
man izledikleri grlyorduysa da, kt rgtlenen bu gruplar,
hemen her seferinde, son ferdine kadar katlediliyorlard (34). An
cak, krlann umutsuz durumundan tr ac ekentek unsur tek.
balarna kyller de deildi. Surlar dayanan kentler bile, krla
rn durumundan tr alk ekiyorlard. Gelirlerini topraktan
elde eden senyrler fakirlemilerdi. zellikle Kilise senyrlkleri,
hayatlarn byk zorluklarla srdrebiliyorlard. Btn bunla
rn sonucu olarak, daha sonra yz yl savalarnn bitiminde de
ortaya kacak olan, manastr hayatnn derinden gerilemesi ve
buna bal olarak, entellektel yaamn kntye girmesi olgusu
ortaya kt. Bu durumdan en ok etkilenen ngiltere'ydi. Kendi
nin nayak olarak evirttii, Byk Gregoiren Krsal Kural adl
kitabna yazd nszde, Kral Alfred, herey yaklp, yklmadan

(33)
(34)

62

Bibi. Nat. Baluze 76, Pol. 99 (14 Eyll 900).

Ann. Bertiniani, 859 (F. Lot tarafndan nerilen dzeltmeyle birlikte
Bibi. Ec: Chartes, 1908, s. 32 Nu. 2) Regino de Priim, 882. Dudon
de Saint-Ouentin, II, 22.

nceki zamanlarda, ngiliz Kiliseleri hazineler ve kitaplarla dolup

tayordu diyerek, acyla yaknmaktadr (35). Gerekte de bu du
rum, eskiden btn Avrupa zerinde parlayan Anglo-Saxon kilise
kltrnn sonunu belirleyen an sesleriydi. Ama hereyin tesin
de, istilalarn her yerde en uzun sren etkisi, mthi bir g kay
b olarak ortaya kt. Nisbi bir gvenlik salandnda, saylar
azalm insanlar, kendilerini, eskiden ilenen ama imdi allarla
kaplanm, geni boluklarn nnde buldular. Hl ok bol olan
bakir alanlarn fethi en az bir yzyl ertelenmiti.
Dier yandan, bu madd felketler, baa gelenlerin tamam de
ildi. Buna kout olarak, zihinlerde meydana gelen oku da l
mek gerekmektedir. Bu ok zellikle, Frank imparatorluunda
ok derin oldu. nk buradaki frtna, en azndan nisb, bir s
knetten sonra ortaya kmt. Hi kukusuz, Karolenj bar ok
eskilere dayanmaktayd ve tam bir sknet getirdiini de ileri
srmek mmkn deildi. Ancak, insanlarn bellekleri geriye doru
pek duyarl deildir ve hayal kurma yetenekleri de iyi gelimitir.
Buna en gzel rnek, birok kentte de tekrarlanm olan, Reims
kentinin tahkimatlarnn yksdr (36). Sofu Louis zamannda,
kentin piskoposu, mparatordan eski Roma surlarnn talarn
sktrerek bunlar katedral inaatnda kullanma konusunda izni
ni istemiti. Flodoardm yazdna gre, mutlak bir barn tad
n kartan ve mparatorluunun nl gcnden iftihar duyarak;
herhangi bir barbar saldrsndan kukulanmayan mparator da
bu izni vermiti. 50 yl bile gememiti ki, barbarlar dndler.
Bu durumda surlar aceleyle yeniden ina etmek gerekti. Bu ta
rihten sonra Avrupann dikmeye balad surlar ve tahkimatlar,
artk byk bir endienin grnr simgesi gibiydiler. Artk, talan
tedbirli kimselerin szlemelerinde ngrdkleri allm bir olay
haline dnmt. rnein 876da Lucques civarnda yaplan bir
toprak kiras szlemesi, eer putperest ulus, evleri ve iindekileri
veya deirmeni yakar veya ykarsa, kirann denmeyeceini h
km altna alyordu {37). Veyahut, bundan 18 yl nce, bir Wessex
kralnn vasiyetnamesinde olduu gibi, mallarndan demeyi yk(35)
(36)

(37)

King Alfreds West Saxon Version of Gregorys Pastoral Care, d.

Sweet (E.E.S., 45) s. 4.
Bkz. Vercauteren, Etude sur les cits de la Belgique Seconde,
Bruxelles, 1934, . 371, N . I., Tournai iin bkz. V. S, Amandi, III, 2
(Poetae aevi carol, c. III, s. 589).
Memorie e documenti per servir allistoria del ducato di Lucca,
c. V, 2. Nu. 855.

63

lendii sadakalarn, eer bu amaca tahsis edilen topraklarda in

san ve hayvan kalrsa ve buralar le dnmezlerse, denmeye
devam edilecei yazlyordu (38). Dua kitaplarnn zamanmza ka
dar koruyarak getirdii, uygulamalar farkl, duygulan e, tyler
rpertici dualar, Bat'nn bir ucundan, dierine birbirlerine sesle
niyorlard. Ebedi teslis...hnstiyan halkm inanszlarn baskla
rndan kurtar Burada kastedilenler byk bir olaslkla Araplardr.- Kuzey Galyada da Ey Tanrm, krallklarmz harab eden
gaddar Noman milletinden bizi kurtar. ve Modena'da Saint Gemignano'ya Macar oklarna kar koruyucumuz ol diye yalva
rarak (39). Bir sre, btn gnlerini yakanlarla geiren bu m
minlerin ruh hallerini, dnmeye alalm. Bir toplum, cezalan
drldn dnmeden, uzun sre alarm durumunda yaayamaz.
Hi kukusuz, Arap, Macar veya skandinav aknlan, ruhlar ze
rine ken bu karanln tm sorumluluuna sahip deillerdi. Ama
bu sorumluluktaki paylan ok 'bykt.
Ama, bu sarsntlar sadece tahrip edici olmadlar. Kargaa,
Bat uygarlnn g dengelerinde, bazen derinlere varan, baz
deimelere yol at.
Galyada byk sonulara yol aan, ancak, yazl kaynak yok
luundan, tahminen kardmz, byk yer deitirme hareket
leri meydana geldi. Kel Charlesm tahta getii gnden itibaren,
yneticilerin, pek de baarl olamadklan halde, istilaclardan ka
an kylleri evlerine gnderme gayreti iinde olduklar grlmek
tedir. Aa Limoges blgesinin halk, o dneme ait birok met
nin de gsterdikleri gibi, dalarda snak aramaya uramlar,
ortalk yattnda da ounun bu zorlu yaam baaramad ve
evlerine dnemiyecekleri anlalmtr. Ama zellikle, Burgonyada
dzlk blgeler, dalk blgelere nazaran daha fazla nfus kayb
na uramlardr (40). Fakat, lkenin heryerinde haritadan silinen

(38)
(39)

(40)

64

Kral Aethlwulf'un Vasiyetnamesi, in Assers Life of King Alfred,

d. W. H. Stevenson, c. 16.
R. Poupardin, Le Royaume de Provence sous les Carolingiens, 1901
(Bibl. Ec. Hautes Etudes, Sc. Histor, 131).
L. Delisle, Instructions Adresses par le Comit des Travaux His
toriques ... Littrature Latine, 1890, s. 17 Muratori, Antiquitates,
C. I, col. 22.
Capitularia, G. II, Nu 273, C. 31 F. Lot, in Bibl. Ec Chartes, 1915,
s. 486 Chaume, Les Origines du Duch de Bourgogne, c. II, 2, s.
468-469.

eski kylerin tamamnn da kl ve atele yok edildiklerini sy

lemek mmkn deildir. ou, sadece daha emin smaklara ula
abilmek kasdyla terkedilmilerdir. Kylerin bu amala terkedilmelerinin arkasnda yatan gd, evrensel tehlikenin, her zaman
olduu gibi bu kez de, insanlar birarada toplanmaya itmesidir. Bu
konuda, laiklerden ok din adamlarnn uzaklara ka yklerini
daha iyi biliyoruz. Bunlar, srgn yollar boyunca, kitap sandk
laryla beraber, dinsel geleneklerini de gtrdklerinden, Katolik
birliinin olduu kadar, Azizler kltn de glendiren bir ok
efsaneler onlar izlemilerdir. zellikle, Breton kutsal metinlerinin
byk g, ok uzaklara kadar zgn bir dinsel yaztlar bilgisi
nin yaylmasna neden olmutur. Saf ruhlar tarafndan kolaylkla
kabul edilen bu metinler, ierdikleri mucizelerden, bu iyi kabul
salayabildikleri iin, iftihar etmekteydiler. Fakat, siyasal harita
nn en hassas deiiklikler geirdii yer, zellikle yaygnlaan ve
uzun sren bir istilaya urayan ngiltere oldu. stila ncesinde
gl olan, Kuzey-Doudaki Northumbria ve merkezdeki Mercia
krallklarnn ykl, daha nceki dnemde balayan Wessex yk
seliine uygun ortam salad. Ve, bu Gney topraklarndan kan
krallar, onlara ait bir belgede belirtildii gibi, Btn Britanya'nn
mparatoru oldular (41). Onlarn miras da, daha sonra, ngilte
re'yi igal eden Knut ,ve Fatih Guillaume'un eline geti, Gney
kentleri, nce Winchester, sonra da Londra, siyasal merkezin g
neye kaymasnn rn olarak, tm lkeden toplanan vergilerin
kendilerine doru akmasna tank olmaya baladlar. stila nce
sinde Northumbria manastrlar ok nl aratrma merkezleriy
diler. Bunlardan birinde nl Bde yaam, Alcuin byk yolcu
luuna buradan balamt. nce DanimarkalIlarn yamalar, ar
kasndan da, isyanlar bastrmak isteyen Fatih Guillaume'un sis
tematik yldrma harektlar, bu entellektel stnle son ver
miti. Daha da tesi, Kuzey blgesinin bir blm ebediyen n
gilterenin elinden kmt. Ayn dili konuan dier halklardan,
Vikinglerin Yorkshire'a yerlemeleriyle koparlan, Edinburg kalesi
civarndaki ovalarda yaayan Anglo-Saxon nfus, dalardaki Kelt
eflerinin egemenlii altna girmilerdi. Bylece, koya krall,
dilsel ikilemi iinde, geriye doru bir okla, skandinav istilasnn
bir rn olarak ortaya kmt.

(41)

Joliffe, The Constitutional History of Mediavel England, London,

1937, S. 102.

65

II. stilalarn nsani Katks: Dilin ve Adlarn Tankl

Ne Arap korsanlar, ne de Tuna ovas dnda Macarlar, kanla
rn nemli oranda, yal Avrupa'nnkine kartrmlard. Buna
karlk, skandinavlar, yamalamakla yetinmeyerek, ngiltere ve
Neustria Normandiya'sndaki yerleim alanlarna, tartlmaz bi
imde yeni bir insani unsur ilve etmilerdir. Bu katky nasl l
ebiliriz? Antropolojik veriler, bilimin bugnk aamasnda, emin
olabileceimiz herhangi birey syleyebilecek dzeyde deildirler.
Bu durumda, daha dolaysz tanklklara bavurmamz gerekmek
tedir.
Sen Normanlar arasnda, Rouen civarnda, 940lardan itiba
ren Kuzey dili, genel bir kullanm arac olmaktan kmt. Ama
ayn tarihte, Kuzey dili, belki de yakn gemite yeni gmenlerle
beslenmi olan Bessin blgesinde konuulmaya devam ediyordu.
Devam etmenin tesinde, bu dil prensliin iinde o kadar nem
liydi ki, iktidardaki dk, ardlma bu dili retmeyi zorunlu gr
mt. artc bir raslant ile, ayn tarihlerde, 942de ldrlen
dk Uzun Kll Guillaumeun katlinden sonra kan karklk-,
larda, skandinav gruplarnn son kez olduka nemli rol oynadk
larn grmekteyiz. 11. yzyln ilk yllarna kadar, bir kuzey ef
sanesinin bildirdiine gre, bu Rouen zar/lan (kont), Kuzey ef
leriyle olan kuzenliklerinin ansna uzun sre sadk kalmlar^
dr (42). te, iki dili de kullanan bu adamlar arasnda, mutlaka
skandinav deyimlerini kullananlar vard. Eer byle olmasayd,
1000 ylma doru, yaknlar Pitou civarnda bir Viking etesi
tarafndan karlan ve denizlerin tesine gtrlen Limoges
Vikontesinin, dk II. Richarda bavurup, onun aracln talep
etmesini nasl aklayabilirdik? O ayn prens ki, 1013de Olaf'm e
telerini hizmetine alm ve kendine bal adamlardan bazlar da
ertesi yl, Dublin'in DanimarkalI kralnn hizmetinde arpm
lard (43). Ancak, bu dnemden itibaren, bir yandan dinsel yakn
lama, dier yandan da hemen nceki dneme oranla yatmaya
balayan kuzeyli glerinin etkisiyle, dilsel zmleme ksa ara
lklarla hemen hemen sonuca ulamt. 1028'de yazan Chabannesl
(42)
(43)

66

Kutsal Olaf Efsanesi, c. X X (Sautreau evirisi, s. 24).

Ademar de Chabannes, Kronik, ed. Chavanon, III, c. 44 (Vikontesin
maceras iin) Shetelig, Vikingeminner i West Europa (Bat Avrupada Vikinglere ait arkeolojik kalntlar), Oslo, 1933 (Instituttet
for sammen lignende kltr Forksning, A,- X VI, s. 242 (Clontarf sa
vanda Norman birliklerinin varl hakknda).

Admar'a gre ise, bu zmlenme tamam lanm t (44). Rollon ve

arkadalarnn konutuklar Normandiya Roman lehesi ve onun
araclyla da halk franszcas, tarmsal olanlarm geici olarak
bir yana brakrsak, kuzey dillerinden gemicilie ve ky coraf
yasna ilikin birka teknik terimden baka birey almamlard.
rnein, havre (doal liman) ve crique (koy) gibi. Eer bu
cinsten kelimeler, roman dilinin yapsna uygun hale getirilmelerine
ramen, bu kadar canl kalabildilerse, bunun nedeni, kara haya
t yaayan, tekne imal etmedeki beceriksizlii kadar bir kynn
yapsn tanmlayabilme olanandan yoksun bir halkn dilinde
bunlarn karlklarnn bulunmamasmdand.
ngilteredeki evrim ise tamamen baka bir ynde oldu. Bura
da, skandinavlarm kendilerini, ktadakilerin tersine ,kendi dilleri
nin yalnzlna mahkm ettiklerini sylemek dpru olmaz. Bunlar
Anglo-Saxon dilini rendiler. Ama bu renmenin amac, onu ta
mamen zgn bir tarzda yeniden elden geirerek yeni bir biim
vermekti. Anglo-Saxon dilinin gramerini' byk lekte ve kelime
haznesinin de byk blmn benimseyerek, ona kendi z dille
rinden ok sayda kelime kattlar. Gmenlerle sk ilikiler iin
de olan yerli unsurlar da, kendi hesaplarna bu yabanc kelimeleri
sk sk kullanma alkanln elde ettiler. O dnemlerde, konuma
ve slup milliyetilii henz bilinen duygular deillerdi. Bu duy
gu, halklarnn geleneine ok fazla bal olan yazarlarda bile or
taya kmyordu. rnein, Viking dilinden kelime aktarlmasna
dair en eski rneklerden biri, bu ldrc kurtlarn etelerin
den birine kar verilen 991 Maldan savanda len, Essex sava
larn anmak iin sylenen arkda bulunmaktadr. Artk burada
sz konusu olan, Ktada olduu gibi, teknik szcklere ilikin bir
dn verme deildir. ngilizce'de tamamen gndelik kullanma
ait kelimeler/rnein, gkyz (sky) veya arkada (fellow), alak
(low) veya hasta (ili) gibi sfatlar; armak (to call) veya almak
(to take) gibi fiiller; nc ahsn oulunu belirleyenlerde oldu
u gibi baz zamirler ve bunlar gibi o kadar ok terim bugn n
gilizce sanlarak kullanlmaktadr ki, kimse bunlarn Kuzey'de
doduklarn akima getirmemektedir. Bylece diyebiliriz ki, 20.
yzylda Avrupa dillerinin en yaygnn, dnya yzeyinde kullanan
milyonlarca insan, eer Northumbria kylar deniz adamlarmn
kayklarn hi grmeselerdi, gndelik konumalarnda, kendileri
ni tamamen deiik bir ekilde ifade etmek zorunda kalacaklard.
(44)

Ibid, III, s. 27.

67

Ancak, bu durumda Franszca'nn skandinav dillerine olan

borcunun azln, ngilizce'nin byk borcuyla kyaslayan tarih
i, bunun nedeni olarak g eden nfusla, dil etkileimi arasnda
doru orantl bir iliki dlerse, iyice tedbirsiz davranm olur.
lmekte olan bir dilin yaamakta olan fair rakibi zerindeki etki
sini, balangta birincisini ifade arac olarak kullanan insan sa
ysyla lmek ok yanl olur. Dier yandan, dilin kendine zg
koullarnn da bir etkileme srecindeki paylan azmsanmyacak
dzeydedir. Galya'nn Romanca lehelerinden byk uurumlarla
aynlan Danca ve Norvee, aslnda Vikingler anda, kendileri
gibi, ortak Germence'den treyen eski ngilizce'ye ok yakla
yorlard. Baz kelimeler her iki tarafta da anlam deerleri bak
mndan olduu kadar, biimsel olarak da benzeiyorlard. Dier
baz kelimeler ise, ayn anlamda olmakla beraber, ok hafif bi
im farkllklarna sahiptiler, ama faunlann aynln karineyle
kartmak ok kolayd. skandinav dilinden gelen, tamamen de
iik grnml bir kelimenin, ngilizce'dekinin yerine getii du
rumlarda bile, yerli dildeki ayn kkten baka kelimelerin, bu ye
ni kelimenin anlamna doru arm yaratmalar nedeniyle, et
kileim konusunda pek fazla sorun kmamaktayd. Btn bun
lara ramen, eer ok sayda skandinav Ingiltereye yerleip de,
yerli halkla srekli ilikiler kurmasalard, bu karma dilin oluumu
gene de aklamasz kalrd.
1
Eer bu skandinav kkenli szckler, halk diline girebildilerse, bu tamamen Ingilterenin Kuzey ve Kuzey-Dousuna ait leh
elerin sayesinde olmutu. skandinav kkenli szckler, bu (bl
gelerin lehelerinin birer paras olmutur. Gerekten de bu bl
gede, zellikle Yorkshire, Cumberland, Westmoreland, Lancashire'in kuzeyi ve 5 Kent de (Lincoln, Stamford, Leicester, Nottingham
ve Derby) denizlerin tesinden gelen kontlar, en byk ve en
uzun sre ayakta kalan senyrlkleri kendilerine mal etmilerdi.
Gene buralarda, en byk toprak edinme hareketleri yaanmt.
Anglo-Saxon kroniklerinin anlattklarna gre, Yorkda oturan Vi
king efi, 876'da Deira lkesini arkadalarna vermi onlar da
artk buray ilemilerdi. Daha sonralar, 877 ylnda, hasattan
sonra Danimarka ordusu Mercia'ya geldi ve bir blmn aralarn
da paylatlar.'Bu kyl igalinden doan ilgi ekici dilsel ia
retler, anlatclarn tankln tamamen dorulamaktadrlar. n
k, ngilizceye bu yolla geen kelimelerin ou, iddiasz eyalar
veya ancak kylyle kylnn ilikisinde, komudan renilebi
lecek basit eylemleri ifade etmekteydiler, rnein, ekmek (bread),
yumurta (egg) veya kk (root) gibi.

68

Ancak, skandinav dillerinin ngilizceye bu derin katklarn,

zel adlarn incelenmesi yoluyla, net bir biimde ortaya kartmak
ok zordur. Yksek snflarn kullandklar zel adlar, bu konuda
en fazla bilgi verenleri deillerdir. nk bu snflarda ad tercihi,
hereyden nce hiyerarik bir toplum yapsnn prestij beklentile
rine boyun emekteydi. 10. ve 11. yzyllarda, ad seilmesinde et
kin olan yegne faktr, ite bu prestij gdsyd. Adlarn aile
iinde intikalini dzenleyen btn kurallar geerliklerini yitir
milerdi. Soylular, henz kendi adlarn oullarna aktarma detine
sahip deillerdi. Analar ve babalar, en dindarlar da dahil, o
cuklarna sadece kutsal kiijlerin adlarn verme alkanln da
henz edinmemilerdi. Bylece, o zamana kadar, ngiliz aristok
rasisi iinde ok yaygn olan skandinav kkenli adlar, 1066 iga
linden sonra, bir yzyllk bir srede, toplumsal oluum iinde
iyi bir yeri olduunu iddia eden tm kimseler tarafndan terkedildiler. Buna karlk, soylularca terkedilen bu adlar, muzaffer s
nfn ayaklarna dahi yaklamaya cesaret etmeyi dleyemeyen
kyller, hatta burjualar tarafndan, daha uzun bir sre kulla
nldlar. rnein, Dou Angliada 13. yzyla kadar; Lincoln ve
York kontluklarnda, bundan bir yzyl sonrasna kadar; Lancas
ter kontluunda ise, Orta an en sonuna kadar bu adlar kulla
nldlar. Kukusuz, hibir ey, bu adlarn sadece Viking'lerden
inen kimselerce kullanldn dnmemize izin vermemektedir.
Tersine inanmak daha doru olur, nk krsal alanda taklid ve
karlkl kz alp vermeler etkilerini mutlaka yapmlardr. Fakat,
bu etkileimin olabilmesinin asl nedeni, birok gmenin gelerek,
yerlilerle birlikte ve onlarn arasnda, ayn mtevazi hayat yaa
maya balamalardr.
Neustria Normandiyasmda, bilimsel aratrmalarn ne yazk
ki fazla ilerlememi olmalarndan tr, ngiltere'nin en fazla
skandinavlam kontluklanndakine paralel bir evrimi dnmek
mmkn olabilir. Osbem gibi baz kuzey kkenli adlarn kul
lanm, soylular arasnda 12. yzyla kadar srmse de, en azn
dan, yksek snflar bir btn olarak, ok erkenden zel adlar
konusunda fransz modasna balanm olarak gzkmektedirler.
Bizzat Rollon, Rouenda doan olunu Guillaume adyla vaftiz et
tirerek bunun rneini vermemi midir? Bundan sonra hibir Normandiya dk atalarnn geleneine dnmemitir. yle grnyor
ki, hibiri, kralln dier byk baronlarndan farkllamak iste
miyordu. Anck, ngilterede olduu gibi, nfusun daha aa ta
bakalar gelenee daha sadk kaldlar. Bu konudaki tanmz, bu-

69

gn bile, Fransa'nn Normandiya blgesinde, hl eski skandi

nav adlarndan treyen aile adlarnn varlklarn srdrmeleridir.
Soyadlar konusunda ise, btn bildiimiz, genel olarak bunla
rn en erken 13. yzylda istikrar kazandklardr. ngilterede ol
duu gibi, ad konusundaki bu olgular, Normandiya'da da belli
bir kyl nfusun yerlemi olduuna iaret etmektedirler. Ama
bu nfus hem ngilteredekinden daha az, hem de daha dank
tr.
Dier yandan, bizzat olumasna yol atklar insan bolukla
ryla dolu lkelerde, Vikingler yeni yerleme yerleri kurmulardr.
Yerleme yeri adlar bu sav destekleyecek niteliktedirler. Ama
gerei sylemek gerekirse, Normandiya'da skandinav yerleme
tabakasna ait olanlar arasnda, balangcn kime ait olduunu
saptamak her zaman kolay olmamaktadr. Barbar istilalar sra
snda, en azndan Bessin'de dorulanabilen Saxon yerleimine ait
yer adlan, ileri zorlatrmaktadr. Ama, bir ok durumda, tart
ma, glerden daha yeni olannn lehine zmlenmelidir. rnek
olsun diye, eer mmkn olan tamhkta, Merovenj ann sonlanna doru Aa-Sen blgesinde Saint-Wandrille papazlanna alt
topraklarn bir listesini kartabilirsek; bundan iki aklayc ders
edinme olanam elde ederiz. Bunlardan birincisi, daha sonra her
hangi bir kuzeyli karmam bir biimde btn adlann Kelt-Romal veya Frank dnemine ait olduklardr. kincisi ise, bugn bu
adlann ounun kkenini tanmlamaktan uzak olduumuz, nk
Norman istilas dneminde birok yerleim yerinin ya tahrib edil
dii ya da adlarnn deitirildiidir (45). Zaten bu konuda asl
nemli olan, kukuya daha az yer brakan bir olgu olan, ynla
rn konumudur. skandinav diliyle konuan kyler, Roumois ve
Caux blgelerinde birbirlerine ok yakn olarak bir yn halinde
bulunmaktadrlar. Buralarn tesinde, hl nisb sklkta baz
Norman yerleim alanlarna rastlanmaktaysa da, ounluk azalm
gibidir. rnein, Sen ve Risle arasndaki blgede ve Lande ki bu
ad kuzey kkenlidir Orman civarndaki yerleim yerleri, ana
vatan tipi tarmcl ve orman ii yaam tarzn andrmaktadrlar.
Btn belirtiler, fatihlerin ar dalmadan ve denizden ok uzak
lamaktan kandklarm gstermektedir. Vexin, Alenon ve Avranches gibi i blgelerde, bunlarn yerleimine dair hibir ize
rastlanmamaktadr.
(45)

70

Bkz. : F. Lot, Etudes Critiques sur lAbbaye de Saint-Wandrille, 1913

(Bibl. Ec. Hautes Etudes, sc. Histor, 204 fasikl), s. X III ve s. ve p.
L, n. 2.

Manm te yakasnda da ayn elikilere, ancak daha geni bir

alana yaylm olarak, rastlanmaktadr. York kontluu ve rlanda
denizi kysndaki Solway krfezinin gneyindeki blgede, ar s
km, ya tamamen skandinav ya da bazen olduu gibi Iskandinavlam halk; gneye veya merkeze inildiinde seyreklemek
tedir. Bu seyrekleme giderek artmakta ve Buckingham ile Bedfordda Kuzey-Batya doru Thames ovasn snrlayan tepelere
ulaldnda, skandinav nfusu birka birime kadar dmektedir.
Muhakkak ki, Viking usulne gre adlandrlan btn yerle
im yerleri, mutlaka nfuslar tamamen yenilenmi eski yerleim
yerleri veya Vikmglerin kurmu olduklar yeni yerleim yerleri
deillerdi. Bunlar, istisnalar bir yana, tartlmaz olgulardr. Sen
kylarnda, kk bir vadinin azna yerleen gmenler, buray
kendi dillerinde souk dere olarak adlandrmay dnmlerdi.
Bugn buras, Candebec adn tayor. 6u olgudan tr, kyn
halknn tamamnn kuzey dilini konumu olduklarn nasl d
nebiliriz? Yorkshirem kuzeyindeki birok yer kendilerine ngilizler ky Ingleby by szcnn tartlmaz biimde skandi
navca olmasna ramen adn vermekteydiler. Bu adlandrma,
lkede baz yerlerde, ngiliz nfusa sahip kylerin bulunmas b
yk bir zgnlk olmaktan knca, btn anlamn yitirmitir.
Ky adlarnn deitii yerlerde, bu deiikliin yan sra, Coraf
yann btn, ithal mal adlarla bezenmitir. Aktr ki, tarlala
rn mtevazi adlar, ancak kyller tarafndan deitirilebilirdi.
Bu durum, Kuzey-Dou ngiltere'de yaygndr. Normandiya iin
ise, bir kez daha aratrmalarn yetersizliini bildirmek zorunda
yz. Dier tanklklar ise, ne yazk ki daha az gven vericidirler.
Sen civarnda olduu gibi, Byk Britanyada da kylerin biro
unun ad, skandinav kkenli bir insan adyla balayan bileik
kelimelerden meydana gelmektedir. Kye adn veren kimsenin her
zaman mutlaka gmen bir ef olmasna karlk, metbularmm her
zaman ayn soydan olduklar dnlemez. Cauxdaki Hastein'de
Hattantot, ve Yorkshiredaki Tofi of Towthrope gibi senyrleri
emekleriyle besleyen nemsiz kimselerin, bu efendiler gelmeden
nce, aclaryla gelitirdikleri bu topraklar zerinde, atadan oula
uzun sreden beri yaamadklarn bize kim syleyebilir? Yukar
daki rneklerde olduu gibi, ky adlarnn birinci paralarnn,
yabanc kkenli olmalarna karlk, ikinci paralar bunun tersine
olarak yerli dillere aittir. Senyr Hakonun topraklarndan sz
edenler onu Hacquenville olarak adlandrrlarken, mutlaka istila
cnn dilini unutmular, veya akla daha yakn olan, bu dili hi
bir zaman kullanmamlard.

71

III. stilalarn nsani Katks : Hukukun ve Toplumsal

Yapnn Tanklklar
Hukuk alannda da tm tanklklar ayn geerlikte deillerdir.
Bir avu yabanc yneticinin g merkezlerine sahip olmalar ba
z etkileri aklamaya yetmektedir. nk, fethedilmi ngilterede
skandinav kontlar, adaleti salarlarken, ngiliz olsalar bile uy
ruklarn, adalet terimlerini denizlerin tesindeki adamlarn tar
znda kullanmaya altrmlardr : tagu, law. gal edilmi bl
geyi de kuzey usulnce alt birimlere blmlerdir : wapentakes,
ridigs. G eden eflerin giriimiyle, ngiltereye yepyeni bir hu
kuk girmitir. 962ye doru, Wessex krallarnn zaferinden sonra,
bunlardan biri olan Edgar yle diyordu : DanimarkalIlar arasn
da laik hukukun, onlarn rflerine gre dzenlenmesine devam
edilmesini istiyorum (46). Bylece, eskiden kral Alfredin Vikinglere terketmek zorunda kald topraklarn ou, 12. yzyla
kadar Danimarka hukuku lkesi (Danelaw) ortak ad altnda
anldlar. Fakat, bylece adlandrlan blge, yer adlarnn youn
bir skandinav nfusu belirledii snrlarn tesine tamaktayd.
Bunun anlam, her blgedeki yrrlkteki rfn, yerel byk ya
sama kurullar tarafndan saptand ve gllerin yabanc bir
kkenden olmalarndan tr, ynlarn oyunun hesaba katlma
dyd. Normandiya'da sadakat kavram, bir sre ithal mal olan
dreng terimi ile ifade edildiyse de; bara ilikin yasama terimleri
sonuna kadar1skandinav damgasn tadysa da, bunlarn varl,
skandinav damgasnn geniliini tayin etmemize izin verecek l
ekte deildirler. nk, tabiyet ilikileri ok dar bir evreyi il
gilendiriyordu ve kamu dzeni, z gerei sadece hkmdarlara
ait bir konu olarak kalmaktayd (47). Asker snflarn hiyerari
sine ilikin baz zelliklerle ilgili, ileride greceimiz bir ka istis
na bir yana, bir btn olarak Norman hukuku ok ksa srede,
kendine zg btn etnik rengini yitirmitir. Yksek fransz soy
luluunun detlerini benimseyen skandinav kkenli dklerin elin
di
(47)

Edgar Yasalar, IV, 2. 1.

Dreng kelimesi iin : S teenstop, Normandiets Historie under de
Syv Forste H ertuger 911-1066 (Franszca bir zetle birlikte) in Da
nimarka Kraliyet Bilimler ve Edebiyat Akademisi Yll n 7. Seri,
Edebiyat Blm, c. V, Say ,1, 1925, s. 268 Bara ilikin hkmler
iin : Yver, L'Interdiction de la, Guerre Prive Dans 'le Trs Ancien
Droit Normand (Norman Hukuku Haftas almalarndan Ayn Ba
sm), Caen, 1928. K - Amira (Steentrup, Normanneme, c. I. hakkn
da) , Die Anfnge des Normannischen Rechts, in Hist. Zeitschrift,
c. X X X IX , 1878, adl makalesini okumakta yarar vardr.

72

de, otoritenin younlamas, hi kukusuz iktidarn paraland

Danelawdan daha fazla hukuksal zmlenmeye yatknd.
skandinav istilasnn derinlemesine etkilerini lebilmek iin,
her iki tarafta da, zellikle tarada ve kontluklarda younlaan
aa tabakalarn yaplarna bakmak gerekmektedir. Gene bu konu
da, Leicester ve Stamford gibi, istilalar dneminde buralara yer
leen tccar ve savalarn hukuksal geleneklerine uzun sre sa
dk kalan, ngiliz kentlerine bakmak gerekir. Nihayet, hem Normandiyada, hem de ngiltere'de, kk krsal topluluklara bak
mak gerekir.
Kyllere ait topraklarn btn, Orta a Danimarka'snda
bol adn alyordu. Kelime sonra Normandiya'ya geerek, burada
ya baz yer adlarnda sabitleti, ya da bahe ve meyval kapsar
bir ekilde itle kapl iftlik evi anlamna gelmeye balad. Caen
ovasnda ve Danelawm byk bir blmnde, ayn kelime, tarla
lar arasndaki paralel uzun parselleri belirtmek iin kullanlmak
tayd : Normandiyada telle, Danelawda dale. Aralarnda do
rudan bir iliki olmayan iki blge arasndaki bu arpc raslant,
ancak, ortak bir etnik etkiyle aklanabilir. Caux blgesi, civarn
daki Fransz blgelerinden, tarlalarnn zel biimiyle ayrlmakta
dr. Kabaca kare biiminde olai ve raslantsal olarak dalm gi
bi duran bu tarlalar, civar halkn yerlemelerinden sonraki tarih
lerde meydana gelen, daha yeni bir dzenlemeyi belirlemektedir
ler. Danimarka ngiltere'sinde alt st olu, ilkel tarmsal birim
olan hide ve onun daha kk birimi olan ifti yok edecek ka
dar byk boyutlu olmutur (48). Baz efler, o toprakta domu
olan dorudan reticilerin stnde, onlarn eski senyrlerinin ve
rini almakla yetinmeyerek, tarlalarn mtevazi adlandrma usul
lerini deitirme arzu veya gcne sahip olmu olabilirler.
Bundan da teye, Danelawn toplumsal yapsyla, Normandiya'nnki arasnda, kurumlann yakn akrabaln belirleyen bir or
tak izgi grlmektedir. Kuzey Fransa'nn geri kalan blgelerinde,
senyr ve adamm birbirlerine balayan hizmet ba hem irsi,
hem ok gl, hem de ok kat iken, Normandiya krlar, bu ba
hi tanmamlardr. Belki de Rollon ncesinde Normandiya'da
(48)

Ingiliz bilginlerinin genel kansnn aksine ve sanyorum ki yanl

olarak, M. Joliffe Kuzey-Dou Ingilteredeki ift in skandinav
istilalannn sonucunda ortaya kan alt st olu nedeniyle olutu
unu reddetmektedir. zellikle bkz. The Era of the Folk, in, Oxford
Essays in Medival History Presented to H. E. Salter, 1934.

73

yava yava yaylmaya balayan bu uygulama, onun dneminden

itibaren tamamen ortadan silinmitir. Ayn biimde,' Kuzey ile
Kuzey-Dou ngiltere uzun sre kyllerinin zgrlkleriyle belir
ginlemitir. Kk reticilerin ou, genel olarak kyllerin ta
mamna yakn ksmnn, senyr mahkemelerinde yarglanmalarna
karlk, tamamen zgr insan statsndeydiler. Senyrlerini iste
dikleri zaman terkedebilirlerdi; her durumda topraklarn istedik
leri gibi satabilirler veya* devredebilirlerdi. Nihayet, DanimarkalI
lar lkesinin dndaki blgelerde birok dorudan reticinin
maruz kaldklar ykmllklerden ok daha hafifini ve ok daha
iyi saptanmn demek durumundaydlar.
Bu balamda, Viking dneminde, senyrlk rejiminin skan
dinav halklarna tamamen yabanc olduuna emin olabiliriz. Aca
ba, az sayda olan fatihler, yenik halklarn emeiyle geinmekle
yetinerek, bunlar eski bamllklarndan azad etmeyi mi dn
mlerdi ? stilaclarn yerletikleri blgelere geleneksel kyl ba
mszl ilkelerini getirmi olmalar, aka ok daha kitlesel bir
Norman yerlemesine iaret etmektedir. Mutlaka, 'halktan sava
lar, toprak paylamndan sonra, mzran yerine sabam veya
pulluu koyarak, ana vatanda bilmedikleri bir tabiyete maruz kal
mak iin bu kadar uzaklara gelmiyorlard. Ancak, ilk gelenlerin
ocuklar, olduka ksa srede, komuta kademelerinin iinde bu
lunduklar konuma uyarak, kendilerinin bakalarna uyguladkla
r zorlamalar, sonunda kendileri de kabullenmek zorunda kald
lar. Gmen efler, dier rktan benzerlerinin verimli rneini tak
lit etmekte acele ettiler. Kilisede, bir kez yeniden rgtlendikten
sonra, geimliinin en ounu senyrlk haklarndan elde ettiin
den, ayn ynde almaya balad. Ne Normandiya, ne de Danelaw,
senyrlksz lkeler olamadlar. Ama birok yzyl boyunca, ba
mllk ilikileri burada, dier yerlere nazaran, daha az ezici ve
daha az genellemi olarak kald.
Bu durumda, herey bizi ayn sonulara gtrmektedir. s
kandinav gmenlerini, Fatih Guillaumeun Fransz arkadalar
nki bakarak, yalnzca eflerden meydana gelen bir snf olarak d
nmekten daha yanl birey olamaz. Kuzey ve Kuzey-Dou Ingil
terede olduu gibi, mutlaka Normandiyada da, sve mezar ta
larnda anlatlanlarn ayns, birok kyl sava, Kuzey'li tek
nelerini terkederek karaya kmlard. Bazen eski sakinlerinden
gaspedilen, bazen kaanlarn terkettikleri kylere yerleen; ba
zen de ilkel yerleim yerlerinin kalntlarn kendilerine ky ola
rak benimseyen bu gmenler, yeni ky kuracak veya eskisinin

74

adm deitirecek kadar kalabalktlar. Bu gmenler, etraflarna,

kendi kelimelerini ve zel adlarn yayacak; istiladan zaten akna
dnm krsal toplumun birok yaamsal noktada, toplumsal ya
p ve tarmsal donanmlarn deitirebilecek kadar fazla say
daydlar.
Ancak, skandinav etkisi, Fransada, doal olarak daha tutu
cu olan krsal yaam bir yana, toplam olarak, ngilteredekinden
daha ksa sreli olmutur. Bu konuda, yukarda sylediklerimiz,
arkeoloji tarafndan da dorulanmaktadr. Elimizdeki rneklerin
acnacak derecedeki azlna ramen, Kuzey sanatnn kalntlar
nn bu blgede ngilteredekilerden ok daha kt olduu sylene
mez. Birok neden bu elikileri aklayc niteliktedir. Fransann
skandinav'lam blgelerinin alanca daha dar olmas, onu yaban
c etkilerine daha ak hale getiriyordu. Yerli halkla, ithl edilen
kltr arasndaki ztlama burada ok daha belirgindi. Bu du
rumda, iki kltr arasnda al veri mmkn olmadndan, an
cak daha az direnli olann zmlenmesi durumu ortaya kyor
du. yle gzkmektedir ki, Normandiya her zaman sk bir nfusa
sahip olmutur. Vahice harab edilen Roumois ve Caux blgeleri
hari, istilalardan sonra da yerlerinde kalan yerli nfus, istilac
lara nazaran daha byk bir younluktayd. Nihayet, istilaclarn
Ingiltereye olan gleri iki yzyldan fazla bir srede, srekli dal
galar halinde olmuken, Normandiya'ya olan g, birka dalga
halinde ve olduka ksa bir sre iinde gereklemitir. Bu ne
denle, Normandiya yi istila edenler, igal ettikleri toprakta bile
nfus olarak olduka zayf kaldlar.
IV.

stilalarn nsani Katks: Gmenlerin Nereden

Geldikleri Sorunu

Evet, az veya ok bir kuzeyli nfus yerleti. Ama bunlar tam

olarak, Kuzey'in hangi blgelerinden geldiler? Bunu aratrmak,
o dnemde yaayanlar iin bile her zaman kolay olmamtr. e
itli skandinav lehelerini konuanlar birbirlerini kolayca anl
yorlard. Bunun yannda, ilk skandinav etelerinin talan iin
biraraya gelen maceraperestler olmalar, bu gruplarn ok kar
k insanlardan meydana gelmelerine neden oluyordu. Ancak ge
ne de, eitli skandinav halklarnn herbirinin kendine zg ge
lenekleri vard ve bunlar her zaman canlyd. Ulusal kimlikleri
nin farkll konusunda sahip olduklar bu duygu, ana vatanda
75

byk krallklar kurulmaya balannca, daha sivri bir ekilde or

taya kmt. Fetih alanlarnda, savalar DanimarkalIlar ve Nor
velileri kar karya getirmiti. Zamanla, bu dman kardelerin,
Hebridler, rlanda kylarndaki kk krallklar ve York krall
iin birbirleriyle savatklar grld. Hatta bu iki ulus arasn
da, 5 kent iin yaplan savata, Danimarkal garnizonlar rakip
leri Norvelilere kar, Wessexdeki ngiliz kral yardmlarna ar
maktan ekinmemilerdi (49). ou zamai etnik adetlerdeki de
rin ayrlklardan kaynaklanan, bu farkllk bilinci, her yerleme
yerine gre, istilacnn kkenini belirlememize izin verecek baz
olanaklar salamaktadr.
Knut dneminde, daha nceden grdmz zere, ngiltere'
nin fatihleri arasnda sveliler grnmektedir. Dier baz sveli
ler, Frank devletinin talanna katlmlardr. rnein, Sdermanland eyaletindeki mezar tanda, lm oralarda, batya doru,
Galya'da diye bildirilen Gudmar gibi (50). Ancak,. svelilerin ouluu baka yollan yelemilerdir. Gney ve Dou Baltk ky
lan ok yaknlarndayd. Rus nehirlerindeki pazarlann meydana
getirdii avlar ok ekiciydi. Bu nedenlerle uzaa gitme ihtiyacn
pek hissetmediler. ngiltereyi kuzeyden dolanan deniz yoluna al
kn olan Norveliler, bu blgede yer alan takm adalarla, rlan
da'nn kolonizasyonuna en fazla adam salayan ulus oldular. r
landay o kadar benimsediler ki, ngiltere'nin fethine Norveten
deil de buradan hareket ederek giritiler. Bu durum, Sohvay ko
yundan Dee'ye kadar ngilterenin bat kylarndaki kontluklarn
daki istilac halkn neden yalnzca Norve asll olduunu akla
maktadr. Daha ileride, adann ilerine girildike, nisb olarak
azalm da olsa, onlarn izlerine Yorkshirem dousunda; daha
da az olarak, bu kontluun dier yerlerinde ve 5 kent civarnda
rastlanmaktadr. Fakat, buralarda bu nfus artk her yerde Danimarkal unsurlara karm durumdadr. Bu karmda, Norveli
lerin pay, DanimarkalIlara nazaran ok kktr. ngiliz topra
na yerleen gmenlerin byk ounluu, yle grlmektedir
ki, skandinav halklarnn ana vatann daha gneyinde yaayan
unsurlarna mensupturlar.
Normandiya hakkmdaki szel kaynaklar, umut kracak kadar
fakirdirler. Bundan da kts, birbirleriyle elimektedirler. r(49)
(50)

76

Bkz. Ailen Mawer, The Redemption of the Five Boroughs, in, Engl.
Hist. Rev. c. X X X V III, 1923
Mantelius, Sverige Och..., op. cit., s. 20

nein, Normandiya dkleri kendilerini Danimarka kkeninden sa

yarlarken, bir Normandiya efsanesi, Rollon'u Norveli olarak gs
termektedir. Bu durumda yer adlan ile, tanmsal detlerin tank
lna bavurmak gerekecektir. Ancak, her iki konu da bugne
kadar, ok az aratrlmtr. Danimarka unsurunun varl kesine
benzemektedir. Norve'in gneyinden gelenler iin de ayn eyi
sylemek mmkndr. Hangi oranlarda ve Norm andiya corafya
snda nasl dalm olarak? Bunlar hakknda bir kanya varmak,
u anda mmkn deildir. Ancak, eer Caux topraklaryla, Caen
ovas arasndaki son derece ak farklar iaret etmeye cesaret
ederek, 'bunlarn farkl halklarn yerlemelerini belirlediini sy
leyebiliriz, Caux'nun dzensiz tarlalar Norveinkileri, Bessinin
sraya dizilmi tarlalar da Danimarka'nnkileri hatrlatmaktadr.
Bu, hl son derece narin, hipotezi ileri srerken, ok kutsal bir
amaca sadk kalmaktaym. Tarihin, hl bitirilmemi bir kaznn
btn ekiciliine sahip bir alan olduunu, okuyucuya unuttur
mama amac.
V. Dersler
Bir Provence tepesine tnemi bir avu haydut, bir yzyl bo
yunca, muazzam bir da kitlesi boyunca, gvensizlik yayabilmi
ve hnstiyanln hayati yollarndan birini yar yarya kapatabilmiti. Step'in kk atl eteleri, daha da uzun bir sre Bat'y
her ynde harab etmede serbest braklmlard. Her yl, Sofu
Louis'den ilk Capet'lere kadar, hatta ngilterede Fatih Guillaumea
kadar, kuzey kayklar; Germanya, Galya veya Britanya kylarna,
ceza grmeden, talana susam eteler braktlar. Bu haydutlar ya
ttrmak iin, kim olurlarsa olsnlar, hepsine byk fidyeler ver
mek ve en dililerine de sonunda toprak terketmek gerekti. Bu
olaylar ok etkileyicidir. Tpk, ilerleyen bir hastaln hekime bir
vcudun gizli yaam hakknda bilgi verdii gibi, tarihinin g
znde de bir felketin muzaffer ilerleyii, bu belya yakalanan
toplum asndan tehise ynelik deerler tamaktadr.
Freinet Araplar, yardm deniz yoluyla alyorlard. Arap fi
lolar Viking teknelerinin allm av sahalarna kadar ilerliyor
lard. Aslnda, Araplarn talanna engel olmann en emin aresi,
deniz yolunu onlara kapatmakt. Bu konuda en gzel rnek, bizzat
spanya Araplannn Gney denizlerini skandinav korsanlarna ya
saklamalardr. leride Kral Alfredin kuraca filonun ulaaca
zaferler ile 11. yzylda Akdenizin talyan kentleri tarafndan te-

77

mizlenmesi de bu arenin doruluunu kantlamaktadr. Ancak,

hi olmazsa balangta, hnstiyan komuta gleri bu konuda de
ta ortak bir yetersizlik gstermilerdir. Bugn birok balk k
ynn yuvaland bu Provence kylarnn sahiplerinin, uzaklar
daki Rum donanmasn yalvararak yardma ardklar grlme
mi miydi? Hkmdarlarn sava gemisinden yoksun olduklarn
syleyemeyiz. Denizcilik sanatnn o anda iinde bulunduu du
rumda, balk kayklarna ve ticaret teknelerine el koymak, bir
sava donanmas oluturmak iin yeterliydi. stelik, hangi kala
fat veya tayfa hizmete anlsa, en iyisinden gemi personeli sa
lamak mmknd. Fakat Bat, denize ilikin hereyden tamamen
uzaklama benzemekteydi. Ama, bu deniz yoksunluu, istilalar
tarihinin nmze kard tek garip olgu olarak kalmamakta
dr. Eskiden Roma dneminde, koylarda yer alan Provence ky
kentleri, imdi ierilere ekilmilerdi (51). tik Norman saldr
s olan Lindisfame talanndan sonra, Northumbria kral ve byk
lerine yazd mektupta, Alcuin insan dlere srkleyen bir sz
kullanmaktadr: Bylesine bir denizciliin mmkn olabilecei
asla dnlmemiti (52). Burada sz konusu olan, sadece Ku
zey Denizini gemiyle gemektir. Bir yzyllk bir aradan sonra,
kral Alfred dmanlaryla bizzat kendi yntemleriyle savamaya
karar verdiinde, denizcilerinin bir blmn Frizyadan devir
mek zorunda kald. Frizya halk, uzun sreden beri, komular
nn aa yukar terkettikleri, Kuzey kylar boyunca srdrlen
ky denizcilii konusunda uzmanlamlard. Bizzat ngiliz unsur
larn deniz kuvvetlerinde grev alabilmesini, ancak Alfredin to
rununun ocuu Edgar (959-975) salayabildi (53). Galya ise, ya
llarn ve kumsallarn tesindeki denize bakmay renme konu
sunda ok daha yava kald. Bu konuda Franszcann, en azndan
Bat Franszca'snn, denizcilik terimlerinin byk bir kesri, ya
ok ge olumu, ya da bazen skandinav dillerinden, bazen de
ngilizceden alnmtr.
(51)
(52)
(53)

78

E .-H . Duprat, A Propos de lItinraire M aritim e: I, Citharista, La

Ciotat, in Mm de lInstitut Historique de Provence, c. IX, 1932.
Ep., 16, (Monum. Germ. E. E, c. IV ), s. 42.
Ingiliz denizciliinin bu yava geliimi konusunda bkz. F. Lieber
mann, Matrosentellpmg aus Landgtern der Kirche London um 1000,
in Archiv Fr das Studium der Meueren Sprachen, c. C. IV, 1900.
Kent halk tarafndan ,851de yaplan deniz sava tekil bir olay ola
rak kalmaktadr, aym ekilde kynn bu blmndeki kentlerin Galyanm ok yakn limanlaryla olan ilikileri, dier yerlere nazaran,
daha canl bir denizciliin ayakta kalmasn salamtr.

Karaya bir kez ktlar m, Arap veya Norman etelerini, tpk

Macar etelerini de olduu gibi, durdurmak son derece zordu. n
sanlarn birbirlerine yakm yaadklar yerlerde bile asayii sala
mak gt. Oysa, o dnemde en ayrcalkl blgelerde bile, bugn
k llerimize gre, nfus younluu ok dkt. Her yer, srp
rizlere gebe, bo alanlar, tarma almam topraklar ve orman
larla doluydu. Bir gn, kral Alfredin kan engelleyen batak
lk alan, ayn zamanda istilaclarn ilerlemesini de gizleyebilirdi.
Sonu olarak engeller, Fransz askerlerinin bir zamanlar Fas veya
Moritanya snrlarnda karlatklarnn ayn idi. Bunun yannda,
bir de bu geni alanlar denetleyecek, stn otoritenin yokluu,
tehlikeyi kendiliinden katlanm hle getiriyordu.
Ne Araplar, ne de Normanlar rakiplerinden daha iyi silahla
ra sahip deillerdi. Viking mezarlarnda bulunan en gzel kl
lar, bir Frank imalthanesinin damgasn tamaktaydlar. Bun
lar, skandinav efsanelerinin sk sk szn ettikleri Flandre
kllaryd. Ayn metinlerdeki kahramanlar, ou zaman Welche
kafa zrhlar giymekteydiler.
Step atls ve avcs olan Macarlar, byk bir olaslkla, Ba
tklardan daha iyi ata biniyor ve daha iyi ok atyorlard. Ama
buna karlk dzenli savalarn ounda yenilmekten kurtulama
mlard. Eer, istilaclarn asker bir stnl vardysa bile,
bunun nedenini teknik koullardan ok toplumsal durumlarnda
aramak gerekmektedir. Daha sonra, Moollarda da olduu gibi
Macarlar, bizzat yaam tarzlar gerei savan iinde hem oluu
yor, hem de eitiliyorlard. Arap tarihi bn Haldunun gzlemi
ne gre, eer iki taraf sayca ve kuvvete eitlerse, gebe yaa
ma daha alkn olan zaferi elde eder (54). Bu gzlem, eski Dn
yada hemen hemen evrensel bir geerlie sahip olmutur. En azn
dan, yerliklerin gelitirilmi bir siyasal rgtlenme ile gerek
ten bilimsel bir silh donanmn hizmete sokmalarna kadar. G
ebe asker domu bir kimsedir. Gndelik olanaklaryla, yani
at, tehizat ve yedek yiyeceiyle, sefere kmaya her zaman ha
zrdr. Ayn zamanda, yerleiklerin tamamen yabancs olduklar,
son derece stratejik bir mekn duygusu, onun hizmetindedir. Araplara ve zellikle Viking'lere gelince, bunlarn askeri birlikleri ba
langtan itibaren, zel olarak savamak iin oluturulmutu. Bu
(54)

Mukaddime, ev. Slane, c. I, s. 291. Moollar hakknda Grenardn

ince gzlemlerine bkz. in Annales d'Hist. econom., 1931, s. 564. Bu
kaynaktan baz deyileri dn alyorum.

79

srgan glerin karsnda, zaten igal altnda olan lkenin, drt

yanndan aceleyle toplanm, hazrlksz gler ne yapabilirlerdi?
Bunu anlamak iin, here (Danimarka ordusu)'nin ilerlemesi ile,
Anglo-saxon fyrdmm beceriksizliini karlatrmak yeterlidir. Ar
bir milis ordusu olan Anglo-Saxon fyrd'm bir sre silh altnda
tutabilmek iin, ordu iindeki herkese, periodik olarak toprakla
rna dnme izni vermek gerekiyordu. Gerei sylemek gerekirse,
bu farkllklar zellikle, balangta ok keskindi. Vikingler yer
leip gmen iftiye, Macar'lar da Tuna boylannda kylye d
ntke, yeni endieler onlarn da hareketlerini engellemeye ba1lad. Dier yandan. Bat vassalit veya fief sistemiyle, kendine er
kenden bir profesyonel savalar snf oluturmutu. Ancak, sa
va iin rgtlenmi bu mekanizmann sonuna kadar gerekten
etkin bir direnme gstermemi olmas, onun i kusurlar hakkn
da ok eyler sylemektedir.
Bu meslekten askerler gerekten savamaya hazr mydlar?
Rahip Ermntaire 862 veya biraz sonrasnda, Herkes kayor di
ye yazyordu (55). Gerekten de, ilk istilaclar, sava konusunda
en fazla eitilmi insanlar zerinde bile, panie varan bir dehet
duygusu ' uyandrmlard. yle bir duygu ki, fel edici etkileri,
ok sava olmalarna ramen, tm yabanclardan umutsuzca
kaan ilkel kabilelerin etnografya bilimi tarafndan derlenen y
klerinde anlatlanlar, ok andrmaktadr (56). Allm tehlike
ler karsnda, cesur olan gelimemi ruhlar, genellikle srprize
ve esrara tahamml edemezler. Olaydan ksa bir sre sonra, Nor
man kayklarnn 845 ylnda Sen nehri boyunca yukar doru
klarn anlatan Saint-Germain-des-Prs kilisesi rahibi, bakn na
sl alt st olmu bir ekilde yazyor : Bylesine bir olay imdiye
kadar ne grlm, ne de buna benzer birey kitaplarda yazlm
t (57). Bu duyarllk, beyinleri srekli ykayan kyamet efsane
siyle de, srekli olarak ayakta tutulmaktayd. Rmi d'Auxerre'in
bildirdiine gre, saylamayacak kadar ok kimse Macarlarn
sa sonras dnemi haber veren, Gog ve Magog halklar olduk
larn sanyorlard (58). Evrensel olarak yaygn bir dnce olan,
felketlerin Tanrsal bir ceza olduu inanc, bu durum karsn
da, boyunlarn bkk kalmasna yol ayordu. Lindisfame boz
gunundan sonra, Alcuinin ngiltere'ye yollad mektuplar, sade(55)
(56)
(57)
(58)

80

Monuments de l'Histoire de Saint-Philibert, d. Poupardin, s. 62.

rnek olarak bkz. L. Lvy-Bruhl, La Mentalit Primitive, s. 377.
Analecta Bollandiana, 1883, s. 71.
Migne, P. L. c. CXXXI, col. 966.

ce erdeme ve pimanla arlarla doludur. Direnmenin rgt

lenmesine ilikin tek kelimeye rastlanmaz. Ancak, bu rnekte sz
konusu olan, korkakln gerek grnmlerinin rastland, en
eski dnemlere ilikin bir olaydr. Daha sonra, biraz daha cesa
ret kazanlmtr.
Derinlerde yatan gerek ise, eflerin kendi yaam ve mallar
tehlikede olduunda, savamaktan ok dzenli bir savunmay r
gtlenme konusunda ok daha yetenekli olduklaryd. ok az is
tisna dnda, hibiri, zel kar ile genel kar arasndaki ba gremiyordu. Ermentaire, skandinav zaferlerinin nedenleri arasnda,
hnstiyanlann ihanet ve gafletlerinin yanma, aralarndaki blnmeleri de katmakta hi de haksz deildi. nk, korkun
Freinet haydutlar, bir talyan kralnn kendileriyle anlatn gr
mlerdi. nk, bir baka talya kral, I. Berenger, Macaran, bir
Akitanya kral, II. Pepinde Vikingleri Burgonya zerine salm
lard. nk, uzun sre, Monte Argento'daki Araplarn mttefiki
olan Gaeto kenti, bu haydutlan kovmak iin kurulan birlie ancak
altn ve toprak karl girmeye raz olmutu. Bu olaylar, birok
benzerleriyle birlikte, ortak zihniyet zerinde ok kt etkiler ya
pyorlard. Acaba, hkmdarlar hereye ramen, istilaclarla m
cadele etmeye alyorlar myd? Eer byle bir giriim olursa
bile, bu ou zaman, III. Louis'nin 881'de Normanlarm yolunu
kesmek iin, Escaut nehri zerinde yaptrtt atoya onu koru
yacak kimse bulamad diye anlatlan olaydaki gibi bitiyordu. Bu
dnemde, artk hibir hkmdar, ayn kimseyi iki kez askere da
vet edemiyordu. 845 seferberliinden sz eden bir rahibin anlat
t gibi, arlan savalarn ou gelmiti; ama hepsi deil (59).
Jakat, bu konuda en aydnlatc olay, ann en gl kral olan.
Byk Otton'un, Freinet rezaletine, saldryla son verecek, k
ck birlii toplamay hibir zaman baaramam olmasdr. Eer
ngiltere'de, son kntye kadar, Wessex krallar kahramanca ve
etkin bir ekilde DanimarkalIya kar iyi bir sava vermilerse;
eer Almanyada Otton Macarlara kar bunun aynsn yapmsa
da, Kta'nm tamam ele alndnda, gerekten baarl direnmeler
yalnzca yerel glerden gelmitir. nsan malzemesine daha yakn
olan ve ok geni ihtiraslarla daha az ilgili olan, bu yerel g
ler, bu nedenlerden tr krallklardan daha glydler. Buna
bal olarak da, tarann gc, kk senyrlkler bulutu iinde
yavaa olumaktayd.
(59)

Analecta Bollandiana, s. 78.

81

Son istilalarn incelenmesinin dersleri ne kadar zengin olur

larsa olsunlar, bu derslerin ok nemli bir olay maskelemesine
izin vermememiz gerekir. Bu da istilalarn sona ermesidir. Bura
ya kadar, dardan gelen etelerin tahribat ve halklarn byk
kprdanlan, Dnya tarihine olduu kadar, Bat tarihine de bir
slup katmt. Ama, bundan sonra Bat, Dnyann geri kalan bl
gelerinin aksine, istilalardan ebediyen kurtulmutur. Daha sonra,
Moollar ve Trkler Bat'mn snrlarna srtnerek geeceklerdir.
Bat, mutlaka kendi atmalarna sahne olacaktr, ama aile ara
snda. Buradan da, hibir d saldr ve yabanc istila ile kesilme
yen, ok daha dzenli bir kltrel ve toplumsal evrim tarz ortaya
kmtr. Bunun tersi olarak, 14. yzylda, Annaml ve Siaml is
tilaclar tarafndan btn ihtiam yerle bir edilen Hindi inideki
am ve Kmer'lerin kaderine baknz. Daha yaknmzdaki, Dou
Avrupa'nn yakn alara kadar Step halklaryla karlaan kade
rine baknz. Bir dakika da olsa kendinize, Kumanlar ve Moollar
olmasayd, Rusyann kaderi ne olurdu diye bir sorun. Sadece Ja
ponya ile paylatmz, bu olaanst ayrcalkl dokunulmazlk,
kelimenin en derin ve doru anlamnda, Avrupa uygarlnn te
mel yap talarndan birini oluturmutur.

82

kinci Kitap: YAAM KOULLARI VE ZHNSEL ATMOSFER

AYIRIM

MADD KOULLAR VE EKONOMK ORTAM

I. ki Feodal a
Bir toplumu yneten kurumlar btn son zmlemede an
cak, insan ortamn btnnn bilgisi iinde aklanabilir. Fakat,
alma eylemi, kanl canl varlklar homo economicus, philosophicus, Juridicus gibi hayaletlere blmemize yol amaktadr. Bu hi
kukusuz gereklidir; ama ancak esiri olunmad srece katlanabilecek bir durumdur. Bu nedenle, de, Orta a uygarlna ayrlm ok
sayda kitabm varlna ramen, biz burada Avrupa feodalitesini
farkl klan, tarihsel iklimi gene de anlatmaya alacaz. Eklemek
gerekli mi? Bu szleri kitabn hemen hemen bana yazarken ksaca deineceimiz olaylar zinciri arasnda, herhangi bir yanltc
ncelik tartmasna giriecek deiliz. Farkl dizilere ait, iki zel
olguyla uramak sz konusu olduunda, rnein belirli bir yer
leme tipinin dalm ile baz hukuksal biim gruplan gibi has
sas neden-sonu sorunu ,hemen ortaya kmaktadr. Buna kar
lk, birok yzyldr sren bir evrim srasnda ortaya kan ve doalan gerei birbirlerine benzemeyen iki olgu dizisini kar kar
ya koyup, sonra da ite bu tarafta tm nedenler; ite burada
da tm sonular demek kadar, bu ikilikte olduu gibi, anlamsz
birey olamaz. Bir toplum da bir zihin gibi, srekli karlkl et
kileimlerden dokunmam mdr? Bunlara ramen, her aratr
mann kendine zg bir ekseni vardr. Baka trl konumlanm
baka aratrmalara gre, sonu noktas olan ekonomi veya zih
niyet incelemesi, toplumsal yap iin bir hareket noktasdr.

83

Amac bilinli bir ekilde snrlandrlm bu giri tablosunda

yaplmas gereken, sadece nemliyi ve kukuya en az yer brakan
ortaya koyabilmektir. steyerek braklan bir boluk daha, dierle
ri arasnda bir aklamay hak etmektedir. En azndan 11. yz
yldan itibaren beliren feodal dnem sanatnn hayranlk verici
alm, sonraki dnemlerin insanlar iin, insanln bu dnemi
nin en srekli zaferlerinden biridir. Feodal sanat, dinsel duyarl
n en yksek biimlerine olduu kadar, kutsal ile kutsal d
arasndaki karlkl etkilemeye de bir dil grevini grmtr. Bu
sanat, ou zaman da, baka yerde kendini ifade edemeyen deer
lerin sna olmutur. Efsanelerin gstermeyi beceremedikleri
tevazuyu, Roman mimarisinde aramak gerekmektedir. Noterlerin
szleme metinlerinde ulamay bilemedikleri kesin zihniyet, kub
be yapmclarnn almalarnn iar olmutu. Fakat, plastik ifa
de biimini bir uygarln dier belirtilerine balayan ilikileri
hl ok az bilmekteyiz. Bunlar grebildiimiz kadaryla, ok kar
mak, gerilemeye veya farkllamaya eilimli bir biimde algl
yoruz. Bu nedenle de, bu kadar ince balarla bal ve grnte
ok artc elikilerle ykl olmann ortaya kard sorunla
rn zmn burada yapmaktan kamyoruz.
Aslnda feodal uygarhk zaman iinde, tek dayanakl bir blok
halinde dnmek, ok byk bir hata olurdu. Hi kukusuz, son
istilalarn sona ermesiyle harekete geen veya mmkn olan, ama
ayn zamanda da, bu byk olayn sonucu oluan ve ondan ancak
birka yzyl sonra ortaya kan ok genel ve ok derin bir dizi
deiim, 11. yzyln ortasndan itibaren gzlenmeye balamtr.
Hi de birer kopu olmayan, ama bir yn deiiklii biiminde
beliren; lkeden lkeye, olaydan olaya kanlmaz zaman farkllk
laryla birlikte, bu deiimler, srayla, toplumsal etkinliklerin he
men tm alanlarn kapsamlarna almlardr. Tek kelimeyle, ok
farkl younluklarda iki feodal a meydana gelmitir. Bundan
sonraki blmde, bu iki aamann ortak noktalarn olduu kadar,
farkllklarn da ortaya koymaa alacaz.
II. Birinci Feodal a : skn
Birinci feodal a boyunca, Avrupa'nn eitli blgelerinin n
fusunun ne kadar olduunu, yaklak olarak bile, rakama dkmek
bizim iin her zaman olanaksz olacaktr. Bunun yannda, top
lumsal karklklarn darbeleriyle srekli artan blgeleraras nfus
farkllamalar da, bizim iin llemez olarak kalacaktr. berya

84

yaylalarnda Hnstiyanlk ile Mslmanln snrnda yer alan, ger

ek bir l, geni bir no man's landn hzn; gemi alarn
glerinin at oyuklarn ok yava onanld eski Germanya
ve bunlarn karsnda, nisbi anlamda bol nfuslu Flandre ve Lombardiya krlar. Bu elikilerin, uygarln tm alanlar zerine
yansyan etkileri ne olurlarsa olsunlar, temel izgi, demografik e
rinin evrensel ve derinlemesine dyd. Sadece 18. yzylda de
il, daha 12. yzylda da, eskiden Roma egemenliinde olan eya
letlerde yaayan nfus, mparatorluun gzel gnlerindekine oran
la, farkedilir bir biimde azalmt. Bu nfus azalmas kentlere
kadar uzanmt. Evlerin arasna, ne ie yaradklar belirsiz top
raklarn, bahelerin, tarlalarn, hatta otlaklarn szd bu kentle
rin, en nemlilerinin bile nfuslar birka bini gemiyordu.
Bu younluk azl, bir de ok eitsiz bir dalmla birleerek, ar bir sorun haline dnyordu. Kukusuz, fizik koullar
kadar, toplumsal detler de, krlardaki yerleim biimleri arasn
da ok derin farkllklar olumasna katkda bulunuyorlard. Ba
zen, Limoges blgesinde olduu gibi, aileler veya ilerinden ba
zlar, birbirlerinden olduka uzak, herbiri kendi iletmesinin or
tasnda olmak zere yerlemilerdi. Bazen de bunun tersine, ile
de Franceda olduu gibi, tm nfus kylerde birbirlerinin stne
ylyorlard. Ancak, lkenin btn ele alndnda, eflerin bas
klar ve zellikle gvenlik endiesi, fazla bir dalmaya kar en
byk engelleri meydana getirmekteydiler. Yukan Orta an kar
gaas, biraraya toplanmalar hem harekete geirmi, hem de sk
latrmt. Bylesine oluan yerleim yerlerinde insanlar, st ste
yayorlard. Fakat gene de birok bolukla birbirlerinden ayrl
yorlard. Kyn gdasn salad ilenebilir topran, bugnkne
nazaran, nfusa oranla ok daha geni olmas gerekiyordu. nk
o an tarm, byk bir mekn tketicisiydi. Yetersiz alma
biimi ve asla kullanlmayan, topra zenginletirici maddeler y
znden, baaklar ne sk ne de bol taneli oluyorlard, zellikle de,
ky toprann tamam hibir zaman ayn zamanda hasat edilemi
yordu. En gelitirilmi toprak kullanm yntemleri bile, her yl
ilenen topraklarn en az yarsnn veya te birinin dinlenmeye
braklmasn gerektiriyorlard. ou zaman da, nadas ve hasat
birbirlerini dzensiz bir ekilde izlemekteydiler. Bu durumda da,
kendiliinden biten bitkiler, kltr bitkilerinden daha uzun sre
tarlalarda kalm oluyorlard. Bylece, denilebilir ki, tarlalar as
lnda, doadan geici ve ksa bir sre iin kazanlyor, sonra bun
lar tekrar doaya dnyorlard. Hatta, ilenen tarlalarda bile, do

85

a hi duraksamadan onlar kendine dndrmeye uramaktay

d. Bu tarlalarn, tesinde, onlar evreleyen, onlarn iine giren or
manlar, allklar, orak topraklar, byk vahi alanlar yer al
maktayd. Buralarda, benzerlerinden uzun sre uzaklamay gze
alabilen, kmrcler, obanlar, ileke rahipler veya yasa dlarn dinda genellikle, insana rastlamak mmkn deildi.
III. Birinci Feodal a : likiler
Bylesine dalm insanlar arasndaki iletiim, byk g
lklerle salanmaktaydi. Karolenj mparatorluunun yklmas, ka
mu grevlerinin hi deilse bazlarn yapabilecek kadar donanm
l ve gl son iktidarn da ortadan kalkmas anlamna geliyordu.
ou zaman sanldndan daha az salamlkta ina edilmi olan
eski Roma yollan da bakmszlktan yok oluyorlard. Artk, hi
onanm grmeyen kprler, zellikle byk saydaki geileri en
gelliyorlard. Btn bunlara bir de, hem nfus azalmasndan kay
naklanan, hem de nfus azalmasnn nedenlerinden biri olan g
vensizlii eklersek, 841 ylnda Kel Charles'in sarayndaki akn
l anlarz. Bu hkmdar, Troyesda bulunurken, kendine Akitanyadan kraliyet mcevherlerini, her taraf haydutlarla dolu ok
geni alanlar, bu denli deerli bir ykle, kazasz belasz geip ge
tiren, ok az sayda haberciyi karsnda grnce, aknl b
yk olmutu (60). Buna karlk, ngiltere'nin en byk baronla
rndan kont Tostigin bir avu haydut tarafndan 1061'de Roma
kaplarnda yakalanp, braklmas karlnda fidye istenmesini
anlatan Anglo-Saxon kronii ise, bu olay karsnda ok daha az
armaktadr.
Zamanmzn bize salad olanaklarla karlatrldnda, o
dnemdeki insanlarn ulam hz, bize sfra ok yakn olarak g
zkmektedir. Ama bu hz aslnda, Orta an, hatta 18. yzyln
sonuna kadar olan hzla karlatrldnda, bunlarla hemen he
men ayn dzeyde olduu grlmektedir. Bugnkyle farkl ola
rak, ulam hz o devirde, karadakine nazaran denizlerde ok da
ha yksekti. Rzgrlar ok elverili olmad zaman, bir geminin
gnde 100-150 km. yol almas hi de olaanst bir rekor sayl
myordu. Karada ise, kat'edilen ortalama gnlk mesafe 3040
km.'ye ulayordu. O dnemin kara yolcular olarak da, denklerle
ykl tccar kervanlar, atodan atoya, veya manastrdan ma(60)

86

Nithard, Histiore des Fils de Louis te Pieux, ed. Lauer. II., . 8.

nastra dolaan byk senyrleri, anlamak gerekmektedir. Bir ha

berci, kararl bir avu insan, glerini birletirerek bu yolun iki
katn, hatta fazlasn yapabilirlerdi. 8 Aralk 1075de Romada VII.
Grgoire tarafndan yazlan bir mektup, Harz da eteindeki Goslan'a 1 Ocak 1076da varmt. Mektubu tayan haberci, ku uuu
olarak gnde 47 km., gerekte ise, bundan ok daha fazla yol
kat'etmiti. Fazla yorulmadan ve eza ekmeden yolculuk yapabil
mek iin ya ata ya da arabaya binmek gerekiyordu. Bir at, bir
katr sadece insandan hzl gitmekle kalmyorlar, ayn zamanda
engebeli ve bataklk arazilere daha iyi uyum salayabiliyorlard.
Byleee, kt havadan ok, saman ktlndan tr, yolculukla
rn mevsimlik olarak kesintiye uramalarnn nedenini anlayabi
liyoruz. Daha Karolenjler zamannda, kral mfettileri, turneleri
ne ancak otlar devirildikten sonra kmaya dikkat ediyorlar
d (61). Ancak, bugn Afrikada olduu gibi, alkn bir yaya baz
engelleri bir atldan daha kolay aarak, birka gnde artc de
recede uzun mesafeleri amay becerebiliyordu. Bunlar, daha ok,
Kel Charles'm ikinci talya harektn dzenlerken, Alplerden
aarak Galya ile balant salamalar iin kullanmay dnd
kouculard (62).
Kt ve gvensiz olan bu yollar, bu nedenlere ramen bo de
illerdi. Tamamen tersine, ulamn g olduu yerlerde, insanlar
gereken eyleri getiremedikleri zaman, kendileri onlara gitmeyi
daha kolay grmekteydiler. stelik, hibir kurum, hibir teknik,
insanlar arasndaki kiisel ilikilerin yerini alamazd. Bir devleti,
bir sarayn dibinden ynetmek o devirde olanakszd. Bir lkeyi
elde tutabilmek iin, usanmadan her ynde at koturmak gereki
yordu. Birinci feodal an krallar, deyim yerindeyse, yolculuk
yapmaktan lmlerdir, rnein, hi de zellikli bir yl olmayan
1033'de, mparator II. Conrad, srasyla Burgonyadan Polonya
snrna, buradan Champagne'a gemek en sonunda da Lusacea
geri dnmek zorunda kalmt. Baronlar, maiyetleriyle birlikte, s
rekli olarak, topraklarnn birinden brne gitmek zorundayd
lar. Bunun tek nedeni, topraklarn daha iyi denetleyebilmek de
ildi. Temel neden, ortak bir merkeze tanmalarnn ok g ve
masrafl olduu rnleri yerinde tketmek iin bu topraklan te
ker teker ziyaret etmek zorunda kalmalanyd. Ayrca, herbiri birer
gezginci, birer tozlu ayak olan tccarlar, hibir zaman alc ve
(61)
(62)

Loup de Ferrires, Correspondance, d. Levillain, c. I., Nu. 41.,

Capitulara, c. II., Nu. 281., c. 25.

87

satcy ayn yerde biraraya getirme olanana sahip olmayan, ay

rca yeterli sayda alcnn da bulunmad bu ada, kazanlarm
da bayr dolaarak salamaya alyorlard. Bilime ve erdeme su
sam rahip adaylar da, arzuladklar bir hocaya ulaabilmek iin
Avrupay katetmek zorundaydlar. rnein, Aurillacl Gerbert
matematii Ispanyada, felsefeyi Reimsde renmiti. ngiliz Stephan Harding ise, mkemmel ilekelie Burgonya'daki Moesmes
manastrnda ulamt. Onlardan nce, gelecekte Cluny manastr
barahibi olacak olan Aziz Eude, kurallara uygun yaanan bir ev
bulabilmek amacyla btn Fransa'y dolamt. Dier yandan,
Aziz Benedict yasasnn dnen dalgalara, yani srekli dolaarak
serserilik eden kt rahiplere kar eski dmanlna ramen,
kilise yaamna ilikin herey gebelii tevik ediyordu. Kilisenin
uluslararas nitelii; eitilmi papaz ve rahipler arasnda latincenin ortak dil olarak kullanm; Manastrlar arasndaki her trden
al veriler; kiliselerin toprak varlklarnn lke apnda dalm
olmas ve nihayet kilisenin bu byk gvdesini devrevi olarak sarsalayan reformlar, bu tevik unsurlarnn balcalan olarak or
taya kmaktaydlar. Reformlardan ilk etkilenen kiliseler, yeni
bir dnce yaps iinde, hem herkesin heryerden gelerek iyi ku
rallar aradklar birer bavuru merkezi, hem de heyecanl pro
pagandaclarn katoliklii fethetmeye doru yola ktklar birer
dalm merkezi oluyorlard. Kimbilir, ka yabanc Clunyde bu
amala arlandlar? Kimbilir ka Cluny'li rahip yabanc lkelere
doru yola ktlar? Fatih Guillaume dneminde, Normandiyadaki
btn blge din merkezleri, hemen hemen btn byk manas
trlar, Grgoire uyannn ilk dalgalarna maruz kaldklarndan,
balarndaki yneticilerin hepsi, hareketin balad talya ve
Lorraineden gelme rahiplerdi. rnein, Rouen piskoposu olan
Reimsli Maurille, bu makama gelmeden nce Ligede okumu,
Saksonya'da hocalk yapm, Toskanada ile ekmiti.

Fakat, Bat Avrupa yollarnda mtevazi kimseler de eksik de

illerdi. Kaaklar, alktan ve savatan tr topraklarn terkedenler, yan asker yan haydut macera arayclar, daha iyi bir ya
am peinde doduklan topraklan terkederek alacak tarla ara
yan kyller ve nihayet haclar yollar doldurmaktaydlar. Haclar
yollarda kalabalktr, nk dinsel zihniyet herkesi bu trden yol
culua itmekteydi. Fakir veya zengin, din adam veya laik herkes,
ruhunun ve vcudunun selametini uzak bir yolculuk sayesinde
kazanabileceini dnyordu. ,

88

ok zaman gzlenmitir ki, yollarn en iyisi, kendi karma

olarak etrafnda boluk salayan, yani trafiin arln stne
ekebilenidir. Yollarn hepsinin ok kt olduu feodal ada, hi
bir yol, trafiin ouna el koyabilecek evsafta olamamta. Ama
engebelerin zorlamas, gelenekler, urada bir pazarn, orada bir
mabedin varl, gene de baz gzerghlarn yelenmelerine neden
oluyordu. Ancak, bu yelemeler, bazen yaznsal ve estetik etkiler
tarihilerinin sandklarnn aksine, pek de sabit nitelikte deildi
ler. Raslantsal bir olay, rnein yolun hasara uramas veya pa
rasz kalm bir senyrn yolu kesmesi gibi nedenler gzerghn,
bazen srekli olarak deitirilmesine, yol aabiliyordu. Eski Roma
yolu zerinde, Mereville Sireleri gibi yamac bir valye slale
sinin bir ato yaptrmas; buna karlk birka mil tede, Touryde
tccar ve haclarn iyi karlandklar bir duaevinin bulunmas,
Paris'i Orleansa balayan yolun kesinlikle, Batya kaymasna ne
den olmutur. Yolcu, hareketten vara kadar birok gzergh ara
snda tercih yapabilirdi. Bu gzerghlardan hibirinin de bir die
rine stnl yoktu. Tek kelimeyle, ulam bir ka ana yolun ze
rinde younlamyor, kaprisli bir biimde bir sr kk yol ze
rinde dalyordu. Yollardan ne kadar uzak olurlarsa olsunlar,
her ato, kent veya manastr, geni dnyayla canl bir ba olan bir
gezgincinin ziyaretini her zaman umabilirdi. Buna karlk, dzen
li olarak ziyaret edilen yerler ise ok nadirdi.
Bylece yollarn tehlike ve engelleri, yolculuklara asla mani
olamyorlard. Fakat, her yolculuun bir keif gezisi, hatta bir ma
cera olmasna neden olabiliyorlard, ihtiyalarn basksyla olduka
uzun yolculuklara girimekten ekinmeyen insanlar, baka uygar
lklarda gndelik hayatm tuzu biberi olan, ksa mesafeli ve srekli
tekrarlanan, yolculuklar yapmakta ise tereddt etmekteydiler. Bu
durumun sonucu olarak da, bize ok artc gelen bir yap, bir
ilikiler sistemi ortaya kmt. Avrupa'nn hibir kesi yoktur
ki bu dzensiz ve kesikli hareketlerle toplumun btnyle srekli
ilikiler kurmu olmasn. Buna karlk, yan yana iki yerleim
yeri arasndaki ilikiler ise ok daha enderdi. Buralarda, insani
uzaklama bugnknden, llemeyecek kadar fazlayd m demek
gerekir? Bak asna gre; feodal Avrupa uygarl bazen muhte
em bir ekilde evrensel, bazen de sonuna kadar bireyci gzk
mektedir. Bu elikinin kayna, hereyden nce, etki akmlarnn
ok uzaklara kadar yaylmasna yatkn ama ayrntda komuluk
ilikilerinin birletirici etkisine isyan eden iletiim sisteminde bu
lunmaktadr.

89

Tm feodal a boyunca alan, olduka dzenli tek posta

servisi, Venedikle stanbulu birbirine balayan idi. Posta hiz
meti Batya tamamen yabancyd. Roma'dan miras alman modele
gre bir balant a kurma konusundaki son abalar, Karolenj
imparatorluuyla beraber yok olmutu. Bu mparatorluun ve ih
tiraslarnn gerek miraslar olan Alman hkmdarlarnn da
gerek otorite salayamamalar, gerekse de yeterli zekya sahip
olmamalar yznden, geni topraklarn ynetimi iin son derece
gerekli olan bu kurumu canlandramayp, genel zlmenin iinde
yerlerini almalar ok anlamldr. Hkmdarlar, baronlar ve din
bykleri, mektuplarn sadece o i iin yollanan postaclarna
emanet etmek zorundaydlar. Veya, toplumsal hiyerari iinde da
ha az ykselmi kimselerin yaptklar gibi, mektuplarn yolculara
da emanet edebilirlerdi. rnein, Galiyadaki Saint-Jacquesa gi
den haclara verilen mektuplar gibi (63). Haber tayanlarn nisbi
yaval, onlar her admda bekleyen bir sr tehlikenin varl,
artk bir glnn sadece bizzat bulunduu yerde etkin olabile
cei sonucunu douruyordu. Srekli olarak en ar kararlan al
mak durumunda kalan Papalk elilerinin tarihi bu konuda zen
gin derslerle doludur bir byk efin yerel temsilcileri, ok doal bir eilim sonucu, bu kararlan kendi karlar dorultusun
da almaya ve sonu olarak da ,hepsi bamsz birer hanedan ha
line dnmeye yz tuttular.
Uzaklarda neler olduunu renmeye gelince, mevkii ne olur
sa olsun, bu konuda herkes raslantlan beklemek zorundayd. O
dnemin en fazla haber alan adamnn bile, Dnya hakkmdaki ka
ns, byk boluklar iermekteydi. Bu konuda, manastr yllk
larnn en iyilerinin bile, haberleri balk avlar gibi, tesadfen ve
birbirleriyle bamtsz olarak elde edip, kaydetmi olmalarna bak-
mak yeter, rnein, Ghartres'l rahip Foubert gibi, haber alma
konusunda en fazla olana olan bir kimsenin kilisesi iin Byk
Knut'dan armaanlar gelmesi karsndaki hayreti arpcdr. n
k, Foubert daha ocukken vaftiz edilen bu prensi hl putperest
sanmaktayd (64). Almanyadaki olaylardan iyi kt haberdar olan
Hersfeldli rahip Lambert, mparatorluun hemen yan banda,
bir ksm da mparator fiefi olan, Flandre'daki nemli olaylar
anlatmaya balaynca, garip ykler uydurmaya balad grl
mektedir. Byk amal tm politikaclar iin ok kt bir haber
kayna.
(63)
(64)

90

Bkz. E. Faral, in Revue Critique, 1933, s. 454.

Ep. Nu. 69 in Migne, P.L., c. CXLI, col. 235.

IV. Birinci Feodal a : Ticaret

Birinci feodal a'm Avrupas, tamamen iine kapanm bir
tarzda yaamyordu. Avrupa uygarlyla komu uygarlklar ara
snda birok al-veri yolu bulunmaktayd. Bunlardan en canls,
byk bir olaslkla, Avrupa'y Mslman Ispanyasna birletireniydi. Bunun byle olduunun en iyi kant, Kuzeye, Pireneer yo
luyla giren ve sonradan taklid edilecek kadar aranlan altn para
nn, Arap altnlar olmasdr. O dnemlerde, Bat Akdeniz artk
uzak mesafeli denizcilii tamamen brakmt. Douyla olan ba
lca iliki yollar artk baka yerdeydi. Bunlardan deniz yolu olan
birincisi, dibinde yabanc bir dnyaya atlm ve Bizans'n bir par
as grnmnde Venedik'in bulunduu Adriyatik Denizinden
geiyordu. Karada ise, epeydir Macarlar tarafndan kapatlm olan
Tuna yolu, hemen hemen le dnmt. Fakat, daha kuzeye do
ru, Bavyera'y byk Prag pazarna balayan, buradan da Karpatlarm kuzey eteklerinden geip, Dinyepere kadar uzanan yollar
canlydlar. Bu yollarda hareket eden kervanlar dnte, Asya ve
ya stanbulun birok rnyle ykl oluyorlard. Kiev'de bu yol
lar, ovalar ve su yollan araclyla, Baltk lkeleri ile Hazar de
nizi, Karadeniz veya Trkistan vahalann birbirlerine balayan
yollarla buluuyorlard. Fakat Ktanm Kuzey'i ile Kuzey-Dousu
arasndaki ticaretle, Dou Akdeniz'deki al-verilerde Bat Avru
pann hibir yeri yoktu. nk Kiev Rusyasnn refahm salayan
bu srekli mal akm iinde, kendi rnlerinden herhangi bir ey
arzetme olana olmayan Bat'nm yeri olamazd.
Bylece, satacak mal olmayan Bat asndan, bu ticaret hep
akla kapanmaktayd. En azndan Douyla olan ticaret iin bu
nu kesinlikle syleyebiliriz. Bat, Dou Akdeniz lkelerinden he
men hemen yalnzca baz lks mallar almaktayd. Ykte hafif,
pahada ar bu mallar, tamann risk ve maliyetini karlayacak
deerdeydiler. Bat'nn ise, bunlara karlk olmak zere, kleden
baka sunacak herhangi bir mal bulunmamaktayd. Ama gene de
yle grlyor ki, Elbe tesindeki Slav ve Leton topraklarndan
yamalanan veya Byk Britanya kaaklarndan elde edilen, bu
insan srlerinin byk blm, Mslman spanyaya gnderil
mekteydi. Dou Akdeniz, kendi olanaklaryla, bu maldan nemli
miktarlarda edinebildiinden, pek fazla bir ithalata ihtiya duy
muyordu. Toplam olarak zaten ok az olan, Bizans, Msr veya
yakm Asya pazarlarnda salanan, esir ticareti kazanlar, bu du
rumda deerli maddeler ve baharat ithalatn karlamaya yetmi

91

yordu. Bu durumun sonucu olarak, yava bir gm ve daha ok

altn kanamas ortaya kmaktayd. Baz tccarlar, hi kukusuz,
servetlerini bu uzak mesafeli ticarete borluysalar da, toplumun
btn nakit para olanaklarm tketmekten baka birey elde
edemiyordu.
Aslnda .feodal Bat'da para kyl snflar arasnda bile al
verite, tamamen olmak zere, hibir zaman kaybolmamtr, zel
likle alverilerde bavurulan deer lm arac olma niteliini
hibir zaman yitirmemitir. Borlu, ounlukla borcunu mal cin
sinden demektedir, fakat teker teker deerleri saptanm mal
cinsinden. Bylece, her mal, ortada para olmamasna ramen, lira,
sou ve denier gibi paralarn eitli birimleri cinsinden deerlen
dirilerek muameleye sokuluyordu. Sikke ktl, para basma ko
nusundaki kargaadan da kaynaklanyordu. Bu kargaa, siyasal
paralanmann olduu kadar, ulamn zorluundan da besleniyor
du. nk, her nemli pazara bir darphane gerekiyordu, yoksa al
veriler dururdu. Yabanc ve deiik paralarn taklitleriyle, ok az
saydaki yerli sikkeler bir yana braklrsa, sadece, ok az bir g
m ieren denier baslyordu. Altn, ancak Arap ve Bizans pa
ralar veya onlarn taklitleri halinde tedavl ediyordu. Lira ve
sou, denier'nin aritmetik kesirleri olup, sikke cinsinden karlk
lar yoktu. Fakat, k noktasna gre, ayn ad tamakla birlikte,
denier'ler arasnda, ierdikleri metallerin miktar ve deerine gre
farkllklar bulunmaktayd. Bundan da kts, ayn darphanede
her yeni para baslnda, paralarn arlk ve deerli maden ie
riklerinde deimeler oluyordu. Para hem nadir olduundan, hem
de yukarda andmz nedenlerden tr, kullanl olmaktan k
m olduundan baka, bir de ok yava ve dzensiz olarak teda
vl ediyordu. Bylece, kimse gerektiinde nakit bulabileceinden
emin olamyordu. Bunun da balca nedeni, yeteri sklkta al ve
riin olmamasyd.
Burada gene ok acele bir formle balanmaktan saknalm:
Kapal ekonomi formlne. Bu forml, kk kyl iletmelerine
bile tam anlamyla uygulanamaz. Kyllerin tarlalarnn ve k
meslerinin baz rnlerini sattklar pazarlarn varlna mutlak
nazaryla bakabiliriz. Bu rnler, kentlerde yaayanlara, rahiplere
veya silh adamlarna satlyordu. Kyller, bu sayede nakdi ola
rak demek zorunda olduklar baz ykmllklerini yerine geti
rebilecekleri, denier'leri kazanabiliyorlard. Aynca, hibir kyl
nn birka tutam tuz veya biraz demir satn alamayacak kadar

92

fakir olabileceini de dnemeyiz. Byk senyrlklerin kendi

lerine yeterlik lerine gelince, bu oralarn efendilerinin silh ve m
cevherden vazgetiklerini, eer kendi topraklarnda zm yetimi
yorsa, asla arap imediklerini ve elbiseleri iin de serilerinin do
kuduklar kaba kumalarla yetinmek zorunda kaldklarn dn
mek anlamna gelir. Bylece denebilir ki, tarmsal tekniin yeter
sizliine, toplumsal alkantlara ve doal afetlere ramen, gene de
bir miktar i ticaret srebilmitir. nk, bir yerde birgn ok
az rn elde edilirse, nfusun ou lmekle birlikte, herkesi bek
leyen kader bu olmuyordu. Biliyoruz ki, daha ansl blgelerden,
aln yere serdii blgelere bir buday akm oluyordu ve sy
lemek gerekir ki, bu akm bir sr speklasyona da yol ayordu.
Demek ki al veriler tamamen ortadan kalkmamt, ama buna
karlk had safhada dzensiz bir ekilde yaplmaktaydlar. O d
nemin toplumu ne satn almann ne de satmann cahiliydi, ama
bizim toplumumuz gibi de al veri sayesinde yaamyordu.
Ayrca, takas biiminde de olsa, ticaret/toplumun eitli kat
manlar arasnda mal transferini salayan ne tek ne de en nemli
kanald. rnlerin byk bir blm, eflere korumalarnn kar
l olarak, ya da sadece onlarn gcnn tannmas anlamna
gelmek zere verilen dentiler yoluyla, bir elden dierine geiyor
du. Bu ayn biimde bir baka mal daha iin gegerliydi: nsan
emei. Angarya, emek gc satn almaktan daha fazla, alacak
kol salyordu. Bir kelimeyle, mal deiimi ekonomide ayni ve
emek cinsinden dentilere oranla, ok az yer tutuyordu. Bylece,
mal deiiminin nadir olduu ve yalnzca fakirlerin sadece kendi
rnleriyle yetinmekten baka birey yapamadklar bu toplumda,
zenginlik ve refah, komutay ellerinde tutanlarn ayrlmaz bir zel
lii oluyordu.
Ancak:, bylece olumu bir ekonomi, sonu olarak, bizzat gllerin de emrine, mal edinmenin yalnzca snrl birka olanan
sunabiliyordu. Kim paradan sz ederse, rezerv olanaklarndan, bek
leme olanandan, gelecek deerler zerinde tahminden sz et
mi olur. Btn bunlar, parann kt olduu bu ortamda, son de
rece glemi olarak bulunmaktaydlar. Hi kukusuz, baka bi
imlerde, gene de biriktirmenin yollan aranyordu. Baronlar ve
krallar, kasalannda altn veya gm tabaklar ile mcevherat bi
riktiriyorlard. Kiliseler, ayin mcevherleri topluyorlard. Bir gn
nakde ihtiya duyulursa, bir ta, bir iki kupas veya bir ha, ya
satlyor ya da rehne veriliyordu, veya yaknlardaki bir darphaneye
eritilmek zere yollanyordu. Fakat, mcevherlerin byle nakde

93

evrilmesi, zellikle ticaretin yavalamas nedeniyle artk kolay ve

emin olmaktan kmakta olan bir usld. Aynca, zaten hazine
ler de nemli miktarlara ulamaktan uzaktlar. Kkler gibi b
ykler de iinde bulunduklar anm kendilerine salad olanak
lara mahkm olarak ve bunlar bizzat yerinde tketmek zorunda
olduklar bir durumda, gn gnne yayorlard.
Para dolam ve ticaretin canszl, ok ar bir sonuca da
ha yol ayordu. Bu durum, cretin toplumsal roln sfra indi
riyordu. cret ilikisi, emek talep eden asndan yeteri kadar bir
para ve her dakika tkenme tehlikesi arzetmeyen bir kaynak ge
rektirir. cretli asndan da, alma karl elde ettii paray,
yaamas iin gereken mallara harcayabileceine emin olmas ge
rekir. Birinci feodal a, btn bu koullardan yoksundu. Bu du
rumda, toplumsal hiyerarinin btn kademelerinde, ister byk
bir memurun hizmetini salamak isteyen kral, ister silahl bir
adam veya bir iftlik yama tutmak isteyen tara soylusu iin
olsun, sz konusu olan, artk periodik olarak para denmesinin
dnda bir deme sistemine bavurmakt. Bunlarn nnde iki
zm yolu bulunmaktayd. Ya ihtiya duyduklar adam yanla
rna alacaklar, besleyecekler, giydirecekler ve o zamanlarda den
dii gibi provendem salayacaklar {provende: yiyecek stoku);
ya da o adama salad hizmet karlnda bir toprak vereceklerdi. Kendine bylece toprak verilen kimse, buray ya kendisi
dorudan ileyecek, ya da topran dorudan reticilerinden elde
ettii dentilerle yaamm srdrebilecekti.
Oysa, bu her iki yntem de, tamamen farkl ynlerde olmak
zere, cret sistemindekinden ok farkl insani ilikiler a do
kumaktaydlar. Glgesinde yaad efendisi ile, provende ara
sndaki ba; ii bittikten sonra parasn cebine koyup, istedii ye
re gitmekte zgr olan ii ile patronu arasndaki baa nazaran,
ok daha yakn ve samimiydi. Ancak, bu samimi ba, astn bir
kez bir topraa yerlemesiyle hemen gevemeye balyordu. nk, doal bir eilimle, bu topra kendinin olarak grmeye balyor ve tm gcn, ykml olduu hizmetlerin ykn azaltmaya yneltiyordu. Bunlara bir de, ulamn yetersiz ve mal deii
minin canszl karsnda, geni hane halk ieren evleri belirli
bir refah dzeyinde tutmann gl eklenirse, toprak cinsinden
cretlendirmeye karlk, provende sisteminin neden ok daha az
yaygnlaabildiim anlarz. Eer, feodal toplum srekli olarak,
insan insana sk ba ile toprak temlikinin gevek bann olu
turduu iki kutup arasnda gidip geldiyse, bunun sorumluluu b-

94

yk lde, hi olmazsa balangta, cretli emek sistemine izin

vermeyen ekonomik rejimdedir.
V. kinci Feodal an Ekonomik Devrimi
Bu kitabn ikinci blmnde, 1050'den 1250'ye kadar olan d
nemde, Avrupa'nn ehresini deitiren nfus hareketlerini ince
lemeye alacaz. Bat Dnyasnn snrlarnda, berya yarmadas snn ve Elbe tesi byk ovalarn iskn; geleneksel Bat'nm
tam gbeinde, saban tarafndan srekli zorlanan o rm a n la r ve ta
rma almam topraklar, ormandan veya fundalklardan alm
alanlarda kurulmu, topraa kk salan yepyeni kyler; yzyllk
yerleim alanlarnn etrafnda tarla aclarn dayanlmaz basn
cyla genileyen tarm arazisi, ite inceleyeceimiz manzara. Bura
daki aamalar saptamak, blgesel farkllklar belirtmek gerek
mektedir. u anda, bizim iin olayn kendisiyle birlikte, sadece
balca sonulan nem tamaktadr.
Hemen duyarlk arzeden sonulardan birincisi, hi kukusuz,
insan gruplannn birbirlerine yaklamalar olmutur. Baz, zellik
le talihsiz, blgeler hari, insanlan birbirlerinden ayran byk
alanlar artk bitmiti. Mesafeler gene de devam etmekle beraber,
artk bunlan amak daha kolayd. nk, nfus artyla birlikte
gleri artmaya balayan, yeni oluan veya eski durumlarn sa
lamlatran iktidarlar, artk ufuklan genilediinden, yollara zen
gstermektedirler. Yol olmadan hibir ey olamayacak olan kent
sel burjuvazi; vergiler ve harlar yoluyla, byk miktarlarda ge
lir elde ettikleri ticaretin gelimesiyle yakndan ilgilenen krallk
ve prenslikler, yollara ayn derecede nem vermektedirler. Kral
ve prenslerin bu nem verilerinin bir nedeni de, gemitekinden
daha bilinli olarak, emirlerinin ve ordularnn serbeste gidi ge
liine baladklar hayati karlardr. VI. Louis'nin damgasn ta
yan, Capetien krallarnn bu yndeki faaliyeti; savalar, toprak
politikalar ve nfusun rgtlenmesindeki rolleri asndan ok
nemli olmakta ve yollara dikilen kral gzleri, byk apta bu en
dieleri arkalarnda hissetmektedirler. ki bakent, Paris ve Orlans,
arasndaki haberleme egemenliini korumak, buradan Sen ve Loire
nehirlerini elde tutmak, Berry ile olduu kadar Oise ve Aisne va
dileriyle de banty korumak, hep yollara egemen olmak sayesin
de gerekleebilecek lklerdir. Gerei sylemek gerekirse asayi
daha iyi olsayd bile, yollarn iyiletii sylenemezdi. Yollar asl
iyiletiren etken, yol yapm ve bakm tekniklerindeki gelimeler

95

dir. 12. Yzyl boyunca, Avrupa'nn btn nehirleri zerinde sa

ylamayacak kadar ok kpr kurulmutur. Nihayet, koum tek
niklerinde meydana gelen mutlu bir iyileme, ayn dnemde, ara
ba tamaclnn verimliliini ok yksek oranlarda artrmtr.
Avrupa, snrlarnda bulunan uygarlklarla olan ilikilerin de
benzer bir ekilde deiime uradn grmeye balamtr. Ak
deniz'de gittike artan sayda gemi dolamaktadr. Limanlar, Amalfi kayalklarndan Katalonyaya kadar, herbiri byk ticaret mer
kezleri mertebesine ykselmitir. Venedik ticaretinin yaylma ala
n giderek bymektedir. Tuna ovalan yollarnda, artk kervanc
larn byk arabalar dolamaktadr. Bu olgular daha imdiden
yeteri kadar nemlidirler. Fakat, bu ortamda Dou'yla olan ili
kiler daha kolay ve daha youn olmakla kalmam, ayn zaman
da, eskiye gre temel bir farkllk kazanarak, nitelik de dei
tirmitir. Dn hemen hemen sadece ithalat olan Bat, artk ma
mul mallann balca ihracats haline gelmitir. Bylece, Bizans
dnyasna, slam veya Latin Akdenizin yn halinde, Magrip l
kelerine de daha kk lekte ihra ettii mallar, artk byk
bir eitlilik arzetmektedir. Ancak, bu eitlerden bir tanesi, tm
brlerinden daha fazla yer tutarak ba ekmektedir. Orta ada,
Avrupa ekonomisinin genilemesinde, ynl dokumann oynad
nc rol, 19. yzylda ngiliz ekonomik genilemesinde metalrji
ve pamuklu dokumann oynad roln ayndr. Eer Flandre'da,
Pikardiya'da, Bruges'de, Languedocda, Lombardiya'da ve baka
yerlerde nk ynl dokuma merkezleri hemen hemen heryere
yaylmlard tezghlarn uultusu ve eirme deirmenlerinin
darbeleri duyuluyorduysa, bunlar i tketimden ok d pazarlar
iin retim yaptklarndand. Hi kukusuz, Avrupa lkelerinin
Dnya ekonomisinin fethine Dou'dan balamalarna tank olan ve
onu harekete geiren bu devrimin ok saydaki nedenlerini akla
maya balarken, Bat'ya olduu kadar. Douya da bakmak uygun
olacaktr. Bu devrimi mmkn klan tek faktr, yukarda anlan
demografik olgulardr. Topraklarn eskisine nazaran daha geni
ve daha fazla emek gcne ihtiya duyduklar bu dnemde, eer
nfus eskisinden daha kalabalk olmasayd ve tarlalar fazla nfus
sayesinde daha iyi hasat yapmasalard, kentlerde bu kadar doku
mac, boyac, kuma imalatsn toplamak ve doyurmak mmkn
olabilir miydi?
Bu ekonomik devrim srasnda, Kuzey de Dou gibi, Bat ta
rafndan fethedilmitir. 11. yzyln sonlarndan itibaren, Novgorod'da Flandre ynl dokumalar satlmaya balanmt. Ancak

96

bir sre sonra, Rus ovalarndaki yollar tehlikeli hale gelip kapan
dlar. Bu durumda, artk skandinavya ve Baltk lkeleri Batya
ynelmek zorunda kaldlar. Bylece balayan deiim sreci, 12.
yzyl sresince, Alman ticaretinin Baltk blgesini kendi alan
iine almasyla sona erecektir. Bundan sonra, alak topraklar (bu
gnk Belika, Hollanda ve Kuzey Fransa'nn bir blm)'daki limanlar, zellikle Bruges, Kuzey rnleriyle sadece Batnn rn
lerini deil, Doudan getirilenlerin de deitirildikleri yerler ol
mulardr. Dier yandan, Dnya apnda gl bir ilikiler akm,
Almanya ve zellikle Champagne fuarlar araclyla, feodal Av
rupann iki cephesini birbirlerine balamaktadr.
Bylesine uygun bir ekilde dengelenmi bir ticaretin Avru
pa'ya para ve deerli maden akmna neden olmamas, sonra da
bunlarn deme olanaklarn nemli oranda artrmamalar beklene
mezdi. Bu durumda ortaya kan nisbi nakit rahatlna, bir de
bunun etkilerini artracak tarzda, parann hzlanan tedavl srati
ekleniyordu. nk, lke iinde bile, nfusun gelimesi, ilikilerin
kolaylamas, Bat dnyas zerine kargaa ve panik atmosferi
yaym olan istilalarn sona ermi olmas ve burada saymas uzun
srecek olan dier nedenler, ticareti canlandrmlard.
Ancak, abartmadan kanmamz gerekmektedir. Yukardaki
tablo, blge ve snflara gre, zenle dzeltilmelidir. Yalnzca ken
di rettikleriyle geinmek, yzyllarca birok kylnn ve
kyn lks olmutur. ok nadiren ulalan bir |ilk olmasna
ramen Dier yandan, ekonominin derin deiimleri, olduka ya
va bir sre iinde gereklemitir. Bu konudaki belirleyici bir
rnek, para dzenindeki iki belirtiden kaynaklanmaktadr. Bun
lardan birincisi; denierden daha ar para birimlerinit 13. yz
yl bandan nce, yalnzca talya hari, hibir yerde grlmeme
sidir. kincisi ise, yerli stilde altn para baslmasnn ancak 13.
yzyln ortalarndan itibaren balamasdr. Birok konuda, ikinci
feodal a, eski koullarn etkilerinin azalmasndan ok, artna
tank olmutur. Bu gzlem, mesafenin rpl ve ticaret rejimi iin
de geerlidir. Fakat, gene bu dnemde, krallar, yksek baronlar,
senyrler, vergi sayesinde kendilerine byk hazineler oluturma
ya balamlardr. Bazen de, eski uygulamalardan beceriksizce ak
tarlm hukuksal bir dzen iinde, cret, hizmet deme biimleri
iindeki yerini almaya balamtr. cret sisteminin bu mtereddit
uyan, yenilenme yolunda olan bir ekonomide, srekli bir hareket
kazanm ve 12. yzyldan itibaren tm insan ilikilerini kapsam
iine almaya balamtr.

97

ler bu kadarla da kalmamtr. Ekonominin evrimi, toplum

sal deerlerin gerek bir yeniden gzden geirilii hareketine yol
amaktayd. Her zaman zenaatkrlar ve tccarlar varolmulard.
Bireysel olarak, bu sonuncular, urada burada nemli roller de
oynayabilmilerdi. Ama grup olarak, ne biri ne de br, hibir
nem tamamlard. 11. yzyln sonundan itibaren, zenaatkr s
nf ve tccar snf, hem sayca bydklerinden, hem de herkesin
yaam iin vazgeilmez hale geldiklerinden, kentsel kadro iinde
gittike daha gl bir konum kazanyorlard. Herkesten nce,
tccar snf, byk bir g kazanyordu. nk, Orta a ekono
misi, bu belirleyici yllarn byk dnne tank olmaya bala
dklar andan itibaren, retici tarafndan deil, tccar tarafndan
ynlendirilmitir. Bu insanlar iin, kk bir yer igal ettikleri
eski ekonomik sistemin zerinde olumu bulunan eski hukuk
sistemi, artk dar gelmekteydi. Uygulamaya ynelik istekleri ve
zihniyetleri, onlar hukuk sisteminin iine yeni bir oluturucu un
sur olarak katlmaya zorluyordu. Ticaretin ok nemsiz ve para
nn ok kt olduu, ok gevek dokulu bir toplumda doan Avrupa
feodalitesi, insanlar birbirine balayan an delikleri daralmaya
ve mal ile para akmlan daha youn bir nitelik kazanmaya ba
lar balamaz, derinlemesin bir deiim srecine girdi.

98

AYIRIM

DUYU VE DN BMLER

I.

Sre ve Doa Karsnda nsan

Her iki feodal an insanlar, bizden ok daha fazla, insan eli

nin ok az demi olduu bir doaya yakndlar. Tarma alma
m topraklarn byk alanlar kaplad krsal manzara, insan
damgasn ok daha az tayordu. imdi yalnzca peri masallarn
da dolaan hayvanlar, aylar, zellikle kurtlar, btn yalnzlklar
da, hatta meskn alanlarda bile, korku salyorlard. Bir spor ol
duu kadar, mutlaka gerekli bir korunma yntemi olan av, ayn
zamanda beslenmeye ayn gereklilikte katkda bulunuyordu. Ya
bani meyva ve bal toplama eylemi, tpk insanln ilk dnemle
rindeki dzeydeydi. Aletler iinde, aatan olanlarn ok mutena
bir yeri vard. yi aydnlatmann bilinmedii geceler, daha da ka
ranlkt. atolarn salonlarna kadar szan souk, ok daha sertti.
Tm toplumsal yaamn gerisinde, tek kelimeyle bir ilkellik taba
n, denetim altna alnamayan glere itaat alkanl bulunmak
tayd. Bylesine bir evrenin ruhlar zerindeki etkisini lmeye
olanak verecek hibir ara yoktur. Ama bu evrenin o dnem in
sanlarnn kabalklarna katkda bulunduunu da ileri sremez
miyiz?
Olanaklarmzn bizi bugn mahkm ettii mtereddit dene
meler yerine, adna daha lyk bir tarih yazldnda, mtlaka in
sanlarn bedeni maceralarna da yer verecektir. Salklarnn ne
dzeyde olduunu bilmeden, insanlar anlayabileceini iddia et
mek byk bir saflk olur. Fakat, metinlerin durumu, bundan da
teye aratrma yntemlerinin yetersiz kalan delicilikleri, ihtiras

99

larmz snrlamaktadr. Feodal Avrupada, hi tartmasz, ok

yksek olan ocuk lmleri, hemen henien normal lmlere kar
olan duygulan mutlaka biraz nasrlatrmtr. Yetikinlerin mr
ne gelince, bu, sava kazalar aynk tutulunca bile, ortalama ola
rak ok ksayd. stelik, bu ortalamay, az ok kesin tek bilgi
kaynamz olan, hkmdar ailelerine ilikin verilerden elde et
mekteyiz. Sofu Robert 60na doru lmt; I. Henri 52 yanda
I. Philippe ve VI. Louis ise 56 yalarnda kanlmaz sona ula
mlard. Almanya'da Saksonya hanedannn ilk drt imparatoru,
srasyla 60, 28, 22 ve 52 yl yaamlard. Yallk ok erken, bizim
olgunluk dediimiz yalarda balamaktayd. leride greceimiz
zere, kendini ok yal sanan bu toplum, aslnda ok gen in
sanlar tarafndan ynetiliyordu.
Zamanndan nce meydana gelen bunca lmden ounun ne
deni, salgn hastalklard. Bu hastalklar, kendileriyle mcadele
konusunda, yeterli donanma sahip olmayan bu toplumun, adeta
stne kyorlard. Fakirler arasnda salgnlarn yannda, alk
da benzer bir grev stlenmiti. Gndelik zorluklarn stne bi
nen bu felketler, hayata hereyin geici olduu asndan bakl
masna yol ayorlard. Bu da, zellikle, birinci dneminde olmak
zere, feodal a zihniyetinin son derece karakteristik duygusal
dengesizliinin temel nedenlerinden birini oluturmaktayd. Sal
koruma konusundaki, olanak ve bilginin de son derece dk
dzeyde olmas da, mutlaka bu sinirlilie katkda bulunuyordu.
Gnmzde, senyrlk (feodal) toplumunun ykanmay bildiini
gsterebilmek iin ok zahmet ekilmektedir. Ancak, bu gzlem
yaplrken, o zamanki hayatn ok daha kt sonulu baka ko
ullan unutulmaktadr. rnein, fakirlerin kt, zenginlerin an
beslenmeleri gibi. Nihayet, doa st olduklan iddia edilen olay
lara kar gsterilen artc duyarln etkilerini nasl ihmal ede
biliriz? Bu durum zihinleri srekli ve hemen hemen hastalkl bir
biimde, her trl iaret, rya veya karabasan'a kar dikkatli k
lyordu. Bu zihniyet, zellikle manastr evrelerinde k daha glyd. Buralarda rahiplerin ile ekme ve kendilerini dnya ni
metlerinden mahrum etme eylemleri, grnemeyeni'in sorunlanna
ynelik, profesyonel bir aratrma ile de birleerek, etkisini artnyordu. Hibir psikanalist, 10. veya 11. yzyl rahiplerinin itiyakiyle, ryalarnn derinlerindekjlerini aratrmamtr. Bununla
birlikte, ahlki kurallarn henz iyi yetitirilmi insanlarda, gz
yalarn ve zayflklarn gizleme zorunda brakmad bu uy
garlkta, laikler de genel duygusalla katlmaktaydlar. Umutsuz-

100

luklar, fkeler, kafay duvara vurmalar, ani karar deiiklikleri,

btn bunlar gemii igdsel olarak, akl kurallarna gre ye
niden ina etmek isteyen tarihilere byk zorluklar kartmak
tadrlar. Hi kukusuz, her tarihin nemli unsurlarndan olan, bu
yukarda saydmz zellikler, Feodal Avrupa'nn siyasal olaylannm' arkasnda da, gereksiz bir utanma ile yok varsayamayacamz, etkilerde bulunmulardr.
Etraflarnda ve bizzat kendilerinde, birok aniden beliriveren
gcn etkisinde kalan bu insanlar, lmesini iyi bilmedikleri ka
dar, ak ellerinden kaan bir dnyada yayorlard. Su saatleri
hem pahal, hem de ok karmak olduklarndan, ok az sayda
birka tane rnein dnda, pek bulunmuyorlard. Kum saatleri
ise ok dar bir kullanm evresine sahiptiler. Gne saatlerinin,
kolayca bulutlanveren gklere sahip blgelerde kullanm sresi
ok ksayd. Bu koullar, ok merak uyandrc aletlerin oluma
sna yol amt. Olduka gebe olan yaamnn akn dzenle
yebilmek amacyla, kral Alfred gittii heryere, srayla yaktrd
eit uzunlukta balmumu ubuklar gtrmeyi dnmt (65).
Gn byle eit paralara blerek bir dzen salama dncesi, o
zamanlar iin olaanst saylmaldr. Antikite'de olduu gibi,
her zaman gn 12 saat, geceyi de 12 saat olarak kabul etme usu
l, gnein yllk hareketlerine gre, bu kesirlerin srekli ksalp
uzamalarna yol ayor ve en iyi eitilmi kiriseler bile bunda bir
tuhaflk grmyorlard. Bu durumu, 14. yzyla doru, kar ar
lkl saatlerin yaplarak, aletin mekanikletirilmesi sonucu, sre
kavrayna ulalncaya kadar srmtr.
Bir Hainaut kronii tarafndan aktarlan bir yk, zamann
bu srekli dalgalamm mkemmel bir biimde ortaya koymakta
dr. Mons'da bir adli dello yaplacaktr. afakta bir tek ampiyon
ortaya kar. rf tarafndan bekleme sresi 9 saatte dolduundan,
bu sre tamamlannca, ampiyon rakibinin yenik saylmas tale
binde bulunur. ampiyonun galibiyeti konusunda hukuk asn
dan hibir kuku yoktur. Fakat gerekten istenen sre dolmu
mudur? Kontluun yarglar tartrlar, gnee bakarlar, ayinlerde
bu konuyla har neir olduklar iin saat ritmi konusunda daha
gvenli bilgilere sahip olduklarna inanlan kilise mensuplarna da
nrlar. Nihayet mahkeme kurulu, bekleme sresinin dolduu(65)

Asser, Life of King Alfred., op. cit., c. 104 Eer L. Reverchona inan
mak gerekirse, benzeri bir sistem, (Petite Histoire de l'Horlogerie,
s. 55) V. Charles tarafndan kullanlmtr.

101

nu aklar (66). Gzlerimiz srekli saat zerinde yaamaya al

tmz, ada uygarlmzdan, gnn hangi saatinde olundu
unu anlamak iin tartmak ve aratrmak zorunda olan bir mah
kemenin yer ald bu topluma baktmzda, bu toplum bize ne
kadar uzak kalmaktadr.
Aslnda, zamann saatle llmesinin yetersizlii, zamana
kar genel bir kaytszln, dier biroklaryla birlikte, belirtile
rinden yalnzca biriydi. Hukuken ok nemli olan, hkmdarlarn
doum tarihlerini kaydetmekten daha kolay ve daha gerekli birey olamazd. Buna ramen, 1284de Capet krallnn en byk
miraslarndan biri olan, gen Champagne desinin yan aa
yukar belirleyebilmek iin uzun bir aratrma gerekmitir (67).
10. ve 11. yzyllara ait ok sayda ayrcalk belgesi ve olay kayt
lar, tek amalan belli bir any muhafaza etmek olmakla bir
likte, tarihe ilikin herhangi bir ibare iermemektedirler. Dier
alanlar acaba daha m donanmlydlar? Birok yere ve konuya
ayn anda atfta bulunmak zorunda olan noter, eitli hesaplamalan arasnda egdm salamay baaramamtr. Bundan da k
ts vardr. Sadece sre kavram deil, saylar alannn tmnn
st sislerle kapldr. Kronik yazarlarnn anlamsz saylar sadece /
edebi abartmalar olarak alnmamaldr. Bu durum, istatistik do
rulara kar tam bir duyarszlk belirlemektedir. Fatih Guillaume
ngilterede gerekte 5.000'den fazla valye fiefi kurmamken,
bir sonraki yzyln tarihileri, hatta iin dorusunu her zaman
renebilecek durumda olan baz yneticiler, bu sayy, 32 il
60.000 arasnda deien bir skala iinde veriyorlard. Feodal d
nem, zellikle 11. yzyln sonlarndan itibaren, Yunanl ve Arap
larn izinden el yordamyla ve cesaretle ilerleyen kendi matema
tikilerine sahip oldu. Mimarlar ve heykeltralar, olduka basit
bir geometri uygulamasn biliyorlard. Fakat, hesaplama alann
da, Orta am sonlarna kadar dnemden bize ulaan rnekle
rin hepsinde ok artc hatalar bulunmaktadr. Abaks kulla
nmyla, dahice azaltlm olmasna ramen, romen say sisteminin
uygun olmamas, bu hesaplama hatalarm aklamaya yetmemek
tedir. Gerek ise, herey hakknda tam bir bilgi edinme arzusu,
sayya sayg gibi konularn, efler de dahil, zihinlere tamamen ya
banc olmasyd.
(66)

Gislebert de Morts, d Pertz, s. 188-189 (1188).

(67)

P. Viollet, Les Etablissements de Saint Louis, 1881-1886, (Soc. de lHist

de France), c. III., s. 165, n. 8.

102

II.

fade

Bir yandan, hemen heryerde kltr dili olarak latince; dier

yandan, tm farkllklar iinde gndelik konuma dilleri; hemen
hemen tm feodal dnem sresince yaanan artc ikilem. Bu
durum tamamen Bat uygarlna has bir zellikti ve onun, kom
ularyla kesin bir ekilde farkllamasna neden oluyordu. nk,
Kelt ve skandinav dnyas, Yunan Dousu ve slamiyet, ulusal
dillerde yazlm zengin iirsel ve didaktik edebiyatlara sahiptiler.
Bat'nm barnda da bir toplum uzun sre olarak bu konuda,
istisna olarak kald. Bu toplum Anglo-Saxon Britanyasyd. Bu
nun byle olmasnn nedeni, burada latince yaz yazlamamas ve
ya kt yazlmas olmayp, sadece latince yazlmamasyd. Eski
ngilizce, ok erkenden hukuksal dil mertebesine ykselmiti. Kral
Alfred, okullarda herkesin ngilizce renmesini, ancak sonra en
yeteneklilerinin latinceye balamalarn istiyordu (68). airler n
gilizceyi iirlerinde kullanrlarken, bunlarn yalnzca szl olarak
kalmalaryla yetinmiyorlar, yazya da geirtiyorlard. Ayn ekilde,
krallar yasalarnda, ktipler krallar veya bykler tarafndan aktedilen anlamalarda, rahipler kroniklerinde. ngilizce kullanyor
lard. O devirde, kitlelerin ifade aracyla ilikiyi srdrebilmi
bu uygarlk, trnn tek rneini meydana getirmektedir. Norman
istilas bu gelimeyi tamamen krmtr. Hastings savandan he
men sonra, Fatih Guillaume tarafndan Londrallara gnderilen
mektuptan itibaren, birka nadir istisna dnda, 12. yzyln so
nuna kadar artk latince olarak kaleme alnmam hibir krallk
belgesi yoktur. Ancak, belirtmemiz gerekir ki, Anglo-Saxon kro
nikleri, 11. yzyln ortasndan itibaren ngilizce yazmaktan vaz
gemilerdir. iyi niyetle edebi diyebileceimiz yaptlarn tekrar
ortaya kmalar, ancak 1200lerden biraz nce ve birka nc
esercik biiminde olabilmitir.
Kta'da ise, Karonlenj rnesans srasnda gsterilen kltrel
abalar, ulusal dilleri ihmal etmemilerdi. Ancak, gerekte kor
kun bir biimde yozlam bir latince olarak grlen Roman ko
numa dillerini yaz konusunda ehil grmek kimsenin aklna gel
miyordu. Buna karlk, sarayda ve yksek kilise mensuplan ara
snda, birok kimsenin ana dili olan Germen leheleri, gene birok
kimsenin ilgilendii diller oldular. O zamana kadar tamamen s\ zel olan iirler yazl hale getirildiler. zellikle, dinsel konularda
yeni iirler yazld. Bir germen lehesi olan thi dilinde yazl(68) Pastoral Care, s. 6.

103

m el yazmalarna ekbir ktphanelerinde sklkla rastlanyor^

du. Fakat burada da, Karolenj mparatorluunun yklmas ve onu
izleyen karklklarn meydana getirdii siyasal ortam, bir krl
maya yol at. 9. yzyln sonundan, 11. yzyl sonuna kadar olan
dnem iin, Alman edebiyat tarihilerinin yetinmek zorunda ka
lacaklar kck ganimet, birka dinsel iir ile birka eviriden
ibaret olacaktr. Bunun karsnda, ayn dnemde ve ayn toprak
larda latince olarak kaleme alnm yazlarn say ve entellektel
deerleri asndan olaya baknca, Almanca olarak yazlanlar hie
saymak gerekmektedir.
Dier yandan, feodal dnemin latincesini, l bir dilin renk
leri iinde dnmekten kanmamz gerekmektedir. l tamla
masnn uyard, kalplam ve tek dze bir dil olma zellikle
ri, bu dnem latincesi iin geerli deillerdir. Karolenj rnesans
dneminde ortaya kan dzeltme ve latincenin saf haline dnlme
gayretlerine ramen, evreye ve bireye gre, ok deiik llerde
herey bu latinceye bazen yeni kelimelerin bazen de yeni ifade
tarzlarnn katlmalarna neden oluyordu. Eskilerin hi bilmedik
leri gerekleri ifade edebilme veya zellikle din alannda eskilere
tamamen yabanc dnceleri aklayabilme ihtiyc; latincenin
geleneksel gramerindekindeh ok farkl olan ve halk dilleriyle yay
gnlaan yeni bir mantk dzeni, nihayet cehalet veya yar bilim
sellik gibi faktrler, klasik latincenin deimesine neden oluyor
lard. Ayn ekilde, kitabn dilde hareketsizlii getirdii kadar,
sz de herzaman iin bir deiim faktr oluyordu. Oysa, yalnz
ca latince olarak yaz yazmakla yetinilmiyor, latince ark da sy
leniyordu. stelik, latince konuuluyordu da. rnein, I. Ottonun
sarayna davet edilen bir talyan okumuunun konuma srasnda,
bir gramer yanl yapmas zerine, Saint-Galli'i bir rahibin ac
masz saldrlarna maruz kalmas, bu konuda kk bir kant
tr (69). Liegeli piskopos Nother, laiklere hitap ettii zaman
Valonca, rahiplerine hitap ettii zaman da latince konuuyordu.
Ama belirtmeliyiz ki, bata ky papazlar olmak zere, birok kili
se mensubu, latince konuamadklar gibi, latinceyi anlamazlard
da. Ama eitilmi rahip ve papazlar iin kilisenin eski sesi, hl
szl haberleme aracyd. Eer latince olmasayd, byk toplan
tlarda, Papalk meclisinde veya manastrdan manastra dolama
lar srasnda, farkl lkelerden gelen bu insanlar aralarnda nasl
anlaabilirlerdi.
(69)

104

Gunzo Novariensis, in Migne, 1286.

Kukusuz, hemen her toplumda, ifade tarzlar, bazen ak bir

biimde olmak zere, konuann yklemelerine veya snflara gre
deimektedir. Fakat, farkllamalar genelde, gramere uygunluk
veya kelime haznesinin niteliiyle snrl kalmaktadr. Oysa feodal
dnemde bu farkllamalar, bunlarla karlatrlamayacak kadar
derin olmutur. Avrupa'nn byk bir blmnde kullanlan ve
germen dil ailesine mensup olan dil grubu, kltr dilininkinden
tamamen baka bir ailenin iindeydi. Roman leheleri de bu nok
tada ortak kklerinden o kadar uzaklamlard ki, bu lehelerin
herhangi birinden latinceye geebilmek iin uzun bir okul eitimi
gerekiyordu. Son zmlemede, dildeki bu ayrlk, iki insan gru
bunun elikisine dayanyordu. Bir yanda herbiri kendi lehesine
hapsolmu, edebiyat olarak, birka dind iire sahip ve dili sade
ce kulaktan renen muazzam bir cahiller ounluu bulunuyor
du. Bazen iyi niyetli birka rahip, birka dinsel arky halk di
line geiriyor veyahutta bunlar yazl hale getiriyorlard. Ama bu
durum, kitlelerin byk cehaletini hi etkilemiyordu. Kar taraf
ta ise, gndelik ve yerel konuma dili ile bilimsel ve evrensel
dil arasnda salman bir avu eitimli insan, mecburen iki dilli
olmak zorunda kalyorlard .Latince olarak yazlm olan dinbilim
ve tarih yaptlar ,kilise ayinleri, i belgeleri, yalnzca eitilmiler
iindi. Latince, sadece eitimin temel ta olmayp, retilen ye
gne dildi. Okumay bilmek, ksaca latince okuma bilmekti. Bir
hukuksal belgede, istisnai olarak ulusal dil kullanld grlrse,
bu kural d durum, nerede ortaya karsa ksn, mutlaka bir ce
halet belirtisiydi, Eer 10. yzyldan itibaren Gney Akitanya'da
baz belgeler Provence dilinden birok terimle dolu kt bir latinceyle yazldlarsa, bunun nedeni, Karolenj rnesansmm byk
ocaklarndan uzakta kalan Roergue ve Ouercy manastrlarnn, latin edebiyatyla yetitirilmi papazlara sahip olmamasyd. Bu ko
nuda ilgin bir rnek; fakir bir lke olan ve korsanlar yznden
halk kylan terkedip ierilerde yan tecrit edilmi olarak yaayan
Sardinya'daki Sardinya dilinde yazlm metinlerin, yarmadada
talyan'ca yazlm en eski metinlerden daha eski olmalandr.
Dillerin bylece hiyerarize olmalarnn hemen gze arpan
ilk sonucu, hi kukusuz birinci feodal an kendi imajn zc
bir biimde karaladdr. Sat veya ba szlemeleri, klelik
veya azat belgeleri, adli kararlar, kraliyet ayrcalklar, biat tuta
naklar, gibi uygulamaya ilikin belgeler, toplum tarihisi iin en
deerli kaynaklardr. Feodal aa ait olanlar her zaman samimi
deillerse de, daha sonraki dnemlere ynelik anlat makinelerinin

105

tersine, en fazlasndan sadece kendi adalarm aldatmaya y

nelik olma erdemine de sahiptirler. nk, o dnem insanlarnn
aptallklarnn snr bizimkilerden ok farklyd. Yukarda ak
ladmz birka istisna dnda, bu belgeler 13. yzyla kadar, s
rekli olarak latince yazldlar. Fakat muhafaza etmeye altk
lar olgular, iin banda latince ifade edilmiyorlard. ki senyr,
bir topran fiyat veya ibiyet bann kurallar konusunda pa
zarla oturduklarnda ieronun dilinden konutuklar 'beklene
mezdi. Daha sonra onlarn anlamalarna, iyi kt klasik bir k
lf uydurmak, notere den grevdi. Tm latince szleme ve bel
geler, ok az hari, aslnda bir aktarma ilemidir. Bylece, eer
gnmz tarihisi, bu belgelerin altndaki gizli gerei yakala
mak istiyorsa, ie bunlar tersyz ederek balamak zorundadr.
Bir de latince kullanmnn her zaman ayn kurallara uyup
uymadna bakmak gerekmektedir. Okul rencisinin, halk dili
nin mantk emalarna dayal olarak yapt beceriksiz eviriden,
eitilmi bir rahibin verdii zenle cilalanm bir syleve kadar,
tm kullanm dereceleri biraradadr. Bazen ki bu tartlmaz
biimde eri ok rastlanan durumdur, gndelik dile ilikin bir
kelime, bir latince sonek katlarak, sanki latince hale getirilmek
tedir. rnein halk diline ait olan hommage (adam olma, biat),
bir sonek alarak homagium haline getirilerek gya latince bir ke
lime olmaktadr. Dier yandan da, 'bunun tersine olarak, sadece
en klasik terimleri kullanma konusunda da bir aba grlmektey
di. rnein, klasik latince kullanma kaygs iinde, bapiskopos
(archevque) yerine latince archifamen kelimesi kullanlrken, ya
ayan Tanr'nn rahibinin yerine, Jpiter'in rahibini ikame et
mekten ekinilmiyordu. Bundan da kts, latince ile halk dilleri
arasnda paralellikler peinde koan saf latince taraftarlar, anlam
yaknlklar yerine, ses yaknlklarn kendilerine rehber olarak
alyorlard. rnein, o dnem franszcasnda kont (comte) kelime
sinin, ben kontum hali cuens olduundan, bu kelime consul ola
rak latineletiriliyordu. Ayn tarzda, fiefi de, byk bir macera
olarak, ftscus (devlet maliyesi)ile karlamaktan ekinmiyorlard.
Hi kukusuz, genel transkripsiyon sistemleri, yava yava biliri
dilinin evrenselci karakterine uyum salayarak olumulardr. Almancada lehn olarak sylenen fief artk, latince Alman metinle
rinde, frariszca asllanndan latinceye ses benzerliine gre ak
tarlm kelimelerle karlanmaya balamt. Fakat, en stn be
ceri gsterilen metinlerde bile noter latincesi, asln deforme et
meden eviri yapmaktan acizdi.

106

Bylece, teknik hukuk dili bile bir yandan ok eskimi, bir

yandan da ok deiken kelimelerden meydana gelen bir hazneye
sahipti. Bu nedenle de, gerekleri daha yakndan kavramas ola
nakszd. Gndelik konumalarn kelime haznesi ise, tamamen s
zel ve halka ait bir adlandrmann btn belirsizlik ve kararsz
lyla yklyd. Oysa .toplumsal kurumlar konusunda, kelime
lerin dzensizlii, zorunlu olarak nesnelerin dzensizliine yol
aar. nsan ilikilerinin smrlandrlmasndaki byk gvensizliin
nedeni acaba onlar belirleyen kelimelerin karklndan m kay
naklanmaktayd? Aratrma bu konuda biraz daha geniletilmeli
dir. Hangi alanda kullanlrsa kullanlsn, latince o an entelek
tellerine, uluslararas bir iletiim arac salama ayrcalna sa
hipti. Buna karlk, onu kullanan birok kimsenin, i konuma
dan kkten bir biimde uzaklamalarna yol ama gibi ok endie
verici, bir etkisi de vard. Bu durumda olanlar sonuta, dnce
lerini aklama durumunda kalnca, srekli olarak, aa yukar
yaklamlarla yetinmek zorunda kalyorlar, netlemeleri olanaksz
oluyordu. Daha nce grdmz, zihinsel kesinliin yokluunun
birok nedeni arasna, bu iki dilsel dzlem arasndaki gidi geli
leri de ekleyemez miyiz?
III.

Kltr ve Toplumsal Snflar

Kltr dili olan latince hangi lde aristokrasinin diliydi?

Dier bir anlatmla, litterati (okumlar) grubu, nereye kadar ef
ler grubuyla karabiliyordu? Bu konuda kilise ynnden herhan
gi bir kuku yoktur. Kt adam seme politikasnn urada burada
en st mevkilere kadar cahilleri getirmi olmasnn hibir nemi
yoktur. Piskoposluk kurullar, byk manastrlar, hkmdar sa
ray kiliseleri, btn kurmay noktalar, ksaca kilise ordusu, hi
bir zaman eitimli rahiplerden mahrum kalmamtr. stelik, bu
eitilmi st rtbeli rahipler, ounlukla baron veya valye k
kenli olup, manastr ve zellikle katedral okullarnda biimlendi
rilmi kimselerdir. Ancak, laik dnyaya baktmzda, sorun ok
daha zorlamaktadr.
En karanlk gnlerinde bile, tm entellektel gdalara d
man bir toplum dnmemeliyiz. Ortaklaa olarak dnlen; bir
insan yneticisinin, dnce ve an hzinelerine girmesinin yararl
birey olduuydu. Bu hazininin anahtar ise yazda yani, latin.cedeydi. Bylece, bu anahtar elde tutmak isteyen birok hkm
dar, varislerinin eitimine byk nem vermilerdir. Sofu Robert,

107

Tanr konusunda bilgin kral, Reim'de nl Gerbertin rencisi

olmutu. Fatih Guillaume ise, olu Robert'e bir rahibi lala olarak
vermiti. Yeryz bykleri arasnda, gerek kitap dostlarna rast
lanyordu. Gerekte Bizans prensesi olan ve vatanndan, ok daha
ince bir uygarln alkanlklarn getiren, annesi tarafndan ei
tilmi olan III. Otton, akc bir Yunancaya ve'latinceye sahipti.
Akitanya kral III. Guillaume, kendine iyi bir kitaplk kurmut.
Bazen onu burada ge saatlere kadar okurken grmek mmkn
d (70). Bu rneklere, bir de ncelikl kiliseye yneltilmi ama
sonra laik kalm gen prensleri de eklemek gerekmektedir. Bu
prensler ilk eitimlerinden itibaren, tamamen kilise evrelerine
zg bilgiler ve eilimler edinmilerdi. rnein ayn zamanda sert
bir sava olan ve Kuds tahtn ele geiren Baudoinde Boulogne,
bunlardan biriydi.
Fakat bu olduka derinlemi eitimin srebilmesi iin, n
ceden beri kaltmsal glerini salamlatrm byk ailelerinin
soy zincirlerinin atmosferine ihtiya vard. Bu konuda Almanya'da
ki hanedan kurucular ile ardllar arasndaki dzenli ztlk ka
dar hibir ey aklayc olamaz. Her ikisi de ok zenle eitil
mi, nc Saxon kral II. Otton ve Salien Franklarnn ikinci
kral IV. Henri ile babalan arasndaki zthk ok aktr. Birin
cinin babas olan .byk Otton, okumay 30 yandayken ren
miti. III. Henri'nin babas olan II. Conrad ise, Kilisesindeki ra
hibin itiraf ettii gibi adnn harflerini bilmiyordu. ounlukla
olduu gibi, bu krallann ikisi de gen yalannda, eflik yasalan
gerei, maceral ve tehlikeli bir hayata atldklanndan, szl ge
lenek ve uygulama dnda, birey renip eitimlerini tamamla
yacak zaman bulamamlard. Byk efler iin bile byle olan
bu eitimsizlik, toplumun basamaklar inildike, ok daha arla
yordu. Baz kral veya baron ailelerinin, nisbi anlamda parlak
bir kltre sahip olmalar, bizi bu konuda d kurmaya yneltmemelidir. Ne de, talya ve spanya'nm valye snflarnn ok il
kel de olsa, kendi eitim sistemlerine sadk kalmalar El Cid
ve Chimene'in bilgileri fazla ileri gitmiyordu, ama hi olmazsa
imza atmasn biliyorlard. (71), bunun heryerde byle oldu
unu dnmemize yol amamaldr. Alplerin ve Pirenelerin Ku(70)

(71)

108

Ademar de Chabannes, Kronik, c. 54 Daha aada sz konusu ola

cak olan mparator III. Henri el yazmalarn rahiplere kopya etti
riyordu. Codex Epistolarum Tegernseenstum (Mon. Germ., Ep. Selectae. c. II) Nt. 122.
Menendez Pidal, La Espaa del Cid, Madrid, 1929 s. 590 ve 619.

zeyinde, o dnemde insanlar zerindeki iktidar kaynaklarnn balcalann ellerinde tutan kk ve orta senyrlerin byk oun
luunun, yalnzca, kelimenin tam anlamyla cahillerden meydana
geldii konusunda hibir kukumuz yoktur. Bunlardan bazlar,
hayatlarnn sonuna doru, manastrlara kapanp, kendilerini ei
time adyorlardysa da, conversus, yani din aratrmalarna ge
katlan anlamna gelen kelime ile, iiota, yani kutsal kitaplar oku
maktan aciz anlamna gelen kelimenin eanlaml saylmalar, on
larn bu konudaki'baar derecelerini belirliyordu.
\

Eitimin bu dzeyinin nda, o dnemde rahiplerin, hem

byklerin dncelerinin tercman, hem de siyasal gelenein ko
ruyucular olarak rol oynamalarnn nedeni aklanabilmektedir.
Dier yandan, hkmdarlar evrelerindeki dier hizmetkrlarnn
vermekten aciz olduklar bu cins hizmeti, kilise mensuplarndan
istemek zorunda kalyorlard. 8. yzyln ortalarna doru, Merovenj krallarnn son laik danmanlan da ortadan yok olmu
tu. 1298'de ise, yakkl Philippe mhrlerini bir laik olan
valye Pierre Flottea verdi. Bu iki tarih arasnda akan be yz- yl boyunca, Fransa'da hkm sren hkmdarlarn yaz ilerini
yrten servisin banda her zaman bir kilise adam bulunmu
tur .Dier hkmdarlar iin de, ayn dnemde durum pek farkl
deildir. Bu dnyamn gllerinin kararlarnn hangi snf veya
ulustan olurlarsa olsunlar, eitimleri nedeniyle, o dnyaya ait
olmayp, ruhsal deerler zerine kurulu evrenselci bir topluma
mensup kimselerce bazen etkilenmesi, her zaman da onlar ta
rafndan ifade edilmesi olayn tarafsz bir olgu olarak kabul ede
meyiz. Hi kukusuz, bu kilise adamlar, kk yerel uyumaz
lklarn kargaas stnde, daha geni ufuklarn endiesinin ta
nmasna katkda bulunmulardr. Dier yandan, siyasal eylem
lere yazl biim vermekle ykml olduklarndan, bunlara ken
di bal olduklar ahlaki deerlere gre birer klf bulmular ve
bylece de feodal dnem hakkmdaki yarglara kaynaklk eden ya
r aldatc bir cila tabakasnn olumasna yol amlardr. Bu
cila, zellikle para karl olan azad belgelerinin ounun giri
inde, bu azad ilemini safiyane bir zgrletirme biiminde gs
terirken, ortaya kmaktadr. Veyahut krala ou zaman zorla ka
bul ettirilen ayrcalklarn yer ald belgelerde, bunlar rahipler
tarafndan az birlii edilmiesine, en adisinden birer sadaka
biiminde gsterilmilerdir. Bu balamda, bizzat tarih yazcl
da, bu deer yarglaryla birlikte rahiplerin elinde, dncenin
olduu kadar edebiyatn da bir anlama zeminini oluturdu. By-

109

lece, tarih yazcl, insan gdlerinin sinsi gereklerinin stne,

ancak yeni zamanlarn eiinde bir Commynes ve bir Macchiavelli
tarafndan yrtlabilen, bir cins tl dokudu.
Bunlarla birlikte, laikler birok alardan dnyevi toplumun
harekete geirici unsurlarydlar, Hi kukusuz, laiklerin okuma
yazma bilmeyenleri, srf bu nedenden tr cahil saylmazlard.
Bizzat okuyamadklarn evirtmenin dnda, birazdan grecei
miz gibi, halk dilinde birok anlat onlara anlan ve fikirleri
aktarabilirdi. Bu konuda birok senyr ve yksek baronun duru
munu gznne almak yeter. Bunlar bir rapor veya hesab bizzat
inceleme yeteneine sahip olmadklar gibi, yarglk yaptklar
kendi mahkemelerinde de anlamadklar bir dil, kararlar kaydet
mek iin kullanlyordu. Bu durumda normal olarak, btn eski
kararlar akllarnda tutmak zorunda kalan bu efler, her zaman
benzer durumlarda benzer kararlar veremiyorlard.
Yazya kar hemen hemen yabanc olduklarndan ,bir sre
sonra ona kar kaytszlayorlard. Byk Otton 962de mpara
torluk tahtna oturduu zaman, Karolenj imparatorluunun ant
lamalarndan, belki de tarih anlatclarndan esinlenerek, adnn
altna papaya ayrcalk tanyan bir ibarenin eklenmesine izin ver
miti. mparator-kral bu ayrcalkla, yzyllarn sonuna kadar
muazzam topraklarn da papaya devrini tanm oluyordu. Bylece Otton, San Pietro mal varlna, talyann en byk paras ile
en nemli Alp geitlerinin katlmasna raz olmu oluyordu. Ku
kusuz, Otton bu ok kesin belirlemelere ramen bir dakika bile,
bunlarn herhangi bir etkisinin olacam dnmemiti. Bu du
rum, koullarn basks altnda, ama asla uygulanmamak zere im
zalanan yalanc anlamalardan biriyle ilgili olarak ortaya ksayd
daha az arrdk. Oysa, tarihsel bir gelenein dnda hibirey
Saxon hkmdarn bylesine bir oyun oynamaya zorlamyordu.
Bir yandan kt ve mrekkebi; dier yandan onunla hibir ba
olmayan eylem. te, bu zellikle artc biim altnda, ok da
ha genel bir kopukluun ulat sonuncu aama. nsana ve selametiie en yararl bilgileri ve toplumsal pratie ilikin sonular
kaydetmeye etkili olan tek dili, insani ileri ynlendirme duru
munda olan kimselerin byk bir ounluu anlamyordu.
IV. Dinsel ZihniyetFeodal Avrupann dinsel tavrn belirlemek iin, ounlukla
ondan mmin halk diye szedilir. Eer bu tanmlama ile, doas

110

tnn dland bir dnya kavray kastediliyorsa, bu o dnemin

zihniyetine tamamen yabanc bir betimleme olur. Daha akas, o
an insanlarnn, insann ve evrenin kaderi konusunda sahip ol
duklar imajn, tamamen Bat hnstiyanlmm teolojisi tarafn
dan oluturulduunu dnmek ok yanl olur. urada burada,
kutsal yazlarn anlatlarna kar baz kukularn uyanmasnn
hibir nemi yoktur. Rasyonel bir temelden yoksun bu ilkel ku
kuculuk, genelde eitim grm kimseler tarafndan paylalmadndan, tehlike halinde, gne grm kar gibi erimektedir.
Hatta denilebilir ki, iman hibir dnemde adn bu kadar haketmemitir. nk, Karolenj dneminde biraz canlanmasna ramen,
antik hnstiyan felsefesinin yok olmasndan itibaren, Kilise ba
balarnn evrenin srlarna mantksal bir speklasyon dayana
bulma abalar, 11. yzyln sonlarndan nce tekrar balayamayacaktr. Ama bunlara karlk, bu mminlerin hepsinin, kat bir
biimde, ayn inan ilkelerine sahip olduklarn da dnmek yan
l olacaktr.
Gerekte, sadece katolikliin daha kendi dogmalarn ortaya
koyup tamamen tanmlamaktan uzak olmas deil En kat O r
todoksluk, o dnemde bu konuda ok daha donanmlyd, ama
daha sonra, nce skolastik teolojinin oluturulmas, sonra da kar-reform hareketiyle, bu durum tersine dnecektir. ayn zaman
da, hnstiyan sapknlnn, hrstiyanla zd bir din haline d
nt belirsiz snrda, eski mani dininin birok yerde, ok sa
yda insanlan kendi kapsam iine almas da Bat Hristiyanlnn
smrlanm daraltyordu. Mani dini mensuplarnn Orta an balanndan itibaren, resm makamlarca srekli kovuturulan bu dine
inatla bal gruplann ardllan m olduklar, yoksa bu dini Dou
Avrupadan m rendikleri tam anlamyla bilinememektedir. Bun
lardan da kts, katoliklik kitlelere tam anlamyla nfuz ede
memitir. Denetimsiz bir ekilde meslee alman ve yetersiz bir
biimde eitilen -ou zaman kendi de ok kt eitilmi bir pa
pazn tesadfi dersleriyle eitilen bir koro ocuu gibi ky pa
pazlar, bir btn olarak ele alndklarnda, entellektel ve ah
laki olarak, grevlerinin gerektirdii dzeyin ok altnda kalmak
taydlar. Halkn, kutsal kitaplarda gizli kalan srlara nfuz ede
bilmesine olanak verecek yegne faaliyet olan, yorumlamalara ise
nadiren yer verilmekteydi 1031de Limoges dinsel kurulu bu yo
rumlama faaliyetinin yalnzca yksek papazlara ait bir hak oldu
u dncesini, bu nedenle yanl saymt.
111

Katolik messias ou kilisede yanl syleniyordu. Okuma

bilmeyenlerin edebiyat denilen, balca kiliselerde yer alan,
fresk ve kabartmalar, heyecan verici ama belirsiz dersler ieri
yorlard. nananlar, dnyann gemi, gelecek ve imdiki halinin
en arpc yanlar hakknda, hnstiyanhn sergiledii biimiyle,
baz zet bilgilere sahiptiler. Fakat, bunlarn yannda, dinsel ha
yatlar, bir yandan binlerce yllk bylerden, dier yandan da ya
kn tarihlerde efsane uydurma konusunda ok verimli bir toplu
mun barndan domu uygulamalardan .besleniyor ve bunlar res
m doktrin zerine srekli bask yapyorlard. Hava frtnal oldu
u zamanlarda, bunun hayalet ordularnn geii olduunu dn
mekten vazgememilerdi. Bu hayaletler, halk ynlarna gre l
lere, kilise doktrinine gre ise aldatc eytanlara aitlerdi. Kilise
bu hayalleri tmnden reddetmektense, bizzat ortodoks bir yo
ruma tabi tutmaya daha fazla eilimliydi (72). Doaya ynelik
birok ayin, zellikle iirlerin bize ok fazla aktardklar Mays
aa bayramlar, krlarda da devam edegelmekteydi. Tek kelimeyle, teoloji gerekten yaanan ve duyulan ortak dinle karmak zo
rundayd.
Ortama ve blgesel geleneklerin sonsuz farkllklarna ramen,
dinsel zihniyetin baz ortak zelliklerini ortaya koymak mmkn
dr. Daha zenli bir aratrmann ortaya karabilecei, baz de
rin ve duygusal noktalarn karlmas pahasna, biz burada, top
lumsal davran zerinde etkisi en fazla grlen dnce ve duygu
ynelilerini zikretmekle yetineceiz.
Dnme yeteneine sahip herkesin gznde, hissedilen dn
ya, bir cins maskeden baka birey deildi. Gerekten nemli
herey, bu maskenin arkasnda yer alyordu. Bu maske arkasnn
daha derin gerekleri iaretlerle ifade eden bir de dili vard. Bu
tavnn sonucu olarak, hissedilen dnyann bir belirtiler yn ola
rak kavranmas, gzlemin nemsizlemesi ve yorumun n plana
kmasna yol ayordu. 9. yzylda yazlan kk bir Evrenin n
celenmesi adl kitabndan tr, ok uzun sreli bir n sahibi
olan Raban Maur, amacn yle aklyordu: aklma bir kk
yapt yazma fikri geldi... burada sadece nesnelerin doaS veya
kelimelerin zelliklerini deil,... ayn zamanda mistik anlamlarm
da inceleyeceim (73). Buradan byk lde, aslnda o dnem
(72)
(73)

112

'Bkz. O. Hofler, Kultische Geheimbnde der Germanen, c. I., 1934, s.

160
Raban Maur, De Universo Libri XX., 11, in Migne, col. 12.

iin pek fazla ilgilenilmesine gerek duyulmayan, doann bilimsel

incelenmesi konusundaki ok yetersiz abalara karlk, yukarda
anlan cinsten aratrmalarn byk ncelikleri, aklanabilmektedi*. Zaman zaman nemli gelimeler gstermekle birlikte, tek
nik tamamen ampirizmden ibaretti.
stelik, bu yalan syleyen doa nasl olacakt da kendi yo
rumunu kendi retebilecekti? Hereyden nce, gizli glerin ese
ri olarak aldatc grntsnn sonsuz ayrntlar iinde gizlen
memi miydi? Glerin oul olmalarna, basit insanlar olduu
kadar, kilise bilginlerinin ou da inanyorlard. nk, halk Tan
rnn altnda ve onun mutlak gcne baml olan aslnda bu
bamlln kapsam da aka kavranamamtr birok kart
gcn, srekli bir sava iinde olduklarna inanyordu: Azizler,
melekler, zellikle eytanlar. Rahip Helmold, Bu kadar sava, fr
tna, veba, gerekten insanlk zerine ken felketler, kim bilir
neden eytanlarn marifetleri olmasn? diye yazyordu (74). Dik
kat ekici bir nokta, savalarn, frtnalarla, beraber zikredilmi
olmasdr. Toplumsal felketler demek ki, o devirde bugn bi
zim doal adn verdiimiz felketlerle, ayn dzlemde grlmek
tedir. Buradan da, daha nceden istilalar tarihinin aa kard
bir zihinsel davram ortaya kmaktadr. Bu zihniyet, kelimenin
tam anlamyla, bir kabuuna ekilme olmayp, daha ok ka de
yimiyle ifade edilebilecek bir durumdur. nsan gcnden ok daha
etkin olduu dnlen, hareket alanlarna doru bir ka. As
lnda, salkl bir gerekiliin igdsel tepkileri de asla yok ol
mamtr. Ama buna ramen, bir Sofu Robert, bir III. Otton, bir
savaa veya yasaya verdikleri nemin aynn bir hac yolculuuna
da vermekten geri kalmamlardr. Tarihiler, bu olaylar karsn
da, bazen armakta, bazen de bu sofuca yolculuklarn gerisinde
gizli pratik amalar grmektedirler. Ama her seferinde asl yap
tklar, 19. veya 20. yzyl gzlklerinden syrlmaktaki yeteneksiz
liklerini sergilemektir. Bu kral haclar sadece, bireysel selamete
ulamak iin uramyorlard. Ayaklarna kadar gittikleri koru
yucu azizlerden, hem uyruklar hem de kendileri iin srarl ta
leplerle bekledikleri, ebedi yeminlerin yannda, dnya nimetle
rine ulaabilmekti. Savata ve mahkemede olduu kadar, tapmak
ta da ynlarn ynlendiricisi grevini yerine getirdiklerini d
nyorlard.
Bu grntler dnyas, ayn zamanda geici bir dnyadayd
da. Hnstiyanlm evren kavraynn ayrlmaz bir paras olan
(74)

Helmold, Chronica Slavorum. I., 55.

113

nihai felket, .kyamet dncesi, gl bir ekilde bilinlere yer

etmiti. Bu felket zerinde derin derin dnlyordu. Onu ha
ber veren belirtiler, dolayl yollardan aratrlyorlard. Tm ev
rensel tarihlerin en evrenseli, Freislingli rahip Ottonun Kronii,
Yaradltan balayp, Nihai yarglama tablosuyla sona ermekte
dir. Ancak burada kendiliinden kanlmaz olan bir boluk do
makta ve 1146 yazarn ld tarih ile byk k gn ara
s bolukta kalmaktadr. Otton ise, bu tarihi dar kapsaml bul
maktadr. Otton ise, bu tarihi dar kapsaml bulmakta ve bir
ok kez, biz ki zamanlarn sonuna yerlemiiz demekteydi.
Bylece insanlar, kyamet zerinde ondan nce de dnyor
lard, onun etrafnda da. Kyamet iin, onun bir papaz dn
cesi olduunu ileri srmek tam bir doru olmaz. Bunu byle
saymak, dinsel ve laik iki grubun birbirlerini karlkl olarak de
rinlemesine etkilediklerini unutmak olur. Bazlan, Saint Norbert
gibi, kyametin ok yakn olduunu ve imdiki kuan onun gel
diini grmeden lmeyeceini tehtidini savurmamalarna ramen,
kimse kyametin birgn kopacandan kuku duymuyordu. Her
kt hkmdarda, inanl ruhlar, sa kartnn penelerini g
ryor ve Tanr krallnn sonu anlamna gelen bu korkun im
paratorluun artk ortaya ktn dnyorlard.
Fakat bu ok yaknlarda olan saat almaya ne zaman bala
yacakt? incilin Apocalypse (maher) blm buna cevap vermie
benzemektedir. 1000 yl tketildikten sonra... Bunu Isann
lmnden itibaren mi saymak gerekiyordu? Adi hesaplamayla,
bu durumda byk felketin tarihi 1033e geliyordu. Ve buna pek
kimse inanmyordu. yleyse, Isa'nn doumundan itibaren mi he
saplanmalyd? Bu sonuncu yorum ok daha genellik kazanmt.
Her hal- krda 1000 ylnn arefesinde, Paris kiliselerinde bir
uzgrciinn zamanlarn sonunu iln etmeye balad kesindir.
Ancak, bu olayn sonucu olarak, romantik statlarmzn yalan
yanl resmettikleri evrensel bir korkunun ynlara yayld g
rlmedi. Bunun nedeni, hereyden nce, mevsimlerin akna ve
kutsal gnlerin yllk ritmine dikkatlerini younlatrm olan bu
dnem insanlarnn, ne yllar saylarla, ne de belli bir balangca
gre aka hesaplanm saylarla, dnememeleridir. Daha nce
de grdk, ne kadar ok belge tarihsel rakamdan yoksundu. Tarihleme konusunda, ne kadar ok bavuru sistemi vard ve bunla
rn ounun Kurtarc (sa)nm hayat ile hibir ba yoktu. Bun
lardan bazlar krallarn veya papalarn saltanat dnemleri,
her tr astronomik olaylar, Eski Roma maliye uygulama-

114

lanndan tremi, 50 ylda bir toplanan byk papalk kurulu,

gibi olaylard. spanya gibi, daha dzgn bir zamanlama sistemi
uygulayan bir lke ise, sa'nn doum tarihini, ncilin tersine,
M.. 38e gtryordu. Bunun sonucu, yazl belgelerde ve zel
likle kroniklerde, resm hnstiyan retisinin kulland takvime
gre, bir kaydrma gerekiyordu. Ayrca, ylba konusundaki fark
llklar da gidermek gerekiyordu. nk, Kilise putperest bayra
m olan 1 Ocak kabul etmiyordu. Bylece, blgelere veya kayt
brolarna gre, 1000'nci denilen yln bizim takvimimize gre,
25 Mart 999 ile 31 Mart 1000 arasnda deien 7 ayr tarihte ba
lad iddia edildi. Bundan da kts, ay ylma gre belirlenen Pas
kalya srecine gre saptanan bu tarihler, zleri itibariyle dei
kendiler ve bu konuda uzmanlam bilginlerin tablolar olmadan,
ne zamana rastlayacaklar bilinemezdi. Ayrca, bu tablolar, beyin
leri kartrmaktan baka bir ie de yaramyorlard. nk, bir
birlerini izleyen yllar ayn uzunlukta deillerdi. Ayn sayl yl
iinde ou zaman iki kez ayn bayramn geldii grlebiliyordu.
Gerekte, Bathlarn birou iin, 1000 yl, bize inandrlmak is
tendii gibi, endieyle dolu deildi. nk, hangi gne rastlad
bilinmiyordu.
Gazap gn haberlerinin ruhlar zerine drd glge d
ncesi, bu kadar da yanl myd? Tm Avrupa, 1000 yllarnn
sonuna kadar titreyip, bu kadar mr olduu ileri srlen tarih
getikten sonra birden .yatmad. Ama, bundan da kts, endie
dalgalan srekli olarak bir oraya bir buraya yayld durdu. En
die, bir yerde yatt zaman, mutlaka biraz uzakta bir yerde
yeniden ortaya kyordu. Bazen, hayali bir grnt ilk iareti ve
riyor veya bazen de 1009'da sann kabrinin tahrib edildiinde
olduu gibi, tarihin byk trajedilerinden biri, veyahut da sadece
sert bir frtna, kyamet endiesini tekrar harekete geiriyordu.
Bir baka gn ise, bayram gnlerini hesaplayan bilginlerin tah
minleri, okumu evrelerden, ynlara kadar ulayordu. 1000 y
lndan biraz nce, Abbon de Fleury, Btn Dnyada Son'un,
Cebrailin Meryem'e haber getirdii gnn yldnm ile Kutsal
Cuma'nm karlatklar srada olaca sylentisi yaylmt diye
yazyordu (75). Gerekte, Saint-Paul'n tsa insanlar bir gece hr
sz gibi, anszn yakalayacak dedii hatrlanarak, birok din bil
gini, Kutsalln gizledii srlan aa kartmak iin yrtlen a
balan knamaktaydlar. Ama ne zaman gelecei belirsiz bir dar(75)

Apologeticus, in Migne, col. 472.

115

beyi beklemek daha m az endie vericiydi? O ortamda ortaya

kan ve bizim ilk genlik kaynamas diyebileceimiz bu kark
lklarda, o dnemin insanlar yalanm bir insanln atrda
malarn gryorlard. Ama, hayat hereye ramen dayanlmaz bir
biimde insanlarn iinde mayalanyordu. Fakat, ne zaman hayat
zerinde derin dnseler, hibir dnce onlara hertrl gen
glerin nne alm muazzam bir gelecek duygusu kadar ya
banc gelemezdi.
Eer, insanln tamam sonuna doru hzla komaktaysa, bu
yolda olma duygusu, teker teker alnm her yaam iin daha
canl olarak ortaya kmaktayd. Birok dinsel yaznn ok sevi
len ifadesine gre, mmin, dnya zerinde, rastlantlardan ok,
amacnn nemli olduu bir yolda ilerleyen bir hac deil miydi?
Muhakkak ki, insanlarn ou, srekli olarak selametlerini dn
myorlard. Ama, dndkleri zaman da, bunu gl bir biim
de ve zellikle somut imajlarn yardmyla yapyorlard. Bu canl
hayaller, onlara ani olarak geliyordu, nk kkten dengesiz olan
ruhlar, ani dnlere yatknd. Sonuna yaklamakta olan bu dn
yann kllerine akln kaptrm birok kimse, dnya nimetlerini
terkederek, ile ekmek zere kiselere kapanmlard. Bu yola
bavuran birok efin yannda, baz senyr aileleri de bu yolla yok
olmulardr. rnein, Fontaine-les Dijon Sireinin alt olu, ile
rinden en nls olan Bernard de Clairvaux'nun telkinleriyle, ken
dilerini bir manastra kapatmlardr. Dinsel zihniyet bylece, top
lumsal tabakalarn kaynamasna kendi usulnce katkda bulunu
yordu.
Ancak, birok hnstiyan bu kadar g uygulamalara giriecek
cesareti kendilerinde bulamyorlard. Dier yandan, belki de hakl
olarak, Tanr katna kendi erdemleriyle ulaamayacaklarn d
nyorlard. Bu durumda, tm umutlarn imanl kimselerin dua
larna balyorlard. Birikmi erdemlerini tm insanlarn hizme
tine sunan bu imanl kimseler, baz ileke gruplar, azizlerin kut
sallklarm onlarn eyalarnda koruyan baz rahiplerdi. Bu hns
tiyan toplumda, kamu yararna hibir i, manevi kurululannkiler
kadar vazgeilmez grlmyordu. Burada yanlgya dmeyelim.
Manevi hizmetlerinin yannda, byk manastr ve katedrallerin top
lumsal yardm konusunda olduu kadar, kltrel ve ekonomik alan
da da byk roller oynadklan bilinmektedir. Ama o a insanlar
iin bunlar hi de gerekli olmayan eklenti paralaryd. Tamamen
doastnn etkisinde kalan dnyevi bir yaam kavram, br ta
raf dncesiyle srekli yaralanyordu. Kral ve kralln mutluluu
ll

imdiki zamanda; kral ve atalarnn selameti ise ebediyen; i

man Louis Saint Victor de Paris'de bir kilise kurup da buraya s
rekli bir rahipler cemaati yerletirdiinde, bu iten bekledii ya
rarn bu olduunu aklamt. Ayn ekilde I. Otton, Kutsal inan
cn artan zaferinin mparatorluumuzun devam ve korunmasna
bal olduuna inanyoruz diyordu (76). Bu gl, zengin, zgn
yasa sistemleri koyucu, dinsel siteden, dnyevi siteye gei
sorunlaryla alkantl bir kiliseden; heyecanla tartlan ve Bat'nm genel evrimine ok byk arlk koyan bir sr sorun kal
mtr. Bu izgilerin, feodal dnyann gerek imajndan ayrla
mayacan dnrsek, cehennem korkusunda, zamann en b
yk toplumsal olaylarndan birini buluruz.

(76)

Tardif, Cartons des Rois, Nu. 357. Diplom, regum et Imperatorum

Germaniae, c. I., I. Otton, Nu. 366.

AYIRIM 3
ORTAK BELLEK

I. Tarih Yazcl

Feodal toplumda, gemie zlem duyulmas iin birok etki

biraraya toplanyordu. Din, kutsal kitaplarda anlatlan olaylar
kantlamak zere, kendine zg tarih kitaplarna sahipti. Dinsel
olaylar, tarihsel olaylarn hatrlanmalarndan baka birey deildi.
Bunun yannda, halk arasndaki biimiyle din, en eski azizlerin
hayatlarndan tretilmi masallarla besleniyordu. Nihayet din, in
sanln sonuna yaklatn savunarak, sadece bugn ve yarnla
ilgilenilen byk umut alarnn yaratt iyimser ortam saf d
brakyordu. Dinsel hukuk eski metinlere dayanyordu. Laik hukuk
ise onun devamna. Manastr veya atonun bo saatleri uzun y
kleri tevik ediyordu. Gerekte, tarih konuya tam hakim ret
menler tarafndan okullarda retilmiyordu. Tarih retimi yn
temi tamamen dolaylyd. Aslnda, gerek amalar baka olan ey
lemler srasnda, tarih de retilmi oluyordu. rnein, teolojik
veya ahlaki bir reti bulabilmek amacyla, dinsel yazlarn bir
likte okunmas, gzel konuma modelleri edinebilmek iin klasik
Antikiteye ait metinlerin incelenmesi gibi. Ama, tarih ortaklaa:
bilginin iinde de hi de gerilerde bir yere sahip deildi.
Kendilerinden nce kimler yaamt, okumu insanlar hangi
kaynaklardan bilgi edinebilirler? Bu sorular sklkla sorulmak
tayd. Yaptlarndan kalan birka parayla tannan Latin Antiki
tesi tarihileri, prestijlerinden hibir ey yitirmemilerdi. Titus
Livus, yaptnn sahifeleri en ok evirilen tarihilerden biriydi.
1039-1049 arasnda Cluny rahiplerine Paskalya ncesi okuma iin

119

datlan kitaplar arasnda, Titus Livusinkine de rastlyoruz (77).

Yukar Orta am anlat yaptlar da unutulmamt. rnein,
10. ve 12. yzyllarda kopya edilmi, Grgoire de Toursun yaptna
ait ok sayda elyazmas nsha bulunmaktayd. Fakat, hi tart
masz ,en nemli etki, 4 ve 5. yzyllardaki belirleyici dnemin
yazarlarna aitti. Bu yazarlar, birbirlerine o dneme kadar tama
men yabanc kalan iki tarihsel gelenek arasnda, bir sentez yapma
greviyle kendilerini ykml grmlerdi. Avrupann o tarih
lerde yeni bir dnya olarak ortaya karken, temel bavuru kay
nan oluturan bu ikili miras, ncil ile Yunan ve Roma kltr
leriydi. Kayserili Eusobos, Saint Jrme ve Paul Orose tarafndan,
o zamanlar giriilen, bu kaynaklan birletirme abasn sonuca
ulatrmak iin, bu nclere bavurmak artk gerekli deildi. BunIann yaptklarnn z almt ve her gn de yeni yazlann yayn
lanmasyla ama daha ilerilere ulamaktayd.
imdiki ann arkasnda, her zaman orada duran zamann b
yk aknn itiini, duyulur bir hale getirme endiesi, o kadar
canlyd ki, dikkatlerini hereyden nce, yakn olaylar zerinde
toplayanlar bile, giri niteliinde bile olsa, bir cins kubak ev
rensel bir tarih yazmann gerekliliine inanyorlard. Sadece IV.
Henri dneminde, mparatorluun paralan konusunda bilgi
edinmek iin bakmak istediimiz, rahip Lambertin Hersfeld'deki
hcresinde yazd Yllklar in, balang noktas olarak Yaratl'
aldklarn gryoruz. Bugn, Karolenj hanedannn knden
sonraki Frank krallklarnn durumunu aratranlarn baktklar,
Rginon de Prm'n kronii; Anglo-Saxon toplumu konusunda
bavurulan Vorcester veya Peterborough kronikleri; Burgonya ta
rihinin zellikleri konusunda incelenen Bze Yllklar, aratrcla
rn birok kez farketme olanan bulduklar zere, insanln ka
derini hep sadan itibaren balatmaktadrlar. Eer ,tarih anlat
snn bak as, daha aada tutulmusa, bunlarda bile balan
g noktas olarak, olay kaydedicilerin kitaplanndakinden ok n
celerde bir balang noktas seilmektedir. ounlukla iyi hazme
dilmemi veya iyi anlalmam okumalarn sonucunda kaleme
alman ve bu nedenle de, ok uzak olaylar konusunda bize birey
retmekten aciz olan bu mukaddimeler, buna karlk, zihniyet
konusunda ok deerli malzemeler oluturmaktadrlar. Bu kitap
lar, feodal Avrupa'nn kendi gemii konusunda oluturduu imaj
gzlerimizin niine sermektedir. Ayrca, kronik ve yllk imalat(77)

120

Wilmart. m Revue Mabillon, c. XI., 1921.

lannn ufuklarnn darlnn bilinli olmadn gl bir bi

imde kantlamaktadr. Ne yazk ki, ebediyatm gvenli sman
terkeder etmez, yazar, bilgileri kendi toplamak zorunda kalmak
tadr. Toplumun paralanmas bilgilerini snrlandrmaktadr. l
gin bir eliki olarak, yazann anlats ilerledike, bir yandan ay
rntlar dzeyinde zenginlemekte, dier yandan da bak alan
meknsal olarak daralmaktadr. Bylece, bir Angoulme manas
trnda, Admar de Chabannes tarafndan yazlan Franszlar tarihi,
aama aama, sadece Akitanya tarihi olma konumuna ulamak
tadr.
Tarih yazclarnn benimsedikleri, yazma yntemlerinin eit
lilii de, o zamanlar masal anlatma veya masal dinlemekten du
yulan evrensel honutlua tanklk etmektedir. Evrensel tarihler
veya adna byle denilenler, ulus tarihleri, kilise tarihlerinin yann
da basit haberlerin yllar itibariyle topland kitaplar da tarih ki
tab saylmaktadrlar. Byk olaylardan biri insanlar etkiler etki
lemez, hemen bir anlat zinciri, bunu konu olarak almaktadr. r
nein, mparatorlar ve Papalarn mcadelesi veya zellikle Hal
seferleri gibi konular. Yazarlar insan varlndan bireyi farklla
tran izgileri vermekte, heykeltralar kadar becerikli olmamakla
birlikte, biyografya yazmak modayd. Bu sadece, azizlerin hayat
hikyeleri biiminde ortaya kmamaktayd. Mihraplarda yer ala
cak hibir nvanlan olmamasna ramen, Fatih Guillaume, Alman
mparatoru IV. Henri, II. Conrad, maceralarn yazacak, rahipler
bulmaktaydlar.
Bir 11. yzyl yksek baronu, Anjou kontu Foulque le Rchin,
bu konuda daha da uzaa gitmitir. Kendinin ve soyunun tarihini
kendi adyla, ya kendi yazd, ya da yazdrtt. Bu dnyann byk
leri, anlara ne kadar da nem veriyorlard. Kukusuz, bu konuda
baz blgeler, nisbi olarak fakir gzkmektedirler. Bunun nedeni,
her hal- krda buralarda daha az kitap yazlmasdr. Kronik ve
ya yllk yaynnda Sen ile Ren arasndaki blgeden ok daha fa
kir olan Akitanya ve Provence, ayn ekilde, ok daha az din ki
tab retmilerdir. Feodal toplumun meguliyetleri iinde, tarih
deiken yaygnlyla, kltr geneli hakknda olduka nemli bir
barometre rol oynuyordu.
Ancak, bu noktada yanlgya dmemek gerekmektedir. Ge
mi zerine bu kadar istekle eilen bu a, eski dnemler hak
knda, gereklerinden ok, dsel tasvirlere sahipti. En yakn tarih
ler hakknda bile bilgi edinebilmenin gl yannda, zihniyetle

121

rin de kesinlikten uzak olmas, tarihi yaptlarn derindeki gerek

ler yerine, yzeydeki garipliklerin peinde komalarna neden olu
yordu. 9. yzyln ortasndan itibaren ortaya kan talyan tarih
anlatcl gelenei, 800 ylnda Charlemagnem ta giydiini tm
den unutarak, Sofu Louisyi ilk Karolenj imparatoru olarak tak
dim ediyordu (78). Dnce eyleminden ayrlmas mmkn olma
yan, tarihe ilikin tanklklara eletirel yaklam, mutlak olarak
bilinmeyen birey saylamazd. Bu konuda ilgin bir kant, Guiberd
de Nogentm Azizlerin eyalar zerindeki artc denemesidir.
Fakat hi kimse, bu eletirel yaklam eski belgelere uygulamay
dnmyordu. Hi olmazsa Ablard'dan nce bu byleydi. s
telik, bu byk adamda bile eletirel yaklamn alan ok dar
kalmaktayd (79). Klsik tarih yazclnn can skc iki miras
olan, ssl yazmak ve kahramanlk olaylarna yaslanmak, Orta
a yazarlarnn belini bkyordu. Eer baz manastr kronikleri
ariv belgeleriyle doluysa, bunun nedeni, bu kroniklerin amacnn
sadece o manastrlarn mal varlnn mlkiyetinin, manastra ait
olduunu kantlamak olmasyd. Buna karlk, bir Gilles d'Orval,
ok daha kararl bir slupla yazlan yaptnda Lige piskoposunun
deerlerini sergilemeye uramam myd? Bu ii yaparken, yo
lunun stnde, kentlerin kurtulu szlemelerine dair belgelerin
ilklerinden biri olan Huy kentine ait szlemeyi bulmutur. Ancak,
bu belgenin zmlemesini yapmaktan, okuyucuyu skmaktan
korktuu iin kanmtr. Latin dnyas kroniklerine nazaran
ok daha dzgn ve akll olan rlanda okulunun stnl, bu
bahanelerden kurtulabilmi olmasndadr. Baka bir zihinsel ak
mn kendi cephesinde sunduu sembolik yorumlama, gereklerin
anlalmas ynnde bulanklk yaratyordu. Kutsal kitaplar tarih
kitaplar mdr? Hi kukusuz evet. Fakat, bu tarihin hi deilse
bir blm, yani Eski Ahit, zellikle sorun kartyordu. Resm
yorum, bu blmde, kendi anlamlarn kendilerinde tayan olavlann anlatmndan ok, gelecein ngrsn, Saint Augustinin
szleriyle, gelecein glgesini gryordu (80). Son olarak da,
bu yaklam nedeniyle ortaya kan tarih imaj, perspektifin bir
birlerini izleyen dzlemlerinin aralarndaki farklar alglama yete
neinden yoksundu.
(78)

(79)
(80)

122

Bkz. E. Perels, Dos Kaisertum Karls des Grosset in Mittelatterichen

Geschichtsquellen, in Sitzungberichte der Preussischen Akademie,
Phil hist. Klasse, 1981.
P. Foum ier et G. Le Bras, Histoire des Collections, Canoniques, c.
I I I . , 1932, s. 338.
De Civ Dei, X V II, 1.

Ama bu tam anlamyla, Gaston Parisnin dedii gibi, o dnemde, inat bir biimde nesnelerin deimezliine inanld an
lamna gelmez. Bylesine bir eilimi, nceden belirli bir amaca
doru hzl admlarla yryen insanlk kavramyla badatrmak
mmkn olmazd. Zamann deimesine dair : Kamu oyuyla
uyum iinde olan Freislingli Ottonun kroniine verdii ad buy
du. Buna karlk, halk iirleri, Karolenj valyelerini, Atillann
Hunlann ve Antik kahramanlan, 11. ve 12. yzyl valyelerinin
izgilerine gre tasvir ediyorlar, bu da kimseyi artmyordu.
Hibir zaman inkr edilmeyen bu edebi deimenin, uygulama
daki geniliini saptama konusunda, herkes tamamen aciz kalyordu. Bunun ilk nedeni, hi kukusuz cehaletti. Ama bundan da
nemlisi, dn ile bugn arasndaki dayanma, ok gl olarak
alglandndan, elikileri gizliyor ve bunlar gerektiinde ortaya
kmak zere dlyordu. Yal Roma mparatorlar gnn hkm
darlarnn ayn olarak dnlyordu, nk Roma mparatorlu
unun hl yaadna inanlyor ve Saxon veya Salien hkmdar
larnn dorudan Sezar veya Augustus soyundan geldii dn
lyordu. Her dinsel hareket, kelimenin tam anlamyla, kendini bir
reform, yani balangtaki safla dn olarak gryordu. Ayn
ekilde, geleneki tavr, srekli olarak bugn dne ekiyor ve
bu nedenle de, .imdinin ve gemiin renkleri birbirine karyor
du. Bu durumdaki geleneki tavr, her zaman farkllk anlayna
sahip olan tarihi zihniyetinin tam karsnda yer alyordu.
ou zaman bilinsiz olmakla birlikte, zaman zaman da ha
yali olaylar bilerek retiliyordu. Hi kukusuz, feodal an, din
sel ve sivil siyaseti zerinde etki yapan byk sahtekrlklar, on
dan biraz nceki dneme aittir, rnein, Konstantinin sahte
Ba 8. yzyln sonunda ortaya kmt. Sevillal sidorea at
fedilen sahte kararnameler ile papaz Benoit'nm sahte fermanlarn
iml eden artc atlye, Karolenj Rnesansnm gelime dne
minde icra-i sanat eylemitir. Fakat, bu verdiimiz rnek, za
man iinde birok kez tekrarlanmtr. 1008 ile 1012 arasnda
Worims piskoposu Saint Buchard tarafndan derlenen dinsel yasa
lar, yanltc atflar ve sinsi dzenlemelerle doludur. Sahte bel
geler, mparatorluk saraynda da iml edilmitir. Saylamayacak
kadar ok dier bakalar, kilise scriptoria (kalem)larmda yer
alan belgelerin ok kt bir ne sahip olmalar ve gerekte tm
sahteciliklerin bilinmesi ya da tahmin edilmesi, yazl belgelere du
yulan gvenin giderek kaybolmasna neden oluyordu. Bir yargla
ma srasnda, herhangi bir kalem herhangi bireyi anlatmak iin

123

kullanlabilir diye bir Alman senyr, bu durumu dile getiriyor

du (81). Aslnda, sahtecilerin ve efsane dknlerinin zaten evren
sel olan imalatlar, bu birka yzyl boyunca olaanst bir a
lma uradlarsa, bunun sorumluluundaki en byk pay, nceki
uygulamalara dayanan hukuk pratii ile srekli hle gelmi bulu
nan dzensizlie aittir. cat edilen dokmanlarn ou, gerek
bir metnin imha edilmesini gizleme amacn tayordu. Ancak, bu
kadar ok sahtekrlk yaplmasna, bu kadar ok dindar ve ka
rakter ululuunda tartlmaz bir yere ulam kimselerin bu olay
lara bulam olmalarna ramen, bu sahtecilikler, kendi dnem
lerinde bile, ahlk ve hukuk tarafndan ou zaman knanmlar
dr. Burada zerinde dnlmeye deer, psikolojik bir belirti or
taya kmaktadr. artc bir paradoksla, gemie sayg duyma
uruna, onu olmas gereken tarzda yemden ina etme tavrna
ulalmtr.
Ayrca, tarihsel yaztlar ne kadar ok olurlarsa olsunlar, bun
lardan ancak ok dar bir sekinler grubu yararlanabiliyordu. n
k, belki Anglo-Saxon'lardaki hari, bu belgelerin dili latinceydi.
Bir insan yneticisinin litteratinm kk evresine dahil olup ol
mamasna gre, gerek veya dzenlenmi gemi, onun stnde
ok veya az etki etmekteydi, rnein, Almanya'da I. Otton'un ger
eki siyasetinden sonra, III. Ottonun bilinsiz anlarn peinde
koan siyaseti; Ebedi Kent (Roma)'i bilinli bir ekilde, aristok
ratik kar gruplan ile sahte papalann mcadele konusu olarak
brakan okumasz yazmasz II. Conraddan sonra, ok eitilmi III.
Henrinin kendine Romallar patriciusu dedirtmesi ve Papalkta
reform yapmas, bunlara iyi birer rnektir. Ancak, eflerin en ca
hili bile, bu anlar hzinesinden, bir lde de olsa yararlanmaktan
geri kalmyordu. Alkn olduklan yazc-rahipleri onlara, bu ko
nuda kukusuz yardmc oluyorlard. Daha sonra ,torununun Ro
ma atmosferinin prestiji konusunda gsterecei duyarlktan ok
daha azma sahip olan I. Otton, buna ramen, soyunun Sezarlann tacn ilk giyen yesi olmutu. Kimse bize, bu okumaktan aciz
kraln, hangi statlarn ona hangi kitaplar evirmeleri veya zet
lemeleri sayesinde, henz imparatorluu oluturmadan, impara
torluk geleneini nasl rendiini syleyemeyecektir.
Halk dilinde yazlm destansal ykler, okumay bilmeyen
ama dinlemeyi seven kimselerin tarih kitaplarydlar. Destanlarn
(81)

124

Ch. E. Perrin, Recherches sur la Seigneurie Rurale

cLApres tes Plus Anciens Censiers, s. 684.

en Lorraine

ortaya kardklar sorunlar Orta a incelemeleri iinde en e

likili olanlanndandr. Bir ka sahife, bu sorunlarn karmakl
n sergilemeye yeterli olmayacaktr. Ama burada gene de, top
lumsal yap tarihi asndan zellikle nemli yanlar ile, daha ge
nel olarak, ortaklaa belleke ilikin zellikleri ynlerinden desta
nn incelenmesi gerekmektedir.
IL

Destan

Bizim anladmz anlamda Fransz destannn tarihi, 11. yz

yln ortasna doru, belki de bunun biraz ncesinde balar. Asln
da, bu tarihten itibaren, Kuzey Fransada halk dilinde kahraman
lk arklarnn ortalarda dolamaya baladklar kesindir. Bu
nisbi olarak eski tarihli besteler konusunda ne yazk ki, sadece
dolayl bilgilere sahibiz: rnein, kroniklerdeki atflar latinceye
yaplan bir aktarma esrarl La Haye paras gibi . Hibir efsa
ne yazt, 12. yzyln ikinci yarsndan sonraya tamaz. Fakat,
eldeki nshadan, kopya edilen metnin tarihini kartmak mmkn
deildir. Birka aydnlatc iaret, en azndan iirin 1100ler ci
varnda var olduu konusunda bize gvence vermektedirler. Bun
lar, bugn okuduumuz biime ok yakn bir biimde olmak ze
re, Roland arks; Guillaume arks bu ark, artk eski bi
imlerine sahip olmadmz birok arky zikretmektedir; ni
hayet, bir elyazmasnm balangcndaki bilgiler ile zmlemelerin
ortaya koyduklarna gre, 1088 tarihli olan Gormont ile Isembert
ad verilen destandr.
Rolandm yks, tarihten ok, folklordan kaynaklanmaktadr.
vey evladn ve vey babann kinleri, haset, ihanet. Bu sonuncu
motif, Gormontda yeniden belirmektedir. Guillaume arksnda
anlatlan bir halk efsanesidir. yknn sslemeleri iinde tarihi
bir boya gzkmesine karlk, Roland dramnda yer alan, kii
lerin ou, en nemlileri olan, Olivier, Isembert ve Vivien de da
hil, tamamen uydurma kimselerdir. 15 Austos 778'de Charlemagnem artlarnn Pireneleri geerlerken bir dman birlii tarih
bunlarn Basklar olduunu sylyor, efsane ise Araplar olduunu
syleyecektir tarafndan tuzaa drld ve bu karklk
iinde birok efle birlikte, Roland adnda bir kontun ld ise
dorudur. Gormontun yksnn getii Vimen ovas, 881'de ger
ek bir kral Louis, Karolenj hanedanndan III. Louisnin gerek
putperestleri yenmesine tank olmutu. Gerekte Norman olan bu
putperestler, efsanede bir kez daha slam askerleri haline dn

125

mlerdi. Kont Guillaume ve kars Guibourc, Charlemagne d

neminde yaamlard. Roland arksnda. olduu gibi, Msl
manlarla cesaretle arpan kont, bazen Dneklere yenilmesine
ramen, her zaman kahramanca savayordu. yaptm da geri
plannda, sunulan tablonun kark yaps iinde, gerekten ya
am ama, ne zaman yaadklarnn saptanmas mmkn olma
yan kimseler grmek, zor deildir. rnein, bapiskopos Turpin,
nl bir putperest olan Viking kral Gomont ve Guillaume arks
nda, kle kkeninden tr duyulan kmsemeyi yanstc bir
biimde kapkara izgilerle betimlenen u karanlk Bourges kontu
Esturi gibi.
12. ve 13. yzyllar boyunca yazl hale getirilen, ayn konu
daki birok iirde de aynL eliki yer almaktadr. Bu iirler iin
de ok sayda hayvan hikyeleri bulunmaktadr. Bu tr, zaman
iinde zenginleirken, konularn ancak hayal rnleriyle zenginletirebilmektedir. Hemen her zaman, hi olmazsa bugn bilinenler
den, kk ok eskiye giden yaptlarn yklerinin tam ortasnda,
tartmasz tarihsel olan bir motif grlebildii gibi, hi beklen
medik lde belirsizlik tayan bir ayrnt yn iinde boulmu
bir ekilde ortaya kt da grlmektedir. rnein ok ayrnt
dzeyinde izgiler, varl oktan unutulmu veya varl kukulu
bir atoya dair bilgiler gibi. Bylece aratrmacnn nne zm
olanaksz iki sorun kmaktadr. Birka kez yzyllk bu derin u
kur zerinde ina edilen hangi kprler araclyla bu kadar uzak
bilgiler airlere aktarlmaktadr? rnein, 15 Austos 778 traje
disi ile 11. yzyln son yllarna ait Roland arks arasnda hangi
esrarl gelenek bu balan dokumutur? 12. yzyldaki Raoul de
Cambrai destannn yazan lirik air, 943 ylndaki Raoul de Gouy
nun olu tarafndan Herbert de Vermandois'nm oullanna kar
dzenlenen saldmy, saldrgann lmn ve bu olaylarla birlikte
dramn dm olan, kahramann adalar, Ybert, Sire de
Ribemont, Bernard de Rethel, Ernaut de Douaiyi kimlerden
renmitir? ite birinci esrar. Ama kincisi, bundan daha az nem
li deildir. Acaba, bu doru veriler, neden bu kadar bozulmu bi
imleriyle karmza kmaktadrlar? Veya, daha dorusu n
k, en son dzenleyiciler tek balarna tm bozulmalardan sorum
lu tutulamazlar olayn gerek yz, onlara nasl olup da bu ka
dar yanllk ve uydurmayla karm olarak ulamaktadr? Ger
ein pay ile hayalin payn eit lde hesaba katmayan her
aratrma giriimi, bu unsurlardan birini feda etmi olacaktr.

126

Destan iirleri, ilke olarak okumak iin deildir. Bunlar, ya

yksek sesle ezberden sylenmek ya da, daha sk bir uygulama
olarak, monoton bir sesle sylenmek iin bestelenmilerdi. ato
dan atoya veya meydandan meydana, jongleur ad verilen pro
fesyonel ezberciler tarafndan, destanlarn tand grlmekteydi.
Bu jongleurlerin en mtevazileri, her dinleyicinin gmleinin
sarkk yanndan ekip kard paralarla yaamlarn srdremediklerinden, gezici anlatc mesleine bir de balad syleyiciliini
eklemek zorunda kalyorlard (82). Baz yksek senyrlerin hima
yesini salayan ve onlarn atolarna yerleen daha ansl dier
bazlar, geici de olsa srekli bir ekmek parasna kavuuyorlard,
te, destan yazan airler, ayn zamanda icrac olan bu kimseler
arasndan kmaktayd. Dier bir ifadeyle, bu jongleurler bazen
bakalarnn iirlerini szel olarak tekrarlyor, bazen de ilk kendi
leri tarafndan retilmi olanldg yayyorlard. Avrupann bir
ucundan dierine, destanlar arasnda sonsuz farkllklar bulum
maktayd. Bir destan ilk yaratan air, bunu ok nadir olarak ta
mamen kendi retmekteydi. Nadiren sadk bir tekrarlayc olarak
kalabilen bu kimseler, ounlukla bakalarnn yaptlarm dei
tirerek, kendilerine mal ediyorlard. ok deiik unsurlardan olu
an dinleyici kitleleri, genelde okumasz yazmasz olduklarndan,
hemen her zaman anlatlan olayn gerekliini tayinden uzak ol
mann tesinde, elenceye ve alk olduklar duygularn comasna
daha fazla nem veriyorlard. Yaratclar ise, anlatlann zn
srekli olarak yeniden biimlendirmeye almlard. Dier yan
dan, bu kimseler, incelemeye ok az yer brakan bir yaam tarz
nn yannda, memnun etmek zorunda olduklar bykleri sk sk
ziyaret etme durumundaydlar. te, bu edebiyatn insani geri cep
hesi bylesine bir yapdayd. Bu kadar ok annn nasl olup da
doru bir biimde bu yaptlarn iine girdiini aratrmak demek,
jongleurlerin hangi yollarla, olaylar ve insanlardan haberdar ola
bildiklerini soruturmak demektir.
Hatrlatmak gereksizdir ki, bilebildiimiz kadaryla, arklar
da doru olan noktalarn hepsi deiik bir biimde kroniklerde
ve sylencelerde de yer almaktadr. Eer byle olmasayd, bugn
doru bilgileri nasl ayklayabilirdik? Ancak, gereklere ters d
meyi gze almadan, jongleurleri birer ktphane kurdu olarak
grmek mmkn deildir. Dier yandan, bizzat kendilerinin gr
me olana olmayan yazl malzemelerdeki bilgilere dolayl yoldan
(82)

Huon de Bordeaux, d. Guessard et Grandmaison, s. 148.

127

nasl ulaabildiklerini sormak gerekir. Bu konudaki araclar ola

rak, akla ilk nce bu belgelerin koruyucular gelmektedir. Yaz
clar ve zellikle de rahipler gibi. Bu dnce, feodal toplumun
koullaryla uyumsuzluk gstermemektedir. Aslmda, kendiliin
den ile bilgimi birbirlerine zt grmek byk bir hatadr. Ro
mantik eilimle tarihiler, halk iirinin mezleri ile Latin ede
biyatnn profesyonel raklar olan yazc-rahipler arasnda al
maz bir duvar hayal etmilerdi. Dierlerinin yokluunda, bu ko
nuda tank olarak Gormont arkts'mn rahip Hariulf tarafndan
La Haye Parasnda yaplan zmlemesine bakabiliriz. Byk
bir olaslkla, bir okul altrmas olan La Haye Parasnda bir
12. yzyl fransz yazc-rahibin, Ganelonun ihaneti zerine yaz
d latince iiri grmekteyiz. Bu bize, kiliselerin loluunda, halk
dilinden destanlarn hem bilindiini hem de onlarn kmsenmediini gstermektedir. Ayn ekilde, Almanya'da Virgil tarz se
kizli uyaklarn artc bir ekilde bir germen efsanesine uygu
land Waltharius belki de bir renci devinden domutu. Bunun gibi, bize aktarldna gre, daha sonra Arthur'n macera
larnn yrek paralayc yks, 12. yzyl ngiltere'sinde laikle
rin olduu kadar, gen rahiplerin de gz ya dkmelerine neden
oluyordu (83). Baz kat kuralclarn aalklara saldrmalarna
karlk, genelde din adamlar ocaklarnn ve onun en deerli m
cevherleri olan azizlere ait kutsal eyalarn, nn yayma eilimindeydiler. Bu nedenle de meydanlarda, en ak arklardan, din
sel yaznn en sofu hikyelerine gemeye alk olan jongleurleri,
bu emsalsiz propaganda aralarn, yok varsayamazlard.
Joseph Bdier'nin unutulmaz szlerle kantlad zere, bir
ok epik efsanede manastr damgas bulunmaktadr. Btn ta
rihsel unsurlarnn Rhne kylarnda yer ald, Grard de Roussillon'un yksnn Burgonya'ya geebilmesi ancak Pothires ve
zellikle de Vzelay rahiplerinin gayretleriyle aklanabilir. Saint
Denis de France manastr, fuar ve burada yatan kutsal beden
ler olmadan; ne kutsal emanetler tarihi konusunda kiliseye gelen
haclardan ok fuarn mterilerine ynelik olan mizahi Charlemagnen Yolculuu'nu, ne de ok daha ciddi ve skc tarzda ama
buna yakn bir konuyu ileyen Floovant, ne de bir rtnn ar
kasnda, manastrn ve anlar dindarca korunan Karolenj hkm
darlarnn gzkt bir sr ark'y kavramak mmkn ol
mazd. Capet krallarnn dostu ve danman olan bu byk din(83)

128

Aireld de Rievaulx, Spculum Charitatis, II., 17, in Migne, col. 565.

Bylece eer, rneklerin ounluunda 11. yzyln sonu ve

12. yzyln balarnn bulucularnn, efsane ve destanlarnn
unsurlarn kroniklerden veya ariv malzemelerinden, dolayl bile
olsa, edinmediklerini kabul edersek, o zaman anlatlarn temelin
de daha eski bir gelenein bulunduunu varsaymak gerekmekte
dir (85). Gerei sylemek gerekirse, uzun zamandan beri klasik
olan bu varsaym, ancak ona giydirildiini grdmz biimler
yznden tehlikededir. Balangta, olaylarn scanda ortaya
kan ksa arklar vard. Bizim imdi tandmz arklar, bu ilk
arklarn, ileri tarihlerde olduka beceriksiz bir biimde biraraya
getirilmilerdir. Hareket noktasnda, halk ruhunun kendiliindenlii; sonda bir edebiyat almas. Ancak, izgilerinin basitliin
den tr ok ekici olan bu grnt, aratrma karsnda silinmek zorunda kalmtr. Muhakkak ki, btn arklar ayn biimde
olumamlardr. lerinden bazlarna sonradan yaplan kaba ek
lemeler hi de nadir deildir. Ancak, Roland.' tarafszca okuduk
tan sonra, kim onun tek bir kimsenin yapt olduunu yadsya
bilir? Bir adamn, ama byk bir adamn yapt olan bu arkda,
estetik anlay eer yazara ait deilse, en azndan zamannn es
tetik kavrayn aktarmaktadr; kayp birka arknn soluk yans
malarn deil. Bu anlamda, kahramanlk arklarnn 11. yzyl,
sonlarnda doduunu sylemek ok doru olacaktr. air deha
sahibi olsa da bu sk rastlanan bir olay deildir. Roland'in g
zelliinin bir istisna olduu unutulmamaldr genellikle kendi
sanat tarzna gre davranmakta ve kuaklar boyu kendine aktar
lanlar istedii gibi kullanmaktadr.
Dier yandan, feodal a insanlarnn gemie duyduklar ilgi
ve bunun anlatlmasndan duyduklar honutluk karsnda, bu
anlat geleneinin yzyllar boyunca devam etmi olmasna ama
mak gerekir. En fazla yelenen dinleme yerleri, gezginci kimsele
rin birbirleriyle karlatklar yerlerdi. Anlar birok iiri ssle
yen, hac seferleri, fuar alanlar, krallarn ve tccarlarn kullan
dklar yollar gibi. Tesadfen ele geen bir metinden rendiimize
gre, uzun mesafelerde ticaret yapan Alman tccarlar, baz Al
man destanlarn skandinav dnyasna tantmlard (86). Bura
dan hareketle, fransz tccarlarnn da, kuma denkleri, veya ba(85)

(86)

130

Louisnin Ta Giymesinde istisnai olarak kroniklerden yararlanl

m olmas olanaksz gibi grlmyor. B kz.: Schladko, in Zeitsch
rift Fr die Franzsiche Sprache, 1931, s. 428.
Thiedrek saganrn nsz B k z.: H. J. Seeger, Westfalens Handel,
1926, s. 4

harat uvallaryla birlikte, alk olduklar yollar boyunca, kahra

manlk temalarn, hi deilse, baz adlan tadklarn dnebi
liriz. Herhalde, haclarla birlikte, bu tccarlann ykleri jongleur
lere Dou corafyasnn adlann retmitir. Ayn biimde, saf bir
egzotizm duygusu ve yerel renkleri hafif bir kmseme ile Burgonya ve Pikardiya tepelerinde sylenen arklarda yer alan, Ak
deniz zeytininin gzelliini de bu kuzeyli airlere haclar ve tc
carlar retmilerdir. Genelde, manastrlar da destanlann gelime
leri iin uygun birer alan olmulardr. nk, oralardan ok yol
cu gemekte, anlarn saklanmas buralarda daha kolay olmakta
ve nihayet, ok sonralan Pierre Damien gibi pritenlerin syle
diklerinin aksine, rahipler yk anlatmasn sevmektedirler (87).
Charlemagne zerine anlatlan en eski fkralar, daha 9. yzyldan
itibaren Saint-Gall manastrnda yazl hale getirilmilerdir. 9.
yzyln banda kaleme alnan, Mont-Cenis yolu zerindeki Novalaise manastr kronii, destansal izgilerle doludur.
Bunlarla birlikte, hereyin tapmaklardan ktn dnme
miz gerekmemektedir. Senyr aileleri de dier yandan kendi gele
neklerine sahiplerdi ve ato salonlarnda, tapmaklarn stunlar
arasnda olduu gibi, atalardan sz etmekten zevk almyordu.
rendiimize gre, Lorraine dk Godefroy, konuklarna Charlemag
ne ykleriyle ziyafet ekmekten byk zevk alyordu (88). Bu
zevkin sadece ona m ait olduu dnlecektir? Dier yandan,
destanlarda Karolenj dneminin bu en byk kiisinin, birbirleriyle elien grntler iinde resmedildiini grmekteyiz. Hemen
hemen dinsel bir tapnmann evreledii soylu senyr Roland g
rntsnn karsnda, birok arknn ba kiisi olan arsz
ve aptallam yal bir Roland yer almaktadr. Birinci akm,
kilise tarih yazclnn halka inme ve Capet hanedannn propa
ganda abalarna uygundur. kinci akmda ise, baronlarn antmonarik damgalarn grmemek mmkn mdr?
Demek ki, kiiler hakkmdaki anlatlar, kuaktan kuaa, iir
biimine dnmeden geebiliyordu. Ama sonunda bunlar gene de
iir haline getirildiler. Ne zaman? Sorun hemen hemen zlmesi
mmkn olmayan bir durumdadr. nk, sz konusu olan dil
Franszcadr. Yani, Latince'nin basit bir yozlamasndan, edebi
dil mertebesine ykselinceye kadar, birok yzyl geirmi bir dil.
Krsal arklar, yani halk dilindeki arklar, 9. yzyln sonla(87)
(88)

De Perfectione Monachorum, in Migne, col. 324,

Pierre Damien, De Elomosina, in Migne, col, 220.

131

nnda bir Orlans piskoposu tarafndan rahiplere yasaklanmak is

tendiinde, acaba daha o zaman kahramanlk eleri ieriyorlar
myd? Bu konuda hibir ey renemeyeceiz, nk btn bun
lar o zamanki edebiyat adamlarnn ilgi alanlarnn ok dnda
ki konulard. Ancak, sessiz delillerden ar sonular kartma ye
rine, epik arklara ilikin ilk atflarn, en erken 11. yzylda or
taya ktklarm belirtelim. Bu tanklklarn uzun bir suskunluk
tan sonra aniden ortaya klar, dizelere aktarlm destanlarn
pek de eski olmadklarna kant olabilir. Dier yandan, birok es
ki iirde, Laon Karolenj krallarnn allm bakenti olarak g
zkmektedir. Aix-La-Chapellei gerek yerine oturtan Roland ar
ksnda. bile, zaman zaman yanllkla da olsa, Laon geleneine
dair izgilere rastlanmaktadr. Oysa, bu Laon gelenei, ancak 10.
yzylda Mont-Loonun gerekten, kendine yklenen bu rol
oynad dnemde ortaya km olabilir. Daha nce veya daha
sonra km olmasnn aklanmas olanakszdr (89). Bylece, b
tn belirtilerin nda, kafiyeli biimde olmak zere, destanla
rn balca temalarnn bu yzylda olutuklarn syleyebiliriz.
Ama bu yzylda destanlar henz her trden d etkilere ak du
rumdadrlar.
arklarn temel zelliklerinden biri de, eski olaylardan ba
ka bireyi ilemek istememi olmalardr. Sadece Hal Seferleri,
hemen destanlatnlmaya layk grlmlerdir. Bunun nedeni, bu
seferlerin hayal gcn harekete geirecek btn unsurlara sahip
olmalardr. Bunun yannda bu seferler, 11. yzyldan beri iirle
rin alk olduklar, bir hnstiyan kahramanl temasn da ser
gilemektedirler. Bu iinde yaanan zamana ait yaptlar, jongleur'
lere, koruyucular zerinde tatl bir bask yapabilme olanam sa
lamaktaydlar. Bunlardan birine, bir ift krmz orap vermeyi
reddeden Arnold d'Ardres, adnn Antakya arks'ndan silindi
ini grmt (90). Bylece baronlar, kahramanlklarna dair sy
lenenlerin, azlardan azlara dolatn duymaktan; airler de
bunlar bestelemekten, baz yararlar salyorlard. Ama eer iinde
yaanlan zamana ait olan bu savalarn sahnesi kutsal topraklar
deilse, bu dnyada bu anlan anlatacak birini bulmak mmkn
deildi. Bu acaba, Gaston Paris'nin yazd gibi, destansal ma(89)
(90)

132

B k z.: F. Lot, in Romania, 1928, s. 375 ve bundan ncesi iin bu bil

gin tarafndan yaynlanan makaleler dizisi.
Lambert d'Ardre, Guines ve Ardre Kronii, c. CXXX., d. Menilglaise,
s. 311.

yalanmamn Fransz ulusunun kesinlikle olutuu anda duralmas myd? Bu ok az gereki tez 9. ve 10. yzyllara ait anlatlarn
hemen iirsel bir biime brndklerini varsaymaktadr ki, bundan
daha az emin olabileceimiz birey olamaz. Gerek, hi kukusuz,
gemi zamanlar iin saygyla dolu olan insanlarn, cokuyu ok es
kimi eylerde bulunduuna inandklar prestij dolu anlarda, ara
mak istemeleriydi. Bir jorgteur, 1066'da Hastings'de Normanlara
refakat etmiti. Ama burada syledii ark Karlemaigne ve
Rollanta Dair idi. Bir dieri, 1100'de, kk bir Burgonya ta
lan etesine yerel bir savata katliam ise, Atalarn Byk leri ni
sylyordu (91). 11. ve 12. yzyln byk kl darbeleri de kendi
hesaplarna alarn gerisine ekildiklerinde, gemi beenisi hl
devam etmekteydi. Ama artk, baka trl tatmin edilmekteydi.
Zaman zaman dizelere dklm, ama artk yazl aktarma da
yal ve bunun sonucu olarak, efsanelerle daha az yaralanm olan
tarih, artk destann yerini alyordu.
Tarihi olay ve efsanelere dayal anlatlara kar duyulan b
yk istek, feodal ada yalnzca Fransaya zg deildir. Ama
acaba, Avrupa'nn dier lkelerinde bu konudaki uygulamalar ne
lerdi?
Germen halklarnn tarihinde ne kadar gerilere gidersek, on
lar hep kahramanlarnn baarlarn dizeler halinde kutlarken
grrz. Kta ve Britanya germenlerinde, skandinavlarda olduu
gibi iki cins sava iirinin birarada kullanldn grmekteyiz.
Bir ksm ok eski, bazen mitolojik kiilere yneliktir; dierleri
ise, iinde bulunulan anda yaamakta olan eflerin zaferlerini an
latmaktadr. 10. yzylda ise, artk latince dnda, ok az dizenin
yazld yeni bir dnem almtr. Bu karanlk yzyllar boyun
ca, Alman topraklarnda eski efsanelerin yaamalar, Waltharius
adl bir latince eviri ile halk edebiyat kaynaklarnn herzaman
taze olduu Kuzeye, baz temalarn gc sayesinde mmkn ola
bildi. Bu sayede, germen efsaneleri yaamaya ve halk kendile
rine ekmeye devam edebildiler. Eer rakiplerinden birinin anlat
tklarna inanmak gerekirse, 1057den 1065e kadar Bamberg pis
koposluu yapan rahip Gunther, Atilla veya 6. yzylda snen
Ostrogot hanedan Amaleler stne olan anlatlar, Saint Augustin
veya Saint Gregoire' okumaya yeliyordu. Belki de piskopos bu
konuda, kaynamz olan metin ok ak deildir kendi gayre(91)

Saint Benoitnn Mucizeleri, ed. Certain, VII., 36.

133

tiyle, bu din d konulan iirletiriyordu (92). Bylece, onun

evresinde, oktan beri yok olmu krallann yklerinin anlatl
masna devam ediliyordu. Hi kukusuz, bu yklerin, herkesin
diliyle ark olarak sylenmesine de devam ediliyordu. Fakat, bu
arklardan bir tanesi bile elimize ulamamtr. Elimizde olan tek
ark metni ise, piskopos Aunonun 1077den biraz sonra, Alman
ca olarak Kolonya dinsel kurulundan bir rahip tarafndan dizeletirilmi anlats, bu konuda iyi bir rnek olmayp, halk kitlele
rine ynelik efsane anlatlarndan ok, dinsel arklar alanna gir
mektedir.
Bu konuda gzlerimizi rten perde ancak, Fransz destanla
rnn ortaya kndan ve bu destanlarn ve taklidlerinin bir ku
aktan beri Alman dinleyicilerini, halk dilindeki edebiyatn gzel
liklerine altrm olmasndan bir yzyl sonra, kalkmaktadr, tik
yerli Alman kahramanlk iirleri, bugn tandmz biimleriyle,
12. yzyldan nce bestelenmemilerdir. Artk kronikilerin veya
latince dize haline getirilenlerin alanna terkedilen ada byk
olaylara karlk, Fransada olduu gibi, Almanya'da da arklarn
konular yalnzca, uzun bir anlat geleneinden gelen motiflerde
aranmaktadr. artc olan, burada anlatlan gemiin, artk ok
daha eski olmasdr. Bir tek lied dk Ernst'inki 11. yzyln
bandaki bir olay, o da ok tuhaf bir bozmayla, anlatmaktadr.
Dierlerinde saf efsaneler ve hl putperest olan olaanst olay
lar; gerekte dnya apnda bir felket olan, ama ad ve kiisel
kan davalar haline indirgenmi olan, istila dneminin ok eski an
lar, birbirlerine kartrlmaktadr. Bu edebiyatn btn iinde,
tanmlanmas mmkn olan 21 balca kahraman; 375'de len bir
Got kral ile 575'de len bir Lombard kral arasnda sralanmak
tadrlar. urada, burada raslantsal olarak daha yeni dnemlerde
yaam bir kiinin ortaya kt olmakta mdr? rnein, Nibe
lungen arksnda, tarihsel hibir nitelikleri olmavan Siegfried ve
Brnhilde gibi kiilerin yan sra, Atilla, Byk Teodorik, ve Ren
blgesi Burgond krallarnn oluturduklar son derece dank bir
kiiler grubunun iine, bir 10. yzyl rahibinin de kart grl
mtr. Bu karma, mutlaka yerel ve dinsel-kurumsal bir etki
sonucu olmutur. Bu durum, eer airler konularn yazl kaynak
lan kantrma alkanlnda olan rahiplerden alsalard, byle ol
mazd. Alman manastrlannm kuruculan arasnda barbar efleri
(92)

134

C. Erdmann, in Zeitschrift Fr Deutsches Altertum, 1936, 88 ve 1937,

s. 1:16.

yoktu. Ve eer kronikiler, Atilladan hatta tiran Teodorikten

sz ediyorlarsa, bu, destanlarn onlar donatt renklerden ok
daha kara izgilerle oluyordu. Ancak, burada acaba bir eliki or
taya kmamakta mdr? Yukar Orta a potasnda, uygarl ye
niden biimlenen Fransada, dilsel varlk olarak Franszcann hem
ok farkllam, hem de dierlerine nazaran, nisbi anlamda gen
bir dil olmasna ramen, bu lke ok daha eski geleneklere yneli
yorsa, ve Karolenjleri kefediyorsa bildiimiz kadaryla, Merodorudan etkileriyle ortaya kan bir grup yaptn iinde yer al
maktadr; Almanya tamamen tersine, masallarn beslemek iin,
ok daha eski, nk uzun zaman sakl kalm ama anlat ve ar
klarn hibir zaman yitirmedii kaynaklara sahipken, daha yeni
olaylara yneliyordu.
Kastilya da ayn derecede dersle ykl bir deneyimi gzleri
mizin nne sermektedir. Anlara duyulan ilgi, orada da hibir
yerden daha az deildi. Fakat, bu yeniden fetih lkesinde, en eski
ulusal anlar henz ok yeniydiler. Bunun sonucu olarak, yabanc
modelleri tekrarlamak istemeyen jongleur'ler, sca henz geme
mi olaylar zerinde almak zorunda kaldlar. El Cidin lm,
10 Temmuz 1099 tarihindeydi. Yeni tarihlerde yaplan savalarn
kahramanlan iin bestelenen cantares tr arklardan elimizde
tek kalan El Cid iiri'nin tarihi de 1150lerdir. talyann durumu
daha da zeldir, yle gzkyor ki, bu lke asla yazl destana
sahip olmamtr. Niin? Bu kadar kark bir sorunu iki kelimey
le zmlemeye kalkmak iin cesaret sahibi olmak gerekir. Aca
ba, gemi zlemi bu lkede arklarn domasna neden olmady
sa, Italyanlar latin kroniklerini okumaktan yeteri kadar tatmin
mi salyorlard?
Destan, geliebildii heryerde, insan hayali stnde ok gl
bir etki yapabiliyordu. Sadece gzlere hitap eden kitap yerine, des
tan, insan sznn tm scaklndan ve ayn tema ile ayn drt
lklerin sesle tekrar sonucu ortaya kan bir cins entellektel ye
niletirmeden yararlanabiliyordu. ada hkmetlere, radyonun
mu yoksa gazetenin mi daha etkin bir propaganda arac olduunu
bir sorunuz. Hi kukusuz, ilk nce, 12. yzyln sonundan itiba
ren, artk yksek snflarn derinlemesine olarak bizzat kendi ef
sane ve destanlarn yaamaya giritikleri grld, rnein bir
valye, alay olarak kullanmak zere, bir saray romanndan aln
m ok ineleyici bir imadan daha iyisini bulamamt. Daha son
ralar, Kbnsh bir grup soylu, Balzac'n kahramanlaryla da ile*

135

ride olaca gibi, Tilki serisinin kiilerini oyun halinde canlandr

mlard (93). llOO'den nce, fransz destanlar henz yeni do
mularken, senyrler ocuklarna Olivier ve Roland adn vermekmularken, senyrler ocuklarna Olivier ve Roland adm vermek
ten byk zevk alyorlard. Ama, ayn zamanda Ganelonun iha
neti yznden etkilenen ayn senyrler, bu ad ortadan siliyorlar
d (94). Bazen de yklere gerek belgelermi gibi bavuruluyordu.
Daha kitabi bir dnemin ocuu olmasna ramen, nl snchal
ve Plantagent soyundan, II. Henri Renoul de Glanville, kendisine
Fransz krallarnn Normandiya dkleri karsnda uzun sren za
yflklarnn nedeni sorulduunda, eski savalarn Fransz val
yelerini yok ettiini sylyor ve buna kant olarak da, Gormont
ve Raoul de Cambrai anlatlarn gsteriyordu (95). Ama hereye
ramen, byk politikaclar, bu cins iirler araclyla, tarih ze
rinde dnme alkanln elde etmilerdi. Gerei sylemek ge
rekirse, destanlarn ifade ettikleri yaam kavray bir ok bakm
dan, onlar dinleyenlerin kavraym yanstyordu. Tm edebiyat
larda, bir toplum her zaman kendi grntsn seyreder. Ancak,
gemi olaylarn bu kadar sakatlanm ansyla, birok kereler
damgasn greceimiz ve gerekten gemiten kaynaklanan bir
gelenek gene de oluabilmitir.

(93)

(94)
(95)

136

Histoire de Guillaume le Marchal, d. P. Meyer, c. I., v. 8444 et s.

Philippe de Novare, Mmoires, d. Ch. Kohler, c. LX X II, bkz. : C,
CL et s.
Roland zerinde yaplacak bir aratrma, Bu arknn halk arasnda
hangi tarihlerde popler oduunun saptanmasn mmkn klabilir.
Giraldus Cambrensis, De Principis Instructione, dist. III., c. XII.,
(Opera Rolls Sris, c. VIII., s. 258).

AYIRIM 4
KNC FEODAL ADA ENTELLEKTEL RNESANS

I. Yeni Kltrn Baz Nitelikleri

II. yzyl Fransasnda byk epik iirlerin ortaya k, bel
ki de gelecek dnemin gl kltrel gelimesinin bu iirlerde
yansyan, nc belirtisiydi. Bu olutan sklkla 12. yzyl Rnesans olarak sz edilir. Tam alarak yorumlandnda, bir deime
yerine basit bir canlanmay ifade eden bu szck zerindeki e
kincelerimizi imdilik bir yana braktmzda, bu forml benimsenebilir bir nitelik kazanmaktadr. Gene de ona tarihlendirme ko
nusunda ok kesin iaretler atfetmemek (kouluyla. Hareket, ona
atfedilen yzyl boyunca ilk belirtilere tank olduysa da, bu belir
tilerin sk skya bal olduklar, nfus art ve ekonomik dei
meler, 1100den 20 veya 30 yl nce grlmeye balanmtr. Bu
tarihlere birka rnek vermek gerekirse, Canterburyli Anselme'in
felsefe yaptlar, en eski talyai Roma hukukularnn ve onlarn
rakipleri olan dinsel hukukularn hukuk yaptlar, Chartres okul
larndaki matematik abalarnn balangc, ancak bu kadar eski
lere gidebilmektedir. Dnce alannda olduu gibi, dier hi bir
alanda da, devrim btnsel olmamtr. Fakat, zihniyet olarak,
birok bakmlardan birincisine yakn olan kincisi feodal a, et
kilerini aklamamz gereken yeni baz entellektel izgiler tara
fndan belirlenmektedir.
Ekonomi haritas zerinde ok belirgin olan, ilikiler dnya
snn ilerlemeleri, kltrel harita zerinde en az o kadar belirgin
bir biimde izlenebilmektedirler, Yunanca ve zellikle Arapadan
yaplan evirilerin bolluu bu sonuncular zaten Helen dri-

137

cesinin yorumlarndan baka birey deillerdir, Bat bilinci ve

felsefesi zerinde bunlarn meydana getirdii etkiler, artk daha
duyarl antenlere sahip bir uygarla iaret etmektedir. evirmen
lerin arasnda, eer ok sayda stanbul'da oturan tccara rastla
nyorsa, bu bir raslant deildir. Bizzat Avrupa'nn iinde de, Bat'dan Douya taman eski Kelt efsaneleri, Fransz yk anlat
clarnn hayal glerini garip byleriyle etkileri altna almlar
dr. Dier yandan, Fransada ortaya kan iirler eski destanlar
veya yeni bir zevk belirleyen anlatlar hemen, Almanya, talya
ve Ispanyada taklid edilmektedirler. Yeni bilim ocaklar, ayn
zamanda uluslararas okullar niteliindedirler. rnein, Bolonya,
Chartres, Ge doru uzanm Yakup merdiveni Paris, gibi (96).
Roman mimari sanat, blgesel adan ok byk bir eitlilik gs
termekle birlikte, evrensel bir yana sahipti ve bu yanyla da hereyden nce, kk etkileme dmlerinin birlikte hareketini
belirleyen bir uygarlk cemaatini ifade ediyordu. Buna karlk,
Gotik sanat ise, baz deiikliklere uramakla birlikte, ancak iyice
belirli blgelerden ihra edilebilen estetik biimlere vcut vere
cektir. Gotik sanatn anavatan, Fransann Sen ile Aisne nehir
leri arasnda kalan blge ve Burgonyanm Cistercien tarikatna
ait manastrlarn bulunduu blgeydi. Bu sanatn Avrupa'ya ya
ylmas da bu blgeden ihra edilerek olmutur.
1053'de doan manastr barahibi Guibert de Nogent, 1115e
doru, tiraflarm yazarken, yaamnn iki u noktasn u terim
lerle ifade ediyordu: ocukluumdan hemen nceki ve ocuklu
umu kapsayan dnemde, retmen ktl o kadar byk boyut
lardayd ki, kasabalarda retmen bulmann olanakszl bir ya
na, eer kentlerde bunlardan birine rastlanrsa, bu ancak byk
bir tesadf sonucu olmaktayd. Varolan retmenlerin de bilgile
ri o kadar azd ki, bugnk serseri papazlarmzla bile onlar kar
latrmak mmkn deildir (97). Hi kuku yoktur ki, 12. yz
yl boyunca eitim, hem nitelik olarak hem de toplumun eitli
katmanlarndaki yaylma alan olarak, muazzam bir gelime gs
termitir. Bu eitim sisteminde, belki de daha iyi anlalp, daha
iyi bilinip ve daha iyi hissedildiinden tr, hibir zaman fazla
beenilmemekle birlikte gene de antik modellerin taklidine b
yk bir arlk veriliyordu. Bu taklid bazen, kilise dnyasnn sin H . Denifle ve E. Chateladn, Chartulariutn Universitatis Parisimsis, c. I, s. 18-19.
(97) Hayatnn Tarihi, I., 4. 6d. G. Bourgin, s. 12-13.
(96)

138

-Tean de Salisbury,

mnndaki baz airlerde, rnein nl Renli Archipoeta (Baair)

da olduu gibi, daha nceki dnemin tamamen yabanc olduu,
ahlaki bir putperestliin de ortaya kmasna yol ayordu. Fa
kat, yeni hmanizma, genelde bir hnstiyan hmanizmasyd. Biz
devlerin omuzuna tnemi cceleriz Bu sk tekrarlanan ve Ber
nard de Chartres'a ait olan forml, dnemin en cidd dnr
lerinin dahi, klsik kltre kar duyduklar borcu ifade etmek
tedir.
\

Yeni soluk, laik evrelere de ulamt. Champagne kontu, li

beral Henrinin Vegecius ve Valerius Maximus asllarmdan oku
mas artk bir istisna deildi. rnein Anjou kontu yakkl
Geoffroi, bir kale ina ettirme konusunda Vegecius'un yaptnda
yardm aryordu (98). Ancak bu eski edebiyat zevki, sk sk, ol
duka yetersiz bir eitimin ortaya kard engellere arpmak
tayd. Bilginlerin diliyle yazdan kitaplarn sahifeleri arasnda do
laabilme konusunda verilen eitim, iyi bir rehber oluturmamak
tayd. Ama laikler gene de antik edebiyat zevkinin peinden ko
maktan geri kalmyorlard. rnein, II. Baudoin de Guines (1205de
ld), avc, ayya ve byk bir etek avcs olmasna karlk, bir
Jongleur kadar kahramanlk arklar ve hayvan hikyeleri konu
sunda uzmand. Bu Pikardiyad senyr, tm cahilliine ramen
okuma yazma bilmezdi yalnzca kahramanlk yklerinden
holanmyordu. Eitilmi rahiplerin sohbetini aryor ve onlarn
eski edebiyata ilikin olarak anlattklarm, putperest ykler
anlatarak dyordu. Bu bilimsel sohbetler esnasnda, lkesindeki
bir rahip tarafndan kendisine retilen dinsel bilgileri, statla
rna kar byk bir yetenekle kullanyordu. Fakat, bu sohbetler
ona yetmiyordu. Birok latince kitab, kendine yksek sesle okun
sun diye, Franszcaya evirtmiti. rnein, arklarn arks,
ncil, Saint Antoinem Yaam, Aristo'nun Fizikinin byk bir
blm ve Romal Solinin eskimi Corafyas gibi (99). Bu yeni
ihtiyalardan, hemen hemen btn Avrupa'da, an insanlarna
ynelik ama onlar yalnzca elendirmeyi dnmeyen, halk dilin
de yeni bir edebiyat tremitir. Bunun balangta, yalnzca yo
rumlanm klsiklerden ibaret olmasnn hibir nemi yoktur.
Bunlarn da antik gelenee giri konusunda atklar yol hi de
dar olmamtr.
(93)

(99)

IPArbois de Joubainville, Histoire des Ducs et Comtes de Champagne,

c. III., s. 189 vd. Chroniques des Comtes dAnjou, d. Halphen
ve Poupardin, s. 217-19.
Lambert d'Ardre, Kronoik, c. LXXX., LXXX., LX X X VIII.,

139

Gerei sylemek gerekirse, ulusal dillerdeki tarihsel ykler,

uzun sre nazm biimine ve eski efsanelerin tonuna sadk kal
dlar. Onlann, fiili bir edebiyatn doal arac olan nazmdan vaz
getiklerini grebilmek iin, 13. yzyln balarnda, jongleurler
ve yazc rahipler dnyasna yabanc kiiler tarafndan rne
in bir yksek baron olan Villehardouin ve mtevazi bir valye
olan Robert de Clary gibi yazlan anlar ile geni kitleleri eit
mek iin yaplm derlemelerin ortaya kmalarn beklemek gere
kecektir. Bu sonunculara rnek olarak, Romallarn Olaylar adl
antik kitabn pek fazla utan duyulmadan Btn Fransa Tarihi
veya Saksonca Evrensel Kronik adlar altnda derlenerek yaynlan
malar gsterilebilinir. nce Fransa'da, sonra Alak lkeler (Bel
ika ve Hollanda) ve Almanyada, hl nadir olmakla birlikte, bir
ka szlemenin hergnk dille kaleme alnmalarn grmek iin
aa yukar ayn miktarda srenin gemesini beklemek gerekti.
Bylece, szlemelerin taraf olan kimseler, olayn kapsamn ar
tk dorudan anlayabiliyorlard. Olay ile ifadesi arasndaki uu
rum yavaa kapanmaya balamt.
Ayn zamanda, byk eflerin Anjoulu imparatorlar, Plantagenet hanedan, Champagne kontlar, Almanya Welfleri gibi ete
rafnda oluan okumu gruplar da, hayvan hikyeleri ve bir d
ler edebiyatnn baarsn srdrmekteydiler. Ancak, gnn zev
kine gre yeniden dzenlenen ve birka yeni blmle zenginle
tirilen kahramanlk arklar da zevk vermekten henz uzakla
m deillerdi. Ama, gerek tarih, ortak bellekte destanlarn ye
rini aldka, nce Provence ve Fransz dillerinde yazlan yeni iir
sel biimler ortaya kp, ksa srede tm Avrupaya yaylmlar
d. Bunlar, tamamen hayali romanlar olup, artk artc kl dar
beleri ve byk arpmalar kkten bir ekilde sava olmaya
devam eder bir toplum tarafndan hl sevildikleri iin, bunlara
yer vermeye devam etmekte, ancak arka planda da esrarl sihir
lerle ssl bir evren kendini gstermeye balamaktadr. Tarihsel
olma iddiasndan tamamen uzak olduu kadar, bu periler dnya
sna ka, artk gerein betimlenmesi ile saf bir edebi ka
birbirlerinden ayrabilecek kadar incelmi bir dnemin belirtisi
dir. Gene bu dnemde, kken olarak kahramanlk arklar kadar
eski olan, lirik iirlerin de giderek daha fazla sayda ve giderek
daha ince araylar iinde yazldklar grlmektedir. nk, daha
incelmi bir estetik duygu, biimsel bululara ve biimin deerlili
ine giderek daha fazla nem atfetmektedir. te bu dnemde,
Troyes hnstiyanlarm yadeden dizeleri yazan bir 12. yzyl airi
140

iin rakiplerinden biri unlar sylemekten kendini alamamtr :

Franszcay ellerinin iine almt.
Artk zellikle roman ve lirik iirler olaylar anlatmakla yetin
memektedirler. Biraz beceriksizce de olsa, ok byk bir zenle
duygulan zmlemeye gayret etmektedirler. Sava sahnelerine
vanncaya kadar, eski iirlerin ok beenilen, iki savann mzraklanyla birbirlerine yaklamalan temasna kadar, hibir konu
bu zmlemelerin alan dnda kalmamaktadr Her hal- krda,
yani edebiyat bireyseli kendi iine yeniden dahil etmeye ve din
leyicileri benleri zerinde dnmeye yneltmektedir. Yeni ede
biyat bu ie ynelme eilimini gelitirirken, dinsel kkenli bir
eilimle ibirlii yapmaktadr. Rahipten mmine ynelik, kulak
tan kulaa itiraf uygulamas, uzun sre manastr uygulamas
iinde kapal kaldktan sonra, 12. yzyl boyunca, laikler arasn
da da yaylmtr. 1200 yllarnn insanlar, bir ok adan, zel
likle yksek snflarda, bir nceki kuaktan atalarna benzemek
tedirler. Aym iddet zihniyeti, ayn ani deimeler, belki de ey
tani nesnelerin varl nedeniyle artm durumda bir doast il
gisi. eytani varlklara duyulan inan sonucu ortaya kan ikilem,
en ortodoks evrelerde bile, Mani dini sapmalarna benzer sap
malara yol amtr. Ancak, bu sapmalar Mani sapmalarndan iki
noktada farkllamaktadrlar. Bu sapmalarn mridleri hem daha
bilgili, hem de daha bilinlidirler.
II. Bilinlenme
Bu bilinlenme soyutlanm ve tek bana yaayan kiiyi aa
rak toplumun tmne yaylyordu. Bu konudaki ilk iaret, II.
yzyln ikinci yarsnda, nemli rollerden birini oynayan Papa VII.
Gregoire'm adna izafeten gregoryen reformlar diye anlma al
kanl edinilen, byk dinsel uyan tarafndan verilmiti. Bu
ok karmak hareket srasnda, papazlarn ve zellikle eski me
tinlerden bilgilenmi rahiplerin beklentilerine, halk ruhunun de
rinliklerinden gelen birok unsur karmt. Rahibin krssnn
cinsel mnasebet nedeniyle kirlenecei ve kutsal srlar etkili bir
biimde anma konusunda acze decei fikri, manastr ilecileri
ve birok dinbilimciden ok, en ateli taraftarlarn laik kalaba
lklar arasnda bulacaktr. Bu hareket stelik, olaanst gl
de olmutur. Bu sayede, hibir abartma tehlikesine dmeden di
yebiliriz ki, bu olay latin katolikliinin oluma tarihini ve hi de
rastlantsal olmayan bir biimde, Dou hrstiyanhmdan kopuunu

141

belirlemektedir. Kendinin farketmedii kadar yeni olan bu anla

yn belirtileri ok eitli olmakla birlikte, z birka kelimeyle
zetlenebilir: imdiye dein kutsal ile dnyevinin ayrlmaz bir
biimde birbirine kart bu dnyada, gregoryenlerin gayreti,
Kilisenin muhafz olduu ruhsal grevin stnln ve zgn
ln kantlamak; rahibi basit mminden ayr ve stn bir yere
koymak, ynnde oldu.
Reformcular arasnda en kat olanlar, muhakkak ki akln dost
lan deillerdi. Bunlar felsefeden ekiniyorlard. Gzel konuma
sanatn kmsyorlar, ama gene de prestijinden yararlanmak
iin reniyorlard. Benim Gramerim sa'dr diyen Pierre
Damien, buna ramen, fiilleri, doru ekiyor, balantlan doru
yapyordu. Onlar, dindann eitimden ok, alamak iin varol
duunu dnyorlard. Bir tek kelimeyle, Saint Jeromedan beri
birok hrstiyanm kalbini dalam olan, byk bilin dram, yani
antik sanat ve dnceye hayranlk ile, bir ileler dininin kskan
istekleri arasnda blnen, bu kat reformcular, artk kararl bir
ekilde, hogrden yoksun olanlarn yannda saf tutuyorlard.
Abelard gibi, putperest filozoflarn da tanrdan esinlenen adam
lar olduklarn kabul etmekten uzak kalan bu adamlar, Gerhob
de Reichersbeg rneinde olduu gibi, bu filozoflar, sann .ha
nn dmanlar olarak gryorlard. Fakat, kendilerini kalkn
drma ynnde giritikleri abada, daha sonra da programlarnn
gerei olarak dnyevi glere ve zellikle imparatorlua kar
giritikleri mcadelede lklerine entellektel bir biim vermek,
akl yrtmek ve akl yrtmeye davet etmek, zorunda kaldlar.
O zamana kadar birka din by tarafndan tartlan sorunlar,
aniden ok gncel hale geldiler. Rahiplerin, henz karklklarn
sca iinde ters adan ama derinlemesine tarttklar, devletin
amalan, kraln haklan, halkn veya Papann haklan gibi konu
lan ieren yazlar, Almanya'da okunmakta veya en azndan halk
diline evirtilip, meydanlara ve dkknlara vanncaya kadar her
tarafa aslmaktayd (100). Dier lkeler, bu reformlardan ayn de
recede etkilenmemilerdi. Ama, buna karlk, hibir yerde bu tar
tmalar etkisiz kalmadlar. Artk, insani olaylar, eskiden olduun
dan ok daha fazla dnlmeye deer bulunmaktayd.
Bir dier etki daha bu belirleyici deiime yardmc olmu
tur. Bilginlerin elinde olan hukukun yenilemesi bu konuyu
(100)

142

Manegold de Lautenbach, Ad Gebehardum Liber, in Monum. Germ.,

Libelli de Lite, c. I., s. 311 ve 420.

sonra inceleyeceiz her eylem adamnn bir hukuku haline gel

dii geni evrelere ulat. Bu yeni hukuk da, toplumsal gerek
lerde metodik ve bilimsel olarak incelenip anlatlacak birey bu
lunduunu kabullenmiti. Fakat hi kukusuz, yeni hukuk eiti
minin en kesin etkilerini baka biryerde aramak gerekmektedir.
Hereyden nce, akl yrtme nesnesi ne olursa olsun, bu hukuk
eitimi zihinleri belli bir biimde akl yrtmeye altryordu.
Bu yolla da, kendine zaten bal olan, felsefi speklasyon ala
nnda ulalan gelimeleri yakalamas mmkn oldu. Muhakkak
ki, bir Saint Anselme, bir Abelard, bir Pierre Lombard'm mantk
alanndaki abalan, ancak yazc-rahipler arasndan kan bir avu
kimse tarafndan izlenebiliyordu. Ama, bu yazc-rahipler oun
lukla ok etkin bir yaamn iindeydiler. Paris okullarnn eski
rencisi, Reinald de Dassel nce mparatorluk yazman ,sonra da
Kolonya Bapiskoposu olarak uzun sre Alman siyasetini ynet
ti. Filozof rahip, Etienne Langton, Topraksz Jean dneminde asi
ngiliz baronlannn bana geti. Bir dncenin ortamn anlaya
bilmek iin, en byk yaratlarna katlmak mutlaka gerekli, mi
dir? ki szlemeyi yan yana koyunuz. Biri 1000 yl civarna, di
eri de 12. yzyln son yllarna ait olsun. Hemen her durumda
kincisi daha ak, daha kesin ve daha az kt dzenlenmitir. Bu
durum, 12. yzylda, belgeler arasnda, ktklar ortama gre,
byk farklarn olmadn gstermez. Eitimli olduundan da
ha ok, haberli ve kurnaz olan burjuvazi tarafndan yazdrlan,
kent szlemeleri, kaleme almlarndaki dzenin gzellii a
sndan, rnein Frederik Barbarosun yaz brosunun bilgin kalem
lerinden kan nefis belgelerin ok altndadr. ki dnem arasn
daki ztlk, yukardan bakldnda pek net olarak grlememek
tedir. Oysa, ifade ieriinden ayrlamaz. kinci feodal an son
larna doru eylem adamlar eskisine nazaran daha az beceriksiz
bir zihinsel zmleme aracna sahiptirler. Tarihte, dnce ile ey
lem arasnda, hl ok esrarl olan ilikiler asndan, bu olguyu
bir kenara brakamayz.

143

AYIRIM 5
HUKUKUN TEMELLER

I. rf mparatorluu
9. yzyl balarnda pre-feodl Avrupa'da bir yarg hukuk ya
ratabilir miydi? Yargcn ilk grevi metinleri incelemekti. Eer
dava Roma yasalarna gre grlecekse, Roma hukuku derlemele
rine bavurmak zorundayd. Ayrca barbar krallklarnn hkm
darlar tarafndan zorunlu hale getirilen ve hemen hemen yazya
aktarlm germen yasalar; kanm gcnde kararnameler gibi me
tinlere de bakmas gerekiyordu. Nerede yazl abideler konuursa,
orada itaat etmekten baka are yoktur. Fakat, buna ramen, yar
glk grevi herzaman gzkt kadar basit olamyordu. Uygu
lamada sk sk karlalan; gereken yazmann ya bulunmamas,
ya da ok ar Roma hukuku derlemeleri gibi bavurmada g
lk ekilmesi, veyahut da, yasa maddelerinin balangcnn kitap
ta olmasna ramen, bunlarn sadece itihat yoluyla tannmas,
durumlarn bir kenara brakalm. Asl zorluk, yasa metinlerinin
btn davalar zmlemekteki yetersizliiydi. Toplumsal hayatn
paralarnn ou daha imdiden feodalitenin kendini gster
meye balad senyrlk iindeki ilikiler, insan insana balayan
balar gibi metinler tarafndan ok yetersiz ekilde dzenlenmi,
hatta ou zaman da hi dzenlenmemiti. Bylece, yazl huku
kun yannda daha imdiden tamamen azdan kulaa geen bir
gelenek blgesi ortaya kmaktayd. Bir sonraki dnemi dier
terimlerle, feodal dnemin gerekten olutuu a belirleyen
temel zelliklerden biri de, bu marjn lsz bir ekilde byye
rek, baz lkelerde hukuk alannn tmn kapsamasdr.
145

Almanya ve Fransada bu gelime en u snrlarna ulamtr.

Bu iki lkede artk yasama sona ermiti. Fransada zaten petk de
bir zellii kalmam olan, son kral kararnamesinin tarihi 884'dr.
Almanyada ise yasama kaynann kurumas, Sofu Louis dnemin
den hemen sonra, mparatorluun dalmasyla birlikte ortaya k
mtr. Baz yerel prensler bir Normandiya dk, bir Bavyera
dk gibi hl urada burada birka yasa yaynlayp, genellii
ok az birka nlem alabiliyorlardysa, bu yazl hukukun kt
nn daha iyi bir kantdr. Bu oluum, bazen monarik iktida
rn iine dt bir zayfln etkisi olarak yorumlanmtr. Eer,
sadece Fransa sz konusu olsayd, belki kabul edilebilecek olan
bu iddia, Almanya'nn ok daha gl hkmdarlar da hesaba
katlnca, geerliini yitirmektedir. Ayn biimde, artk Alp'lerin
kuzeyinde sadece bireysel durumlara ilikin belgeler verebilen
Saxon veya Salien imparatorlar, ok daha fazla bir gce sahip
olmadklar talyadaki devletlerinde yasama haklarn lke a
pnda kullanabilmekteydiler. Eer tepelerin kuzeyinde, eskiden
ak bir biimde formle edilmi kurallara artk birey eklen
mek istenmiyorsa, bunun gerek nedeni, bizzat bu kurallarn unu
tulmaya terkedildikleriydi. 10. yzyl boyunca, Karolenj fermanla
r gibi. Barbar yasalar da yazya dklmekten ve kullanlmaktan
yava yava uzaklamlar, birka geici atfn dnda adlar anl
maz olmutu. Bir noter hl Roma yasalarna atf m yapmakta
dr? Bu atf, olaylarn drtte nde bir zaman kayb ve anlam
szlk olarak grlmektedir. Nasl byle olmasmd? Latince an
lamak ktadaki tm eski hukuk metinlerinin ortak dili ok
az istisnann dnda, yazc-rahiplerin tekelindeydi. Oysa, kilise
toplumu kendi hukukunu elde etmiti ve bu hukuk gittike sadece
ona zg hale geliyordu. Metinlere zerinde yorum yaplan Frank
kararnameleri, yalnzca Kiliseye ilikin olanlaryd dayanan bu
dinsel hukuk sadece rahiplere ak okullarda retiliyordu. Bunun
tersine olarak, laik hukuk hi bir yerde eitim konusu deildi.
Hi kukusuz, eer bir yasa adaml meslei olsayd, eski metin
lerin yaratt alkanlk tamamen kaybolmazd. Fakat, yargla
ma usulnde avukatlara yer yoktu ve btn efler ayn zamanda
yargt. Bunun anlam, yarglarn byk ounluunun okuma
bilmediidir. Bu muhakkak ki, yazl hukukun devam asndan
ok kt bir durum meydana getirmekteydi.
Bylece, Fransa ve Almanyada laikler arasnda, eski hukuk
larn gerilemesi ile eitimin gerilemesini birletiren yakn iliki
ler, ters yndeki baz deneyler tarafndan aka belirlenmektedir.

146

talyada bu ba, yabanc bir gzlemci tarafndan mkemmel bir

biimde grlmtr. mparatorluk rahibi Wipo, bu lkede, b
tn genlik 'bundan ynetici snfn genlerini anlaynz al
nnda ter doluncaya kadar almak zere okullara yollanyordu
demektedir (101). Ne barbar yasalar, ne Karolenj kararnameleri,
ne de Roma hukuku, ncelenmekten, zetlenmekten, fihristlenmekten geri kalmyorlard ve bu ilerden vazgeileceine dair bir be
lirti de grlmyordu. Ayn ekilde, kukusuz dank, ama srek
lilii devam etmekte olan bir dizi kararname, yasama alkanl
nn bu lkede hl devam ettiini kantlamaktaydlar. Yasa dilinin
herkesin dili olduu; bu nedenle de, kral Alfredin yaam yks
nn yazarnn bildirdiine gre, okuma bilmeyen yarglarn, el
yazmalarn okutup anlayabildikleri Anglo-Saxon ngilteresin
de (102), Knuta kadar olan hkmdarlar, rfleri kodifie edip,
hatta kararnameler araclyla onlar tamamlayp, bazen de dei
tirmilerdir. Norman fethinden sonra, bu anlalmaz dille yazl
m metinlerin zn fatihlerin, ya da daha dorusu, onlarn yazc-rahiplerinin anlama alanlar iine sokmak gerekmitir. Bylece, 12. yzyln bandan itibaren, Man'm te kysyla ayn ta
rihlerde, Adada daha nce bilinmeyen birey gelimeye balam
tr. fade olarak latince olan hukuk edebiyat, kaynaklarn balcalar asndan Anglo-Saxon'du (103).
Ancak, feodal Avrupann eitli kesimleri arasnda beliren
fark ok nemli olmakla birlikte, bu gene de gelimenin taba
nna ulaamamtr. Hukuun, yazl olmaktan uzaklat yerlerde,
ok eitli kaynaklardan gelen eski kurallar, azdan kulaa, iyi
kt korunmulard. Bunun tersine, eski metinleri tanmaya ve
saymaa devam eden lkelerde, toplumsal ihtiyalar, onlarn ya
nnda, bazen onlar tamamlayan, bazen de onlarn yerine geen
ok sayda yeni uygulamann olumasna yol amlard. Tek keli
meyle, her yerde, gemi dnemin hukuksal konularna ayrlm
alanda, artk tek bir otorite karar veriyordu. Hukuun tek canl
kayna olarak, ortada sadece rf kalmt. Hkmdarlar bile,
artk yasa koyarlarken, sadece rf yorumladklarn savunmak
taydlar.
(101)
(102)
(103)

Tetrologus, ed. Rresslau, v. 197 vd.

Asser, op. cit., s. 106
Ayn ekilde, daha nce de grdmz gibi, Ispanyada laikler ara
snda belli bir eitim etkinlii srdrlmekte ve Vizigot yasalan
incelenmeye ve kopya edilmeye devam ediyordu.

147

Bu rf hukukunun gelimeleri, hukuksal yapdaki derin d

zenlemelerle birlikte olmutur. Eski Romania (Roma imparator
luu)'nm barbarlarca igal edilen ve kta'da yer alan blgelerinde,
daha sonra da Franklarca fethedilen Germanya'da, kken bak
mndan iyice farkl halklara mensup insanlarn birarada bulun
malar, ilk nce, bir hukuk hocasnn ancak kbuslarnda grebile
cei cinsten, ok deiik bir karmaaya yol amtr. lke olarak
ve farkl kkenden davaclar arasnda kabilecek uygulama zor
luklar ayrk kalmak zere, birey nerede ikamet ederse etsin, ata
larnn hukukuna bal oluyordu. Bir Lyon piskoposunun nl s
zne gre, eer Frank Galyasnda be kii biraradaysa rnein
bir Romal, bir Salien Frank, bir Ripuaire Frank, bir Vizigot ve
bir Burgond herbirihin bir baka yasaya tabi olmasnda ala
cak herhangi birey yoktur. Eskiden ok nemli ihtiyalar sonu
cu ortaya kan, bylesine bir hukuk rejimi, artk korkun dere
cede rahatsz edici hale gelmitir. Dier yandan, etnik unsurlarn
birbirleriyle kaynamalarnn hemen hemen tamamland bu top
lumun yapsna da ters dmektedir. 9. yzylda dnce yetene
ine sahip hibir gzlemci, bunun byle olduundan phe duya
mazd. Yerli nfusla fazla karma sorunlar olmayan AngloSaxonlr iin byle bir sorun ortaya kmamt. Vizigot monar
isi ise, 654'den itibaren, yerel hukuu bilinli bir ekilde yok et
miti. Ama zel hukuklarn yazl olarak saptanm olduu durum
larda, bunlarn direnme gleri ok daha fazla oluyordu. Yerel ve
eitli hukuklarn en uzun dayand 12. yzyln eiine kadar
lkenin, bilgin talya olmas anlamldr. stelik, bu dayanma, b
yk bir biim deitirme pahasna olmutu. nk, balantlar
giderek daha zorlukla belirlenir hale gelmiti. Adetler, bir davaya
katlan her bireyin durumunu zelletirme ynnde ie kar
yorlar ve bylece, bireylerin bal bulunduklar yasalar, davann
taraflar ve konusuna gre deiime uram oluyorlard. Ktann
geri kalan taraflarnda, 10. yzyldan itibaren eski metinlerin ii
ne dtkleri unutulmuluk, yeni bir dzenin ortaya kmasna
yol amtr. Buna bazen, yerel rfler rejimi de denmektedir. Hi
kukusuz, gruplarn rfnden sz etmek daha doru olacaktr.
Byk veya kk; toprak stnde belirli snrlar iine yerle
mi veya snrlar belirsiz her insan cemaati, kendi hukuk gelene
ini gelitirmeye ynelmitir. Bu durumda, ii gerei, bir yerden
bir yere giden bir kimse, eitli hukuk blgelerinden gemek zo
runda kalmaktadr. Bir krsal yerleme yerini rnek olarak alalm.
Kylerin ailesel duruma ilikin statleri, normalde tm civar bl

148

gede aa yukar ayndr. Tarmsal hukuklar ise, bunun tersine,

tamamen cemaatin kendine zg adetlerine tabidir. zerlerine bi
nen ykler arasnda, kirac olarak katlandklar bazlar, senyrln rf tarafndan belirlenmekte ve snrlan kyllklerinkiyle akmaktan ok uzak kalmaktadr. Eer, dier baz ykml
lkler, kle kkenlilere uygulanan cinstense, ayn efendinin, ayn
yerleim yerinde oturan serflerinin oluturduu, daha dar bir grup
iin meydana getirilen yasalara gre dzenlenmektedir. Btt
bunlar, kendiliinden de anlalaca zere, eitli szlemelerden
veya daha nceki anlamalardan kaynaklanmaktadr. Bu szle
meler tamamen kiisel olabilecekleri gibi, bazen de etkilerini ata
dan oula aktararak, btn bir soyun yaam boyunca srebil
mektedir. ki kk krsal cemaatin balangta ana izgileriyle
benzeyen bir hukuksal yapya sahip olmalar halinde bile, bu ya
pnn yazl hale getirilip 'billurlam olmamas nedeniyle bu iki
hukukun birbirlerinden farkllamalar kanlmazd. Bylesine bir
paralanma karsmda, hangi tarihi, II. Henrinin saraynda ya
zlan, ngiliz Yasalar ncelemesi yazarnn u szlerini kendine
mal etmek istemez?: Evrensellikleri iinde, kralln yasalarn
ve hukukunu yazl hale getirmek, gnmzde tamamen olanak
szdr... Kalabalklar iinde, bu yasalar son derece karmak
tr (104).
Ancak, eitlilik, zellikle ayrnt ve ifade alanndayd. Belli
bir blgede, eitli gruplarn iinde uygulanan kurallar arasnda,
normalde bir aile havas hkm srmekteydi. Benzerlik, oun
lukla daha uzaklara da yaylabiliyordu. Bazen, u veya bu Avrupa
toplumuna; bazen de tm Avrupaya zg olan baz ortak fikir
ler, feodal a hukukuna egemen olmulardr. Eer, bunlarn uy
gulamasndaki eitlilik sonsuz idiyse, gelimenin ok saydaki
etkenini ayrtran bu prizma, tarihe, doal deneylerle olaanst
dolu bir oyun salamaktan baka ne ie yarayabilir acaba?
II.

rf Hukukunun Nitelikleri

Zamann tm uygarl gibi, temelden geleneki olan birinci

feodal a hukuk sistemi, birey hukuku zerine dayalyd. Ancak,
bunun daha yksek bir ahlk sistemi tarafndan ilham edilen ba(104)

Glanvill, De Legibus et Consuetudinibus Regni Angliae, es. G. E.

Woodbine, New Haven (U SA), 1932 (Yale Historical Publications,
Manuscripts, X I II), s. 24.

149

z istisnalar da yok deildi. lkleriyle uyumaktan uzak bir mi

rasa sahip, dnyevi toplumun karsnda, rahipler zellikle do
ru ile nceden byle olmutuyu birbirine kartrmamak iin
iyi nedenlere sahiptiler. Daha o zamanlar, Hincmar de Reims, eer
rf hrstiyan doruluundan daha acmasz olursa, kraln buna
gre yarglamada bulunamyacan iln ediyordu. Saflk yanllar
cephesinde gerekten devrimci rzgrlarn esmesine neden olan
gregoryen zihniyetin yorumcusu ve bir dier gelenek sarscs olan
Tertulleli yal papa II. Urbain, 1092de Flandre kontuna yle ya
zyordu : imdiye dein, sadece dnyann en eski adetine mi uy
duunu iddia ediyorsun? Bilmelisin ki Yaratcn: Adm Gerek
tir dedi, ama Adm rftr demedi (105). Bu dncenin mantk
sal uzants olarak, baz rfler, kt, rf saylabilirlerdi. Ger
ekten de, uygulamaya ilikin olarak karlatmz belgelerde,
bu kelimelere sklkla rastlamaktayz. Fakat, Kilisenin bu davra
nlarnn esas nedeni, yeni oluan veya yle olduu iddia edilen,
kurallar yok etme arzusudur. Birok manastr metninde yer alan,
u iren yenilikler, u hi duyulmam icatlar gibi szler, bu
arzuyu belirlemektedir. Dier terimlerle, ok gen bir rf, Kilise
tarafndan, mahkm edilebilir olarak grlmektedir. ster bir ki
lise reformu, isterse komu iki senyr arasnda bir dava sz konu
su olsun, daha yeni bir gemi ileri srlerek, eskinin prestiji tar
tmal hale getirilemiyordu.
Bu konuda artc olan, hertrl deiiklii kt olarak g
ren bu hukuun bizzat kendinin ok deiken olmann tesinde,
baka bir sistemde asla grlemeyecek dzeyde yumuak ve es
nek bir yapda olmasyd. Bunun kabahati, hereyden nce, ne
yasalarn ne de davalarn, yazl olarak kaydedilme alkanlnn
olmamasmdadr. Birok mahkeme, o dnemde, kararlarn szl
olarak aklamakla yetinmekteydi. Mahkemenin tekrarlanmas is
tendiinde ise, eer hl yayorlarsa, yarglar nezdinde bir so
ruturma yaplmaktayd. Szlemelerde karlkl istekler, jestler
veya bazen de bu ie ayrlm belirli szckler araclyla bala
nyordu. Tamamen bir biimcilik ifadesi olan bu durum, soyuta
alkn olmayan zihinlere ok arpc gelebilirdi. Ama, buna kar
lk talya'da bile szlemelerde yaznn kullanlmas istisna ha
line gelmiti. Yaz eer bazen kullanlrsa, bu szleme unsurlar
n kayt altna almaktan ok, trensel bir hava yaratmak iin ie
(105)

150

Hincm ar, De Ordine Palatii, c. 21

Migne, Col. 356. (2 A ralk 1092).
Bkz.: Tertullien, De Virgintbus Velandis, C. I.

yaryordu, rnein, bir toprak parasnn devrini simgelemek iin

bu yazl szleme elden ele geiriliyordu, tpk baka yerlerde ay
n ilemi simgelemek zere, bir toprak paras veya bir saman
demetinin tarladan dar atlmas hareketlerinde olduu gibi. Alplerin Kuzey'inde ise, eer kt tesadfen ie karrsa, yalnzca
akl defteri olarak kullanlmak zere oluyordu. Gerek btn de
erlerden yoksun olan bu notun temel grevi, tanklarn liste
sinin kaydedilmesiydi. nk, son zmlemede herey tankla
dayanyordu. Kara mrekkep kullanlan durumlarda da bu byleydi. Tank olanlar ve tayanlar ne kadar uzun sre hayatta ka
lrlarsa, annn da o kadar uzun srecei dnldnden, sz
lemenin taraflar, ounlukla akit yaklaca zaman ocuklarn
da birlikte getiriyorlard. B yalardaki ocuklarn unutkanlkla
rndan da ekiniliyordu. Bunu nlemek iin, bir arm yara
tabilmek amacyla, eitli yntemler uygulanyordu; bir amar,
kk bir armaan hatta ocuu suya atmak gibi.
t

zel al veriler veya rfn genel kurallar olsun, gelenein

belleklerden baka hibir garantisi yoktu. Oysa, insan bellei,
Beaumanoirm szleriyle aklc bellek, mkemmel bir ayklama
ve deitirme aletiydi, zellikle ortak bellek diye adlandrdmz,
gerekte kuaktan kuaa bir aktarma eylemi idi. Bu bellek, ya
zdan yoksun olduu durumlarda, her beynin yapt kayt yan
llklarna, bir de yanl anlamadan doan* anlam hatalarn ek
lemekteydi. Eer feodal Avrupada, dier uygarlklarda olduu gi
bi, rnein skandinavlarda var olan, profesyonel hukuksal an
saklayclan olsayd, bu hatalar biraz azalabilirdi. Fakat, Feodal
Avrupada ve laikler arashda, hukuk zerine sz sahibi olanlarn
ou, bunu ancak frsat ktka yapmaktaydlar. Metodik bir al
trmadan geemeyen bu insanlar, ilerinden birinin ikyet ederek
belirttii gibi, olanaklarna veya paa gnllerine gre karar
vermekteydiler (106). Hukuk usul, tek kelimeyle, bilgiden ok,
ihtiyalarn ifadesi biimindeydi. nk, gemii taklid etme y
nnde, elinde yalnzca salam olmayan aynalar bulunmaktayd.
Birinci feodal a, devam ettiini sanarken, ok hzl ve ok derin
olarak deimitir.
Bu anlamda, gelenee atfedilen otorite bile, deimeyi kolay
latrmyordu. nk, bir szleme bir kez yapld m, veya daha
iyisi, -drt kez tekrarland m, hkmleri balangta istisna ol(106)

Chron Ebersp, in ss c. XX., s. 14. Btn pasaj ok ilgin.

151

sa da veya kurallar bozucu yanlan olsa da, bavurulan bir rnek

haline dnyordu. 9. yzylda birgn, kraln mahzenlerinde a
rap kalmadndan, Saint Deriis manastn papazlanndan Verdeki
kral mahzenine 200 mud arap gtrmeleri rica edilmiti. Bu dn
alma veya ba, ad her ne ise, bundan sonra, manastr papazla
rndan her yl talep edilen zorunlu bir denti haline dnm ve
bu zorunlu dentiyi iptal edebilmek iin kral ferman gerekmiti.
Anlatldna gre, Ardres'a, blgenin senyr tarafndan bir ay
getirilmiti. Onu, kpeklerle dalarken grmekten zevk alan blge
kylleri, hayvana yiyecek verdiler. Sonra hayvan ld. Ama senyr, ayya verilen ekmekleri talep etmeye devam etti (107). yk
nn gereklii belki tartlabilir. Ama, simgesel deeri her trl
kukunun stndedir. Birok ykmllk, bu rnekte olduu gi
bi, serbest iradeye dayanan balardan domu ve uzun sre, bu
durumu belirleyen adlarla anlmlardr. Bunun tersine, birka
yl sreyle denmeyen bir kira, yenilenmeyen bir bamllk sz
lemesi de zaman amndan sona ermekteydiler. Bu cins uygu
lamalarn sonucunda, belge dzenleyicilerinin zarar dourmayan
szleme adn verdikleri garip dokmanlar ortaya kt ve sa
ylar giderek artt, rnein, bir baron, veya bir piskopos bir ma
nastr barahibinden kendini barndrmasn istiyor; paraya s
km bir kral bir uyruunun cmertliine bavuruyor. Byle bir
taleple karlaan kii; pekl diyor, ama bir koulla; beyaz ze
rinde kara olarak belirtilmeli ki, benim bu ikramm aleyhine bir
hukuk domayacak. Fakat, sadece olduka yksek dzeylerdeki
insanlara tannan, bu cins tedbirleri alabilme hakk, ancak taraflar
arasndaki g dengesi ok bozuk deilse, bir etkinlie sahip olabi
liyordu. rfi kavrayn sonularndan biri, kaba gc merula
trmak ve onun kr salayacak ynde kullanmn yaygnlatr
mak oldu. Katalonyada bir toprak devredildiinde, zellikle sinsi
bir ifade ile, topran eski sahibinin yararland tm haklarla bir
likte, iyilikle veya iddetle devredildiini belirleyen bir forml,
szlemede yer almaktayd (108).
Eskiden gerekletirilmilere kar duyulan bu sayg, gerek
haklar sistemi zerinde byk bir gle etki etmektedir. Tm feo
dal a boyunca, ister bir toprak olsun, isterse bir ynetim hakk
olsun, bunlarn mlkiyetinden ok nadir olarak sz edilmektedir.
' (107)
(108)

152

Histor de Fr. c. VI., s. 541 Lambert dArdre, Kronik, CX X VIII.

Hinojosa, El Rgimen Seorial y la Cuestin Agraria en Catalua,
s. 25051.

Bundan da nadir olan talya dnda bu duruma hibir yerde

rastlanmaz bu mlk hakknda bir davaya baklabilmesidir. Ta
raflarn her zaman iddia ettikleri, elde tutma dr (Almancada
Gewere). 13. yzylda, Gapet krallarnn parlamentosu bile, Roma
Hukuku etkilerine ak olarak, elde tutma zerindeki tm da
valar bir mkiyet karinesi olarak kabul etmek istedi. Ama bylesine bir dava alamad. Bu nl elde tutma ne idi? Bir top
ran veya hakkn muhafazasna izin veren basit bir zilyetlik de
ildi. Ama, zaman getike saygnlk kazanan bir zilyetliktj. tki
davac bir tarla veya bir hak konusunda anlamazla m dt
ler? O anda bunu elinde tutan kim olursa olsun, davay, tarlay
gemi yllarda srdn veya hakiki kullandn kantlayan ka
zanacaktr. Bundan da iyisi, atalarnn da kendinden nce bu ileri
yatn kantlayabilen taraf karsnda tekinin, tutunabilmesine
hibir olanak yoktur. Bunun iin de, hak snamalar veya adli
delloya bavurulmuyorsa, genelde, uzanabildii kadar eskiye gi
den insan bellei ne bavurulacaktr. Bu bellek hak salar m?
Baz insanlar, yalnzca anlarn ortaya koyup, elde tutmanm
kime ait olduunu belirlemek iin vardlar. Uzun sreden beri kul
lanm kant, bir kez getirildikten sonra, hi kimse baka kant
arama ihtiyac duymamaktayd.
Ayn ekilde, baka nedenlerden de tr, bir gayrimenkule
ilikin olarak, mlkiyet szc, hemen hemen anlamsz kalmak
tadr. Aslnda ileride daha iyi gelitirilmi bir hukuk terminolo
jisine sahip olduumuzda yapacamz gibi gayrimenkuller ze
rindeki u veya bu hakkn elde tutulmas veya mlkiyetinden
sz etmek doru olacaktr. Gerekte de, hemen btn toprak
larn ve insanlarn ounun stnde, nitelikleri bakmndan farkl,
ama ayn derecede sayg duyulan birok hak oluturulmutu. Bun
lardan hibiri, Roma tipi bir mlkiyetin, kat bir biimde zel ol
ma karakterine sahip deildi. Feodal ada serf, tarlasn genel
likle atadan oula ekmekte ve bimektedir. Dorudan senyrne
buna karlk baz dentilerde bulunmaktadr, ama senyr de is
tedii zaman topraa el koyabilmektedir. Senyrn senyriinn
de ayn haklan vardr. Bu bylece feodal merdiven boyunca en
yukanya kadar devam etmektedir. Bunun sonucu, sz konusu tarla
iin, ne kadar ok sayda kimsenin, birbirleriyle ayn nedenle,
benim tarlam demek haklar vardr. stelik, bu tablo, hak sa
hibi olan herkesin katlmasyla olumu bir tablo deildir. nk,
haklann dallanp budaklanmas, dikey olduu kadar yatay ynde
de uzayp gitmektedir. Bu konuda, ky cemaatine de yer ayrmak
153

gerekir, nk bu cemaat normalde hasad yaplan ky talalannn tm zerinde baz haklara sahiptir. Ayrca, onaylan olmadan
devir ileminin yaplamayaca seri ailesi ile birbirlerini izleyen
senyr ailelerini de, eitli dzeydeki hak sahipleri arasna kat
mak gerekir. Toprak ve insan arasndaki, bu birbirine girmi hi
yerarik ilikiler, hi kukusuz, ok uzaklarda kalm bir kken
den kaynaklanmaktayd. Rotnaniamn byk bir blmnde, yal
nzca vatandalara ait olan mlkiyet hakk, feodal alarda a
bucak ortadan kaybolmutur. Elde tutma hakknn bylece ml
kiyet zerine gelerek onunla kanmas, eliki mantna pek al
k olmayanlar asndan tuhaf bir durum meydana getirmiyordu.
Belki de bu hukuk ve buna ilikin kany tanmlamak iin, sosyo
loji biliminden nl bir forml dn alarak, hukuksal kat
lm zihniyeti demek daha doru olacaktr.
III. Yazl Hukukim Canlanmas
Daha nce de grdmz zere, Roma hukukunu inceleme
alkanl, talyan okullarnda hibir zaman terkedilmemiti. Fa
kat, 11. yzyln sonlarna doru, Marsilyal bir rahibin bildirdi
ine gre, artk gerek kalabalklarsn kendileri de daha fazla sa
yda ve daha iyi rgtlenmi olan hocalarca verilen derslere ko
utuklar grlmekteydi (109). Bu ylma, zellikle, hukuun
mealesi Imeriusun ders verdii Bologna'da olmaktayd. Ayn
sre iinde, eitimin nesnesi de derin deiimler geirmitir. Es
kiden, kt ksaltmalarla dolu olmalarndan tr ihmal edilen
zgn kaynaklar ,artk incelemelerde birinci sraya ykselmiler
dir. Hemen hemen tamamen unutulmu olan, Justinianus'un Ro
ma Hukuku derlemesi Digeste, zellikle en iyi dzenlenmi yanla
ryla, Latin hukuk dncesinin sekin bir rnei olarak incele
meye almtr. Bu hukuk canlanmas ile, an dier entellektel hareketleri arasndaki balar ok aktr. Gregoryen reform
dan doan byk bunalm, btn gruplarda, siyasal olduu ka
dar hukuksal dncenin de gelimesi konusunda bir gayrete yol
amtr. Gregoryen reformun ilham ettii ilk byk dinsel hukuk
derlemelerinin, Bologna okulunun ilk almalaryla ayn dneme
rastgelmeleri raslantyla aklanamaz. Bu gayretlerde hem Antik kay
naklara dn, hem de yeni latince edebiyat ve yeniden domakta
olan felsefede rastlanan mantksal zmleme ynndeki abalan
grmemek mmkn mdr?
(109)

154

Martene et Durand, Ampl. Collectio, c. I., col. 470. (1065).

Benzeri ihtiyalar, aa yukar ayn dnemde, Avrupa'nn geri

kalan yrelerinde de belirmitir. Buralarda da byk baronlar,
profesyonel hukukularn yardmna ihtiya duymaya balam
lardr. 10%dan itibaren Blois kontunun yarglar arasnda, ken
dilerini, pek fazla gururlanmadan, Yasa doktoru olarak adlan
dran kimselere rastlanmaya balanmt (110). Bunlar, bir ola
slkla eitimlerini dalarn tesindeki manastr ktphanelerinde
saklanan birka antik hukuk belgesinden yararlanarak yapm
lard. Fakat bu unsurlar, yerli bir rnesansa, tek balarna ham
madde salayacak zenginlikte' deildiler. Bu konuda harekete ge
irici tevik talyadan gelmitir. Eskisinden daha youn bir ili
kiler btn sayesinde, Bologna okulunun eylemi, yaygnlk ka
zanmaya balamtr. Bu okulun eitiminden yararlanan dinleyi
ciler, mektuplamalar ve nihayet bir ok 'hocann g etmesi sa
yesinde, Avrupann her taraf Bologna eyleminden haberdar ol
mutur. talyann olduu kadar, Germanyanm da hkmdar olan
Frederic Barbaros, talya harekt srasnda maiyetine Lombardiyal hukukular da katmt. Bolognanm eski rencilerinden
biri olan Placentin, 1160dan biraz sonra Montpellierye yerleti.
Bir dieri, Vaccarfus, bundan birka yl nce Canterburyye a
rlmt. 12. yzyl boyunca heryerde Roma hukuku okullara gir
di. rnein, bu hukuk, 1170lere doru, dinsel hukukla yan yana
Sens Katedralinin loluklarnda retilmeye baland (111). Ama,
bu gelimeler birok kini zerlerine ekmek pahasna oldu. Bu
yzyllarca ncesine dayanan hukuk, kkten ve temelden putpe
rest yapsyla birok kilise adamn endielendiriyordu. Manas
tr erdeminin muhafzlar, Roma hukukunu dindarlan duadan
vazgeirmekle suluyorlard. Din bilimcileri ise, sadece rahiplere
has olan dnce yntemlerinin yerine getii iin onu knyor
lard. Fransa krallar ve kraln danmanlar, bu hukukun mpa
ratorluk kuramclarna salad k kolay kantlardan kuku
duymaktaydlar. Ancak, bu itirazlar Jareketi ksteklemek yerine,
aksine sadece gcn kantlamaya yararl oldular.
rfi hukuk geleneinin gl bir Roma damgas tad G
ney Fransa'da, artk zgn kaynaklara inebilen hukukularn gay
retiyle, yazl hukuk bir cins kamu hukuku dzeyine ykseltildi.
Bu durumun sonucunda, bu yazl hukuk, birbirleriyle aka
(110)
(111)

E. Mabille, Ca.rtula.ire de Marmoutier pour le Danois, 1874, Nu. CLVI,

LXXVTII.
Rev Hist, du Droit, 1922, s. 301.

155

elien rfi hukuk hkmlerinin varl halinde bavurulan bir

kaynak mertebesine ykseldi. Ayn ekilde, Justinianus yasalar
nn laikler tarafndan da renilmek istendii Provence blgesinde,
12. yzyln ortasndan itibaren, kilise mensubu olmayanlarn da bu
hukuku anlayabilmelerini salamak amacyla halk dilinden yazl
m zetlerin retilmesi faaliyetine hz verildi. Dier yerlerde ise,
Roma hukukunun etkileri daha dolayl yollardan ortaya kt. Ro
ma hukuku kendine bulduu en uygun alanlarda bile, atalar ku
rallarnn insanlarn belleine ok salam bir ekilde aklm ol
duklarn, bu kurallarn eski Roma'dan ok farkl bir btncl ya
p sistemi iinde yer aldn ve bunlarn bir hukuk hocasnn
arzusuyla yklamyacam grd. Ama, her yerde artk eski kant
tarzlarna, rnein, adli delloya ve iktidar sahiplerine kar sal
dr iddiasnda bulunulduunda bunun kant gerektirmemesi gibi
durumlara duyulan dmanlkta, Corpus Juris veya Roma Hukuku
aklamalarnn byk etkisi vardr. Dier yandan, Eski hukukun
taklid edilmesi eylemi, baka cinsten etkilerden byk yardmlar
gryordu. Kilisenin Tanrya yknmeye benzeyen her uygula
maya olduu gibi, kan dklmesine kar duyduu byk nefret;
tccarlar nezdinde daha dzgn ve aklc bir hukuk sistemine du
yulan zlem ve nihayet monarik iktidarn canlanmas gibi etki
ler, bu yardmclarn balcalanyd. Eer, 12. ve 13. yzyllarda
baz noterlerin, alarna ilikin gerekleri, Roma hukuku derle
melerinin diliyle ifadede glk ektikleri grlyorduysa, bunun
nedeni bu beceriksiz giriimlerin henz insan ilikilerinin taba
nna ulamam olrttasndand. Aslnda, bilgin hukuku yaayan
hukk stnde gerekten etki salamay baka bir yoldan baar
mtr. O ana kadar toplumu iyi kt ynetmi tamamen gele
neksel olan eitimle birden karlaan, Roma hukukuna gre ei
tilmi bir kimsenin davran, bu geleneki dzenin eliki ye be
ceriksizliklerini yok etmek ynnde olmaktadr. Bu cins dnce
lerin doasnda, ya lekesi gibi yaylmak olduundan, bu eilim
ler ksa srede antik doktrin tarafndan miras braklan bu sihirli
entellektel zmleme aletiyle dorudan ilikisi olan, nisbeten
dar evreleri amakta gecikmemitir. Dier yandan, bu yaylma,
kendiliinden oluan birok akm ile uyuum iindeydi. Artk es
kisine nazaran daha az cahil olan bu toplum, yazya susamt.
Daha gl gruplar hereyden nce kentsel gruplar bir sr
ilemde hakkn ktye kullanlmasna yol aan deiken karak
terli kurallarn sabitletirilmelerini talep ediyorlard. Toplumsal
unsurlarn, byk devletler veya byk prenslikler halinde birle

meleri, sadece yasamann yeniden douunu deil, ayn zamanda

geni topraklar zerinde birletirici bir hukuk usulnn yaylma
sn tevik ediyordu. ngiliz Yasalar ncelemesi yazarnn yuka
rda zikrettiimiz pasajlarnn devamnda, yerel rflerin cesaret
krc okluunun karsna, kral saraynn dah iyi dzenlenmi
hukuk uygulamasn kartmas nedensiz deildi. Capet krallarnn
lkesinde, 1200ler civarnda, yerel hukukim yannda ve onunla
birlikte, Paris civarndaki Fransa, Normandiya, Champagne gibi
daha geni alanlarn rflerine de rastlanmas, ok anlamldr. B
tn bu iaretlerin nda, bitmekte olan 12. yzyln tamamnn
deilse bile, balangcnn tank olduu bir billurlama olay or
taya kmaya hazrlanyordu.
talyada 1132 Piza szlemesinden itibaren, kentlerin stat
sn belirleyen anlamalar giderek artmaktadr. Alplerin kuzeyin
de, burjuazi!lere tanman zgrlkler, giderek rflerin ayrntl bi
rer sergilemesi haline dnmektedirler, Hukuku kral II. Henri,
yasalarn konulu ve dzeltiliinde bilgin, hi kullanlmam yar
glarn ince mucidi olarak, ngiltere'de takn bir yasama hare
ketine girimiti (112). Bar hareketi ad altnda, yasama uygula
mas, Almanya'ya da bu dnemde yeniden girmitir. Fransa'da
Philippe Auguste, Ingiliz rakiplerini her alanda taklid etmesinin
sonucu olarak, eitli feodal konulan kararnamelerle dzenlemeye
balamtr (113). Nihayet, resm grevleri^ gerektirmedii halde,
ancak uygulamaclarn doal olarak duyduklan danma ihtiyac
nedeniyle ortaya kan bulumalarda, hukuk yazarlan kendi et
raflarnda geerli bir hukuk sistemi oluturmaya gayret sarfetmektedirler. Bu konudaki giriim, doal olarak, uzun sreden be
ri sadece szel gelenekle yetinmemi olan evrelerden gelmitir.
1150de, Kuzey talyada bir derleyici, bir cins corpus (kanun der
lemesi) halinde, Alman Imparatorlannn Lombardiya'daki krallklanna ilikin olarak kardktan yasalara ilham veren hukukulann, ayn imparatorlara fief konusunda yaptklan danmalan biraraya getirmiti. ngiltere'de 1187'de birok kez atf yaptmz
nceleme, hukuku Renoul de Glanvile'in etrafnda oluan bir
grup tarafndan meydana getirilmiti. Daha sonra, 1200lere doru,
(112)
(113)

Walter Map, De Nugis Curialium, d. M. R. James s. 237.

En eski kral yasamalar arasnda, Kuds krallannmkiler de yer al
maktadr. Bkz. : H. Mitteis, Beitrage zur Wirtschaftsrecht, c. I., Marbourg. 1931 ve Gramdelaude, in, Mlanges Paul Fournier, 1929. Ay
n ekilde, Sicilyanm Norman krallannmkiler de byledir. Ama bu
yasama bir lde Batya yabanc geleneklerden kaynaklanyordu.

157

en eski Norman rflerinin derlenmesi gerekletirildi. 1221de ise,

halk dilinde yazlan Saksonlann Aynas adl kitapta, yaptn ya
zar olan valye, bu yeni zihniyetin kazammlann ortaya koyu
yordu (114). Bu almalar, sonraki kuaklar tarafndan da et
kinlikle srdrlecektir. 13. yzyldan nceki iyi tanmlanmam
bir toplumsal yapy iyi anlayabilmek ve bu yapnn birok derin
deiikliklere ramen, byk monarilerin olutuu Avrupada
srmekte olan etkilerini kavrayabilmek iin, tm nlemleri alma
kouluyla, hereyden nce bu nisbeten ge ama, katedraller a
ma zg dzenin yansd yaptlara bavurmak gerekmektedir.
Bu konuda, hangi feodalite tarihisi, Orta a toplumunun en
hayranlk duyulacak zmleyicisi, air valye, krallarn yargc,
Fransa kral Aziz Louisnin torunu, 1283'de yaynlanan Beauvaisis'in
rflerinin yazar, Philippe de Beaumanoirm yardmlarndan vaz
geebilir?
Artk, nemli bir blm yasama yoluyla sabitletirilmi, ta
mam artk retilen ve yazlan bir hukuk, nasl olmutur da es
nekliini ve eitliliini yitirmemitir. Aslnda, hibir ey bu hu
kukun geliimini engellemiyordu. Gerekte ortaya kan durum
da zaten bu yazl hukukun srekli geliimi ynnde olmaktayd.
Ancak, artk bu hukuk hem daha bilinli, hem de daha ender de
itirilir bir nitelik kazanmt. nk, bir deiiklik zerinde d
nmek, o deiiklikten vazgemeye de yol aabilir. Olaanst
hareketli, karanlk ve byk oluumlara gebe bir dnemin arka
sndan, artk 12. yzyln ikinci yansndan itibaren, toplumun;
insan ilikilerini dha salam bir biimde dzenlemeye, snflar ara
sna daha belirli snrlar koymaya, yerel zelliklerin ounu orta
dan kaldrmaya yneldii ve nihayet, sadece yava deiiklikleri
yeledii bir dnem balamtr. 1200lerin bu belirleyici deii
minde, tek sorumlu olarak, hukuk alanndaki ok farkl mantk
yaplarnn birbirlerini izlemeleri grlmemelidir. nk, bun
lar da zaten baka zorunlu ilikilerin sonucu olarak ortaya k
mlardr. Fakat, bu deiim srecine byk katklar olduu ko
nusunda da hibir kuku yoktur.

(114)

158

Hi olmazsa elimizde olan tek biime gre. Bundan daha nce im

di kayp olan Latince bir metin mutlaka vard.

Birinci Kitap: KAN BALARI

K NC

BLM

ADAM ADAM'A BALAR

AYIRIM

SOY DAYANIMASI

I.

Kan dostlan

Feodalitenin karakteristik insan ilikilerinden ok ncelere

dayanan ve z itibariyle de ona yabanc olan, kan birliine da
yal balar, yeni yapnn barnda da, onlar feodalite grnts
nn iinden' kartmamza izin vermeyecek apta, byk roller oy
nadlar. Ancak, bu ilikilerin, feodalitenin barndaki konumlarn
incelemek ne yazk ki ok g bir itir. Eski Fransa'da krsal aile
birliklerinin susabilir bundan sessiz denilmek istendiini
anlaynz cemaatler olafak ifade edilmeleri nedensiz deildir. Ya
knlar arasndaki ilikilerin doasndan gelen bir nedenle, bu ili
kiler yazl hale getirilmiyordu. stisna olarak bile, hi mi bir ga
ranti belgesi yoktu? Hemen yalnzca yksek snflarn yaran iin
dzenlenen bu belgelerin byk ounluu yok olmutur. Hi de
ilse 13. yzyldan ncesine ait olanlar iin bu byledir. nk bu
tarihe kadar korunan yegne arivler, kilise arivleridir. Fakat,
tek engel bu deildir. Feodal kurumlann tmnn bir tablosunu
kartmaya hakkmz olabilir. nk feodal kurumlar yeni bir
Avrupa oluumuyla birlikte ortaya kmlar ve temelde byk

159

farkllklar olmadan Avrupa dnyasnn btnne yaylmlardr.

Akrabalk ilikileri ise, bunun tersine, kaderlerinin birarada yaa
maya mecbur ettii deiik kkenden her grup iin, zel gemi
lerinin olaanst inat miraslarnn iliki tarz olarak kal
mtr. rnein, askeri fieferin miras yoluyla intikali konusun
daki, adeta tam bir tekdzelikle, dier mallarn intikalini belir
leyen sonsuz deiiklikteki kurallar karlatrmak, bu konuya
aklk getirecektir. Bu blmde, akrabalk ilikileri konusunda
yapmaya alacamz, sadece birka ana akm vurgulamak ola
caktr.
Demek ki, btn feodal Avrupada kanda gruplar vardr. On
lar ifade etmekte kullanlan terimler olduka kaypaktrlar. Fran
sa'da genellikle, akrabalk veya soy szckleri kullanlmak
tadr. Bu kavram kaypaklna karlk, kanda balarn kendile
ri ok salamdr. Bu konuda, bir szck ok karakteristiktir. Fran
sada, yaknlardan sz edildii zaman, ksaca dostlar, Alman-;
yada da Freunde denilmektedir. 11. yzyla ait bir le de France
szlemesi, bir adamn dostlarn yle sralamaktadr : yani
annesi, erkek kardeleri, kz kardeleri ve kan veya shriyet bay
la dier yaknlan (115). Bazen de, bir kesinlik endiesiyle ama
nadir olarak, kan dostlan terimi kullanlmaktadr. Sanki, ger
ek dostluk ancak kan bayla birbirlerine bal kimseler arasn
da olabilirmi gibi.
En gl kahraman; btn savalarn kendine, ya yeni ve
tamamen feodal olan vassalit ilikisi ile, ya da antik akrabalk
ilikisiyle baland kimsedir. Genel olarak, ayn dzlemde d
nlen, nk ayn derecede balayc olan bu iki ba, tm dier
balant ilikilerinin stne kma benzemektedirler. Magen und
mannen : Alman efsanesindeki bu ses arm yaratan deyi,
adeta bir atasz mertebesindedir. Ama bu konuda iir tek tan
mz deildir. Delici bir zekya sahip olan Joinville daha 13. yz
ylda; Guy de Mauvoisinin birlii Mansura'da harikalar yarattysa, bu birliin tamamen de Mauvoisinin dorudan kendine bal
adamlar ve kendi soyundan valyelerden olumasnn bunun ne
deni olduunu, biliyordu. ki dayanma tr birletiklerinde, fe(115)

Cartulaire de Sainte-Madelaine de Davron: Biblj Nat. ms. Latin

5288, fol. 77 V.
Akraba ve Dost kelimelerinin edeerliliine
Galler ve rlandadaki hukuki metinlerde de rastlanmaktadr : bkz. :
R. Thurneyssen, in, Zeitschr. der Savigny-Stiftung, G. A., 1935, s.

100-101.

160

dekrhk eh st noktasna ulamaktadr. Efsaneye gre, 1000 vassali

de birbirleriyle akraba olan Bgue dk byle bir ,olay yaam
tr. Bir baron, ister Normandiyal, ister Flandrel olsun, kronik
lerin bildirdiine gre gcn nereden almaktadr? Hi kukusuz
atolarndan, yksek gelirlerinden, vassallerinin okluundan, ama
ayn ekilde akrabalarnn ok sayda olmasndan. Bu durum, top
lumsal basamaklardan aa inildike de ayn ekilde devam et
mektedir. Onlar iyi tanyan bir yazarn bildirdiine gre, Gandl
Burjua tccarlar iki byk gce sahiptiler : kuleleri kent ege
menlerinin bu tatan kuleleri, halkn tahtadan mtevazi evlerinin
zerine doru glgelerini uzatyorlard ve akrabalar. Bunla
rn bir blm, 200 inlik mtevazi kan bedeliyle belirlenen ba
sit zgr insanlar ve zellikle de kyllerdi. 10. yzyln ikinci ya
rsnda bu kyllerin akraba dayanmasna kar, Londrallar,
eer bunlar hrszlar koruyarak, haklarn kullanmalarn engel
lerle! se, onlara kar savaa girmeye hazr olduklarn bildiri
yorlard (116).
Bir mahkemede yarglanan bir kimse, yaknlar arasnda do
al yardmclarn buluyordu. Birlikte yemin edenlerin ortakla
a yeminleri, davaly tm iddialardan kurtard gibi, davacnn
da iddiasn kantlamas iin yeterli oluyordu. Bu eski germen
adetinin rfi olarak uyguland yerlerde, kan dostlar bazen ku
ral gerei, bazen de kendi karlarna olarak, bu yola bavuruyor
lard. rnein, Kastilyada Usagrede bir tecavz olaynn kurban
olduunu iddia eden bir kadnla birlikte, drt akrabas daha ye
mine davet edilmiti (117). Kant yntemi olarak, adli dello, da
istenebilirdi. Beaumanoir'm akladna gre, ilke olarak bu an
cak taraflardan sadece biri tarafndan talep edilebilirdi. Ancak,
bunun iki istisnas vard. Dorudan vassal, senyrnn yerine dvebilirdi ve soyundan biri bu delloyu yapmak zorunda kalan
herkes onun yerine geebilirdi. Bir kez daha iki iliki ayn, mer
tebede grlmektedir. Bu balamda, Roland arksnda Ganelon'u
akrabalarndan, ilerinden birine, haini sulayanla dvmesi iin
yetki verdiklerini grmekteyiz. Zaten, Roland arksnda dayan
ma ok uzaklara yaylmaktayd. ampiyonlarnn yenilgisinden son(116)

(117)

Joinville, d. de Wailly (Soc. de lHistoire de France) s. 88. Lorraineli Garin, d. p. Paris, s. I., s. 103. Robert, de Torigny, d. L.
Delisle, s. 224-25 Gislebert de Mons, op. cit., s. 325 ve 258 Aethelstan Yasalar, V., c. VIII., 2.
Hinojosa, Das Germamsche Element in Spanische Rechte, in Zeitschrift der Savigny - Stiftung, G. A., 1910.

161

ra, onun soyundan ve ona garanti veren 30 kii, Lanetli Orman'm

aacna salkm halinde aslacaklardr. Hi kukusuz bir air abart
mas. Efsane bir abartmalar yndr. Ama bu uydurmalar b
yk tepki ekmemekteydiler, nk ortak duygular okuyorlard.
1200lere doru, Normandiya snchali, daha gelimi bir hukuk
anlaynn temsilcisi olarak, bir cani ile birlikte onun tm akra
balarn da cezalandran adamlarna engel olmakta byk glk
ekmiti (118). O dnemde, birey ve grubu birbirlerinden ayrlmaz
eyler olarak dnlyorlard.
Bir destek olduu kadar, bu soy ba ayn zamanda bir yar
g olarak da ortaya kyordu. Eer, kahramanlk destanlarnda
anlatlanlara inanrsak, tehlike gnnde, valyenin dnceleri,
soyuna doru uzanmaktadr : mdadma geliniz ki korkaklk
gstermeyeyim Yoksa bunun hesab soyumdan sorulur, ite,
Guillaume d'Orange, Meryem Anaya byle safasna dua ediyor
du (119). Eer Roland, Charlemagne'n ordusunu yardma ar
may reddettiyse, bu kendisi yznden, akrabalarnn sulanabi
lecei korkusundand. Bir yelerinin erefi veya erefsizlii, tm
kk soyda grubunun stne sramaktayd.
Ama kan balar, asl glerini, hereyden nce, kan davala
rnda ortaya koymulardr.
II.

Kan Davas

Bir ucundan brne, hemen tm Orta a ve zellikle feodal

a, zel intikamn damgas altnda yaamlardr. Kan davas,
haklarn en kutsal olarak, mutlaka ilk nce, zarar gren kimseye
den bir grevdi. Sonunda lm olsa bile. Byk devletlere kar
bile bamszlklarn korumu olmaktan tr, geleneksel eref
konularna byk sadakat gsteren burjuazilerden birinin bir ye
si olarak domu olan,. Floransal zengin Velluto di Buonchristiano,
dmanlar tarafndan lmcl bir ekilde yaralannca, 1310da va
siyetnamesini dzenlemiti. Bu dindarlk ve bilgelikle dolu olan
belge, hereyden nce, ruhunun selametini isteyen bir kimsenin
dindarca balaryla dolu olmasna ramen, vasiyetname sahibi,
intikamn alacak olan eer byle biri bulunabilirse kimseye
de mirasndan pay ayrmaktan ekinmemitir (120).
(11S)
(119)
(120)

162

J. Tardif, Cautumiers de Normandie, c. I., s. 52.

Davidson, Geschichte von Florenz, c. IV., 3, 1927, s. 370 ve 384 - 85.
Louis'nin Ta Giymesi, d. E. Lamglois, v. 787-789.

Tek balarna kalm insanlar, o dnemde, ancak ok az ey

yapabilirlerdi. ou zaman cezalandrlmas gereken eylem, birinin
ldrlmesi olmaktayd. Bu durumda, aile grubu sraya giriyor ve
germanik kkenli bir kelime ile ifade edilen faidein doduu
grlyordu. Bu adet, sonradan tm Avrupaya yayld. Akraba
larn ald intikama faide adn veriyoruz diyen Alman din hu
kukusu, bunun anlamm da aklam oluyordu (121). Hibir ah
lki ykmllk faide kadar kutsal deildi. 12. yzyln sonlarna
doru, Flandreda yaayan soylu bir kadnn kocas ve iki olu,
dmanlar tarafndan ldrlmt. Bu andan itibaren, kan da
vas btn blgenin altn stne getirdi. Soissons piskoposu ve
bilge bir kii olan Amoul, anlama nermek iin blgeye geldi.
Ama, dul kadn onu dinlememek iin, atonun kprsn kaldrtt.
Frizyallarda ceset bile intikam diye barmaktayd. nk, evde
asl duran ceset, yaknlan faide'i yerine getirip de, nihayet onu
gmme hakkn elde edinceye kadar, kuruyarak beklemektey
di (122). Fransa'da, 13. yzyln son birka on ylma kadar, krallann hizmetkr ve dier grevleri arasnda, banm bekisi olan
bilge Beaumanoir, acaba niin, herkesin akrabalk derecelerini he
saplamay bilmesinin arzu edilir birey olduunu dnmektedir?
Aym Benaumanoir buna, zel savalarda herkes dostunun yard
mn isteyebilsin diye cevap vermektedir.
Olaan olarak, bir sava bakannm komutasnda biraraya
gelen btn bir soy, bylece ilerinden birinin ldrlmesinin
veya sadece hakarete uramasnn intikamn almak iin, silaha
sarlyordu. Fakat, bu silaha sarlma yalnzca olaya neden olana
kar deildi. nk, etkin dayanmaya kar, ayn gte.bir edil
gin dayanma cevap vermekteydi. Frizyada katilin lm, artk
huzura kavuan maktuln tabutuna yatrlmas iin mutlaka ge
rekli deildi. Bunun iin, katilin akrabalarndan birinin ldrl
mesi yeterliydi. Eer vasiyetnamesini yaptktan 24 yl sonra, bize
sylendiine gre, Velluto nihayet yaknlarndan birinde arzu edi- len intikamcy bulabildiyse de, bu intikam sulu zerine deil,
onun akrabalarndan birine ynelmiti. Bu olgular ne kadar da
gl ve srekli olmulardr. Bu durumu, Paris parlamentosunun
nisbeten ge bir karan kadar, hibir ey aka ortaya koyamaz.
1260da Thomas dOuzouer adl biri tarafndan yaralanan Lois
(121)
(122)

Regino de Prm, De Synodlibus Causis, dd. Wasserschieben, II., 5.

Hariulf, Vita Arnulfi Episcopi, in ss , c. XV., s. 889 Thomas de Cantimpre, Bonum Universale de Apibus, II., 1, 15.

16?

Defeux adl bir valye olay mahkemeye gtrmt. Sank olay

hi inkr etmedi. Fakat, kendinin de bir sre nce, davacnn ye
eni tarafndan yaralandn ileri srd. Bu durumda, ne ile it
ham ediliyordu? Kral kararnamelerine gre, intikamn almadan
nce 40 gn beklememi miydi? Bu, soylarn tehlikeden haber
dar olmalar iin gerekli olduu dnlen, sreydi. Kabul, di
ye cevap verdi valye; ama yeenimin yapt beni kapsamaz. Bu
kantn hibir deeri yoktu. nk, bir bireyin eylemi, tm akra
balarn kapsamna alyordu. En azndan, Saint Louis nin sofu
ve bar yarglar byle karar verdiler. Bylece, kan kan davet
ediyordu. ounlukla ok kk olaylardan doan, bitmez tken
mez atmalar, birbirlerinin boazn skmaya hazr, dman soy
larn olumasna yol ayordu. 11. yzylda, Burgonyann iki soy
lu ailesi arasndaki bir tartma 30 yl boyunca srd; daha ilk
kavgalarn birinde, taraflardan biri 11 adamndan fazlasn kay
betmiti (123).
Kronikler, bu faide'1er arasnda, zellikle byk valye soy
lar arasndaki mcadelelere daha ok yer vermektedirler. rne
in, 12. yzylda, Normandiyada Giroielar ile Talvas'lan kar
karya getiren korkun ihanetlerle dolu, hi kesilmeyen kin
gibi (124). Jongleur1er tarafndan dizelere dklen yklerde, senyrler kendi ihtiraslarn bir miktar gideriyor ve bu ykleri des
tan dzeyine ykseltiyorlard. Lorrainlilerin Bordeauxlulara
kar yrttkleri, Raoul de Cambrainin akrabalarnn Herbert de
Vermandoismn akrabalarna kar srdrdkleri kan davalarnn
ykleri, Fransz kahramanlk hikyelerinin en gzellerindendirler. Lorann ocuklarndan birinin, bir bayram gn, halasnn
yaknlarndan birine indirdii lmcl darbe, bir dizi cinayete
yol amt. Bu birbirlerine zincirlenen cinayetler, nl bir span
yol ccmtar mn dokusunu oluturmaktadrlar. Fakat, toplumun
yukardan aa, tm kademelerinde ayn adetler egemendir. Hi
kukusuz, 13. yzylda soyluluk, kesin olarak irsi bir snf olarak
ortaya knca, silaha bavurma eylemini bir eref iareti olarak,
kendi tekeline almaya ynelmitir. Kamu gleri rnein 1276'
da Hainaut kontluk mahkemesi (125) ve hukuksal doktrin, bu
(123)
(124)

(125)

164

Raoul Glaber, d, Prou, II., c. X.

Bunu Vikont du Moteynin kitabndan bulmak mmkndr. Origines
de la Normandie et du Duch Alenon, 1420. Bu kitapta Talvaslar
lehine bir hava sezilmektedir.
F. Cattier, La Guerre Prive dans le Compt de Hainaut in Annales
de la Facult de Philosophie de Bruxelles, c. I., (1889-90) s. 221-23

giriimin baarya ulamasnda yardmc olmulardr. Bunun ne

deni, soyluluk nyargsna duyulan sempati olduu kadar, hatta
ondan da fazlas, bar salamakla uraan hkmdar ve hukuk
ularn, artk bu ie bir son vermek istemeleriydi. Ama, btn in
tikam hareketlerine son vermek hem pratik olarak mmkn de
ildi, hem de byle bireyi sava bir kasta kabul ettirebilmek
olanakszd. Ancak, toplumun dier snflar asndan byle bir
sorun yoktu. Bylece, artk iddet bir snfn ayrcal haline geli
yordu. Hi deilse ilke olarak. nk, soylulardan bakas ara
larnda savaamaz diyen Beaumanoir gibi yazarlar bile, bu ku
raln gerek kapsam konusunda hayal kurmamz engellemekte
dirler. Assise Bazilikasmn duvarlarna resmedilmi olarak gr
dmz, Saint Franoisnn anlamazlk eytanlarn kovduu
kent olarak bilinen Arezzo, trnn tek rnei deildi. Eer, ilk
kent anayasalarnn birinci endieleri, barn salanmas olduysa,
ve bu anayasalarn ou bar szlemesi adn tayorsa, bunun
nedeni domakta olan burjuaziyi paralamakta olan birok neden
arasnda, Beaumanoir'n szn ettii, bir soyu dierinin kar
sna diken anlamazlk ve atmalarn en nemli yeri tutmasy
d. Krsal hayat hakknda bildiimiz ok az ey de ortaya benzeri
bir manzara kartmaktadr.
Ancak, bu duygular hibir paralanmaya uramadan, mutlak
halleriyle devam edemiyorlard. Bunlar, dier zihinsel glere ar
parak zayflyorlard. Kilisenin rettii, kan dklmesine kar
duyulan nefret; kamu bar konusundaki geleneksel kavray; ni
hayet bu bara kar duyulan ihtiya, bu kart zihinsel grn
balcalanydlar. Daha ileride, feodal a boyunca i bara yne
lik abalarn bir tarihini greceiz. Aslnda bu abalar, ortadan
kaldrmak istedikleriyle beraber, skneti bozan nedenlerin ban
da geliyordu. Soy balarnn srekli olarak yarattklar ve yaat
tklar lmcl kinler bu iki kelimenin birarada kullanlmas
o devirde, hemen hemen teknik bir deer kazanmtr srmekte
olan karkln balca nedenlerinden biriydiler. Ama srr kalp
lerde saklanan, bu ahlki yasaya, birka topyacmm dnda, en
keskin dzen taraftarlar bile sadk kalyorlard. ntikam yerine
para tarifeleri hazrlayarak veya iddetin uygulanmasnn yasak
olduu yerler saptayarak, aslnda birok bar abas faidelerin
meruluunu kantlamaktan baka birey yapmyorlard. Kamu maBavyera iin bkz.: Schneibgl. Die Innere Entwicklung des Bayer.
Landfriedens, 1932, s. 312.

165

kamlarnn da ou baka trl davranmyordu. Kamu makamla

r, masumlan ortaklaa dayanmamn apak ktye kullanlma
larna kar korumaya uratlar ve tedbir alma sreleri sapta
dlar. Cezalandrma grnts altna gizlenen basit haydutluk gi
riimleriyle, meru misillemeleri birbirinden ayrmaya alt
lar (126). Bazen, kanla ykanmas gereken sulann say ve snrn
daraltmaya giritiler. rnein, Fatih Guillaumeun Normandiyada
kard kararnameye gre, sadece babann veya oulun ldrl
mesi, kanla temizlenebilirdi. Kamu makamlan kendilerini daha
gl hissettike, giderek zel intikam sadece mehut sular ile
i bar bozan sulara hasretmeye gayret ettiler. zellikle de, ra
kip gleri uyuturmaya, bazen onlan silah brakm anlamas
yapmaya zorlamaya, bazen de davalarn mahkeme nnde z
melerini salamaya uratlar. Tek kelimeyle, fetihten sonra inti
kam konusundaki her trl yasal haklarn kaldrlmasnn, kraln
tiranlmm belirtilerinden biri sayld Ingiltere hari, btn
feodal Avrupada kamu makamlan, nleyemedikleri, belki de n
lemek istemedikleri intikam uygulamalanndaki, sivrilikleri trp
lemekle yetindiler. Dier yandan, zarara urayan taraf, dorudan
eylem yerine, tesadfen mahkemeye bavurursa, yarglamann ken
disi de, bizzat dzenlenmi intikamdan baka birey deildi. r
nein, 1232de Artois blgesindeki Arques kentinde, bir taamden
ldrme olay karsnda, belediye mahkemesinin verdii karara
bakalm: Sulunun mallar senyre; kendisi ise, ldrlmek ze
re maktuln ailesine verilecekti (127). Dier yandan, ikyeti ol
ma hakk yalnz akrabalara tannmtr, (128); ve 13. yzylda hl,
en iyi rgtlenmi kentlerde, rnein Normandiya veya Flandre
kentlerinde bile, sulunun hkmdar veya yarglar tarafndan
affedilebilmeleri iin, nce kurbann ailesinin affnn salanm ol
mas gerekiyordu.
Ispanyol airinin sitayile szn ettii bu iyi korunmu es
ki kinler, ne kadar sayg deer grnrlerse grnsnler, onla
rn ebedi olabilecekleri de dnlemezdi. Er veya ge, Girart de
Rousslonda. sylendii gibi, llerin faideinin balanmas ge(126)
(127)

(128)

166

rnein Flandreda, Walterus, Vita Caroli, c. 19 in ss, c. X II, s. 547.

G. Espinas, Recueil de Document Relatifs h l'Histoire du Droit Mu
nicipal Artois, c. I., s. 236. Bu ibarenin 1469 Keure nde kayp ol
mas anlamldr, s. 251.
Daha ileride greceimiz zere, kurbann senyr veya vassaMne de;
Fakat bu koruma ile kiisel bamlln, akrabalk ilikisini de ta
mamen zmlemesi sonucu ortaya kmtr.

rekiyordu. ok eski bir adet uyarnca, taraflarn barmas, ola

an durumlarda bir tazminat karlnda oluyordu. Mzrak g
snn stnde. Eer sana saplanmasn istemiyorsan, onu satn
al bu eski Anglo-Saxon atasznn nasihati, bilgeliinden hi
bir ey yitirmemiti (129).
Gerekte, eitli sulara kar denmesi gereken miktarlar be
lirleyen ve eskiden barbar yasalarnn ince ince belirledii tarife
ler, zellikle cinayet bedeli ve insann fiyatnm sulara gre
bilgince dzenlenmeleri, zaten ok fazla deiiklik gstermekle bir
likte, ancak baz blgelerde geerliklerini korumulard : Frizyada,
Flandre'da ve Ispanya'nn birka noktasnda, Olduka ttucu olan
Saksonyada, 13. yzyln bandaki Ayna bu insan bedelinden
sz etmemektedir. Saint Louis dneminde Loire vadisinde, baz
metinlere gre hl 100 sou olan insann fiyat, ancak ok istis
nai durumlarda uygulanmaktadr (130). Zaten, baka trls na
sl olurdu? Eski etnik hukuklarn yerine artk ceza uygulamalar
bakmndan, bunlara tamamen zt olan grup rfleri ikame edilmi
ti. Eskiden, bir blmn kendileri aldklarndan, listelerde yazl
tutarlarn, mutlaka tam olarak denmesine zen gsteren kamu
makamlar, 10. ve 11. yzyllarn karmaas iinde, birey talep
etme glerini yitirmilerdi. Nihayet ve zellikle, eski hesaplama
larn zerine dayand snf farklar derinlemesine deimiti.
Fakat, sabit bedel cetvellerinin ortadan kalkmas, suun satn
alnmas adetinin de ortadan kalkmasna yol amad. Bu uygula
ma, orta an sonuna kadar, bedensel cezalarla rekabet ederek
yaad. Ban giriimleriyle birlikte, canileri daha ok korkutan
bir uygulama olarak, erefli bir yere oturdu. l ruhun selameti
iin, dinsel kurulularn da katldklar kan bedeli ile hakaret be
deli gibi dentilerin yaygnlamasyla birlikte, her seferinde, o olay
iin oluturulan bir hakem kurulu veya mahkemece saptanmas
adeti de yaygnlat. Bu konuda, toplumsal hiyerarinin iki an
ucundan seilmi iki rnek vermek yeterli olacaktr. 1160lara do
ru, Bayeux piskoposu, yeenini ldren bir senyrn akrabalanndan ba olarak bir kilise almt. 1227'de Senonlu bir kyl ka
dn kocasnn katilinden ok az miktarda bir para almt (131).
(129)

G irart de Roussillon, ev. P. Meyer, s. 104 Nu. 787 Leges Edwardt

Confessons, X II., 6.
(130) Etablissements de Saint Louis, d. P. Viollet. Tabloda.
(131) L. Delisle ve E. Berger, Recueil des Actes de Henri II., Nu. C L X II.,
C X C IV M . Quantin, Recueil des Pices Pour Faire Suite au Cartulaire Gnrale de lYonne, Nu. 349.

167

Faide gibi, ona son veren denti de, taraf olan gruplarn btn
yelerini ilgilendiriyordu. Gerekte, basit bir zarar veya saldn sz
konusu olduunda, rf ok eskiden beri, zarara urayan bireyin
bu zararnn karlanmasyla yetinilmesi ynnde olmutu. Bunun
tersine, bir cinayet veya bir sakat brakma olayyla karlalrsa,
olayn kurbannn akrabalar insann fiyatna sahip oluyorlard.
Her durumda da sulunun akrabalan bu dentilere katlyorlar
d. Bu katlma tamamen yasal bir zorunluk sonucu ve dzenli ta
rifelerin geerliklerini koruduklar yerlerde, nceden belirlenmi
kurallara gre oluyordu. Dier yerlerde ise, demeye katlma ko
ullar, rfe gre belirleniyordu ve kamu makamlar da bu be
lirlemelere adeta kanun gcndeymiler gibi bakyorlard. Bir
kral emirnamesi, blgenin rf zerinde soruturma yaptktan
sonra, insan bedelinin dostlarn kesesinden deneceini bil
diriyor ve eitli kan dostlannm paylarn belirliyordu. Yak
kl Philippe'in kalemine mensup yazc rahipler, daha sonra bu
uygulamay bir forml halinde, benzeri durumlara uygulamlar
dr (132).
Dier yandan, bir tazminatn denmesi de ou zaman antla
mann imzalanabilmesi iin yeterli olmuyordu. Bunun yannda,
saldrya urayana veya akrabalarna kar bir eref borcu deme
treni veya bir biat treni yaplmas gerekiyordu. Bazen de hi
deilse, nisbeten yksek snflara mensup olanlar arasnda, bu
tren o zamana kadar bilinen en ar biat biimine brnyordu.
Bu tren de azdan ve elden adam olma treniydi. Bu du
rumda da karlaan bireylerden ok gruplard. 1208'de Saint Denis
Manastrnn Barahibi, daha nce yaralad Sire de Montmorency
ile Argenteuil'de bar antlamas imzaladnda, sayg sunmak ze
re dostlarndan 29unu beraberinde getirmek zorunda kalmt.
Mart 1134de ise, Orlans bakan yardmcsnn ldrlmesinden
sonra, lenin tm yaknlar, sadece katilden, yardaklarndan ve
vassallerinden deil; bunlarla birlikte akrabalarnn en iyilerin
den, toplam olarak 240 kiinin sayglarn sunmalarn beklemek
zere toplanmlard (133). Her durumda, bireyin eylemi, soyu
iinde ortak dalgalar halinde yaylyordu.

(132)

Bibl. Nat. ms. Latin 4763, fol. 50.

(133)

Felibien, Histoire de lAbbaye Royale de Saint Denys A. Luchaire,

Louis VI., Nu. 531.

168

III.

Ekonomik Dayanma

Feodal Bat ittifakla, bireysel mlkiyetin meruiyetini tan

yordu. Ama uygulamada, soy dayanmas sklkla mal ortakl
na da uzanyordu. Krsal blgede her yerde kardeikler ayn
ate ile ayn tencerenin etrafnda ve blnmemi tarlalar ze
rinde, akraba aileler halinde gruplaarak oturuyorlard.
Senyr ounlukla bu trden gruplamalar tevik ediyor ya
da buna zorluyordu. nk, kendine kar olan ykmllkler ko
nusunda, iyi kt dayanma iinde bulunan bireylerin olmas ii
ne geliyordu. Fransann byk blmnde, serf mallarnn intikali
konusunda, bunlarn ayn grup iinde kalmasndan baka bir sis
tem bilinmiyordu. Serfin doal mirass olan olu bazen de er
kek kardei, terekenin almasndan nce,.ortak oca terk mi
etti? Bu durumda, ama sadece bu durumda bunlarn tereke ze
rindeki haklar ortadan kalkyordu ve bu haklar efendiye geiyor
du. Hi kukusuz, bu adetler daha yksek snflarda, bu kadar
genellemi deildi. nk, zenginlik arttka, bunu blmek kolay
lamaktayd. Ama asl neden, senyrn gelirlerinin komuta yetki
sinden ayrlamamasyd. Doa olarak, bir topluluk zerinde, te
ker teker bireyler zerinde olduundan daha rahat kullanlan bu
yetkinin blnmemek istenmesi anlamlyd. Buna karlk, mer
kezi Fransa ve Toskanada birok kk senyr, tpk kyller gi
bi, maln blnmezlii ilkesini uyguluyor ve mal varln ortak
laa ileterek, hepsi birlikte atoda yayorlar, veya en azndan a
tonun korumasndan yararlanyorlard. Bunlar, delik deik pele
rinli soylulard. ilerinden biri olan gezginci trkc Bertrand
de Bom, Gvandan'da kk bir palanga'mn sahibi olan 31 ortak
gibi, fakir valyelerin tipik bir rneidir (134). Bir yabanc, te
sadfen gruba katlma hakkn m elde etmitir? ister bir kyl,
isterse daha yksek mevkiden biri olsun, ortaklk anlamas bir
kardelik grnts almaktadr. Bu grnt ile, aralarnda kan
ba olmayan ortaklar, sanki bylesine bir ba varm gibi dav
ranmaktadrlar. Byk baronlar bile, bu cemaat adetlerine bazen
uymak zorunda kalmaktadrlar. rnein, Provence kontluunun
kuaklardan beri efendisi olan Bosonide slalesi, slalenin her ko
luna zel etki alanlar brakrken, fief'in genel ynetimini bln(134)

B de Born, d. Appel, 19 v. 16-17 Pore, Les Statuts de la Commu

naut des Seigneurs Pariers de La Garde Gurin (1238-1313), in
Bibl. de l'Ecole des Chartes, 1907 ve Etudes Historiques sur le Gvaudon, 1919.

169

memi saymakta ve btn slale byklerinin ayn nvan; Pro

vence kontu veya prensi nvamm tamalarna izin vermek
tedir.
Dier yandan, mlkiyetin aka bireysellemi olmasna ra
men, bu mlkiyet aileden gelen tm engellerden arnm deildi.
Bugn zt anlaml olarak kabul edeceimiz iki terim arasnda bu
katlma a hibir eliki grmemekteydi. Kilise arivleri ta
rafndan korunan, 10., 11. ve 12. yzyllara ait baz sat veya ba
belgelerinin sahifelerini evirelim, yazc-rahipler tarafndan ka
leme alman giri blmlerinde, sklkla, hakkn devredenin, mal
larnn tasarruf hakknn tam olduu belirtilmektedir. Zaten Kilise'nin bu konudaki kuramsal yaklam da byledir. Srekli ola
rak balarla zenginleen ve stne stlk ruhlarn kaderinin
muhafz olan Kilise, mminlerin kendilerinin veya sevgili var
lklarnn selametlerini salamak iin, dindarca balara baz en
gellerin kmasna nasl raz olabilirdi? Az veya ok kendi arzula
ryla, kklerin kendilerine toprak terketmeleriyle, mal varlk
lar srekli byyen yksek aristokrasinin de karlar ayn yn
deydi. 9. yzyldan itibaren, Saxon yasasnn, aileyi mirastan mah
rum edecek mlkiyet devir esaslarn sralarken, bunlarn arasna,
kiliseye ve krala yaplan balarla; alk zoruyla fakir bir ada
mn, bir gl tarafndan beslenmek kouluyla, topran ona
terketmesi durumunu da saymas raslantyla aklanamaz (35). An
cak, hemen her zaman, btn szlemeler bireyin hukukunu ok
yksek bir yere koymak iddiasnda olmakla birlikte, szlemenin
iinde satcnn veya ba yapann yaknlarnn rzalarn da zik
retmekten geri kalmamaktadrlar. Bu rzalarn elde edilmesi ou
zaman o kadar gerekli grlmektedir ki, bunlar elde edebilmek
iin belirli bir bedel bile denmektedir. Eer, baz akrabalara da
nlmadan bir szleme yaplrsa, aradan yllar getikten sonra,
bunlardan bazlar anlamann geersizliini ileri srebilmekte
dirler. Bu durumda, bir adaletsizlik karsnda bulunduklarm id
dia ederek bazen mahkemeye gitmekte ve gittikleri her seferde
de davay kazanmaktadrlar (136). Ancak, bu cins olaylarn onda
dokuzunda, ikyet ve davalara karlk, onlar asndan daha uy
gun olan aralarnda anlamaktr. Ancak, kimlerin rza gster
mek hakkna sahip olduklarna dair belirli bir kural yoktur. Ayn
(135)
(136)

170

Lex Saxonum, c. LXII.

Bir rnek (Blois mahkemesinin karar), Gh. Metais, Cartulaire de
Notre-Dame de Josophat, c. I., Nu. CIII.

koldan varisler olduu gibi, yan kollardakiler de rza gstermeye

davet edilebilirlerdi. Bu konuda ideal olan, bir hapishane avuu
nun yapt gibi oysa, devredenin kars, ocuklar ve kzkardeleri daha nceden rzalarn bildirmilerdi mmkn olduu
kadar ok akraba ve yaknn rzasn almaktr (137). Bir mal, ken
di soylarndan birinin elinden knca, btn slale, bizzat kendi
mal varlklar azalm gibi bir duyguya kaplyorlard. Ancak, 12.
yzyldan itibaren, ounlukla belirsiz ortak baz fikirlere ba
ml olan rfn yerine, giderek daha salam ve ak bir huku
kun yerlemeye balad grld. Dier yandan, ekonomideki de
iimler, ticarete getirilmi olan engelleri daha az ekilir hale ge
tiriyordu. Eskiden gayrimenkul satlar olduka nadirdi. Eer,
byk fakirlik dnda baka bir nedenle yaplyorlarsa, bu sa
tlarn geerlii ve meruiyetleri bile tartmalyd. Eer, alc
kiliseyse, bu al veri sadaka ad altnda gizleniyordu. Bu yar al
datc grnt altndaki muameleden, satcnn kazanc ift ol
maktayd. Baka yan kazanlar olmazsa dk saylabilecek bir
fiyat, ama bunun yannda, Tanrnn hizmetkrlarnn .dualar sa
yesinde ulalan selamet. Artk, 12. yzyldan itibaren dorudan
sat, bu uygulamalarn tersine, aka itiraf edilen ve sklkla rast
lanan bir muamele olacaktr. Aslnda satlar gerekten serbest
hale getirebilme konusunda, bu cins istisnai toplumlarda baz
byk burjualann cesaret ve ticari zihniyetlerinin byk rol
olmutur. Bu evreler dnda, satlar balardan aka ayran
baz zel hukuk hkmlerinin oluturulmasyla yetinildi. Bu hu
kuk giderek daha ok snrlandrlarak, ok daha iyi tanmlanm
hale getirildi, tik nce tm devir ilemlerinden nce, maln ya
knlar tarafndan ncelikle satn alnabilmesi olana saland.
Eer mal bir mirastan geliyorsa, bu kstlama daha sert ve daha
srekli nitelikte oluyordu (138). Daha sonra, 13. yzyln balarn
dan itibaren, slale mensuplarna, belli bir dzen ve alan iinde
kalma kouluyla, sat bir kez yapldktan sonra, denen fiyatn
aynn deyerek, sat kendi lehlerine evirtme hakk saland.
Orta a toplumunda, bu soyun geri almas kurammdan
daha evrensel bir kuram ortaya kmamtr. Bunun tek istisna(137)

B. Gurard, Cartulaire de lAbbaye de Saint-Pre de Chartres, c. II.,

s, 278, Nu. XIX.

(138)

Bu kstlama Livre Noir de Saint-Florent de Satmur adl bir kitapta

yer alan bir nokta 1055-1070den itibaren ortaya kmaktadr. Bibi.
Nat. Nouv. Acquis Lat., 1930, fol. 113 V.

171

s olan ngiltere dnda (139) burada da baz kent rflerini ay

rk tutmak gerekir bu kurum sveten talya'ya heryerde mu
zaffer olmutur. Bu kurumdan daha fazla kk salam da yoktur.
Fransada ancak devrimle kaldnlabilmitir. Bylece, zamana ra
men soy zincirinin ekonomik dayanmas giderek kaypakln ve
iddetini yitirerek devam etmitir.

(139)

172

Dier yandan, Anglo-Saxon dneminden itibaren ngilterede, gerek

te az sayda olan ve book-land adn tayan yeni bir toprak tr ya
ratld grlmt. Bu topraklar rfi kstlamalarn dnda kal
dklar gibi, serbeste devredilebiliyorlard.

AYIRIM

AKRABALIK BAININ KARAKTER VE DEM SREC

I. Aile Yaamnn Gerekleri

Bu soy zincirinin dayanak salama gcne ve kar taraf zorlayabilme yeteneine bakp da, aile ii yaamn sevgi ve safla
dayandm dnmek byk bir hata olur. eitli soylarn bir
birlerine kar byk bir istekle faide uygulamalar, bizzat ken
di ilerindeki mthi kavgalar engellemiyordu. Beaumanoir, ya
knlar arasndaki kavgalar kt bir gzle grmekle birlikte, z
kardeler arasmdaki kavgalarn bile ne istisnai ne de yasak olma
dklarn bildirmektedir. Bu konuda, hkmdar ailelerinin tarih
elerine bakmak yeterlidir. rnein, Orta an gerek Atridleri
olan (Atridler, Pelops ile Miken kralnn ocuklar olan Atreeden
inen bir slale olup, zellikle Agamemnon ve Menelas tarafndan
temsil edilmektedirler. Bu slale, korkun kan davalaryla nl
dr). Anjou slalesinin kaderini kuaklar boyunca izleyelim : zel
den de zel sava, 7 yl boyunca, kont Foulque Nerra ile olu
Geoffroi Marteli kar karya getirdi. Foulque le Rechin ise,
erkek kardeinin mallarna el koyduktan sonra onu 18 yl boyun
ca hcreye kapad, en sonunda burada deliren kardeini serbest
brakt. II. Henri dneminde ocuklarn babalanna kar byk
nefreti ve bundan kaynaklanan savalar, Nihayet, Arthur un, am
cas kral Jean tarafndan katlettirilmesi. te bir ailenin i sava
ndan tablolar. Ancak, Anjoular byk bir slaleydi. Ama, bu
nun hemen altndaki dzeyde, aile atosunun etraffnda birok or
ta ve kk senyrn kanl mcadeleleri devam ediyordu. rne
in, evinden iki erkek kardei tarafndan kovulan ve kars ile

173

ocuklarnn bunlar tarafndan katledildiklerini gren, sonra da

kardelerinden birini kendi elleriyle ldren, u Flandrel val
yenin macerasnda olduu gibi (140). zellikle de, Combom vikont
larnn, bir manastr yazarnn sakin ellerinden km olmasna
ramen, gl kan kokusunu yitirmeyen destanlarnda olduu
gibi (141).
Balangta, vikont Archambaud, terk edilen annesinin inti
kamn almak iin, babasnn ikinci karsndan olma kardelerin
den birini ldrr. Birok yl sonra da, babasnn affn, yal senyre iyilemez bir yara am bir valyeyi ldrerek satn alr.
Vikontun lmnde, arkasnda olu kalr. Bunlardan by,
vikontluu miras aldktan ksa bir sre sonra, arkasnda kk bir
erkek ocuk brakarak lr. Ortanca kardeinden kukulandn
dan, ocuunu rde erinceye kadar, kk kardei Bernard'a,
topraklarn vesayetiyle birlikte emanet eder. valyelik yama ge
lince, ocuk Eble,miras bouna talep eder. Bu arada, dostane
ilikiler sonucu; daha iyisini alamadndan Comborn atosunu el
de eder. Kalbi kin dolu olarak, burada bir raslant sonucu yengesi
eline dnceye kadar, yaar. Hakarete urayan kocann boaya
can umarak, herkesin gznn nnde yengesine tecavz eder.
Bemard karm geri alr ve intikamn hazrlar. Gzel bir gn,
kk bir refakat birliiyle, tahrik edici bir biimde, atonun du
varlarnn dibinde gzkr. O srada masadan yeni kalkm olan
ve beyni sarholukla bulutlu olan Eble, delice, amcasn izlemeye
balar. Biraz sonra sahte kaaklar geri dnerler, yeni yetmeyi ya
kalayp, lmne yaralarlar. Bu trajik son, kurbann ektii ac
lar ve zellikle genlii, halk ok duygulandrmtr. Gnlerce,
geici mezarna sunaklar konmu, ld yere, bir ehit kabriy
mi gibi baklmtr. Fakat, yeminini bozmu ve katil olmu am
ca ile ardllar, huzur iinde atoyu ve vikontluu kendilerine alakoymulardr.
Burada bir eliki grmeyelim. Bu iddet ve sinirlilik yzyl
larnda toplumsal balar hem ok gl olabilirler hem de ihtira
sn gereklemesi uruna yok saylabilirlerdi. Dier yandan, ah
lkszlk kadar kzgnln da yol at bu kaba kopmalar dn
da da en normal durumlarda bile ok canl bir ortaklk duygusu,
kiilere kar duyulan ok dk dzeyde bir efkatle bir arada
(140)
(141)

174

Miracula S. Ursmar, c. 6, in ss, c. XV., 2 s. 839.

Geoffroi de Vigecis, I., 25 in Labbe, Biblotheca Nova, c. II., s. 291,

bulunmaktayd. Bylece, akrabaln hereyden nce bir i yardm

lama olarak grld bu toplumda, belki de teker teker aln
dklarnda, bireyler grubun yannda ok nemsiz kalmaktaydlar.
Byk bir aile tarafndan istihdam edilen bir resm tarihiye, soyun
atas tarafmdan sylenen bir sz bize aktarmasndan tr kran
borluyuz. ngiltere mareali Jean, sz vermi olmasma ramen,
Kral Etiennee kalelerinden birini teslim etmeyi reddediyordu.
Dmanlar onu, daha nce rehine olarak verdii gen olunu gz
lerinin nnde idam etmekle tehtid ettiler. Senyr ocuk beni
ilgilendirmez diye cevap verdi, daha gzellerini imal edeceim
rs ve ekicim yok mu? (142). Evlilie gelince, bu anlama ou
zaman en saf biimiyle bir kar birlii ve kadnlar iin de bir ko
runma kurumuydu. Cid iirinde, kahramann, kzlarna onlar
Carrionun oullarna nianladn aklamasn dinleyiniz. Yeni
yetmeler, nianllarn hi grmedikleri halde teekkr ederler :
Bizi evlendirdiin zaman zengin kadnlar olacaz. Bu anlay o
kadar glyd ki, derinlemesine hnstiyan olan bu toplumda, adet
lerle dinsel yasalar arasnda garip bir uyumazln ortaya kma
sna neden oluyordu.
Kilise, ikinci veya nc evliliklere aka kar olmamakla
beraber, pek de sempatiyle karlamyordu. Ama, toplumun yuka
rdan aaya tm basamaklarnda birka kez evlenme adeta ku
rald. Bu, hi kukusuz, bedeni ihtiyalara, dinsel bir grnt
verebilme kaygsyla yaplyordu. Ama, ayn zamanda, eer nce
koca lrse, yalnzlk kadn iin ok byk bir tehlike oluturu
yordu. Dier yandan, emek gc azalan her toprakta, senyr kendi
haklarna ynelmi bir tehtid gryordu. 1119da Antakya val
yeliinin Kan Meydannda ezilmesinden sonra, Kuds kral II.
Baudoin, prenslii yeniden rgtlerken dullara yeni kocalar bul
makla yakndan ilgilenmiti. Dier yandan, Msrda len alt
valyeden sz ederken Joinville, gayet rahat olarak, bylece bu
alt kadn da yeniden evlendirmek gerekecek (143) demektedir.
Bazen senyrlk otoritesi bizzat olaya mdahale ederek, beklen
meyen olaylarn dul brakt kyl kadnlarn tarlalar ilemek
ten ve ykml olduklar angaryalar yerine getirmekten geri kal
mamalar iin, bunlarn koca sahibi olmalarna almaktadr
Kilise ise, dier yandan, evlilik bann zlmez bir ba oldu
unu iln etmektedir. Fakat bu olgu, topraklarna daha fazla top(142)
(143)

L'Histoire de Guillaume le Marchal, op. cit., c. I., v. 339 vd.

Guillaume de Tyr, XII., 12 Joinville, s. 105-106.

175

fak eklemek isteyen yksek snf mensuplar arasndaki boanma

lar engelleyememektedir. Bu konuda bir rnek; torunlarnn em
rindeki saz airinin anlatt, Jean le Marchal'in 1001 aile mace
rasndan yalnzca bir tanesidir. Jean le Marchal yksek snftan
bir kadnla evlenmiti. aire inanmak gerekirse, bu kadn btn
vcut ve zek yetenekleriyle donanmt. Byk bir sevinle birarada oldular Ama ne yazk ki, Jeanm ayn zamanda ok gl
bir komusu vard ve ihtiyat gerei onunla anlamak gerekiyor
du. Bu durumda, Jean ekici karsn boad ve bu tehlikeli kom
unun kzkardeiyle evlendi.
Ama, evlilii aile grubunun ortasnda bir yerlere yerletir
mek, feodal a gereklerini bozmak olur. Kadn, kaderinin onu
soktuu ve belki de az bir sre iinde kalaca soya, yalnzca yar
yarya aitti. Katledilen kardeinin cesedi zerine kapanarak a
layan ve ikyet eden duluna, maktuln aabeyi, Lorrainli Garin
Susunuz diye kabaca barmtr. Kibar bir valye sizi yeni
den alacak... byk matemi tutmak, benim iin uygundur (144).
Nisbeten ge Nibelungen iirinde eer Kriemhild ilk kocas Siegfried
in intikamn kendi kardelerinden alyorsa ayrca bu eylemin
meruiyeti kukuludur, bunun tersine, efsanenin ilk biiminde
onu kardelerinin faide'ini ikinci kocas ve kardelerinin katili
Attilaya kar srdrdn gryoruz. Duygusal nitelii olduu
kadar, kapsam bakmndan da akrabalk o dnemde bugnk ka
r kocadan meydana gelen aileden ok farklyd. Acaba bu akra
baln snrlar, tam olarak nasl belirleniyordu?
If.

Soyn Yaps

Doru veya yanl, ortak bir atadan inildii inancyla gl bir

biimde birbirlerine balanm ve yerleri iyice belirli yelerden
oluan geni gente1er feodal Avrupada sadece marjinal blgelerde
veya baka bir deyimle, gerekten feodallemi alann dnda kal
mlard. Kuzey Denizi kylarnda Frizya veya Dithmarschen'in
Geschlechteri; Batda Kelt kabile veya klanlar gibi. Tm belirti
lere gre, bu cinsten gruplar istilalar andaki germenlerde de
vard, rnein, bugn birden fazla Fransz veya Italyan kynn
adlarn tad Frank veya Lombard kabilelerinin faraeleri gibi.
Gene baz metinlerin toprak mlkiyetine sahip olarak gsterdikleri
alaman veya Bavyera kabilelerinin genealogiae (soy zinciri)'leri gi(144)

176

Lorraineli Garin, c. II., s. 268.

bi. Fakat, bu ok geni birlikler, yava yava paralanp erimi

lerdi.
Dier yandan, Roma Gensi olaanst gcn soy zincirinin
mutlak olarak erkek bireylerden itibaren oluturulmasndan sa
lamt. Oysa, bina benzer bireye feodal dnemde rastlanmam
tr. Daha eski Gennanyada grdmze gre, her bireyin iki cins
yakm vardr. Bunlardan birincisi, kl cephesi, dieri ise reke cephesidir. Birey, aslnda farkl dzeylerde olmak zere, bu
iki cepheyle de dayanma iindedir. Germenlerde babadan soy
zinciri, anadan soy zincirini yok edecek kadar hibir zaman g
l olmamtr. Ancak, ne yazk ki Roma egemenliine geen l
kelerin eski yerli soy zinciri sistemleri hakknda ne dnlrse
dnlsn, her hal- krda kesin olan, Orta a Avrupa'snda ak
rabaln iki yanh bir yapy ya kazand ya da needen varolan
bu yapy koruduudur. Destanlarda anlatlan, daynn yeenine
olan duygusal ba, baba soyuyla olan ilikiler kadar, ana soyuyla
olan ilikilerin de gl olduu bir soy sisteminin gstergesi
dir (145). Bu durum ayrca, zel adlarn incelenmesiyle de kant
lanmaktadr.
Germen kkenli zel adlar, herbirinin zel anlam olan iki un
surun birbirleriyle birlemeleri sonucu meydana gelmekteydiler.
Bu iki pramn farkllnn bilincine varlnca, kural olmasa bile,
yaygn bir uygulama olarak, soylar bu paralardan birine gre be
lirlenmeye balad. Hatta, Roman dilinin konuulduu topraklarda
bile, galiplerin prestiji geni bir alana yaylm olduundan, yerli
toplumlar germenlerin zel ad sistemini taklid etmeye baladlar.
Bunun sonucu, bu ekler sayesinde ocuun balants, tamamen
kaytsz bir ekilde, bazen anayla, bazen de babayla kuruluyordu.
Palaiseau kynde, rnein 9. yzyln banda, Teud-Ricus adnda
bir kirac ifti ve kans Ermenberta oullarndan birini Teuthardus, bir dierini Ermentarius, ncsn ise ift arml
olarak Teut-bertus adlaryla vaftiz ettirmilerdi (146). Daha sonra,
(145)

(146)

W.-0. Fomsworth, Uncle and Nephew in the Old French Chanson de

Geste: a Study in the Survival of the Matriarchy, N. Y., 1913 (Co
lumbia University : Studies in Romance Philology and Literature);
cl. H. Bell, The Sister's Son in the Medieval German Epis: A Study in
the Survival of Matriliny, 1922 (University of California : Publications
in Modem Philology, c. X, Nu. 2).
Polyptique de lAbb Irminon, d. A. Longnon, II., 87, ki soy zincirini
birden kaydetme tutkusu ok garip ters anlamlara yol ayordu; r
nein Anglo-Saxoncadaki Wigfrith zel adnda olduu gibi : Bu adn
kelime kelime anlam Sava Huzurudur.

177

kuaktan kuaa bir adn btnn aktarma adeti yerleti. Sonra

gene, ana veya baba adn srayla verme adeti ortaya kt. 1065'de
len Amboise senyr Lisoisnn iki olundan biri, bylece baba
snn adn, kincisi de, annesinin byk babas ve aabeyinin ad
lar olan Sulpice'i ad olarak. almt. Daha sonra, kk adlara
bir de baba ad ekleme adeti ortaya knca, uzun sre bu iki tr
ad aktarma sistemi arasnda tereddt edildi. Tarihin sadece birin
ci adyla tand, Jacques d'Arc ve Isabelle Rome'nin kzlar, yar
glarna bana bazen Jeanne d'Arc, bazen de Jeanne Rome der
ler diyor ve lkesinde kzlara annelerinin soyadn vermeye y
nelik bir rf olduunu belirliyordu.
likilerin bu ikili yaps ciddi sonular douruyordu. Byle
ce her kuak, bir nceki kuakla asla karmayan, kendine zg
bir yaknlar erevesine sahip oluyordu. Bunun sonucu, soya kar
ykmllkler, srekli olarak snr deitirmekteydiler. dev
ler ok kesin izgilerle belirlenmiti. Fakat, soy grubu tm top
lumsal rgtlenmeye temel oluturabilecek kadar sabit deildi.
Bundan da kts, iki soy birbirleriyle attklar zaman, birine
anas tarafndan, dierine de babas tarafndan bal olan birey
ikisinden birini nasl tercih edebilirdi? Beaumanoir, bilgece, ken
dine en yakn hissedilen akrabann taraf tutulmal veya hi kanlmamal, demektedir. Uygulamada, kiisel tercihlerin kararlar
zerinde etkin olduklarna hi kuku yoktur. Tamamen feodal olan
ilikilerde de bu karkl bulmaktayz. rnein, iki ayr senyrn vassali olan kimsenin durumunda olduu gibi. Bu durum, bir
zihniyeti belirlemektedir ve bu zihniyet sonunda balardan birini
gevetmek zorunda kalacaktr. Ayn ekilde, aile ii ilikiler de son
derece kolay krlabilir niteliktedir. rnein, 13. yzylda Beauvaisis'de ayn babadan, fakat farkl annelerden iki kardein, anne
lerinin ailelerinin kan davalar yznden birbirlerine kar bir du
rumda kalm olmalarndan tr, birbirlerine kar savaa gir/
meleri meru grlmtr. /
ki soy zinciri boyunca, kan dostlan na kar olan devler
nereye kadar .uzanyordu? Bu konuda kesin snrlar, ancak dzenli
kan bedeli tarifelerine sadk kalm toplumlarda vardr. Bunlarda
da rfler olduka ge bir tarihte yazl hle getirilmitir. Bu ne
denle, bunlarda denen veya alnan para akrabalk derecesine
gre deimektedir. Kastilya'daki Sapulvedada 13. yzylda, bir
yaknn katilinden alman intikamn su'saylmamas iin, bu in
tikam alanm, saldrya urayanla en azndan kuak teden

178

ortak bir atalarnn olmas gerekmektedir. Ayn ba, Audenarde

yasasna gre, kan bedelinden pay almaya hak salamakta ve
Lille'de de bu kan bedeline katlmaya mecbur brakmaktadr. Saint
mer'de bu sonuncu ykmllk, babann dedesinden treyen her
kesi kapsamna almaktadr (147). Dier yerlerde bu konular daha
da kaypaktr. Fakat, daha nce de sylendii gibi, mlkiyet devir
lerinde ihtiyat gerei, ulalabildii kadar ok sayda akrabann
onayn almak gerekiyordu. Krlarn suskun cemaatlerine gelince;
bunlar uzun sre ayn at altnda ok sayda insan barndrdlar.
rnein, 11. yzyl Bavyera'smda 50 kiiye kadar, 15. yzyl Normandiyasnda 70 kiiye kadar (148).
Daha yakndan baklnca, 13. yzyldan itibaren hemen her
yerde bir daralma gzlemekteyiz, Eskinin ok geni akraba zm
relerinin yerine, bugnk dar ailelerimize daha yakn gruplarn
ortaya kmaya baladklarn gryoruz. Yzyln sonuna doru,
Beaumanoir, intikam deviyle birbirlerine balanan insanlar em
berinin giderek darald duygusuna kaplmtr. Beaumanoir'm
bu daralmann nedeni olarak gremedii nokta, apraz yeenlerin
artk intikam emberinden, bu yzylda km olmalardr. 12.
yzyln son yllarndan itibaren Fransz szlemelerinde, aile onay
larnn sadece en yaknlara hasredildii gzlenmektedir. Daha son
ra, ncelikle satm alma hakk sistemi ortaya kmtr. Bu hak,
kadnn getirmi olduu ve evlilik akdi sresince ortak mal varl
na katlan mallarla, aile mallan arasnda ak bir ayrm yap
maktayd. Bylece, bu hakkn, ister ana, ister baba tarafndan gel
sin, kullanlabilecei mallann belirlenmesi, adeta sonsuz olan soy
zinciri sistemine, belli bir daralma getirmekteydi. Evrimin hz,
blgelere gre ok byk deimeler gsterdi. Burada, hzl bir
fra darbesiyle, sonulan bakmmdan bu kadar nemli bir de
imenin sadece en genel ve en olas nedenlerin iaret edil
mesiyle yetinilecektir.
Muhakkak ki, kamu makamlan bann korunmas ynnde
ki abalanyla, soy dayanmasnn anmasna katkda bulunmu
lardr. Birok biimde ve zellikle Fatih Guillaumeun yapt gibi,
(147) Livre Roisin, d. R. Monier, 1932
Ville de Saint-Omer, c. II., s. 578,
pek zorlanmadan, yedinci dereceye
yasaklayabilmesi aklanmaktadr.
(148) Annales Altahenses Maiores, 1037 in
selin, Journal des Etats Gnraux,

143-144 A. Giry, Histoire del

c. 791. Bylece, dinsel hukukun
varana kadar kanda evlilikleri
ss, c. XX., s. 792. Jehan Masd. A. Bemier, s. 582-84.

179

meru intikamlarn emberini daraltarak ve beki de zellikle kan

davalarndan her trl kanma eylemlerini tevik ederek. Bir soy
dan kendi isteiyle kmak, eski ve genel bir kolaylkt. Ancak,
bu birok tehlikeden kurtulmaya olanak vermekteyse de, uzun
sre vazgeilmez olan bir destekten de mahrum kalmak demekti.
Devletin korumas, soy korumasndan daha etkin hle gelince, bu
soydan ayrlmalar, daha az tehlikeli hle geldiler. Bazen de kamu
makamlar, insanlar buna zorlamaktan ekinmiyorlard. Bu ba
lamada, 1181'de Hainaut kontu, bir cinayetten sonra, caninin tm
yaknlarnn evlerini, onlara suluya yardm etmeme szn zorla
verdirtmek amacyla, yaktrtmt. Ancak, ayn zamanda hem eko
nomik bir birlik hem de faide organ olan, soy'un ufalanmas ve
klmesi, hereyden nce, daha derin toplumsal deimelerin et
kisiyle ortaya kma benzemektedir. Ticaretin gelimesi, mallar
zerinde, aileden gelen engelleri snrlamaktayd. likilerin art
mas ise, sivil devletin yokluunda varolahen ve birlik duygula
rn devam ettirebilmek iin ayn yerde oturmak zorunda olan ok
geni aile birliklerinin de bir kopu srecine girmelerine yol at.
Zaten, istilalar eski Germanya'nm ok daha salam olarak kurul
mu Geschlechterlerine hemen hemen lmcl bir darbe indir
miti. ngilterenin urad iddetli sarsntlar skandinav sal
dr ve gleri, Norman fethi eski soy zincirlerinin zamanndan
nce kntye girmelerine yol amt. Byk, tarla ama hare
kt srasnda, hemen tm Avrupa'da yeni kentsel merkezler ile
yeni alan topraklarda kurulan kylerin ars, birok ky cemaa
tini paralamtr. Eer bu kardeikler Fransa'da en fakir bl
gelerde daha uzun sre tutunabildilerse, bunu raslantyla akla
mak mmkn deildir.
Bu dnemde, eski dnemlerin geni slaleri bylece paralan
maya balamken, olduka ilkel bir biimde de olsa, aile adlar
nn ortaya k artcdr, ama aklanamaz da deildir. Roma
genie'leri gibi, Frizya ve Dithmarschen Geschlechterleri de birer
geleneksel ada sahiptiler. Ayn ekilde, Germen dneminde irsi ve
kutsal olan ef hanedanlarnn da birer ad bulunmaktayd. Bunun
tersine, feodal a soylar, uzun sre artc bir ekilde adsz
kaldlar. Bu durum, herhalde slalenin snrlarnn belirsizliin
den, ama ayn zamanda da soy zincirlerinin szl bir hatrlatmaya
gerek duyulmayacak kadar iyi bilinmesinden ortaya kyordu. Son
ra, zellikle 12. yzyldan itibaren, eskinin tek adna bizim bu
gnk kk admz ya bir takma ad, ya da bir kk ad daha
ekleme adeti belirdi. Bunun balca nedeni, eski adlarn ounun

180

artlk kullanlmamalan ve bunun yannda mfus artyla, can s

kc bir ekilde adalarn oalmasyd. Bunlarla birlikte, hukukun
artk yazl szlemelerle har neir hale gelmesi ve gemie oranla
akla k daha dkn bir zihniyetin olumas, adlarn fakirli
inden doan karklklara ok daha az tahamml edebiliyor ve
bir farkllama arac aryordu. Fakat, burada sz konusu olan
hl bireysel farkllklard. Belirleyici adm, ikinci ad, biimi ne
olursa olsun, rsileip soyad haline dnnce atlm oldu. Ger
ekten aileyi belirleyen ifadelerin nce insanlarn hem daha hare
ketli olduklar, hem de uzaklatklarnda grubun desteini kaybet
mek istemedikleri, yksek aristokrasi evrelerinde domu olmas,
ok karakteristiktir. Normandiya'da, daha 12. yzylda gndelik
olarak, Giroie'lar ve Tallvaslardan sz ediliyordu. Latin Dou Akdenizinde is, 1230'lara doru, Ybelin takma adm tayan sla
lemin ad geiyordu (149). Daha sonra bu hareket, kent burjuaziIerine ulat. Bunlar da yer deitirmeye alk insanlar olup, tica
retin gerei olarak insanlar ve ortaklklarnn oluturulduu aile
ler zerinde yanlmann dourabilecei rizikolarn farkndayd
lar. Nihayet, soyad toplumun tmne yayld.
Fakat, burada iyice belirtmemiz gereken bir husus, adlar bylece sabitlemekte olan gruplar ne sabittiler, ne de eski slalelerle
kyaslanabilecek bir genilie sahiptiler. Daha nce grdmz
gibi, adn intikali, ana veya baba soyu arasnda sallanyor ve byIece bu srete, birok kesintiler ortaya kyordu. Ayn slalenin
eitli dallan birbirlerinden uzaklaarak, sonunda farkl adlarla
tannr hale geliyorlard. Buna karlk, hizmetkrlar efendilerinin
soyadlarn alyorlard. Bylece, sonu olarak, artk kan birlik
leri yerine, kk ev takma adlarnn birletirdii insanlar sz
konusuydu. Bu durumda, adn devam grubun veya bir bireyin
bana gelebilecek kk bir kaza ile kesintiye urayabilir, hatta
ad ortadan silinebilirdi. Adlarda tam rsilik ok sonralar, sivil
devletle birlikte, polisin ve ynetimin grevlerini kolaylatrma
endiesinin rn olarak zorunlu klnacaktr. Feodal toplumun
son deimelerinden ok sonralar ortaya kan deimez aile ad,
bugn ayn simge altnda ounlukla birbirlerine ve dayanma
fikrine yabanc insanlar biraraya getirmektedir. Bu deimez aile
adnn kabul ettirilmesi, Avrupada soy zihniyetinin kabul olma
yp, aksine, bu dncenin tamamen zddmda olan egemen devle
tin ortaya knn sonucudur.
(149)

Phiippe de Novare, Aralar, ed. Kohler, s. 17 ve 56.

181

III. Kan Balan ve Feodalite

En eski kabile alarndan beri, bireyin srekli olarak kurtu

luunu dnmekten kanmalyz. En azndan ktada, Barbar kral
lklar anda mlkiyet devirleri, birinci feodal ada olacandan
ok daha az, yaknlann rzalarna bamldr. Ayn ey insan be
delleri iin de geerlidir. 8. yzylda, 9. yzylda, bazen Roma tr
vasiyetname, bazen de germen rfleri tarafndan gelitirilmi farkl
sistemler, bireye lmnden sonra mallarm dzenleme konusunda
belli bir zgrlk tanyorlard. 11. yzyldan itibaren talya ve s
panya hari biliyoruz ki her iki lke de istisnai olarak eski ya
zl hukukun derslerine sadktlar bu zgrlk gerek anlamda
kararmtr. Artk sadece geriye doru etkileri olabilen bu devir
ilemleri, slalenin onayn gerektiren balar haline getirilmiler
dir. Bu ie Kilise de karmamtr. Onun etkisiyle, glrek anlam
da vasiyetname ancak 12. yzylda nce dinsel sadakalar, sonra da
doal miraslarn lehine baz eklentiler yapabilme hakkyla snr
l olarak, ortaya kt. Bu ayn zamanda, ncelikle satn alma re
jiminin aile onaynn yerine getii dnemle kesiti. Faidede, isti
lalardan kan devletlerin koyduklar yasalarla, daha dar bir ha
reket alan iine sokulmutu. Ama bu devletlerin sonradan zayf
dmeleri sonucu, koyduklar engeller yava yava kalknca, faide
gene ceza hukukunun birinci srasna ykseldi. Ancak daha son
ralar, krallklar ve prenslikler glenmeye balaynca, yeniden
onlarn hedefi haline geldi. Tek kelimeyle,paralellik her noktada
tam olarak gzkmektedir. Feodalite adn verdiimiz toplumsal
konumun karakteristik zelliklerinden kiisel koruma ve tabiyet
ilikilerinin gelimesine tank olan dnem ayn zamanda kan ba
larnn da sklamasyla belirlenmektedir. nk, o dnem ok
kark ve kamu* otoritesi gszd. Bu durumda, birey yardmna
koabilecek olan, hangi cinsten olursa olsun, kk gruplarla olan
balarna ok daha byk bir bilinle yaklayordu. leride, ger
ekten feodal yaplarn kne veya deime srecine tank olan
yzyllar, ayn ekilde byk soylarn paralanmalaryla birlikte
soy dayanmalarnn yava bir sre iinde yok olmalarnn arefesine tank oldular.
Ancak, bu iddet atmosferinin ok saydaki tehlikesi tarafn
dan srekli olarak tehdit altnda tutulan bireye, birinci feodal a
boyunca akrabalk da yeterli bir snak salamyordu. Akrabalk
ilikileri, o dnemdeki biimleri altnda ok belirsiz ve ok dei
ken snrlara sahip olmann tesinde, anadan ve babadan soy zin

182

cirinin yaratt ikilem yznden iten de dinamitlenmi durum

dayd. te b nedenle, insanlar baka ilikiler aradlar veya baka
ilikilere katlandlar. Bu konuda ok kesin bir deneyimiz var.
Babadan soy zincirinin egemen olduu blgeler -Kuzey denizi
kylarndaki Alman topraklan, Adalardaki Kelt topraklan ay
n zamanda, vassalite, fief ve krsal senyrlk gibi oluumlar da
tanmamlard. Soyun gc, feodal toplumun balca unsurlanndan biriydi. Nisbi zayfl ise, ortada bir feodalite olduunu ak
lamaktadr.

183

kinci Kitap: VASSALTE VE FEF

t

AYIRIM

VASSALK BAT

I. Bir Baka Adamn Adam

Bir baka adamn adam olmak; feodal terminolojide bun
dan daha yaygn ve daha anlam ykl hibir kelime bilekesi yok
tu. Her zaman, hem de germen dillerinde yer alan bu bileke, bi
reysel tabiyeti ifade etmek iin kullanlyordu. Bu kullanm, ban
hukuksal kayna ve snf farklarn hesaba katmadan btn tabiyet ilikileri iin kullanlyordu. Serf nasl ky senyrnn Ada
mysa, kont da kraln adamyd. Bazen ayn metin iinde bir
ka satr arayla, kkten farkl toplumsal durumlar byle bir ba
lk altnda ifade edilebiliyordu, rnein 11. yzyln sonlarnda
Normandiya'da bir grup din adam mahkemeye verdikleri bir di
lekede; adamlarnn yani kyllerinin bir yksek baron
tarafndan adamlarnn yani valyelerinin, vassallerinin
atosunda almaya zorlandklarndan ikyet etmekteydiler (150).
Bu ikilem, kimseyi artmyordu, nk mevkiler arasndaki uu
rumlara ramen, aslnda temel ortak unsur vurgulanmaktayd. Ya
ni bireyin bireye tabiyeti.
Ancak, bu insana tabiyet ilikisi, btn toplumsal yaam dam
galyorsa da, brnd biimler byk bir eitlilik gstermek
teydi. En yksek snflardan en mtevazilere varncaya kadar trl
geiler mmknd. Bunlara bir de lkeleraras farkllamalar ek(150)

Haskins, Norman Institutions, Cambridge (USA), 1918, Harvard Historical Studies, XXIV., s. 63.

185

lersek, manzara biraz belirginlik kazanr. Bu tabiyet balan ara

snda bir tanesini, vassalc ba, dierlerine de rnek olmak zere,
ele almak uygun olacaktr. Vassalik ba nce, Avrupa'nn en iyi
feodallemi blgesinde yani eski Karolenj mparatorluunun
kalbi olan Kuzey Fransa, Ren Almanyas ve Savabya inceledik
ten sonra, bu kurumun en gelikin olduu 10. yzyldan 11. yzyla
kadar olan dnemdeki en belirgin izgilerini inceleyeceiz.
II. Feodal ada Biat (Adam Olma)
te kar karya iki adam. Biri hizmet etmek istiyor; di
eri de ef olmay kabul veya arzu ediyor. Birincisi ellerini ka
vuturup, kincisinin ellerinin arasna koyuyor. Gayet ak bir ta
biyet belirtisi olan bu hareketin anlam, bazen bir diz kmeyle
artrlyordu. Ellerini veren kimse ayn zamanda, karsndakinin
adam olduunu belirleyen ok ksa birka sz ediyordu. Daha
sonra, ef ve tabii azdan pyorlard: Anlama ve dostluk
simgesi olarak. Feodal an tand en gl toplumsal balardan
birini oluturan hareketler oik basit olan bu hareketler bu ni
teliklerinden tr, ancak grdkleri eylere kar duyarl olan in
sanlar iin ok arpcyd ite byleydi. Metinlerde yzlerce de
fa anlatlm, damgalar, minyatrler ve kabartmalarda birok ke
reler resmedilmi bu trenin ad hommage (Adam okna, biat,
Almanca'da Mannschaft) idi. Bu tren sonucunda ortaya kan s
t belirtmek iin kullanlan en genel terim senyr idi (151). Ast
iin de ounlukla, bu senyrn adam ifadesi kullanlmaktayd.
Bazen de daha kesin olmak iin, senyrn azdan ve elden adam
ibaresi kullanlrd. Fakat ayn zamanda, daha zellemi terim
ler de kullanlrd. rnein, vassal veya 12. yzyln bama ka
dar emrine giren gibi.
Bylece sergilediimiz bu tren her trl hnstiyan damga
sndan yoksundu. Bu durum belki de ilikinin ok eski sembolik
(151)

186

Tam bir ters anlam olarak szeren kelimesi bazen bu kabul iin
de kullanlmtr. Bunu balatanlar da Eski Rejimin Feodalite ince
leyicileridir. Paul, Pierree biat etmi, Pierrede Jacquesa biat etmi
olsun Jacques Pierre deil Pauln szeren senyr veya ksa
ca Szereni olacaktr: Bunun anlam yksek senyr olmasdr. (Ke
limenin hkmdar kelimesiyle benzeme kurmak amacyla sus edat
ndan tredii sanlmaktadr).
Dier terimlerle, benim szerenin,
senyrmn senyrdr, dorudan senyrm deil. Dier yandan bu
ifade ge bir dnemde ortaya kmsa benzemektedir (16. Yzyl?).

kaynalklanyla aklanabilirse de, Tanrnn tank tutulmad hibir

yeminin geerli saylmad bu toplumda, bylesine bir boluk
varolmaya devam edemezdi. Biat treninin kendisi, biimsel ola
rak, hibir zaman deitirilmedi, ama yle gzkyor ki, Karolenj
dneminden itibaren, tamamen dinsel bir tren bu birincisine ek
lendi. ncil veya kutsal emanetler zerine ellerini uzatan vassal,
artk, efendisine sadk kalacana Tanr huzurunda yemin ediyor
du. Buna iman ad verilmekteydi. (Almancada treue ve daha
eskisi hulde) Demek ki, tren artk iki zamanlyd. Ama bu iki aa
ma edeerli deildi.
nk, imanm hi de zel bir nitelii yoktu. Kukunun ku
ral olduu kark bir toplumda, kutsal yaptrmlara bavurma
olduka etkin, nadir frenlerden biriydi. Bu durumda sadakat ye
mininin talep edilmesi iin binlerce neden ortaya kmaktayd.
Krallk veya senyrlk memurlar hangi rtbede olurlarsa olsun
lar, bir greve giderlerken sadakat yemini ederlerdi. Ba rahipler
de bu yemini papazlarndan talep ederlerdi. Bazen de toprak senyrleri, kyllerine bu yeminden ettirirlerdi. Sadakat yemini, in
san btn ynleriyle bal klan ve yenilenmesi hemen hemen ola
naksz olan biatin tersine, aa yukar adi bir yemin olarak, ay
n kimseye kar birok kez yeniden yaplabilirdi. Bylece,,biatsz
bir sr iman eylemi ortaya kmaktayd. Ama, imansz biate
hi rastlamadk. Dier yandan, iki szleme tr biraraya geldik
lerinde, biatin ncelii, tren iindeki yeriyle aa kyordu. Her
zaman nce biat treni yaplrd. Zaten, sadece bu tren iki adam
sk bir iliki iine sokmaktayd. Vasal'in iman tek tarafl bir
ykmllk olmakta ve senyr ok nadir olarak buna benzeri bir
yeminle cevap vermekteydi. Tek kelimeyle biat, vassalik ilikinin
bamllk ve koruma ift grnts altnda, tek yaratcsyd.
Bylece oluan ba, ilke olarak, balad iki yaam srdke
devam ederdi. Bunun tersine, taraflardan birinin lm halinde,
ba kendiliinden zlrd. Ancak gerei sylemek gerekirse,
ileride greceimiz zere, vassalit uygulamada abucak irsi hale
dnmtr. Ama olgusal olarak, sonuna kadar; ban yaam bo
yu geerlii ilkesi devam etmitir. len vassalin olunun da genel
olarak babasnn biatini kabul etmi olan senyre biat etmesinin
pek bir nemi yoktu. Ayn ekilde, senyrn varisinin de hemen
her zaman baba vassallerinin biatlerini kabul etmesi pek nemli
deildi. nk, tren, iftlerin bileiminde meydana gelen her de
iimde yenilenmek zorundayd. Bunun yannda, biat ancak, ta

187

raflarn bizzat rza gstermeleri halinde yaplabilir ve kabul edi

lebilirdi. Bu konudaki, tm tersine rnekler ok ge tarihlere, eski
dnemlerin anlamnn oktan kaybolduu tarihlere aittir. Fransa'da
biatin kiisel rza aranmadan irsi olarak devam etmesi ancak VII.
Charles dneminde, birok tereddt de iermek kouluyla, yasal
hale gelmitir (152). Bu tereddtlerin balca nedeni, bu biim
sel trenin iki adam arasnda kurduu toplumsal ban adeta fizik
bir temastan ayrlmasnn ok g olmasyd.
Bir baka adamm adam olan her vassal, genel olarak yar
dm ve itaat grevleriyle ykmlyd. Ama bu genel grevler, ile
ride greceimiz zere, ayrntda zel ykmllkler halinde fark
llayorlard. Bunlarn nitelii, mertebe ve yaam tarzndan gelen
zel koullarla belirlenmekteydi. Ancak, byk zenginlik ve mev
ki faiklarna ramen, vassaller kaytsz bir ekilde toplumun her
kesiminden devirilmiyorlard. Vassalite, yksek snflara zg bir
tabiyet ilikisi olup, hereyden nce sava nitelii ve komutaya
dayanan zellii ile farkllayordu. En azndan, balangta byle
deildiyse bile, sonradan bu nitelii kazanmt. Vassalitenin zel
liklerine daha iyi nfuz edebilmek iin, imdi bu ilikinin son
derece karmak insani ilikiler btnnden nasl syrldn ara
trmak gerekmektedir.
III. Kiisel Bamllk likilerinin Oluumu
Bir koruyucu aramak, kendini korutmak, bu arzular her de
virde olagelmitir. Ama bunlarn zgn hukuksal kuramlara ha
yat verdikleri, ancak dier toplumsal kuramlarn baaa gittik
leri uygarlklarda grlmtr. Roma imparatorluunun kn
den sonraki Galyada durum byledir.
Merovenj dnemi Galya toplumunu dnelim. Ne devlet ne
de soy yeteri kadar salam smaklar salamyorlard. Krsal ce
maatler kendi polislerini oluturarak korunmaya alyorlard.
Kentsel cemaat varla yok arasndayd. Heryerde, gszler kendi
lerini daha gl birinin himayesine aldrmak iin gayret sarfe(152)

Mirot, Les Ordonnances de Charles V I I Relatives la Prestation des

Hommages, in Mmoires de la Socit Pour lHistoire du Droit et
des Institutions des Anciens Pays Bourguingnons, fasc. 2, 1935; 6. Dupont-Ferrier, Les Origines et le Premier Sicle de ta Cour du Trsor,
1936, s. 108; P. Dognon, Les Institutions Politiques et Administratives
du Pays de Languedoc, 1895, s. 576 (1530).

diyorlard. Gl de, prestijini, servetini ve gvenliini ancak, ken

di altndaki insanlarn yardmlarn, zorla veya ikna yoluyla sa
layarak, koruyabiliyordu. Bir yandan, bir efe doru snma, di
er yandan da ounlukla kaba bir biimde, komutay ele geirme
eylemleri ayn anda yaanmaktayd. Zayflk ve gllk kavram
lar ancak nisbi kavramlar olduklarndan, birok durumda ayn
anda, bir adamn hem kendinden daha gl birinin bamls,
hem de kendinden daha mtevazi kimselerin koruyucusu haline
geldii grlyordu. Bylece, kesien iplerinin, bir katmandan b
rne, toplumsal yapy dokuduu, geni bir kiisel ilikiler sistemi
ina edilmeye baland.
Zamann zorunluklanna boyun een bu kuaklarn aslnda, ye
ni toplumsal biimler yaratma konusunda ne arzular ne de bu
ynde bir duygulan vard. Varolan yapdan, herbiri, dierinden
bamsz olarak, kendine sunulam elde etmeye gdsel olarak a
balyordu. Ama, sonunda eskiye uymaya allrken, farkna var
madan yeni oluturuldu. stilalardan km olan toplumun, ku
rum ve uygulama miras zaten son derece karmakt. Romamn
miras braktklarna, kendilerine zg adetleri silmeden, Romamn
igal ettii toplumlann miras ve germen gelenekleri birbirlerine
karm durumdaydlar. Burada ne vassaliteye ne de daha genel
olarak feodal kuramlara belli bir etnik kken arama hatasna d
meyelim. Bir kez daha, nl Roma m yoksa Germanya ormanla
r m ikilemine saplanp kalmayalm. Bu oyunlar, evrim sreci
nin yaratc gc konusunda bizden daha az bilgili alara brak
mak gerekmektedir. BoulainviMiersnin 17. yzyl soyluluunun
hemen tamamen Frank savalarndan indiini sand veya gen
Guizotnun Fransz devriminin bu Franklara kar Romal-Galyallann bir intikam olduunu dnd yyllara brakalm bu
tarz dnceyi. Bu balamda belirtelim ki, eski fizyologlar sper
ma iinde tamamen biimlenmi bir inam olduunu dnyor
lard. Oysa, feodal terminolojinin dersi ok aktr. Bu adlandr
ma sisteminde her kkenden unsurlar yan yana bulunmakta ba
zlar yenenin, bazlar yenilenin kelime haznesinden alnm, biat
gibi bazlai da yeni baslmtr bu nedenle de, zaten kendi son
derece karmak olan gemiin gl damgasn tayan bir top
lumsal rejimin sadk aynas olurken, ayn zamanda da dnemin
zgn koullarnn sonucu olmaktadr. nsanlar demektedir bir
Arap Atasz, babalarndan ok, zamanlarna benzerler.
Kendilerine bir koruyucu arayan zayflar arasnda en sefille
ri, kendileriyle birlikte ailelerini de serf olarak balamaktaydlar.

189

Ancak, bu sefillerin ibir ksm, zgr insan statlerini korumak is

tiyorlard. Bylesine bir istek karsnda, onlarn itaatini kabul
eden kimselerin, red konusunda fazla bir nedenleri olmuyordu.
Kiisel balarn henz kamu kurumlarm bomad o dnemlerde,
zgrlk denilen eyden yararlanmak, hereyden nce, Merovenj
krallarnn ynetimindeki halkn tam yetkili bir yesi olmak an
lamna geliyordu. Bu halka ou zaman, ayn adn iinde yenen
ve yenileni kartrarak populus Frarcorum deniliyordu. Bu edeerlikten kaynaklanan, Frank ve zgr szcklerinin eanlamli, yzyllar geerek, gnmze kadar gelecektir. O dnemde bir
ef iin, zgr adam belirleyen hukuksal ve askeri yetkilerle do
nanm astlarla evrelenmek, sadece bir kle slsne sahip ol
maktan ok daha iyiydi. Bu zgr doanlar smfndan olan ba
mllarn Bir Tours belgesi onlardan byle sz etmektedir b
yk ounluu, saf Latin stokundan gelme kelimelerle kendilerini
ifade etmekteydiler. nk, ok hareketli bir tarihsel deimeye
ramen, Roma patronluk kurumuna ait eski adetler, Koma dn
yas ve Romallam dnyada asla yok olmamlard. zellikle
Galya'da bunlarn yenik halklarn adetleriyle uyutuklar oranda
kk salmalar da kolay olmutu. Galyal hibir ef, Rama legion larnm geliinden nce, etrafnda kyl ve savalardan meydana
gelen bir sadklar grubunun dnp durduunu grmemitir.
Galyann bu eski yerlilerinin adetlerinden Roma fethinden ve yer
leik bir uygarlk cilasndan sonra ne kald konusunda ok az
ey biliyoruz. Ama, herey olduka farkl bir devlet politikasnn
basksyla, bunlarn az veya ok deierek, gene de baz izler brak
tklarn dnmemize olanak vermektedir. Her hal- krda, son
dnemlerin karmaas, btn Roma mparatorluunda kapu hu
kuku makamlarndan daha yakn ve etkin otoritelere bavurmay
her zamankinden daha gerekli hale getirmiti. 4. ve 5. yzyllarda,
devlet mliyesi memurlarnn ar isteklerine kar korunmak, yar
glarn keyfi kararlarn kendi lehine evirmek veya yalnzca e
refli bir kariyer yapmak isteyen herkes, toplumun en stnden
en altna kadar, en iyi yolun birine balanmak olduunu d
nyrdu. Bu balanma, kendi de zgr olan, hatta bazen de ol
duka yksek bir mevkiden olan kimselerin kendilerinden daha
yksek bir derecede bulunan birini bulup ona kaplanmalar bii
minde oluyordu. Resmi hukuk tarafndan yok varsaylan, hatta ya
saklanan bu balarn yasal hibir yan yoktu. ok gl bir top
lumsal imento da meydana getirmiyorlard. Galya halk, koru
ma ve itaat szlemelerini artrarak, Frank olduktan sonra da,

190

atalarnn dilinde kolayca karln bulamayacaklar bir eylemde

bulunduklarnn bilincindeydiler.
Gerekte, edebiyatn bilinsiz anlan bir yana braklrsa, eski
mterilik kelimesi, mparatorluun son yzyllarndan itibaren
kullanlmaz hale gelmiti. Fakat, Roma'da olduu gibi, Merovenj
Galyasnda da ef iin, astm bakm altma alyor (suscipere)
denilmeye devam ediliyordu. Bylece ef, kendini koruyucusunun
emrine veren teslim eden olarak anlaynz astnn patronu oluyordu. Bylece kabul edilen ykmllkler, gndelik
dilde hizmet (servitium) adn almaktaydlar. Bu kelime eskiden
zgr bir inam dehete drebilirdi. nk, klasik latincede bu
kelimenin tek eanlamls klelikti. Klasik Roma'da zgrlkle
elimeyen devler yalnzca, officia (tekili officiuni: resmi grev)
idiler. Fakat, 4. yzyln sonundan itibaren servitium balangta
tad anlam yitirmeye balamt.
Dier yandan, Germanyada kendi katksn getirmekteydi.
GMinn zayf zerinde salad koruma ounlukla, mundium,
mundaburdum veya mitium terimleriyle anlmaktayd. Bu sonun
cu terim, daha zel olarak, baml kiinin adalet nnde temsil
edilmesi hak ve devini ifade ediyordu. Bu kelimeler, yaplarndan
da grlecei zere, szlemelerin latince olmas sonucu, latince
bir biime brnm olmakla birlikte, germanik kkenlerini gizleyemiyorlard.
Aa yukar her zaman birbirlerinin yerine geebilen bu ke
limeler, szleme tarafndan Romal veya barbar kkenli olmas
na baklmakszn birbirlerinin yerine kullanlmaktaydlar, zel ba
mllk ilikileri, ilke olarak, etnik yasalarn kapsam iine gir
miyordu. nk, bunlar henz her trl hukukun snrnda bu
lunmaktaydlar.
Dzenlenmediklerinden tr sonsuz deikenlikte olaya uyum
salama konusunda ok byk bir yetenek gstermekteydiler. Kra
ln kendisi, halkn bakam olarak btn uyruklarna, fark gzet
meden destek salamak ve onlarn sadakatini beklemek hakkna
sahipti. Bu evrensel sadakat, tm zgr adamlarn yeminiyle sa
lanyorsa da, kral gene de bunlardan bazlarn zel korumas al
tna alyordu. Sz iine alnm bu kimselerden birine bir za
rar veren kimse, ,dorudan krala saldrm saylyor ve bunun so
nucu olaanst sertlikte bir cezayla karlayordu. Bu, kral ko
rumas altnda olan, kalaablm iinden daha az sayda ve daha

191

farkl bir bende grubu, kraln eudeleri olarak ne kmaya

balamlardr. Bu leudeler, yani kraln adamlar Merovenj
ann sonundaki anari iinde, bir kez daha devlete ve taca sa
hip kmlardr. Eskiden Roma'da olduu gibi, ilerlemek isteyen
iyi aile ocuklar, eer gelecekleri daha nceden babalan tarafn
dan garanti altna alnmamsa, bir bye teslim oluyorlard.
Dinsel kurullann kar kmalarna ramen, her mevkiden birok
kilise mensubu, laiklerin patronluunu elde etmek iin uramak
tan ekinmiyorlard. Fakat, toplumun alt tabakalarnda baml
lk ilikileri, daha erkenden hem daha yaygn, hem de daha ba
layc olmua benzemektedirler. Elimizde olan tek teslim olma
belgesi yiyecek ve giyecek bireyi olmayan bir zavall kimsenin,
bir efendiyi kabul etmek zorunda kaln tasvir etmektedir. Ama
bu bamllk ilikilerinde toplumsal vurgular asndan byk
farkllklar olmakla birlikte, onlarn farkl ynlerini ifade eden ne
bir kelime, ne de net fikirler vardr.
Teslim olan kim olursa olsun, hemen her zaman efendisine
yemin etmektedir. Adet olarak, acaba, bir de biimsel dzeyde ba
mlln gstermesi gerekiyor muydu? Bu konuda ok az ey
biliyoruz. Halkn ve soylarn eski uygulamalarna zellikle bal
olan resmi belgeler, bu konuda suskundurlar, zel anlamalar da
zaten, tek iz brakan kaynak olan yazy, kullanmyorlard. Ancak,
8. yzyldan itibaren belgeler, ellerin iindeki elleri belirleyen atf
lar iermeye balamlardr. Ama, dorusunu sylemek gerekirse,
bu belgelerde gsterilen bamllk ilikileri sadece en yksek s
nf iinde rastlanlanlardr. rnein, korunan yabanc bir prens,
koruya* da Franklar kral gibi. Fakat, yazarlarn bu davranlar
bizi yanlgya srklemesin. Bu biat trenleri ancak yksek poli
tika olaylaryla biraradaysa tasvir edilmeye layk grlyorlar ve
hkmdarlararas grmelerin arasnda nemsiz birey olarak
gzkyorlard. Gndelik hayatn ak iinde ise adi birey olarak
grlyor ve sessizlikle geitiriliyordu. Bylece denilebilir ki,
metinler tarafndan a karlmadan ok nceleri uygulanan bir
adetle kar karyayz. Frank Anglo-Saxon ve skandinav adetle
rinin uyumas, germen kkenini belirlemektedir. Fakat, sembol
tm toplumlar tarafndan kolaylkla kabul edilecek kadar aktr.
ngilterede ve Iskandinavlarda bu tren, hibir fark gzetilmeden
ok deiik bamllk ilikilerini belirlemektedir: kleden efen
diye; zgr takipiden sava efine kadar. Herey uzun sre, Frank
Galyasmda byle olduunu dnmeye yneltmektedir. Deiik
nitelikte koruma szlemeleri bu trenle yaplm oluyor, yazya

192

gerek duyulmuyordu. Bu konudaki terminoloji basit, trenin bii

mi olduka sabitti. Fakat, Merovenj dnyasnda kiisel ilikiler
henz birer uygulamadan ibarettiler.
IV. Savalar
Yaam biimleri bakmndan farkl bir bamllar zmresi es
kiden beri vard. Bu zmre, her glnn ve hatta kraln etrafn
da i savalarn meydana getirdii zmreydi. nk, o devirler
de, ynetici snflarn karlatklar en ar basan sorun, barta
devleti veya zel hzinelerini ynetmekten ok, sava aralarn
salayabilmekti. Kamusal veya zel olsun, efin can istediinden
veya mallan ve hayatlar korumak iin olsun, sava yzyllar bo
yunca her efin gndelik hayatnn bir paras ve her trl ko
muta yetkisinin esas nedeni olarak grlecektir.
Frank krallar Galyada egemen olduktan sonra, her ikisi de
orduyu oluturmak iin kitleye anda bulunan iki sistemin mi
rass oldular: Germanyada her zgr kii savayd; Roma ise,
ordusunu yerli unsurlardan oluturduu dnemlerde, askerlerini
zellikle toprak sahipleri arasndan saland. Frank devleti, bir
birlerini izleyen her iki hanedan dneminde, btn feodal a bo
yunca ve ondan sonra da devam eden genel askere alma sistemini
uygulad. Kral emirnameleri bu ykmll orantl bir biimde
datmak ve en fakirleri kk birer grup halinde biraraya topla
yarak, ilerinden birini askere yollamalar ynnde bir sistem olu
turmaya gayret etti. Ancak zamann gerekleri karsnda, bu uy
gulama pek baarl olamad ve herkesin askere gitmesi usul de
vam etti. Ayn ekilde, bykler de aralarndaki savalarda kyl
lerini asker olarak kullanmaktan ekinmiyorlard.
Ancak, barbar krallklarnda, brokratik grevini yerine ge
tirmekte giderek acze den bir ynetimin elinde, askere alma
makinas ok ar ilemekteydi. Dier yandan, germen toplumunun sava ve bar iin oluturduu eski kadrolar fetihle beraber
kopuk bir duruma girmilerdi. Nihayet, gler anda, kylden
ok sava olan sradan germen, yerleik dzende daha sabit bir
tarm nedeniyle, savadan ok kyl haline gelmiti. Eskinin Ro
ma colonuslan da, askeri kamplar onlar topraklarndan kopa
rp da sahraya gtrdnde, askerlikten bu kyl barbarlardan
daha fazla birey anlyor deillerdi. Ancak bunlar, kendilerini bir
den legion saflar arasnda buluyorlar ve orada askeri eitimden

193

geiyorlard. Buna karlk, Frank devletinde, kraln ve byklerin

yan balarndaki muhafz ktalarndan baka, srekli askeri bir
lik yoktu. Buna bal olarak, acemilerin eitimi diye, bir konu da
yoktu. Bylece, askere almanlar, hem eitim hem de deneyden
yoksun kalyorlard. Bunlara bir de silah eksiklii Charlemagne
dneminde, askere arlanlarn orduya yalnzca bir sopayla katl
malar yasaklanmt eklenince, Merovenj a askeri sisteminin
iinde bulunduu glkler anlalr. Fakat bu zorluklar, sava
meydanlarndaki ncelik piyadeden, savunma ve saldr dzeni
olarak ak daha gelimi bir sava grubu olan svariye kayd
nda, ok daha ayan beyan grlr hale geldi. nk bu sava
dzeneine sahip olabilmek ve batan aa donanabilmek iin
belli bir gelir dzeyinde olmak ve kendinden zengin birinin kat
ksn salam olmak gerekiyordu. Ripuaire yasasna gre, bir
at bir kzden alt kere daha deerliydi; bir broigne deriden
yaplm ve madeni levhalarla glendirilmi bir cins zrh da
ayn deerdeydi. Bir ba zrh ise, bunlarn yar deerindeydi. 761'
da Alemanyada kk bir toprak sahibinin bir at ve bir kl
karlnda, babadan kalma toprak ve klelerini verdii grlme
mi miydi? (153). Dier yandan, savata at ynetmek ve ar zrh
lar altnda kl almay renebilmek iin uzun bir renim sre
si gerekiyor du. Blu andaki bir erkek ocuktan bir svari
yapabilirsin; sonra asla. Bu zdeyi, ilk Karolenjler zamannda
atasz haline dnmt (154).
Ama toplumsal yansmalar ok fazla olacak, piyadenin bu
gerilemesi olay neden ortaya kmtr? Bunun nedeni olarak ba
zen Arap istilalar grlmtr. Arap svarilerinin darbelerine da
yanmak veya onlar izlemek iin, Charles Martel'in Franklar atl
adamlar haline dntrd sylenmitir. Buradaki abartma ga
yet aktr. slam ordularnda svarinin ok nemli bir rol ol
duunu ki bu tartmaldr ve her zaman svari birliklerine
sahip olmu olan Franklarn Araplar durdurmak iin Poitiersyi
beklemi olduklarn dnmek ne kadar dorudur? 755'de Or
dunun ve byklerin yllk toplantsn, Pepin Mart ayndan, sa
mann ilk biilme ay olan Maysa kaydrdnda, bu belirleyici
hareketle aslnda, yzyllardan beri srmekte olan bir evrimin son
noktasn iaret etmekteydi. Barbar krallklarnn ou ve hatta
Dou mparatorluu, bir yandan teknik sorunlardan yeteri kadar
(153)
(154)

194

H. Wartmann, Urkundenbuch der Abtei Sanct-Gallen c. I., Nu 31.

Raban Maur, op. cit., s. 444.

haberdar olmadklarndan, dier yandan da sava alannda dik

katler, savaa nasl girilecei ve savam devam konularndan ok,
taktik sorunlar zerinde younlatndan, svarinin nemini an
lamamlard.
Klasik Akdeniz toplumlannn bilmedikleri zengi ve nal, Ba
t blgelerinde 9. yzyldan nce grlmedi. Fakat yle gzk
mektedir ki, burada grnt yaama gre ge kalmtr. Byk
bir olaslkla Sarmallar tarafndan icat edilen zengi, Avrupaya
Avrasya gebelerinin bir armaan olmutur. Bunun Avrupa ta
rafndan benimsenmesi, eskiden byk ovalarn atl uygarlklary
la, Bat yerleik toplumlan arasndaki ilikilerden ok daha s
ksnn ortaya kt istilalar dneminde olmutur. Bu istilalar
dneminde, at nalnn batya tanmas, bazen eskiden Kafkaslarda
yurt tutan Alan'larn gleri veyahut Germen dalgalarnn nnde
Galya ve Ispanyann gbeinde smak aramalar sonucu; bazen
de Karadeniz civarnda yaam Gotlar araclyla ortaya km
tr. At nal da Dou'dan gelmie benzemektedir. At nal hem atn
komasn, hem de yklendiinde, en kt yollarda bile ilerleme
sini kolaylatrmaktadr. zengi ise, svarinin yalnzca yorulmamasm deil, ayn zamanda ona daha iyi bir oturma dzeni sa
layarak, hcum etkinliini de artrmasna olanak veriyordu.
Savaa gelince, atm zerinde mcadele en ok rastlanan tarz
lardan biriydi. Ama tek tarz bu deildi. Sava alannn koullan
gerektirirse, svariler yere iniyorlar ve hcum iin geici olarak
piyade oluyorlard. Feodal a askeri tarihi, bu taktiin rnekle
riyle doludur. Fakat, uygun yollann olmad veya Roma legionlannm gcn oluturmu olan bilgiyle egdml olarak manevra
ettirilen birliklerin bulunmad hallerde, prensler arasndaki uzun
savalar ile, ou efin bayld ani saldrlarda, sadece at etkili
olabiliyordu. At sayesinde, abucak ve fazla yorulmadan, tarlalar
ve itler arasndan geerek, sava meydanna ulamak; dman
beklenmeyen hareketlerle artmak; hatta, talih tersine dnerse,
bir katliamdan kurtulmak, mmkn olabiliyordu. 1075'de Saxonlar, Alman imparatoru IV. Henri tarafndan bozguna uratldk
larnda, soylular atlarnn srati sayesinde, yaya ve ar oldukla
rndan tr kymdan kaamayan kyllere oranla, ok daha az
kayp vermilerdi.
Eski germen toplumlarnda, kanda birlikler ve halk, normal
savalar srdrmeye yeterli olmaktaysalar da, macera arzusu ve
ihtiras bunlarla asla yetinmemitir. efler, zellikle gen' efler.

195

etraflarnda arkadalar eski Almancada gisind, tam anlam,

sava arkada. Tacitus bu kelimeyi latincedek comes ile karla
mtr topluyorlard. Bunlar savaa ve talana gtryorlar, din
lenme durumunda da, onlar uzun sren iki alemleri iin yapl
m byk tahta /za//lerde arlyorlard. Bu kk grup, sava
larda ve kan davalarnda komutann gcn oluturuyorlard. z
grlerin tartmalarnda ona otorite salyorlard. Ayrca, gda, k
le ve altn ubuklar cinsinden zenginlikler salayarak prestijini
artryorlard. Tacitus, 1. yzyl Germanyasmdaki arkadalk kurumunu bize byle tasvir etmektedir. Bu ayn zamanda birok
yzyl sonra Beowulf iirinde ve kanlmaz baz ufak deiiklik
lerle eski skandinav efsanelerinde tasvir edilenlerin ayndr.
Romcmia nm kalintlar zerine yerleen barbar efleri, girdik
leri bu topraklar zerinde zel asker uygulamas uzun sreden be
ri zaten gelimi olduundan, bu uygulamalardan vazgeemediler.
Roma'nm son yzyllarnda, yksek aristokrasiye mensup olup da,
zel askeri olmayan yoktu. Bu zel askerlere genellikle, onlara ola
an levazm peksimeti olarak datlan ekmekten (buccea) tr
buccellarii ad verilmekteydi. Arkadalardan ok daha nce c
retli asker haline gelen bu zel muhafzlar, efendileri ordunun ge
neralleri olduundan, cephedeki gler iinde, birinci derecede rol
oynayacak kadar kalabalk ve itaatliydiler.
Merovenj dneminin karklklar iinde, bylesine zel as
kerlere sahip olmak, adeta zorunluk haline gelmiti. Kraln kendi
muhafz alay vard. Truste adn tayan bu alay, ou zaman
atllardan meydana gelmekteydi. Gvenliini bu tarzda salamay
uygun grmeyen Kilise'nin dnda, Kraln, Frank veya Roma
kkenli btn balca uyruklarnn da byle zel muhafz ktalar
vard. Grgoire de Toursun Gladyatrler adn verdii bu adam
lar, ilerinde ipten kazktan kurtulmularn da eksik olmad ka
rk bir grup oluturmaktaydlar. Efendiler, bunlarn iine kle
lerinin en gllerini katmakta hibir saknca grmemekteydiler.
Ama, zgr insanlarn gene de bunlar iinde daha fazla olduklar
sanlmaktadr. Fakat, bunlar da kken olarak, toplumun en yk
seklerinden gelmemekteydiler. Hi kukusuz, bu hizmete almanlar
arasnda armaanlar ve saygnlk asndan bir fark kalmyordu.
7. yzylda, ayn szleme formlnn, hibir fark gzetmeksizin,
bir kleye veya bir gasindus (arkada)'a kk bir toprak ba
larken kullanlmas son derece aklayc olmaktadr.

196

Bu sonuncu terim, eski germen sava arkadam ifade etmek

tedir. yle gzkyor ki, bu kelime, Merovenj Galyasmda olduu
kadar, Barbar dnyasnn btnnde zel savay belirtmek iin
kullanlmtr. Ancak, bir sre sonra, bu kelime yerini yerli bir
kelimeye, iyi bir gelecee aday olan vassal (vassus, vassalus) keli
mesine 'brakmtr. Bu son kelime Roma doumlu deildi. Kken
olarak Keltlere aitti (155). Fakat Galyada konuulan latinceye,
ilk kez yazl bir metinde, Salik Franklarn yasasnda, grld
nden ok nce girmitir. nk, bu giri ancak, Clovisten ok
nceleri, Galyada henz, Roma diline kazanlm halkla birlikte,
atalarnn diline sadk kalan nemli gruplarn birarada yaadkla
r bir dnemde olabilirdi. Bylece, bu kelimeyi vesile ederek,
Franszcann derinliklerinde devam eden Galyann gerek ocuk
larndan birini selamlayalm. Ne olursa olsun, vassal kelimesinin
feodal terminoloji tarafndan kabulnn zaman konusunda, ge
ne de dikkatli olmamz gerekmektedir. Muhakkak ki, barbar fe
tihleri ncesi Galya toplumu, genelde btn Kelt toplamlarnda
olduu gibi, birok alardan eski Germanyamnkine yakn bir
arkadalk sistemi uygulamt. Ama, Roma st yapsnn altn
da, bu uygulamalardan neler kaldn bilemiyoruz. Ancak, bir ol
gu kesindir. Sezarn szn ettii silahl mteriler Ambacte
veya Akitanyadaki sotdurius hibir iz brakmadan kaybolmu
lardr (156). Vassal kelimesinin anlam, halk latincesine getii s
ralarda ok daha mtevaziydi. Bu kelime, o zamanlar gen olan
bu anlam tm orta a boyunca valet kltmesinde devam
edecektir anlamna gelmekteydi. Bu tpk, latincedeki ev klesi
anlamna gelen puer kelimesinin semantik bir kaymayla, gen o
lan anlamna gelmesi gibiydi. Efendi, srekli etrafnda olanlar,
ocuklar diye armaz m? Bu ikinci anlam, 6. yzyldan 7. yz
yla kadar, Frank Galyasmda birok metnin vassal kelimesine yk
ledii anlamdr. Daha sonra yava yava yeni bir anlam ortaya
karak, 8. yzylda teki anlamla rekabete giriti ve bir sonraki yz
ylda da onun yerine geti. Birok ev klesi muhafz alayna al
narak ereflendiriliyorlard, Alayn dier yeleri, kle olmadkla
r halde, efendinin her trl hizmetine komak zere, onun evin
de yayorlard. Bunlar da, efendinin ocuklarydlar. Bylece,
bunlar kle kkenli arkadalaryla birlikte, artk sadece silahl
(155)
(156)

G. Dottin, La Langue Gauloise, 1920, s. 296.

En azndan bu anlamda. nk bizim ambassade (elilik) kelime
miz burada nemi olmayan sapmalarla birlikte ambactedan t
remitir.

197

takipi anlamna gelen vassal terimi altnda birletiler. Eskiden

gzel bir samimiyet ifade eden bu terim, artk sadece silahl ve
zgr kimseleri ifade eder hale gelmiti.
Kleliin diplerinden karak, yava yava eref kazanan bu
kelimenin yks, ayn zamanda kurumun izdii gelime erisini
de belirlemektedir. Balangta, bykler, hatta kral tarafndan
istihdam edilen birok kiralk katil in durumlar ne kadar mtevazi olursa olsun, bunlar o andan itibaren nemli prestij un
surlar tamaktaydlar. Bu sava arkadalarn eflerine balayan
balar, en saygn toplumsal konumlar salayan sadakat szleme
lerini yapmalanndand. Kral muhafzlarn belirleyen kelime an
lam ykldr. Truste yani inan. Bu gruba yeni alman acemi,
sadakat yemini etmekteydi. Bunun karlnda, kral onun yard
mna komay stlenirdi. Bunlar, ayn zamanda btn teslim
olma szlemelerinin de koullarydlar. Hi kukusuz, gller
ve gasinduslan veya vassalleri bu cinsten karlkl szler veri
yorlard. Bir byk kii tarafndan korunmak, sadece bir gven
lik deil ayn zamanda itibar da salyordu. Devlet paralandka,
her ynetici yardmclarn giderek, kendine dorudan bal kim
seler arasndan aramaya ynelecektir. Eski askeri geleneklerin
giderek geriledii bu ortamda, meslekten askere bavurmak hergn daha gerekli ve daha istenen birey haline gelmekteydi. Bylece, insan insana tabiyet ilikileri iinde en yksek saylan, ye
minle balanlan bir efendiye, kl, mzrak ve atla hizmet etmek
oldu.
Fakat, daha o zamanlar vassalit kurumunu ilk ynnden ge
ni apta saptracak olan bir etki kendini hissettirmeye balam
t. Bu, o zamana kadar devlete yabanc olan kiisel ilikilere, yeni
bir devletin mdahalesiydi. Yani Karolenj Devletinin mdahalesi.
V. Karolenj Vassalitesi
Karolenjlerin politikalar hakknda Karolenjlerden bazlar
nn ok deerli hkmdarlar olmalarna ramen, Karolenj poli
tikas dendiinde, bundan, danmanlarn politikalar anlalmal
dr, bunlarn hem kazanlm alkanlklar, hem de ilkeler ta
rafndan ynetildikleri sylenebilir. Karolenjler aristokrasinin iin
den km, geleneksel kralla kar uzun bir mcadeleden sonra
iktidara gelmi kimselerdi. ktidara giden yol zerinde silahl ve
dorudan kendilerine bal gler oluturduktan baka, Frank hal-

198

knn ilk efleri olan savalarn torunlarn da dorudan kendile

rine balamlard. Bu nedenle, saltanat makamna bir kez ula
tktan sonra, bu cins balar srdrmelerinden daha olaan ne ola
bilirdi? Dier yandan, Charles Martel'den beri ihtiraslar, daha ik
tidara gelmeden nce, dier aristokratlarla birlikte bozuluuna
byk katkda bulunduklar, kamu gcn diriltmekti. Devletle
rinde dzen ve hnstiyan barnn egemen olmasn istiyorlard.
Egemenliklerini uzaklara yayabilmek ve dneklere kar g sa
layc ve ruhlar iin verimli kutsal sava yrtmek istiyorlard.
Oysa, eski kurumlar, bu istekler iin yetersiz gzkmekteydi- ^
1er. Kralln zaten gvenilmez baz kilise mensuplan ayrk tu
tulursa ve gelenek ile profesyonel kltrden yoksun, ok az sa
yda memuru bulunmaktayd. Aynca, ekonomik koullar, geni bir
cretli memurlar sistemini engellemekteydi. Haberleme yava,
rahatsz ve gvensizdi. Merkezi ynetimin bu durumda karlat
balca glk, bireylere ulaarak, onlardan hizmet istemek ve
zerlerinde gereken yaptmmlan uygulamakt. Bu durumda, h
kmet, amalan dorultusunda, zaten gl bir biimde varolan
kiisel bamllk ilikileri an kullanmak fikri ortaya kt. Hi
yerarinin her derecesinde, senyr adam yerine sorumlu olacak
ve onu grevini yapmaya zorlayacakt. Karolenjler bu kavrayn
tekeline sahip tek hanedan deillerdir. Daha nce, spanya Vizigot
monarisi bu ynde birok emirname kartmtr. Belki de, Arap
istilasndan sonra, Frank sarayna sman ok sayda spanyol
gmeni, bu fikri hem tantmlar, hem de ilkelerini ilham etmi
lerdir. Daha sonra Anglo-Saxon yasalarnn senyrsz adama
kar duyacaklar ekinme duygusu, benzeri kuramlardan kaynak
lanyor olsa gerektir. Fakat, bu dnce en koyu biimiyle, 800
yllar civarnda Frank krallnda uygulamaya konulmak isten
mitir. Her ef astlarnn imparatorluk emirlerine giderek daha
kalpten uymalarn salamak amacyla onlar zerinde fiili zorfama
uygulasn (157) 810 tarihli bir imparatorluk fermanndan alman
bu cmle, Pepin ve Charlemagne tarafndan ina edilen binann
temel zdeyilerinden birini, aklayc ve kestirme bir biimde
sylemektedir. Ayn ekilde, serflik dneminde, Rusya'da ar I.
Nikola sylendiine gre, pomieikleri (ky senyr)nin ahs
larnda 100.000 polis komiserine sahip olmakla vnyordu.
Bu dnce tarznda, tedbirlerden en acili hi kukusuz, vas
salit ilikilerini yasa kapsamna almak, ve bu sayede de onlar
(157)

Capitulara, c. I, Nu. 64, c. 17.

199

gerek birer destek haline getirecek olan sabitlemelerini sala

makt. Erken dnemlerden itibaren aa dzeylerdeki tabiler ha
yatlarn efendilerinin emirlerine vermilerdi. Tpk Toursdaki a
ifti rneinde olduu gibi. Ama, hi kukusuz, uzun zamandan
beri, belki bunun iin zellikle yemin ettiklerinden, belki de adet
veya karlar gerektirdiinden, daha da nce grdmz gibi,
sava arkadalarnn ou da uygulamada lnceye kadar hizmet
ediyorlard. Ama, hibir ey, Merovenjler dneminde, bu kuraln
genel olduunu gstermemektedir. Ispanya'da Vizigot hukuku, zel
askerlere efendi deitirme kolayln tanmaktan hibir zaman
vazgememitir. nk, yasaya gre, zgr insan her zaman ki
isine sahiptir, Karolenjler dneminde, bunun tersine birok kral
veya imparator kararnamesi ,senyr tarafndan yaplan hangi ha
talarn vassal tarafndan szlemenin bozulmasna yol aabilecek
nitelikte olduklarnn saptanmasyla meguldler. Bunun anlam,
bu klar dnda, karlkl rza yoluyla ban hayat boyu zl
mesinin olanaksz olduudur.
Dier yandan, senyr vassalinin kendi sorumluluu altnda
mahkeme nne kmasn veya orduya katlmasn salamakla res
men ykmldr. Senyr orduya katlyorsa, vassalleri de onun
komutas altnda savamak zorundadrlar. Eer senyr orduya
katlmazsa, bu kez kraln temsilcisi olan kontun dorudan ko
mutas altnda savamak zorundaydlar.
Ama eer, senyrler krala salam bir biimde bal deillerse,
vassallere ulamak iin senyrlerin kullanldn iddia etmenin ne
anlam vard? te, bu mutlaka gerekli koulu salamak isteyen ve
bunu kk amalarnn vazgeilmez bir nceli olarak gren Karo
lenjler, vassalitenin toplumsal uygulamalarnn sonuna kadar ya
ylmasna katkda bulundular.
Bir kez iktidara geldikten sonra, adamlarn dllendirmek
zorunda kaldlar. leride daha iyi inceliyeceimiz usullerle onlara
toprak dattlar. Bunun dnda, nce saray nazrlklar, sonra da
krallklar dneminde, gerekli destekleri salayabilmek iin, zel
likle de bir ordu kurabilmek iin, gene sk sk toprak bana
bavurarak, ou zaman yksek mevkilerde olan birok kimseyi
kendi taraflarna ekmeye uratlar. Merovenj krallarnn eski
muhafzlar da, onlar tarafndan verilmi topraklara yerlemilerdi.
Karolenjler, bunlar da vassallerinden saydlar. Bu yeni ba, yani
toprak temliki, hibir zaman arkadalar olmayan kimseler ile
aralarnda tabiyet ilikisini kurmaya yetmiti. Bunlardan herbiri,

200

Karolenj ordusunda, eer varsa, pelerinde kendi vassalleri olduu

halde hizmet ediyorlard. Ama zamanlarnn ounu kraldan uzakta
geirdiklerinden, yaam biimleri eskinin i savalarmnkinden ok
deiikti. Buna karlk, herbiri az veya ok, belli sayda baml
adamn merkezi olan bu kimselerden, bu adamlar dzen iinde
tutmalar isteniyordu. Hatta gerektiinde komular zerinde bile
bylesine bir yetkiye sahip olabiliyorlard. Bylece, muazzam im
paratorluun iinde, kendi de oransal olarak, olduka kalabalk
bir snf olutu : Senyrn vassalleri snf Senyrden kral an
laynz. Yani kral senyr. Kral vassallerine vassi dominici de
nilmekteydi Bu snfn yeleri hkmdarn zel korumasndan
yararlanyor, buna karlk onun askeri gcnn nemli bir b
lmn salamakla ykml bulunuyorlard. Bu durum, kraln
egemenliinin eyaletlere yaylmasna yol ayordu. 871de olu
Carloman yenen Kral Charles, gen asinin yardaklarn greve
almak istedi. Bunun iin de en iyi yolun, herbirini kral vassalleri
arasndan, istedikleri birini senyr olarak semeye zorlamak ol
duunu dnd.
Bundan da fazlas yapld. Deneysel olarak bir gllk grn
ts veren bu vassalite bam, Karolenjler memurlarnn ebedi
sadakatlerinin gvencesi olarak kullanmay dndler. Bunlar,
her zaman hkmdarn zel bamll altna girmi saylyor
lard. Bunlar, dorudan krala yeminle balanmlar ve bir g
reve getirilmeden nce, onun emrinde vassal olarak bulunmular
d. Bu uygulama yava yava genelleti. En azndan, Sofu Louisnin
dneminden itibaren, ister bir saray grevi olsun, ister bir byk
komutanlk veyahut kontluk olsun, hibir greve artk ellerini ka
vuturup, hkmdarn dorudan vassali olunmadan gelinemiyordu. Hatta, Frank egemenliini tanyan yabanc hkmdarlardan
da 8. yzyln ortasndan itibaren, hu tren talep ediliyor ve on
lardan da kral veya imparator vassali olarak sz ediliyordu. Mu
hakkak ki, btn bu yksek kiilerin, eski takipilerde olduu
gibi, kraln saray etrafnda nbet tutmalarn kimse beklemiyor
du. Ama, bunlar da kendi lleri iinde, kraln askeri evine da
hil saylyorlar ve hereyden nce yeminle yklendikleri, askeri
yardmda bulunmak zorunda oluyorlard.
Oysa, bykler de, kendi alarndan, uzun sreden beri silahl
glerini oluturan adamlarda, her trl greve hazr gvenilir
arkadalar grmekteydiler. Uzak bir grev, bir toprak ba veya
bir miras, bu gvenilir ocuklardan birini, kiisel hizmetten uzak
lamak zorunda braktnda, senyr artk onu adamlarndan biri

201

saymaktan vazgeiyordu. Bylece, burada da vassalit, tek keli

meyle, ani bir hareketle senyr ocann dar erevesinden kama
eilimindeydi. Krallarn rnek olmas, yaynladklar yasalarn ku
rallar, bu hareketli adetleri sabitletirdi. Astlar gibi, senyrler de
artk yasal yaptrmlarla glendirilmi kurallara uymamazlk ede
meyeceklerdi. Kontlar, vassalit balaryla daha aa dzeydeki
memurlar kendilerine baladlar onlara adalet salamakta veya
uyruklar orduya yneltmekte yardmc olan piskopos, bapiskopos
veya laik memurlar. Gller ne mevkide olurlarsa olsunlar,
kendi eksenleri iine, gittike artan sayda bir kk senyr ka
labaln ekebilmeye urayorlard. Bu kk senyrler de, ken
dilerinden daha gszlerine ayn eyi yapmaya abalyorlard.
Bu zel vassaller, hl olduka mtevazi unsurlar ieren, ok ka
rk bir toplum meydana getirmekteydiler. Bunlar arasnda, or
du sefere arldnda, kontlar piskoposlar, bapapaz veya barahibelerin lkeyi korumak zere yerlerinde braktklar kk
soylular vard. Dier bazlar da, daha mtevazi bir grev olan,
efendinin evini gzetmek, haata gz kulak olmak, hizmetileri
denetlemek gibi ilerle donatlmlard (158). Bunlar bile, olduka
saygn saylabilecek komuta grevleriydi. Kraln etrafnda oldu
u gibi, her dzeydeki efin etrafnda, eskinin tam anlamyla hiz
metilik kapsam iine giren, grevleri yle bir kalp yaratm
lard ki, her bamllk ilikisi, bu kalbn iinde dnlyor ve
asla erefsizlik saylmyordu.
VI. Klasik Vassalitenin Oluumu
Sonunda, Karolenj devletinin dalmas olgusu gerekleti. Bu
bir sr beceriksizlik ve geri kafalla ramen, ama muazzam bir
iyi niyetle, belli bir dzen ve uygarlk deerini korumaya alan
bir avu insann abuk ve trajik bozgunuydu. Bu bozgundan uzun
bir karmaa ama, ayn zamanda da bir oluum dnemi ald.
Vassalit, izgilerini bu dnemde belirginletirmitir.
Bundan sonra Avrupann iine girdii srekli sava hali is
tilalar, i savalar iinde insanlar hibir zaman olmad kadar
byk bir arzuyla ef; efler de adam aramaktadrlar. Fakat bu
koruma ilikilerinin yaygnlamas, artk krallarn lehine olmak
tan kmtr. Bundan sonra, zel biatler giderek artmaktadr.
zellikle skandinav ve Macar saldrlarndan beri, krlarda git
tike artan sayda ykselen atolarn etrafnda, senyrler ya ken(158)

202

Ibid, I., Nu. 141, c. 27.

di adlarna ya da kendilerinden daha gl birinin adna, bu ms

tahkem mevkilere komuta etmekte ve kaleyi korumakla grevli
vassalleri toplamaya uramaktadrlar. Kral artk sadece ismen
ve tacyla kraldr... Ne piskoposlarn, ne de dier uyruklarn on
lar tehtid eden tehlikelere kar koruma yeteneine sahiptir. ByIece zaten herbirinin ellerini kavuturup byklerin hizmetine gir
meye gittikleri grlyor. Bu sayede huzura kavuuyorlar. 1016
ylnda Burgonya krallndaki tablo ite bir Alman rahibinin iz
dii gibiydi. Artoisda bir yzyl sonra bir rahip, soyluluk iin
de sadece kk bir grubun senyr egemenlii balarna girmekten
kanarak nasl sadece kamu yaptrmlarna bal kalarak yaa
dklarn derin bir bilgiyle anlatmaktayd. Burada, kamu yapt
rm kavramyla, ok uzaklarda kalan kral otoritesinden daha faz
la, kral otoritesinin bir miktarn ellerine geirmi olan kontlannkini anlamak gerekmektedir (159).
Bu artk kendiliinden olmaya balayan oluumla, sadece, ra
hibin szn ettii soylular arasnda deil, toplumun yukardan
aaya tm basamaklarnda, bamllk ilikileri yaylmaktadr.
Fakat, bu bamlln farkl atmosferlerce belirlenen eitli bi
imleri arasnda, Karolenj dneminin izmeye balad snrlar,
derin izgiler haline dntler. Muhakkak ki, bu ilikilere ilikin
terimler ve adetler uzun sre eski karkln kalntlarn koru
dular. Kmsenen toprak ileriyle uraan ve o dnemden itiba
ren serflere ait saylan baz ykmllkleri olan baz mtevazi uy
ruklar senyrlerine kar, 12. yzyla kadar, u erefli teslim
olan nvanm tamlardr. Oysa onlardan pek de fazla gerilerde
olmayan Roland arks bu terimi yalnzca en yksek vassaller iin
kullanmaktayd. Serfler de senyrlerinin adamlar olduklarndan,
olan nvann tamlardr. Oysa onlardan pek de fazla gerilerde
Oysa, bir bakasnn serfi haline gelen bir kimsenin, biatin ka
rakteristik zellii olan el treninden getii grlmemiti (160).
(159)
(160)

Thietmar de Marsebourg, Kronik, VII., 30 Miracla S, Bertini, II.,

8, in Mabillon, AA, SS ord. S. Benedicti, III., 1, s. 133-34.
Biati bir ilikiye son veren bir anlama tr olarak kullanmak, belli
lde yksek snflarn tabiyet eylemlerindeki rol asndan d
nlmelidir. Platon tarafndan aa kartlp yetersiz derecede ele
tirel bir makale halinde yaynlanan tanklklar (L Hommage comme
Moyen de Contracter des Obligations Prives, in Revule Gnrale du
Droit, c. XX VI, 1902) dier yandan, bu tren araclyla zel hukuka
ilikin eitli ykmllklerin yaratlabileceini ve aktedilebileceini
gstermektedirler. Bu aslmda dar bir alana zg olarak ve olduka
ge ortaya kan bir uygulamadr. (Katalonya, belki Kastlya).

203

Bu serf biati nerede varsa, vassallerinkiyle ak ak bir fark-,

hlk nedeniyle ztlamaktayd. Serf biatininin kuaktan kuaa ye
nilemesi gerekmiyordu. Daha nce, efe iki trl balanma yolu
nun olduunu sylemitik. Bunlardan biri irsidir. Bu, her trden
aa saylan ykmllkler iin geerlidir. nk, zellikle uy
rukluk konusunda her trl tercihi dlamakta ve bugn zgr
lk szyle anladmzn tam zddmda bulunmaktadr. Bunuri
ad sertliktir ve bu gruba kle veya azatl kkenlilerle colonushktan gelenler girdiklerinden, bunlar bata biat etmi olsalar bile,
bu onlarn zgr olduklar anlamna gelmemektedir. kinci ba
ise, vassalit adm almakta ve birbirlerine balanan yaamlardan
biri snnceye kadar devam etmektedir. En azndan bu zelliin
den tr, eskiden miras alnan kanl bir zorlamann sonucu ol
ma olaslndan uzaklamakta ve erefli bir kl hizmeti olma
niteliini korumaktadr. Zaten ierdii yardm biimi, temel ola
rak askeridir. Karakteristik bir eanllkla, 9. yzyldan itibaren
ki, latince szlemeler, hemen hemen kaytszca, bir adamn, senyrnn vassali veya milesi olunduundan sz etmektedirler. Ke
lime anlam olarak ikinci terim, asker olarak evrilmektedir.
Ama Franszca metinler, ortaya ilk ktklar andan itibaren bu
kelimeyi valye ile karlamlardr. Bu da gstermektedir ki,
eskinin noterleri, yazl olmayan dilin terimlerine sadktrlar. En
iyi asker, tm sava koumlaryla birlikte, at zerinde hizmet ve
reni idi. Vassal'in de grevi hereyden nce, byle donanarak efen
disi iin savamakt. Dier yandan, eskiden ok mtevazi bir an
lam olan bir kelimenin geirdii anlam deiiklii sonucu, srekli
olarak silah altnda olan bir toplumun en byk erdem sayaca
cesaret kavram, gndelik dilde vassal'Iik olarak ifade edilir hale
gelmiti. Bylece tanmlanan tabilik ilikisi, bir el hareketiyle aktedilmekte ve bundan sonra da bu rol iinde zellemektedir. Fa
kat, bu derin bamllk treni, 10. yzyldan itibaren iki bireyi
ayn dostluk dzlemine getiren bir pck ile tamamlanmtr.
Bylece vassalik tipte bamlla yeni bir saygnlk kazandnlrntr. Bu durumda artk vassalit, sadece sekin dzeydeki hatta,
bazen de ok yksek dzeydeki insanlar birbirlerine balayan
bir iliki haline dnmtr. Eski ve dank, teslim olma ey
leminden treyen askeri vassalit, yava bir farkllama sreci so
nunda bu oluumun en yksek noktasn simgeleyen bir iliki ha
line gelmitir.

204

AYIRIM

FEF

I. Beneficium ve Fief : cret Toprak

Frank dneminin kendini teslim edenlerinin ou, yeni efen
dilerinden sadece koruma beklemiyorlard. Ayn zamanda bir zen
gin olan bu gl efendiden, kendilerine yaamalar iin de yar
dm etmelerini bekliyorlard. Roma mparatorluunun son dnem
lerinde, kendilerine yiyecek bireyler salayacak bir patron pe
indeki fakirleri anlatan Saint Augustin'den, birok kereler zikret
tiimiz, kk karnllar tarzndaki, Merovenj formlne kadar,
ayn srarl'talepler hep duyulmaktaydlar. Senyr de kendi cep
hesinden, sadece insanlara egemen olma ihtirasnn peinde deil
di. Bu insanlar araclyla, aslnda ounlukla ulamak istedii;
mallard. Balangtan itibaren, bamllk ilikileri, tek kelimeyle
ekonomik bir grntye sahip oldular. Vassaliteyi de dierleri gibi,
bu balamda dnmek gerekir. eflerin sava arkadalarna gs
terdikleri cmertlikler, Karolenj dneminde kiisel bamllkla
rm sunan bu kimselerin, bu hareketleri karsnda, ok gerekli
bir karlk olarak ortaya kmaktayd rnein, at, silah, mcev
her gibi baz armaanlarn sunulmas gerekmekteydi. Kral fer
manlar, vassallerle balar kopartmay yasaklyordu. Ama, bala
rn kopmasn asl engelleyen, adamn senyrnden para alm ol
masayd. Gerek efendi, vermesini bilendi.
Oysa, bir vassaller grubunun efi olan kimsenin nnde, tm
iverenlerde olduu gibi, ekonominin genel koullar, ancak iki
deme yntemi arasnda tercih olana brakmaktayd. Adam evin
de banndrp, masraflar kendine ait olmak zere, besleyin, giydi

205

rip, silahlandrabilirdi. Veyahut da, ona bir toprak vererek veya

en azndan, bir topran belirlenmi gelirlerini ona brakarak, ge
im olanaklarn adamn kendinin elde etmesini salayabilirdi.
Buna Franszca konuulan lkelerde chaser, tam kelime an
lam olarak, kendi zel eviyle donatmak (casa) denirdi . imdi,
sonuncu kta, yani toprak verilmesi durumunda, temlik ileminin
hangi tarzlarda gerekletiini grmek gerekmektedir.
Veraseti snrlayan veya kaldran, kaytsz basit ba, eski
dnemlerde olduka geni bir kullanm alan bulmua benzemek
tedir. 7. yzylda bir efin arkadama kk bir topra bu
formlle verdii grlmektedir. Daha sonralar, Sofu Louisnin
olu, vassallerine onlar grevlerinde tutabilmek amacyla, bir
ok kereler cmertliklerde bulunmular, ama umutlar belki de
gereklemez diye, bu balan geri alabilme kouluyla yapm
lardr. Ancak, senyrler tarafndan maiyetlerindeki adamlara d
zenli bir ekilde datlan mallar, bir dl olmaktan ok bir maa
niteliindedir. Bu nedenle de senyrler, hizmet sona erdiinde, ma
ln kendilerine dnmesine nem veriyorlard. Bunun sonucu olaraik da, en u durum olarak taraflardan birinin lm ba kopa
rnca, mal asl sahibine dnyordu. Dier bir anlatmla, vassalite
kan bayla intikal etmediinden, vassalin maa da irsi bir nitelik
kazanamamt.
Tanim gerei geici ve en azndan balanglarnda her trl
garantiden uzak olan bu toprak temliklerinin bir rnei, ikili sz
lemelerinin yaps ok kat olan, ne resmi Roma hukukunda, ne
de germen rfnde grlmemektedir. Buna karlk, bu uygulama
^llerin etkisiyle, Roma mparatorluunda olduka gelimiti.
Bu cins szlemeler Roma'da efendiyi, korunana bakmakla y
kml klan patronluk kurammdan kaynaklanmaktayd. Yasalln kysnda kalan tm kuramlarda olduu gibi, bu uygulama
nn da terminolojisi olduka kaypakt. Ya precariumdan sz edi
liyor ba yapandan kaynaklanan bir dua (preces) olarak d
nldnden, ya da beneficium (bienfat, beneficium, iyi grev)'den sz ediliyordu. Yasa bu cins szlemeleri tanmadn
dan, geici temlikte bulunan kimsenin, mahkeme nnde, mal
karlnda bekledii hizmetlerin yerine getirilmesi hakkm ara
masna olanak vermemekteydi. Ama, bu olanakszlk, mal sa
hibini hi zmyordu, nk tamamen keyfi bir bala verdii
maln istedii zaman geri alabilme kolaylna sahipti. Bylece,
her iki kelime de, Frank Galyasmda birarada kullanldlar. Ama.

206

precarium kelimesi, bir gramer kaymas nedeniyle, tarihilere epeyi

d kurdurtmutur. Bu kelime, ntr durumdan dii hale preaaria
olarak gemitir. Bu durum, aa latincede sklkla rastlanan bir
olgudur. Bu olay aslnda, ntr kelimelerin oul halinin a ile bit
mesiyle ilgilidir. Bu konuda bir rnek, latince foliumdan Fran
szca feuille '(yaprak)'n bu tarzda tremesidir. Bylesine meydana
gelen deiiklik, ortaya kan kelimenin baka bir kelimeyi a
rtrmas sonucu, yani dilencinin dua mektubu (epistola) anla
mna gelen precaria ile ayn ey sanlmas sonucu, tarihiler bu
uygulamann dinsel kkenleri hakknda d kurmulardr.
Precarium ve beneficium kelimelerinin balangta, bir ayrm
gzetilmeksizin birbirlerinin yerine kullanldklar grlmektedir.
Ama, precarium zaman iinde, kira hukukuna ait unsurlar bn
yesine katarak, olduka belirli snrlara sahip bir szleme trne
dnnce, bu ad sadece kira karl geici temlikler iin kulla
nlmaya baland. Beneficiumun anlam, bunun tersine daha kay
pak ama daha erefliydi. nk, bir dua arm akla getirmi
yordu. Beneficium, senyr ocana balanan kiiler ve zellikle,
vassallere hizmetleri karl yaplan geici temlikler anlamna
geliyordu. ok nemli bir olay, bu iki tferim arasndaki farkn sa
bitlemesine katkda bulunmutur. Birok sadk adamn desteini
kazanabilmek iin, gerek duyduklar topraklan, Karolenjler, en
ufak bir utanma duymadan, Kilisenin muazzam servetinden sa
lamlardr. Charles Martel zamannda, bu topraklarn zoralm ol
duka kaba bir ekilde yapld. Charles Martelin ocuklar bu el
koymalardan asla vazgemediler, ama eski uygulamay da dzenli
hale getirdiler. Bunun sonucu, el koyduklan topraklarda, bu top
raklarn yasal sahiplerinin haklarna da belirli lde yer ayr
dlar. Bylece, toprann gelirini, kral vassaline, ilke olarak, ya
am boyu brakmak zorunda kalan piskopos veya manastr bara
hibi, bunun karlnda artk belli bir kira almaktadr. Vassalin
hizmeti de krala ait olmaktadr. Bu mal, kilisenin gznde, hukuki
olarak bir precariumdur. Vassal ise bunu kraldan beneficium ola
rak almtr.
Bu sonuncu kelimenin bir hizmet, zellikle de vassal hizmeti
karlnda temlik edilen topraklar anlamnda kullanlmas, 12.
yzyla kadar, hkmdar belgeleri ile kroniklerde kullanlan la
tincede devam etmitir. Oysa, gerekten yaayan hukuki terimlerin,
rnein teslim olan kelimesinin tersine, Roman dillerinde bene
ficiumdan treme bir szce rastanmamaktadr. Bunun anlam.

207

yazl dilin yazc-rahiplerin tutucuklannm kant olmasna kar

lk, konuma dilinde bu kelimenin yerine oktan bir bakasnn
kullanlmaya balanddr. Feodal alar boyunca, belki 9. yzyl
dan itibaren, Fransz ktipleri, beneficium yazdklarnda aslnda
fief dnyorlard.
Romanca biimlerinden ok, latince yazlyla ilgili birka fo
netik zorluk dnda, bu nl kelimenin tarihesi aktr (161). Es
ki germen dilleri ok uzaktan, latincedeki pecus kelimesine ak
raba ve eitli yerel azlara gre bazen menkul mallar, bazen de
daha genel olarak bu menkul mallarn en yaygn ve en deerli
biimi olan davar varln ifade eden bir kelimeler dizisine sa
hiptiler. Bu ikinci anlam sadakatle koruyan Almancada, bu ke
lime hl kullanlmakta ve vieh biiminde yazlmaktadr. GaiyaRomanca, bu kelimeyi germen istilaclardan alarak fief haline
getirmitir (Provence dilinde fe). Balangta, bu kelimenin en
geni anlamlarndan biri olan, menkul mallar ifade eden anlam
egemen olmutur. Kelimenin 10. yzyl bana kadar bu anlam
da kullanld, birok Burgonya szlemesi tarafndan dorulanmaktadr. Bu belgelerden anladmza gre, kelimenin bu anlam
da kullanmna dair yle bir rnek verilebilir. Bir kimse bir top
rak edinmitir. Topran fiyat cari para birimi zerinden hesap
lanmtr. Ama satn alann, belirtilen miktarda nakit paras yok
tur. Bu durumda, o zaman yrrlkte olan bir adete uygun ola
rak, tarlann deeriyle edeerde mal vererek demede bulunur.
Bu durumu metinler yle ifade etmektedirler: Anlatmz fi
yat, senden u kadar lira ve u kadar sou deerinde olan feos ola
rak aldk (162). Dier belgelerle yaplan bir karlatrma, bun
larn genelde, silah, elbise, at ve bazen de yiyecek olduunu ortaya
koymaktadr. Bunlar aa yukar bir efendinin evinde barnan
ve onun bakm altnda olan takipilerine datlan mallarn ayn
lardr. Efendinin takipilerine datt bu mallara da feos de
nildiinden kuku .duymayalm.
Fakat, artk Romanca konuulan Galyada, kimsenin anlama
d dillerden treyen bu kelime, balangta kendine destek olan
terminolojiden tamamen kopunca, bu terim kolayca, etimolojik
(161)

(162)

208

Dinsel bak asnn en iyi sergilendii kaynak, Wartburg, Franz

sisches Etymologishes Wrterbuch, 1928 vd. c. III., (Fakat iko Charlea ait olan 884 szlemesi sahte).
Recueil des Chartes de l'Abbaye de Cluny, ed. Bruel ve Bernard, c.
I., Nu. 24, 39, 50, 54, 68, 84, 103, 236, 243.

ieriinden de uzaklat. Gndelik olarak kullanld senyr evle

rinde, artk onun sdece cret nitelii zerinde durulmaya balan
d ve ban menkul veya gayrimenkul oluuna hibir nem atfedilmedii grld. O zamana kadar ef tarafndan beslenen bir
arkada ondan bir toprak m ald? Buna o adamn feus'u denil
meye baland. Sonra, yava yava, toprak vassalin normal creti
haline gelince, bu deme biimine, bu konudaki dier btn te
rimleri yok edecek tarzda, tamamen zt bir anlamda ortaya kan
eski kelime uygulanm oldu. Bir kez daha, semantik evrim bir
ters anlamla sona eriyordu. Bu vassalik ve topraa bal fieflere
dair, yazl metinlere gemi en eski rnek, 9. yzyln sonuna ait
tir (163). Bu rnei, cahil rahiplerin konuulan dile byk yer ayr
dklar bir gney szlemesine borluyuz. Daha sonraki yzyllar
da bunu gene Languedocda bulunan belgeler izlemektedir. Daha
zenli olan, Britanya, Kuzey Fransa ve Burgonya ktipleri bu nok
tada, halk dilinin basksna kar ancak 1000 yllarna kadar direnebilmilerdir. Ama ilk kez kullanmaya baladklarnda da halk
diline ait kelimeyi, klasik terimleri ak hale getiren bir szlk
maddesi gibi kullandlar. Halk dilinde fief denilen beneficium.
1087de Hainautda dzenlenen bir szleme, terimden bu ekilde
sz etmektedir (164).
Buna karlk germence konuulan lkelerde vieh kelimesi,
en soylu anlamlarda kullanlan sr hayvan anlamn korumakta
dr. Gerekte, Germen lkelerindeki szlemelerin, Galyal noterle
rin Romancadaki fiefe taktklar kapaklardan herhangi birini
benimsemelerine hibir engel yoktur. Noterlerin, Romanca kelime
yi latinceletirme gayretleri iinde ortaya kan kelimelerden biri
olan feodum, Capet krall ktipleri tarafndan olduu kadar, Al
man yazclar tarafndan da sklkla kullanlmaktayd. Fakat, gn
delik gerei yanstabilmek iin, halk dilinin kendine ait bir keli
meye ihtiyac vard. Hizmet adamlarnn yararlandklar toprak
datm, ilke olarak geici olduundan; dn verme, belirli bir
sre iin brakma anlamna gelen bir fiilden tretilen bir kelime
(163)

Cartulaire de Maguelonne, ed. J. Rouquette ve A. Villemagne, Nu.

III., (Histioire de Languedoc'tak metin deiik) Tarih 23 Ocak 893
27 Ocak 894 veya (daha byk olaslkla) 1 Ocak 3,1 Aralk 898.
Daha sonraki rnekler iin kaynaklarm burada zikretmem olanak
sz Provence dilindeki feuz biimi 9 Haziran 956'dan itibaren kabul
edilmitir: (Hist. de Languedoc, c. V., Nu. 100).

(164)

A. Miraeus, Donationes Belgicae, II., X X V II.

209

ile, fief'i ifade etmek adet oldu. Bylece fief bir dn verme ol
mutu : Lehn (165).
Fiil kk ok canl bir ekilde kullanlmaya devam eden bu
kelime ile bu kk arasndaki iliki, armlar asndan duyarl
olmaktayd. Franszcadaki anlamda bu kadar mkemmel bir an
lam zellemesi gsteremedi. En azndan, halk arasndaki kullan
mnda her trden toprak temlikini ifade etmeye devam etti. Bu
konuda'ortaya kan, baka dilden geen kelimelerin yeni ve kesin
teknik anlamlara daha kolay uyum saladdr.
Beneficium; fief; lehn btn bu eanlaml szcklerin ifade
etmek istedikleri, aslnda ok ak olan bir kavramd. Burada ya
nlmayalm; bu kavram, z itibariyle ekonomik dzlemde bir kav
ramd. Fief diyen bir kimse, bir temlik karlnda temel olarak
deme ykmlln deil byle bir durum arzi olarak ortaya
ktnda, bu esas szleme konusunun eklentisi olarak belir
mekteydi-, aksine birey yapma ykmlln kastediyordu. Da
ha kesin bir ifadeyle, bir fief'in olabilmesi iin; hizmetlerin maln
temliki iin balca koul ve ykmllk olmas yetmemektedir.
Bunun yannda, ok ak bir profesyonel zelletirme ve ayn za
manda bireyselletirme unsurunu da iermesi gerekmektedir. 11.
yzyl szlemelerinin bir kez daha 13. yzyl hukukularnn n
ne geerek, szn ettikleri kira karl toprak temliki, fief ile
aka elimektedir. nk, bu kira karl toprak temlikinde,
ykmllklerin arasnda bizzat emek gcyle yaplmas gereken
ler de yer almaktayd. Bu emek cinsinden ykmllkler arasnda
yer alan tarm angaryalar, tama, ev rnlerinin bir blmn
verme gibi iler, aslnda her insann yapabilecei ilerdi. Kiiye
gre zelletirilmelerine gerek yoktu. Ayrca, bunlar ortak bir rf
ile kurala da balanmlard. Buna karlk, bir toprak, bir senyrlk avuuna dier serileri drste ynetmek kouluyla m
verildi? Bir ressama, efendilerinin kilisesini dekore etmek iin mi?
Bir marangoz veya bir mcevherciye sanatlarn artk senyrn hiz
metine versinler diye mi? Hatta bir rahibe kilisede ruhlara gs
terdii zenden tr m? Nihayet bir vassale, silahl bir arka
da ve meslekten sava olduu iin mi verildi? Bu durumla
rn herbirinde ayr ayr, kendine zg bir hizmet karlnda ve
(165)

210

Hetiond irinde (822-840) Franszca Fief ve Almanca Lehn terim

lerinin merak uyandrc br ekilde ehm feho (dn alnan mal)
ifadesinde biraraya getirildikleri grlmektedir.

gene her seferinde ok farkl bir gelenee gre veya, anlamayla

yaplan toprak temlik tarz ortaya kmaktayd. Bu temlikler, kira
karl temliklerin tersine, hereyden nce, cret olma nitelik
leriyle belirleniyorlard. Bu cret topraklara, tek kelimeyle fief
deniliyordu (166). Btn bu cins cret temliklerde, toplumsal mer
tebe hesaba katlmyor, rnein mtevazi bir iiye bu temlikler
den biri yaplaca zaman da doal olarak biat treni yaplmyor
du. Senyrlk avuu ounlukla bir serfti. Ayrca, ne Millezaisdeki Benedikten rahiplerinin, ne de Poitou kontunun ahlar ve ne
de, esas grevi Trves rahiplerinden para trtklamak olan mzrk, bu grevlerinden tr, hi kukusuz byk bir prestij sa
lamyorlard. Bunlar, efendinin evinde kaynayan kazandan yeme
yip de, kendilerine toprak verilmi olunduundan, fiefli baml
lardan saylyorlard. Baz tarihiler, bu mtevazi fieflerden r.neklere bakarak, ge tarihlerde oltaya kan bir sapma grdkleri
ni sanmlardr. Ama ok yanlmlardr. 9. yzyln senyrlk saymclar, bu cins beneficium lardan ky muhtarlar, zenaatkrlar ve seyislerin elinde olanlarna sklkla rastlamlardr. Einhard,
Sofu Louis zamannda bir ressamn beneficiurnwm zikrediyor.
Ren blgesinde, latince yap iinde saklanm biimiyle fief kelime
si ilk kez 1008 v 1016 yllarnda ortaya ktnda, bu bir demir
cinin topran belirtmek iin kullanlmtr. Balangta ok ge
nel kapsaml olan bir burum yava yava bir snfn kurumu ha
line dnmtr. Bu, feodal alarda, vassalit ve fief'in olduu
kadar, birok hukuksal biimin deime erilerinin de bana gelen
bir olaydr. Ama, bu erilerin yn asla tersine dnmemi, yani
bir snfa zg olarak balayp btn topluma mal olmam, ak
sine, tm topluma ait birer kurum olarak balayp, bir snfa has
hale gelmilerdir.
nk uzun dnemde, kamu dncesi asndan, kapsam ve
z olarak birbirlerinden derinlemesine farkl nesneleri ayn keli
meyle ifade etmek zorunda kalmakta rahatsz edici bir yan var
dr. Kamu, vicdan, birbirlerinden konum olarak son derece fark
l bir ky muhtar, bir ah, bir sava, bir ok kylnn senyr,
bir kont veya bir dk gibi kimselere ait topraklan ayn pota iin
de grmekten mthi sknt duymutur. Nisbeten demokratik
(166)

avuluk fiefle ri (feuum sirventale)ne dair rnekler iy i bilinm ek

tedir. Ayn ekilde feudum presbyterale iin de byledir Zenaatkr fie fle ri iin bkz. M . Bloch, Un Problme dHistoire Com
pare: La Ministrialit en France et en Allemagne, in, Revue His
torique du Droit, 192, s. 54-55.

211

toploimumuzda dahi, kelimeler araclyla, el emekisinin cre

ti, memurun maa ve zel meslek mensuplarnn viziteleri ara
snda saygnlk duvarlar kurmaya almyor muyuz? Ama, gene
de fief kurumundaki ikirciklik uzun sre devam etmitir. 13. yz
yl Fransas hl, senyrlk ovuu veya zenaatkr fieflerinden
szetmeye devam ediyordu. Vassal fief'lerini farkllatrmaya ar
ba sarfeden hukukular da, bunu franc sfatn ekleyerek sala
maya alyorlard. Kelime anlam serbest olan franc szc
nn buradaki kullanmndan, tamamen zgr olan bir insana yk
lenebilecek olan ykmllkler anlalmaldr. Kelimeyi Fran
szca kullanm tarzna gre benimsemi olan dier diller de, uzun
sre cret anlamn korumulardr; hatta toprak ba biiminde
olmayan cret tarzlarn da kapsayacak ekilde. 13. yzylda tal
yada baz yarglar veya kent memurlarnn maalar fio adn
almaktayd. Bugn ngiltere, tabip vizitelerine ve Avukat cret
lerine fee adn vermeye devam etmektedir. Ama feodal ada, gi
derek, kelimeye zel bir sfat eklenmediinde, bundan, hem daha
ok sayda olan, hem de etrafnda feodal hukukim gelitii, en
nemlilerini anlamaya doru bir eilim belirdi. Feodal hukukun
erevesini oluturan ve kelimenin esas anlamnn taban haline
gelmeye balayan, bu temlikler, vassal hizmetiyle ykml olan
lard. Bylece aka netleen terim, belirli bir cinsten toprak
temliklerini ifade eder hale gelmiti. 14. yzylda nihayet, Saksonlann Aynas adl kitabn szlk blmnde, fief (lehn) val
yenin maadr denilecektir.
II. Vassaerin Barndrlmas
Vassalin iki cretlendirme tarz, yani; fief ile efendinin evinde
barndrlmas arasndaki uyumazlk mutlak deildi. Topraklar
zerine bir kez yerleen sadk bende, bu nedenle senyrn dier
cmertliklerinden vaz geiyor deildi. zellikle, at, silah, elbise,
palto gibi datmlardan yararlanmaya devam ediyordu. Bu da
tmlar bir sre sonra kurallamlardr. Hatta en yksek ahslar
bile rnein Lige piskoposunun vassali Hainaut kontu gibi
bunlara burun kvrmyorlard. Bazen de, 1166'da bir byk ngi
liz baronunun etrafndaki valyelerde grld gibi, zengin top
raklara sahip olan bu kimseler, kendilerine gerekenler iin ef
lerinin eline bakyorlard (167). Ancak, baz zel durumlar ayrk
(167)

212

Gislebert de Mons, d. Pertz, s. 25 Red Book of the Exchequer,

d. H. Hall, c. I., s. 283.

tutmak kouluyla, vassal provendier (efendinin, kemdi yannda bes

ledii vassal) ve vassal chase (kendine temlik edilen topran geli
riyle geinen vassal) arasmda senyr bakmndan ok keskin fark
lar vard ve bunlarn senyre hizmet salama tarzlar da farklyd.
Bu fark o kadar keskindi ki, Charlemagne'dan itibaren, hizmet
gren bir kral vassalinin gene de bir beneficiumu olmas anor
mal grlyordu. Gerekte, ne olursa olsun, tehlike annda yar
dm, gerektiinde akl danma ve efendinin mallarnn gzetimi
gibi hizmetler ancak, srekli Olarak efendinin evinde oturan vassallerden beklenebilirdi. Ancak, devaml efendinin yanmda bulu
nan bu kimselerden refakatil gerektirdii birok grev ile yk
sek hizmetilik beklenebilirdi. nk, iki vassal kategorisi birbir
leri ile heran yer deitirebilir nitelikte olmayp, aralarndaki zt
lama evrimin birbirini izleyen aamalarnn birbirleriyle elikisi
deildi. Muhakkak ki, efendinin evinde beslenen arkada daha
eski bir uygulamayd. Fakat, bu usul uzun sre fiefli tabi usu
lyle birarada yaad. Efendinin maiyetinde bir staj geirdikten
sonra, adam hemen bir ckasement (barnak, fief) kazanyor
muydu? Bir dieri bir yeni yetme, daha henz babasndan miras
kalmam veya hibir zaman miras edinemeyecek durumda kk
oul senyrn masasnda boalan bu yeri igal etmee bala
mtr. Yaama ve yemek garantisini bylece elde etmek o kadar
arzuya ayan grnyordu ki, orta dzeydeki valye aileleri bile,
ailelerinin gen yeleri iin byle bir olanak elde etmeye al
yorlard (168). Philippe Augusten saltanatnn balarmda bu
fiefsiz vassaller hl ok saydaydlar. Bunu, hal seferine gider
ken herkesten gelirinin 1/10unun toplama konuumda byk bir
gayret iinde olan kraln, bunlara zel bir yer ayrmasndan an
lyoruz.
Ancak, Karolenj dneminden itibaren, iki grup vassal arasnda,
ellerinde fief tutanlar lehine orann bozulduu ve bunun giderek
arttna dair hibir kuku yoktur. Bu oluum zerinde ve neden
lerinin en azndan birka tanesi hakknda, Fransa dmda gerek
lemi olmakla birlikte, sz konusu kurumlarm tam anlamyla
Fransz kkenli olmalarndan tr, meru olarak Fransaya ait
sayabileceimiz tarihsel bir olayn olaanst canl tanklna sa
hip bulunmaktayz.
Pi Guiilaumeun ngiltereyi fethettikten sonra ilk yapt i,
kendi Normandiya dukalnn rneine gre, feodal asker sala(168)

Cartulaire de SaintSernin. de Toulouse, ed. Douois, Nu. 155.

213

ma rgtn yeni krallna tamak oldu. Bylece, sadk bendele

rinin balcalarma, kendi ihtiyac iin belli sayda valye bulun
durma zorunhunu koydu. Bu valye saylar, baronluktan ba
ronlua bir kere saptanm ve bu hep byle devam etmitir. By
lece, dorudan krala bal her byk senyr belli sayda askeri
vassali kendilerine balamak zorundaydlar. Fakat, senyrler do
al olarak, bu vassallerini cretlendirme konusunda istedikleri
gibi davranmakta serbesttiler. Birok piskopos ve barahip, n
celeri bunlar kendi topraklarnda onlara toprak vermeden ba
rndrmay ve beslemeyi yelediler. Doal olarak, btn lkeler
deki kilise yneticilerinin gznde bu en ekici zmd. nk,
ynetimi u anda kendilerine ait olan ve devredilmez nitelikte olan
toprak varlklarndan temlik yapmak zorunda kalmyorlard. Aa
yukar bir yzyl sonra, Bapiskopos I. Conrad'm yaam yk
sn kaleme alan yazar, kahramann, savalarn valyelerinin
iyi niyetini gayrimenkul dnda armaanlarla kazanp yrte
bildii iin kutlmaktadr. Ancak, ngiliz rahipleri arzularna ok
uygun olan bu sistemden ok abuk vazgemek zorunda kalmlar
ve kral ordusuna asker yollama ykmllklerini kilise toprak
larndan fief datarak salama yoluna gitmilerdir (169). Ely kronokisinin anlattna gre, vassaller manastr tarafndan doru
dan beslendikleri dnemde, kilerciye ynelttikleri bitmez tken
mez ve grltl talepleriyle, ekilmez hale gelmilerdi. Bylece,
dnlebilir ki, tkenmez itaha sahip bir grup grltc silah
adam, mabedin huzuru asndan kt komular oluturmaktay
dlar. Hi kukusuz, benzeri skntlar, Galya'da Kilisenin ev vassallerinin hzl ve erkenden azalmasna etkide bulunmutur. Ama,
bunlar 9. yzyl balarnda byk dinsel cemaatlerin etrafnda hl
byk saylarda bulunmaktaydlar. rnein, Corbie7de rahipler bun
lar iin, Kiliseden yemek yiyen dier insanlannkinden farkl, daha
yumuak ve zel bir ekmek yapmak zorunda kalyorlard. Ancak,
zel trden senyrlklere has olan bu sakncaya, bir byk zorluk
daha ekleniyordu. Bu zorluk, vassalleri evde beslemeyi tamamen
olanaksz hle getirmiyorsa da, uygulamann snrl olmasna yol
ayordu. Birinci feodal a boyunca biraz geni bir gruibu, dzen
li bir ekilde doyurmaya kalkmak, byk bir macerayd. Birok
manastr yllks, yemekhanelerdeki alktan szetmektedir. Bir(169)

214

H. Round, Feudal England, London, 1907; H. M. Chew, The English

Ecclesiastical Tenants-in-chief and Knight - Service, Especialy in the
Thirteenth and Fourteenth Century. Salzburg iin, SS, c. IX, c. 25,
s. 46.

ok durumda, efendi iin olduu kadar, silahl takipi iin de iyi

olan, gereken aralarla birlikte kendi geimini salama sorumlu
luunu vassalin kendine brakmakt. Sadakatlerinin dllendiril
mesi gereken vassallerin ok yksek dzeyde kimseler olmalar
halinde, evde doyurma sistemi uygulanamaz hle geliyordu. Bu in
sanlar, btn hayatlarn efendinin glgesinde geiremeyecek ka
dar yksek dzeydeydiler. Bu cins vassallere bamsz gelirler ve
bamsz komuta yetkileri gerekmekteydi ki, bunlar prestijlerine
uygun koullarda yaayabilsinler. Bazen de hizmetin nitelii bunu
gerektiriyordu. Bir Karolenj vassus dominicus'u (kral vassali) ya
amnn byk ksmn, denetlemekle ykml olduu eyaletinde
geiriyordu. Fiili durum olarak Karolenj dneminde sadece say
sal olarak deil, eer deyim yerindeyse, yukarya da doru vas
salit ilikilerinin yaygnlamas, muazzam bir beneficium dat
myla birlikte gereklemitir.
Btn fief'Ierin balangcnda, senyrn vassale gerek bir
hak devrinde bulunduunu ileri srmek, feodal ilikilerin oal
mas konusunda tamamen yanl bir grnty, gerekmi gibi
gstermek olur. Bunun tamamen tersine, ne kadar paradoksal g
zkrse gzksn, fief'ler aslnda vassal tarafndan senyre yap
lan balardan domutur.- Bir koruyucu arayan kimse ounlukla
bu korumay satn almak zorundayd. Kendinden daha zayf bir
kimseyi kendine balanmaya zorlayan gl; insanlar gibi malla
rn da kendine baml hale getirilmesini istiyordu. Bylece, aa
dzeydekiler kendileriyle beraber, topraklarn da efe sunuyorlar
d. Bu durum bir kez szlemeyle saptannca ve bamllk ili
kisi dounca, ef yeni bendesine onun kendine geici olarak dev
rettii mallan geri veriyordu. Ama bu el deitirme srasnda, bu
mallar artk efin yksek hukukuna tabi olmu oluyor ve bu ben
deye yklenen eitli ykmllklerle.kendini belli ediyordu. Topraklann gllere devredilmesine ilikin bu byk hareket, toplu
mun altndan stne doru, frank dnemi ve birinci feodal a
boyunca srmtr. Fakat, kendini teslim edenin toplumdaki
yerine ve yaam biimine gre, bu devir ileminin biimi farkllk
lar gstermekteydi. Topraklar eski sahibine geri dnerken, bu kez
ayni veya parasal ykmllkler ile angarya zorunluklan da ko
nulmu oluyordu. Daha yksek mevkide ve genel olarak sava
olan kimse, biat ettikten sonra, eski topran erefli bir vassal
fiefi olarak alyordu. Bylece, gerek haklar konusunda, iki grup
arasndaki ztlamannm son noktasna gelinmi oluyordu. Bir yan
dan mtevazi kyl iletmeleri, ki bunlar senyrlkte herkes iin

215

geerli rflere tabi olmaktaydlar. Dier yandan da, bu cinsten

her trden bamlln dnda tutulan alleu'ler.
Alleude fief gibi, ama daha dorudan etimolojik bir akraba
lkla, germanik kkenlidir, (o d : iyi veya belki de a l: btn). Fief
gibi o da roman dilleri tarafndan kabul edilmi ama ancak bu
alntnn yapld ortamda yaayabilmitir. Almancada ayn an
lamda eiget (kendine zg) kelimesi kullanlyordu. urada bura
da baz kanlmaz saptrmalarn ortaya kmasna ramen, bu iki
eanlaml kelime. Frank dneminden feodal alarn sonuna ka
dar, hatta daha sonralara kadar, tam bir sabitlik iinde kullanl
maya devam etmilerdir. Bazen bu kelime, tam mlkiyet olarak
tanmlanmtr. Bylesine bir tanmlama yapmak, bu kavram Orta
a hukukuna uygulamann ok g olduunu unutmaktr. Heryerde hazr ve nazr olan soy zincirinden doan engeller bir kena
ra braklsalar bile, bu alleu sahibi, kendisi bir senyr olsa bile,
altnda serler, hatta ondan fief alanlar bulunmaktadr. Uygula
mada, bunlarn toprak zerindeki genellikle irsi olan kullanm
haklar, alleu sahibinin mlkiyet hakkm ak bir ekilde snrla
maktadr. Dier bir anlatmla, alleu aa doru, her durumda mut
lak bir hak deildir. Fakat, yukarya doru mutlaktr. Orta a
sonunda, Alman hukukular ondan gne fiefi yani, senyr
insan olmayan diye sz edeceklerdir.
Doal olarak, btn gayrimenkuller ve gayrimenkul gelirleri,
maln nitelii ok kk kyl iletmesinden byk gelir ve ko
muta gc salayanlarna kadar ve mal elinde tutann toplum
sal mevkii ne olursa olsun, bu ayrcalklardan yararlanabilirlerdik
Bylece, belirli bir ykmllk karl elde bulundurulan toprak
larla, alleu arasnda bir antitez olduu gibi, alleu ile fief arasnda
da benzeri bir uyumazlk vard. u anda yalnzca ikinci durumla
ilgileneceiz. Bu noktada belirtelim ki, Fransz ve Ren blgesi dev
rimi, farkl kapsamlarda iki zamanl bir oluumla karlamtr.
Karolenj dneminde ortaya kan ve mparatorluun k
nden sonra da devam eden kargaa, birok fief sahibine, geici
kullanmn ellerinde bulundurduklar bu topraklar mlkiyetleri
ne geirme frsatn salamt. Bu durum zellikle, fief bir Kilise
veya kral tarafndan temlik edilmise Ortaya kyordu. te rnek
olarak, Limogesda 38 yl arayla yaplan iki szleme: 876da Kel
Charles sadk bendesi Aldeberte kendi ve oullarnn yaanlan
boyunca Cavalicus topraklann getirisinden yararlanmak zere ve
beneficium olarak vermitir. 914 ylnda Aldebert'in olu, Limoges

216

keilerine Atalarmdan bana kalan Cavalicus adl alleu m ba

ladn bildirmektedir (170).
Ancak, ne bu ekilde kilisenin eline den sahte alleuler, ne
de eski ve gerek alleuler, bamsz olma niteliklerini uzun sre
koruyamamlardr. Bir kronikinin anlattna gre, bir zamanlar
Herroi ve Hacket adnda iki karde varm. Bunlar, Poperinghede
zengin bir senyr olan babalarnn lmnden sonra, alleulerini
paylamlar, ama hi dur durak bilmeden, Boulogne kontu ve
Guines kontu onlar bu topraklar iin biat etmeye zorlamlar.
Hacket, insanlardan, Tanrdan ekindiinden daha fazla ekindi
inden Guines kontunun zorlamalarna boyun emitir. Buna kar
lk, bu vahi rahatszlk vericilerin hibirine tabi olmak isteme
yen Herroi, mirastan payna deni Therouanne piskoposuna ver
mi ve ondan tekrar fief olarak almtr (171). Ge tarihlerde kale
me alnm ve bir sylence niteliinde olan bu geleneksel anlatm
lar, ayrntda pek gvenilir deillerdir. Bu anlatlar, zemin olarak,
komular olan ve birbirlerine kar rekabetin dourduu ihtirasla
yanp tutuan yksek baronlarn sktrmalar karsnda, bu alleu
sahibi kk senyrlerin kaderlerinin ne olabilecei konusunda,
hi kukusuz doru bir grnt vermektedirler. Ayn ekilde, Gilbert de Monsun gereklere uygun kroniinde, Hainaut veya Flandre kontlar tarafndan fief durumuna indirilen Hennuyer blgesin
deki alleulende ykselen atolar grlmektedir.
Esas olarak, bir bamllk a biiminde tanmlanan feodal
rejim, ona hayat veren blgelerde bile, tam anlamyla mkemmel
bir sistem durumuna ulaamamtr. nk, alleuler her zaman
varoldular. Fakat, henz ilk Karolenjler dneminde ok bol olan
bu bolluk o noktadayd ki, bir kontluun iinde yer alan kilise
lerin bile yeminlisi yani laik temsilcisi olabilmek iin, alleu sa
hibi olmak gerekli kouldu alleulerin says 10. yzyldan itiba
ren hzla azalmaya balarken, buna karlk fief says srekli art
maktayd. Toprak da insanlarla beraber bamllk altna giriyordu.
Vaissal fiefinin gerek kayna ne olursa olsun yani efin ser
vetinden verilen veya hukukularn sonradan geri alma diyecek
leri trler. Bu ikinci tr, ilk sahibi tarafndan efendiye terkedilen
sonra da feodal olarak geri alman alleulerdir her seferinde
sehyr tarafndan verilen bir hak olarak kabul ediliyordu. Bu
(170)
(171)

S. Stephan, Lemovic Cartul., d. FonbRaulx, Nu. X CI ve X V III.

Lambert dArdre, Chronique de Guines, op. cit., c. CL.

217

anlayn sonucu olarak, o dnemde btn gerek haklarn kaza

nlmasnda uygulanan bir tren yapma gelenei gerei, fiefin kazamimarnda da trensel bir szleme yaplmakta ve bu Franszca'da
investiture adn almaktayd. (Bu kelimenin Trkesi yok. Olma
s da mmkn deil. Belki fiefleme, fieflendirme demek mmkn
ama, karmak bir kelime yerine, bize tamamen yabanc bir ku
rumun zgn adn muhafaza etmenin daha uygun olaca kan
sndaym. MAK) Senyr, vassaline mal sembolize eden bir eya
vermekteydi. Bu i iin ounlukla, kk bir bastonla yetiniliyor
du. Ancak, bazen daha konukan bir simgeye ihtiya duyuluyordu.
rnein, temlik edilen tarlalar hatrlatmak iin bir topak toprak,
silahl hizmetleri akla getirmek iin bir mzrak; eer fief alan yal
nzca sava olmayp, ayn zamanda kendi emrinde valyeler bu
lunduran bir komutansa, bir flama gibi eyler veriliyordu. Balan
gta olduka kark olan bu konuda, rfn ve hukukularn de
has her blgeye gre deien bir farkllatrma a dokudular. Ye
ni bir vassale ba yapldnda, investiture hemen biat ve yemin
trenlerinin arkasndan oluyordu. Asla, bunlarn ncesinde olma
mtr (172). Sadakat yaratan tren, mutlaka cret yaratan tren
den nceydi.
ilke olarak, herhangi bir mal fief olabilirdi. Ancak, uygulama
da vassal fiefleri sz konusu olduunda, bundan yararlananlarn
toplumsal durumlar, baz snrlamalar zorunlu hale getiriyordu.
Bu en azndan, eitli teslim olma biimleri arasnda gayet ke
sin izgilerle snflara gre bir farkllatrmann ortaya kmasn
dan beri byleydi. Bir 7. yzyl belgesinin bizim iin saklad bir
formle gre, bir arkadaa yaplan ba nedeniyle, ondan ta
rmsal angarya talep edilebiliyordu. Ama, daha sonraki alarn
vasisali artk elleriyle almaya raz olmuyordu. Bu durumda da,
bakalarnn emeiyle yaamak zorundayd. Bylece, bir toprak
alan vassal, bu topran bir yandan ayni ve nakdi ykmllklere,
dier yandan da emek gc cinsinden dentilere balanmi do
rudan reticileri olmasn istiyordu. Bu emek gc sayesinde, efen
dinin dorudan iletmesi iin ayrlm toprak parasnn tarm
n yaptrtmak mmkn olabilecekti. Tek kelimeyle, vassal fieHerinin birou, byk veya kk senyrlklerdi. Aznlkta kalan
dier fiefler, sahiplerine, brlerinde de olduu gibi, soylu bir ay
laklk ayrlaca tanmakla birlikte, topran dier bamllar ze(172)

218

En azndan, Fransanm byk paras gibi derinlemesine feodalle

mi lkelerde. talyada daha deiik olmutur.

'

rinde, Kilise onda 'biri, pazar harc gibi baz istisnalar dnda, her
hangi bir yetki vermiyordu.
Gerei sylemek gerekirse, bu son saydmz haklar da top
raa balanm olduundan, Orta a snflandrmasna gre, gayrimenkullerden saylyorlard. Ancak, daha sonralar, ticarette ve
idari rgtlenmede meydana gelen gelimeler, krallklar veya b
yk prensliklerde nisbeten nemli parasal stoklarn olumasna
olanak verince, krallar ve yksek baronlar, basit gelir fiefleri da
tabilir hale geldiler. Bu cins fieflerin toprak cinsinden bir ba
lantlar olmad gibi, edinilmeleri iin biat de gerekmiyordu. Bu
kamara yani hazine fieflerinin birok avantajlar vard. Hibir
cinsten toprak devrine gerek brakmyorlard. leride greceimiz
toprak fieflerinin ounun irsi mallar haline dnmesine neden
olan bozulmadan da kurtuluyorlard. Bylece, en fazla bir yaam
boyu elde tutulabilen bu fiefler, alanm verene ok daha fada tabi
olmasna yol ayordu. Bu cinsten fiefler, devlet bakanlanna, uzak
dostlarndan emin olma olanan salyor, hatta bu emniyet do
rudan kendilerine bal blgelerin de tesine uzanabiliyordu. Er
kenden zenginlie kavuan ngiltere krallar, bu uygulamadan ilk
yararlananlardr. ngiliz krallarnn bu konudaki uygulamalar, ilk
kez 11. yzyln sonlarnda balam ve askeri desteine ihtiya
duyduklar Flaman senyrleri kontlar balarnda olmak zere
bu uygulamann ilk taraflarndan olmulardr. Daha sonra, rakibi
olan Plantagenetleri her zaman taklid etmekte sektirmeyen Philippe
Auguste, ayn topraklarda ve ayn usullerle rakipleriyle ekimeye
girimitir. Bylece, 13. yzylda, Staufen hanedan hl Capet ha
nedannn danmanlaryla, Capetler de Staufenlerin danman
laryla uyuma salyorlard. Gene bu ekilde, Aziz Louis o zamana
kadar sadece vassalinin vassali olan Joinvillei dorudan kendine
balamt (173). Bazen de bu durum, i savalarla, yani senyrn evinde besledii silah adamlaryla ilgili olarak ortaya kyor
du. Evde besleme, bunlarn ihtiya duyduklar malzemeyi salama
sorununu douruyordu. Eer 13. yzyl boyunca, senyrn kaza
lmdan beslenen vassal says hzla azaldysa, bunun temel nedeni
dorudan bakm yerine, fief biiminde bir gelirin srekli bir c
ret olarak ilgililere balanmasdr.
(173)

6 G. Bept, Les Influences Anglaise et Franaise dans le Comt de

Flandre, 1928, Kienast, Die Deutschen Frster im Dinste der Westmachte, c. I., 1924, s. 159, c. II., s. 76 n. 2; 105 n. 2; 112; H .-F . Delaborde, Jean de Joinvle, Nu. 341.

219

Ancak, acaba tamamen menkul bir gelir, meru olarak feodal

bir iliki dourabilir mi? Bu sorun sadece dir kelime sorunu deil
dir. nk, vassal fiefinin evresinde yava yava oluturulan ok
zel hukuk kurallarnn nereye kadar uzanmalar gerektiini sor
mak gerekir. te bu nedenle, farkl koullarm ileride sergileye
ceimiz, talya ve Almanyada bu tamamen feodal hukuk, en iyi
biimiyle bamsz bir sistem haline gelmi, feodal doktrin ve hu
kuk sistemi, parasal rantlardan oluan gelir devirlerine fief denil
mesine kesinlikle engel olmulardr. Buna karlk, Fransada, zor
luk hukukular heyecanlandrma benzememektedir. Askeri tem
liklerin eski adn kullanmaya devam eden byk baron ve prens
hanedanlar, al veri zerine kurulan yeni bir ekonominin zellii
olan, hemen hemen bir cret sistemine, bu konuda bir duyarlk
gstermeden gemilerdir.
Bis teslim olanm maa olarak dnlen fief temlikinin do
al sresi, ona hayat veren insan ilikisinin sresi kadardr. Aa
yukar 9. yzyldan itibaren, vassalitenin iki yaam birletirdiine
inanlyordu. Bunun sonucu olarak da, vassalin fiefi elinde ancak,
ya kendi lmne ya da senyrnn lmne kadar, ama sadece
buraya kadar, tutmasnn hakk olduu dnlyordu. Sonuna
kadar, hukukun ekilciliinin benimsedii kural buydu. Bu ba
lamda, ilk iftten hayatta kalan ile, vassal ilikisindeki muhatab
nn varisi arasnda, bu iliki ancak bir biat tekrarndan sonra de
vam edebilirdi. Ayn ekilde, fief sahibinin mirassnn fiefi mu
hafazas veyahut fief temlik edenin mirassnn, fief sahibine o
fiefi tekrar brakmas, ancak investituren teyidiyle mmkn ola
bilirdi. Fakat olaylar, biraz sonra incelememizi gerektirecek ekil
de, bu ilkelere ak bir yalanlama getirmekte gecikmediler. Fakat,
bu noktada, evrim btn feodal Avrupa'da ortak olduundan, da
ha nce, imdiye kadar ufkumuzun dnda kalan lkelerde, bura
ya kadar tasvir edilen kurumlarm benzer veya aynlarnn geli
melerini gstermek uygun olacaktr.

220

AYIRIM

AVRUPADA BlR GEZNT

I. Fransz eitlilii: Gney-Bat ve Normandiya

Fransa'nn kaderi, Orta adan itibaren ulusal birliin en g
l balaryla Mistral'in gzel szleriyle, Rhone nehri Durance
nehrine kucan amaktadr balangta gl farklarm ayr
d bir toplumlar an biraraya toplamak olmutur. Bunu herkes
bilir ya da hisseder. Ama, hibir aratrma, toplumsal corafya ko
nusundaki kadar geri kalmamtr. Bu durumda, aratrmaclara
baz kilometre talan nermekten ileri gidemiyeceiz.
ite nce Gneydeki Akitanya blgesi: Toulousain, Gaskonya
ve Guyenne. Her bakmdan zgn bir yapya sahip olan ve Frank
kurumlannn etkisini olduka hafif bir ekilde hisseden bu blge
lerde, bamllk ilikilerinin yaylmasna engeller kma benze
mektedir. Bu blgede bazen kk kyl iletmeleri, bazen de senyrlkler biiminde olmak zere, alleuler sonuna kadar ok sa
yda var olmaya devam etmilerdir. Buraya girmi olmasma ra
men, fief kavram bile, abucak snrnn zgn niteliini kaybet
mitir. Bylece, 12. yzyldan itibaren Bordeaux veya Toulouse y
relerinde en aasndan tarmsal ykmllkler veya tarmsal an
garyaya tabi toprak temliklerini bile istisna etmeden, her tr top
rak tasarrufu, fief olarak niteleniyordu. Kuzeyde, ileride aklana
cak semantik bir evrim sonucu, hemen hemen fiefle eanlaml ha
le gelmi olan honneur (eref) kavramnn da burada bana ay
n ey gelmiti. Balangta, hi kukusuz, bu iki kelime de ken
dilerine zg zel anlamlan iinde benimsenmilerdi. Tam anla
myla feodalleen lkelerin tank olmadklar bu anlam sapmas,

221
v

sonradan ortaya kmtr. Bunlar, tamamen baka adetlerin alan

olan, blgesel bir toplumun anlamakta glk ektii hukuk kav
ramlaryd.
Franklarn ilkel rflerindekine benzer bir arkadalk siste
mine alkn olan Rollonun skandinavlar, buna karlk Nuestria'
ya yerlemeleri srasnda, ulusal geleneklerinde, Galyada geliti
rilmi olan fief ve vassalite sistemine benzer birey bulamadlar.
Ancak, efleri bu sisteme artc bir esneklikle uydular. Prensler,
bu fethedilen toprakta olduu kadar ,hibir yerde feodal ilikiler
an otoriteleri lehine kullanamadlar. Ama, toplumun derin taba
kalarnda baz ekzotik izgiler, ana dokuyu gene de delmeye devam
ettiler. Garonne kylarnda olduu gibi Normandiyada da, fief
kavram ksa srede her trl toprak devrini kapsar hale geldi.
Ama, bu oluum, Gney'dekiyle tamamen ayn nedenlerle ortaya
kmamt. nk, yle grnyor ki, Kuzeyde son derece gl
olan snf farkll duygusu ve buna bal olarak, yaam tarzna
gre topran niteliinin deimesi olgusu, Gneyde atlanmt. Bu
konuda br kant, vavasseurler iin getirilen zel kurallardr. Ke
limenin bizatihi kendinin olaanst bir taraf yoktur. Roman
dillerinin konuulduu btn blgelerde, bu terim askeri fief sa
hipleri zinciri iinde en altta yer alanlar, yani kral ve yksek ba
ronlara nazaran sadece vassalin vassalini (vassus vassorum) belir
liyordu. Fakat, Normandiya vavasseurrmn zellii, malndan t
r zerine bindirilen yklerin eitliliindeydi. Vavasseurler Normandiya'da bazen atl, bazen yaya olan askerlik hizmetinin yan
sra, ayni ve nakdd ykmllkler, hatta, angarya ile de karla
abiliyorlard. Bylece, bunlarn elindeki topraklarn stats, yan
fief ,yan baml kyl topra olarak ortaya kyordu. Bu anor
mal durumda, Viking dneminin bir kalntsn grebilir miyiz?
Kukulan yok etmek iin ngiliz Normandiyasna bir bakmak ye
terli olacaktr. Yani Danimarka Yasasna tabi Kuzey ve KuzeyDou kontluklarna bakmamz gerekmektedir. Burada da dreng
ad verilen bu kelime de tpk vassal gibi, balangta olan
anlamna gelmekteydi ve aka kuzeyli olan bu terim istiladan
hemen sonra Sen krylannda kullanlmtr (174) bu cinsten ba
ml kimselerin de topraklannda benzeri bir yk ikilemi ortaya
kmaktayd. Zaman iinde billurlam snflandrmalarn tutsa
(174)

222

ngiliz dreng'leri konusunda en iyi alma Lapsley tarafndan su

nulan ve Victoria County Histories Durham, c. I., s. 284de yer ala
ndr; Rkz. Joliffe, Nurthumbrian Institutions, in, English Histo
rical Review, c. X LI, 1926.
7

olan (hukukular, sonraki yzyllarda vavasseur ve dreng konusun

da byk skntlarla karlaacaklardr. Her trl faaliyetin s
tnde, silah kullanmna ayr bir yer veren bu Dnyada kuzey
Adamlarnn, hl rlanda efsanelerinde grld gibi, kyl
yaamyla sava yaamn, hibir uurumun ayrmad toplum
sal konumlarnn inat ans, ok kimseyi rahatsz etmekteydi.
II. talya
Lombardlarn talyas ani bir ekilde Galya teslim olma
anlamalarna' hemen her noktada benzeyen kiisel iliki uygulama
larnn ortaya kma tank olmutu. Bu benzerlik, kiinin kendini
baml hale getirmesinden, askeri arkadalka kadar btn ili
ki eitleri iin geerliydi. En azndan, krallar, dkler ve balca
eflerin etrafndaki sava arkadalar halk germencesindeki ke
limeyle, gasindi olarak anlmaktaydlar. Bunlardan birouna top
rak veriliyordu. Ama eer itaatlerini geri ekerlerse, ounlukla top
raklan de geri vermek zorundaydlar, nk bu trden ilikilerin
balangcnda, her yerde grld gibi, ban kesinlikle zlmez
olma nitelii yoktu. Krallktan dar kmamak kouluyla, yasa z
gr Lombarda soyuyla birlikte istedii yere gitme hakkn zellik
le tanyordu. Ancak, hizmetlerin dllendirilmesi trnde zellemi
mallarn, bir hukuki kategori olarak aka belirmesi, Lombard
devletinin Karolenj devleti iinde erimesinden nce meydana gel
mie benzememektedir. Beneficitm talya iin Frank lkesinden
ithal edilen bir nesne olmutur. Ksa bir sre sonra, kurumun ana
vatannda olduu gibi, heyerde bu kavram yerine fief denil
mek yelenmitir. Oysa, Lombard dili bu kelimeye menkul mal an
lamnda zaten sahiptir. Fakat, 9. yzyln sonundan itibaren, as
keri temliklerin varl, Lucques civarnda kantlanmtr (175).
Avm zamanda, Galya-Frank dilinden gelen vassal yava yava
gassindusun yerine gemeye balam ama, gctssindus da daha
dar bir anlam kazanarak, efendinin evinde beslenmeyen silahl
takipiyi ifade eder hale gelmitir. Bylece, yabanc egemenlii ger
eklerin stne bile damgasn vurmutur. Sadece, fetih savann
harekete geirdii toplumsal bunalm bu konuda bir Karolenj
fermannn ilgin tankl vardr (176) deil, sadece buraya
(175) ' P. Guidi et E. Pellegrinetti, Inventari del Vescovato della Cattedrale
e di Altre Chiese di Lucca, in, Studi e Testi Pubblicati Per Ctrd
degli Scrittori detla Bibloteca Vaticctna, c. X X X IV , 1921, Nu. 1.
(176) Copitularia, c. I., Nu. 88.

223

g edip yksek grevleri ele geiren aristokrasinin ihtiraslar, her

trden bamlln artna yol amamlard. Buna daha ok ne
den olan, Alplerin te tarafnda olduu gibi, bu yannda da Karolenjlerin balangta olduka gevek olan, kiisel bamllk ve ;
topraa bamllk sistemini, dzenleyip yaymalardr. 'Eer, btn
Avrupa lkeleri iinde, en fazla Kuzey talyadaki vassalite ve fief
sistemi Fransaninkine yaklatysa, bunun nedeni, her iki tarafta
da ilk koullarn hemen hemen ayn olmasyd. Temelde, Roma
mterilik sistemine Germanyanm geleneklerinin kart, ayn
cinsten bir toplumsal doku vard. lk Karolenj ler, rgtleme dene
melerini bu hamur zerinde alarak yaptlar.
Ancak, yasama faaliyeti ile hukuk eitiminin hibir zaman ke
sintiye uramad bu topraklarda feodal ve vassalik hukuk ok
erkenden ,Fransada olduunun tersine, olduka kaypak ve tama
men szel bir geleneksel ve hukuksal kavramlar btn olmaktan
uzaklamtr. 1037den itibaren, bu konuda talya krallar bun
lar gerekte Alman asllydlar tarafndan kartlan kararname
lerin etrafnda bu yasalarn yorumlaryla birlikte, iyi bir eitimin
yollarn gsteren byk bir teknik edebiyat ortaya kt. Bu
konudaki balca paralar, bilinen Libri Feudorum halinde biraraya
getirildiler. Ama, bu metinlerin sergiledii vassalite hukuku farkl
bir zellik gstermektedir. Az ve el biati bunlarda asla zikredil
memiim. Bu metinlere gre, bamllk yemini sadakat ban kur
mak iin yeterli grlme benzemektedir. Gerei sylemek gere
kirse, bunda an tm doktrin almalarna uygun den bir sis
temletirme ve gerekten saptrma hareketinin pay vatdr. Uygu
lamaya ilikin belgeler, feodal alarda talyada Frank tipinde
biatin uygulandn kantlamaktadrlar. Ancak bu durum, her za
man, hatta ounlukla bile ortaya kmamaktadr. nk, bu cins
tren, ban oluumu iin mutlaka gerekli grlmemektedir. Bu
ithal mal tren, her trl biimselliin dnda anlamalar yap
maya alk, dalarn tesindeki bu hukuk anlay tarafndan pek
de benimsenmemitir.
talyann baka bir blgesindeki Saint Pierre mal varl
yksyle, vassal fiefi kavram zerine aydnlk getirilmitir. 999da
mparator III. Ottonun tercihi sayesinde, Akitanyanm gbein
de domu ve hareketli kariyeri srasnda, eski Frank lkesinin ol
duu . kadar Lombard talyasnn da monarileri ve byk kilise
prenslikleri hakknda deney edinmi bir adam, Papalk makamna
ykseldi. Bu, papalk ad II. Silvestre olan Gerbert dAurillacd.

224

Gerbert d'Aurillac papa olunca farketti ki, kendinden ncekiler fief

hakknda bir bilgiye safoip olmamlar. Hi kukusuz, Roma kili
sesinin de adamlar vard. O da onlara toprak datmaktan geri
kalmamt. Ama bunu yaparken hl eski Roma biimlerini, r
nein zellikle emphytoseu kullanyordu. Baka tipten bir top
lumun ihtiyalarna uygulanm bu szlemeler iinde, yaadklar
ann gereklerine ok kt cevap veriyorlard. Bunlar, kendilikle
rinden hizmet koulu iermiyorlard. Geici olan ama birok kim
senin yaam boyunca sren bu temlikler, topran kuaktan ku
aa verene geri dnmesini salayan kurtarc zellie sahip de
illerdi. Gerbert bunlarn yerine gerek fiefler koymak istedi, ne
denini de syledi (177). Eer ok yksek bir baarya ulamamsa
da, bu ilk denemeden sonra fief ve biat yava yava, Papalk y
netiminin uygulama erevesine girmitir. nk, askeri snfa ih
tiya duyulunca, bu ikili kurumsal yap kanlmaz olmaktadr.
III. Almanya
Clovis tarafmdan kurulan Frank devletinin ayrlmaz paralan
olan Moselle ve Ren havzalan, sonradan Karolenj gcnn odak
larndan biri olmutur. Kesin olarak 10. yzylda oluan Alman
devleti bu blgeden hareketle, o dneme kadar GalyaFrank toplumunun zellii olan, byk insan ve kurum kaynamasnn d
nda kalm geni topraklar biraraya getirmitir. Renden Elbeye
kadar olan alan kapsayan ve sadece Gharlemagnedan itibaren batlam olan Saxon ovas zellikle bu durumdayd. Ancak, fief ve
vassalit uygulamalar, gene de Ren tesi Almanyann btn ze
rinde yayld. Ama, zellikle Kuzey'de olmak zere, bu uygulamalar
eski Frank lkesinde olduu kadar toplumsal bnyenin derinlik
lerine ulaamadlar. st snflar tarafndan, Fransadaki dzeyde,
kendi mevkilerine uygun bir iliki olarak benimsenmeyen biat,
ilkel yapsna daha uygun bir durumda kald. Yani, Almanyadaki
biimiyle biat ok daha saf bir bamllk ilikisi idi. Vassali he
men hemen senyr dzeyine ulatran, ellerini teslim etme treni
ne dostluk pcnn eklenmesi, Almanya'da ok istisnai olarak
ortaya kmtr. Balangta byk slalelerin eflerinin hl yan-klelik olarak grdkleri balantlara, girmekten kanm ol(177)

Terraeinee ilikin szleme hakkmda (26 Aralk 1000) bkz. Jordan,

Das Eindringen des Lehnwesens in das Rechtsleben der Rmischen
Kurie, in Arehiv f r Urkundenforschung, 1931.

225

malan mmkndr. Anlatldna gre, 12. yzylda Welf slalesi

nin byklerinden biri olunun krala biat ettiini rendikten son
ra, yasal olarak soyluluu ve zgrlne bir saldn olarak
grd bu olaydan tr o kadar byk bir kzgnla kaplm
tr ki, bir manastra kapanm ve lnceye kadar sulu olunu
grmeyi reddetmitir. Soy zincirleri hakknda yanllarla dolu ve
karmak olan gelenek, mutlak bir dorulua sahip deildir. Te
hisleri de pek doru deildir. nk feodal dnyann geri kalan
ksmnda byle bir olaya rastlanmamtr.
Dier yandan, silahl hizmet e topran ilenmesi arasndaki
eliki, yani bir baka adan snf farkllamasnn gerek teme!li, Almanyada olumak iin, uzun sre, beklemek zorunda kalm
tr. 10. yzyln ilk yllarnda, kendi de bir Saxon olan kral I. Henri,
Saksonya'nn Slavlar ve Macarlar tarafndan srekli tahtid edilen
dou snrnda tahkim edilmi destek noktalan kurmay dnd
nde, buralarn korumasn, sylendiine gre, 9'ar kiilik grup
lara vermiti. lk 8 kii kalenin civannda oturuyor ve sadece alarm
durumunda kaleye geliyorlard. Dokuzuncu ise, kalede srekli ola
rak yayor ve arkadalar iin ayrlm ev ve yiyeceklere gz ku
lak Oluyordu. lk bakta bu sistem, eitli Fransz atolarnn ko
runmas iin ayn zamanlarda gelitirilen ilkelere benzemektedir.
Ancak, daha yakndan bakldnda, ok derin bir fark ortaya k
maktadr. Saxon snrlannm bu muhafzlar, Batnn kale muha
fz vassalleri gibi geimliklerini bazen efendi tarafndan yaplan
datmlardan, bazen de kendilerine bu i iin verilen fieflerden
salamyorlard. Bunlar topra bizzat elleriyle ileyen gerek ky
llerdi : agrarii milites.

.
ki zellik, Alman toplumunun Orta a'm sonuna kadar bu
geri kalm feodallemesini teyid etmektedir. nce, zellikle ef
alleuleri olmak zere, alleulerin say ve kapsam. Bavyera ve Sak
sonya dk Welf Aslan Henri, mparatordan ald fieflerde, 1180
deki mahkeme sonucu, mahrum brakldnda, ocuklarnn elle
rinde bulunan alleu topraklar o kadar fazla saydayd ki, bunlarla
gerek bir prenslik oluturulabilinirdi. Nitekim, 75 yl sonra mpa
ratorluk fiefi haline dnen bu topraklar, ileride kurulacak olan
Germen konfederasyonunda yer alacak olan Brunswick ve Luneburg
dkalklarm meydna getirmilerdir (178). Dier yandan, Alman<17i8)

226

Bkz. : L. Huttebrauker, Das Erbe Heinrichs der Lwen, in, Studien

und Vorarbeiten zum Historischen Atlas Niedersachsens, H. 9, Gt
tingen, 1927.

yada fief ve vassalit hukuku, Fransa'da olduu gibi tm hukuk

ann iine karm bir dzenleme olmak yerine, erkenden, bu
konularn ancak zel mahkemelerin yetki alanna giren ve yalnzca
baz 'toprak veya kiilere uygulanabilen ayr bir sistem olduu
kavrayna ulalmtr. Bu aa yukar, bugn Fransz sistemin
de ticaret ve tccar ilemlerinin medeni hukukun dnda tutul
masna benzemektedir. Almanyada btn 13. yzyl byk hukuk
kitaplar, Lehnrecht : fief hukuku ile Landrecht : lkenin genel
hukuku ayrmn yapyorlard. Bu ikilem, Beaumanoirn dnde
bile gremeyecei kadar Fransz sistemine uzak bir olayd. Bunun
anlam, yksek snflarda bile feodal saylamayacak hukuksal ili
kilerin kurulmu olduuydu.
IV.

Karolenj mparatorluunun Dnda Kabn Anglo-Saxon

ngiltere! ve Asturias-Leon Krallklarnn spanyas

En kt zamanlarda bile teknelerin gidip gelmeye devam et

tikleri, Manm tesindeki Byk Britanyann barbar krallklar,
Frank etkilerinden tam anlamyla kurtulabilmi deillerdi. Karo
lenj devletine duyulan hayranlk, yle gzkmekte ki, Ada mo
narilerinin ou zaman gerek taklid giriimlerine yol amtr.
Dier birou arasnda, bu konuda bir kamt, baz szlemeler ve
baz anlat metinlerinde, Franszcadan alnd aka belli olan
vassal kelimesinin ortaya kmasdr. Fakat bu yabanc etkiler ta
mamen yzeyde kalmlardr. Anglo-Saxon ngiltere'si, feodalite
tarihesine doal deneylerin en deerlilerinden birini sunmakta
dr. Yani, germen tabanna baml bir toplumun 11. yzyln so
mma kadar hemen hemen kendiliinden evrimini.
Anglo-Saxonlar adalarnn hibirinde olmad kadar halk
veya kan balarnda, kklerin koruma, byklerin de g g
dlerini tatmin edecek eyleri tamamen buluyorlard. 7. yzylda,
o zamana kadar yazl kaynaktan yoksun bir tarihin gzlerimizi
rten rts kalktndan itibaren, iki yzyl sonra Danimarka
istilasnn byk kargaasnn sonuca ulatraca bir bamllk
sisteminin paralarn grmekteyiz. Balangtan itibaren yasalar
bu ilikileri tanmlar ve dzenlemilerdir. Bu ilikiler, eer astn
biatini gsteriyorlarsa, latince commendatio terimiyle, tersine eer
efendinin stlendii bir korumay vurguluyorlarsa, Germence rnund
terimiyle ifade ediliyorlard. En azndan 10. yzyldan itibaren kral
lar bu ilikileri tevik ettiler. Bunlarn kamu dzeni iin yararl

227

olduunu dnyorlard. rnein 925le 935 yllan arasnda kay

dedilmi, Aethelstan adnda birinin senyr yoktur. Eer bu du
rumun yasal yaptranlarn uygulamasna zararl olduu farkedilirse, ailesi kamu mahkemesi nnde ona bir lond belirlemek zo
rundadr. Eer, aile bunu istemezse veya yapamazsa, Aethelstan
yasa d saylacak ve onu kim rastlarsa, bir haydutmu gibi l
drebilecektir. Kural ak bir ekilde, hkmdarn dorudan oto
ritesine balanacak kadar yksek kiilere dokunmuyordu. Bunlar,
kendilerini bizzat savunabilecek dzeydeydiler. Ama, olay bu ha
liyle
Aslmda etkilerin nerelere kadar uzandn tam bilemiyo
ruz Oharlemagne ve varislerinin asla iddia etmeye cesaret ede
medikleri ynlere doru ilerliyordu (179). Krallar da bu ilikileri
kendi lehlerine kullanmaktan geri kalmadlar. Krallarn kiisel
bamllarna thegn ad veriliyordu. Bunlar, Karolenj vassi dominicisi gibi, kralln her tarafna dalm bir durumda olma
nn tesinde, zel bir kan bedeli tarifesiyle korunmaktaydlar. Bun
lar bulunduklar yerde kamu gcnn gerek birer temsilcisi gibi
davranmaktaydlar. Tarihin her zaman kabul etmek zorunda kal
d, gelime erisindeki bir sapma sonucu, ngilterede bamllk
ilikileri, Norman istilasndan nce asla, aa yukar Merovenj
Galyasndakine benzer hl kaypak aamann tesine geememi
ti. Bunun nedenini Danimarka savalaryla derinden yaralanan bu
devletin zayflndan ok, zgr bir toplumsal yapnn kendini sr
drmesinde aramak gerekmektedir.
Kral ve byklerin etrafm eviren silahl adamlar, erkenden,
heryerde olduu gibi burada da bamllar kalabal iinde n
plana kmlard. Bu savalar ifade etmek iin birbirleriyle re
kabet eden veya birbirlerini izleyen kelimeler kullandmt. Da
ha nce de ok kereler karlatmz gesith; gesella, yani salon
arkada; thegn, uzaktan yunanca teknonu artran bu kelime,
vassalde de olduu gibi, ilk anlam olarak gen ocuku ifade edi
yordu; knight, bu Almanca'daki knechtle ayn kelime olup, hiz
meti veya kle anlamna gelmekteydi, Knutdan itibaren, kraln
ve byklerin silahl takipilerini ifade etmek iin iskandinavca(179)

228

Aethelstan, II., 2 Mersende 847 ylnda sofu Louismn 3 olu ara

snda yaplan anlamalarn arasnda, Kel Charles'n aklamasnda
u cmle yer almaktadr: Volumus etiam ut unusquisque liber homo in nostro regno seniorem, qualem voluerit, in nobis et in nostris
fidelibus accipiat. Fakat mparatorluun eitli paylamlarndaki
tavrlardan anlaldna gre, volumus burada izin veriyoruz an
lamna gelmekte olup emrediyoruz olarak yorumlanamaz.

dan alman housecar (ev delikanls) kelimesi kullanlmaya balan

d. Senyre -en byk askeri gce sahip olannmdan, basit bir
'yeminli nin hatta bir klenin efendisine kadar ise hlaford (Bu
gnk ngilizcedeki lord kelimesi buradan gelmektedir) denilmek
teydi. Bu kelimenin tam anlam ekmek veren di, evinde topla
nan adamlarna ise, ekmek yiyiciler (hlafattan) deniliyordu. Lord
bir koruyucu olduu kadar, bir de adamlarnn boazna bakan
kimseydi, ilgin bir iir, efinin lmnden sonra yeni bir hazine
datc bulmak iin yollara dmek zorunda kalan u sava ar
kadalarndan birinin yaknmalarn anlatmaktadr. Koruma, ef
kat ve yaam iin gerekli zevklerden mahrum kalan, bir cins toplum-dmn yrek paralayc ikyetleri: Zaman zaman ryasn
da senyrne sarldn ve onu ptn, ban ve ellerini eski
den olduu gibi, balarn geldii yksek koltukta oturann, diz
lerine koyduunu grmektedir. Sonra dostsuz adam uyanr ve
nnde sadece belirsiz karanlklar grr... Byk salonun sevin
leri nerede? Parlak arap kupas nerede?
Alcuin 801de, York Bapiskoposunun etrafndaki silhl mu
hafz takmndan sz ederken, bunlarn iinde yan yana, soylu
savalar ve soylu olmayan savalar m varln iaret ediyor
du. Bu tanklk, hem balangta bu cins birliklere zg karkl,
'hem de gene de daha o andan itibaren mevki farkn gzetme ko
nusundaki gayreti belirlemekteydi. Anglo-Saxon belgelerinin bu
konuda bize saladklar hizmetlerden biri, Merovenj kaynakla
rnn acnacak fakirliinin ortaya karamad illi bir ban altn
izmektir. Farkllama eyann tabiatndayd ama, yle grnyor
ki, bu silah adamlarn topraa yerletirme gayretiyle abuklamtr. Temliklerin genilik ve doasnn toprak verilen adamn
niteliine gre deimesi, gerekte ztlamay aka grlr hale
getiriyordu. Terminoloji farkllamas kadar hibir ey bu konu
da aklayc olamaz. Biraz yukarda saylan kelimelerden bazla
r, sonunda kullanlmaz hale gelmilerdir. Dierleri ise, ya yukan
ya da aa doru zelletiler. Geneat, *7. yzyln banda gerek
b if sava ve olduka byk bir kimseyken, 11. yzylda artk
br kyllerden ayrlmayan basit bir kirac ifti haline gelmiti.
nk, artk ne efendinin yannda nbet tutmakta, ne de haberle
rini tamaktayd. Bunun tersine thegn, ok daha nemli askeri
bamllarn sfat olmaya devam etmitir. Fakat, bylece adlan
drlan bireylerin ou, yava yava toprakla donatldklarndan,
ksa bir sre sonra, efin yannda oturan ve topraklarna ekilmi
olan muhafzlarn btn ev ve silah grevlerini ele geiren, silah

229

adamlarm belirlemek iin yeni bir terime ihtiya duyulmutur.

Bu terim, antik kleyi artran anlamndan artk temizlenmi
olan knightvc. Ancak, toprak cinsinden cret edinmeye doru
hareket o kadar gldr ki, Norman fethinin arefesinde birok
knight, artk kendi topraklarna kavumu durumdadr.
Gerei sylemek gerekirse, bu kelime dzeyindeki farkllk
larn hareketlilii, olgusal dzeydeki farkllamann ne denli ta
mamlanm olarak kaldn iaret etmektedir. Bu konuda bir ba
ka tanklk, bize bamllk szlemelerinden gelmektedir. Bu sz
lemeler, toplumsal yklemleri ne olursa olsun, sonuna kadar ba
zen ellerini teslim etme trenine tank olmular, bazen de bun
dan vazgeildiini grmlerdir. Frank Galyasmda sonunda vassalite ile teslim olmamn aa biimlerini birbirlerinden ok net
bir izgiyle ayrmay baaran byk farkllama ilkesi, iki yanly
d. Bir yandan, iki yaam tarz ve buna bal olarak ykmllkler
arasndaki uyumazlk savann ykmll ile kylnn y
kmll, dier yandan da zgrce seilen bir hak olarak, ya
am boyu ba ile irsi bamllklarn arasnda kazlan uurum.
Oysa, bu faktrlerden ne biri ne de dieri, Anglo-Saxon toplumunda ayn derecede etki yapmamlard.
Agrarii Milites Kyl savalar : daha nce Almanyada rast
ladmz bu deyim, 1159'da ngiltere'nin fetihle tamamen alt st
olmayan yapsnn yabanc kralnn emrine verdii geleneksel as
keri glerinin baz unsurlarn ifade amacyla, bir kroniki tara
fndan kullanlmtr (180). Bu dnemde, gemiten kalm baz
anlardan teye gitmeyen baz uygulamalar, bir yzyl ncesinde
geni bir hareket alan bulmam myd? Hem silah adam hem de
kyl olan bu geneatl er veya bu radmariler, 10. yzylda ellerin
deki topraklara karlk maiyette bulunma ve postaclk hizmetle
rinden baka, ayni ve nakdi demelerle, angaya ykmllne
de tabi deil miydiler? Hatta, baz thegnler bile topraklan kar
l askeri hizmetin yannda angaryaya koulmuyorlar myd? ByIece, herey trlerin kanklm ayakta tutmaya katkda bulun
maktadr. Gerek etkisini bilmediimiz halde, snf farkllamas
alkanln yerletirdiini anladmz bu Galya-Romal alt-dokusunun yokluu, Kuzey uygarlikannm etkisi bu etki zellikle,
derinlemesine iskandinavlam kuzey kontluklannda ortaya k
yordu. Buralarda daha nceden tandmz draglerin yan sra,
(180)

230

Robert de Torigny, ed. L. Delisle, c. I., s. 320.

kyl thegnlere de rastlanyordu; nihayet, ata ok dk dzey

de nem verilmesi gibi olgular, bu karkln balca nedenlerini
oluturmaktaydlar. Ata nem verilmemesi demek, Anglo-Saxon
fief sahiplerinin donatml atlan olmad anlamna alnmamal
dr. Ama, bunlar sava srasnda yere inmeyi yeliyorlard. Has
tings sava znde bir piyade ordusunun, svarinin manevrala
ryla yaya glerini destekleyen bir orduya yenilmesidir. Fetih n
cesi ngiltere, kta iin allm olan vassal ve valye zdeliini
hibir zaman bilememitir. Eer, Normanlann geliinden sonra,
knight hi tereddtsz bu kelimelerden kincisini evirmek iin
kullanlmaya baladysa, bunun temel nedeni, istilaclar tarafndan
ilk nce Adaya getirilen valyelerin ounlukla knight'larm ou
gibi, topraksz savalar olmalaryd. arpma esnasnda bir sa
va atn ynetebilmek ve at stnde ar silahlan kullanabilmek
iin gereken uzun eitim ve sonrasndaki almalar, topramda
oturan birinin ulamasnn mmkn olmad hedeflerdi.
Baka yerlerde ortaya kan ban uzun veya ksa sreli olma
sndan doan farklln Ingilterede gl bir ekilde ortaya k
masna olanak yoktu. nk kendiliinden de anlalaca ze
re, basit klelik ilikileri 'hari, btn dzeylerdeki bamllk
ilikileri olduka kolay bir tarzda zlebiliyordu. Gerekte, yasa
lar bir adama senyrnn rzas olmadan, onu terketmesini ya
saklyordu. Fakat, eer hizmet karl verilen mallar geri aln
dysa, bu rza aranmayabilirdi.
1(0
Sonsuza kadar yenilenebilen lord arama, zgr adamn vaz
geilmez haklarndan biri saylmaktayd. Aethelstan, bu ona hak
olarak tanndndan itibaren hibir senyr bunu engellememeli
dir demektedir. Gerekte, zel szlemelerin hkmleri, 'blgesel
veya ailesel rfler, gc ktye kullanma gibi durumlar, ou za
man kurallardan daha glydler. Bu nedenle, birok tabiyet ba
, yaam boyu, hatta irsi hale geliyordu. Bazlar ok mtevazi
koullarda olan birok baml, Domesday Bookun da belirttii
gibi, baka bir senyre doru gitme hakkn koruyamamlard.
Dier yandan, kiisel ilikiler rejimini destekleyecek herhangi bir
toprak ilikisi snflandrmas da yoktu. Hi kukusuz ,senyrlerin
birinci vassalit anda, sadk bendelerine temlik ettikleri top
raklarn ou, ktada da olduu gibi, btn haklarn devri bi
imindeydi. Geri kalanlar ise, bunun tersine, sadakat srdke
muhafaza edilebilmekteydiler. Bu geici temlikler, Almanyada ol
duu gibi 'bor (aen, latince pmestitum) adn tayorlard. Fakat,

231

her lmde verene geri dnen bir mal-cret kavramnn aka ge

litirildii grlmemektedir. Worcester bapiskoposu, 11. yzyln
banda, bu cins topraklarn hem itaat, hem eitli tarmsal y
kmllkler, hem de askeri hizmet karl olduunu sylemek
tedir. Bunu yaparken de, Kilisenin alk olduu, eski bir uygula
ma olan kuak boyu kiralama uygulamasn gznne almak
tadr. Bazen de, bu ilikide toprak ve insan ba birbirlerinden
bamsz olabilmektedir. Gnah kartc Edouard dneminde, bir
kilise senyrnden, 3 kuak boyu toprak alan bir kimse, ayn za
manda bu anlama sresince, bu toprakla birlikte, istedii senyre gitme iznini de almtr. Bunun anlam, hem kendini, hem
topra, temlik edenden baka birine teslim edebileceidir. Bu
ikilem, Fransa'da ayn dnemde, en azndan yksek snflarda, d
nlmesi bile mmkn olmayan bir olguydu.
Anglo-Saxon ngilteresinde, koruma ilikilerinin bir toplumsal
birletirici olarak nemli rol oynamalarna karlk, dier balarn
nne geebilmeleri iin daha ok zaman gerekliydi. Senyr, adam
larndan alenen sorumlu olmaktayd. Ama, efendi ile baml ara
sndaki bu dayanma, yasayla dzenlenen eski soy ve komu grup
lar dayanmalar tarafndan glgelenmekteydi. Ayn ekilde, hal
kn btn bireylerinin, zenginlikleriyle orantl olarak, askerlik
hizmetiyle ykml olmalar uygulamas srmekteydi. Ancak, bu
alanda son derece aydnlatc iki gelime meydana gelmitir. Krala
iki cins sava tam tehizatla hizmet etmekteydiler. Bunlardan
birincisi, aa yukar Frank vassalinin ei olan kendi thegrii, kin
cisi de belli bir serveti olan sade zgr adamlar. Genelde thegn
yeleri de fakir kimseler olmadklarndan, doal olarak bu iki
grup arasnda kesime olmaktayd. Bylece, 10. yzyla doru,
thegn denilince burada kastedilen kral thegni belli ayrca
lklar olan, krala dorudan yemin etmemi olsalar bile, yeterli
genilikte topraklara sahip, hatta, saygn deniz ar ticareti kr
la yrten, btn zgr kral uyruklarn kastetmek adet haline
gelmiti. Bunun sonucu, ayn kelime, hem kiisel tabiyet sonucu
ortaya kan bir durumu, hem de belli bir ekonomik snfa men
sup olmay belirliyordu. Bu ikilem, eliki dncesine kar son
derece duyarsz zihinlerde bile, insann bir baka insana bam
llnn ok da gl bir iliki olmad inancn dourmaktadr.
nk, bu zihniyete gre, eer byle olsayd, baka hibir iliki
onunla ayn dzeyde dnlemez ve onunla kyaslanamazd. Bu
balamda, belki de Anglo-Saxon uygarlnn kn, eski top
lumsal kadrolarn erimesini grmesine ramen onlarn yerine iyi

232

tanmlanm ve net bir ekilde hiyerarik hale getirilmi bir bam

llk kalkan ikme edemeyen bir toplumun sonu olarak yorum
lamak pek de yanl olmayacaktr.
fberya yarmadasnda, tamamen zellemi bir karlatrma
alan peinde olan feodalite tarihisinin bakaca yer, Kuzey-Dou
spanya deildir. Karolenj imparatorluundan kopan bir u olan
Katalonya, Frank kurumlannm damgasn ok derinlemesine ta
maktayd. Ayn, ekilde, ama daha az dorudan bir biimde kom
u Aragonda bu durumdayd. Bunlarn tersine olarak, AsturiasLeon blgesi toplumlannm yani, Asturias, Leon, Kastilya, Galiya,
daha sonra Portekizin toplumsal yaplar zgnd. Ne yazk ki,
bu keif gezisi fazla uzaklara gtrlemez. te, aradan grebildik
lerimize dair birka kelime (181).
lk krallar ve aristokrasi tarafmdan aktarlan Vizigot toplu
nunum miras ve o dnemde btn Bat iin ortak olan yaam
koullan, burada da, baka yerlerde olduu gibi, bamllk ili
kilerinin gelimesini tevik etmilerdir. zellikle, eflerin normalde
criadoslan adn verdikleri, yani kendi 'beslemeleri olan i sa
valara sahiptiler. Bunlardan, baz metinlerde vassal olarak da
sz edilmekteydi. Fakat, bu terim, hem baka bir dilden gelmeydi,
hem de kullanm enderdi. Ama, kullanlmasndaki balca yarar,
dierlerine nazaran, iberik dnyasndan bamsz olan bu sekt
rn, Pireneler tesi feodalitenin etkisiyle gelime halinde olduu
nu hatrlatmasyd. Birok Fransz valyesi ve papaznn tepeleri
ap, Ispanyaya indii 'bir ortamda zaten baka trl olabilir miy
di? Ayn ekilde, biat kelimesi ve onunla birlikte trenine de za
man zaman rastlanmaktayd. Fakat, yerli teslim olma hareketi
bakayd. Bu ok daha gevek bir biimsellie sahip ve sklkla
tekrarlandndan, basit bir sayg ifadesi olarak alglanabilecek bir
hareket olan, el pme idi. Cnados kelimesinin heneyden nce,
efendinin evinde kalan sadk bendeleri artrmasna ramen ve
Cid iiri hl kahramannn takipilerini ekmeini yiyenler ola
rak tanmlamasna karlk, heryerde gda maddesi ve hediye da
tmnn yan sra, toprak balarna doru evrim, burada da ken
dini hissettirmeye balamtr. Ancak, bu geliim, burada daha
lmldr. nk, Araplarn elinde bulunan topraklara yaplan ta-

(181)

Asturias-Leon kurumlan hakknda Savua arivoisi M. P. Bernard'm

dosta uyanlanna ok borluyum.

233

lan akmlan, krallarn ve byklerin ellerine ganimet nedeniyle,

olaand gelirlerin gemesine neden olmaktayd. Bu arada, hiz
metle ykml ve sadakat gsterilmedii zaman geri alnabilen
cinsten temlik kavram da, olduka net bir ekilde belirmitir.
Yabanc kelime haznelerinden ilham alan, bazen de Fransa'dan
gelen yazc-rahiplerce kaleme alman baz belgeler, bunlar fief
olarak nitelendirmektedirler (latince biimiyle yazyorlard). Ta
mamen zgr olan gndelik dil ise, zgn bir terim retmiti:
prestamo. Bu kelime, ilgin bir fikir paralellii sonucu, Almanca
veya Anglo-Sasoncadaki lehnle ayn eyi ifade ediyor ve bor an
lamna geliyordu.
Ancak, bu uygulamalar asla Fransa'da olduu gibi, gl yay
gn ve iyi dzenlenmi bir vassallik bamllk ve feodal ilikiler
an dourmadlar. Bunun nedeni, Asturias-Leon toplumlannn
tarihine zel bir renk veren iki olgusal damgann olmasdr. Bun
lar yeniden fetih ve yeniden iskn olgulardr. Araplardan geri al
nan geni alanlara, kyller kirac ifti olarak yerletirilmiler
ve buna bal olarak bu cotonus'lar senyrlk bamllndan
kurtulmu olmulard. Ayrca, bu kirac iftiler, kanlmaz ve
gerekli olarak, bir cins smr milis'i grevini de srdrmlerdir.
Bu durumdan kan sonu, Fransa'da olduundan ok daha az
sayda vassalin, dentilerde bulunan ve angaryaya koulan kyl
lerin emeinden geinebilme olanana sahip olduuydu. Ayrca,
vassal en sadk ve en iyi sava olmasna ramen, tek sava, hat
ta tek atl sava deildi. Cfiadoslann oluturduu valye sn
fnn yannda, bir de kyl valyelii vard ki, zgr kyllerin
en zenginleri arasndan kan savalardan oluuyordu. Dier yan
dan, kraln sava efi olarak iktidar, Pirenelerin Kuzey'inkinden
ok daha etkindi. stne stlk, berik yarmadas krallklar,
alan olarak ok daha dar olduklarndan, krallar uyruk kitlesine
ok daha az zahmetle ulaabiliyorlard. Bylece, vassalik biat ile
bamllk ve memur ile grev ve fief arasndaki bir karklk or
taya kmamtr. Ayn ekilde kk valyeden krala derece de
rece ykselen biat hiyerarisi de belki alim ayrk tutulabilir
meydana gelmemitir. urada burada, hizmetleri karl, toprak
alm fief sahipleri vardr. Aralarnda iyi bir balant kuramayan
bu kimseler, toplumun ve devletin hemen hemen tek rgtl gru
bunu oluturmaktan uzaktrlar. Olgun feodal bir dzenin ortaya
kmas iin iki faktrn varl mutlaka gerekliye benzemektedir :
Vassalvalyenin hemen hemen profesyonel tekeli ve az veya ok

234

iradi bir tarzda, vassailk ba karsnda kamu otoritesinin dier

btn etkinlik aralarnn ortadan kalkm olmas.
V. thal Mal Feodaliteler
Normandiya dklerinin ngiltere'ye yerlemeleriyle birlikte,
dikkat ekici bir hukuk gne tank olmaktayz: fethedilen bir
lkeye, Fransz feodal kurumlannm aktarlmas. Bu olayn ayn
yzylda kez tekrarland grlmtr. 1066dan sonra Man
terinde; Gene Normandiya'dan gelen maceraclarn, kendilerine
1030'lardan itibaren prenslikler koparp, bir yzyl sonra, Sicilya
denilen bir krallk halinde birletirecekleri Gney talya'da; Ni
hayet, 1099dan itibaren, Hallar tarafndan Suriyede kurulan
devletlerde. ngiliz topranda, maluplar arasnda zaten hemen
hemen vassalik ilikilerin var olmas, yabanc rejimin uyumunu
kolaylatrmtr. Latin Suriye'sinde, tamamen bo bir alan ze
rinde allmtr. Gney talyaya gelince, buras Normanlann
geliinden nce, g arasnda paylalmt. Benevento, Capoa
ve Salemo'daki Lombard prensliklerinde kiisel bamllk uygula
mas olduka fazla yaylmtr, fakat bu durum ortaya tamamen
hiyerarik bir sistem kartamamt. Bizans eyaletlerinde, hem
sava, hem de ounlukla, ayn zamanda tccar olan toprak oli
garileri, bazen bir patronluk kurumu iine soktuklar zayflar ka
labalna egemendiler. Nihayet, Arap emirlerinin hkm srdk
leri blgede, vassaliteye uzaktan bile benzeyen birey bulunma
maktayd. Ama, bu farkllklarn ok gl olmalarna ramen, s
nfsal kuramlarn niteliinden tr, Gney talyann her yerinde
feodal ilikilerin yaylmalar kolay oldu. Toprak alanlar ve ba
zen de toprak burjuazisinin stnde, ngiltere'de olduu gibi ama
zellikle, talya'da, yerli aristokrasiyle kaynam istilaclardan
oluan bir ynetici grup yer almaktayd. Bu ynetici grup, kendi
rflerine gre, ynetilen yerli toplumlar zerinde, onlara dsal
kalarak, hkm srmekteydiler.
Bu ithal mal feodaliteler, artk zellik olarak, gelimenin ken
diliinden olduu yrelere gre ok daha iyi sistemletirilmi bir
yapdaydlar. Gerei sylemek gerekirse, sava kadar anlamayla
da fethedilen Gney talya'da ne yerli yksek snflar, ne de yerli
gelenek tamamen yok edilebildi. Bu blgede atleuler, her zaman
devam ettiler. Birok ey, ok karakteristik olarak, eski kent aris
tokrasilerinin ellerindeydi. Buna karlk, ne Suriye'de ne de In

235

gilterede, balangtaki bir ksm terminoloji salmm bir kenara

braklrsa, alleu'ler asla kabul edilmemiti. Her toprak bir senyr
tarafndan tutulmakta ve 'hibir yerde kesintiye uramayan bir
zincir, halka halka krala ulamaktayd. Bunun sonucu, her vassal
krala sadece uyruk olarak deil, ayn zamanda, insan ihsana bir
ba tarafndan da balanm oluyordu. Bylece, eski Karolenj il
kesi olan, senyr tarafndan zorlanma ilkesi, eski imparatorlua
yabanc olan bu topraklarda hemen hemen ideal olacak kadar,
mkemmel uygulanmasna ulam oluyordu.
Kendi anavatan olan dkalm gl ynetsel alkanlklar
n, fethedilen topraklara tayan muktedir bir krallk tarafndan
ynetilen Ingiltere'de, bylece getirilen kurumlar, sadece hibir
yerde rastlanmadk dzeyde rgtl bir doku oluturmakla kal
madlar. Yukardan aa doru, bulac bir nitelik gsteren bir
etkiyle, toplumun her yanma, artan bir hzla yerletiler. Bilindii
gibi, Nonmandiyada fief kelimesi, derin bir semantik deiim gs
tererek, her trden toprak tasarrufunu ifade eder hale gelmiti. Bu
sapma, olas olarak 1066dan nce balamt. Fakat, bu tarihte de
sapma sreci henz devam etmekteydi. nk, Manm her iki
yakasnda da bu sapmann izlerine rastlamaktaysak da, bunlar ay
n dorultuda deillerdi. 12. yzyln ikinci yansnda, ngiliz hu
kuku iki byk toprak tasarrufu kategorisini birbirinden ayrma
ya ynelmiti. Bunlardan birincisi, yani hi kukusuz ounlukta
olan kyl iletmeleri kategorisi, hem geici nitelikte, hem de
onur kme yklerle donatlm olduundan, zgr olmayan top
rak tasarruflar olarak nitelendirildiler. Elde bulundurulmalan
kraln garantisi altnda olan ikinci kategoriye ait toprak tasarruf
lar ise, zgr olarak nitelendirildi, ite fief (fee) kelimesi, sadece
bu cins topraklan ifade etmek iin kullanlr oldu. valye fiefleri, burjua veya kyl topraklanyla kavramsal bir benzerlik gs
termekteydiler. Ancak, tamamen szel olan bu konudan, bir stat
birlii hayal etmeyelim. II. ve 12. yzyllann btn Avrupa'snda
askeri fief, ileride greceimiz zere, uygulamada irsi bir mal ha
line dnmt. Dier yandan, birok lkede, blnmez nitelikte
olduu dnlen askeri fief sadece ailenin byk olundan ottun
byk oluna olmak zere intikal edebiliyordu. Bu durum, zel
likle Ingiltere'de byleydi. Burada, byk olan yava yava zeytinya gibi ste kt. Bu kural fee ad verilen btn topraklara,
hatta daha alt dzeydekilere de uyguland. Bylece, bu byk O
lan ayrcal, Ingiliz toplumsal adetlerinin en zgn niteKklerin-

236

den ve sonularndan biri olmann tesinde, ilke olarak, fiefin

arnarak zgr adamlarn gerek hukuku alanna g etmesine
neden oldu. Bir anlamda ngiltere, feodal toplumlar skalas iinde
Almanya'nn tam tersinde yer almaktadr. Fief sahiplerinin rfn
ayr bir hukuk kalb olarak oluturamamaktan Fransa gibi mem
nuniyetsizlik duyan Almanya'da Landrecht toprak hukuku b
lm'in nemlice bir blmn lehnrecht fief hukuku olu
turmaktayd.

237

AYIRIM

FEF VASSALN MLK YETNE NASIL GET?

I. Irsilik Sorunu : erefler ve Adi Fefler

Fieflerin irsi hale gelmesi, Montesquieu tarafndan, feodal
ynetimsin kurucu unsurlar arasnda ve Karolenj .dneminin si
yasal ynetiminin tersi olarak saylmt. Montesquieu bu ayrm
yaparken pek de haksz deildi. Ama, olay doru koyunca, terim
tam anlamyla almrsa, ifade kesinlikten uzaklamaktadr. Fief ta
sarrufu hibir zaman, bir nceki hak sahibinin lmyle otomatik
olarak intikal etmemitir. Fakat, en dar snrlarnda tanmlanm
geerli nedenler olmadka, senyr doal mirasya biat treni
karl ayn topra temlik etmeyi reddetme olanan kaybetmi
tir. Bu anlamdaki irsiliin zaferi, toplumsal glerin kuvvetini kay
betmi bir hukuk sistemi zerindeki zaferi olmutur. Bunun ne
denlerini deeleyebilmek iin geici olarak en basit durumla,
yani vassalin sadece bir tek oul brakarak ld durumla kendi
mizi snrlandryoruz olayda taraf olan yanlarm davranlarn
somutta canlandrabilmeye almak gerekmektedir.
Toprak temlikinin olmad durumlarda bile,- sadakat aktinin
iki bireyden ok, iki soyu; biri komuta etmek, dieri de itaat et
mek zere birletirdii bir toplumda, kan balarnn ne kadar
gl olduu hatrlanrsa, baka bir oluum beklenebilir miydi?
Btn Orta a doal senyr doumdan gelen senyr kav
ramna byk 'bir manevi deer atfetmitir. Fakat, fief temliki ba
ladktan sonra, olun vassalikte babasnn yerine gemesi, adeta
zorunlu bir nitelik kazanmtr. Biati reddetmek veya efendiye bu
nun kabul ettirememek, ayn zamanda fiefle beraber, baba serve

239

tinin nemlice Ibir blmn, hatta tamamn kaybetmek demekti.

Eer fief bir de geri alma fiefiyse, yani gerekte eski bir aile
alleu'syse, bu kayp daha da ar olmaktayd. creti topraa ba
layan toprak-cret sistemi, kanlmaz ekilde bu topran bir
aileye balanmasna yol ayordu.
Senyrn konumu daha az zgrd. Onun iin en bata nemli
olan, fiefin kendinden k, yeminini bozan vassalin cezalandnlmasyd. nk, eer fief karl ykler yerine getirilmezse ve
fief bylece bo kalrsa, onu daha iyi bir hizmetkra verme olana
vard. Tek kelimeyle efin kar, onu srekli olarak, temlik i
leminin ilke olarak, iptal edilebilirlii zerinde srar -etmeye y
neltiyordu. Buna karlk, rsilie de dman deildi. nk, hereyden nce adama ihtiyac vard. Bu adamlar, daha nce kendi
ne hizmet edenlerin ocuklar arasndan olduundan daha iyi ne
rede bulabilirdi? Buna bir de, baba fiefinin oluna verilmesinin
reddi halinde, yeni sadakatlerin cesaretini nasl kracan ekleyi
niz. Bunlardan da ciddi bir dumm, efin, kendi ocuklarnn gele
ceinden kukulu dier vassallerini, bylece endielendirmesiydi.
Hugus Capet anda yazan Rahip Moinen dediine gre, ocuu
babasnn mirasndan mahrum brakmak, Btn iyi insanlar
umutsuzlua srklemek demekti. Fakat, babasnn fiefinden ge
ici olarak mahrum braklan ocuk, srekli olarak efendiden, top
ran, atosunu ve komuta yetkilerini kendine geri vermesini is
teyebilirdi. Hatta, efin eski vassallerinin mirass yerine daha
emin ve yararl olduunu dnd birini geirerek, onunla yeni
bir tabiyet ba kurmaya karar vermesi halinde de, eski vassalin
olu, geri alma isteklerine devam edebilirdi. Kilise ise, ilke olarak
devredilemez nitelikte bir servetin bekiliini yaptndan, oun
lukla gnlszce yapmak zorunda kald fief temliklerinin kesin
bir nitelik kazanmasna iddetle kar kmaktayd.
Bu deiik eilimlerin karmak etkileimi, ilk Karolenjler a
ndaki kadar aydnlk bir ekilde hibir zaman ortaya kmam
tr. lk Kanolerijlerden itibaren, beneficiumlar ounlukla miras
lara intikal ediyorlard. rnein, hem krallk beneficiumu hem
de Reims kilisesinin precariumu olan Folembray topra, Oharlemagne dneminden Kel Charles dnemine kadar, drt kuak bo
yunca ayn ailede elden ele gemiti (182). imdiye kadar, ilgin
bir durum deiikliiyle oluan koullarn, rsilie etkilerinden sz
(182)

E. Lesne, Histoire de la Proprit Ecclsiastique en France, c. II., s.

251-52.

240

etmedik. Bapiskopos Hincmarn bildirdiine gre, yallktan ve

ya hastalktan tr zayf den bir vassal grevlerim yerine ge
tiremez duruma m dt? Eer kendi yerine hizmetleri grsn
diye bir olunu koyabilirse, senyr onu fiefinden mahrum etmeye
yetkili deildir (183). Bu aa yukar, daha babasnn salnda
ykleri stlenen bir mirasya, rsilii nceden tanmak demektir.
Daha o zamanlarda dahi, silah kullanamayacak kadar kk ye
timlerin bile ellerinden baba beneficimlannn alnmas, ok
kt birey olarak karlanyordu. Byle bir durumda, Sairit
Louis'nin bir annenin yakarmalar karsmda, gzlerinin doldu
unu bilmiyor muyuz? Veya, Loup de Ferrieresin bir rahibin ivi
kalbine hzn doldurduunu? Ancak, hukukun kesin lleri iin
de, beneficim temliki, yalnzca mr boyu geerli nitelikteydi
ve kimsenin de bundan kukusu yoktu. 843 ylnda, Adalard adn
da biri, bir blm vassallere datlm olan geni topraklarn
Saint Gali manastrna balad.. Bylece, Kilise egemenliine ge
en bu vassaller beneficiumlarm yaamlar boyunca koruyacak
lard. Eer, ocuklar da hizmet etmeyi kabul ederlerse, topraklar
onlara verilecekti. Ancak, raz olmayan karsa, manastr barahibi,
istedii gibi tasarruf edebilecekti (184). Bu durum gayet ak bir
ekilde, vassal ocuklarnn yeni efendi barahibin elinin iine el
lerini brakmalarn gerektiren rfn inkr anlamna geliyordu.
Belki de Adalard sadece tanyabildii ocuklarla ilgileniyordu. Bu
anlamda, kaynana hl yakn olan biat sadece sk kiisel iliki
ler yaratyordu.
Bu uygunluk ve rzaya dayal ilk tabann stnde, Karolenj
imparatorluunun paralanmasyla birlikte ortaya kan kark ve
yenilikler bakmndan zengin dnemde, rsilik yava yava yer
leti. Heryerde evrim bu amaca ynelikti. Fakat sorun her cinsten
fief iin ayn terimlerle ortaya (konulmuyordu. Bir kategorinin ay
r dnlmesi gerekmektedir. Bunlar, feodalite aratrclarnn
sonradan vekr fiefleri adn verecekleri, kral tarafndan yetkili
klman kamu grevlilerine verilen fieflerdi.
Daha nce de grdk, lk Karolenjlerden itibaren, kral dev
letin balca grevlerine atad kimseleri, zellikle de kontluk,
ular veya dkalklar gibi byk blgesel komutanlar, vassalite
(183)

Pro Ecclesiae Libertatum Desfensione, in Migne, col. 1050.

(184)

Mon Germ, EE, c. V., s. 290, Nu. 20; Loup de Ferneres, c. II., Nu.
122. Wartmann, op. eit., c. II., Nu. 386.

241

bayla dorudan kendine balamaktayd. Fakat, ski latince ad

lan olan erefi muhafaza eden bu grevler, beneficiumdan zen
le aynlyorlard. Gerekte de ondan, dierleri arasnda, zellikle
arpc bir noktada farkllayorlard. Bu zellik, ereflerde ya
am boyu olma niteliinin bulunmamasyd. eref sahipleri ken
di kabahatleri olmadan, hatta kendi lehlerine olarak, bu topraklan ellerinden geri alnabilirdi. nk, bazen grev deiiklii terfi
niteliinde olabiliyordu. rnein, Elbe kylannda kk bir kont
iken, 817de nemli Frioul ucunun bana getirilen grevlide ol
duu gibi. 9. yzyln ilk yansnn metinleri, hkmdann u veya
bu sadk bendesine ltfettii eref ve beneficiuml&n sayarken,
bunlar arasnda aynm yapmay hibir zaman sektirmemiledir.
Ancak, her cinsten nakdi cretin ekonomik koullarca, ola
naksz klnd bu ortamda, grevin kendisi ayn zamanda cret
de olmaktayd. Kont kendi blgesinde, sadece cezalarn te birine
el koymakla yetinmiyordu. Bakmna braklm hazine toprakla
rndan bazlarnn geliri, dier gelirler arasnda ona braklmt.
Ancak, bu grevden gelen haklar, gerek servetin bir efendi zm
resine mensup olmak olduu bu dnemde, blgede oturan insan
larn bizzat kiileri zerine uzanmyordu sadece, bu konuda sk
lkla frsat hazrlayan yasad kimseler hari. Bu anlamda bir
kontluk tevcihi, bir vassale verilebilecek dllerin en iyilerinden
biri idi. stelik, kendine byle bir grev tevcih edilen kimse, bu
ekilde yarg ve sava efi de olarak, mertebe dnda, basit
beneficium sahiplerinden farkl bir taraf kalmyordu. nk, bu
grevler ounlukla senyrlk haklarnn kullanmm da iermek
teydiler. Bir tek fark olarak, topraklarn her an geri alnabilen
nitelikte olmas kalyordu. Sofu Louisden itibaren, krallk gide
rek zayfladka, merkezi otoritenin can simidi olan bu ilke, git
tike daha zor uygulanr hale geldi. nk kontlar, Merovenj ha
nedannn k srasndaki aristokrasinin yaptklarn tekrarla
yarak, baars gittike artan bir ekilde, topraa salamca kk
salm yerel gller haline dnmeye altlar, 867'de Kel
Charles'in asi bir hizmetkrndan Bourges kontluunu kurtarma
ya abalad grlmemi miydi? Artk bundan sonra hibir ey,
hi tartlmaz nitelikteki benzerliklerin hazrlad kaynamann
nne hibir engel koyamayacaktr. Daha Karolenj imparatorlu
unun iyi gnlerinde kral vassallerinin btn beneficiumlarn e
ref olarak adlandrmak adet haline gelmiti. Bunun nedeni de, bu
vassallerin devlet iindeki rollerinin asl memurlannkine ok yakn

242

olmasyd. Sonra, bu eref kelimesi, fieflerin basit bir eanlaml

s haline geldi. Ancak, bu konuda ufak bir fark, baz lkelerde

rnein Norman Ingiltere'sinde eref kavramnn, nemli ko

muta yetkisi veren geni fieflerle snrlandrlmas eilimiydi. Buna
paralel olarak, bir grevin creti niteliindeki topraklar da son
radan, ok daha ciddi bir sapmayla beneficium veya fief olarak
nitelendirildiler. Karolenj siyaset geleneinin ,istisnai olarak, canl
kald Almanya'da, kroniki piskopos Thietmar, bu kullanmlarn
ilkine sadk kalarak, 1015'e doru Mersebourg kontluuyla, bu
kontlua balanan beneficium'u ok net olarak birbirlerinden ayr
maktadr. Fakat, uzun sreden beri, gndelik dil bu inceliklerle
canm skmyordu. Beneficium veya fief adn verdii, g ve ser
vetin blnmez kayna idi. 881'den itibaren Fulda Yllklar i
man Charlesm o jul, akrabas Hugues'e sadk kalsn diye, eitli
kontluklar beneficium olarak verdiini yazmaktadr.
Bylece, Kilise yazarlarnn yeni satraplar adn verdii bu
yneticiler, artk kraln kendilerine verdii yetkileri, eyaletlerde
de kendi karlar dorultusunda kullanyorlard. Ama ellerindeki
topraklan salam bir ekilde tutabilmek iin daha fazlasna ihti
yalar vard. urada burada yeni topraklara el koymak, yol ba
lantlarna atolar kurmak, balca kiliselerin koruyuculuunu st
lenmek ve hereyden nce sadk bendeler edinmek zorundaydlar.
Bu uzun soluklu ura, ayn toprak zerinde birbirini izleyen kuaklann sabrl gayretini gerektiriyordu. Irsilie doru yneli,
aslnda tek kelimeyle, blgesel iktidarn gereklerinden ortaya k
yordu. Bunu, ereflerin, fieflerin iinde erimelerinin bir etkisi
olarak grmek, bu durumda ar bir hata olur. Bu balamda, Frank
kontlarnn tersine, byk topraklar zerindeki grevleri hibir za
man fief olarak grlmeyen Anglo-Saxon earl'lerine, veya Lombard
prensliklerinin vassal olmayan gestalde'lerine bakmak aydnla
tc olur. Fakat, Frank imparatorluundan treyen devletlerde,
dkalklar, ular veya kontluklar, erkenden feodal temlikler ara
snda sayldlarsa, bunlarn aile mlk haline dnmeleri tarihi,
buralarda fieflerin genelde mlk saylma tarihiyle kantndandr. Ama, gene de eref cinsi temlikler her zaman zel bir du
rum olarak kalmaya devam etmilerdir. Evrimin ritmi olaan fici
lere ve vekr fieflerine gre her yerde sadece farkl olmakla
kalmam; bir lkeden dierine geildiinde ztln yn deitir
dii grlmtr.

243

II.

Evrim : Fransz rnei

Bat Fransa ve Burgonya'da, kralln erkenden meydana gelen

zayflnn sonucu, kamu grevleri iin ihdas edilen beneficiumiann, rsilii ilk kazananlar arasnda yer almalar oldu. Bu konuda
Kel Charles'm 877de nl Quierzy fermanyla ald tedbirlerden
daha aydnlatc hiibir ey yoktur. talya'ya hareket etmek zerey
ken, kendi yokluunda hkmetin nasl alacan ayarlamakla
meguld. Eer tam bu srada bir kont lrse ne yaplacakt? Hereyden nce hkmdara haber verilecekti. Gerekte, btn kesin
atamalar hkmdar tekeline almt. Naiplikle grevlendirdii o
lu Louisye sadece geici yneticiler atama yetkisi vermiti. Bu
genel biim altnda, fermann geri kalan maddelerinin birok kant
getirdii zere, otoritenin kskan bir ekilde korunmas zihni
yeti ortaya kyordu. Dier yandan, bu kararname, byklerin aile
lerine ilikin ihtiraslarn da idare etmeye ynelikti. Bunun kant,
fermanda yer alan iki zel durumla ortaya konulmutu. len kon
tun varis olarak brakt olu orduyla beraber dalarn tesine
gemi olabilirdi. Bu varsaym altnda, naipe, len kontun yerine
herhangi birini tayin hakkn vermemekle, hereyden nce, silah
arkadalarna gvence vermi oluyordu: Sadakatleri onlarn uzun
sreden beri bekledikleri bir mirastan mahrum kalmalarna m ne
den olmalyd? Bir baka varsaym olarak, Fransada kalan oul
'ok kk olabilirdi. Yksek kararn belirlenecei gne kadar,
kontluun ocuun adna ve ocuun babasnn adamlar tarafn
dan ynetilmesi gerekiyordu. Kararname daha uzaa gitmemekte
dir. yle grnyor ki, bir kararname iinde mirasn intikaline
ilikin hereyi yazmak istenmemiti. Bu ekinceler, mparatorun
baktibine, meclis nnde alenen okuttuu metinde yer alma
maktadr. Bu metinde, mparator herhangi bir ekince olmakszn/
babann lm halinde oula talyada asker veya kk yata
baba ereflerini vereceine sz vermektedir. Bu hi kukusuz,
bir ihtiam siyasetinin o andaki konumunun zorlad gvenlik ted
biridir. Mutlak bir biimde gelecei balamamaktadr. Ama, ge
mile de bir kopukluk meydana getirmemektedir. nk, belirli
bir sre iin, allm ayrcalklar resmen tannmaktadr.
Ayn ekilde, rsilie doru kay canl bir ekilde yakalaya
bilmek iin, mmkn olabilen yerlerde balca kontluklardaki, bir
birlerini izleyen kontlar dizisini takip etmek yeterlidir. rnek
olarak, Fransa krallarnn nc hanedannn atalarna bakalm,
864'de Kel Charles, Gl Robertden Neustria'daki ereflerini

244

henz geri alabilip, onu baka yerde istihdam edebiliyordu. Ama,

ksa bir iire iin. Robert 866'da Brissarthe'da vurulup ldnde
gene Sen ve Loire arasndaki eski komuta merkezindeydi. Fakat,
arkasnda gerekten ok kk iki ocuk braktndan, bunlardan
hibiri bu kontluklar miras alamam, kral da bunlar baka bir
kodamana vermiti. ocuklardan by olan Euden Anjou,
Touraine ve belki de Blesis y geri alabilmesi iin, bu gaspedicinin
866'daki lmn beklemesi gerekmitir. Bundan sonra da bu top
raklar, aile servetinden hibir zaman ayrlmamtr. En azndan,
Robertciler kendileri de irsi birer yerel gl haline gelmi olan
kendi memurlar tarafndan buradan kovuluncaya kadar. 886daki el koymadan, 1137de hanedannn kne kadar hep ayn
soydan kontlar Poitiers'de birbirlerini izlemilerdi. Bu sre iin
de zaten ok ksa olan (890'dan 902ye) bir kesinti vardr ki, sla
lenin pi unsurlarndan bir aznln kontluu ele geirmesiyle
meydana gelmitir. Bu konuda belirtilmesi gereken bir nokta da,
hkmdar tarafndan kararlatrlan bu mlkszletirmenin, emir
lerine ramen, eski bir kont oluna, ailesinin haklarn talep etme
olanan vermesidir. Yzyllar sonra bir Charles Quint, hatta bir
II. Joseph, F,andre ancak evlilikten evlilie, 862de Franklar kra
lnn kzn kahramanlyla hayran brakan Demirden Baudoinm
kanndan biraznn, onlara kadar ulamasnn sonucu, ellerinde
tutabileceklerdir. Herey bizi, grld gibi, ayn tarihlere ge
tirmektedir. Belirleyici aama, hi tartmasz, 9. yzyln ikinci
yansna doru ortaya kmtr.
Bu arada, normal fiefler ne oluyordu? Quierzy tedbirleri, kont
luklara olduu kadar, kral vassallerine ve kendilerine zg bir e
kilde ereflere de uygulanacakt. Fakat, kararname ve yaynlan
m biimi burada kalmadlar. Charles'm vassalleri lehine olarak,
kendini balad kurallar karsnda, onlar bunlarn kendi adamlanna da yaygnlatrlmasn srarla talep ettiler. Bu kez de hi
tartmasz, talya harektnn karlar dorultusunda dikte et
tirilen emirname, byk eflere olduu kadar, ordunun byk b
lmn oluturan vassal vassallerine de nefes alma olanan ve
riyordu. Ama, burada bir frsattan yararlanlarak kabul ettirilen
bir dzenlemeden ok daha derin bir eyle kar karya bulun
maktayz. Bu kadar ok kimsenin ayn zamanda hem efendi, hem
de teslim olan olduu bu toplumda, ilerinden birinin vassal
olarak kabul ettirdii avantajlar senyr olarak kendine ayn tarz
da balanan bir adama reddetmesi iren bir davran olarak g
rlyordu. Eski Karolenj fermanlarndan, ngiliz zgrlklerinin

245

klasik temeli Magna Cartaya, byle yukardan aa kayan, ay

rcalklarda eitlik kavray, feodal rfn en verimli ilkelerinden
biri olarak kalmtr.
Baba tarafndan yaplan hizmetlerin miraslara ilikin bir
hak dourduu ve mlkiyetin aile iinde kalmas gerektii dn
cesi ve eylemi, 'kamu oyuna egemen oluyordu. Oysa, yazl kuralla
rn ve rgtl yasamann olmad bir toplumda, kamu oyu, hu
kukla kantnlabiliyordu. Bu durum, Fransz efsanelerinde sadk
bir yank bulmutur. Gerekte, airlerin izdikleri tablo, rtu ya
plmadan kabullenilemez. Gelenein onlar kar karya brakt
tarihsel ereve, bu airlerin byk kral fiefleri sorununu asla
gndeme getirmemelerine yol ayordu. Dier yandan, ilk Karolenj
mparatorlarm sahneye kardklar zaman, bunlar pek de hak
sz saylmayacaklar bir ekilde, 11. ve 12. yzyl krallarndan da
ha gl gsteriyorlard. Bu kavrayn sonucu olarak, Karolenj
krallar, kraliyet ereflerini, doal miraslarn aleyhine bile ol
sa, istedikleri gibi tasarruf edecek gte gzkyorlard. Bu ko
nuda, Capet krallar gerekten yeteneksiz hale gelmilerdi. Bu d
nem iin airlerin tanklnn tek deeri, oktan eskimi bir ge
miin aa yukar doru bir betimlemesini yapmalardr. Buna
karlk, kendi alan hakkndaki yarglan, tm fief cinslerini kap
sadklarndan, daha deerlidirler. Bunlan hukuka aykm grme
mektedirler. Ama ahlaken mahkm etmektedirler. Sanki Tann da
bu durumdan intikamm alyormu gibi, hep felketler grmek
tedirler. Raotd de Cambrai destann dolduran, duyulmam afet
lerin kknde, bu kral mlkiyetine gayrimeru el koyu yok mu
dur? En iyi efendi; Charlemagnen varisine verdii dersleri an
latan bir arkda yer alan, u zdeyii aklnda tutandr:
Yetim ocuun fiefind geri almaktan kam (185).
Fakat, acaba ka tane iyi efendi veya iyi efendi olmak zo
runda kalan vard? Irsiliin tarihini yazmak, dnem dnem miras
braklabilir ve braklamayan fiieflerin istatistiini dzenlemeyi
gerektirir. Belgelerin iinde bulunduklar durumda, bu bir d
ten teye gidemez. Muhakkak ki, her zel durumda zm, g
ler dengesine bamlyd. Daha zayf olan ve daha kt ynetilen
kiliseler, yle grlyor ki, 10. yzyln bandan itibaren, genellik
le vassallerinin basklarna yenik dtler. Byk laik prenslikler
de, buna karlk, grebildiimiz kadaryla, bir sonraki yzyln
(185)

246

Louismn Ta Giymesi, p. cit., v. 83.

sonuna kadar bu konuda srekli olarak oynak bir rf egemen ol

mutur. Bir Anjou fiefinin Saint Saturnin fiefinin tarihini,
kont Foulque Nerra ve Geoffroi Martel dnemlerinde (987-1060)
izleyebiliriz (186). Kont fiefi yalnzca, vassalin komu bir eyalete
giderek, hizmetlerini aksatarak bir sadakatsizlik gstermesi ha
linde geri almakla kalmamaktadr. Bunun yannda aile haklarna
herhangi bir sayg duyduunun en ufak bir belirtisi yoktur. 50 yl
lk bir sre iinde, fiefte birbirlerini izleyen 5 kiiden sadece
ikisi iki karde kan bayla bal olarak gzkmektedir. On
lar da birbirlerinin arkasndan gelmemekte, aralarna bir yabanc
girmektedir. ki valyenin yaamlar boyunca, Saint Satumini
korumaya layk grlm olmalarna ramen, soylarnn kaderi
hakknda bir bilgi yoktur. Gerei sylemek gerekirse, hibir ey
erkek ocuk braktklarn iaret etmemektedir. Ama, her iki kar
dein de erkek ocuk brakmadklarn kabul etsek bile, bilgileri
mizi borlu olduumuz ok ayrntl kayman bu konudaki sessiz
lii ok anlaml grnmektedir. Vendme rahiplerinin haklarn
saptamaya ynelik bir belgeden rendiimize gre ise, balang-,
ta rahiplerin elinde olan toprak mlkiyeti, eitli miraslar nede
niyle onlarn elinden kabiliyordu ve bu durumlarda rahipler mal
larn geri alabiliyorlard. Bunun yaplabilmesi de, mirasnn mlk
ten mahrum edilmesinin gayrimeru saylmamasyla ilgiliydi.
Ama, bylesine bir oymaklk, o zamandan beri, adeta anormal
saylmaya balanmt. Anjouda bile, 1000 yllan civarnda, ba
lca kale muhafz senyr slaleleri olutu. Dier yandan, 1066da
Norman fiefi evrensel olarak miraslara aktarlabilir nitelikte
saylmaktayd. nk, ngiltere'ye ithalini grdmz bu kuru
mun, bu nitelii orada hi tartma konusu edilmemiti. 10. yz
ylda eer bir senyr, raslant olarak fiefin rsiliini tanmsa, bu
tavizi ak terimlerle tenlik belgesine kaydettirirdi. 12. yzyln
ortasndan itibaren durum tersine dnmtr : Artk, kaydettiril
mesi gereken, istisnai bir durum haline gelen, fief temlikinin sa
dece ilk tasarruf edenin yaamyla snrl olmas durumudur. Ar
tk, genel kan, rsilikten yana almaktadr. ngiltere'de olduu
gibi, Fransa'da da bu tarihte, fief diyen, miras braklabilen bir
mlk kastetmektedir, rnein, bu balamda kilise cemaatleri es
ki konuma tarzlarnn tersine olarak, rsilii mevcut adamlarna
reddettiklerini syledikleri zaman, bundan kastettikleri, bunlarn
(186)

Mtais, Cartulaire de VAbbaye Cardinale de la Trint de Vendme,

C. F, Nu. L X V I ve LX V II.

247

ellerindeki topraklarn miraslarna gemesini reddettikleri de

il, yalnzca onlarn ocuklarnn hizmetini babalarndan sonra ka
bul etme zorunluunu reddetmeleridir. Karolenj dnemi miras
larna hakllk kazandran bir olgu da, birok geri alma fiefinin
varlyd. Bunlarn balangtan itibaren aile mlk niteliinde?
olmalar, son Karolenj'1er ve ilk Capet'ler dneminde, her trl
toprakta, oulun babasnn yerine gemesini zorunlu hale getiri
yordu. Her yanyla bir hukuksal bilinlenme dnemi olan ikinci
feodal a boyunca, bu durum hukuk haline dnmtr.
III. Evim : mparatorluktald Durum
Fiefin evriminin temelinde yer alan, toplumsal glerin at
mas, hibir yerde Kuzey talyadakinden daha net deildir. Lombard krallnn feodal toplumunu, mertebe sralamas iinde g
zmzde canlandralm. Tepede kral yer almaktadr. Bu kral 931'
den beri baz ksa kesintilerle, ayn zamanda Germanya kraldr
da. Daha sonra Papa tarafndan kutsanarak, mparator olmutur.
Kraln hemen altnda, Kilise ve kl baronlar yer almaktadr. Da
ha aada da bu baronlarn mtevazi vassalleri bulunmaktadr.
Bunlar kraln dolayl vassalleri olduklarndan vavasseur olarak
anlmaktadrlar. 11. yzyln banda ciddi bir mcadele, son iki
grubu blmektedir. Vavasseurler fieflerinin aile mal olduunu
savunmakta, yksek baronlar da bunun tersine, temlikin yaam
boyu olduu ve srekli olarak geri alnabilir nitelii zerinde s
rar etmektedirler. 1035'de nihayet bu srtmeler gerek bir s
nf savama yol amtr. Milano ve evresi vavasseurleri yeminle
biraraya gelerek, oluturduklar orduyla, kodamanlarn ordusunu
byk bir bozguna uratmlardr. Uzaktaki Almanyasnda bu
karklklardan rahatsz olan mparator II. Conrad Kuzey tal
yaya gelmek zorunda kalmtr. Kendinden nceki, mparator s
lalesi Ottonlann hereyden nce kilise topraklarnn devredil
mezliine inanan politikasn terkederek dk dzeydeki vassallerin tarafn tutmutur. mparatora gre, talya hl bir yasa l
kesi ve yasaya a bir lkedir. Bu nedenle, 28 Mays 1037'de, ko
rumas altna ald kk vassaller lehine yaynlad emirname
ler araclyla gerek bir yasama faaliyetine girimitir. Ald bir
karara gre, artk bundan sonra senyr byk bir laik baron,
bir piskopos veya bir manastr barahibi veya barahibesi olan
btn beneficiumlar olduu kadar, bunlarn bu topraklardan yap
tklar temlikler sonucu oluan beneficiuml&r da, hak sahibinin

248

olu, torunu veya erkek kardei lehine artk irsi saylacaklard.

Alleu sahiplerinin yaptklar temliklere dair en ufak bir ifade bu
lunmamaktadr. yle grnyor ki, Conrad bu yasamay hkm
dar niteliinden ok, feodal hiyerarinin bakan olma niteliini
n planda dnerek yapmtr. Bylece, kk ve orta valye
fieflerine ulam oluyordu. Davrannda, o ann gereklerine bir
cevap verme endiesi ve zellikle de vavassetrlerin balca d
man, Milano bapiskoposu Aribert'e duyduu kiisel kinin izleri
grlebilir. Ama, bunlarn tesinde, anlk kar ve kinlerini aa
rak uzaklar grd de sylenebilir. Merkezi otorite iin her za
man tehlike unsuru olan byk feodallere kar, Conrad bizzat
onlann silahl gleri iinde bir cins destek aryordu. Bunun ka
nt, yasa silahm kullanmasnn mmkn olmad Almanyada
ama en azndan kral mahkemelerinin yarglama tarzn istedii
yne evirtmitir , ayn amaca, baka aralarla ulamay dene
mi olmasdr. Almanyada saray kilisesi rahibinin tanklna gre,
babalarna temlik edilen beneficiumlann ocuklarndan alnamyacam syleyerek, valyelerin kalbini kazand.
Gerei sylemek gerekirse, mparatorun rsilik lehine mda
halesi, zaten yansndan fazlas tamamlanm bir evrimin izgisi
zerinde yer almaktayd. 11. yzyln bandan itibaren Almanyada,
u veya bu fief zerinde miras hakkn koruyan zel anlamalar
grlmemi miydi? 1069'da Lorraine dk Godefroy, valyelerine
yapt cret temlikleri zerinde serbeste tasarruf edebileceini
dnerek, bunlan bir kiliseye verince, bylece mlkszletirilen
sadk bendelerin komutanlar o kadar yukarlara kmtr ki,
dkn lmnden sonra, yeni dk kiliseye verilen bu armaan
bir bakasyla deitirmek zorunda kalmtr (187). Yasac talya
da; nisbeten gl yaalann egemen olduu Almanyada; yasasz
ve uygulamada hemen hemen kralsz Fransa'da, gelime erileri
nin paralellii, siyasal karlardan ok daha derin glerin etki
lerini belirlemektedir. Bu en azndan olaan fiefler iin geerlidir.
Alman ve Italyan feodalitelerinin her yerdekinden daha etkin bir
merkezi g araclyla tarihe vurduklar zgn damgalarn, on
larn vekr fieflerini kar karya braktklar kaderde aramak
gerekir.
mparatorluk dorudan sz konusu olduunda, II. Conradm
yasas onu kapsamna almyordu. Ortada sadece kan hakkna yat
kn bir nayrg kalyordu. Ama bu nyarg imparatorlukta hi de
(187)

Cantatorini S. Huberii, s. 581-82.

249

etkisiz deildi. 9. yzyldan itibaren bu son derece saygn gelenee,

ancak istisnai durumlarda, aykr davranlyordu. Bunda baa
rl olunabiliniyor muydu? Kronikilerin bize yanksn tadklar
kamu oyu genelde tarafldr. Fiilen, iyi bir hizmetkrn dllendi
rilmesi veya ok gen bir ocuk ile pek emin olmayan birinin elen
mesi sz konusu olduunda, rsilie yatkm gelenein engelleri alabilmekteydi. Ayrca, bu tarzda mlkszletirilen mirasya bir
baka toprak, tazminat olarak verilebiliyordu. nk, kontluklar
ancak ok az sayda aile iinde elden ele geiyordu. Bu durumda
da, teker teker alndklarnda, kontluklarn irsi olmasndan nce,
baz aileler iinde kontluk meslei irsi hale gelmiti. En byk
yerel komutanlklar, yani ular ve dkalklar da uzun sre, mpa
rator otoritesine tabi olarak kalmlardr. 10. yzyl boyunca, r
nein Bavyera dukalnn iki kez, bir nceki dkn olunun elin
den kat grlmtr. Bu ayn ekilde, 935'de Misnie ucu, 1075
de de Lusace uu iinde olmutur. Orta a Almanya'snn alk ol
duu bir gerilikle, mparatorluun balca erefleri sonu ola
rak 11. yzyln sonuna kadar, Fransadakilerin Kel Charlesa ka
dar izledikleri kaderi izlemilerdir.
Ama yalnzca bu tarihe kadar. 11. yzyl boyunca rsilik ha
reketi zaten artan bir hzla ilerlemekteydi. Bizzat II. Conrada ait
bir belgede bir kontluun irsi olarak tevcih edildiini grmekteyiz,
Conrad'm torunu IV. Henri, torununun olu V. Henri ayn, nitelii,
Carinihie ve Savabya dukalklaryla, Hollanda kontluuna tanm
lardr. 12. yzylda ise, rsilik ilkesi artk tartma ddr. Bura
da da kraln senyrlere tanmak zorunda kald haklarn aynm,
senyrler de kendi vassallerine yava yava tanyacaklardr.
IV. ntikal Hukuku Asndan Fief'in Geirdii Deiiklikler
Babann yerine geebilecek bir oul, bir tek oul: bu varsa
ym, zmlememiz iin iyi bir hareket noktas salayabilir. Ger
ek aslnda daha az basittir. Genel kan, kan haklarn tanmaya
yneldii andan itibaren kendini ok deiik aile durumlarnn kar
snda bulmutur., Bu her zel durum, kendine zg sorunlarla or
taya kyordu. eitli toplumlann bu zorluklar nasl zdklerine
dair zet bir inceleme, bizzat yaamn iinde fief ve vassalik bada
meydana gelen deiiklikleri kavramamza olanak verecektir.
Oul, veya onun olmad durumlarda torun, baba veya dede
nin salnda dahi, yardmcs olduklar fieften dolay yklenilen

250

hizmetlerin, doal devam ettiricileri saylmaktaydlar. Bir erkek kar

de veya yeen, bunun tersine, olaan olarak kariyerlerini baka
yerde yapmaktadrlar. Bu nedenden tr, yatay mirasn tannma
s, eski beneficiumun saf haliyle aile mal varl haline dn
mesine yol amaktayd (188). Bu konudaki direnmeler, zellikle
Almanya'da gl olmulardr. 1196da mparator VI. Henri, b
yk baronlarndan bir baka rsiliin, yani mparator tacnn rsiliinin tannmasn talep ederken, bunun bedeli olarak fieflerin
yatay intikalini cmert ibir ba olarak onlara tanyabilirdi. Ama,
bu proje sonuca ulaamad. Bunun nedeni, ilk temlik belgesinde
yer alan veya 13. yzyldaki mparatorluk yksek grevlilerinin
fieflerine ilikin olduu gibi, rften ileri gelen bir engel deildi.
Asl neden Orta ada Alman senyrlerin, nesebleri dndaki
miraslarna, fieflerinin intikal ettirilmesine asla yanamamalanyd. Ama, bu durum yatay miraslara bazen ltuf biiminde tem
likte bulunmalarn engellemiyordu. Dier taraftan, bir ayrm
getirmenin mantkl olaca dnlmt. Varlan sonu, fiefin
ilk sahibinden sonraki kuakta, her bir yana intikal edebileceiydi.
Ama, ilk kuaktan tesine intikal olmuyordu. Lombard hukuku
nun zmlemesi ite byleydi. Bu zmleme, Fransa ve ngil
tereye de ilham verdi. 12. yzyldan itibaren bu hkmler yeni
yaratlan fieflerin kurulu belgelerinde sklkla yer almaya bala
dlar. Ama bu durum bu lkelerde kamu hukukunun ihlali ni
teliinde olmaktayd. nk, Bat krallklarnda, fiefin aile ml
kiyetine doru ilerlemesi, btn yaknlarn lehine bir nitelik kaza
nacak kadar gl olmutu. Bunun- tek istisnas, feodal rfn hiz
met esas zerine kurulmu olmasndan kaynaklanan bir olguydu.
Ingiltere'de, bu balamda, len vassalin yerine babasnn gemesi
uzun sre kabul edilmedi. Askeri bir fiefin intikali, ortaya bir
paradoks kmadan, genten ihtiyara doru olamazd.
Kadnlarn mirasa girmelerine izin vermek kadar fiefin do
asna aykr birey olamyaca dnlyordu. Bunun nedeni,
Orta a dncesinin bunlarn komuta yetkisini kullanamaya
caklar inancnda olmas deildi. Hi kimse baronluk kuruluna, o
srada olmayan kocasnn yerine baronesin bakanlk etmesi kar(188)

Ancak, erkek kardeler erkenden zel ayrcalklardan yararlanr ha

le geldiler II. Conradn yasasna baknz hatta bazen bu ayrca
lklar, baz halk yasalarnda en eski kuaa hak tanyan tavr gerei,
ilgilinin oluna kar ncelik tanmaya kadar varmlardr;
kz. :
G. Baraud, in, Bullet. Soc. Antiquaires Ouest, 1921.

251

snda armyordu. Fakat, asl neden, kadnlarn silah tama*

malaryd. 12. yzyl biterken, Normandiyada kadnlara tanmaya
balanm olan, mirasa girme hakknn Aslan Yrekli Richard ta
rafndan kaldrlmasndan sonra, Capet hanedanyla bitmez tken
mez bir savan balamas olduka karakteristiktir. Kurumun z
gn karakterini en kskan ekilde korumaya alan hukuk sis
temleri Lombard hukuk doktrini, Latin Suriyesi rfi hukuku
lar, Alman hkmdar yasamas ilke olarak, erkek mirasya
tandklar haklar kadn mirasya tanmamakta direnmeye asla
son vermediler. VI. Henri'nin byk vassallerine, yana doru in
tikalde olduu gibi, kzlara da miras hakkn tanmas, Almanya'
da sadece erkeklerin miras olmalar kuralnn ne kadar canl ol
duunu kantlamaktadr. Fakat, tarihsel olgular, baron kansnn
beklentileri konusunda ok ey sylemektedirler. Staufenin vas
sallerine yem olarak verdii bu ltf, stanbul Latin imparator
luu kurucular, gelecekteki imparatorlarndan srarla talep ede
ceklerdir. Fiili olarak, kuramsal dnlnce, kadnn mirastan
dland yerlerde bile, ok erken tarihlerden itibaren birok is
tisna belirmiti. Senyrn dikkate almama hakkna sahip olma
sna ramen, bazen u veya bu zel rf karsnda veyahut da tem
lik szlemesine konulan bir madde karsnda, eilmek zorunda
kald grlmekteydi. rnein, 1156da Avusturya dukalnn in
tikalinde byle olmutu. Fransa ve Norman ngilteresinde, bu ta
rihten ok nceleri, oul olmad zaman kz ocuklara; hatta eit
dzeyde erkek akraba olmadnda kadn akrabalara, fief zerin
de olduu kadar, dier mallar zerindeki haklarn da intikal et
mesi, karara balanmt. Bunun byle olabilmesinin nedeni, ka
dn hizmet etmekten aciz olsa bile, bunu onun yerine kocasnn
yapabileceinin abucak anlalm olmasyd. Karakteristik bir
paralellikle, ilk vassalik rfn, kz ocuk veya damat lehine sap
maya balad en eski rneklerin tamam, miras hakkn da ilk
salayan ve zaten artk kiisel hizmetin ide ortadan kalkt byk
Fransz prensliklerinde ortaya kmaktadr. Balca Burgonya Kon
tumun kznn kocas olan Robert slalesinden Otton, bu birleme
sayesinde, 956dan itibaren gelecekteki dk nvanmn maddi temeli
olan kontluklar eline geirmiti. Bylece kadn cephesindeki ne
sebin miras haklan hemen hemen kadnlarn kiisel miras haklanyla birlikte tannmt. Yani kadn, miras ald gibi brakabili
yordu da kk veya byk feodal soylar, nlerinde evlilik si
yasetinin yolunun aldn grdler.

252

Erikin olmayan bir mirasnn varl, balangtan itibaren

feodal rfn zmeye alt sorunlarn en etrefillerinden birini
ortaya karyordu. yk edebiyat, byk miras tartmasna, ter
cihan hep bu adan yaklamakta pek de haksz deildi. Bir o
cua, askeri bir temliki vermek ne byk mantkszlkt! Ama,
k her trl haktan mahrum etmek ne vahet! Bu ikilem
den kabilmek iin gereken zm, 9. yzyldan itibaren dnl
meye baland. Ya tutmayan miras olarak kabul ediyordu.
Ama, vassal grevlerini yerine getirebilecei duruma gelinceye ka
dar, geici bir ynetici onun yerine fiefi tutacak, yemin edecek ve
hizmetleri yerine getirecekti. Buna bir veli demeyelim. nk,
fiefin btn yklerinin stne bindii geici ynetici ayn zaman
da ocua kar, ona bakmaktan baka hibir ykmllk altna
girmeden, btn gelirleri kendi hesabna edinebilmekteydi. Byle
bir geici vassal kurumunun ortaya kmasnn, lnceye kadar
olduu dnlen, vassalik ba kavramna hissedilir bir darbe
vurduu kabul edilmesine ramen, bu kurum ok mutlu bir e
kilde, aile duygusu ve hizmet ihtiyac arasnda uyum salyordu.
Bu uyum o kadar yararl grld ki, onu salayan kurum, Frank
mparatorluundan kaynaklanan btn fieflerde geni bir uygula
ma alan buldu. Sadece, feodal karlar dorultusundaki istisna
rejimlerini oaltmaktan pek holanmayan talya'da, basit velayet
sistemiyle yetinildi.
Bu arada, ksa bir sre sonra, ortaya ilgin bir sapma kt.
Fiefte, ocuun yerine geebilecek kimseyi, ocuun akrabalar
arasndan semek en uygun zm olarak gzkmekteydi. Balan
gta, yle grnyor ki, evrensel kural bu nitelikte oldu. Birok
rf de uzun sre bu biime sadk kaldlar. Eskiden, babasna ve
rilen sz gerei, bizzat senyrn de yetime kar bir takm dev
leri olmas nedeniyle, ocuun kklk halinin devam srasnda,
senyrn akrabalarn aleyhine, bizzat vassalinin yerine geebilece
i dncesi belirdi. Bu dnce, balangta abes bulundu. n
k, senyrn topraa deil, adama ihtiyac vardr. Fakat, gerekler
ilkeleri ok abuk yalanladlar. Senyrn, ocuun bir yakn ye
rine geici ynetici olmasnn en eski rneklerinden birinin Fran
sa kral IV. Louis ile, kralln en byk ereflerinden biri olan
Normandiya'nm ok gen varisi arasnda gereklemi olmas, zel
likle dikkat ekicidir. Kral iin, bizzat Bayeux veya Rouenda Normandiyaya komuta etmek, dukaln bir naibin, tam gvenilmesi
mmkn olmayan yardmyla idare edilmesinden ok daha iyiydi.
Birok blgede, senyrn bizzat kendisinin geici ynetici olma

253

ya balamas, fiefin bir ekonomik iletme olarak deerinin, onun

sayesinde gelecek hizmetlerin deerini amasyla birlikte ortaya
kmtr.
Bu uygulama, hibir yerde, vassal rejiminin her hal- krda
tepedeki gler lehine rgtlendii Normandiya ,ve ngilteredeki
kadar, kk salamamtr. ngiliz baronlar bu uygulamadan, senyrleri kral olduunda, zellikle rahatsz olmaktaydlar. Ama, bu
na karlk, bunu kendi b a m lla rn a kar uyguladklar zaman
da bir yarar saladklarndan tr memnun oluyorlard. 1100'lerde geici yneticiliin aile iinde kalmasn saladlarsa da, bu
nun l bir kural olmasn ya engellemeyediler, ya da engellemek
istemediler. Gene ngiltere'de kurum ilk kapsamndan o kadar sap
t ki, senyrlerin en bata Kral sklkla, ocuklarnn muha
faza ve bakmn fieflerinin ynetim hakkyla birlikte sattklar
grld. Bu cinsten bir armaan Plantagent'lerin evresinde, en
ok istek uyandran dllerden biriydi. Gerekte, bylesine erefli
bir grev sayesinde, atolarda asker bulundurmak, rantlara el koy
mak, ormanlarda avlanmak veya yiyecek depolarm boaltmak ola1
namn ele geirilmesi ok gzel birey olmakla birlikte, toprak
lar bam ufak bir blmn meydana getirmekteydiler. Miras
nn ahs ok daha deerliydi. nk, koruyucu senyr, ileride
greceimiz zere, gen ocuu sras geldiinde evlendirme hak
kna sahipti. Bu hakk da ticaret konusu yapmaktan geri kalmyor
du.
lke olarak fiefin blnmez nitelikte olmas son derece ak
nedenlere dayanmaktayd. Burada kastedilen kamu grevi iniydi?
Eer bu paylalrsa, stn otorite, hem kendi adna yrtlen
komuta yetkilerinin zayflamas; hem de bunlarn denetiminin daha
da glemesi tehlikeleriyle kar karya kalrd. yleyse, basit
valye fiefleri mi kastediliyordu? Bunlarn paralanmas, hizmetle
rin yerine getirilmesini gletiriyor, daha dorusu, fieften pay
alanlar arasnda hizmeti paylara gre datmak karklklar kar
tyordu. Dier yandan, bir tek vassalin geimine yetecek biimde
hesaplanm olan ilk temlik, birden fazla kiinin ayakta durmasna
yetmeyeceinden, ya onlarn kt silahlanmalarna, ya da talihle
rini baka yerlerde denemelerine yol aacakt. Bylece, temlikle
rin irsi hale gelmelerinden sonra, onlarn birtek miras} a inti
kalleri uygun grlmtr. Fakat, bu noktada feodal rgtlenme
nin gerekleri, intikal hukukunun olaan kurallaryla atmaya
dmektedir. nk ,intikl hukuku, Avrupa'nn byk blmn

254

de ayn mertebedeki miraslarn eitliinden yanadr. atan g

lerin etkisiyle, bu byk hukuksal anlamazlk, yer ve zamana g
re farkl zmlere ulamtr.
lene eit derecede yakn miraslar konusunda, ilk byk
glk ortaya kyordu. rnein, lenin erkek ocuklar arasn
dan tek miras nasl seilecekti? Yzyllar sren soylu hukuku
ve hanedan hukuku, bizi en byk ocua bir cins ncelik atfet
mee altrmlardr. Ancak, bu kural gerekte, bugnk toplu
mlunuzun zerinde oturduu birok mitos'a benzemektedir. r
nein, ounluk yanlgsnda olduu gibi. Bugn dnlmektedir
ki, daha byk saydaki insan, muhaliflerin bile meru szcleridir.
Kral saraylarna varncaya kadar en byk evlat ilkesi, Orta ada
birok direnme pahasna kabul edilmitir. Baz krsal blgelerde
ok gerilere kadar uzanan rf, erkek ocuklardan birini yeliyordu,
ama bu en kk ocukt. Sz konusu olan bir fief miydi? ilk uy
gulamann, senyre vassalin oullan iinden, en uygun grdn
seme hakkn tandn sanmaktayz. 1060larda Katalonyada ku
ral hl byleydi. Bazen de baba kendi devamm bizzat kendi se
ip, onu salnda hizmetlerin grlmesine az ok ortak edip, e
fin seimine sunuyordu. Veyahut da miraslar itirak halinde ka
lyorlar ve temlik ortak hle geliyordu.
Bu eski uygulamalar, Almanya'da olduu kadar hibir yerde
uzun sreli olamadlar, 12. yzyl boyunca bu kurallar orada hl
btnyle egemendiler. Bunlarn yannda, en azndan Saksonyada
rastlanan bir rf, aile bann derinliini ifade ediyordu. Erkek
ocuklar, mirasn kime deceini aralarnda belirliyorlard. Do
al olarak, uygulanan yntem ne olursa olsun, seilen ounlukla
en byk ocuk oluyordu. Fakat, Alman hukuku bu tercihe, ^orunlu
bir konum getirmekten iddetle kanyordu. Bu bir airin dedii
gibi, welche bir uygulama, bir yabanc oyunuydu (189). 1169'da
bizzat mparator Frederic Barbarosun taht kk oullarndan
birine brakt grlmemi miydi? Bylece, miraslar arasnda
net bir ayrm ilkesinin olmamas, uygulamada blnmezlik kura
lna uymay ok zorlatryordu. Gene bu nedenle, imparatorluk
topraklarnda ayn kandan insanlar arasndaki eitlik kuralna
kar olan eski cemaatler, krallk ve prenslik glerinin feodal po
litikalarnda, baka yerlerde olduu gibi, bir kar destek bulam
yorlard. Vassallerinin hizmetine Fransada olduundan daha az ba(189)

Wolfram von Eschenbach, Parzival, I, str. 4-5.

255

ml olan Almanya kral ve yerel yneticileri, Karolenj mparator

luu tarafndan braklan at sayesinde, kendi komuta yetkilerini
bizzat yrtebildiklerinden, fief sistemine doal olarak daha az
dikkat sarfediyorlard. zellikle krallar, hemen hemen istisnasz
1158de Frederic Barbaros'un yapt gibi kontluk, u ve du
kalklarn paralanmamas konusunda zecri tedbirler alyorlard.
Daha bu tarihte, en azndan kontluklarn daha kk paralara
blnmesi olgusu kendini ortaya koymaya balamt. 1255'de bir
dukalk nvan, yani Bavyera dkal, ilk kez olarak dukaln top
raklaryla birlikte blnmt. Olaan fieflere gelince, 1158 yasas
bunlarn paralanmalarnn meru olduunu kabul etmek zorunda
kalmt. Sonu olarak, landrecht, lehnrecht zerinde egemenlik
kurmu oluyordu. Bunun tepkisi olduka sonralar, Orta a'm
sonlarna doru ve baka glerin etkisiyle gelmitir. Byk prens
liklerde, bizzat prensler o kadar gayretle ve intikal yasalarndan
yararlanarak oluturulan topraklarn paralanmam nlemeye y
nelmilerdi. Genel olarak, btn fiefler iin, erginlie eriememi
lerin hakkn koruma bahanesiyle, en byk evladn tek miras
olmas ilkesinin getirilmesiyle, soylu mlkiyetin glendirilmesi
konusunda bir ara salanm olundu. Bylece, hanedan endieleri
ve snf karlar, ge de olsa, feodal hukukun gerekletirmekte
aciz kaldn, baardlar.
Fransann byk blmnde evrim olduka farkl izgiler iz
ledi. Birok kontluun birletirilmesiyle oluturulan byk yerel
prensliklerde, krallar bu g birliklerini lkenin savunmasnda kul
lanabildii srece, onlar oluturan kontluklarn paralanmalarn
engellemekte bir yarar grmediler. Fakat, ok ksa srede yerel
gller, krallk iin hizmetkrdan ok rakip haline dnmler
di. Kontluklar tek balarna alndklarnda, bunlarn nadiren b
lndkleri grlyordu yani kontluk says artmyordu. Buna
karlk, olaya bir btn olarak bakldnda, kont oullarnn hep
sinin miras paylarn ayrdklar grlyordu. Bylece, kontlukla
rn meydana getirdii demet, her kuakta biraz daha dalyordu.
Prens hanedanlar abucak tehlikenin bilincine vardlar ve bura
da daha nce, urada daha sonra, bu soruna en byk evlat ilke
siyle are getirdiler. 12. yzylda aa yukar her yerde bu kuraln
egemenlii salanmt. Almanyada olduu gibi, ama ondan daha
erken bir tarihte, eskinin byk komuta mevkileri tekrar bln
mezlik ilkesine dnmlerdi. Artk fief de, Devlet de yeni bir tip
tendi.
256

Daha az nemli fieflere gelince, feodalitenin bu en sevdii top

raklarda, hizmete duyulan ihtiyalar, ok daha fazla nemli olduk
larndan, birka el yordamndan sonra, bunlar da ak ve kesin bir
ekilde, en byk evlat yasasna balandlar. Ancak, eskinin ya
am boyu geerli temlikleri aile mlkleri haline dnrlerken, son
radan doanlar mirastan kartmak zc oluyordu. Yalnzca, baz
istisnai rfler, rnein Caux blgesininki gibi, ilkeyi sonuna ka
dar tam anlamyla uygulamlardr. Dier yerlerde ise, en byk
oulun kardelerine geim olanaklar salamaya ahlaken ykml
olduu ve hatta baba topraklarndan 'baz paralarn kullanm hak
kn onlara brakmas gerektii kabul edilmitir. Bylece, ok sa
yda blgede, genel olarak parage (slale) adyla anlan bir ku
rum olumutur. Sadece en byk oul senyre biat ediyor ve bu
na bal olarak da btn hizmetleri tek bana ykleniyordu. K
k kardeleri ise, paylarm ondan alyorlard. Bazen de, le de
Franceda olduu gibi, aile ba bu yaknlar arasnda, dier her
trden ba gereksiz hale getiriyordu. En azmdan, balca fief ile
buna balantl fiefler kuaktan kuaa geip de, ilk akrabalarn
nesepleri arasndaki akrabalk ilikilerinin sadece kan bayla yetinilemeyecek kadar birbirlerinden uzaklam olduu gne kadar
bu kural srmtr.
Hereye ramen, bu sistem, paralanmann tm sakncalarn
engellemekten uzaktr. te bu nedenle, fetihle beraber girdii n
gilterede, 12. yzyln ortasna doru terkedilerek, yerine kesin b
yk evlat ilkesi uygulanmtr. Normandiyada da, orduyu olu
turmak iin, feodal ykmllklerden en yksek yarar salama
sn bilmi olan dkler, miras birok valye fiefini ierdii za
man, bunlar miraslara teker teker datmak mmkn olduun
dan, parage sistemini asla kabul etmemilerdi. Ama, eer fief
tek ise, bu btn bir ekilde en byk erkek ocua intikal et
tirilmitir. Fakat, askerlik hizmetinin selametine ynelik bu kst lamalar, ancak olaanst gl ve rgtleyici bir yerel otoritenin
varl halinde mmknd. Fransann geri kalan blgelerinde, en
zndan genellikle baronluk olarak anlan byk fieflerin paralan
mamas iin, rfi kuram istedii kadar gayret sarfetsin, hemen her
zaman miraslarn tamam, miras aralarnda paylayorlard. Sa
dece en byk oula ve onun devamna biat edilmesi, eski bln
mezlik kuralndan bireyleri muhafaza ediyordu. Daha sonra, bu
kalnt feodal kurumlann son paralarnn ykld sralarda, orta
dan silinmitir.

257

Irsilik bir hak ohnadan nce, uzun sre bir ltuf olarak kal
mt. Bu durumda, yeni vassalin senyrne olan kranm bir
armaanla gstermesi uygun karlanyordu. Bu uygulamann 9.
yzyldan itibarenki varl kantlanmtr. Oysa, z itibariyle,
tamamen rfe dayanan bu toplumda, btn arzuya bal armaan
larn bir sre sonra zorunluk haline dnmeleri kaderleriydi. Bu
uygulama, etrafnda ok sayda rnek bulduundan, kolaylkla ku
ral haline dnt. Hi kukusuz, olduka eski bir dnemden beri,
bir senyre kar hizmet ve dentiyle ykml bir kyl topra
nn tasarrufunu elde edebilmek iin senyrden, hi de bedavaya
verilmeyen bir temlik belgesi almak gerekiyordu. Oysa, fief iste
dii kadar, ok zel trden bir temlik olsun, Orta a Dnyasn
niteleyip karmakark gerek haklar a iine, o da karmak zo
runda kalmt. Bu balamda, bata bir armaandan yola karak,
sonunda zorunlu bir dentiye dnen, miras hakknn senyre
tannmas karl alnan bedel, btn snflar iin benzer adlarla >
anlmaya balamlardr. Bylece, Fransada intikalden tr al
nan ve relief (geri alma), rachat (geri satn alma), bazen de mainmorte (miras hakkm satn alma) adlarn tayan vergiler, bir vassal iin olduu kadar bir serf iin de kullanlyorlard.
Tamamen feodal olan relief (geri alma), baz zelliklerinden
tr, brlerinden ayrlyordu. 13. yzyla kadar birok benzeri
ykmllk gibi, ounlukla en azndan parasal olarak ayni
olarak deniyordu. Fakat, bir kylnn mirassnn bir ba hay
van dedii yerde, bir askeri vassalin mirassnn bir atn sava
koumlarm demesi gerekiyordu. Bu, ya atn kendisi, ya silah ve
koumlar, ya da ikisi birden olabiliyordu. Bylece senyr, ok
doal olarak, taleplerini topran ykml olduu hizmetlere uyar
lam oluyordu (190). Bazen miras bu sava koumu yerine, kar
lkl anlama sonucu, deeri kadar paray da deyebilirdi. Bazen
de atn koumunun yannda nakdi bir vergi de birlikte istenebilir
di. Hatta bazen, dier tm denti tarzlar uygulama d kaldm(190)

258

Baz tarihiler bu demeyi, senyrlerin eskiden vasallerini bizzat do

natma zorunda olmalaryla aklamaktadrlar, sava atnn koumla
r bu durumda sylendiine gre, vassalin lmyle senyre geri d
nyordu. Fakat, olunun da sras gelince vassal, olmaya balama
syla, bu iade anlamszlat. Feodal geri alm a e yakn ykml
lkler arasndaki ak benzerlikler, burada nerilen aklamann he
saba katlmasn gerektirmektedir: rnein, baz mesleklere girilir
ken senyre denen giri aidatlar, ykmlln mesleiyle ilgili
nesneler olmaktayd.

dan, bu miras vergisinin tamam nakdi olarak talep edilebilirdi.

Tek kelimeyle, farkllk ayrntda ve hemen hemen sonsuzdu. n
k, rfn ilemesi sonucu, ounlukla balangta, kaprisli raslantlardan doan uygulamalar, blgeye, vassal gruplarna, hatta fieflere gre billurlamlard. Sadece, temel farkllklarn tehis koy
mada bir deeri vard.
Almanya'da erkenden relief zorunluu, hemen sadece kle k
kenli olan senyrlk memurlarnn elinde olan dk dzeyli fici
lere uyguland. Bu da hi kukusuz Orta a Almanya'snn yaps
iin ok karakteristik olan, snflar ve mallar hiyerarisinin ifade
biimlerinden biriydi. Bunun yansmalar olduka nemli olmu
tur. 13. yzyln sonlarna doru, hizmetlerin gerilemesi sreci so
nunda, fieften asker elde etmek hemen hemen olanakszlanca,
Alman senyr buradan hibir ey elde edemez hale geldi. Bu zel
likle devletler iin ciddi bir gelimeydi. nk, prensler ve kral
lar, en zengin ve en ok fiefe sahip olarak, buralarn gelirlerine
bamlydlar.
/
Bat krallklar ise, bunun tersine, fiefin hizmet kayna olarak
hie indii, ama gelir kayna olarak verimli olmaya devam ettii
bir gei aamas yaadlar. Bu gelirlerin de balcas, bu blgede
ok yaygn bir uygulama alan bulan reef idi. 12. yzylda ngil
tere krallar relief sayesinde muazzam fonlar elde ediyorlard. Fran
sada Philippe Auguste ona Loire zerinde bir geit salayan Gien
mstahkem mevkiinin sahibinden, relief almama karl olarak
elde etmiti. Kk fiefler kitlesi iinde, senyrlk dncesi b
tnyle, dikkate deer olarak, sadece bu intikal vergilerini gr
yordu. Bu balamda, 14. yzylda Paris blgesinde resmen kabul
edildiine gre, bir sava atnn donatlm olarak senyre veril
mesi, vassali tamamen negatif bir zorunluk olan, senyre zarar
vermeme dndaki, btn ykmllklerden kurtaryordu. Ancak,
fiefler giderek aile mal varl iine katldka, miraslar artk bir
hak olarak gzken temlik belgelerini elde edebilmek iin, kesenin
azn amaya pek yanamak istemiyorlard. Bu ykn kaldrlma
sn salamaktan aciz olmalarna ramen, uzun dnemde nemli
lde hafifletilmesini salayabilmilerdir. Baz rfler bu vergiyi
sadece, irsi balantlar daha az salam olan yatay akrabalar iin
muhafaza ettiler, zellikle 12. yzyln banda toplumsal merdi
venin yukarsndan aasna doru gelien bir harekete uygun ola
rak her seferinde hakem marifetiyle veya etin pazarlklar so
nucu, tutarn saptanmas yerine, deimez bir biimde derecelen259

ini tarifeler ikame edildi. Eer Fransada yayn bir adete gre
topran yllk geliri kstas olarak almyorsa, byle bir temelden
hareket eden deerlendirme, para deerindeki oynamalarn etkisin. den kurtulmu oluyordu. Buna karlk, denti hadlerinin bir de
faya mahsus olmak zere nakit cinsinden kesinletirildii yerlerde
.Bunun en nl rneini ngiliz Magna Cartas vermektedir
bu vergi, 12. yzyldan gnmze kadar, srekli olarak sabit tm
borlarn ,kaderini izleyerek, devaml anmtr.
Bu arada, bu arzi haklara yneltilen dikkatler, intikal soru
nunun terimlerinin deimesine yol amtr. Fief sahibinin yann
da tuttuu akrabalar hizmetlere katlmaktaysalar da, relief'in k
rn azaltyorlard. nk, relief sadece, ailenin en byk ocuk
zincirinde meydana gelen intikallere bal olarak almyordu. Hiz
metlerin hereyden nemli olduu srece rahatlkla kabul edilen
bu durum, hizmetlere deer verilmemeye balannca, bu kazan
kayb dayanlmaz hale geldi. Byk Fransz baronlar tarafndan
talep edilen ve kendi de kralln en byk senyr olan kral ta
rafndan hemen kabul edilen, feodal bir konuda ilk yasa, 1209'daki
parage (evdeki akrabalar) durumunu iptal edenidir. Sz konusu
olan, artk adetler arasna gitmi olan, malvarlnn paralanmas
n engellemek deildi. Fakat, artk btn paralar ilk senyre ba
ml olacaklard. Gerekte, Philippe Augusteun kurumuna sa
dk bir tarzda uyulmamtr. Bir kez daha aile hukuku konusun
daki eski gelenekler tam anlamyla, feodal ilkelerle atma ha
linde bulunmuyorlard. Fiefin paralanmasn zorla kabul ettirdik
ten sonra, imdi de bu paralanmann soy dayanmasna zarar
vermesini engellemeye alyorlard. Parage gerekte, ancak ok
yava bir ekilde ortadan kaybolmutur. Bu konuda Fransz ba
ronlarnn kanlarnn deimesi, Fransa'da eskiden silahl sada
katin creti olan fiefin artk hereyden nce, verimli bir toprak
paras olma dzeyine dtn belirlemektedir (191).
V. Ticarette Sadakat
tik Karolenjler anda, vassalin fiefi istedii gibi devredebi
lecei fikri iki ynden abes grnrd. nk, mal ona ait deildi
ve stelik bu mal ona tamamen kiisel hizmetler karlnda ema(191)

260

Ayn endieler, 1290*03 ngilterede fief'in alt fief temliki biiminde

satnn yasaklanmasna yol at. Bu tarihten sonra, alc fief'i do
rudan, satcnn senyrnden almak zorundayd.

c
neten verilmiti. Ancak, temlikin balangtaki geicilii daiha az
ak bir ekilde hissedilmeye balannca, paraya skan vassaller
veya cmertlikleri tutanlar, artk kendi mallan olarak baktk
lar bu fiefleri istedikleri gibi tasarruf etmeye doru bir eilim
gsterdiler. Bu konuda tm Orta a boyunca, hukuk sistemleri,
kiisel mlkiyeti sk skya balayan ve kprdayamaz hale getiren
senyrlk ve aile yasalanyla etkin bir mcadeleye girien Kilise
tarafndan tevik edildiler. nk, zel mlkiyetin kstlanmas, Ki
lisenin karlanna ters dyordu. Eer, sadakalarn verilmesi ola
naksz hale gelirse, su gibi sndrdkleri cehennem ateini dur
durmak mmkn olmaktan kacak ve bu ate, aresiz yanmaya
devam edecekti. Nihayet, dinsel cemaatler a-biila lme tehlike
siyle kar karya kalacaklard. nk, bu kadar senyr.fieften
baka bireye sahip olmazlarsa ve fiefin yapsndan tr, bu mlk
lerden herhangi bireyi ayrp,..Allahn ve Azizlerin yoluna ba
lamazlarsa, Kilise nereden geinecekti? Gerei sylemek gerekir
se, fiefin devri konusu, duruma gre, birbirlerinden ok farkl iki
grntye sahip oluyordu.

Bazen bu devir fiefin bir blm iin sz konusu olabiliyordu.

Eskiden fiefin tamamna yklenmi olan geleneksel ykler, bu du
rumda sadece, vassalin elinde kalm olan paraya tanm olu
yorlard. ok fazla istisnai bir msadere veya miras bulunmamas
varsaymlar hari, senyr yararl olan hibir eyi yitirmiyordu. Ama,
gene de boylece klen fiefin, grevlerini yerine getirmek zorun
da olan bir bamlya artk yetmeyeceinden endielenebilirdi. Tek
kelimeyle, parasal devir rnein toprakta oturanlara tannan
denti baklklaryla birlikte Fransz hukukunun fiefin ksal
mas deerinin dmesi olarak anlaynz balkl blmne
giriyordu. Geneldeki ksalmaya olduu gibi, fiefin ksalmasna
da rfler farkl tepkiler gstermilerdir. Bazlar, snrlayarak izin
verdiler. Dierleri de sonuna kadar dorudan senyrn rzasna,
hatta altta ve stte yer alan ilgili tm senyrlerin rzalarna bal
kalmakta srar ettiler. Doal olarak normalde, bu nza satn alm
yordu ve bu krl bir gelir kayna olduundan, reddedilmesi gi
derek daha az dnlr hle geliyordu. Bir kez daha, kr etme
arzusu, hizmet edinme arzusunun karsna kyordu.
Tam devir ise, ba zihniyetine daha da aykryd. Bunun ne
deni, topra izlediklerinden tr hizmetlerin yerine getirilmeme
tehlikesi deildi. Ama hizmetkr deiiyordu. Bu ise, zaten rsilikten kaynaklanan paradoksu en u noktasna kadar ilerletmekti.

261

nk, bu adeta igdsel hle gelmi ve biraz iyi niyetle ayn so

yun tm bireylerinden beklenebilecek olan, kurallara ball,
bir yabancdan "beklemek mmkn myd? stelik, bu yabancnn
vassal olmasnn tek nedeni uygun zamanda dolu bir keseye sahip
olmas iken, byle bir adama ne derece gvenilebilirdi? Gerekte,
eer senyre zorunlu olarak danlrsa, tehlike ortadan kalkyordu.
Bu kurala uzun sre uyuldu. Daha akas, senyr nce fiefi geri
alyor ve eer paa gnl isterse, topra satn alana, biat trenin
den sonra temlik belgesini veriyordu. Bylece, ister istemez sat
c veya ba yapan, senyrle maln devrini onaylamasndan nce,
topra iade etmeyeceini belirleyen bir n anlama yapmaya y
neldi. Bu anlatlan ilem, hi kukusuz fiefler veya beneficiumla.rn ortaya kmalaryla birlikte belirmiti. Irsilikte olduu gibi
belirleyici aama, senyrn nce kamu oyunda, sonra da hukuk
nnde, devirden sonra yeni temlik belgesini vermekten kamamaz hle gelince, alm oldu.
Ama, hi krksz bir eri dnmekten kanalm, 10. ve 11.
yzyllarn anarisi sayesinde fief senyrleri ounlukla unutul
mulard. Sonraki yzyllarda hukuk mantnn gelimesi ve feo
dal ilikilerin daha iyi rgtlenmesiyle ilgilenen baz devletlerin
basklar sonucu, bunlar durumlarnn sk bir ekilde dzenlendi
ini grdler. Tpk Plantagenet hanedan ynetimindeki ngilte
re'de olduu gibi. Hatta, bir noktada eski kurallarn glendiril
mesi, hemen hemen evrensel bir nitelik kazanmt. Bir senyrn
bir fiefin kiliseye transferine kar kma hakk, 13. yzylda, es
kide olduundan ok daha genel ve kat bir ekilde kabul ediliyor
du. Kilisenin feodal toplumdan kurtulmak iin sarfettii gayret,
rahiplerin silahl hizmete yatkn olmamalarndan kaynaklanan yu
kardaki kurala en iyisinden bir kant getiriyordu. Krallar ve prens
ler de bu kuralm uygulanmasn gzetiyorlard. nk, Kiliseye
yaplan devirleri hem haksz iktisap olarak gryorlar, hem de
bunlarn hazine gelirlerinin azalmasna yol aacan dnyor
lard.
Bu k bir kenara braklrsa, senyrlerin devir ilemlerine r
zalar, allm gerilemenin bir kant olarak ortaya kt ve sonun
da basit bir intikal vergisi haline dnt. Ama, senyr devir ile
minden tr, bir baka gelir kaynann da doduunu grme
mutluluuna erdi. Senyr, devredilene bir tazminat vererek fiefi
kendine alakoyabiliyordu. Bylece, senyr stnlnn zayfla
mas, soy bann gerilemesiyle kendini gstermektedir. Bu para

262

lellik ngiltere'de daha da arpcdr. Bir maln devri srasnda soy

iinde ncelikle alma hakknn kaybolmasyla, feodal ncelik
le alma hakk, yani senyrn isterse fiefi tazminat karl geri
alabilme hakk da kayboldu. Senyre tannm olan bu ayrcaln
ortadan kalkmas bile fiefin vassalin mal varl iinde ne kadar
salamca yerletiini kantlamaktadr. nk, artk senyr yasal
olarak, kendine ait bir mal geri alabilmek iin, alann dedii
miktarn aynn demek zorundadr. Fiilen, en azndan, 12. yz
yldan itibaren, fiefler serbeste satlyor veya balanyorlard.
Sadakat ticarete girmiti. Ama onu glendirmek iin deil.

263

AYIRIM

BROK EFENDNN ADAMI

I. Biatlerin oklamas
Bir Samurayn iki efendisi olmaz. len mparatorunun ar
kasndan yaamak istemeyen Mareal Nogi'nin, 1912de hl ha
trlad eski Japonyaya ait bu zdeyi, tam anlam iinde kavra
nan btn sadakat sistemlerinin vazgeilmez yasasn ifade etmek
tedir. Balangcnda Frank vassalitesi de hi kuku duyulmayacak
ekilde byleydi. Karolenj fermanlar bunu ak terimlerle ifade
etmemilerse, bunun nedeni, bu olgunun zaten kendiliinden by
le olmasndandr. Karolenjlerin dier btn davranlar bunun
byle olduunu kantlamaktadr. Teslim olan eer yeminle ba
land kimse onun bu yeminini geri vermeye raz olursa, senyr
deitirebilirdi. Birincinin adam olmaya devam ederken, bir ikin
ci efendiye balanmak kesinlikle yasaklanmt. Karolenj mpara
torluunun paralanmasndan sonra ortaya kan paralarn, vassallerin efendi deitirmelerini nlemek iin gereken nlemleri aldk
lar grlmektedir. Bu ilk sk nlemlerin ans uzun sre korun
mutur. 1160lara doru, bir Reichenan'l rahip, zamann impara
torlarnn Roma seferi iin talep ettikleri askerlik hizmetini yazl
hale sokarken, bu metni, Charlemagne zamannda geen bir olaya
aitmi gibi gstermeyi hayal etmitir. Hi kukusuz, eski adetler
den kaynaklanan zihniyete uygun bir ekilde yazdn dnerek
yle demektedir : Eer raslant olarak ayn valye farkl beneficumlar iin birok senyre balanrsa, Tanr bundan raz ol
maz... (192).
(192)

M on Germ. Constitutiones, C. I., Nu. 447, c. 5.

265

Ancak, o tarihlerde valye snfnn yelerinin ayn anda iki

hatta birok efendinin vassali olduklarn grmeye oktan all
mt. imdiye kadar, bu konuda derlenebilen en eski rnek, Tours
blgesine ait olan 895 tarihli bir olgudur (193). Daha sonraki yz
yllarda bu durum her yerde giderek artacaktr, yle ki, 11. yz
ylda Bavyeral bir air, 12. yzyln sonuna doru Lombardiya'l
bir hukuku bu durumu zellikle normal sayacaklardr. Bu bir
birini izleyen biatlerin ulat say bazen ok yksek olmaktadr.
13. yzyln son yllarnda bir Alman baronu 20 eitli senyrden
fief alarak onlarn adam olmu, bir dieri de 43 ayr senyr ile
bu anlamay yapm idi (194).
Tabiyet ilikisinin bylece birden fazla kurulabilmesi, ilk saf
l iindeki vasalite szlemesinden kaynaklanan sadakatin kesin
reddi anlamna geliyordu. O dnemin iyi dnenleri, bu olguyu
bizim kadar grmlerdi. Zaman zaman bir hukuku, bir kronik
i, hatta Saint Louis gibi bir kral, vassallere melankolik bir tarz
da, samn u szn hatrlatmaktaydlar : Kimse iki efendiye bir
den hizmet edemez. 11. yzyln sonuna doru, iyi bir dinsel hu
kuku olan, Chartres piskoposu ive, bir valyenin grnte
vassalik olan ve Fatih Guillaumea ettii, sadakat yeminini boz
mas gerektiini dnmektedir. nk bu rahibe gre, bu adam
doumdan gelen hakkndan tr meru senyrlerine kar yemin
ettiinden ve onlardan da bir sre sonra irsi beneficium aldndan
tr, yukarda anlan cinsten anlamalar yapamaz. artc olan,
bu arpc sapmann bu kadar erken ve bu kadar yaygn bir e
kilde ortaya kmasdr.
Tarihiler ounlukla, vassalleri fieflerle cretlendirme adetini,
bu iten sorumlu tutmaktadrlar. Gerekte, birok savann, g
ne gren gzel topraklarn meydana getirdii yeme kaplarak et
tikleri yeminlerin saysn artrdklarn inkr etmek mmkn d.e(193)

(194)

266

H. Mitteds, Lehnrecht und Staatsgewalt, s. 103 ve W . Kienast, in, Hist,

zeit., c. CXLI, 1929-1930, daha eski rneklere ulatklarn sanyorlar.
Fakat, Roma'daki otoritenin m paratorla Papa arasnda paylamna
ilikin gerek bir iki yanl sadakat gster! yalnzca tek b ir rnek
vardr. Bu da senyrle emrine giren arasnda ikili b ir ilikiyi deil,
hkmranlk ikilemesini gstermektedir. Ne M. Ganshof'un ne de
M . Mitteis-in bulamadklar, oysa Urkendunbuch Nu. 440da yer alan
Saint-Gall szlemesi belli b ir denti karlnda toprak devrine ili
kindir.
Ruodlieb, ed. F. Seiler, I., v. 3 K . Lehmann, Das Langobardische
Lehnrecht, II., 2, 3 W. Lippert, Die Deutschen Lehnsbiicher, s. 2.

ildir. Hugues Capet dneminde, kraln dorudan bir vassalinin bir

konta yardm etmeye gitmek iin nce onun kendini adam olarak
kabul etmesini ve biat treni yaplmasn art kotuunu grmek
teyiz. Bunun anlam, Franklar'da bizzat senyr veya emri olma
dan savamann adet olmaddr. Bahane ok gzel olmakla bir
likte, gerek o kadar gzel deildir. nk biliyoruz ki, bir ile de
France ky bu yepyeni yeminin bedeli olmutur (195). Son olarak, senyrlerin bu kadar elikili szler veren vassallerin, hi
utan duymadan sunabildikleri yan, te bir, eyrek sadakatleri
nasl olup da rahata kabul ettikleri, hatta bunu kendilerinin te
vik ettiklerinin aklanmas gerekmektedir. Bu aklamay yapa
bilmek iin, askeri topraklar kurumunun evrim sonucu eskinin
kiisel temlik uygulamasndan, bir aile mlk ve bir ticaret mal
haline dnt dncesini yardma m armak gerekiyor?
Gerekten, daha nce ilk efendisine yemin etmi olan valye, mi
ras veya satn alma ile bir fiefin tasarrufunu ele geirip, deiik
bir senyrn tabiyetine girmi oluyordu. Bu valyenin bir ba
kasnn yeniden tabiyetine girmektense, servetinin artmasna ne
den olan bu mutlu olaya srt evirebileceini dnmek ok zor
dur.
Ama, bu konuda gene de dikkatli olalm. ift biat, zaman iin
de rsiliin devamnda ortaya km bir olgu deildir. Aksine, bu
oluumun en eski rneklerine, rsilik uygulamasnn doum aa
masnda rastlanmaktadr. Zaten, bu oluum rsiliin mantken ge
rekli sonucu deildir. Baz ktye kullanma durumlarnn meyda
na getirdikleri istisnalar dnda, oklu sadakati asla tanmayan
Japonya'da, irsi hatta devredilebilen fiefler varolmutur, fakat, her
vassal fiefini sadece tek bir senyrden aldndan, bu fieflerin ku
aktan kuaa geiinin sonucunda, sadece bir hizmetkr soyu bir
senyr soyuna balanm olmaktadr. Bu fieflerin devri ise ancak
ayn efendiye bal vassaller arasnda mmkndr. Zaten kincisi,
Avrupa Orta a' boyunca aa dzeydeki vassallere ok sk bir
ekilde uygulanmak istenmitir. rnein, krsal senyrlklerin do
rudan reticilerine uyguland gibi. Kimsenin yle dnme
benzememesine ramen, Japonya'daki bu durumdan, orada senyrle
rin vassallerinin vasileri gibi davrandklarn kabul etmek mmkn
dr. Gerekte, hi tartmasz vassalik toplumun balca zcle
rinden biri olmaya aday, .bir tek adamn birok senyre biat et
mesi uygulamasndaki oalma, tek bana alndnda kken ola'(195)

Vita Burchar&i, d. del Rondre, s. 19, X V II.

267

rak, ileride ineeliyeceimiz nedenlerden tr, ok balaycym

gibi gzken bir ilikinin adeta yapsal zayflk belirtilerinden sa
dece bir tanesiydi.
Her dnemde, balantlarn bylesine okluu can skc olmu
tur. Bunalm dnemlerinde ikilem o kadar aka ve zorlayc bi
imde ortaya kyordu ki, doktrin ve rf bu dununa bir cevap
bulmaktan kamamaz hle geliyorlard. ki senyr birbirleriyle '
savatklannda, iyi vassalin grevi hangisinin yanndayd? Savaa
katlmaktan kanmak, yalnzca ihaneti iki katma kartmak olur
du. yleyse semek gerekiyordu. Ama nasl? Tekeline hukuk kitaplannn sahip olmad koskoca bir vicdan bilimi gelitirilmiti.
Yazl kaynan n plana gemesiyle birlikte, artk her yemin t
reninden sonra yaplmaya balanan yazl szlemeler de ok zenli
bir ekilde dengelenmi ekinceler biiminde bu duruma yer ver
meye balamlard. Genel kannn balca kstas arasnda salmd sylenebilir. Bunlardan birincisi, biatleri tarih srasna g
re snflandrma durumudur. Daha eski olan yeninin nne gee' ektir. Bu durumun uygulamadaki bir yansmas olarak, yeni bir
senyrn adam olan vassal, belgesinde daha nce yemin ettii
senyrne olan sadakat borcunu aync bir hkm olarak koy
maktadr. Dier yandan, saf olduu oranda edilen yemin says
nn artmasnn arka plann ham ekliyle gzler nne seren bir
fikir daha ortaya kmtr: Senyrlerin en saygya deer olan,
fieflerin en zengin olann vermi olandr. Bu anlatlandan hafif
e farkl bir durumda, daha 895 ylnda; Saint Martin rahipleri
Mans kontuna giderek, vassallerinden birini yola getirmesini rica
ettiklerinde, kont sz geen kiinin daha ok kont-rahip Ro
bertin vssali olduunu, nk ondan daha nemli bir beneficium
aldn sylemiti. 11. yzyln sonunda, Katalonya kontluk mah
kemesinde biatler arasnda uyumazlk kt zaman uygulanan
kural, hl yukarda anlatlan gibiydi (196). Nihayet, baz durum
larda da tartmann durumunu teki tarafa tayarak, bizzat tar
tma nedeninin mihenk ta haline getirmilerdir. Bu durumda,
kendi davasn savunmak iin bizzat savaa girien bir senyre kar
ykmlln yerine getirmek vassal asndan, sadece dost
larn yardma arp mcadeleye kendi katlmayan senyre kar
olan ykmllklerden daha zorunlu nitelikte saylmtr.

(196)

268

Ganshof, Depuis Quand A-t-on pu en France tre Vassal de Plusieurs

Seigneurs? in M langs Paul Foum ier 1929. Us. Barc. c. 25.

Ancak, bu zmlerden hibiri sorunu ortadan kaldramam

tr. Bir adamn kendi senyriiyle arpmak zorunda kalmas, za
ten yeteri kadar vahimdir. Bir de stne stlk, baka bir ama
iin kendine verilen fiefin gelirlerinin bu dorultuda kullanlmas,
senyr asndan kabul edilebilir bir durum mudur? O anda meru
olarak sadakatsiz bir durumda bulunan vassale, eskiden temlik
ettii mallan, senyrn bana kadar geici olarak msadere etme
si hakknn kabulyle, bu zorluk atlatlmtr. Veya, daha para
doksal bir zm olarak, yemin ettii iki dman senyre de biz
zat kendi varlyla hizmet yk altna girmi olan vassal, at
ma halinde tarafn tutmad senyrden ald fiefte eer kendine
ait vassalleri varsa, bunlan o senyre kar asker olarak kullan
mayacaktr. Bylece, balangtaki istismarn bir cins uzatlma
syla, iki senyrn adam bu kez, kendisi sava alannda, bizzat
kendi adamlanyla atma tehlikesi altna giriyordu.
eitli sistemleri uyuturmak iin sarfedilen gayretlerin bs
btn karmak hle getirdikleri bu incelikler, ounlukla uzun
uzun pazarl yaplan kararlarn uygulamada vassalin serbest
iradesine bal bir karar haline dnmesinden baka bir sonu
vermemitir. 1184'de Hainaut ve Flandre kontlar arasnda sava
ktnda, her iki baronun da vassali olan Sire dAvesnes, baron
larn birincisinden ykmllklerini saptayan bir belge talep et
mekle ie balad. Sonra da btn gcyle Flamanlarn yannda
yer ald. Bylesine kaypak bir sadakat, acaba hl sadakat miydi?
II.

Mutlak Biatin Ykseli ve k

Ne devlette, ne de ailede yeterli birletirici unsurlar bulama

yan bu toplumda, vassalleri efe salamca balama ihtiyac o ka
dar canlyd ki, adi biat bu grevi yerine getiremez hale gelince,
onun stnde bir st-biat yaratlma yoluna gidildi. Buna da mut
lak biat denildi.
/
Orta a'da birok hukuk teriminin ortak derdi olan baz fo
netik glklere ramen nk hem bilginler hem de halktan
kimseler terimleri bir lkenin kaytlarndan dierine durmadan
aktanp duruyorlard bu lige (mutlak) kelimesinin bir Frank
kelimesinden treme olduundan kuku duyulmamas gerektiini
syleyebiliriz. Zaten, modem Almancada bu kelimeye kar gelen
ledig (zgr, ef) kelimesinin varl bunu kantlamaktadr. Gene
bu balamda, 13. yzylda Ren blgesi ktipleri lige adam sz-

269

n (mutlak adam) ledichman kelimesi ile karlarlarken, paralellii

sezdiklerini belirliyorlard. Aslnda nemsiz olan bu kken soru
nunu bir yana brakrsak, Orta a Franszcasnda bu sfatn kul
lanlma biiminde karanlk herhangi bir yn yoktur. Ren blgesi
noterleri, bu kez doruyu grerek, bu kelimeyi latinceye absolutus
(mutlak) biiminde aktarmlard. Bugn de mutlak en az yanl
eviri olacaktr. Baz rahiplerin kiliseleri iinde atandklar mev
kiler iin, rnein bu mevkilerin kiisel ve lige (mutlak) olaca
syleniyordu. Daha sklkla rastlanlan kullanm biimi ise, bir
hakkn kullanmnn mutlak nitelikte olduunu belirtmek iin ola
nyd. Auxerre pazarnda, kontluk tekelinde bulunan arlk l
s, kontun lige'i adn tayordu. Kocasnn lmyle tm evli
lik balarndan syrlan dul kadn, zel mlk mallan zerinde lige
dulluka sahip oluyordu, Hainautda dorudan bizzat senyr ta
rafndan ilenen rsrve toprak, dorudan reticilere verdii top
raklarn zdd olarak, onun lige topraklarn oluturuyordu, iki
He de France manastn, o zamana kadar blnmeden kalm bir
topra paylamlard. Her para, artk bundan sonra tek malik
olarak beliren manastrlann lige ligine gemi oluyordu. Bu
mutlak hak mallann deil de insanlarn zerinde kullanldnda
da farkl terimlerle ifade edilmiyordu. Bapiskoposundan daha
baka bir makama bal olmayan Morigny manastn barahibi ken
dini, Sens Monsenyrnn tigei ilan etmiti. Serfin efendisine
ok kat balarla bal olduu birok blgede, onun lige adam
olarak adlandmlmas adetti. -Almanyada bazen ayn imlama ge
len ledig kelimesi kullanlyordu (197). ok doal olarak, ayn
vassalin birok senyre kar ettii biatlerden birinin dier ye
minlerin stne kacak mutlak bir nitelikte olduu dnld.
Bylece, mutlak biatlerden ve mutlak seyrlkler'den sz edi
lir oldu. Ve tabii u hayranlk uyandran anlam ikilemesine
duyulan nefretle birlikte mutlak adamlar ortaya kt, ama
bunlar artk serf deil vassaldi.

Gelimenin balangcnda, zel terminolojiden yoksun szle

meler yer almaktadr. Bir vassalin biatini kabul eden bir senyr,
bu aktedilen szlemenin daha nce verilen tm szlere tercih edi
leceine dair yeni vassaline yemin ettirmekle yetiniyordu. Fakat,
(197)

270

Bavurular iin bibliografyadaki almalara baknz. Bunlara iki ma

nastr hakknda olanlar eklemek gerekmektedir: rch. Nt. LL 1450,
fol. 68, r6 ve v (1200-1209) ; Morigny iin, Bibi. Nat., lat. 5648 fol 110
r (Aralk 1224); Serfler iin, M arc Bloch, Rois et Serfs, 1920, s. 23, n. 2.

mutlaklk terimlerinin ge girdii birka blge hari, en kutsal

yeminlerin bile yazl hale getirilmedii bu oluum dnemi, zama
nn sisleri iinde baklarmzdan kamaktadr. nk, ok geni
bir alanda lige kelimesi ve kavramnn sahneye k,-oklu sada
katin genellemesini ok yakndan izleyerek meydana gelmitir.
Byle adlandrlan biatlerin baz metinlerde raslantsal olarak or
taya k tarihleri, Anjou iin 1046 veya civar, Namurde biraz
daha sonra, Normandiya, Pikardiya ve Burgonya kontluklarnda
yzyln ikinci yarsndan itibarendir. Uygulama, 1095'de Clermont
dinsel kurulunun dikkatini ekecek kadar yaygnlamt. Ayn ta
rihlerde, bir baka etiket altnda, bu uygulama Barselona kontlu
unda da belirmiti. Katalanlar saf Roman diliyle buna salam
adam (soliu) adm veriyorlard. 12. yzylda bu kurum, ulamas
nn mmkn olduu btn alanlara yaylm bulunmaktayd. Bu
yaylma, mutlak adam kavramnn yaayan bir geree cevap
vermesi oranmda olmutur. Daha sonra, kavramn ilk anlamnn
ok byk lde zayflamas zerine -bu konuyu ileride grece
iz, kullanm birok yerde basit bir moda olay haline dn
mtr. 1250ler sonras belgelerine baknca, sistematik aratr
malarn yokluundan tr, snrlan kesinlikle belirlenmi bir ha
rita kartmak mmkn deilse de, gene de ak bir ders edinebil
mekteyiz. Katalonyayla birlikte buras ok gl bir ekilde feo
dallemi bir cins kolonyal bir utur Loire ve Moselle arasnda
ki Galya ve Burgonya, yeni biat trnn vatan olmulardr. Bu
ralardan da ithal mal feodalitelere doru g etmitir: ngilte
re, Norman talya's, Suriye. Uygulama, ilk alanndan Gneye,
Languedoc'a kadar olduka yzeyde kalmak zere ve Kuzey
Dou'da Ren vadisine kadar yaylmtr. Ne Ren tesi Almanya,
ne de Lombard Fiefler Kitabmn yllara gre snflamalara nem
verdii Kuzey talya, bu kurumu gerek gcyle tanyabilmilerdir. Vassalitenin bu ikinci dalgas glendirme dalgas demeye
cesaret edebilecek miyiz? birincinin kt ayn blgelerden
km, ama onun kadar uzaa yaylamamtr.
Norman ngiltere'sinde yaayan bir rf hukukusu, 1115'te
Bir adamn biat ettii senyr says ne olursa olsun, ligei oldu
u senyrne kar en fazla sadakatle ykmldr demektedir.
Daha aada da, her zaman daha eski senyrn hakkn ne ala
rak, tm senyrlere sadakatle hizmet etmek gerekir. Ancak, en
gl yemin tige' olunan senyre aittir diye eklemektedir. Ayn
ekilde, Katalonya'da kontluk mahkemesinin rf Bir soliu ada
mn senyr onun yardmna, herkese kar sahiptir ve bu yardm

271

kimse bu senyre kar kullanamaz demektedir (198). Demek ki,

mutlak biat yaplma tarihlerini hesaba katmadan dier btn br
biatlerin stne kmaktadr. Mutlak biat gerek anlamda, tasnif
d bir biattir. Aslnda bu saf ba, insann insana bamll
ilikisinin ilk halini btnl iinde yeniden canlandrmaktadr.
Eer vassal ldrlrse, btn senyrleri iinden yalnzca, eer
varsa, mutlak senyr kan bedelini alabilmektedir. Philippe Auguste
zamannda salman Hal Seferi onda birlerinin toplanmas sz ko
nusu olduunda, gene mutlak senyrn ncelii ortaya kmt.
Her senyr, kendi datt fieflerden bu vergiyi toplayacakt, ama
mutlak senyr, Orta an her zaman kiiye zg sayd vassalin
zel mallarna ait onda biri de toplayacakt. Saint Louis'nin l
mnden biraz sonra, vassalik ilikiler zerine yapt akllca
zmlemede din hukukusu Guillaume Durant'm vurgulad mut
lak biatin zellikle kiisel niteliidir. Frank teslim olma kurumnun yaayan kaynana dn, bundan iyi ifade edilemezdi.
Fakat, mutlak biat ilkel biatin tam anlamyla yeniden canlan
mas olduundan, onun da ayn gerileme nedenleriyle babaa
kalmas kanlmazd. znde hi bir deiiklik olmadan tren
tarzlarnda meydana getirilen farkllama mutlak biati, aslnda
kaderini tekrarlad basit biatlerin kaderini izlemekten kurtara
mayacakt bu kurtuluu salamak iin dayanksz yazl ve sz
l anlamalara bavurulsa bile Aslnda, bu konuda yeni bir sim
gecilik yaratabilme olanaklar 9. yzyldan itibaren hzla kuruma
ya balamlardr, ilk mutlak adamlann ou efendilerinden top
rak, komuta yetkisi ve atolar almlard. Ama sadakatlerine bu
kadar gvenilen bu kimseleri, bu armaanlarn mlkiyetinden mah
rum etmek mmkn md? Fiefin ie karmas, mutlak adamlk
kurumunda da daha nceden basit vssalle ilgili olarak allm
sonular dourdu. efinden uzaklaan baml, mutlak fieften
sz edilmesinin de gsterdii gibi, vassalin kiisinden yava ya
va koparak topraa balanan ykler ve nihayet irsi mutlaklk
ve bunun ticaret konusu olmas. Bamllklarn, vassalitenin ger
ek bir czzam olarak oalmas da kendi hesabna kurumun y
kmna katkda bulundu. Oysa, mutlaklk bununla mcadele iin
ortaya kmt. Fakat, 11. yzyln son yllarndan itibaren Bar
selona rfleri endie verici bir istisna iermekteydiler. Bu rfe
gre, Kimse bir tek senyrden bakasnn soliusu olamaz. Ama,
bu cinsten bamlla girdii senyr izin verirse, bakalarnn da
(198)

272

Leges Henrici, 43, 6 ve 82, 5; 55, 2 ve 3; Us. Berem, c. 36.

soiusu olabilir. Aa yukan bir yzyl sonra, bu aama her yer

de geilmiti. Artk bundan sonra bir vassalin iki veya daha ok
mutlak senyr olabiliyordu. Byle adlandrlan yeminler brle
rinden nde gelmeye devam ediyorlard, ama buna karlk bu
mutlak yeminlersin kendi aralarnda derecelendirilmeleri iin,
daha nceden basit biatleri sraya sokmak iin kullanlm olan
ok belirsiz kstaslarn aynlar kullanlmaya balanmt. Bu en
azndan kuramsal olarak byleydi. Ama uygulamada, adeta gerek
li olan sahtekrla yeniden yol almt. Sonu olarak, iki aa
mal bir vassalite yaratlmt. Bunun dnda birey deil.
Ksa bir sre sonra bu hiyerari de gereksiz bir eski uygula
ma olarak grlmeye baland. nk, mutlak biat abucak, he
men hemen btn biatlerin gndelik ad olmaya ynelmiti. Vassalik ba iin ayn glere ilikin olarak iki mertebe dnl
mt. Biri daha gl, dieri daha zayf. Ama, hangi senyr kin
cisiyle yetinecek kadar alak gnllyd? 1260'lara doru Rouen
blgesindeki Foret kontunun 48 vassalinden en fazla 4 tanesi basit
biatle senyrlerine balydlar (199). Eer, bu mutlak biat istisna
olarak kalsayd, belki bir etkinlie sahip olabilirdi. Ama, adileti
rilince tm zel ieriini yitirdi. Bu konutta Capet hanedannn
sunduu rnekten daha aklayc birey yoktur. Kralln btn
yksek baronlarn mutlak adamlan olmaya ikna eden Capet'
ler bu yerel gllerden, durumlar kraln yanmda silahl hizmete
izin vermediinden veya onlar buna yanamadklarndan, tamamen
bolukta olan bir formle raz olmalarndan baka birey salaya
mamlardr. Capet'lerin yaptklar, aslnda Karolenjlerin btn
memurlarnn sadakatini biat zerine kurma dn, ikinci dere
ceden tekrarlamaktan ibaret kalmtr.
Ancak, iki tane ithal mal feodalitede, fetih sonras Norman
ngiltere'si ve Kuds krallnda, bu evrim daha iyi donanml
merkezi krallklarn etkisiyle, bu genel ynnden sapmtr. Tek
mutlak yemin yani, btn dierlerine yelenen nitelikte olann
ancak kendilerine edileni olduuna karar veren bu iki lke kral
lar, nce olduka baarl bir tarzda mutlak olarak adlandr
lan biatlerin tekelini kendilerinde toplamak iin almlardr.
Fakat bu krallar, otoritelerini yalnzca kendi vassalleriyle de snr
lamak istememilerdir. Bu krallara gre, tahtta oturandan toprak
almam olsalar bile, uyruklarndan herbiri, kim olurlarsa olsun(199) Forez Szlemeleri, Nu. 467.

273

lar, onlara itaat etmek zorundaydlar. Bylece, yava yava bu

lkelerde, feodal hiyerari iindeki yerleri ne olursa olsun, btn
zgr kimselerin ounlukla hir yeminle de desteklenen ve kral
tarafndan mutlaka talep edilen sadakatlerine mutlak denilmeye
ve bu terimin sadece bu durumlar iin kullanlmas adeti yerle
meye balamtr. Bylece, bu mutlak ba kavram, bu iki lke
de ilk deerinden az ok bireyleri koruyan bir stat kazanmtr.
Bu durumda, vassak ba sisteminden kopmu ve Devlet rgt
iinde biraraya gelen g gruplamasna kar, kendine zg bir
boyun eme szlemesi haline dnmtr. Kanlmaz bir
kntye uramakta olan eski kiisel baa kar uygulanan ilacn
etkisizlii bu durumda aka ortaya km olmaktadr.

274

AYIRIM 6
VASSAL VE SENYR

Yardm ve Konuna

Hizmet etmek (veya ayn anlamda sylendii gibi yardm

etmek) korumak; ite en eski metinler silalhl sadk bendenin
ve efin karlkl ykmllklerini bu ok basit terimlerle zetli
yorlard. Bu ba, etkilerin yukardaki gibi son derece sisli olarak
tanmland dnemlerde, en gl hissedili durumuna sahip ol
mutur. Tanmlamak her zaman snrlandrmak mdr? Ancak,
gittike artan bir itiyakle, biat szlemesinin hukuksal sonula
rn kesinletirmek ihtiyacnn duyulmas kanlmazd, zellikle
bamllarn yklerine ilikin olarak bu ihtiya daha glyd.
Vassalit, bir kez mtevazi hizmeti saygsnn emberinden da
rya knca, hangi vassal artk, ilk zamanlardaki gibi senyrne,
ona emredilen her durumda hizmet etmeye zorunlu olmay vekanna uygun bulabilirdi? (200). stne stlk, artk ounluu efen
dilerinden uzakta, kendi feflerine yerlemi olarak yaayan insan
lardan her zaman emre hazr olmalar nasl beklenebilirdi?
Yava yava kendini gstermeye balayan, ykmllklerin sa
bitletirilmesi abalarnda, profesyonel hukukular hem ok ge
rol almaya baladlar, hem de katklarnn etkinh'i ok az oldu.
Hi kukusuz, 1020'lerde Chartres piskoposu Foubertin, dinsel
hukuktan gelme bir etkiyle hukuksal sorunlarda dnmeye al
kn olarak, biatin ve etkilerinin bir zmlemesini yapmaya giri
tii grlmektedir. Fakat, bilimsel hukukun o zamana kadar ken(200)

Mon. Germ. EE, . V., s. 127, Nu. 34.

275

dine yabanc bir alana giriinin belirtisi olarak ilgin olan, bu gi

riin olduka bo bir skolastik aba olmaktan ileriye gidememi
olmasdr. Baka kuramlarda olduu gibi, biat kurammda da
belirleyici eylem, eski uygulamalardan beslenen ve birok vassalin ye olarak katldklar mahkeme yarglamalarnda zamanla be
lirlenen rften gelmitir. Daha sonra, nceleri tamamen gelenek
sel bir tarzda saptanan vassal ykmllkleri, bizzat szleme
metni iine alnarak, gelenekten uzaklaarak, anlamaya dayal bir
nitelik kazanmaya balamtr. Biati izleyen birka kelime yerine,
istendii kadar uzatlabilen sadakat yemini, bu ykmllklerin
saptanmas iin iyi bir ara olmutur. Bylece, temkinli bir ekilde
ayrntlara kadar inen szlemeler, insann btnyle tabi olmas
uygulamasnn yerine gemilerdir. Ban zayflamas konusunda
ok eyler syleyen temkinlilikteki bu artla birlikte, vassal ar
tk sadece yardm edeceine dair yemin etmemekte, ayn zamanda
zarar vermeyeceine dair de yemin etmek zorunda kalmaktadr.
Flandreda 12. yzyln banda bu olumsuz ekinceler, ayr' bir
szleme yaplmasna yol aacak kadar nem kazanmlard. Sa
dakat yemininden sonra yaplan gvenlik yemini sayesinde, senyr vassalin szne uymamas halinde batan belirlenen rehinlere
el koyma hakkna sahip oluyordu. Kendiliinden anlalaca ze
re, uzun dnemde, olumlu ykmllkler, olumsuz ykmllkleri
ortadan kaldrmay baaramamlard.
Tanm gerei, vassalin birinci grevi savata senyrne yardm
etmekti. Elden ve dudaktan adam ilk olarak ve hereyden nce,
ahsen ve tam donatlm bir at zerinde hizmet etmeliydi. An
cak, vassalin senyrniin savama bizzat katld nadiren grl
mtr. Vassal, eer sahipse, kendi vassallerinden baka, flamas
altnda tehizatn ve prestijini de toplayarak sava,alanna gele
cektir. Baz rfler, vassalin peinde en az iki at ua gezdirmesini
art komaktadrlar. Buna karlk, savaa katlan bu grupta, ge
nel kural olarak hibir yaya sava yer almayacaktr. Piyadenin
savataki rolnn ok az olaca dnlerek, ayrca says fazla
olan bir kitlenin beslenmesinin ok byk zorluklara yol aaca
da gznne alnarak, ordu komutanlar kendi topraklarndan ve
ya resmen koruyucusu olduklar kiliselerin topraklarndan sala
nacak kyllerle yaya birlikleri oluturmaktan kanmaktadrlar.
Vassal ounlukla senyrniin atosunda nbet tutmakla da y
kmldr. Bu zoranluk, ya atmalar srdke, ya da senyrn
dier vassalleriyle birlikte deierek nk bir kale korumasz

276

kalamaz devaml olarak srdrlmektedir. Egr vassalin ms

tahkem bir evi varsa, bunu senyriine o istedii her zaman a
mak zorundadr.
Zamanla, mevki ve iktidar farklar; insanlar arasndaki u
kurlar kanlmaz ekilde uuruma eviren geleneklerin oluma
s; zel szlemeler ve hukukun ktye kullanlmas, bu ykm
llklere saysz deiiklikler eklediler. Bu eklentiler, hemen her
zaman yklerin hafifletilmesi ynnde olmulardr.
Biatlerin hiyerarik hle gelmesinden ar bir sorun domu
tu. Birok vassal hem baml hem de efendi olarak kendi vassallerine sahip olmulardr. Senyrne btn gcyle yardm etme
sini emreden vassal grevi, oha senyrn ordusuna btn bam
llaryla birlikte katlmasn gerektiren bir kural halinde emredici
bir nitelik kazanmt. Ancak erkenden, rf ona balangta sap
tanan hizmetkrdan fazlasn senyrn emrine getirmemesi hak
kn tanmt. Bu say, aslnda vassalin bizzat kendi savalarnda
kartt adam saysnn ok altnda olmaktayd. te rnek ola
rak, 11. yzyln sonuna doru Bayeux piskoposunun durumu.
100den fazla valye ona silahl hizmetle ykmlydler. Fakat,
piskopos ilk senyr olan dke kar 20 valye salamakla y
kmlyd. Daha da kts, eer dk Nomandiyay kendinden
fief olarak ald kral adma asker isterse, rahibin bu daha yksek
mertebedeki senyre yardm says 10a dmekteydi. Bu askeri
ykmlln yukar doru zayflamasnn ki bu duruma kar
Plantagent hanedan pek de baarl olamadan mdahale etmeye
uramtr vassalit kurumunun kamu makamlar elinde bir
savunma veya fetih arac olarak nihai etkisizliinin balca neden
lerinden biri olduu konusunda kuku duyulmamaldr (201).
Hereyden nce, kk veya byk tm vasaller, askeri hiz
mette belirsiz bir sre tutulmay nlemek istiyorlard. Askerlik
hizmetinin sresini snrlamak iin, ne Karolenj devletinin gelenek
leri ne de vassalitenin ilk rf dorudan nceller oluturmuyorlar
d. Vassal de, i sava gibi, varl kral veya ef tarafndan ge
rekli grld srece silah altnda kalyordu. Buna karlk, es
ki Germen hukuku, 40 gn olarak saptanm bir ara'y olduka
geni bir tarzda uygulamt daha eskiden dendii gibi 40 gece.
(201)

Haskins, Norman Institutions, s. 15 Round, Family Origins, 1930,

s. 208; Chew, op. cit., Gleason, An Ecclesiastical Barony of the
Middle Ages, 1936 H. Navel, L enqute de 1135, 1935, s. 71.

277

Frank askeri yasamas da bu kural, iki ar arasnda arllarn

hakk olan dinlenme sresi olarak kabul etmiti. Akla doal ola
rak gelen bu geleneksel rakam, 11. yzyln sonundan itibaren vassallerin mecbur tutulduklar silah alt sresinin normal uzunluu
haline gelmiti. Bu sre bir kez sona erince, vassaller yln geri
kalan zamann geirmek zere evlerine dnmekte serbesttiler.
Ama, bazen onlar bu srenin dmda da silah altnda grmek
mmkn olabiliyordu. Hatta baz rfler bu grev sresini uzat
mak iin eitli areler buluyorlard. Ama, 40 gnlk srenin d
nda silah altnda kalmak, artk masraflar ve cretler senyrn
cebinden karlanrsa olabiliyordu. Eskiden silahl uydunun
creti olan fief bu ilevinden o kadar uzaklamt ki, onu bir
baka cinsten cretle takviye etmek gerekiyordu.
Senyr vassallerinin yardmn sadece sava durumunda talep
etmiyordu. Bar halinde, btn vassallerini biraraya getirerek ku
rulsunu oluturuyordu. Bu kurulun az ok dzenli toplantlar nor
malde, dinsel bayramlara rastlyordu. Btn tayfalarn biraraya
geldii bu kurullar, bazen mahkeme grevi grmek iin, bazen
dnemin siyasal ahlknn gerei olarak ciddi sorunlarda dan
lacak bir meclis olarak, bazen de ihtiam iin toplanyorlard. Her
kesin iine, bazlar olduka yksek mevkilerde olan kimselerden
oluan bir maiyetle evrelenmi olarak kmak, bunlarn bazla
rn da senyrn kiisine kar sayg belirleyen ilerde kullanmak
-seyis, saki, sofra ua gibi, gzle grlen eylere kar byk
bir sembol deeri atfeden o toplum iin nemli olaylard. Bir ef
iin, prestijinin daha parlak bir biimde yanstlmas veya bu pres
tijin tadn bizzat kendinin kartmas iin, bu saylanlardan daha
etkin yntemler, o ada yoktu.
Bu, tam yetkili, muhteem ve geni kurullar, destansal iir
ler allm bir dekor olarak kullanrlarken, ihtiam da adeta
enayice abartmilardr. Hatta krallarn gelenek gerei, talan baIannda gzktkleri destanlarda bile, izilen tablo ok fazla ilti
fat ykldr. Eer kk ve orta baronlann mtevazi kurullarn
dnrsek, destanlardaki tabloyu yaclkla itham etmemiz yan
l olmaz. Ancak, bu toplantlarda birok i grlmekte ve ka
rara balanmaktadr. Bazen, bu toplantlarn ok parlak olanlar,
bir trenler zincirine yol amakta, normal yelerinin dmda, ma
cerac, serseri hatta yankesicilerle kark bir halk kalabaln
kendilerine ekmektedirler. Senyr bu toplantlarda adamlarna,
at, silah, elbise gibi, hem onlarn sadakatlerinin gvencesi hem de
278

bamllklarnn simgesi olan armaanlar datmak zorundadr.

Nihayet, bu toplantlara her vassalin Saint Riquier manastn ba
rahibinin yapt gibi herbiri iktidarna gre zenle sslenmi
olarak eksiksiz mutlaka katlmas, sonuna kadar srarla talep
edilen bir kural olmutur. En dddi metinler bunun byle oldu
undan kuku duymamza yer brakmamaktadrlar. Barselona rf
leri adl kitabn bildirdiine gre, kont kurulunu toplad zaman,
adalet datmak...; ezilenlere yardm etme...; yemek zamannda
soylular ve soylu olmayanlar katlsnlar diye boruyla haber ver
dirtmek; kontluun byklerine palto datmak; tspanya toprak
larna saldracak ordunun ilerini ayarlamak; yeni valyeleri iln
etmek gibi iler yapmaktadr.
Toplumsal hiyerarinin daha alt bir basamanda yer alan Pikardiya'l bir kk valye, 1210 ylnda Amiens vidatnemm
mutlak adam olarak yemin ederken, bu yeminin arkasndan
vidamea. 6 hafta askerlik hizmeti yapacana ve ad geen vidame
bayram yaptnda karmla geleceime ve masraflar bana ait ol
mak zere 8 gn sreyle orada oturacama szlerini ieren bir
sz daha vermitir (202). Bu sonuncu rnek, birok dierleriyle
birlikte, askeri hizmet gibi kurula katlma grevinin de ayn bi
imde yava yava kurala balanp snrlandn gstermektedir.
Ancak, vassal gruplarnn bu iki ykmlle kar davranlar
her noktada ayn olmamtr. Askerlik hizmeti bir ykten baka
birey deildir. Ama kurula katlmak, buna karlk birok avan
taj salamaktadr: senyrn cmertlikleri, bedava ziyafetler ve
komuta yetkisine katlma gibi. Bu durumda da, vassaller bundan
kanma yolunu pek de fazla aramamlardr. Feodal dnemin so
nuna kadar bu kurullarn toplantlar, fief uygulamasnn senyr
ile vassali birbirlerinden uzaklatrmasna bir kar arlk olu
turarak, senyr ile adamlar arasnda kiisel ilikilerin zaten o
devirde bunun dnda insani iliki yoktur srmesine katkda
bulunmulardr.
Vassal, yemin etmi olmas nedeniyle, senyrne heryerde
yardm etmek zorundayd. Klcyla; kurulda kararlara katl
myla. Bir dnem geldi ki, kesesiyle de yardm etmeye balad.
Hibir kurum bu parasal destekten daha iyi, feodal toplumun ze
rinde kurulduu bamllk sisteminin meydana getirdii derin bir(202)

H ariulf, Kronik, I I I . , 3, 6d. Lot, s. 97 Us. Barc., s. C X X IV D

Cange, Dissertations sur l'Histoire de Saint Louis, V., ed. Henschel,
c. V II., s. 23.

279

lii gzler nne seremez. Serf; bir senyrln zgr denilen

kiracs; bir kralln uyruu ve nihayet vassal; birine boyun een
herkes, efendisinin veya efinin skt durumlarda onun yard
mna komak zorundadr. Oysa, senyrlerin en byk yardma ih
tiya duyduklar alan mali alandr. Bylece, senyrlerin ihtiya
halinde adamlarndan almaya mezun olduklar yardmlarn, en
azndan Fransz feodal hukuk alanndaki adlan, toplumsal tabaka
larn yukansndan aasna, benzer nitelikte olmaktadr. Bunlara
ksaca yardm deniliyordu, veyahut, bimek (tailler) fiilinden
simgesel bir ekilde tretilen bime ( taille) kelimesi kullanl
yordu. Birinden, geimliinin bir parasn alma anlamna gelen
bu szck, sonradan verginin atas olacaktr (203). Doal olarak,
bir ilke benzerliine ramen, bu ykmlln kaderi, uygulan
d toplumsal ortamlara gre farkl izgiler izlemitir. u anda
bizi sadece, vassallerden alnan bime ilgilendirmektedir.
Bimenin balangc olarak istisnai ve az ok istee bal
armaanlar grlmektedir. Ne Almanya ne de talya bu aamaya
gemie benzememektedirler. Saksonlarn Aynas adl kitabn an
laml bir pasaj hl senyrne balaryla yardm ettii zaman
diye bir vassalden sz etmektedir. Bu lkelerde, vassalik ba ye
teri kadar gl olmadndan, esas 'hizmetler bir kez yerine geti
rildikten sonra, ek bir yardma ihtiyac olan senyr, basit bir ba
a zorunluk kazandramyordu. Bu durum, Fransa cephesinde ba
ka trl bir yol izledi. Burada, 11. yzyln son yllarna veya 12.
yzyln ilk yllarna doru yani, baka bir toplumsal dzlemde,
ayn ekilde fakirlere uygulanan bimelerinde yaygnlat d
nemde; veya daha genel olarak, nakit dolamnn her yerde da
ha youn olduu ve buna bal olarak eflerin nakit ihtiyacnm da
ha oald ama mkelleflerin buna cevap verecek olanaklarnn
dar olduu dnemde rfn o yana almas sonucu, hem iste-,
e bal dentiler zorunlu hale geldiler, hem de bu zorunluu bir
lde telafi anlamnda olmak zere, dentilerin yaplaca gn
ler saptanp sabitletirildiler. Byleoe, 1111 ylnda bir Anjou efi
nin stne daha o zaman drt dzenli bime binmi bulunmak
tayd. Bunlar, esir derse senyrn fidyesi iin, senyrn byk
olu valye olduu zaman, senyrn byk kz evlendii zaman,
senyrn kendi bir toprak satn ald zaman yaplacak dentiler(203)

230

Ancak, Ingilterede terimler sonunda hiyararik hale geldiler yar

dm vasaller iin kullanlrken taille (bim e) mtevaz baml
lara hasredildi.

di. (204) k keyfi olan sonuncu k, ksa srede birok rfn

kapsam alannn dnda kald. Buna karlk, ilk hemen her
yerde benimsendi. Bazen bunlara bakalar da eklendi, zellikle
Hal Seferlerinden tr, senyr kendi stleri tarafndan biildi
inde bunu Hal Seferi yardm ad altnda, kendi vassallerine
yanstyordu. Bylece, geri alma biiminde zaten ortaya km
olan para unsuru, sadakat ve eylem zerine kurulu eski ilikilerin
yerine yava yava gemekteydi.
Bu ilikilerin iine yn saptrc bir unsur daha karacaktr.
Bazen kanlmaz olarak, askerlik hizmetinin yerine getirilmedii
oluyordu. Bu durumda, .senyr bir ceza veya bir tazminat talep
ediyordu. Bazen de vassal bunu nceden sunuyordu. Tazminat ak
esine, bizzat ykmlln adn verme adetini benimseyen Orta
a devletlerinin davranna uygun olarak, buna hizmet ad ve
rilmiti. Veya Fransa'da buna askerlik bimesi denilmekteydi.
Aslnda, bu nakdi tazminatlar iki fief kategorisinde byk bir uy
gulama alan bulmulardr. Bu iki kategori, silah tamaktan aciz
dinsel cemaatlerin eline geen fieflerle, dorudan kralla bal
olanlaryd. Vassalit sisteminin yetersizliklerini bylece hazine
kanda dntren merkez, bu durumdan ok memnundu. Btn
feodal temliklerde, 13. yzyldan itibaren askerlik hizmeti gittike
daha az zorunlu hale gelerek, tazminat vergisi onun yerini ald.
Hatta, parasal yardmlar bile, rfen kullanlmaz hale geldiler. Fief
iyi hizmetkrlar salamaktan uzaklamt ama, uzun sre, verimli
bir gelir kayna oladk kald.
rf senyre, vassalin yeminine kar, herhangi bir yazl veya
szl gvence verme zorunluu yklemiyordu. Bu st dzeydeki
senyrleri de balayan yeminler ok sonralan ve istisnai olarak or
taya ktlar ve hep yle kaldlar. Bylece, bamlmnkiyle ayn lde, efin ykmllklerini de belirleme frsat karlm oldu.
Ayrca, koruma grevi, hizmet grevinden k daha az ayrntnn
belirlenmesine olanak tanmaktayd. len veya yaayan her can
lya kar, adam senyr tarafndan korunacakt. Hereyden nce
fizik varlk olaiak. Mallan ve zellikle fiefleri de korunacakt. G
receimiz zere, ayn zamanda yargc da olan bu koruyucudan,
(204)

1er Cartulaire de Saint Serge, restitution de Marchegan, Arch. Mai

ne-et-Loire, H. fol, 293. Doal olarak Kilise fieflerinde durum lar de
iiyordu. rnein Bayeux piskoposuna bal olan eflerde, bunlar :
piskoposun Roma'ya yolculuu; Katedralin onarlmas; piskoposluk
saraynn yanmas, idiler. (Gleason, op. cit., s. 50).

281

vassal iyi ve abuk adalet beklemekteydi. Bunlara bir de, ok

anarik bu toplumda, etkisi pek grlmeyen ama, deerli olan bir
glnn salad gveni de eklemek gerekir. Btn bunlar ihmal
edilebilecek eyler deildi. Ama bu durum, vassalin son zmle
mede aldndan fazlasn verdiini unutmamz iin bir neden de
ildir. Balangta, hizmetin creti olan fief dengeyi salamt.
Ama, zamanla fief aile mlkiyeti haline dntke, balangtaki
ilevi unutuldu ve ykler daha da haksz olarak grlmeye ba
land. Bundan da ilginci, daha sonra bu ykmllklerin bir hak
ihlali olarak grlmesine bal olarak, ykn snrlandrlmas yo
luna gidilmesi olmutur.
II. Akrabalk Yerine Vassalit
Yukarda ortaya koyduumuz bilanoyla yetinirsek, tabiyet ba
hakknda zayf bir kanya sahip oluruz. Kiisel bamllk ili
kisi, etkinlii yetersiz hale gelen soy dayanmasnn ikamesi veya
tamamlaycs olarak tarih sahnesine kmtr. Eer senyr ol
mayan bir adam, akrabalar ondan sorumlu olduklarm iln etme
milerse, 10. yzyl Anglo-Saxon yasasna gre bir kanun d saylmaktadr (205). Vassale gre senyr, senyre gre vassal, uzun s
re tamamlayc birer akraba olmulardr. Bunlar uzun sre birbir
lerine kar akrabalk hak ve grevlerini istekle yklenmilerdir.
Frederic Barbaros'un fermanlarndan birinde yer alan bir hkme
gre, eer bir kundak bir atoya snmak isterse, ato sahiple
rinin su orta saylmamas ancak bu adamn, onlarn senyr,
vassali veya akrabas olmalar halinde mmkndr. Gene ayn
balamda, eer en eski Normandiya rf derlemeleri, vassalin senyrn ve senyrn vassalini ldrmesini akraba cinayetleriyle
ayn balk altnda biraraya getirmise, buna bir raslant olarak
baklamaz. Vassalitenin bu adeta ailesel nitelii, hukuk kurallarna
olduu kadar adetlere de, en kalc izgiler halinde yansyacaktr.
Aile bireylerinin birbirlerine kar birinci devleri kan dava
snn srdrlmesiydi. Bu durum, biat edenle edilen asndan da
aynyd. Eski bir Germence szlk, bu kuraln etkisiyle Iatince
Iultor (intikamc) kelimesini Almanca bir terim olan mundporo
(patron) ile karlamt (206). Vassalit ba ile akrabalk arasn
da, kan davas konusunda balayan bu elik, yarg nnde de s(205)
(206)

282

Ibid. s.

258.
Stenmeyer ve Sievers,

Althochdeutscken Glossen

I., s. 268 ve 25.

riiyordu. Bir 12. yzyl rf derlemesinin bildirdiine gre, bir kim

se bir cinayete bizzat tank olmadysa, bunu davac olarak mahke
meye gtremezdi. Ama eer ldrlen akrabas, senyr veya ye
minle kendine balanan adamysa, bu kural ilemezdi. Bu yar ak
rabalk, senyr asndan da vassal asndan da, ykmllkleri
ayn derecede zorunlu klmaktayd. Ama gene de, bamllk ili
kisinin mantna uygun olarak, bir derece fark ortaya kmak
tayd. Beowulf iirine inanmak gerekirse, eski Almanya'da ld
rlen efin adamlar, kan bedelinden pay alyorlard. Ama, Ingil
tere Normanlann eline getikten sonra bu kural uygulanamaz ol
mutu. Bu tarihten sonra, vassali ldrlen senyr kan bedelinden
pay almaya devam ediyor, fakat, senyr ldrlen vassale bu du
rumda pay dmyordu. Bir hizmetkrn kaybeden senyrn bu
kayb tazmin ediliyor, bir efendinin kaybndan doan zarar kar
lanmyordu.
valyenin olu nadiren baba evinde yetiirdi. Feodal a r
fnn gc olduu srece uygulanan bir kurala gre, vassalin o
cuunu daha ok kkken senyrne veya senyrlerinden birine
emanet etmesi gerekiyordu. ocuk, bu efin yannda hem uaklk
yapyor, hem de av, sava ve atoda yaama sanatlarn reniyor
du. rnein tarihsel bir gerek olarak, kont Philippe de Flandre'n
yannda yetien gen Arnold de Guines veya efsanede anlatlan
Charlemagne'n sadk kk hizmetkr Gamier de Nanteuil gibi.
Kral ormana gittiinde ocuk onun peini brakmaz;
Bazen yayn tar, bazen zengisini tutar.
Ya doam tar, ya da ulluk avlamasn bilen ahini.
Kral uyumak istediinde, Gamier yastn tar,
Ve onu elendirmek iin mzik alar, ark syler.
Orta a Avrupa'snn dier toplumlan da, vassal ve senyr
birbirlerine kar geveyen balan yeniden canlandrmak iin, gen
ocuklan senyr yanma yerletirme adetini uygulamlardr. Ama,
rlanda'da bu uygulamann daha ok ocuun ana klan ile olan
ilikilerini glendirmeye veyahut da bazen okumu rahipler ya
nnda eitilmesine ynelik olduu grlmtr, tskandinavlar'da
ise, genel uygulamann tersine olarak, efendinin ocuklarnn ei
tilme grevi vassale dmekteydi, rnein, Norve kral Harald,
Ingiltere kral Aethelstann kendine baml olduunu herkese
kantlayabilmek iin, bir efsanenin anlattna gre, olunu onun
dizleri stne brakmaktan daha iyi bir are bulamamt. Feodal
dnyann zgnl, ilikiyi yukardan aa doru kavram ol

283

masndadr. Bylece, hkm altma alnm olan sevgi ve efkat

ilikileri ok gl olmaktayd. Eskinin kk ocuu, btn ya
am boyunca, senyrn beslemesi olduunu hatrlayacaktr bu
kelime olayn bizzat kendisiyle beraber Galya'da Frank dneminde
ortaya km, CommyneIer dnemine kadar srmtr (207) .
Gerekte, dier konularda olduu gibi, bu konuda da gerekler
sklkla eref kurallarn ihlal etmektedirler. Ama, btn bamlara
ramen bu uyglamada, ilk vassalitenin insani deerini oluturan,
etkin bir rf, yani kuaklar boyunca vassallerin efin yam ban
da yaamasn ayn zamanda bu durum sayesinde ef deerli bir
rehine elde etmi oluyordu salayan bir adet grmemek mm
kn mdr?
nsann bizzat kendine ok az ait olduu bu toplumda, daha
nce de grdmz gibi, ok sayda karn balantlarn sala
yan evlilik, kiisel bir seim olmann ok uzanda kalmaktayd.
Bu konudaki karar, herkesten nce babaya aitti. Olunun evlendi
ini salnda grmek ister ve gider ona bir soylunun kzn satn
alr ok eski bir iir olan Saint Alexis iiri, olay hi saptrma
dan byle anlatyordu. Bazen babayla birlikte, ama zellikle baba
olmad zaman, akrabalarn da mdahalesi sz konusuydu. Ayn
zamanda yetim bir vassal ocuuysa, senyrn; hatta senyr o
cuuysa vassallerin bunlarn evlenmelerinde sz haklan vard. Ama
gerei sylemek gerekirse, sonuncu kta, vassallerin sz hakk
bir nezaket danmasnn snrlarn pek aamamt. Bilindii ze
re., senyr ciddi sorunlarla karlatnda, vassallerine danmak
ladr. Bu konu da o balam iinde ele alnm, vassal kararlarnn
arl snrl olarak kalmtr. Ama, buna karlk, vassal ocuu
evlenirken senyrn sahip olduu sz hakk, hem daha belirli, hem
de daha arlkl olmutur. Bu konudaki gelenek, vassalitenin en
eski kkenlerine kadar inmektedir. Bir 5. yzyl Vizigot yasasnn
bildirdiine gre, Eer bir zel asker (bucclarius) arkasnda sa
dece bir kz ocuk brakrsa, bu kz patronun yannda otursun, o
da ona mevkiine uygun bir koca bulsam. Ama eer kz, patronun
rzasn almadan kendine bir koca bulursa, babasnn patrondan
ald tm balan geri vermek zorundadr (208). Fieflerin r(207)

Flodoard, Hist. Rom . Ecel., III., 26, SS, c. X III, s. 540, bkz. : Actus
Pontificum Cenamatmensium, s. 134-135. (616 : nutritura) Commynes, VI., 6 (d. Mandrot, c. II, s. 50) .

(208)

Codex Euricianus, c. 310. Buna karlk, birbirini izleyen iki efendisi

tarafndan evlendirilen ve 757 tarihinde toplanan Compigne dinsel

284

silii ki yukardaki metinde ilkel bir ekilde de olsa, daha o

Zamandan bunun baladn gryoruz senyre vassallerinin
ocuklarnn evliliklerini denetleme konusunda ok iyi bir frsat
vermektedir. Eer len vassalin sadece kz ocuklar varsa, fiefin
ilk szleme yaplan soydan bakasnn eline geme durumu orta
ya ktndan, senyr bu cins evliliklere ncelikle mdahale hak
kna sahip olmaktadr. Senyrn bu durumdaki evliliklere mda
hale hakk, en ok vassalit sisteminin gerek vatan olan Fransa
ve Almanya'nn bats ile ithal mal feodalitenin egemen olduu
lkelerde yaygnlamtr. Hi kukusuz, bu cinsten mdahalelerle
karlaanlar yalnzca valye aileleri olmamaktadr. nk, bu
toplumda hemen herkes u veya bu cinsten balarla senyrial cins
ten bir otoritenin altna girmi bulunmaktadr. Krallar bile bu ku
raln dnda kalamamlardr. Fakat, dier derecelerdeki baml
lar iin, ou zaman gcn ktye kullanlmas olarak grlen bir
mdahale, vassaller iin olduunda -bazen serilere ve dier kii
sel bamllara da kar bu hemen hemen evrensel olarak meru
grlmekteydi. Dullan ve kzlan isteklerinin tersine olarak ev
lendirmeyeceiz diye Falaise ve Caen halkna sz veren Philippe
Auguste, bu sze unu eklemekten kendini alamyordu : Ama,
eer bu kadm ve kzlar bizden bir zrh fiefi almlarsa, bizim
istediimizle evleneceklerdir. (Zrf fiefi denilince anlalmas ge
reken sahibinin zrhl olarak hizmet etmesini gerektiren bir aske
ri fieftir). Kurallar, evlilik konularnda, senyrle ilgilinin akrabala
rnn anlamalarm ngryorlard. Bu ibirlii, 13. yzylda rne
in bir Orlans rf tarafndan dzenli hale getirilmek istenmi,
ngiltere kral I. Henri dneminde de ilgin bir kral fermanyla
kurallatrlmak istenmitir (209). Plantagent hanedan dnemin
deki ngilterede, kk ocuklar zerinde varolan babalarnn senyrnn velayet hakkndan kaynaklanan, evlilie mdahale hakk,
en sonunda artc bir ticarete dnmtr. Krallar ve baronlar
zellikle krallar gittike evlenecek yaa gelmi yetime ya da
yetimleri, ba veya sat konusu haline getirmilerdir. Bu geli
me sonucu, evlenecei adam beenmeyen yetime, bu kocay red
detme hakkm, belli bir miktar para deyerek kazanabiliyordu.
Grld gibi, gevemesine ramen vassalit ba, hemen her za-

(209)

kurulunun bize aktard vasallin durumu, kelimenin ilk anlamna

uygun olarak basit b ir kleyi ifade etmekte olduundan, bizi burada
ilgilendirmemektedir.
Emirnameler, c. X II, s. 295 E t de Saint-Louis, I., c. 67 Stenton,
The first Century of the English Feudalism (1066-1166), s. 33-34.

285

man her kiisel koruma kurumunu karanlkta bekleyen bir baka

tehlikeden kendini kurtaramamtr : Zayfm gl tarafndan ezil
mesini salayan bir mekanizma haline dnmek.
III. Karlkllk ve Kopular
Tanm gerei, vassalik szleme ayn dzeyde olmayan kimse
leri birbirlerine balamaktayd. Bu konuda eski bir Norman yasa
snda yer alan bir hkm kadar hibir ey aklayc olamaz. Bu
hkme gre, vassalini ldren senyr de, senyrn ldren vas
sal de lme mahkm olsalar bile, efe kar ilenen cinayet hi
tartmasz ok daha kt bir sutu. nk, sadece bunun cezas
idamn en aalayc tr olan aslma ile ldrlmekti (210). An
cak, iki taraftan beklenen grevler konusundaki dengesizlik ne
olursa olsun, bu kapanmaz bir uurum oluturmuyordu. Vassalin
itaati, senyrn verdii szleri tutmasna balyd. ,11. yzylda
Foubert de Chartres tarafndan yazl hle getirilen bu eitsiz dev
ler konusundaki karlkllk, somma kadar Avrupa vassalitesinin
gcn gerekten duyuran, aync bir zellii olmutur. Avrupa
vassalitesinin devlerin karlkllk esasna sk skya ball,
on sadece tik a kleciliinden farkllatrmamakta, rnein Ja
ponya gibi lkelerde rastlanan dier zgrce bamllk iikilerinden, hatta ok yaknmzda tam anlamyla feodal blgeye snr y
relerde yer alan bamllk ilikilerinden de aka ayr bir nite
lie sahip klmaktadr. Bu balln tescili anlamna gelen tren
lerdeki farkllk da Bat Avrupa ile dier yreler arasndaki nitelik
farkm belirlemektedir. Rus hizmet adamlarnn boyun eerek
selam vermeleri, Kastilya savalarnn el pmeleri gibi rnek
ler, gerek anlamda feodal olan Bat Avrupa'nn eller stne ka
panan eller ve dudaktan pck trenleriyle tam bir ztlama iin
de olmakta ve senyr sadece bir szlemenin taraflarndan biri
derecesine indiren gerekten feodal Avrupa trenleriyle herhangi
bir benzerlik arzetmemektediier. Beaumanoir bu konuda vassalin
ettii yeminden tr senyrne borlu olduu sadakat ve bal
ln aynn senyr de vassaline kar borludur diyerek, Bat ba
mllk ilikilerinin farklln vurgulamaktadr.
Ancak, szlemenin tescili anlamna gelen tren o kadar gl
grnmekteydi, ki, en byk ihanetlerde bile, bu trenin etkisinin
(210)

286

Trs Ancien Coutumier, XXXV., 5.

ortadan kaldmlabilmesi iin bir kar-tren yaplmas gerektii

dnlyordu. En azndan eski Frank blgelerinde, yani Alman
ya'mn Bats ve Kuzey Fransada, biatin koparlma trenleri geli
tirilmiti. ounlukla vassal, bazen de senyr, ihanet eden orta
n kendinden uzaa atma niyetini belirterek, bir topak topra
bazen elinde paraladktan sonra- veya paltosundan ektii bir
kl iddetle topraa frlatrd. Ama, bu trenin ba kuran tren
kadar gl olabilmesi iin, onun gibi iki taraf da biraraya getir
mesi gerekirdi. Ama bu hi de tehlikesiz birey deildi. Zamanla,
yere birey atlmas uygulamas, kurak haline gelemeden unutuldu.
Bunun yerine, yava yava mektupla veya haberciyle yollanan sz
lemenin feshi (dfi) uygulamas geti. (Dfi, bugn meydan okuma
anlamna geliyor, ilk kullanldnda, etimolojik olarak yeminin bo
zulmas anlamna geliyordu. MAK). Saylan hi de az olmayan,
daha az ince dnceli olanlar ise, atmalar gze alarak, ba
n bozulduunu nceden haber verme zahmetine katlanmadan ba
bozuyorlard.
Fakat aslnda bu balarn ezici ounluu, bir gerek ba sa
yesinde gleniyorlard. Vassalit ba koparlnca, fiefin kaderi ne
olacakt? Eer ban koparlmasnda kabahat vassalinse herhangi
bir glk domuyor ve mlk terkedilen senyre geri dnyordu.
Buna commise (serbest brakma) ad veriliyordu. Dk Aslan Henri'nin Frdric Barbaros tarafndan mirastan mahrum edilmesi;
Topraksz Jeanm Philippe Auguste tarafndan ngiltere kral sa
ylmamas bu durumun en nl rnekleridir. Oysa, bunun tersine
ilikinin koparlmasnn sorumluluu senyre ait olarak gzk
yorsa, sorun daha etrefil hale gelmektedir. Aktr ki, hizmetlerin
creti olarak varolan fiefin, hizmetler yaplmad taktirde varlk
nedeni ortadan kalmaktayd. Ama bu durumda, bir masum nasl
olurdu da fiefinden mahrum braklabilirdi? Sadakatlerin hiyerar
ik hale getirilmi olmas, bu zor sorunun zlmesini mmkn
hale getirdi. Ba koparan senyrn haklar, onun senyrne ge
iyordu. Yani, sanki zincirin bir halkas kopup dm gibi, bir
st halkayla birletirilerek zincir gene kapatlyordu. Gerei sy
lemek gerekirse, eer fief, zincirin en st halkas olan kraldan do
rudan alnmsa, bu zmn uygulanmas mmkn olmaktan
kyordu. Ama, krala kar hibir biat kopuunun srekli olamaya
ca sylenerek, buna da bir zm getiriliyordu.
Ban kopanl konusunda, sadece talya farkl bir yol izle
mitir. Bir senyrler ihaneti karsnda kalan vassaller, bu lkede
287

fieflerinin alleu haline dntn grmlerdir. Bu da dierleri

gibi, talya'da tamamen feodal kuramlarn ne kadar zayf oldukla
rnn bir belirtisidir.
Karolenj yasatan, kendine gre, vassalin senyrn terketmesine hak salayan senyr sularm tanmlamt. Bu tanmlar, bel
leklerden tamamen hibir zaman silinmediler. Raoul de Cambrm
destannda, besleme Bernier birok kin nedenine ramen, Raoul u
ancak kendine bir tokat atnca terkeder. Zaten, Karolenj fermam
da bir kuru bile alan hikimse senyrn terkedemez... Ama eer
bu senyr ona bir sapayla vurmaya kalkarsa, bunu yapmakta z
grdr. demitir. Daha sonralar bir saray romannda rastladm bu iliki koparma nedeni, 13. yzylda baz rf derlemeleri ile,
>14. yzylda da Valois hanedannn ilk parlamentosu tarafndan
titizlikle korunmulardr (211). Fakat, eskinin en slam hukuk
kurallar bile, feodal ada ancak kaypak bir gelenein iine gire
bilirlerse yaamaya devam edebiliyorlard. Hukukun da yapsal de
iiklik geirmesinden tr, kural olmaya balayan keyfilik, belki
de mahkemelerin itihatlar birletirmeleri sayesinde bir miktar
nlenebiliyordu. Nitekim, baz itihatlar bu cinsten tartmalara
yol ayorlard. Hereyden nce, gerekte bizzat vassallerden olu
an senyrlk mahkemesinin yeleri, efendileri senyrle, arkada
lar vassal arasndaki bu cins davalarda doal yarg oluyorlard.
Ayn durum feodal hiyerarinin daha st kademelerinde de ortaya
kyordu. Bigorreda olduu gibi, erken tarihlerde yazl hale ge-'
tirilen baz rfler, vassalin ilikiyi bozmasnn meru olabilmesi
iin, bu ilikinin bozulmasndan nce uymas gereken bir usuln
ana hatlarn izmeye urayorlard (212). Ama, feodalitenin en
byk gnah, gerekten etkin ve uyumlu bir hukuk sistemi ku
ramam olmasyd. Uygulamada, haklarna bir saldr olan veya
saldn olduunu dnen bir kimse, ilikiyi kopartmaya karar ve
riyor ve atmann sonucunu da gler dengesi belirliyordu. Tpk
nedenlerin nceden belirlenmedii ve belirlense bile hunlan uygu
layacak yarglann bulunmad bir boanma karsnda kalan ev
lilik kurumu gibi.

(211)

(212)

Le Roman de Thbes, d. L. Constans, t. I., V., 8041 ve s, ve 8165 ve

s. A rd. Nat. X 1 A, 6, fol, 185; Bkz. : D. Martin, Histoire de la
Coutume de la Prvt et Vicomt de Paris, c. I., s. 257, n. 7.
Fourgous ve Bezin, Les Fors de Bigorre, (Gney Hukuku zerine
almalar) fasc. I., 190, c. 6.

288

AYIRIM 7
VASSALTENN AMAZI

I. Tanklklarn elikileri
Avrupa vassalitesinin ortaya kardo k saydaki zel sorun
lardan, insani nitelikte olan biri hepsinden nemlidir. Bu, toplum
sal olarak birletirici imentonun altnda yer alan eylem ve duygu
lardaki gerek g neydi? Bu konuda belgelerin uyard ilk izle
nim, garip bir elikidir.
Metinlerden, vassalite kurumuna yaklan methiyeleri devir
mek iin, onlar sonuna kadar skmak gerekmemektedir.
Bu konuda metinler nce ok kutsal bir ba selamlamakla ie
balamaktadrlar, Vassalin yaygm eanlamls dosttur. Bundan
da sk olarak, byk bir olaslkla keltik kkenli olan ve ayn an
lama gelen dru kelimesi de kullanlmaktadr. Ancak, dru nn k
k bir fark, derin ak duygusu anlamn da iermesidir, ki bu an
lam dostun tersine akrabalk ilikilerine uygulanabilir nitelikte
olmamaktadr. Dier yandan bu terim, Galya romancas ve Almancada ortaklaa olarak kullanlmakta ve yllar boyunca hemen b
tn metinlerde yer almaktadr. 858de Galya piskoposlar Germanyal Louisye son saatin geldiinde sana yardm edecek ne karn
ne ocuklarn; sana yardm armak iin de ne dralerin ne de
vassallerin olacak diyorlard. efkat adamdan senyre doru yk
seldii gibi, aktr ki, senyrden de vassale doru iniyordu. Bir
Fransz destannda yer alan bir konumaya gre; Girart Charlemagnem mutlak adam olmu ve ondan dostluk ve senyrlk al
mt. Sadece belgelerin kuru sesine kulak kabartan tarihiler, bu

289

na edebiyat diyip kmseyeceklerdir. Ama ne nemi var? Saint

Serge manastr rahiplerinin Anjoulu bir ky senyrn konu
turduklar edebi metinde, ona senyr olduum bu topra
Geoffroy'a fief ve dostluk olarak verdim dedirtmektedirler. Ay
n ekilde, ok iten bir basitlikle, gnllerin gerek birliinin ifa
de edildii ve biri olmadan brnn yaayamayaca anlatlan u
Doon de Mayencem dizelerini nasl yok varsayabiliriz?
Eer senyriim ldrlrse, ldrlmek isterim,
Aslrsa? Onunla birlikte beni de asm.
Atee atlrsa? Yaklmak isterim.
Ve eer boulursa, onunla beraber beni de suya atn (213).
Bu ba dier yandan, Roland arksndaki efendisi iin ve
scaa ve soua dayanan vassalinki gibi, zayflk gstermeyen
tam bir sadakat gerektirmektedir. Anglo-Saxon vassali, senin sev
diini seveceim, senin nefret ettiinden nefret edeceim diye ye
min etmektedir. te gene baz dier blgelere ait metinlerden oku
duklarmz : Dostlarn benim dostlarm, dmanlarn benim d
manlarm olacak.
yi vassalin birinci grevi, doal olarak kl elde efendisi iin
lmektir : Bu kader dierlerinden daha ok arzu edilmektedir, n
k cennetin yolunu amaktadr. Bunun byle olduunu kim syle
mektedir? airler mi? Hi kukusuz. Ama, Kilise de ayn eyi sy
lemektedir. Tehtid edilen bir valye, senyrn ldrmtr. 1031
Limoges dinsel kurulunun adna konuan bir piskopos ona sen
onun yerine lmeliydin, sadakatin seni Tanr katnda ehitlik mer
tebesine ulatrrd demitir (214).
Nihayet, bu yle bir bad ki, bilmezlikten gelinmesi halinde
gnahlarn en by ilenmi oluyordu. Kral Alfred'in yazdna
gre, ngiltere halk hnstiyan olduktan sonra, birok su iin mer
hametli cezalar konulmutu. Ancak, vassalin senyrne kar iha
netinde gsterilecek merhamet... sa'y lme gnderenlere gste
rilen merhametten daha fazla olmayacakt. ki yzyl sonra, Kta
modeline gre feodallemi olan ngiltere'de I. Henri Yasalar
adn tayan rf derlemeleri senyrn ldren vassali affetmek
(213)

(214)

Girart de Roussillon, ev. P. Meyer, s. 100 (ed. Foerster, Romanische

Studien, c. V ., v. 3054). Prem. Cart, de St. Serge, fol. 88) Doon
de Maience, 6d. Guessard, s. 276.
rnein, Girart de Roussillon, s. 83; Garin le Lorrain, s. 88, Con-

c ile :

290

Mgne, col. 400.

olmaz. Onu en kt ikencelerle ldrmek gerekir diyerek ayn

mant tekrarlamaktadr.
Hainaut'da anlatldna gre, bir kavgada mutlak senyr
olan gen Flandre kontunu ldren bir valye, Tanrya kfr et
tiini dnerek kendini cezalandrmas iin Papaya gitmiti. Tp
k efsanedeki Tannhuser gibi. Papa sulunun ellerinin kesilmesini
emretti. Ancak ellerin titremediini grnce, cezay affetti. Fakat,
mr boyunca bir manastrda suundan tr ile ekmesi ko'uIuyla. 13. yzylda, en byk dman haline gelen mparatoru l
drmesi nerildiinde Ybelin Sireyi O benim senyrmdr, ne
yaparsa yapsn ona kar inancmz koruyacaz demitir (215).
Bu ballk o kadar gl bir ekilde hissedilmekteydi ki, gl
gesi, ondan daha eski ve daha saygnlar da dahil, btn insan ili
kilerinin stne dmekteydi. Vassalite bu balamda, aile kurumunu da damgalamtr. Barselona kontluk mahkemesinin kara
rma gre, babalarnn oullarna, oullarn da babalarna kar
olan davalarnda, karar verirken babalan senyr, oullar da ye
minli vassakni gibi kabul etmek gerekmektedir. Provence iir/'
sanat, saray akn icat ettiinde, mkemmel an sevgilisine
olan imanm vassal sadakati modeline gre oluturmutu. Bu du
rum zellikle ak, ryalarnn kadnndan daha alt dzeyde oldu
unda, modele tam uyum salyordu. Bu konudaki benzeme o ka
dar ileriye gitmiti ki, dilde meydana gelen .garip bir deime ile,
ak olunan kadnn ad ve ek ad erkek halde kullanlmaktayd.
Tpk bir senyr adym gibi. Bel Senhor benim gzel senyriim. Bertrand de Born'un kalbini kaptrd gzellerden birini i
te bu erkek haldeki takma adla tanyoruz. Bazen bir valye arma
snn stne kendini, ellerini Dulcinee'sinin ellerinin iine koymu
olarak resmettiriyordu. Ayn ekilde byk bir olaslkla ilk ro
mantik ada, arkeolojik bir tarzda canlanm olarak gnmz
de de bu tamamen feodal efkat, bizim kibar davranlarmz ara
snda ve kullanmnn tamamen tek tarafl oluuyla hommage (eski
anlam biat, bugnk anlam kadna duyulan sayg MAK) kelime
sinde yaamyor mu? Kilise dncesi de bu ban etkisiyle belirli
lde renklenmiti. Kilise asndan, birinin ruhunu eytana ver
mesi, onun vassali olmas demekti. Bylece, aka ilikin armalarn
yan sra, elimizde olan en iyi biat sahneleri bu Kt eytana tes(215)

Alfred, in Liebarmam, Die Gesetze der Angesachsen, e. I., s. 47 (49,

7); Leges Henrici, 75, 1 Gislebert de Mons, ed. Partz, s, 30 Philippe de Novare, dd. Kohler, s. 20.

291

lim oluu resmedenleridir. Anglo-Saxon yazar Cynewulf iin, me

lekler Tanrnn thegn\enir. Bamberg piskoposu Eberhard iin
Isa, Tanrnn (babasnn) vassalidir. Fakat hi kukusuz bu konu
daki en kesin kant, zaman iinde meydana gelen deiikliklerle
beraber, Tanrya gsterilen saygnn sembolnde ortaya kmakta
dr. Tm katolik Dnyada vassalin yemin trenindeki ellerini ka
vuturmu halinin benzeri, en mkemmelinden dua etme pozisyo
nu haline gelmitir (216). Tanr nnde ruhunun srlarn aklayan
imanl hrstiyan kendini, senyr nnde diz ken vassal gibi g
ryordu.
Ancak, bu arada vassalik ykmllklerin baka ykmllk
lerle atma haline dmemesi mmkn deildi. rnein, uyruk
olarak sahip olunan veya akraba olarak sahip olunan ykmllk
ler gibi. Ama her seferinde vassalik ykmllk, bu cinsten rakip
lerini altediyordu. Bu sadece uygulamada deil, hukuk alannda
da byleydi. Hugues Capet 991 ylnda Melun geri aldnda, ka
leyi kendine kar savunan vikontu ve karsn astrmt. Bu ceza
nn nedeni, kralna isyan etmi olmasndan ok daha ar bir su
olan, vikontun kraln yannda bulunan dorudan senyrne ettii
yemine sadk kalmama suunu ilemi olmasyd. Bunun tersi ola
rak, Huguesn evresindekiler atodaki valyelerin affn srarla
istediler. Kronikinin de dedii gibi, vikontun vassalleri olan bu
adamlar isyanda su ortakl ederlerken, erdemli davranmak
tan baka birey mi yapmlard? Yani, devlete kar olan sadakat
lerinin daha stnde yer alan dorudan senyrlerine ettikleri ye
mine sadk kalarak, erdemli olduklarn kantlamlard (217).
Gerekte, kamu hukukunun dourduu balardan ok daha gl
olan kan balar bile, kiisel bamllktan doan ilikiler kar
snda ikinci derecede kalmaktaydlar, Ingiltere'de Kral Alfred ya
sas haksz yere saldrya urayan bir akraba iin silaha sarlmabilinir. Ama eer saldrgan o adamn senyryse silaha sarlmaya
izin vermiyoruz demektedir. nl bir pasajnda bir Anglo-Saxon
kronii, iki ayr senyre bal ayn soydan kimselerin, bu iki senyr arasndaki kan davas yznden, nasl birbirlerini boazla
dklarn anlatmaktadr. Bu kadere raz olmulardr. Hibir yak(216)

(217)

The Christ of Cynewulf, d. A. S. Cook. v. 457 Migne, col. 522 ve

524. L. Gougaud, Dvotions et Pratiques du Moyen Age, 1925, s.
20 vd.
Richer, IV ., 78. Dier rnekler (15. yy.a kadar), Joliffe, The Cons
titutional History of Medieval England, s. 164.

292
3

nmz bizim iin lordumuzdan daha deerli deildir demektedir

ler. Bu ok ar szler, 12. yzyl ortasnda yazlan Fiefer Kitafe'nda da yanklanmaktadr : Vassaller herkese kar senyrlerine
yardm etmek zorundadrlar. Kardelerine kar, oullarna kar
, babalarna kar (218).
Burada biraz durup, bir Norman ngiltere'si rf derlemesinden
bir alnt yapalm. Tanrnn emirlerine ve katolik inancna aykn
hibir emir geerli deildir. Rahipler byle dnyorlard.
valye rhu ise daha kesin bir tavr iindeydi. Senyrm Raoul
Judadan daha hain olabilir, ama senyrmdr. Bu tema zerine
ok sayda kahramanlk trks yaklmtr. Uygulamada da ok
eitli durumlar ortaya kabiliyordu. Eer manastr barahibi
nin kral mahkemesinde davas olursa, vassali onun tarafn tuta
caktr. Ama eer dava krala karysa bunu yapamaz diyordu bir
ngiliz fief szlemesi. Burdaki sonuncu madde, fetihten doan bir
monarinin salamay baard saygnlktan domutu. Gerekte,
birinci maddenin sinsi safl iinde genel bir deer vardr. n
k, sadakat grevi o kadar yksee konulmaktadr ki, gerek hu
kukun nerede olduunu sorma hakk domaktadr. yle olmasay
d, bu i bu kadar utan pahasna yaplr myd? Renaud de Montauban bu konuda senyrmn bu suu ilemi olup olmad hi
nemli deil, nk sorumluluu ona aittir diye dnyordu.
Kendini senyrne tamamen veren kimse, bunun sonucu olarak,
tm kiisel sorumluluunu da ona devretmi oluyordu (219).
Amac deiik mertebe ve dnemlere ait tanklklar yanyana
getirmek olan bu dosyann iinde yer alan eski metinler, hukuk
edebiyat ve iirlerin yaayan veya daha eskilere ait gerei biraz
gizlediklerinden endie duymamz gerekmez mi? Bu kukular ya
ttrmak iin soukkanl bir gzlemci olan ve Yakkl Philippe
zamannda yazan Joinvillee bavurmak yeterlidir. u pasaj daha
nce de zikretmitim. Bir sava birlii atma srasnda zellikle
n plana kmtr. Bunda alacak birey yoktur, nk bu bir
lii oluturan savalarn tm, ya komutann akrabalar, ya da
mutlak adamlardr.
(218)

Alfred, XJLII, 6. Two of Saxon Chronicles d. Plummer, c. I., s. 4849 (755). K. Lehmann, op. cit., II., 28, 4.

(219)

Leges Henrici, 55, 3 Raoul de Cambrai, v. 1381. Chron. Mon. de

Abingdon (R. S .), c. II., s. 133 (1100-1135) Renoud de Montauban,

d. Michelant. s. 373, v. 16.

293

Ama bunun tersi de vardr. Vassal erdemini bu kadar yksek

lere kartan bu destan aslnda, vassallerin senyrlerine kar gi
ritikleri savalarn uzun bir anlatsndan ibarettir. air bu duru
mu bazen ikmar. Ama ounlukla da vassallerin tarafn tutar. yi
ce bildii ey, bu isyanlarn gnlk yaamn trajik yanndan kay
naklandklardr. Ama bunu bilmekle birlikte air, bu gerein ok
soluk bir yansmasn aktarmaktadr. Byk feodallann krala kar
, kavgalar; bu yksek baronlara kar kendi adamlarnn isyan
lar; hizmet etmekten ka; vassal ordularnn zayfl ve ilk an
dan itibaren istilaclar nlemekte yetersiz kallar, btn bu iz
giler feodal dnemin tarihinin her sahifesinde karmza kmak
tadrlar. 11. yzyln sonuna ait bir szlemenin bize anlatt ze
re, Saint Martin-des-Champs manastr rahipleri, bir deirmenin
zerine oturmu durumda, eer bu deirmeni kiraladklar iki kr
sal senyrn savaa girmeleri sonucu buras talan edilirse, kira
borlarn nasl deyeceklerini dnmektedirler. Burada ilgin
'olan, krsal senyrlerin savaa girmelerinin senyrlerine veya di
er adamlarn kar savarlarsa biiminde ifade edilmesidir (220).
Bylece sava frsat ktnda, senyrne kar silaha el atmak
ilk akla gelenidir. Bu su olduu iddia edilen durumlar iin
gerek yaam ykden ok daha hogrldr. Senyr ve kral
olan Sade Charles'a ok iren bir ekilde ihanet eden Herbert de
Vermandoisdan sz eden destan, onun aslarak Juda gibi ld
n anlatmaktadr. Oysa, tarihin bize rettiine gre, de Vermandois yallnda en doal lmlerden biriyle lmtr.
Muhakkak ki, iyi vassaller gibi ktlerinin de olmas kanl
mazd. Daha genel olan durum ise, ann salad frsat ve olanak
lara gre, bunlarn ounun sadakatle ihanet arasnda salnmala
rdr. Birbirlerini yalanlayan bu kadar ok tanklk arasnda, aca
ba Louis'nin Ta Giymesi iirini yazanla birlikte unu tekrarlamak
yeterli olacak mdr?
Burada hepsi sadakat yemini ettiler.
Bazs ettii yemine sadk kald.
Bazs da bu yemini hi tutmad.
Ama, saflna ramen bu aklama hemen bir kenara atlacak
nitelikte deildir. Gelenee derinlemesine bal ama iddetli adet
lere ve dengesiz karaktere sahip feodal alarn adam, kurallarn
(220)

294

J. Depoin, Recueil de Chartes et Documents de Saint-Martin-desChamps, c. I., Nu. 47 ve Liber Testamentorum S. Martini, Nu. X V III.

klesi olmak yerine onlara sayg duymay yeliyordu. Daha nce,

bu cinsten elikili tepkilere, kan balarna ilikin olarak dein
mitik. Ancak, buradaki dzensizliin dm daha uzakta, bizzat
vassalit kurumunda ve onun deiimiyle farkllamalarnda aram
maldr.
II. Hukuksal Balar ve nsani liki
lk dnemlerin vassalitesi, efin etrafnda silahl adamlar top
larken, terminolojisinde de ev ekmeinin kokusuna benzeyen bireylere sahipti. Efendi, ihtiyar (senior, herr) veya ekmek veren
(lord) idi. Adamlar ise, arkadalar (gassindi), delikanllar (vassi,
thegns, knights) idiler. Sadakat tek kelimeyle, o zamanlar kiisel
iliki zerine dayanmakta ve bamllk arkadalkla karmak
tayd.
Ancak, balangta efendinin evinin mekn olduu bu ban,
eylem alan zamanla lsz bir ekilde bymtr. nk, bir
sre efendinin emrinde staj grdkten sonra, artk ondan uzak
larda, hatta kendilerine verilen topraklarda yaamaya balayan bu
adamlara, senyre kar hl ayn saygnn gsterilmesi zorunluu
anlatlyordu. zellikle de artan anari karsnda bykler ve on
lardan da ok olmak zere krallar, bu ilikide sadakatin bozulma
sna kar bir are bulduklarn; bunun tersine olarak da, tehtid
altnda birok kimse bir koruma arac bulduklarn sandlar. Belli
bir dzeyde olan ve hizmet etmek isteyen veya zorunda olan her
kes ,birer silahl takipi haline getirildiler.
Oysa, hemen hemen bir ev ua sadakatine balanmak iste
nen bu kimseler, artk efin ne sofrasn ne de kaderini payla
yorlard. Artk, vassalin karlar efinkilerle elimenin tesinde,
efin balaryla zenginleme olanandan yoksun kalyor, hatta
ef daha nceden verdiklerini de geri alyordu. Vassal, kendi mal
varlnn bir paras olan bunlar tekrar geri alabilmek iin, yeni
yklerin altna girmek zorunda kalyordu. Bu gelimelerin sonu
cunda, balangta o kadar aranan bu sadakat, her trden canl
ieriinden boald. Bir insann bir baka insana bamll artk,
bir topran baka bir topraa bamllndan baka birey de
ildi.
rsilik de iki soy arasndaki dayanmay artraca yerde, bu
nun tersine ban gevemesine yol at. nk rsilik hereyden n
ce toprak zerindeki karlara uygulanyordu. Miras sadece fiefi
295

koruma kastyla yemin etmekteydi. Bu sorun mtevazi zenaatkr

fiefleri iin olduu kadar, erefli valye fiefleri sz konusu oldu
unda da ortaya kyordu. Sorun her iki taraf asndan da, g
rnte benzer terimlerle zmlenmitir. Ressamn veya maran
gozun olu, eer babasnn sanatn da miras almsa, fiefi muha
faza edebiliyordu (221). Ayn ekilde, valyenin olu da temlik
belgesini ancak baba hizmetlerine devam edeceine sz verirse ala
biliyordu. Fakat, bir iinin becerisi gzlemle kesin bir ekilde sap
tanabilecek bir olgu iken, bir savann sadakati kolay sz veri
lebilen ama ayn oranda tutulmayan bir nitelik idi. 1291 ylnda
ok dikkat ekici bir saptama yapan bir kral ferman, Fransa kral
mahkemeleri yarglarna kar ileri srlebilecek red nedenlerini
sralarken, fiefi yaamla snrl birinin davallardan birinin vassali
olmas halinde tanklnn tarafl olabileceini bildirmektedir. De
mek ki, mirasla geen bamllk o zaman ok daha az gl g
rlmekteydi (222).
.
likideki taraflarn birbirlerini serbeste seme duygusu o
denli kaybolmutu ki, vassalin fiefiyle beraber, buna karlk olan
devlerini de devretmesi allm bir durum haline gelmiti. Ayn
ekilde, senyrn de tarlalar, ormanlar, ve atolaryla birlikte,
adamlarnn sadakatini de satmas veya balamas da artk kim
seyi artmyordu. Hi kukusuz vassaller bu cins devir ilemle
rinde rzalarnn alnmasn talep ediyorlard. Bu talepler bir sre
sonra o kadar artmtr ki, 1037de mparator Conrad talyan
vavasseurlere bu hakk bir ltf olarak tanmak zorunda kald.
Fakat, uygulama bu dayanksz engelleri devirmekte gecikmedi.
Ancak, bu durumdan olaanst bir hiyerari sayesinde korun
mu olan Almanyada, ileride greceimiz zere, feodal ilikilerin
ticaret konusu olmas bir lde nlendi ama, bu kez de daha g
l birinin kendinden daha alt dzeyde birinin elden ve dudaktan
adam olmas durumu ortaya kt. Kk bir kale muhafznn
bamls olarak bir fief elde eden byk bir kontun, gereksiz bir
adet uruna tabiyet trenine uyacan dnebilir miyiz? Nihayet,
mutlak vassallik ile giriilen kurtarma harektna ramen, biatle
rin oklamas, ban zayflamasnn bir sonucu olarak, vassalitenin tamamen ilemez hale gelmesine yol at. Balangta srekli
(221)
(222)

296

rnein ressam fiefi, B. de Broussillon, Cartulaire de lAbbaye de

Saint-Aubin d'Angers, c. II, Nu. CCCCVIII.
Ch. V. Langlois, Textes Relatifs lHistoire du Parlement, Nu.
CXI, c. 5 bis.

armaanlar ve bizzat efin yannda bulunmayla beslenen silah ar

kadal halinde ortaya kan vassalite, artk hizmet ve itaat cin
sinden kirasnn pek de hevesle yaplmad bir kiraclk ilikisine
dnmt. Ama hereye ramen, bir fren mekanizmas ayakta
kalmaya devam ediyordu: Yemine duyulan sayg. Yemin hl
gcn tamamen yitirmi deildi. Fakat kiisel kar veya ihtira
sn sesi ok yksek ktnda, bu soyut engel ok az dilenebili
yordu.
Bu durum en azndan, vassalitenin balangtaki karakterin
den uzaklat lde ortaya kmaktayd, ve bilindii zere vas
salitenin gelimesinde birok aamalar vard, Byk veya orta dereoedeki baronlarn senyrleri olan krallar veya blgesel prensler
le olan, ounlukla atmal ilikilerinde, vassalik duyguyu lt
olarak almak byk bir hata olur. Hi kukusuz kronikler ve kah
ramanlk arklar bizi br trl dnmeye armaktadrlar.
Ama, politik arenada bu kodamalarm ihanetinden kaynaklanan
dramlar, hereyden nce tarihin olduu kadar edebiyatn da ilgi
sini ekiyordu. Ancak, Karolenjler balca memurlarn tamamen
baka bir evreye ait bir bala kendilerine salamca baladklar
n dndklerinde, kendilerini ve taklitilerini aldatmaktan ba
ka birey yapmyorlard.
Toplumsal hiyerarinin daha alt basamaklarnda, metinlerden
izlediimiz kadaryla, eflerin etrafnda daha sk, daha iyi tan
an ve daha iyi hizmet veren gruplar yer almaktayd. Bunlar n
celikle efin evinde besledii valyeler, mesnie baka bir de
yile ev'sinin bekrlaryd. Bu bekr valyelerin yaamlar
yzyllar boyunca ve btn Avrupa'da, tamamen ilk vassallerin ya
amlarnn ayn olmutur (223). Fransz destanlar bu konuda ya
nlmamlardr. Bu destanlarda yer alan byk asiler, bir gier,
bir Girard, bir Renaud, hepsi de gl feodallerdir. Oysa, destan
iyi bir vassali tasvir etmek istediinde, elimize sadece Raoul de
Cambrainin Bemier'si gibi rnekler gemektedir. Senyrnn,
ailesine kar yrtt haksz savaa ramen, ona sadk kalan
Bernier; annesinin hain efendisi tarafndan kartlan yangnda
(223)

Fransz rneklerine unlar eklen eb ilir: Chalandan, Histoire de la

Domination Normande en Italie et en Sicile c. II., s. 565; Homeyer,
System des Lehnrechts der Schsischen Rechtsbcher, in Sachsenspiegel (c. II., 2. Berlin, s. 27i3); Kienast, Die Deutschen Frsten im
Dienste der Westmchte bis zum Tode Phillips des. Schnen Von
Frankreich, c. II., s. 44.

297

ldn grdkten sonra bile sadk kalan Bemier; nihayet ola

bilecek efendilerin en nefrete layk olann terkettikten sonra ye
minini bozmakla yanl yapp yapmadn bilmeyen Bemier; sa
dakati ald toprakla deil de, datlan armaanlardan payna d
en palto ve atn ansyla glenen basit silah ua Bernier. Bu
sadk hizmetkrlar, kk fiefleri atonun etrafnda toplanan ve s
rayla atoda nbet tutan kalabalk vavasseurler grubu arasndan
salanyordu. Bunlar genelde o kadar yoksuldular ki, ikinci bir biat
yapacak gc hibir zaman kendilerinde bulamyorlar ve tek bir
senyrn adam olarak kalyorlard (224). Gene bunlar o kadar
zayflard ki, gerekten ihtiyalar olan korunmann srekliliini
salamak iin grevlerini, eksiksiz yerine getirmekten baka ola
naklar yoktu. Nihayet, bunlar an byk olaylarna o kadar
az karmlard ki, karlar ve duygulan onlann merkez olarak
seftyrlerini grmelerine yol ayordu. Onlan atosunda sk sk
toplayan, tarlalarnn zayf gelirlerini armaanlarla takviye eden,
ocuklann besleme olarak yanma alan ve nihayet onlan neeli
ve verimli savalara gtren senyrlerini.
Kanlmaz ihtiras darbelerine ramen, vassalik iman, tazeli
i iinde, uzun sre koruyan evreler, bunlann evreleriydi. Gene
bu evrelerde, bu eski gelenekler kullanlmaz hale gelince, ileride
greceimiz zere, yeni kiisel bamllk ilikileri ortaya kp,
onlann yerine getiler. Balangta ocak ve macera arkadal
zerine dayal olmak, sonra bir kez ev ortamndan klnca, an
cak mesafenin en az olduu yerlerde hl insani bir yana sahip
olmak. Bu kader izgisi zerinde, Avrupa vassalitesi grnteki
amazlannm aklamasn olduu kadar, kendine zg damgasn
da bulmaktadr.

(234)

298

Bu belki yeteri kadar dikkat ekm emitir: 1188 tarihli ve Hal Se

feri ondabirlerine dair Fransz karanamesi bu kk vasalleri ha
trlatrken, sonu olarak bunlann tek bir mutlak senyrleri oldu
unu ortaya koymaktadr.

nc Kitap ; ALT SINIFLARDA TABYET BALARI

AYIRIM 1
SENYRLK

I.

Senyrlk Topra

Askeri biatin varl tarafndan belirlenen nisbeten yksek ev

reler, adam adama ilikilerin yeerdii yegne alan olmaktan uzak
t. Alt dzeylerde, tabiyet ilikileri olaan alanlarn bulmular ve
vassaliteden ok daha eski olduklar gibi, ondan ok daha uzun
sre yaamlardr. Bu evre toprak senyrldr. Ne senyrlk
rejiminin kkenleri, ne de ekonomi iindeki rolleri bizim alan
mza girer. Burada bizim iin nemli olan tek ey, senyrlklerin
feodal toplum iindeki yerleridir.
Vassalik biatin kaynaklk -ettii komuta yetkileri ancak ok
ge tarihlerde ve vassalitenin ilk yapsndan sapmas pahasna ba
z krlarn domasna yol atysa da, senyrlkte ekonomik g
rnt, onun en byk zellii olmaktayd. Burada efin iktidar
nn anlam, ilkede olduu kadar , nesnede de, topran rnlerin
den pay alarak gelir salamak olmutur. Bir senvrlk. demek ki,
hereyden nce bir topraktr konuulan Franszca bunu ifade
etmek iin baka bir kelime bulamamtr. Ama, zerinde, ba
ml dorudan reticilerin yaadklar bir toprak. Olaan olarak,
bylece snrlanan toprak, sk bir bamlln birletirdii iki par
aya ayrlmaktadr. Bir yanda, tarihiler tarafndan domaine
veya rserve olarak adlandrlan ve senvrn tm rnlerine do
rudan el kovduu narca ,dier yandan da, kk veya orta byk
lkte kyl iletmeleri olan t mure 1er. Bu iletmeler, senyrlk
299

toprann byklne gre az veya ok olarak domaine avlusu

nu evrelemektedirler. Senyrn en stte yer alan gerek hakk,
sertin evi, emei ve tarlas zerine yaylmaktadr. Bunun gstergesi de, sert tarlalarnn her el deitiriinde, nadiren bedava ola
rak, temlik belgelerinin yenilenmesidir. Bunun yannda senyr,
sertin mirassnn olmamas halinde veya sadece meru msadere?
biiminde btn bunlara el koyabilir. Nihayet, senyrn ayni ve
nakdi dentiler ile angarya uygulama haklar bulunmaktadr. An
garyalarn byik blm, rserve zerinde yaplan tarmsal a
lmalar biiminde ortaya kmaktayd. Sertler sadece senyrn
dorudan kendi iledii alandan elde ettii rnn miktarn den
tileriyle artrmakla kalmyorlar en azndan feodal dnemin ba
nda bu dentiler zellikle ard, ayn zamanda, yokluu ha
linde senyrn tarlalarnn ilenmeden kalaca bir emek-gc de
posu oluturmaktaydlar.
Kolayca tahmin edilecei zere, btn senyrlkler eit b
yklklerde deillerdi. En bykleri, kyllerin bir yerleim bi
riminde birarada oturma adetinde olduklar blgelerde- bir k
yn btn topraklarn kapsyorlard. Ama, hu durum 9. yzyl
dan itibaren siklkla karlalan bir grnt olmasa gerek. u
rada burada birka tanesi kalm olan bu cinsten senyrlkler,
zaman iinde gittike azalacaklardr. Bunun balca nedeni, hi
kukusuz srekli miras paylamalardr. Ama ayn zamanda, fief
uygulamasndan gelen bir etken de vardr. Vassallerini cretlendirmek iin birok senyr topraklarn paralamak zorunda kal
mlardr. Bunun yannda sklkla ortaya kan bir durum da, ba
veya sat yoluyla veyahut ileride mekanizmas aklanacak
olan tarmsal tabiyet szlemeleri araclyla, bir glnn olduk
a yaygn bir alanda dank olarak bulunan birok kyl ilet
mesini eline geirmesidir. Bu oluumun sonucu olarak birok senyrlk, birbirlerine ok uzak blgelerde topraklara sahip iletme
ler haline gelmilerdi. 12. yzylda ancak, senyrlk ve kylerin
birlikte kurulmu olduu yeni tarm alanlar dnda, ky ve sen
yrlk snrlan kesinlikle birbirleriyle akmamaktaydlar. ByIece, kyllerin ou, birbirinden olduka ayrk iki gruba birden
bamlydlar. Bu gruplardan birincisi ayn efendiye tabi baml
kyllerin tmnn oluturduu grup, kincisi ise iinde yaadk
lar ky cemaati. Dorudan reticilerin evleri ky yerleim ala
nnda yan yana ve tarlalan da ayn toprak zerinde birbirlerine
karm durumdayd. Bunun sonucu olarak, ayn ky cemaatinin
yeleri olan dorudan reticiler, ayn tarmsal angaryalara tabi ol

300

mann tesinde, ayn karlar da paylayor olmaktan tr, ister

istemez bir birlik oluturuyorlard. Bu ikilem, senyrlk yneti
cilerinin uzun dnemdeki zayflklarnn kaynan oluturacaktr.
Ataerkil tipten kyl ailelerinin dank veya en fazla ikili, l
gruplar halinde birleik bekler halinde yaadklar blgelere ge
lince, senyrlkler bu cins alanlarda pek fazla kk salamyorlard.
II. Senyrlkn Kazanndan
Senyrlerin el koyduklar bu topraklar nerelere kadar uzan
yorlard? Eer her zaman bamsz adacklarn yaamaya devam
ettikleri doruysa, bunlarn zaman ve mekna gre deien oran
lan ne idi? Bunlar, dier bakalaryla birlikte, zmlenmesi zor
sorunlardr. nk, sadece senyrlkler Kilise senyrlkleri da
ha fazla ariv tutuyorlard ve senyrsz tarlalar ayn zaman
da tarihsiz tarlalard. Eer, bamsz tarlalardan bazlan raslantsal olarak, metinlerin nda birazck grlyorlarsa da, bu
onlann bir anlamda yava yava kaybolmalarnn sonucu olarak,
bir metnin onlann senyrlkler iinde nihai eriyiini yakalamasy
la ortaya kan bir grntyd. Bylece, bunlarn bamszl
srdke, onlar konusundaki cehaletimiz de aresiz kalacaktr.
Bu karanl biraz datmak iin, en azndan iki cins tabiyet ze
rinde durmak gerekmektedir. Bunlardan birincisi, kii olarak in
san balayan; kincisi de, bir topra tasarruf eden olarak bala
yan tabiyet ekilleridir. Hi kukusuz bu ikisinin arasnda sk
balar vard ve ounlukla bunlar, biri dierini meydana getire
cek kadar birarada bulunmaktaydlar. Ancak, alt snflarda biat
ve fief dnyasnn tersine olarak bu iki tabiyet birbirlerine ka
rmaktan ok uzaktlar. lerideki bir blm kiisel oluumlara
ayrdktan sonra, topran bamlln veya toprak araclyla
bamll incelemeye balayalm.
Roma kuramlarnn eski talya ve Kelt kuramlaryla birleerek krsal toplumu gl bir ekilde damgalad blgelerde, sen
yrlk kurumu daha ilk Karolenjler dneminde bile gayet net
bir ereveye sahipti. Frank Galyas ve talya villaesmda, onu
oluturan eitli etkilerin izlerini bulmak hi de zor bir i deildi.
Kyl iletmelerinden veya balcalanna verilen adla manseIardan
(bu terim blnmezlii belirlemektedir) bazlar kleye ait (servile)
olarak nitelenmekteydi. Bu sfat, bu cins tarla sahiplerine daha
ar ve daha keyfi ykler yklendiini belirlemenin yannda, efen
dilerin dorudan doruya kendilerinin iletmelerinin artk yeteri

301

kadar verimli olmad latifundium'lanm kk iletmeler halin

de blerek, ifti haline dntrdkleri klelerine dattklar
dnemi de hatrlatmaktadr. Bu topraklarn parseller halinde par
alanmalar srasnda, zgr kyllere de toprak verilmitir. Bu
zgr kimselere verilen manselara taklan sfat ise, ingenuile'dir.
Bu sfatn anlamnn her tr kle statsnden uzak olmay belir
lemesinden tr, bu cinsten iletme sahiplerinin en azndan ilk
lerinin zgr statde olduklar sylenebilir. Fakat, kyl kitlesi
iinde bu sfatla tanmlanan iletmelerin ou tamamen baka k
kenden tremilerdi. Bu iletmelerin ou, bir latifundium'dan ya
plan temliklerden tremeden ok daha eskilere gitmekte ve ta
rm kadar eski kyl iletmeleri bunlarn kkeni olmaktadr. st
lerine yklenen ayni ve nakdi ykmllkler ile angaryalar; yava
yava gerek senyrler haline dnm olan eski ky bakan,
kabile veya klan reisi veya yanama patronu giibi kimselere kar
olan kiisel bamllklardan domutur. Nihayet tpk Meksi
kada Hadenda'lann yan sra rastlanan mlk sahibi kk kyl
gruplan gibi, olduka nemli sayda, gerek krsal alleu ler ya
amlarm srdryor ve her tr senyr egemenliinin dnda ka
lyorlard.
Tam anlamyla germanik blgelere gelince hi tartmasz
en saf rnek, Ren ve Elbe arasndaki Saksonya ovas idi bura
larda da, klelere azatllara, hatta gllerin topraklarna vergi
ve angarya karl yerlemi zgr iftilere rastlanyordu. Fa
kat, kyl kitlesinin iinde senyrlklere baml hale gelenlerle
alleu sahipleri arasndaki fark ok daha az keskindi. nk, bu
blgede henz senyrlk kurumunun ilk belirtileri yeermekteydi.
Bir kyn veya bir kyn bir blmnn bakan olan kimselerin
senyr olmaya heveslendikleri aamalarn henz geildii ve bun
larn Tacitusun germen efleriyle ilgili olarak bildirdii gibi
geleneksel olarak aldklar armaanlar, dzenli dentiler biimine
dntrmeye henz baladklar bir aamada bulunuluyordu.
Birinci feodal a boyunca, balanglar farkl olan bu iki
oluumun da evrimleri ayn yne doru dnecektir. Bu yn her
ilki tarafta da artan bir senyrlemeye dorudur. eitli cinsten
toprak tasarruflarnn az ok ayn tre doru evrimi; senyrlklerin yeni iktidar unsurlar kazanmalar; zellikle birok alleunn
gllerin otoritesi altna geii: Bu oluumlar hemen her yerde
rastlanan ve evrimi iki tarafta da ayn yne eviren gelimelerdi.
Fakat, dier yandan, balang noktasnda topraa bamlln he-

302

nz ok gevek ve kark olduu yerlerde, bunlarn yava yava

dzen kazanarak gerek senyrlklerin oluumuna yol atklar
grld. Bu konuda, senyrlklerin aniden belirdiini dnme
mek gerekmektedir. G ve fetih ile taman etkilerin bu oluumda
mutlaka rolleri olmutur. rnein Gney Almanyada Karolenjler
ncesi ve Karolenj dneminde, daha sonra da Saksonya'da, Frank
krallndan gelen piskopos, rahip gibi unsurlarn vatanlarnn top
lumsal adetlerini yayma gayretleri ve bunlarn yerel aristokrasi ta
rafndan hemen taklid edilmesinde olduu gibi. Bu durum n
gilterede ok daha net olarak ortaya kmtr, Anglo-Saxon veya
skandinav gelenekleri burada nde geldii srece, topraa bam
llk ok karmakark ve gsz bir durumda kalmtr. Domaine
ve dorudan retici iletmelerinin byklkleri birbirine uyumlu
deildir. Olaanst salam bir senyrlk rejiminin yerlemesi,
ancak 1066'dan sopra yabanc efendilerin kaba gcyle gerekle
mitir.
Zaten hibir yerde ,senyrlk rejiminin zafere doru ilerleyii,
kaba gcn gerilerde kalan bir unsur haline gelmesi pahasna
gereklememitir. Tam tersine, Karolenj dnemi resmi belgeleri
daha o zamanlar, gllerin fakirleri ezmesinden ikyet et
mekteydiler. Bu gllerin peinde kotuklar ama, zayflarn
topraklarn ellerinden almak deildi. nk, zerinde alacak
insan olmayan tarlalar pek fazla bir deer tamyorlard. Esas
amaladklar, zayflan tarlalaryla berber kendilerine balamakt.
Gllerin ou bu amaca ulama konusunda, Frank devletinin
idari yapsndan kaynaklanan deerli bir silaha sahip olmulard.
O dnemde senyrlk otoritesinden kurtulabilenler ilke olarak
dorudan krala tabi olmaktaydlar. Ama uygulamada bu tabiyet
krala kar deil de, memurlarna kar olmaktayd. Kont veya
temsilcileri bu adamlar savaa gtryor, onlarn yarglan
dklar mahkemelere bakanlk ediyor ve kamu ykmllkle
rinden paylarna denleri yerine getirmelerini gzetiyorlard. _
Tabii btn bunlar hkmdar adna yaplyordu. Ancak, mkellef
ler bu durumdan asl kimlerin yararlandklarn ayrd etmeye ba
lamlard. Bu durumda aka ortada olan, kral memurlarnn,
denetimlerine verilmi bu zgr kiilerden bir sre sonra kendi
hesaplarna dentiler ve angaryalar talep etmeye balam olma
laryd. Bunlar doal olarak, armaan ve iradi olarak sunulan hiz
met grnts altnda, kral memurlarnn ereflerine glge d
mesini engelleyerek deniyorlard. Fakat, ksa bir sre sonra bir
303

kral fermannn da bildirdii gibi, yetkinin bu ktye kullanlmas

rf haline dnmtr (225). Eski Karolenj atsnn kmesi
nin ok daha uzun bir sre ald Almanya'da, bu ktye kullan
madan doan yeni haklar uzun sre greve bal kalmaya devam
ettiler. Kont bu yeni haklan, topraklarm kendi senyrlk toprak
larna ekleyemedii kyller zerinde, merkez memuru olma nite
liinden tr kullanabiliyordu. Dier yerlerde ise, ikontluk yet
kilerinin paralanmas nedeniyle ilk kontun miraslar, kontun
astlan veya vassalleri arasnda meydana gelen paralanmalar es
kinin alleu sahibi, artk ykmllk ve angaryaya tabi olarak, senyrln baml kyl kitlesi iinde erimitir; tarlalan da ba
ml kyl iletmeleri haline dnmtr.
Kamu otoritesinin bir blmn meru olarak kullanabilmek
iin mutlaka bir kamu grevi yapyor olmak gerekmiyordu. leride
incelenecek olan Frank immunitas' (dokunulmazlk, baklk)
araclyla, birok kilise senyr ve laik senyrlerin byk ounlu
u, devletin en azndan adli yetkilerinin bir blmn ellerine ge
irmilerdi. Bunun dnda, baz devlet gelirlerini kendi hesaplarna
toplama yetkisi de hzl bir ekilde kazanlm hak haline dn
yordu. Ama belirtelim ki, bu yetki zaten kendilerine bal top- raklarla, ileride denetimlerine geecek olan topraklar zerinde geerhydi. Dokunulmazlk senyrlk gcn artryor ama onu ya
ratmyordu en azndan ilke olarak. Senyrlkler ou zaman
kk alleu \er hapsetmi durumda bulunmaktaydlar. Senyrlk
topraklarndan geemeyen devlet memurlar asndan bu alleu'lere ulamak, hemen hemen mmkn deildi. Bylece, bunlara me
murlar araclyla ulaamayan hkmdar, onlar evreleyen do
kunulmazlk sahibi topraklarn senyrleri araclyla onlara ula
may denemitir. Bunu salamak iin de dokunulmazlk sahiple
rine, devletin alleuler zerindeki yargsal ve mali yetkilerini germitir. Aslmda bundan daha erken ve daha sk olarak karla
lan durum, alleulerin zaten senyrlklerin bu kanlmaz ekim
alanna girmi bulunmalaryd.
Nihayet, yukarda saylan etkenlerden hi de az olmayan id
det, btn plaklyla ortadayd. 11. yzyln balarna doru, dul
bir kadn Lorrainedeki alleu snde yayordu. Kocasnn lmyle
korumasz kaldndan, komu senyrn avular ondan topra
nn baml olduunun simgesi olan bir toprak vergisini almaya
(225)

304

Cap,, c. I., Nu. 132, c. 5.

kalktlar. Giriim bu rnekte baarl olamad, nk kadn ra

hiplerin korumas altna girdi (226). Ama, haklarn her zaman
byle salama alma ansna sahip olmayan ok kimse, bunlarn
gller tarafndan gaspedilmelerini seyretmekten baka birey
yapamadlar. Domesday Book bu konuda bize Ingiliz toprann
tarihinden ilgin rnekler vermektedir. Biri Norman istilasndan
hemen nce, dieri de istiladan 8-10 yl sonra alnan iki kesit, bu
ara dnemde ok sayda bamsz kk mlkn civarlarndaki
senyrlklere veya Norman Ingilteresi hukuk dilini kullanrsak,
civardaki manoirlara nasl eklendiklerini gstermektedir. 10.
yzylda eer bir Alman yeya Fransz Domesday Booku olsayd,
o da bu cinsten basit eklemeleri gn na ikatrd.
Aslnda, senyrlkler alanlarn grnte ok daha meru
bir yoldan geniletmilerdir. Bu meru yol,, szlemelerin toprak
geniletilmesi amacyla kullanlmasyd. Kk alleu sahibi topra
n senyre terkediyor ileride greceimiz bu terk ilemi bazen
kendi kiisini de kapsyordu sonra da bunu baml kyl ilet
mesi (tenure) olarak geri alyordu. Tpk, alleus fief haline d
nen ve bunu ayn nedenle yani bir koruyucu bulmak iin yapan
valyenin durumunda, olduu gibi. Bu toprak terklerinin istisna
sz hepsi, terkedenin serbest arzusuyla gereklemi gibi' gzk
mektedir. Her yerde ve her zaman gerekten byle miydi? Bu ko
nuya ok temkinli olarak yaklamak gerekmektedir. Aktr ki,
gllerin kendilerinden daha zayflara kendi korumalarn kabul
ettirmek iin birok aralar vard. Hereyden nce, onlar srekli
olarak rahatsz ederek ie balayabilirlerdi. Buna bir de, balan
gta yaplan szlemeye hibir zaman uyulmama durumunu ekle
mek gerekir. Alemanya'daki (Almanya deil MAK) Wohlen ky
halk, evredeki krsal senyrlerden birinin korumas altna girer
lerken, bedel olarak rnlerinin sadece onda birini demek ze
re anlamaya varmlard. Ksa bir sre sonra bunlar, ayn glnn dier baml kylleri arasnda eridiler ve angaryaya ko
ulmann tesinde, yakndaki ormandan ancak senyre pay vere
rek yararlanabilir hale geldiler (227). Senyrn parma bir kez
tahl ambarna girdi mi, ksa bir sre sonra tm gvdesi buray
dolduruyordu. Ama, bunlara bakp da efendisiz kalanlarn durum(226)

A. Lesort, Chroniques et Chartes... de St. Michel Nu. 33.

(227)

Acta Murensia, in, Qulten zur Schweizer Geschichte, c. III., 2, s. 68,

c. 22.

305

larnn arzu edilir birey olduunu dnmekten kanmalyz. Ol

duka ge bir tarih olan 1280'de, alteu'sn, senyre rnnden
1/10 deyen baml bir toprak haline getiren bir Forez kyls
bu anlamay artk yeni senyrleri olan Montbrison Hospitalier
valyelerinin kendini korumalar, savunmalar ve garanti altna
almalar kouluyla, ve bu senyrlere bal dier adamlarla ay
n statde olmak zere yapyordu. Hi kukusuz, bu ii yaparken
de yanl bir ey yaptn dnmyordu (228). stelik o devir,
ilk feodal a'a nazaran ok daha az karkt. Bazen bir ky b
tn halde bir glnn otoritesi altna giriyordu. Bu durum zel
likle Almanyada yaygnd, nk orada evrimin balangcnda, h
l senyrlk otoritesinin dnda kalabilmi ok sayda ky cemaa
ti bulunmaktayd. 9. yzyldan itibaren senyrlerin el koyma i
lemlerini olduka ilerlettikleri Fransa ve talyada ise, geleneksel
olarak, toprak szlemeleri bireysel nitelikteydiler. Ama, byle ol
mas buralardaki szlemelerin daha az sayda olduu anlamna
alnmamaldr. rnein Brescia'daki bir manastrda, 900 ylnda bi
reysel szleme yaparak topraklarn oraya devreden drt zgr
adam, bir sre sonra angaryaya koulmulard (229).
Gerekte, en gze batc sertlikler gibi, en byk itenlikle
kendiliinden imzalanan szlemeler, ayn derin nedenlerden kay
naklanyordu : bamsz kyllerin zayfl. Burada ekonomik bir
trajediyi sahnelediimiz sanlmasn. Bu, senyrln kazanmlannn yalnzca tarmsal alanda olmadn unutmak olur. Eski Roma
sitelerinde veya en azndan birounda, Roma merkezinin egemen
liine ramen, antik krsal villalara, dzenli dentiler yklenmi
baml kyl iletmesi tarz egemen olmaya balamt. Ama bun
lara bakp da, btn uygarlklarda kk mlkiyet - byk ml
kiyet atmas grmek, ok sakat bir karlatrma yntemi ola
caktr. Roma'da ortaya kan durum, senyrlkerdeki oluuma
benzememektedir. nk, senyrlk hereyden nce, bir kk
baml iftlikler topluluudur. AUeu sahibi de baml kk
ifti haline dnrken yeni ykler altna girmekle birlikte, i
letmesinin koullarnda herhangi bir deiiklik ortaya kmyor
du. Bir efendiyi aramasnn veya ona tahamml etmesinin tek
nedeni, dier toplumsal kadrolarn soy dayanmas veya devlet
gc yetersiz kalmalaryd. Wohlen halk rnei gayet aklay
cdr. ok ak bir bask karsnda kalan bu kyller durumlarn
(228)
(229)

306

Chartes de Forez Antrieures au X I V Sicle, Nu. 500 (t. IV ).

Monumenta Bistoriae Patriae, c. X III, col. 711

krala ikyet etmek istemiler, ama kraln tm halknn ikyet

lerini dinledii bir toplantda, kral bu kyllerin konutuklarn
;ivelerinden tr anlamamtr bile. Hi kukusuz, kamu oto^
ritesinin yetersiz kalmasnda ticaretin ve para dolamnn daral
masnn rol vardr. Gene hi kukusuz, reticileri her trl de
me aracndan yoksun klan bu durum, onlarn diren olanakla
rm azaltm ve sonunda da yok etmitir. Fakat aslnda, kyll
n bunalma girmesinde ekonomik faktrlerin rol byle dolay
l yoldan olmutur. Mtevazi krsal dramn olumasna asl yol
aan, daha yksek bir dzeyde o kadar insan vassalite bann
iinde dmlenmeye srkleyen oluumun ta kendisidir.
Avrupa'nn bu konudaki eitli deneylerinden bazlarm gz
ler nne sermek bu ba anlamamza yeterli olabilir. Orta a
geni bir ekilde senyrlemi ama feodalize olmam bir top
lumu da tanmtr : Sardinya. Ktay bir yandan dierine kateden
byk'etkileme akmlar bu blgeyi etkilemediyse ve orada, kr
sal eflikler Roma dneminde ulatklar dzeni korudularsa, aris
tokratlarn da gc Frank usul emrine girme uygulanmasn
dan kaynaklanmadysa, buna neden amal? Buna -karlk, hibir
zaman senyrlk oluumuyla karlamam lkelerin hepsinde
vassalite ortaya kmtr. rnein, adalarda yaayan Kelt toplumlarinn ou, skendinav yarmadas ve nihayet Germanyann biz
zat kendisinde, Kuzey Denizini evreleyen alak topraklarda yer
alan, Elbe azndaki Dithmarschen; Elbe Frizyas veya Zuiderzee.
En azndan bu sonuncu blgede 14. ve 15. yzyl sonuna kadar
baz ef slalerinin (frizon dilindeki hoveting, franszcadaki efin
tam karldr) zgr kyl kitleleri zerinde ykselerek, kuak
tan kuaa byttkleri toprak varlklar sayesinde silahl adam
lar besleyerek ve baz yargsal grevleri ele geirerek, birer ky
tiran haline dntkleri, arkasndan da gerek seyrlklerin em
briyonu olarak, ge de olsa, birer yerel g haline geldikleri g
rlmektedir. te bu andan itibaren, Frizya toplumunun kan
balan zerine dayal eski temeli adrdamaya balamtr. Feodal
kuramlarn snmeye yz tuttuu dnemde, bizim Bat toplumumuzun marjnda kalan bu deiik uygarlklar, muhakkak ki ne
kk kylnn kle, azatl veya zgr kkenli olsun kendi
lerinden daha zenginler tarafndan baml \ale getirilmelerini;
ne de arkadalann prenslere veya macera reislerine kar sa
dakatleri kurumlannn yabancs deillerdi. Ama, buradaki olu
umlara! hibiri de, feodalite adm verdiimiz, hem geni hem

307

de hiyerarik kyl bamll ve askeri sadakat ana benzer

grntde deildiler.
Bu durumun tek sorumlusu olarak, bu blgelerde salam bir
Frank damgasnn olmamasn m greceiz? nk, Frizyaya
'Karolenjler tarafndan ksa bir sre iin kabul ettirilen idari ya
p ok erkenden kmtr Bu etken hi kukusuz nemlidir.
Fakat, Karolej etkisinin yokluu hereyden nce, arkadalk
ilikisinin vassaliteye dnme srecini ilgilendiren bir* durum
dur. Egemen olgular burada etki sorunun stne kmaktadr.
zgr insann her zaman merkeze kar hizmete hazr bir konu
mu koruduu ve tehizatnn sekin graplarmkinden ok farkli
olmad her yerde, kyl, senyr sultasna dmekten kolay
lkla kurtulabilmitir. Bu arada, bu gibi yerlerde silahl takipi
gruplar da sui generis (kendine zg) bir hukuksal yapya sa
hip ve dier gruplardan aka farkllam bir valye snf ha
line dnememilerdir. Her dereceden insanlarn kiisel koruma
dnda, baka glere ve dayanmalara Frizyallarda, Dithmars
chen halknda ve Keltlerde zellikle akraba dayanmas; skan
dinav toplumlannda akraba dayanmasnn yan sra Germen
halklarnn sahip olduklar tipten kamu hukuku kuramlarna da
yanma yaslanabildikleri her yerde, ne toprak senyrlne z
g tabiyet balan, ne de fieflerle birlikte biat, toplumu istila
edememilerdir.
Bundan da fazlas vardr. Tpk feodal sistemin kendine ol
duu gibi, senyrlk rejimi mutlak bir mkemmellie ancak it
hal mal olarak girdii lkelerde ulaacaktr. valye alleu lerini
asla kabul etmeyen Noranan krallarnn Ingilteresi, kyl alleulo
rini de tanmamtr. Bu alleuler kta zerinde yaamlar ama,
ok ileli bir hayat srmlerdir. Gerekte, Moselle ve Loire ne
hirleri arasndaki Fransa ile Burgonyada bunlar 12. ve 13. yz
yllarda son derece ktlamlar, hatta birok blgede tamamen
kaybolmulardr. Buna karlk, Gney Bat Fransa'da, baz Or
ta Fransa yrelerinde (Foret gibi), Toskanada ve zellikle de Al
manyada (Saksonya bu konuda en nde gelen blgeydi) alleuler
az veya ok, ama her zamanda, arpc bir paralellikle, elde bu
lundurmann hibir biat gerektirmedii ef alleu leri, baml ky
l iletmelerinin meydana getirdii gruplar, domaineler ve komu
ta yetkilerini hala muhafaza etmekteydiler. Krsal senyrlk, bi
rinci feodal an gerekten karakteristik kuramlarndan ok da
ha eski bir oluumdur, Fakat bu dnem boyunca, kazanndan

308

kadar ksmi baarszlklar da, vassalite veya fiefin baarsn

salayan veya engelleyen nedenlerle aklanmaktadr. Herey
adeta bunu kantlamaya ynelmitir.
III.

Senyr ve Baml Tarmsal letme Sahipleri

Maddelerinin belirsiz olduu kadar zaten abucak unutulan ki

isel tabiyet szlemeleri bir yana, senyr ile baml toprak sa
hiplerinin ilikilerini dzenlemek zere topran rfnden baka
herhangi bir yasa yoktu. Bu o kadar genel ve yaygn bir durum
du ki, kyllerin bu topraklan iletme karl tabi olduklar
ykmllkleri belirlemek zere, gndelik olarak kullanlan ke
lime rf; ykml kylnn de ad rfi adamd. Embriyon
halinde bile olsa, bir senyrlk rejiminin ortaya kt andan iti
baren rnein Roma mparatorluu zamannda veya Anglo-Saxon
ngilteresinde her senyrlk kendine zg geleneiyle, kom
ularndan gerekten farkllayordu. Krsal cemaatin yaamn
dzenleyen bu gelenekler ister istemez cemaatin tm yelerin kap
sayacak nitelikte olmaktayd. letmelerden birinin, balangcnn
hatrlanamad br sreden beri, bir vergiyi demiyor olmas
Saint Louis zamannda bir parlemento karar zetinden anla
ldna gre hi nemli deildir. Eer bu srede dier ilet
meler bu vergiyi dzenli olarak dedilerse, vergi uzun sredir
kanabilmi olan iin bile zorunludur (230). Yani, hukukulara
gre zaman am yoktur. Ama, hi kukusuz uygulama biraz da
ha gevek olmutur. Atalardan gelen kurallara, ilke olarak, herke
sin uymas zorunluydu. Yani, efendi kadar baml da bu kural
larn hkm altndaydlar. Ancak, hibir rnek bu eskiden ol
musa kar varolduu iddia edilen saygnn ne kadar yanltc ol
duunu gzler nne seremez. nk, deimez olduu sylenen
bir rfle ve alara ramen birbirlerine balanan, bir 9. yzyl
senyrl ile bir 13. yzyl senyrl arasnda herhangi bir ben
zerlik yoktur.
Bu deimenin nedeni olarak szl aktarmdan ileri gelen sap
malar grmemek gerekir. Karolenjler zamannda senyrlerin o
u, iyice soruturduktan sonra, topraklarndaki adetleri yazl hale
getirmilerdi. Bunlar ok ayrntl metinler olup, ileride censier
veya terrier adn alacaklardr. Aslnda, rflerin deimesine et
ki eden temel neden, toplumsal koullarn basklaryd.
(230)

Olim, t. I., s. 661, Nu. III.

309

Gndelik hayatn ortaya kard binlerce uyumazlk sonucu,

hukuksal bellek srekli yeni rneklerle doluyordu. Bir rfn ger
ekten kalc ve balayc olabilmesi iin tarafsz ve tam bir itaat
salam bir hukuki otoritenin ona sahip kmas gerekiyordu.
9. yzylda Frank devletinde Kral mahkemeleri bazen bu rol oy
nayabiliyorlard. Eer bu mahkemelerin, eksiksiz hepsinin karar
lan baml iftiler aleyhine gzkyorduysa, bunun nedeni bel
ki de, kilise arivlerinin bunun tersine nitelikteki kararlan sak->
lama zahmetine girmemi olmasndandr. Daha sonra, yarg ve ya
sama yetkilerinin senyrlerin ellerine gemesiyle kyllerin taraf
sz bir hukuki otoritenin yardmna bavurabilme olanaklan tam
anlamyla ortadan kalkmtr. Senyrlerin en utangalan bile, ken
di karlarna veya kendilerine emanet edilen kimselerin karlanna aykm bir durum ortaya ktnda, gelenei hrpalamaktan
asla kanmyorlard: Bu balamda rnein, Barahip Suger, anlann yazarken topraklannm birindeki kyllerin, eskiden beri
rnlerinin belli bir oran olarak ve ayni cinsten dedikleri cens
dentisini, zorla nakdi dentiye evirterek, daha fazla kr etmekle
vnd grlmektedir (231). Aslnda, efendilerin glerini k
tye kullanmalar karsnda direnebilecek yegne g gerei
sylemek gerekirse ounlukla senyrlerden daha gl olan ky
l kitlesinin muhteem hareketsizlik yetenei ile, senyrlk yne
timinin mthi dzensizliiydi.
Birinci feodal ada her blgeye ve her senyrle gre farkl
olmak zere, baml iftilerin ykmllklerinden daha fazla de
iken brey yoktu. Belli gnlerde bu baml kyller, senyrlk
avuuna bazen birka kuru, ou zaman da tarlalarndan elde et
tikleri rnlerin bir miktarn, kmeslerinden birka tavuk, ko
vanlarndan veya civardaki ormandan saladklar balmumundan
yaptklar pastalardan birini getirirlerdi. Dier zamanlarda onlar,
damerine tarla veya ayrlarnda ter dkerlerken grmek mmkn
d. Hatta bazlarn efendinin hesabna, daha uzaklardaki yerle
im yerlerine doru arap flarn veya buday uvallarn tar
larken grebilirdiniz. atolarn duvar ve koruma ukurlan onla
rn aln teriyle onanlmaktayd. Eer efendiye konuklar gelirse,
kyl kendi yatandaki araflan kartr ve konuklara sunard.
Byk av mevsimi gelince, av kpeklerini beslerdi. Nihayet, sa
va kt zaman, ky efinin sandndan kard flamasnn al
tnda, piyade veya art klna girip, atmalara katlrd. Bu
(231) Suger, De Rebts. 6d. Lecoy de la Marche, c. X., s. 167.

310

ykmllklerin ayrntl olarak incelenmesi hereyde nce senyrln bir ekonomik iletme ve gelir kayna olarak incelen
mesine baldr. Burada, tamamen insani ilikileri etkileyen evri
me ilikin olgular vurgulamakla yetineceiz.
Kyl iletmelerinin ortak bir efendiye olan bamllklar,
bir cins toprak kiras dentisi biiminde ortaya kmaktayd. Bi
rinci feodal an bu konudaki katks hereyden nce, ok eitli
olan kira biimlerinin basitletirilmesi ynnde oldu. Frank dne
minde ayr ayr hesaplanan ve tahsil edilen birok ykmllk,
tek bir toprak rant biiminde birleerek ortadan kalktlar. Fran
sada bu toprak rant eer nakdi olarak alnrsa cens ad altnda
tannyordu. Oysa bu balangta, senyrlkler tarafndan ancak
merkezi ynetim hesabna toplanabilen vergilerden biri idi. Bu
verginin kayna, devlet ordusuna kar ykml olunan tehizat
bedelleri ve mkellefin savaa katlmad zaman demek zorunda
olduu bedel idi. Btn bu ykmllklerin yalnzca senyrn
yararland bir hak haline dnmesi ve onun toprak zerindeki
yksek egemenliinin bir belirtisi saylmas, ok, byk bir ak
lkla, kk gruplarn dorudan yneticilerinin, daha yksek ama
daha uzaktaki yneticilere duyulan balara kar kazand stn
l kantlamaktadr.
Askeri fieflerin ortaya kard sorunlarn en etrefillerinden
biri olan rsilik problemi, krsal baml iletmelerin tarihi iinde
hemen hemen hi rastlanmayan bir durum olmutur. Veyahut en
azndan feodal a boyunca bir sorun olarak belirmemitir demek
daha doru olacaktr. Hemen hemen evrensel olarak, kyller ay
n tarlalar zerinde irsi olarak birbirlerini izlemekteydiler. Gere
i sylemek gerekirse, ileride aklanaca zere, bazen topra i
leyen serf statsndeyse, yatay akrabalar topran intikalinden
dlanyorlard. Buna karlk, ayn nesepten olanlarn haklan, er
kenden ailelerinden uzaklamadktan taktirde, her zaman gzetdmitir. ntikal kurallar, senyrn hibir dahli olmadan, yrenin
eski rf tarafndan belirlenmitir. Senyrlerin bu konudaki tek
mdahalesi, bazen ve baz blgelerde, yklerin tam anlamyla tah
silini salama ynnde olmutur. Ayrca, iletmelerin rsilii o ka
dar doal bir olay olarak grlmtr ki, bu ilkenin oktan beri
varolduunu ve herkese kabul edildiini varsayan yazl metinler,
bu kural atf dnda herhangi bir ekilde zikretmeyi gereksiz
grmlerdir. nk birok ky eflii senyrlk haline dn
meden nce de, kyl iletmelerinin intikal asndan statleri bu

311

olmu idi. Manse'lara yaylan eski rf bu gelenei korumutur.

Kyl iletmelerinde intikalin irsi olmasnn tek nedeni, hi ku
kusuz bu deildir. Bu etkenin yannda, senyrlerin bu konudaki
eski gelenekleri bozmakta hibir yararlarnn olmamas da nemli
bir faktrdr. Topran insandan daha bol olduu ve ekonomik
koullarn ok geni reserveleri cretli veya evden beslenen emek
araclyla ilemeye olanak vermedii bu devirde, parsel parsel
iletmenin her alanyla ilgilenmek yerine, kendi kendilerini besle
yebilecek baml kyllerin kollarna ve glerine sahip olmak
daha iyi bir zm olarak grlyordu.
Baml kyllerin ykml olduklar tm yeni vergilerin
iinde en karakteristik olanlar, hi kukusuz senyrlerin onlr
aleyhine kurduklar tekellerdi. Bazen, yln belirli dnemleri bo
yunca arap veya bira sat hakkm senyr kendine ayryordu. Ba
zen de, srlerin remesi iin gerekli olan damzlk boa veya ay
gr salama hakkm, para karlnda olarak, kendi tekeline al
yordu. Daha sk olarak, kylleri budaylarn kendi deirmeninde
tmeye; ekmeklerini kendi frnnda piirmeye; zmlerini ken
di presinde skmaya zorluyordu. Bu yklerin de ad ok akla
ycdr. Bunlara genel olarak banalit ad verilmekteydi. Frank
dneminde bilinmeyen bu uygulamalar, senyre tannan emretme
yetkisinden baka bir yerden kaynaklanmyorlard. Germen dille
rinde de emretme yetkisinin ad ban olduundan, bu cins tekel
yklerine banalit ad verilmiti. Kendiliinden anlalaca ze
re, btn eflik otoritelerinin ayrlmaz paras olan bu emrete
yetkisi, senyrlk otoritesinin de bir paras olarak ok eskiden
beri varolmakla birlikte, zellikle yerel gllerin adalet yetkisi
ni ele geirmeleriyle olaanst bir boyuta ulamtr. Bu banalit
uygulamasnn Avrupa corafyas iindeki dalm derslerle yk
ldr. Kamu gcnn zayflamasnn ve adalet yetkisinin yerel
gllerce ele geirilmesinin en fazla ileri gittii lke olan Fransa,
bu banalitlerin de vatandr. Ama, burada bile bunlar en yksek
adalet hakkna sahip senyrlerce, yani yksek adalet (haute
justice) sahibi senyrlerce kullanlmaktadrlar. Almanyada birala
rn kapsam ve alan fazla yaygn olmad gibi, kontlarn yani,
Frank devletinin en mkemmelinden yarglar olan eski devlet;
grevlilerinin miraslar tarafndan devam ettirilmektedirler. n
giltere'ye banalitler k eksik olarak ancak Norman fethiyle
birlikte girmilerdir. yle grnyor ki senyrlkler, kral ve tem
silcilerinin oluturduu br ban ne kadar zayfsa, o kadar gi
riken ve yaylmac olmaktadrlar.

312

Krsal kiliseler, hemen her yerde bir veya eer varsa birden
fazla senyre tabi olmakta idiler. Hi. kukusuz, bu kiliseler oun
lukla bu senyrlerin atalarndan biri tarafndan kendi topraklar,
zerinde yaptrlm oluyordu. Ama, senyrlerin kiliselere el koy
malar iin byle bir bahaneye ihtiyalar yoktu. nk o dnem
lerde dua yeri mminlerin ortak mal saylyordu. Hatta Frizya
gibi hibir senyrlk olmayan yerlerde, Kilise krsal cemaate ait
oluyordu. Avrupann geriye kalan yrelerinde, yasal herhangi bir
varla sahip olmayan kyl gruplar, ancak bakanlar aracly
la temsil edilebilirlerdi. Krsal kiliseler zerinde, patronalara ait
bu mlkiyet hakk Papa Grgoire reformundan nceki durum
byleydi. Senyrlerin patron olarak ifade edilmeleri olduka
ge tarihlerde ortaya km' mtevazi bir tanmlamadr hereyden nce Kilisenin rahibini atana hakk olarak ortaya kyor
du. Fakat, senyrler ayn zamanda Kilise gelirlerinin bir ksmnn
kendilerine ait olacan, bu atama hakknn doal bir sonucu sa
yyorlard. Kiliseye yaplan balar ve raslantsal gelirler ihmal
edilebilecek bir miktarda olmamakla beraber, toplam olarak pek
byk rakamlara ulamyorlard. Buna karlk Kilise onda birleri
(dime) ok daha fazla gelir getiriyorlard. Uzun sre tamamen ah
laki bir dev niteliini koruyan bu denti, Frank devletinde ilk
Karolenjler; ngilterede ayn dnemlerde, Karolenjlerin takliti
leri Anglo-Saxon krallar tarafndan, byk bir zenle izlenen zo
runlu bir vergi haline dntrlmt. Bu vergi ilke olarak ayni
cinsten alman ve istisnasz tm gelirlerden onda bir orannda de
nen bir ykmllk tryd. Gerek durum olarak, ok ksa bir
sre sonra, yalnzca tarmsal rnler iin uygulanan bir denti t
r haline geldi. Bu dentinin senyrler tarafndan ele geirilmesi
tam anlamyla mmkn olamamtr. Ingiltere, senyrln bu
lkede ge gelimesi yznden, bu durumdan hemen hemen tamamiyle korunmutur. Ktada bile ky papaz ounlukla, pisko
pos da bazen, bu dentinin baz kesirlerine sahip olabiliyorlard.
Dier yandan, Grgoire reformlaryla balayan dinsel uyan bu
verginin Kiliseye yani, uygulamadan alman rneklerin ounun
gsterdii gibi manastrlaraiadesi yolunda nemli admlar at
t. Sonunda kilise says ok artm olarak bu reform hareketinden
kan hnstiyanlk rgt, onda birlerini geri almay baard. Ma
nevi bir kaynaa sahip olan bu dentinin aka, dnyevi efendiler
tarafndan ele geirilmi olmas birinci feodal a boyunca, kendi
tabilerinden kendilerinden baka kimsenin herhangi birey talep
etmeye hakk olmadn iln eden bu iktidar anlaynn en ar

313

pc kazanunlanndan birini gzler nne seren bir rnek olutur

maktadr.
Krsal baml kiraclarn parasal yardm veya bime
( taille)y& tabi tutulmalar uygulamas, vassal bimesiyle hemen
hemen ayn zamanda domutur. Bu yardm trnn ortaya k
masnn arkasnda yatan mantk; btn baml kimselerin gerek
tiinde eflerinin yardmna komalarn bir yasa dzeyine yk
selten zihniyete balyd. Bu denti dier benzerlerinde de grl
d gibi, balangta bir armaan grnts altnda .gizlenmiti.
Zaten sonuna kadar da armaan anlamna gelen kelimelerle anld.
Fransa'da talep (dememde veya queste) Almanyada ise yalvar
ma anlamna gelen bede kelimeleri kullanlyordu. Ama daha i
ten bir adlandrma olarak, tolir (almak) fiilinden treyen toulte
kelimesi kullanlmaktayd. Taillem tarihi ok daha ge balam
olmakla birlikte, senyr tekellerinin tarihiyle byk benzerlikler
gstermitir. Fransada ok yaygnlaan taille, ngiltere'ye de Norman fatihler tarafndan ithal edilmitir. Ama, Almanya'da ise an
cak birka senyriin yararlanabildii bir ayrcalk olarak kalmtr.
Bunlar da yksek adalet mekanizmalarn ellerinde tutan baronlar
d. Almanya'da yksek adalet sahibi baronlarn gc, Alman feo
dalitesinin Fransz feodalitesine nazaran ok daha az paralanm
bir yapda olmasndandr. Feodal ada btn efendilerin ayn za
manda yarg olmalar, taille tahsiline olanak salamaktayd. Vassallerin tdille'larnda olduu gibi, kyl taillelan da bir sre sonra
rfn dzenleyici etkisinin altna girmilerdir. Ama bunun anlam,
her yerde ayn veya benzer uygulamalarn kt deildi. Aksine,
birok yreler arasnda byk farklar belirmitir. Bu dentinin
mkellefi olanlar ounlukla verginin kesin bir tanmn yaptra
cak gten yoksun olduklarndan, balangta istisnai olan bu den
ti bir sre sonra para dolam younlatka gittike daha
ksa srelerde talep edilen srekli bir vergi haline dnmtr.
Ama gene belirtelim, bu durumda da, senyrlkten senyrle b
yk farklar gzlenmitir. 1200lere doru ile de France'da, rnn
ylda bir veya iki ylda bir kaldrld tarlalar arasnda, bu den
tinin matrah asndan herhangi bir ayrm gzetilmiyordu. Bu
hakkn tahsil biimi hemen heryerde belirsizdi. nk, bunun
kolaylkla yerleik rfler arasnda girebilmesi iin gereken uzun
lukta sreyi bu son gelen denti henz geilmemiti. Bunun ya
nnda, deme dnemleri ok kt saptanm, hatta deme ritmi
nin sabitletii yerlerde bile, dzensizlikler bir trl sona erme-

314

initi. Ayrca, her seferinde talep edilen tutarn deiten nitelikte

olmas, bu vergiye gl bir keyfilik kokusu katmaktayd. Kilise
evrelerinde, metinlerin dedii gibi, yrekli insanlar bu denti
nin meruluunu kabul etmiyorlard. Bu denti zellikle kyllere
iren olarak gzkyor ve tbu nedenle birok kyl isyan k
yordu. Parann kt olduu bir dnemde yar yarya billurlaan bu
denti, senyrlk rejiminin yeni bir dneme sarsntsz geiini
salamakta yeterli olamyordu,
Bylece, 12. yzyln sonunda yaayan baml kyller, kilise
onda biri (dime), bime (taille) ve ok sayda banalit demektey
diler. Bunlar o kadar yaylmlard ki, senyrln en eski atalar
nn, rnein 8. yzyla ait atalarnn tanmadklar bu dentiler,
feodal rejimin bozulmasnn iaretleri olarak ortaya kmlard.
Hi tartmasz, bu nakdi demeler angarya cinsinden dentilere
nazaran en azndan baz lkelerde ok daha ardlar.
nk Roma latifundiummmn daha nce kurban edildii
byk iletmelerin paralanma eiliminin devam olarak Avru
pann byk bir blmnde senyrler rservelerinin byk bir
blmn parseller halinde blerek, bazen eski baml kyllerine
datmakta, bazen de bunlardan yeni iletmeler elde ederek ya kira
lamakta, ya da vassal fiefleri haline dntrmekteydiler. Vassal
fiefi olanlar da aktr ki, ksa bir sre sonra ayn kaderi izlemeye
balyorlard. Burada incelemesine girimeyeceimiz ekonomik fak
trlerin zellikle etki etmeleri sonucu ortaya kan bu hareket, 10.
veya 11. yzyllardan itibaren, yle grnyor ki Fransa, Alman
yann bats ve talya'da yava yava belirmeye balamtr. Daha
sonra Ren tesi Almanya'ya srayan hareket daha yava olarak,
ama erinin kaprisli dnleriyle birlikte, senyrlk rejiminin za
ten ge yerletii ngiltere'ye atlamtr. Oysa, herkim klen
rserveden sz ediyorsa, ayn zamanda, ya kalkan ya da hafifle
yen angaryalardan sz ediyor demektir. Bylece, Charlemagne za
mannda haftann birok gn angaryaya koulan baml kyl
ler, Philippe Auguste veya Saint Louis dnemindeki Fransa'da
rserve alannda, ylda sadece birka gn almaktaydlar. An
garyann azalma veya kalkmasna paralel olarak beliren bu yeni
yklerin gelimesi, lkeden lkeye yalnzca emretme yetkisinin
gcne bal kalmamtr. Ayn zamanda senyrn kendine bal
adamlar araclyla iletmesini dorudan deerlendirmesinde ge
riye ekilme oranndan da byk apta etkilenmitir. Bylece, da
ha fazla zaman ve topraa sahip olan kyller, daha fazla nakdi

315

deme olanana da sahip olmu oluyorlard. Doal olarak, efendi

de bir yandan kaybettiini dier yandan telafi etmeye alyordu.
Rserveen elde edilen buday uvallarndan mahrum kalan Fran
sz senyrlk deirmenleri eer ban tekeline sahip olmasalard,
deirmen talarn durdurmak zorunda kalmayacaklar myd? An
cak bylece, baml kyllerinden btn yl boyunca ii gruplan
halinde almalarn istemekten vaz geerek, onlan nihai ve eko
nomik olarak bamsz reticiler ,ama ok ar biimde vergilenen
bamsz reticiler haline getiren senyr, kendini en saf haliyle
bir toprak rantiyesi haline dntrrken, kanlmaz bir ekilde
insanlar zerindeki egemenliini de olduka gevetmek zorunda
kalyordu. Tpk fiefin tarihi gibi, krsal baml iletmelerin de
tarihi son zmlemede, hizmet zerine dayal bir toplumsal ya
pdan, bir toprak rant sistemine geiin tarihi olmutur.

316

AYIRIM 2
SERFLK VE ZGRLK

I. Hareket Noktas: Frank Dnemimle Bireylerin Koullan

Frank devletindegeici olarak bak amz bu devletle s
nrlayacaz ve 9. yzyln balarna doru, bir kimsenin, insan
kalabal iinde, bunlarn tabi olduklar eitli hukuksal konum
lan ayrd etmeye altn dnelim. Eyaletlerde grev yapan
yksek saray memurlar; mminlerini sayan rahip; baml ky
llerinin envanterini kartmakla megul senyr. Bu tabloda haya
li olan hibir ey yoktur. Bu cins giriimlere ok sk rastlandm
bilmekteyiz. Bunlarn bizde brakt izlenim, ok mtereddit ve
birbirlerinden ok farkl giriimler olmalardr. Ayn blgede, bir
birlerine ok yakn tarihlerde, iki senyr saymcsnn ayi kstas
lar kullandklar asla grlmemitir. yle grnyor ki, iinde ya
adklar toplumun yaps o an insanlarna bile belirli izgiler
halinde grlmemektedir. Bunun balca nedeni, ok deiik snf
landrma sistemlerinin birbirleriyle kesimeleridir. Bu snflandr
ma sistemlerinden bazlar terminolojilerini, birbirleriyle zaten e
limekte olan Roma ve Germanya geleneklerinden tamamen raslantsal tercihlerle aldklar kavramlarla oluturmalar; bu termi
nolojinin iinde yaanan gne ancak ok kt bir uyum gstere
bilmesine yol ayordu. Dier baz snflandrmalar ise, gerei
daha iyi ifade etmee uramakla birlikte, gene de beceriksizlik
ten kurtulamyorlard.
Gerekte btn bu terimler arasnda bir ztlama, ncelikle n
plana kmaktayd: Bir yanda zgr kimseler, dier yanda da k
leler (latincede servus, tekil hali; servi, oul hali).

317

Roma mparatorlarnn, insani yn biraz daha ar basan ya

samalar, hrstiyanlk zihniyeti ve gndelik hayatn kanlmaz zor
lamalaryla, son derece g olan yaam koullar biraz olsun yu
muatlm da olsa, kleler Frank dneminde de bir efendinin e
yas saylyorlar ve efendi onun, vcudu, emei ve mallan zerinde
mutlak bir tasarruf hakkna sahip bulunuyordu. Bu durum kar
snda kle, kendine zg bir kiilie sahip olamadndan, top
lumun marjnda kalyor ve dier insanlar asndan bir yabanc sa
ylyordu. Kle kral ordusuna asla anlmazd. Ne mahkemelere
ye olarak katlabilir, ne de ikyetlerini oraya gtrebilirdi. Mah
kemede yarglanabilmesi bile, ancak nc kiilere kar ar bir
su iledii durumlarda efendisinin onu toplumsal intikama tes
lim ettii zaman mmkn olabilirdi. Herhangi bir etnik ayrm ya
plmadan, yalnzca zgr insanlar, populus francorum (Frank halk)'u meydana getiriyorlard. Bunun byle olduunun en iyi kant,
ulus adyla, hukuk nndeki staty belirleyen kelimenin ayn ol
masyd. zgr ve Franc kelimeleri, zamanla birbirlerinin ye
rine ikme edilebilir hale gelmilerdi.
Ama bu ilk bakta ok netmi gibi grlen hukuksal durum
ztlamasna biraz daha yakndan baktmzda, bu ztlamann sta
tler arasndaki ok geni bir almdan meydana gelen yelpazeyi
belirlemekten uzak kaldn grrz. Kleler arasnda zaten
bunlarn says olduka azalmt bile, yaam tarzlarnn deiik
lii derin farkllklar meydna getirmiti. Klelerin bazlar en aa
ev hizmetlerinde, bazen de tarla almalarnda kullanlp, efen
dinin evinde veya tarlalarnda efendi tarafndan besleniyorlard.
Bu durumdaki kleler gerek bir insan srs statsnde olup,
resmi olarak menkul mallar arasnda yer almaktaydlar. Buna kar
lk efendiden belli bir toprak paras alp da baml kyllere
biraz benzeyebilen klelerin ise kendi evleri vard. Geimlerini
efendiden bamsz olarak salayan bu cins kleler, ayrca efendi
nin mdahalesine de daha seyrek maruz kalyorlard. Ama, domaine
avlusu sahibine kar, mthi ar grevlerle yklenmi olarak,
kalmaya devam ediyorlard. Ancak, bu ykler bazen hukuksal ola
rak ama uygulamada herzaman belirli kstaslara gre snrlandrl
m durumdaydlar. Baz senyrlk memurlarnn, baml adam
emir verildii her zaman hizmet etmek zorundadr demelerine
ramen, uygulamada efendinin kan doal olarak, her kk re
ticiye kendi iletmesini (mansef yrtebilecek gerekli alma gn
lerini brakmasn- gerektiriyordu. Eer baml iftiler kendi i-

318

letmelerinde alamazlarsa, onlardan alnabilecek dentinin nes

nesi yok olabilir, yani baml ifti alktan lebilirdi. Byleee,
zgr denilen dier baml iftilerinkine olduka benzeyen bir
yaam srdren, topraa yerletirilmi kle (servus chase, servi
casati), bu cins reticilerle ounlukla evlilik yoluyla ba kurma
nn tesinde, hukuksal stat olarak da gittike onlara yaklamak
tayd. Kral mahkemeleri, bu cins klelerin devlerinin de topra
n rf tarafndan saptanm ve snrlandrlm olduunu kabul
ediyorlard. Bu sabitlik, keyfiliin esas olduu klelik kavrapnn
ruhuna tamamen ters dmekteydi. Nihayet, baz kleler, daha
nceden de bildiimiz gibi, byklerin evrelerinde kmelenen si
lahl birliklerde yer alyorlard. Silahlarn prestiji, silahlara duyu
lan gven ve eer bir kral fermanndaki gibi tek kelimeyle syle
mek gerekirse, vassalitenin erefi, toplum iinde silahl hale ge
lebilmi klelere bir mevki ve onlara toplum iinde bir davrana
bilme olana salyordu. Bu olanak ve mevki, onlar toplumda
o kadar ykseklere kartabiliyordu ki, ilke olarak sadece gerek
Franklardan istenen sadakat yemini, bunlarn kle gemiine ra
men, krallarn uygun grmeleri halinde onlardan da istenir hle
gelmiti.
zgr insanlar cephesindeki stat eitlilii ok daha byk
boyutlarda ortaya kmaktayd. ok byk leklere ulaan servet
farkllklar, hukuksal farkllamaya yansmaktan geri kalmyor
lard. Bir kimse ne kadar zgr olursa olsun, eer kendi olanakla
ryla sava tehizatn salayamyorsa veya en azndan orduya ka
tlabilecek olanaklara bile sahip deilse, onu Frank halknn ger
ek bir yesi olrak saymak mmkn myd? Bir kral emirname
sinin dedii gibi, bu durumdaki kimse yalnzca ikinci dereceden
zgr bir insand. Bir baka emirname ise, gayet kesin bir ekil-'
de zgrler ile fakirler arasndaki stat farkn vurgulamak
tayd (232). zgr insanlar arasndaki stat eitliliine yol aan
etkenlerden biri de, zellikle kuramsal olarak zgr olan birok
kimsenin bir yandan kraln uyruklar iken, dier yandan da zel
eflerin adam haline gelmi olmalaryd. Aslnda bu zel baml
lk ilikilerinin hemen hemen sonsuz saydaki dereceleri, bireyin
gerek statsn belirlemekteydiler.
Senyrlklerdeki baml kyller eer kle statsnde deil
lerse, latince yazlm resmi belgelerde genel olarak colonus adyla
(232)

Cap., I., No. 162, c. 3; Nu. 50 c. 2.

319

anlmaktaydlar. Gerekten de, Frank devletinin eskiden Roma m

paratorluu snrlan iinde kalan blgesinde ok sayda olan bu
statdeki insanlar, Roma dneminde colonus yasas .gerei topraa
balananlarn torunlanydlar. Birok yzyl nce Roma mparator
luunun son dneminde (Aa mparatorluk), herkesi grevine ol
duu kadar; vergi kotasna da irsi olarak balamak karar altna
alnmt. Bunun sonucu olarak; asker orduya, zenaatkr tezghna,
decurin belediye senatosuna, ifti toprana balanmlard.
zellikle iftininki yle bir balanmayd ki, topran sahibi onu
buradan silkip atamazd. Balangta bir rya olan bu tasar,
muazzam alanlar zerinde egemen olan bir ynetim tarafndan
adeta geree dntrlmtr. Buna karlk, barbar krallklar,
onlarn yerine geecek olan birok Orta a devletinde olduu gi
bi, kaak kyly izleyecek veya yeni bir efendinin onu yanma ka
bul etmesini engelleyecek dzeyde otoriteye sahip deillerdi. s
tne stlk, yetersiz hkmetler elinde, toprak vergisinin gerile
me srecine girmi olmas, bylesine abalan yararsz hale getir
mekteydi. Bu adan birok colonusun kle mansus'lanna yani
nceleri klelere verilen tarlalara, yerlemi ohnalan, ama buna
karlk olarak da, balangta Colonuslara verilen ingenuile (z
gr) mansuslara birok klenin yerletirilmi olmas anlamldr.
Topran niteliiyle insann stats arasndaki bu uyumsuzluk
ki bu topraklara yklenmi zel ykler, onlann gemiini hatr
latmaktadr. sadece snflararas belirsizliklere katkda bulun
makla kalmyor, ayn zamanda bir tarla zerindeki intikalin srek
liliine ne kadar sayg gsterildiini ortaya koyuyordu.
Ayn ekilde, Roma hukukunun colonusu kiisel stat olarak
zgr insan, ama ayn zamanda doduu topran klesi sayan
soyut kavramna gre, colonus bir bireyin deil ama bir nesnenin
bamls idi. Her trden toplumsal ilikiyi kanl canl insanlarn
yaptklar itaat ile koruma arasndaki bir al verie indirgeyen
son derece gereki bir a, bu kavramdan ne gibi bir ekilde et
kilenebilirdi? Bir Roma mparatorluk belgesinin colonus ait ol
duu topraa geri verilsin dedii yerde, 6. yzyl balarnda Vizigot devletinin ihtiyalar iin kaleme alnm bir Roma hukuku
el kitab, colonus efendisine geri verilsin demektedir (233). As
lnda, 9. yzyl colonusu yasalar asndan, uzaklardaki atalar gi
bi zgr bir insan saylmaya devam etmektedir. Hkmdara sa(233)

320

Lex Romana Visigothorum, d. Haenel; Cod. Theod V., 10, 1 ve Interpretatio.

dakat yemini etmekte, zaman zaman mahkemelerde ye olarak

gzkmektedir. Ancak, kamu otoritesiyle olan ilikisi ok eider ve
k uzaktandr. Eer orduya katlrsa, bu ancak topran iledii
efin flamas altnda olabilmektedir. Eer mahkemeye kmas ge
rekirse, dokunulmazlk ve bundan da fazla olarak sadece yaptrm
koymakla yetinen rfler, gene karsna senyrn tabii yargc
olarak kartmaktadr. Tek kelimeyle colonusun toplum iindeki
yeri, giderek baka bir adama olan bamllyla tanmlanmaya
balamtr. Bu bamllk gerekte o kadar sk hale gelmitir ki,
colonus un senyrliik dndan evlenmesini yasaklayarak, aile sta
tsn snrlandrmann doal olduu dnlmeye balanmtr.
Ayn balamda, tam anlamyla zgr bir kadnla evlenmesi duru
munda, b u bir eitsiz evlilik saylmaktadr. Dinsel yasalar colonus'
un kutsal birliklere girmesini yasaklarken, laik hukuk eskiden k
lelere olduu gibi, ona da vcuduna ynelik cezalar verilebilecei
ni bildirmektedir. Nihayet, eer senyrii onu ykmllklerinden
affederse bu bir azad ilemi olarak grlmektedir. Latin hukuk
terminolojisindeki deyimlerin ounun tersine, eer colonus keli
mesi Galya dillerinden bir sre sonra kaybolduysa, bu nedensiz
deildi. Dier latin kkenli kelimelerden bazlar kullanlmaya de
vam etmilerse de bu nemli anlam deimeleri pahasna olmutur
ve bu kelimelerin devam etmelerine bakp da Roma dnemindeki
insan ilikilerinin aynen srdn dnmek yanl olur. Ama,
colonus kelimesi Roma dneminden sonra anlam deitirerek bile
yaama ansna sahip olamamtr. Karolenj andan itibaren
colonus; belgelerin mancipia (klasik latincede klenin eanlamls
olarak kullanlan bir kelime) genel ad altnda birletirdii, senyrlklerin baml kylleri arasnda erimeye balamtr. Gn
delik dilde ise, colonus daha da kaypak bir terim olan efendinin
adam kelimesi iinde yok olmaya balamtr. B ir yandan top
raa yerletirilmi klelerle ok yakn statde olan colonus, dier
yandan bazen bu yaknlk o kadar ileri gitmektedir ki, termino
lojide tm ayrm olanaklar ortadan kalkmaktadr sava ol
mayan btn koruma altndaki kimselerle karmaktadr.
Biliyoruz ki emri altna girme uygulamas sadece yksek s
nflara has bir olgu deildi. Birok mtevazi zgr kimse kendi
lerine bir koruyucu aryor ve bunu salamak iin kle bile olmaya
raz oluyordu. Bu gibi kimseler bulduklar koruyucuya terkettikleri topraklarn baml iletme olarak geriye alrlarken, ayn za
manda koruyan ile korunan arasnda uzun sre iyi tanmlanmam
bir ekilde kendini gsteren kiisel bir bala birbirlerine balan

321

yorlard. Bu ban nitelii kesin bir ekilde belirlenmeye balayn

ca da, tanmlama iin ok yaygn bir baka bamllk tm mo
del olarak alnd. Bu bamllk tr yaygnlndan tr, tm
aa dzeyden bamllk ilikilerine modellik etmeye adeta n
ceden mahkm olan, azatl statsyd. Yani efendisine itaat et
meye devam etme kouluyla azad edilen klelerin stats.
Frank mparatorluunu meydana getiren lkelerde Roma m
paratorluunun son yzyllarnda saylamayacak kadar ok sayda
kle azad edilmilerdi. Geriye kalanlar da Karolenj dneminde azad
edildiler. Herey efendilerin bu azad siyasetini srdrmelerini te
vik ediyordu. Ekonomide meydana gelen deiiklikler eskiden
latifundiumlar ileyen byk kle gruplarnn, latifundiumlann
paralanm olmalar yznden, datlmalarn gerektiriyordu. Ay
n ekilde, zenginliin kayna olarak artk ok geni tarmsal alan
larn dorudan iletilmeleri yerine, mmkn olduu kadar ok
dentiye el koyabilecek olanaklar salamak grldnden, do
rudan reticinin kleye gre nisbi bamszl yeleniyordu. Bu
na bal olarak, iktidar arzusu da, her trl haktan yoksun bir in
san srsne hkmetmek yerine, halkn birer yesi olan zgr in
sanlar zerinde salanacak bir koruma gcnn ok daha etkin bir
mekanizma olduu dncesini douruyordu. Nihayet, zellikle
lm yaklatka keskinleen ruhun selameti kaygs, Kilise'nin
sesine kulak kabartmaya yol ayordu. Kilise klelie tam anla
myla kar deildiyse bile, hnstiyan klelerin azad edilmelerini
destekliyormu gibi davranyordu. Btn bunlarn tesinde, Roma'
da olduu gibi Germanyada da her zaman iin, sonunda zgrle
kavumak, kle statsnn normal bir sonucu olarak grlm
tr. Sadece barbar krallklarnda bu olgunun ritmi biraz artmtr,
o kadar.
Efendilerin grnte bu kadar cmert davranmalarnn ne
deni, gerekte azad ilemiyle hibir ey kaybetmemeleriydi. 9. yz
yldaki Frank devletinde azada ilikin geerli hukuksal rejimden
daha ayrntl hibir ey olamazd. Roma dnyasnn gelenekleri
bir yandan, eitli germen hukuk sistemleri dier yandan, azad i
leminin sonuca ulatrlmas konusunda ok farkl aralar sal
yorlar ve bu ilemden yararlanacaklara, korkutucu dzeyde farkl
statler tanyorlard. Ancak uygulamadaki sonulara baklnca, ba
lca iki cins azad szlemesi olduu grlyordu. Bunlardan birin
cisi, azatlnn sonradan kendi arzusuyla emri altna girebilecei
hari, btn zel otoritelerden kurtulmasna izin vereniydi. kin-

322

cisi ise, bunun tersine olarak azatlnn, yeni stats altnda eski
efendisine veya efendinin onu devrettii yeni bir patrona kar
rnein bir kilise baz devlerle ykml olmasn salayan
szleme tryd. Bu ykmllklerin genelde kuaktan kuaa
aktarlacak nitelikte olduklar dnlyordu. Bylece, bu trden
azad olan kleler sonunda gerek bir irsi yanamala ulam olu
yorlard. Zamann diliyle konuulursa, birinci tipten manumission
(baz kurallara bal olarak azad etme) son derece nadirdi. Bunun
tersine, ikinci tr ok byk bir sklkla rastlananyd. nk bu
tr o dnemin ihtiyalarna cevap verebiliyordu. Eer manumisseur
(azad eden) bir kleden vazgeiyorsa, bunun nedeni karlnda
baml bir retici kazandmdand. Manumis (azad edilen) ise,
koruyucusuz olarak tek bana yaamaya cesaret edemediinden,
bylece arzu ettii korumaya kavumu oluyordu. Bu yolla aktedilen bamllk szlemesi o kadar gl saylyordu ki, rahip
lerinin tam anlamyla bamsz insanlar olmasn isteyen Kilise,
kendi kansna gre ok sk kiisel ilikiler iinde baml olduk
larn adlarndan anlad bu kimseleri kesinlikle saflarnda al
myordu. Genelde, azatl ayn zamanda patronunun baml bir
dorudan reticisiydi. Ya daha kle statsnden syrlmadan n
ce bir topraa yerletirilmi, ya da azad ilemini takiben kendine
toprak verilmiti. Dier yandan, daha da kiisel bir takm ykler
tabiyetini vurgulamaktayd. Bunlardan bir tanesi, azatlnn ailesin
de meydana gelen lmlerde, patronun mirasn bir blmn al
masyd. Daha sklkla uygulanan bir baka zel yk ise, yldan yla
alnan ve azatlnn belini bken kafa vengisiydi. Bu vergi sadece
azatlnn kendinden alnmakla kalnmyor, nesebinden ka kii
varsa, herbiri iin ayn miktarda kafa vergisi talep ediliyordu. Top
lam tutar hi de azmsanmayacak rakamlara ulaan bu kafa
vergisi zamanla alma sresinin ksaltlmas sonucunda, bazen
azatlnn unutturmas, bazen de stlerin ihmaliyle ou zaman unu
tulmaya mahkm oluyordu. Bu model, baz germen azad sistem
leri tarafndan salanmt. Bir sre sonra, tm azad sistemleri bu
modele yneldiler, yeter ki itaat iersinler, geri kalan ufak tefek
przler unutulabilirdi.
Mirastan alman pay ve chevage (kafa vergisi) : Tabiyet belir
leyen bu iki ifade, Orta a toplumlannda uzun bir gelecee sahip
olacaklardr. Ama, en azndan kincisi erkenden, klelikten kurtul
mu insanlarn kk dnyasna has hale gelmitir. Baz azad bel
gelerinin zel terimlerle belirttikleri gibi, birka kuru veya bir

323

balmumu pastas, her yl efendiye sunularak, eski kle zerinde de

kanatlan gerilen senyr korumasnn bedelinin bir simgesi yara
tlm olunuyordu. Ancak, zgr denilen insanlar iinde zorla veya
tatllkla bir glnn korumas altna girmeye yneltilmi tek
grup azatllar deildi. 9. yzyldan itibaren chevage terminoloji
deki btn karklklarn stnde, alt dzeyden kiisel bamllk
ilikilerini belirleyici bir nitelik kazanmaya balamt. Bu mtevazi bamllk ilikisinde, alt dzeyden baml genellikle irsi bir
konumda kalmakta, buna karlk koruyan verimli gelirler elde et
mesini salayan bir komuta yetkisini kazanm oluyordu. nsan
insana ilikilerin birbirine dolam kaosu iinde, bylece baz yn
belirleyen izgiler olumaya balamt ve izleyen an kurumlan
bunlann etrafnda billurlaacaklard.
II.

Fransz Sertlii

Birinci feodal a boyunca bir dizi etkenin birbirlerine yakla

an etkileri sonucu Fransa ve Burgonyada eski toplumsal termino
lojideki karmaklk giderilmiti. Bu dnemde yazl yasalar unu
tulmutu. Frank dneminden kalan saym memurlarnn bir ks
m lm, geriye kalanlar da birok topran kaderlerinde meyda
na gelen alt st olularn sonucu ortaya kan terminoloji dei
ikliklerine ayak uyduramaz hale gelmilerdi. Nihayet, senyrler
ve yarglar, eski hukuu aratrmaya giriemeyecek, aratrsalar
da anlamayacak kadar cahildir. Bylece, ortaya yeni kan stat
snflandrmasnda, en byk rol, olduka allm ve hatrlanamayacak kadar eskiden baz insanlarn zihninde yer tutan bir kav
rama dmtr : zgrln klelikle olan ztl. Ama bu snf
landrma ancak bu kavramlarda meydana gelen derin anlam dei
iklikleriyle birlikte gerekleebilmitir.
Eer eski eliki zihinlere artk herhangi birey artrmak
tan uzak kalyorsa buna neden amal? nk artk Fransada ger
ek anlamyla kle denilebilecek hemen hi kimse kalmamt. Hat
ta bir sre sonra, bu lkede kle grmek kesinlikle mmkn ol
maktan kt. Baml tarlalarn ileyenlerin kleci tarzdaki k
lenin durumuyla en kk bir ilgileri dahi yoktu. Efendi tarafn
dan evde beslenen kk kle gruplarna gelince; lmler ve a
resiz azatlar nedeniyle bunlar da tkenmeye mahkmdular. Din
sel duygu, hrstiyan esirlerin kle haline getirilmelerini fiilen en
gelliyordu. Yeni kle kayna olarak tek yolun kle ticareti olabi
lecei gzkyordu. Pagan (putperest) lkelerden karlan in
324

sanlar bu ii ticaret haline getirmi kimselerce, kle olarak sat

lyorlard. Fakat bu ticaret akmlar ya Bat Avrupa lkelerine ula
myor, ya da hi kukusuz buralarda yeteri kadar zengin alc bu
lamadndan bu lkelerden transit geip, Mslman spanyaya
veya Dou'ya yneliyorlard. Dier taraftan, devletin zayflamas
btn yetki ve haklara sahip zgr insanla, kamu kuramlarnda
grev almas mmkn olmayan kle arasnda, antik ayrmn so
mut anlamn ortadan kaldryordu. Ama, bu byle oluyor diye,
toplumun zgr olanlar ve olmayanlar diye iki tabakadan olu
tuunu sylemekten henz vazgeemeyiz. zgr olmayanlar iin
eski bir latince kelime olan servi (tekili servus: kle) muhafaza
edildi. Bu kelime bir sire sonra Franszcadaki serfe dnm
tr. Aslnda kleciliin tam anlamyla yok olmasndan sonra mey
dana gelen deiim, zgrler ve olmayanlar arasndaki snr iz
gisinin yer deitirmi olmasdr.
Bir senyre balanmak hi de zgrle aykr birey olarak
grlmyordu. Zaten kimin senyr yoktu ki? Fakat zgrln,
senyr seme zgrlnn olmad Hayat boyu bir kez dahi
kullanlsa durumlarda olamyaca kavramna ulald. Dier
terimlerle, irsi cinsten tm bamllklar serflik olarak grld.
ocuu anasnn karnndan itibaren balayan ve seme ans
tanmayan tabiyet, geleneksel kleliin balca kalntlarndan bi
ri deil miydi? Bu hemen hemen fizik bamllk, bedeniyle adam
(homme de corps) terimiyle mkemmel bir ekilde ifade edilmek
tedir. Halk dilinde yorulan bu tabir, serfi ifade etmek iin kul
lanlmaktadr. Biati irsi olmayan vassal, grdmz gibi, z ola
rak zgrdr. Buna karlk, saylar ok az olan kle kkenlilerin
ardllaryla beraber, kendileriyle birlikte neseplerini de baml
hale getirmi ok daha youn ve kalabalk bir kitle oluturan es
ki zgr kkenliler de, serf statsnn iinde yer almaya bala
mlardr. Bunlar azatllarn veya emrine girenlerin mtevazi
olanlarnn miraslar, piler, yabanclar ve bazen de yahudilerdi.
Eski hukuk tarafndan hkmdarn veya oturduklar blgenin
yneticisinin denetimine otomatik olarak emanet edilen bu her tr
l aile ve toplum desteinden yoksun insanlar, feodal dnemde
hemen serf haline geldiler ve bu niteliklerinden trii de yaadk
lar topraklarn senyrne veya hi deilse, bu topraklar zerin
deki yksek yarg sahibi olan kimseye baml hale geldiler. Karolenj dneminde gittike artan sayda kimse korama altna gir
mi olmalarna ramen, chevage demeye devam etmilerdi. Bunu

325

ya zgr adam statsn korumak, ya da kazanmak amacyla ya

pyorlard. nk klelik demek, elindeki ihereyi alabilecek bir
efendiye sahip olmak demekti. Daha dorusu, kle sahibine, de
nen bir bedel karlnda koruyuculuk grevini stlenen bir kim
se olarak bakmak mmkn deildi. Ancak, eskiden tam anlamyla
erefli bir dev olarak grlen chevagem yava yava bir km
seme duygusuna yol at grld. Sonunda da, bu vergi mahke
meler tarafndan, serfliin karakteristik gstergelerinden biri sa
ylmaya baland. Gene eskiden kimlerden alnyorsa onlardan ta
lep edilmeye devam edilen bu vergi, eskisiyle ayn nedenden tr
almyordu. Sadece, yrrlkteki snflandrma iinde bu verdiye
verilen yer deimi ve artk bamlln ifadesi haline gelmiti.
Btn semantik deiimlerde olduu gibi, o ada yaayanlar
tarafndan farkedilmesi pek mmkn olmayan toplumsal deerler
tablosunun byk alt st oluu, serflie ilikin terminolojinin ge
mi ve gelecee ilikin kavraylar arasnda ok gevek bir salnma girdii Frank dneminden itibaren kendini 'haber vermeye
balamt. Bu el yordamyla ilerleme olduka uzun sre almtr.
Blgelere gre, szlemeleri dzenleyen yazc-rahiplere gre, ter
minolojinin snrlar deimekteydi .Birok blgede, kle olup da
itaat karl bu statden kan insanlarn devamndan oluan
baz gruplar, 12. yzyla kadar kkenlerini zel olarak belirleyen
bir terim olan clvert ile anldlar. Latincedeki collibertusdan
treyen bu kelime azatl anlamna gelmekteydi. Ekinin azad i
lemine kar duyulan kinden tr bu kelimenin yeni anlam z
grlkten yoksun haline gelmiti. Ama, bu insanlarn sade serflere nazaran daha st bir snf oluturduklar dnlyordu. u
rada burada baz aileler, serf statsnn gerektirdii btn yk
lere balanm olmakla birlikte, uzun sre emre giren (commend) veya koruma adamlar (gens davouerie) adlaryla anldlar.
Bir adam eer nesebiyle birlikte bir efendinin hkm altna girer
de, dier yklerle birlikte chevage demeyi de kabul ederse ne
olurdu? Bazen bu szleme iradi serflik saylmakta, bazen de bu
nun tersine, eski Frank emrine girme formllerinde olduu gi
bi, szlemeyi yapann zgrln 'koruduuna dair bir madde
eklenirdi. Veyahut da, szlemede emir altna girenin zgr ol
madn belirten bir ifade kullanlmamasna dikkat edilmekle ye
tindirdi. Ancak, Ganddaki Saint Pierre manastrnn kaytlar gi
bi, birok yzyl boyunca sren belgelere baklnca, zaman getik
e ifadelerin giderek serflik statsne doru yaklat grlmek
tedir.

326

Genelde yazl belgelerin fakirlii gz nne alnnca, olduka

yksek oranlara ulaan bu yerel gelenekler ne olursa olsun ve mik
tarlar ne kadar olursa olsun, serflii tek balarna bunlarn artr
dklar dnlemez. Her trden, snrlar belirli szlemelerin d
nda, kaytlarn gller tarafndan tahrif edilmesi, iddet ve hu
kuk mantnda meydana gelen deimeler sonucu, senyrlklerin
eski veya yeni uyruklar, eski bir adla anlan ama hemen hemen
yeni kstaslarla tanmlanan bu yeni statye doru kaydlar. 9. yz
yln banda 146 aile reisinden sadece 11'inin kle olduu; buna
karlk, 130nun colonus statsnde bulunduu ve bunlar dmda
19 tane de chevage deyen korunanm bulunduu Parisis'deki
Thiais kynn hemen hemen btn halk, Saint Louis anda,
serf statsndeki insanlardan oluuyordu.
Sonuna kadar, tam anlamyla hangi snfa sokulaca belirle
nemeyen kimseler, hatta btnyle cemaatler yaamaya devam et
milerdir. rnein, Rosny-sous-Bois ky halknn Sainte Genevive
manastrnn serileri olup olmadklar, ayn ekilde Lagny kyl
lerinin manastrlarna seri olarak balanp balanmadklar bilin
miyordu. Bu sorunlar VII. Louis andan III. Philippe dnemine
kadar btn Papa ve krallar megul etmilerdir. Chevage ve ge
nelde zgrlkle badamayan dier rflere irsi olarak ykm
l klman Kuzey kentlerinin eitli burjualan, en azndan 13. yz
yldan itibaren seri saylmalarna itiraz etmeye balamlard. An
cak, tereddtler ve anormalliklerin varl, durumun znden de
itiini gstermekten uzakt. Culvert1er bir snf olarak ortadan
kalktktan ve bu kelime serfin eanlamllarndan biri haline gel
dikten sonra, mtevazi bamllarn tmn biraraya toplayan tek
bir stat kategorisi olumutu. Doumdan itibaren bir efendiye ki
isel olarak balanan ve kle lekesiyle damgalanm bu kimse
ler, serilerden bakalar deildi.
Aslnda yukarda anlatlan basit bir kelime sorunu deildir.
Kleliin geleneksel zelliklerinden saylan ykmllklerin hemen
hepsi bu yeni ama yeni olduu aka hissedilmeyen trden zgr-olmayanlara da uygulanmtr. rnein, dinsel tarikatlara gir
me yasa, zgr insanlara kar mahkemede tanklk yapma hak
kna sahip olmama ancak bu yasak tm serileri kapsamamakta
idi. Kral serileri ve baz kiliselerin serileri bir ayrcalk olarak
bu hakka sahiptiler gibi. Szn ksas, serilere kar bir aa
lama ve hatta onlan kukulu insanlar olarak grme tavr geliti
rilmiti. Dier yandan, zellikle srf serilere zg yklerle tanm
327

lanan gerek bir serf stats de oluturulmutu. B u ykler grup

larn rfne gre sonsuz derecede deiken olmakla birlikte, genel
izgiler olarak hemen her yerde ayn zelliklere sahip olmaktay
dlar. Hem ok paralanm hem de temelde tek kalm bu top
lumda, bu eliki sk sk tekrarlanmaktayd. Bu genel izgiler belli
birka denti trnn etrafnda olumaktaydlar. Bunlardan bir
tanesi, daha nce de grdmz chevage idi. B ir dieri formariage
ad verilen bir ykmllkt. Bunun anlam ancak ok pahalya
satn alman izinler hari ayn senyre bal olmayan veya ayn
statde olmayan kimselerin birbirleriyle evlenmelerinin yasaklanmasyd. Nihayet, sonuncu genel ykmllk tr, bir cins vera
set vergisiydi. Pikardiya ve Flandreda bu mainmorte (bu dentinin
ad) genel olarak dzenli bir intikal vergisi biimini almaktayd.
Senyr her serfin lmnde ya kk bir miktar para, ya da o
unlukla serfin bir menkul maln ya da en iyi hayvann mainmorte
olarak alyordu. Dier yerlerde bu vergi, ailenin devamll ilke
sinin nda iletiliyordu. Eer lenin arkasnda ayn ocakta ya
ayan oullar 'bazen de erkek kardeleri kalmsa, senyr
hibirey almyor; ama bunlardan hibiri yoksa hereye el koyu
yordu.
Ancak, bu ykmllkler ne kadar ar gzkrlerse gzksn
ler, bir anlamda gene de kleliin tamamen zddndadrlar, nk
mkelleflerin elinde bir mal varl bulunmas esasna dayanmak
tadrlar. Baml ifti olarak serf, herhangi bir kimsenin sahip
olduu hak ve devlerin aynna sahipti. Tasarruf hakk dierlerininkinden daha az salam olmad gibi, gerekli ykmllk ve
hizmetleri yerine getirdikten sonra, emek-gc sadece kendine ait
olmaktayd. Serfi toprana balanm colonus grntsnde de
dnmemek gerekir. Muhakkak ki senyrler serilerini ellerinden
karmamaya gayret ediyorlard. alan olmadktan sonra top
rak ka para ederdi ki? Ama serilerin kamalarn nlemek g
bir iti. nk, siyasal otoritenin son snrlarna kadar paralan
m olmas, her trden etkin polisiye zorlamalar olanaksz kldk
tan baka, hl ok bol olan bakir topraklarn emek-gc a
rs karsnda kaan mallarnn msadere edilecei tehtidi pek
fazla birey salamyordu. nk, kaak hemen her zaman biryerde kendini kabul edecek bir baka senyrn olduunu kesinlikle
biliyordu. Ayrca, senyrlkten birinin kamas halinde senyr
asl zen, belli bir miktarda topran bo kalmas yani senyrn
gelirinin bir miktar azalmas idi. Yoksa kaann stats kimseyi
ilgilendirmiyordu. Eer mmkn olsayd da iki senyr, birbirleri

328

nin senyrlklerinden kaanlar kendilerininkine kabul etmeme

konusunda anlamaya varsalard, kaaklarn serf veya zgr sta
tsnde olmalar bu baronlar hi ilgilendirmez ve topraklar bo
kalmasn diye kim kaarsa kasn engellemeye alrlard.
Ayrca, tarlalarn statsyle, dorudan reticilerin statleri
birbirlerine baml deillerdi. lke olarak, o zamana dein her
trden ykmllkten yoksun bir alleu nn bir serfe verilmesi
mmknd. Bu durumda, serfin bir alleu iliyor olmas onu serflik
ykmllklerinden kurtaramazd. Bu konuda genellikle kabul
edilen 13. yzyla kadar buna dair rneklerimiz var bu alleu'
nn serfin efendisinin rzas olmadan devredilemiyeceiydi. Bu da
topran alleu olma niteliini zedeliyordu. Yani alleu ileyen serfin
statsnde bir deiiklik meydana gelmezken, bir serf tarafndan
ilenen alleu nn statsnde baz deimeler ortaya kyordu. Ge
ne bu rnee ilikin olarak daha sk rastlanan durum, serilerin
baml olduklar senyr dndaki bir senyrden toprak alarak
ilemeleriydi. Yani bir senyrn serfi, bir baka senyrn topra
nda yaayabilir ve alabilirdi. Feodal a, eitli iktidarlarn
birbirlerine arap sa gibi dolanmalar karsnda bir aknlk
gstermemitir.
Bu iletmeyi balantlaryla beraber Clunydeki Saint Pierre
manastrna veriyorum bu ifadeden topran zerindeki yk
sek haklarm devrediyorum denildiini anlaynz onu ileyen
serf, oullan ve kzlar hari, nk onlar bana ait deildir. 11.
yzyln sonlanna doru bir Bungonya szlemesinde bu satrlar
yer alyordu (234). Balangtan itibaren bu ikilem baz koru
nanlann statleri iinde zaten yer almt. Halkn hareketlilii bu
duruma daha az istisnai bir grnt kazandrmtr. Ancak bu
nun byle olmas, etrefilli paylama sorunlarna yol amad an
lamna alnmamaldr. Bu sorunlardan tr birok efendi bazen
toprak, bazen de adam olmak zere, haklarndan bazlarn kay
betmilerdir. Bu arada, insan insana balayan ilikilerin ok be
lirleyici bir noktasna adeta herkesin oyuyla ncelik tannmaktay
d. Bir serfin, hi deilse kan bedeli gerektiren bir su ilemesi
halinde, bedeni senyrnden baka kimsenin onun yargc olamyaca kabul ediliyordu. Bu kabul edi, serfin ikametghnn ba
l olduu yarg alan veya eer varsa, serfin doal yargcnn d
nda birey olarak dnlyordu. zetle, serf asla topraa bal
(234)

A. Remard ve A. Bruel, Rec. des Chartes de... Cluny, c. IV , Nu. 3024.

329

bir insan olarak gzkmemekteydi. Esas zellii, bunun tamamen

tersine, bir baka insana baml olmasyd. Bu ylesine bir bam
llkt ki, hem serf senyrn hemen her yerde izlemek zorunday
d, hem de bu zorunluk irsiydi.
Serflerin ounluu eski klelerden tremi olmamakla bera
ber, bunlarn da statleri eski kleciliin ve Roma colonusluunun
ortalamasnda olumu durumdayd. Eski kelimelerle eitli ge
milerden dn alnm izgilerin ifade arac olarak kullanld
bu kurum, aslnda kendi oluumuna tank olan ortamn ortaklaa
ihtiyalarn yanstmaktayd. Muhakkak ki serfin durumu ok g
t. Metinlerin souk ifadelerinin arkasnda, zaman zaman trajik
boyutlara ulaan bu g durumu belirlemek gerekmektedir. 11.
yzylda Anjou'da bir dava nedeniyle dzenlenen, bir serf ailesi
nin soy zincirine ait belge u ibareyle sona ermektedir: Senyr
Vial tarafndan boazlanan Nive. Efendiler bu durum karsnda
rf bile reddetmekten ekinmeyerek, keyfi davranabileceklerini
ileri sryorlard. Bu balamda Vezelay'de bir barahip, bir elfin
den sz ederken o, ayann tabanndan kafatasnn tepesine ka
dar bana aittir demekteydi. Bir ok bedeni adam kurnazlkla ve
ya kaarak bu boyunduruktan kurtulmaya alyorlard. Ancak,
herhalde manastrnn serflerini anlatrken; rahat olduklarnda ba
ml olduklarn reddeden, tersine ani bir tehlike koruyucuya olan
ihtiyac artrnca efendiye koan kyllerden sz eden, Arrasl
rahibin szleri pek de yanl olmasa gerek (235). Koruma, bask:
Btn yanamalk rejimleri bu iki kutup arasnda adeta zorunlu
olarak salnrlar. Zaten serflik de balangta bu cinsten bir sis
temin temel talarndan biri olarak belirmi ve gelimitir.
Fakat, btn kyller bu sistemin oluumu srasnda tabiyet
balan iine girmemilerdi. Hatta oturduklar topraklar baml
hale giren kyllerin bazlar da bu ilikiden kurtulabilmilerdir.
Feodal a boyunca kesintisiz olarak birbirlerini izleyen baz bel
gelerin aka ortaya koyduklan gibi, senyre ait topraklan i
leyenler arasnda, serflerin hemen yan banda onlarla birlikte
yaayan ama titizlikle de zgr olduklar belirtilen kyller bu
lunmaktayd.
Ama bu durumda, zellikle topran efendisiyle sadece kuru
bir borlu alacakl ilikisi iinde olan dpedz iftilerle kar
(235)

330

Bibi, de Tours. ms. 2041, feuillet de garde Histor. de France, c.

X II, s. 340. Cartulaire de Si. Vaasi, s. 177.

karya olduumuzu dnmememiz gerekmektedir. Ast st arasn

daki btn ilikilerin tamamen dorudan ve insanlararas olduu
bir toplumsal atmosferin iinde yer alan bu insanlar senyre kar
yalnzca birok denti ve hizmetle ykml olmayp, ayn za
manda yardm ve itaat de borluydular. Dier yandan, bu insan
lar senyrn korumas altna girmilerdi. Byleee oluan daya
nma o kadar gldr ki, eer zgr bamllarndan biri ya
ralanrsa, senyrn yaralayandan tazminat alma hakk douyordu.
Buna karlk, senyrn kiisine kar ynelmi bir kan davasnda
kar taraf, hibir stat ayrm yapmadan onun tm adamlarm,
bu arada zgr bamllarn da, intikamnn kapsamna alabil
mekteydi. Bu arada, zgr baml, daha yksek saylan grev
leri yapabilecek nitelikte grldnden serfe nazaran bir stn
lk salamaktadr. Yeni kurulan ve kral VI. Louis ile Montfort
Sireinin ortak mlkiyetleri olan kentlerden (vitteneuve) birinin
burjualan, serf saylmyorlard ve szlemeleri onlara, bu iki senyrleri birbirlerine kar savarlarsa, senyrlerden birinin kral ol
masna ramen, tarafsz kalma hakkn salyordu (236). Ancak,
ne kadar ekici olursa olsun, bu cinsten ilikiler raslantlara bal
kalmaya devam ediyorlard. Bu balamda, o devirde kullanlan
eitli terimlere yakndan bakmak aklayc olacaktr. Viletin, ya
ni senyrlkte oturan (latince villadan); hte (konuk); mmrnnt
(kyde oturan); yatan ve kalkan; yalnzca bir ikmet ifade eden
bu terimlerin hepsi hi bir ayrm yaplmadan, serf veya zgr
btn dorudan reticilere uygulanmaktayd. Fakat, zgr do
rudan reticilerin bu terimlerden baka adlar yoktur, nk on
lar senyrlkte en saf haliyle sadece ikmet etmekteydiler. Top
ran satar, balar veya terkederek baka biryere gitmek istedi
inde artk hibir ey onu, bu topraktan tr tabi olduu sen
yre kar baml klmazd. te bu nedenden tr, bu vain, bu
manant zgrle sahip ancak, urada burada meydana gelen de
iim srelerindeki belirsizlikleri ayrk tutmak gerekiyor say
lyordu. Bunun sonucu olarak da, bu zgr kyller, bedeni
adam bireysel ve irsi olarak balayan mlkiyete ve bunun intika
line ilikin kat kurallardan bak oluyorlard.
Kyllerin nerelerde zgr, nerelerde serf olduklarn gste
ren bir harita ne kadar ok dersle ykl olurdu. Ama, ne yazk ki
(236)

Coutumes de Montchauvet, in, M em . Soc. Archio. Rambouillet, c.

XXI., 1910, p. 301. Bkz. Ordonn. c. X I, s. 286 (Samt-Germadn-desBois)

331

sadece baz kaba yaklamlardan tesine ulaamamaktayz. Ama

daha imdiden, skandinav istilasyla yeniden biimlenen Normandiyann, bu hayal rn harita zerinde neden bir beyaz leke ola
rak kaldn bilebiliyoruz. urada burada ayn ekilde serflikten
arnm baz blgeler yer almakla birlikte, bunlar hem daha dar
alanlar olmakta, hem de bunlarn nedenini aklamak ok daha
g olmaktadr. rnein Foret iin olduu gibi. Haritada, lkenin
geri kalan alanlarnda muazzam bir serf ounluu grmekteyiz.
Ama onlarn yannda, ok deiken younluklarda olmak zere,
adeta bir leke gibi, zgr kyllere de rastlamaktayz. Bunlar ba
zen serf kitlesine karm durumda benzer evlerde yan yana otu
rarak ve ayn senyrn otoritesine boyun eerek yaamaktaydlar.
Bazen de btn bir ky serflikten kurtulmua benzemekteydi. Eer
daha iyi ve bol bilgilere sahip olsaydk bile, baz aileleri irsi tabiyete srkleyen, dier bazlarm da eik dzlemin stnde tutan
nedenleri aklamakta gene de baz eylerin direnmesiyle karla
rdk. Sonsuz derecede kark ve llmeleri ok zor glerin
atmalar ve bazen de sadece raslant, bu bamllklarn olu
masna veya olumamasna neden olmaktaydlar. Ama bu oluum
da kendi iinde birok ileri geri hareketten sonra meydana gel
mekteydi. Dier yandan, kyllerin statlerindeki bu inat fark
llama belki de en eitici olgulardan biridir. Btn topraklarn
fief veya baml kyl iletmesi olduu mkemmel bir feodal re
jimde, senyrler dndaki tm adamlar ya vassal ya da serf
olurlard. Ama, bulas tam hatrlatmann yeridir; bir toplum asla
geometrik bir ekil deildir.
III.

Alman rnei

. Feodal ada Avrupa senyrlnn tam bir incelemesi, u an

da Fransann gneyine gememizi ve orada kiisel serfliin ya
nnda ve ona rakip olarak bir cins toprak serfliinin bulunduunu
ve olaanst esrarl olan, balangcnn saptanmasnn da son
derece g olduu, bu serfliin topraktan insana geerek onu otur
duu yere baladn belirtmemiz gerekirdi. Sonra, talya'da
Fransz hukukunun oluumuyla byk akrabal olan ama daha
az yaygn ve ok daha oynak snrlara sahip bir serflik kavramn
tanmlamamz gerekirdi. Nihayet, spanya, Fransz usul sertli
iyle Katalonya ile, yeniden fetih alanlar olan Asturias, Leon ve
Kastilya, bir elikinin manzarasn gzler nne sererdi. Bu bl
gelerde olduu kadar btn Ispanya'da kleliin kutsal sava ne

332

deniyle srdn, ama yerli halkn arasndaki kiisel bamllk

ilikilerinin serflik bana eriemeyecek dzeyde kaldklarn g
rrdk. Ama bu ok uzun ve ok fazla belirsizlikle dolu gzden
geirmeyi yapmak yerine, zellikle zengin ve kendine zg iki de
neyi ,yani Almanya ve ngiltereyi incelemek daha yararl olacak
tr.
Alman krlarndan, sanki bunlar bir btnlk arzediyormu
gibi sz etmek tuzak ve tehlikelerle doludur. Elbe'nin dousundaki
topraklarn tarm ve iskna almalar, incelediimiz dnemle ilgi
li deildir. Fakat eski Almanyann kalbinde bile kitlesel bir e
liki, Savabyay Bavyeranm; Frankonyay da Renin sol kysnn
karsna kartmaktadr. Renin sol kysnda senyrleme nisbi
olarak daha eski ve daha derindir. Saksonya ise, zgr kyllerin
saysyla bunlarn hem topraklar hem de kendileri zgrdr
senyrsz ve buna bal olarak serfsiz Frizya ile bir gei alan
oluturmaktadr. Ama eer temel izgilere bakacak olursak, bu fark
llklara ramen ulusal dzeyde baz temel oluumlar, gerekten
ak bir ekilde yakalamak mmkndr.
Fransada olduu gibi burada da gene ayn aralarla irsi
bamlln genel bir yaygnlamasna tank olmaktayz. Koruma
karlnda kendiliinden yaplan toprak balarna ilikin belge
lerin says, Fransadaki kadar Almanya'da da yksektir. Gene
Fransada olduu gibi, bu yeni koruma altna girenler ile senyrlklerin eski bamllar arasnda bir yaknlama gzlenmektedir.
Bylece, ortaya kan yeni statnn modeli de itaat karl
azatlama sistemine ok ey borludur. Bu oluumun kalnts Al
man dilinde yaamaktadr. Etimolojik olarak bir zgrletirme ey
lemini artran aten kelimesi, eskiden Alman hukukunda stat
olarak iyi belirlenmi zel bir zmreyi belirlemekteydi. Baz ya
banclar ve bazen de yenik halklar ile birlikte hl eski efendileri
ne bir cins patronluk ilikisiyle baml olmakta devam eden azat
llar, bu statnn ats altnda birlemekteydiler. Kuzey Alman
ya'da 12. yzylda ilerinde azsayda olmakla birlikte, yanama,
haline getirilmi kle kkenlilerin de yer ald geni baml
zmreleri, aynen bu adla anlmaktaydlar. Chevage, intikal ver
gileri ou zaman lenin yerine geenden alman bir menkul mal
trnden olmak zere- ve dtan evliliin yasaklanmas (forma'riage) gibi dentiler kiisel bamlln karakteristik ykmllk
leri halindeydiler. Nihayet, gene Fransada olduu gibi, zgrlk
ve zgr olmamann balangtaki anlamlarnn saptrlmas so

333

nucu, btn irsi iletmelerin serilik kapsamna alnma eilimi ii

ne girilmiti. Alsacedaki Marmoutier manastrnn topraklarnda
9. yzylda ayr ayr belirtilen zgr ve serf tarlalar, 12. yz
ylda tek bir statde, serf statsnde birlemilerdi. Feodal an
latenleri, adlarna ramen snrlarn tesinde kardeleri Fransz
culvertleri gibi artk genel olarak zgr insanlar saylmyorlar
d. Bu o kadar genellemi ve eskiyi unutturmu bir durumdu ki,
eer senyr bunlar zerindeki haklarndan vazgeerse, bu eski azat
llarn azad edildiklerinden sz ediliyordu. Buna karlk, landsassm'lerin (toprak zerine yerlemi insanlar) zgrl herkes ta
rafndan kabul edilmiti. Bunlarn ynnda, Fransadaki konuklar
la (hte : gaste) benzerlik arzettiklerinden tr byle adlandr
lan bir zmre ise, oturduklar yere ait olanlar hari, tm ykm
llklerden arnm durumdaydlar.
Ancak zellikle Almanya'ya zg baz koullar, bu gelime iz
gisini bulandrmlardr. Fransada ilksel zgrlk kavram devle
tin zellikle hukuk alannda tamamen sahneden ekilmi olmas
nedeniyle, bu kadar derinlemesine deiebilmiti. Oysa Almanyada
ve zellikle bu lkenin Kuzeyinde, btn feodal a boyunca eski
kuramlara uygun kamu yarglamas, yer yer senyr yarglamas ile
rekabet halinde yaamaya devam etmitir. Bu kamu mahkeme
lerinde ye olan veya yarglanan insanlarn kendilerini, ok tartlsa bile, zgr olarak grmemeleri mmkn myd? Bazen de
tpk kyl aZZeu'lerinin ok sayda olduu Saksonya'da olduu
gibi, ortaya bir baka karklk nedeni daha kmaktayd. nk,
her ikisi de kiisel ve irsi her trden tabiyet bandan bak olan
atleu sahibi ve bakasnn topran ileyen kyl arasnda, ortak
bilincin bir ayrm gzetmemesi mmkn deildi. Alleu sahibinin
zgrl topraa da yayldndan, daha btn bir zgrlk ola
rak grlmekteydi. Sadece bu gibi kimseler ama alleu snn bel
li bir bykln stnde olmas kouluyla mahkemede yarg
olabilirlerdi. Veya eski Frank terminolojisine gre bunlar chevin
(eski Franszca'da yerel yarg) olduklarndan tr onlara yarg
olabilen zgrler (Almanca'da schffenbarfre) denilmekteydi. Ni
hayet, bu farklln olumasndaki temel etkenlerden biri de eko
nomik konumlard. Fransadaki kadar dk dzeyde olmamakla
beraber nk slav lkelerine yaknlk kle arznn talan ve ti
caretle beslenmesine yol ayordu gene de asl anlamyla kle
cilik, feodal Almanya'da nemli bir role sahip deildi. Buna kar
lk, eski kleler (servi) rserve'e yerletirilmi olmalarndan t
r, Fransadaki gibi, kendi balarna retim yapan iftiler haline

334

dnememilerdi. nk, Almanya'daki reserve'ler oransal ola

rak Fransadakilerden daha byktler. Baz eski kleler aslnda
kendi hesaplarma ileyecekleri topraklara yerletirilmilerdi ama,
reservein geni olmas nedeniyle onlara verilen bu tarlalar ok k
k llerde olmaktaydlar. Gndelik angaryaya koulan bu gn
boyu uaklar (tagesschalket) zorla ie koulan kol emekileri
olarak, ok derin bir tabiyet altnda yaamaktaydlar. Fransada
hi bilinmeyen bu dorudan retici tr, feodal ada tm bili
nenler iinde kle statsne en yakn olanyd.
Baz tarihiler son zmlemede bir toplumsal snflandrma
nn ancak insanlarn bu konularda oluturduklar dncelerde
varolabileceim ve bylesine bir sn fla n d rm an n elikileri mut
laka dlamas gerekmediini unutarak, Feodal Almanya'da varo
lan kii hukukuna zorla ona ok yabanc olan bir aklk ve d
zenlilik getirmilerdir. Orta a hukukular onlara bu konuda
nclk etmilerdir. Ama onlarn da abalar ada tarihilerinkinden daha baarl olamamt. Bu konuya doru tehis koymak
gerekmektedir; byk rf derlemelerinin, Saksonlarn Aynas ya
zan olan Eike von Repgow gibi nclerinin bize nerdikleri sis
tem, sadece kendi iinde balantlar iyi kurulmam bir sistem
olarak kalmamakta, bir de bunun stne bu gibi derlemelerde ya
zlanlar, o an gerek szlemelerinin diliyle akmamaktadrlar. Almanyadaki durum Fransz sertliinin sadeliinden ok uzak
tr. Uygulamada her senyrln irsi bamllar ayn yklere tabi
olmakla birlikte, hemen hemen hibir zaman tek bir snfsal ka
tegori iinde biraraya gelmemilerdir. Bunun dnda, senyrlkten senyrle, gruplar ve bunlarn terminolojileri arasndaki fark
llama noktalan ar derecede eitlenmektedir. Bu konudaki en
kullanl kstaslardan birini hl utan duyulmadan, koruma al
tna girmenin simgesi olarak eski deerinin birazn koruyan
chevage oluturmaktadr. ok fakir olduklanndan ve onlan in
tikal vergilerinden bile bak tutmak gerektiinden, gndelik an
garyaclar, chevage demekle de ykml deildiler. Ama serf
statsndeki dier bamllar da ok ar ykmllklerle donatl
m olduklanndan, onlarn da geleneksel yk paketi iinde bu den
ti yer almyordu. Bylece, eskiden arzuya bal olarak gerekle
en bir emri altna girme eylemini belirleyen bu denti, artk bir
bamllk belirtisi olmaktayd. Ama bir farkla, buna tabi olan ai
leler bu aileler ban rsilii nedeniyle artk zgr saylmyor
lard dier zgr olmayanlar zmresi iinde daha st dere

335

ceden saylmaktaydlar. Dier yandan, eski koruma altna gi

renlerin ocuklar epeyi yal bir kelime olan muntmen adyla
an lm ak ta y d la r. ok eski bir germen 'terimi olan ve btn eski a
boyunca bir koruyucunun sahip olduu otoriteyi ifade eden munt,
bu kelimenin kayna olmaktayd. (Bunlara romanca konuulan
lkelerde emri altna giren commende denilmekteydi) Fakat,
Fransz krlarnda 12. yzylda commende olan kyller, gemile
rinden kalan yararsz bir ad muhafaza etmenin tesinde, iinde
eridikleri serf statsnden farkllaacak herhangi bir araca sahip
deillerdi. Oysa Almanya'daki benzerleri kendilerini ayr bir snf
olarak, hatta bazen zgrlklerini bile yitirmeden, koruyabilmi
lerdi. Toplumun bu eitli baml tabakalar arasnda, bir taba
kadan dierine evlilikler yasakt. Veya en azndan yle syleye
biliriz : daha alt dzeyde bir ele aktedilecek tm birlemelerin
hukuksal statde yol at d, tabakalararas evliliklere de ok
kat engeller getirmekteydi.
Belki de bir baka adan Alman evrimi zgnln son
zmlemede zaman iinde geri kalmlna borluydu. Birok ka
tegori iinde dzenlenen, blnmez nitelikteki kyl iletmeleriy
le, insanlarn statlerini snflandrmaya abalad dosya ek
meceleriyle. Alman senyrl 1200'lere doru genel olarak ayn
dnemdeki Fransz senyrlnden ok daha fazla Karolenj tipi
ne yakn bir konumda bulunmaktayd. Fakat o da, gelecekteki
iki yzyl boyunca Karolenj tipinden olduka uzaklaacaktr. zel
likle irsi bamllarn ortak bir hukuki statde birlemeleri 13.
yzyln sonunda hzlanmtr. Sonu olarak, Fransa'dan iki veya
yzyl sonra, Almanya'da da klelik kokan bir terminoloji kul
lanlmaya balanmtr. Ait olan adam, Birine zg adam ni
telemesi (homo proprius, eigen) balangta iftlik ua olarak is
tihdam edilen ve efendi tarafndan beslenen zgr olmayan ba
z insanlar ifade ederken; yava yava irsi olarak efendiye ba
lanan btn kylleri ifade eder hale gelmitir. Daha sonra, bu
deyime, ban tamamen kiisel olduunu ifade eden, bir baka
kelimeyi daha ekleme adeti ortaya kmtr. Fransz serfini ifade
eden en yaygn ifadelerden biriyle ilgin bir paralellik gsteren
ve artk Almanya'da giderek en fazla kullanlan kelime haline ge
len bu deyim, bedeniyle ait olan adamd (eigen von dem lipe
leibeigen). Doaldr ki, incelenmesi hi de feodal a iinde yer
alamayacak olan bu gecikmi leibeigenschaft ile 12. yzyl Fransz
serflii arasnda, ortam ve dnem farkllklar birok benzemezlie

336

yol amaktadr. Bu durumdan da anlalaca zere, bir kez daha

Alman toplumunun hemen tm feodal a boyunca ayrc zellik
lerinden biri olan geri kalmlyla karlam bulunmaktayz.
IV. ngiltere : Serflin Deiimleri
ngiltere'de de 11. yzyln ortasnda, iki yzyl arayla, kyl
lerin durumu Karolenj dneminde rn zerinden pay deyen ba
ml kyllerin durumunu andrmaktayd. Ama sylemek gere
kir ki, Karolenj dnyasndaki kadar kat kalplaryla bir senyrIk rgtlenmesinin ortaya kmad bu dnem ngilteresinde,
insanlarn iine girdikleri bamllk sistemi en azndan Karolenj
dnemindeki kadar karkt. Bu kasa alk olmayan ve Fatih
Guillaume tarafndan yeni kralln llp biilmesi iin grevlen
dirilen kta yazc-rahipleri, ngiltere'nin bu durumunu dzene sok
mak iin ok uramak zorunda kalmlardr. Genel olarak Fran
sa'nn batsmdan dn alinn terminolojileri, ngiltere'deki ol
gulara pek de uymamaktayd. Aia gene de baz genel izgiler or
taya kabilmitir. Bir kere, ngilterede gerek kleler (theows)
vard. Bunlardan bazlar, snrlan belirlenmi tarlalara yerletiril
milerdi. zgr saylan ama, denti ve hizmetle ykml kyl
ler de vard. Nihayet, bir koruyucuya tabi olan emri altna gi
ren 1er vard. Ama bu senyr ile, eer topram iledikleri bir ba
ka senyr varsa, bu ikisinin ayn kimse olmas art deildi. Bzen
bu, kiisel balar, ast dzeydekinin isteiyle bozulabilecek kadar
gevektiler. Bazen de tamamen tersine, bozulmaz ve irsi nitelikte
olmaktaydlar. Nihayet belirli bir ad olmayan , gerek kyl
aUeu'leri vard. Bunlann dnda, iki tane daha snfsal ayrm ks
tas, yukandakilerle birarada bulunmaktayd. Bunlardan biri, i
letmelerin deiken byklklerinden kan bir kstas; dieri ise,
domakta olan senyrlklerden unun vya bunun yarg yetkisine
girmekten tr ortaya kan kstast.
Normn istilas hemen hemen btn senyrliiklerin sahipleri
nin deimeine yol atktan baka, bu sistemi nce alt st etti,
sonra da basitletirdi. Hi kukusuz eski durumun baz kalnt
lar yaamkya devam ettiler. zellikle, daha nce de grdmz
gibi, sava kyllerin tamamen baka trden tabakalara alk
Norman hukukularna snflandrmada byk zorluklar kart
tklar kuzy ngilterede olduu gibi. Ancak, lkenin btnnde,"
Hastings'ten aa yukar bir yzyl sonra, durum Fransadakine

337

ok y a k la m t. Bir senyre, ondan ev ve tarla alarak baml olan

dorudan reticilerin karsnda, birbaml adamlar (bondmen),
doutan adamlar (nativi, rriefs) snfnn olutuu grld. Bun
lar senyrn kiisel ve irsi adamlar olduklarndan tr, zgr
lkken tamamen yoksun saylmaktaydlar. Bunlarn zerine binen
ve amalarn daha nceden bildiimiz ykmllk ve yasaklar,
hemen hemen deimez nitelikteydiler. Tarikatlara girme ve d
tan evlenme yasaklan, her lmde en iyi menkul mala el konul
mas, chevage -fakat bu sonuncusu, benzerine Almanya'nn ban
yerlerinde rastlanan bir uygulamayla, normal olarak efendinin
toprann dnda yaayanlardan alnmaktayd gibi. Btn bun
lara bir de eski gelenekleri koruyan ok ilgin bir yk eklemek
gerekmektedir. Bir eine daha nce de syledik, aslnda btn
danklna ramen bu feodal toplumun tabannda derin bir
birlik vardr uzaktaki Katalonya'da rastlanan bu yk, znde
ahlk kurallarna uymayan serf kzlarn senyre bir ceza demele
rine dayanmaktadr. Eskinin klelerinden ok daha fazla sayda
olan bu zgr olmayanlar, ne yaam tarz olarak, ne de tabi ol
duklar yasalar olarak, onlara benzemektedirler. Bu konuda belir
leyici bir nokta, Anglo-Soxon dnemindeki theow (kle)den farkl
olarak, bu zgr-olmayanlardan birinin ldrlmesi halinde ailesi
nin de senyrle birlikte kan bedelinden pay almasdr. Kleye ta
mamen yabanc olan soy dayanmas, yeni zamanlarn serfine hi
de byle gzkmemekteydi.
Fakat Fransa'dan olduka derin (br noktadaki ayrlk gze
batmaktayd. ngiliz senyr ktadaki komusundan daha baa
rl bir ekilde, ser&ni hatta basit dorudan reticilerini dahi
topranda tutabiliyordu. Bunun nedeni, bu olaanst birlik
arzeden lkede, kral otoritesinin kaak niefleri izleyecek
ve onlar kim yanma aldysa cezalandracak kadar byk olmasndand. Ayn ekilde senyrlk iinde, efendinin uyruklarm elde
tutmak iin, nceleri hi kukusuz Anglo-Saxon geleneinde olan
ama iyi bir denetim mekanizmasna ihtiya duyan ilk Norman
krallarnn, gelitirdikleri ve dzenledikleri bir kuruma sahip ol
malar, ngiltere ile Fransa arasndaki farkllama noktasnn olu
masna etki ediyordu. Bu zel rgtlenmeye frankpledge ad ve
rilmekteydi. zgr insanlarn birbirlerine karlkl kefaleti olarak
evirebileceimiz bu kurum, baml kyllerin kamasn engelle
yici ynde ilemekteydi. Dier yandan, otorite sahiplerinin bas
klanma kar geni bir dayanma a da oluturmaktayd. Bu ama-

338

cin uzants olarak, hemen btn ngiliz krsal halk, onlu gruplar
halinde ayrlmlardr. Her onluk ilerinden birinin mahkeme
nnde .yarglanmas halinde toptan sorumlu olmaktayd. Belirli
sreler iinde bu onluklann bakanlan sulular veya sanklan,
kamu makamlanmn temsilcilerine teslim etmek zorundaydlar. Ka
mu makamlan da bylece gerdikleri adan herhangi bir kimsenin
kurtulmamasna dikkat ediyorlard. Balangta btn zgr in
sanlar bu sistemin iine sokulmak istenmiti. Doal olarak zgr
olmalanna ramen, yksek snf mensuplan, eflerinin kendilerin
den bizzat sorumh olduklan senyrlerinin yannda yaayan hiz
metkr veya sah adamlan ve nihayet rahipler, bu sistemin d
nda'tutulmulard. Sonra k hzl olarak bir deime gzlenme
ye balad. Artk, frankpledge\ere sadece senyrik bamllan
tabi klndlar. Yani, senyrlklerde yaayan herkes, stat farkl
lklarna baklmakszn bu kurumun kapsam iine alndlar. Bu
dnm sonucu, sistemin ad bile gerei yanstmaktan uzak kal
d. nk artk kurum kapsamna girenlerin byk ounluu
zgr saylmayan insanlardan meydana gelmekteydi. Bu durum,
daha nce sk sk karlatmz hem paradoksal hem de ders
ykl deiimlerin iyi kantlarndan biridir. Dier yandan, ok az
sayda merkez memurunun altndan kalkmasnn olanaksz oldu
u, yukarda andmz onlukiara ilikin yarg yetkisi, giderek
senyrlklere hi deilse ilerinden bazlarna devredilmee
baland. Bu yetki onlarn ellerinde, mkemmel bir bask aracna
dnecektir.
Ancak, senyrlklere ok gl bir yaplanma olana sala
yan Norman fethi, ayn zamanda olaanst aralarla donatlm
bir kralln da ortaya kmasna yol amtr. Bu iki g arasnda
aktedilen bir cins snr antlamas, Orta a Ingilteresinde kiisel
statlerin ve zgrlklerin maruz kald son deiimi aklamak
tadr. 12. yzyln ortasndan itibaren, nce Norman sonra da
Anjoulu hanedanlarn eylemiyle, krallk yarg gleri olaanst
bir gelime gstermilerdi. Bu nadir ve erken gelimenin bir be
deli olmak zorundayd. Nitekim, daha yava bir gelime gsteren
Fransa gibi, devletlerin amakta pek glk ekmeyecekleri bir en
geli, batan koyan ve buna saygl olmak zorunda kalan Plantagenet hanedannn yarglar, bir sre tereddt geirdikten sonra,
manoir lordu ile adamlan arasna girmekten vazgemilerdi.
Bunun anlam, manoira baml olan bu adamlann kral mahke
melerine ulamalarnn tam anlamyla engellenmesi deildi. Belirtil
mek istenen, senyr ve adamlan arasndaki ilikilerle ilgili dava

339

larn sadece onun mahkemesinde grlebileceiydi. Ama byleine

tan m lan an dava nedenleri, bu mtevazi insanlarn en nemli
karlarna ilikin olanlaryd. Yani; yklerin arl, ilenen toprak
parasnn tasarruf ve intikali gibi. Dier yandan, bu durumun
ilgilendirdii insan says da ok fazlayd. nk, bondmen'le bir
likte, Fransz terminolojisinden alman bir terimle vilain olarak
adlandrlan, senyrn kiisine bal olmayan dorudan reticiler
de, senyr yargsna braklmlard. Bylece, herkesin grebilecei
byklkte yeni bir uurum daha ngiliz toplumu iinde alm
bulunmaktayd, Bir yanda kraln gerek uyruklar ve onlarn ze
rinde koruyucu bir kanat gibi gerilen kral adaleti; dier yanda,
senyrlerin keyfine yan yanya terkedilmi kyl kitlesi bulun
maktayd.
Oysa, zgr olmann hereyden nce kamu yargsna bavura
bilme hakkna sahip olmak olduu fikri henz tamamen unutul
mamt. nk, eski anlaya gre, sadece kle efendisi tarafn
dan cezalandnlabilen bir toplumsal kategoriydi. Bu durumda hu
kukular, konulan o kendine zg ifade etme tarz iinde, vilain
senyrne kar ama sadece ona kar nk nc ahslara
kar olaan mahkemelere bavurulmasn engelleyen birey yok
tur zgr deildir, diyeceklerdir. Ancak, kamu oyu ve hatta kral
yasamas bu konuda ok daha kaba izgilerle ve ok daha basit
bir yaklam iindeydiler. Eskiden Fransa'da birbirlerinin tersi
olan vilain ve serf kelimeleri, 13. yzyldan itibaren. ngiltere'de
eanlaml hale gelmilerdir. Bu ok ciddi bir zdelemeydi, n
k sadece dildeki bir deime ile snrl kalmyordu. Bu iki kelime
arasndaki anlam yaknlamas aslnda, ortaklaa yaantnn canl
gstergelerini yanstyordu. Bundan sonra vitain\ik de artk irsi
hale gelmi, ama bu statdeki insanlar kendilerini hi olmazsa a
lma hayat dnda, bondmen kkenlilerden stn grmeye de
vam etmilerdi. Oysa, saylar Fransz serilerinden ok daha az
olan bu bondmen'lerin kyl topluluu iinde igal ettii dk
orana ramen, giderek heryerde hazr ve nazr olan numor mah
kemelerinin yardmlaryla yeni serf snfnn tm yeleri eskiden
sadece bal adamlar zerine ken yklerle donatlmlardr.
Ancak, vilaini senyryle olan ilikilerinden tr, sadece
onun tarafndan yarglanabilen bir kimse olarak tanmlamak; sonra
da zamanla, toprak cinsinden servetin hareketli nitelikte olmasn
dan tr insann statyle topran stats birbirleriyle akmak
tan gittike uzaklayorlard bir topra vilain olarak ilemenin, bu

340

tasarrufun niteliinden tr onun kral mahkemesine bavurmasn

engellediini sylemek, hi kukusuz bir insan snfnn veya bir
gayrimenkul kategorisinin zelliklerini sralamak olurdu. Ama,
bunlarn stat snrlarn saptamak olmazd. nk, insanlardan
ve topraklardan hangilerinin kral mahkemelerinin yarg yetkisine
girmediini belirleyen ve bylece, hangilerinin de girdiini aa
karan bir baka araca ihtiya vard. Bir senyr olan herkesi
veya bylesine bir bamllk altna girmi btn topraklan, bu
cinsten aalayc bir balk altnda biraraya getirmeyi kimse d
nemezdi. Bu katerogiden valye fieflerini de kartmak yeterli
olmazd. Bir manoir iinde toprak ileyenler arasnda olduka
yksek derecelerden birok insan bulunmaktayd. Hatta, bunlarn
arasnda zgrlkleri ok eskiden beri ve ok salam bir ekilde
kantlanm ve bir serf kitlesi ile kartrlmalar mmkn olma
yan kyller de vard. Bu dununda, yasama gc kamu bilincinde
derinlemesine yer etmi fikir veya nyarglarn mirasna bavur
mak zorunda kalmtr. Kle tm almasnn rnn efendisi
ne vermek zorundayd. Buna bal olarak, zamannn ounu bir
senyre borlu olmann zgrl nemli lde zedeledii d
nld. zellikle de senyi* tarafndan istenen hizmetler, aalk
olduklar dnlen el ileri idiyse, bu cinsten ykmllkler b
tn Avrupa'da hi istisnasz serflie ilikin olarak adlandrl
maktaydlar. Bylece topra vilain statsnde ilemek, senyre
kar ar tarmsal angaryalarla ykml olmak demekti o kadar
ar ki, bazen keyfi bile olabiliyorlardr. Ama, vilcdnin bir fark,
dierlerine nazaran daha erefli saylan angaryalara tabi olmasy
d. zel durumlara baklrsa, bu farkllama byk keyfilik gster
mektedir. Bz yle blgeler vardr ki, vilainler sadece tarmsal an
garyalara kouluyorlard. Ama btn bunlann hibir nemi artk
yoktu, nk ayrm ilkesi nihayet bulunmutu.
Plantagenet hanedannn kanun adamlannm karsna kan
somut sorun, erken gelimi bir kral yarglamas ile gl bir top
rak aristokrasisi arasnda bu tamamen ngiltere'ye zg atma
dan kaynaklanmaktayd. Ayn ekilde, bu sorunu zmeye olanak
veren snf farkllatrmas, amza kadar uzanan sonular a
sndan zellikle nemli olmutur. Buna karlk, yeni bir serflik
anlayn oluturmak iin hukukularn bavurduklar temel kay
nak, feodal Avrupa'nn ortak kavram erevesine aitti. Vilainin
zgr olsa bile senyrnden baka bir yargc olamyaca, Saint
Louis'nin yakn evresinden bir hukukunun savunduunun ayn

341

idi. Aynca, biliyoruz ki, zgrlk kamu yargs denklemi Alman

yada ne byk bir canllk gstermitir. Bir baka adan, baz
aa grlen veya ok ar olan ykmllklere maruz kalanlarn
gerek statleri ne olursa olsun hemen serf saylmalar, yasalara
aykr olmakla birlikte, kral mahkemelerinin tm ters yndeki a
balarna ramen 1200lerde baz le de France kyllerinin ayak
lanmalarna yol aacak kadar yaygn bir uygulamayd (237). Fakat,
Fransz devletinin yava ama emin ve senyrler iin tuzaklarla do
lu evrimi, ngilteredeki kadar net bir izgiyle birbirlerinden fark
llaan kral yarg yetkileriyle, senyr yarg yetkileri ayrmnn
olumasna olanak vermedi. erefsiz saylan tarmsal ilere gelin
ce, bunlar Fransada soylularn yetkilerinin azaltlabilmesinde bir
rol oynadlarsa da, serflii belirleyen eski kstaslarn yerine ge
meyi baaramadlar. nk, hibir ey yeni bir stat snflandr
masna ihtiya dourmuyordu. Bylece, Ingiliz rnei az rastla
nr bir berraklkla birok bakmdan benzersiz bir uygarlkta, baz
fikir glerinin belli bir ortamn etkisiyle billurlamalaryla tama
men zgn bir hukuk sistemine nasl ulalabildiini ortaya koy
maktadr. stelik feodal Avrupann dier blgelerinde geerli ko
ullar bylesine bir oluumu srekli olarak embriyon halinde
brakrken. Bu nedenle de, Ingiliz deneyimi gerek bir yntem der
si deerine ulamaktadr.

(237)

342

Pierre de Fontaines, Le Conseil de Pierre de Fontaines, d. A.J.

Marnier, XXI., -8, s. 225 M arc Bloch, Les Tramsformations du Ser
vage, in Mlanges dHistoire du Moyen Age offerts M . F. Lot,
1925 s. 55 vd.

AYIRIM

SENYRLK REJMNN YEN BMLERME DORU

I.

Ykmllkleri Sabitlemesi

12.
yzyldan itibaren baml ile senyr arasnda meydana
gelmeye balayan' derin deimeler, bu tarihten sonra birok yz
yla yaylacak olan byk bir kabuk deitirmenin iaretiydiler.
Burada senyrlk kurumunun feodalitenin erevesinden nasl d
ar ktm belirlemek yeterli olacaktr.
Uygulamada kullanlmaz olmaktan baka, giderek daha da an
lalmaz hale gelen Karolenj dnemine ait kyl ykmllkleri
ne ilikin kaytlar ( aensier), artk kimsenin yararlanmad belge
ler haline gelmilerdi. En byk ve en az kt ynetilen senyriklerde bile, tamamen szel geleneklerden baka herhangi bir ku
ral tannmaz hale gelmiti. Gerekte, hibir ey mallarn ve hak
larn ann koullarna uyarlanm bir dzenleme ile yazl hale ge
tirilmelerine engel deildi. Nitekim, Lorraine gibi, Karolenj gele
neinin dikkat ekici bir canllkla ayakta kald baz blgeler
deki baz kiliseler byle yapmlardr. Bu yazl envanterlerin or
taya kard alkanlk da hibir zaman kaybolmamt. Ama er
kenden dikkatler baka bir cinsten kayt sistemine ynelmitir.
Bu sistemde, topran tanm ve tasviri tamamen ihmal edilerek,
senyrln hereyden ok bir komuta grubuna dnt bu
ada, insan ilikilerinin durumunu yrmtlanyla saptamak, ihti
yalara ok daha uygun grnyordu. lke olarak efendi tarafn
dan yrrle sokulan bu bir cins kk yerel anayasalar, oun
lukla senyrlk uyruklarnn nceden salanan katlmlaryla
meydana geliyorlard. Bu anlama metni, sadece eski uygulamay
343

saptamakla kalmayp, onu baz noktalarda deitiriyor olmasn

dan tr, zellikle gerekli grlyordu. rnein daha 967de
Metzdeki Saint - Arnoul manastn barahibinin Mouville - sur - Nied kyllerinin yklerini hafiflettii szlemede olduu gibi. Ve
yahut da ters bir ynde, llOOTere doru Rurgonyadaki Bze ma
nastr rahiplerinin, yanan bir kyn yeniden inama izin verme
den nce, ky sakinlerine ok ar koullar kabul ettirdikleri ant
lama (pacte)da olduu gibi (238). Fakat, 12. yzyln balarna
kadar bu cinsten belgeler nadir olarak kalmaya devam etmilerdir.
Bu tarihten itibaren, nceki ohumun tersine, eitli etkenler
bu cinsten belgelerin artna katkda bulunmulardr. Senyrlk
evrelerinde yeni belirlenmeye balayan bir hukuksal netlik ar
zusu, yazl metinlerin zaferini salamaktadr. Eitimde meydana
gelen gelimeler sonucu, toplumun en mtevazi katmanlar dahi
yazl metinlere byk deer atfetmeye balamlardr. Aslnda,
ezici bir ounlukla bunlar okuma olanandan mahrumdular.
Fakat eer bu kadar ok sayda krsal topluluk yazl szleme tar
lep edip, bunlan elde edince de byk bir kskanlkla muhafaza
ettilerse; bunun balca nedeni, hemen yaknlarnda bu metinleri
onlara yorumlamaya hazr adamlarn -yazc rahip, tccar, hukuk
u- bulunmasyd.
Toplumsal yaamda meydana gelen deimeler, zellikle y
kmllklerin sabitletirilip, miktarnn azaltlmas ynnde a
lmaktaydlar. Toprann zerine nc reticiler davet etmek is
teyen herkes, daha uygun koullar nermek zorundayd- Bu cins
'maceralara giriebilen kyllerin raz olduklar en az taviz ise, her
tr keyfiliin batan nlenmesiydi. Daha sonra bylece ortaya
kan rnekler, civarda eskiden beri varolan kylerin efendilerini de
benzeri ekilde davranmaya zorlamaya balamtr. nk eer bu
senyrler eskiden beri bildikleri yolda devam ederlerse, kendile
rine baml kyllerin daha hafif ykmllklerin geerli top
raklara kaabileceklerini artk biliyorlard. Hi kukusuz, eer iki
rfi anayasa birok sonraki metne modellik ettilerse biri Beaumont - en - Argonne ve dieri Lorris szlemeleri. Bunlarn her iki
si de Orlans orman yaknnda olup, birincisi yeni alan bir ky
halkyla yaplan bir szlemeyken, kincisi bunun tamamen tersi
ne son derece eski bir yerleme yerinin halknn elde ettii szle(238)

344

Perrin, op. cit., s. 225 vd., Chronique de VAbbaye de Saint-Bnigne...,

d. E. Bgaud ve J. Gam ier, s. 39697 (1088-1119).

me idibunun nedeni, her iki szlemenin de byk orman kitleterinin yana banda domalar ve ilk okumadan itibaren toprak
aclarn ( essarteurs) damgasn mmalamdir. Lorraine'de villeneuve (yeni kent, yeni ky) kelimesinin bin yllk olsa bile, szle
me elde eden btn yerleme yerlerini ifade eder hale gelmesi, da
ha az aklayc deildir. Kentsel gruplarn da eylemleri ayn yn
de gelimektedir. Senyprlk rejimine kyller kadar balanm
olan bu kent halklarnn ou, 11. yzyln sonundan itibaren par
men zerine dklm birok ciddi avantaj kazanmay baara
bilmilerdi. Onlarn zaferterinin ykleri kyl kitlelerini cesaret
lendiriyordu ve ayrcalkl hale gelmi olan kentlerin kyller ze
rinde etkisini heran gsteren veya gsterebiteck olan cazibesi, efen
dileri kam kara dndryordu. Nihayet, ticaretinhzlanmas ve
yaygnlamas, ^sadece senyorterin yklerin- datmnda,baz dei
iklikler yapmaya doru ynelmelerine yol amyor; ama aym zaimanda basit kyllerin keselerine dahi birka kuru aktarmak
bunlarn nne yeni olanaklar seriyordu. Eskiye nazaran daha az
fakir, bunun sonucu olarak daha az gsz ve aresiz olan bu in
sanlar artk, onlara hibir zaman verilmemi eyleri satn alabiMrler veya byk mcadelelere ramen baz eyleri ele geirebilir
hale gelmilerdi. nk, senyrn onlarn nne att bir takn
krntlar bedavayd ve senyrn cmertlii saylyordu. Bylece,
dalar ve vadiler boyunca bu kk ky yasalar byk bir hzla
oaldlar. Fransada bunlara rf szlemesi (charte de coutume) veya azat szlemesi (charte de fmnchise) ad verilmektey
di. Bazen bu iki kelime birarada ktdlamlyordu (charte de coutumc et de fmnchise). kinci kelime mutlaka serfliin kaldrld
anlamma gelmemekle birlikte, gelenekten gelen yklerin azaltld
m iaret ediyordu.
rf szlemeleri, feodal alarn son zamanlarnda ve onu iz
leyen dnemde btn Avrupa'da ok genel bir kurum oldu. Bu
szlemelerin saysz rneklerine btn Fransa krallnda, Al
manya'nn batsmda, Artes krallnda Ren Almanyasnda, hemen
hemen talyann tmnde, talya Norman krallnda ve nihayet
berik yarmadasnn hemen her yerinde rastlanmtr. Ancak, s
panyol poblacicme veya fuerolsn ile talyan statutolan Fransz
szlemelerinden (charte) sadece ad bakmndan farkllamakla
kalmyorlar, ayrca Fransadakiler ile aym geliimi de gstermiyor
lard. Aym ekilde, lkelere veya blgelere gre bu szlemelerin
younluu asndan byk farkllamalar ortaya kmaktayd.
nk, baz lke ve blgelerde, bu hareket ok daha ge tarihler

345

de balamt. Araplardan geri alman topraklan yeniden iskn et

mek isteyen hnstiyanlann ispanyadaki abalarnm sonucu, en es
ki poblacionenin kk 10. yzyla kadar geri gidebilmektedir. Or
ta Ren blgesinde ise, ilk ky szlemeleri, daha batlarndan al
nan rneklere gre oluturulmu olarak, 1300 yllan civarnda or
taya kmaktadrlar.
Ancak bu farkllamalar birbirine nazaran ne kadar byk bir
alma sahipmi gibi gzkseler de, bu sorunlar kyl azatlar
konusundaki haritada beyaz olarak kalan iki muazzam blokunkilere nazaran hi derecesindedirler. 6u bloklardan biri Ingiltere,
dieri ise Ren tesi Almanya'yd. Aslnda her ri blgede de birok
cemaat efendilerinden birer szleme elde etmilerdi. Ama bunlar
adeta tamahen kentsel cemaatlerdi. Hi kukusuz, Orta ada he
men btn kentlerde, byk ticaret metropolleri hari, krsal ya
ama ilikin birok zellik devam etmiti. Birok Orta a ken
tinde halk, otlak alanlarna sahip olunann tesinde, kentin iinde
tarlalara sahiptiler. Eri mtevazi kent sakinleri ise, kendi tarlala
rm kendileri ilemekteydiler, ite szleme yoluyla ayrcalkl ha
le gelen Alman ve ngiliz yerleme yerlerinin ou birer kent ol
maktan ok bycek kylerdi ( bourg). Ancak, bu lkelerde bu gi
bi yerlere ayrcalk tannmasnda temel etken, buralarda bir paza
rn, tccarlarn ve zenaatkrlarn bulunmasyd. Oysa, Avrupa'nn
dier blgelerinde bu zgrleme hareketi bu unsurlar iermeyen
kylere kadar uzanmt.
ngilterenin krsal rf szlemelerine tank olmamas, tama
men senyrn keyiflii ynnde bir evrim gsteren mmtoir rgt
lenmesinin gl erevesiyle, aklanabilir gpbi gzkmektedir.
Lordlar, kendilerine yazl bellek olutursun diye eski kaytlan ve
kendi mahkemelerinin dapdarm kullanyorlard. Seri tarlalarnn
tasarrufunu tamamen sreli hale getirebilecek olan deiken bir
rf mekanizmasn dzenleyip sabitletirerek yazh hale getirme
ihtiyacm duymalar iin hibir nedenleri yoktu. Dier yandan,
Adadaki yeni tarla ama faaliyetinin ok daha az youn olduu
dnlnce, senyrlerin zaten serilerini, topraklarnda tutmak
iin sahip olduklar etkin aralara bir de Ktada birok deiikli
e neden olan yukardaki etkenin yokluu veya eksiklii eklenin
ce, ngiliz senyrlerinin neden taviz vermek zorunda kalmadklar
kolaylkla anlalr.
Oysa, Almanyada bunlara benzer herhangi bir gelime grl
myordu. Ama, buna karlk rf szlemeleri orada da istisnai

346

bir olgu dzeyinde saldlar. Ayn ekilde, bu lkede ykmllkle

rin sabitletirilmesinde bir baka yntem yelendiinden, rf
szlemeleri Almanyada da istisnai bir olay olarak ortaya k
tlar. Weistun ad verilen ve Ch. - Edmond Perrinin dahiyane
bir ekilde haklar orants olarak evrilmesini nerdii bu
kurum rf szlemelerinin gelimesini engellemiti. Alman senyrlklerinde, bamllar dzenli toplantlarla hiraraya getirme
adeti, Karolenj kamu mahkemelerinin mirass olarak korun
mu olduundan, bu toplantlar frsat bilinerek, baml hal
ka uymak zorunda olduklar geleneksel kurallarn okunmas ve
bylece onlarn da okunma srasnda hazr bulunduklarndan
tr, bunlan kabul etmi saylmalar dnld, rfn bir
cins soruturulmas anlamna gelen ve srekli olarak yenileme
olana tanyan bu uygulama, ilke olarak eskiden senyrlk
ktiplerinin rfleri dinleyip sonularn kayt altna alma adetleri
ne ok benzemekteydi. Almanyada bu usulle dzenlenen metinle
re senyrler kendilerince uygun grdkleri baz tamamlayc h
kmleri eklemekten geri kalmyorlard. Haklar orants uygula
masnn egemen olduu blge Almanya'nn Ren tesi topraklary
d. Ren'in sol kysnda, Franszca konuulan topraklara kadar
uzanan geni blge ise, haklar orants ile rf szlemelerinin
yan yana yaadklar bir geni alan manzarasndayd. Genelde rf
szlemelerinden daha ayrntl olan haklar orants sistemi, bu
na karlk deiikliklere ok daha fazla akt ve ayrca her tr
den deitirmeyi yapmak daha kolayd. Fakat, temel sonular her
iki sistemde de ayn olmaktayd. Hemen her yerde weistum veya
szlemeden yoksun, ok sayda ky vardaysa da, her iki dzen
leme tr, varolduklar yerlerde, hayat olduu konumda dondur
ma yeteneine sahip deillerdiyse de, Avrupa senyrlk tarihinde
efendiyle b a m lla r arasnda btn bunlara ramen yeni bir d
nem alabilmitir. Eer yazl deilse hibir |fenti toplanamaz
Bir Roussillon szlemesinden alman bu cmle, -ilk feodal adan
ayn derecede uzaklam bir hukuk zihniyet ve yapsnn prog
ram gibiydi (239).
II. nsan likileindee^ Deiim
Senyrln iindeki yaam tarz daha az hareketli bir grn
t kazanrken, bu yaamn bizzat kendisi hemen hemen her alan(239)

Charte de Codalet en Confient, 1142, n B, Mart, Privilges et Titres

Relatifs aux Franchises... de Roussillon, c. I., s. 40.

347

da deimekteydi. Angaryalarda genel bir azalma; bunlarn bazen

ayni bazen de nakdi dentilere dntrlmesi; ykmllklere
ilikin olarak belirsiz ve keyfi olanlarnn kaldrlmas veya azal
tlmas. Bu cins olaylar artk btn szlemelerin, her sahifesinde
yer almaktaydlar. Fransa'da eskiden zellikle keyfi olan laille,
artk geni bir ekilde mbormee, yani tutar ve sre olarak dei*
meyen bir vergi-haline dnmt. Ayn ekilde, senyrn kyde
ikmeti srasnda ona yaplmak zorunda olunan ikramlar arzi bir
vergiye dntrld. Blgesel veya yerel dzeyde meydana gelen
ok sayda deiimin etkileriyle, eski senyrlk bamls, vergi y
k yldan yla ok kk deimeler gsteren bir mkellef haline
dnmekteydi.
Dier yandan, insann insana bamllnn en saf ifadesini
bulduu tabiyet biimi de baz yerlerde tamamen ortadan kalkyor,
baz yerlerde de ekil deitiriyor ve hafifliyordu. Bazen kylerin
btnne dahi uygulanan srekli azatlamalar, 13. yzyldan itiba
ren Fransz ve talyan serilerinin saysnn nemli lde azalma
sna neden oldular. Dier baz gruplar ise, sadece kurallarn uygu
lanmamas nedeniyle zgrlklerine kavutular. Bundan da fazlas
oldu. Fransada serfliin hl srd yerlerde, bunun hzl bir e
kilde eski bedenen biatten uzaklat grld. Artk serflik ki
isel bir bamllk tr olmaktan ok, adeta sari bir ekilde top
raktan insana geen bir snfsal dklk olarak grlyordu. Bu
gelimelerden sonra, ileyeni serf, terkedeni azad eden serf ilet
meler ortaya kt. zel ykmllkler a bile birok blgede
dalmak zorunda kald. Yeni kstaslar ortaya kt. Eskiden bir
ok dorudan retici keyfi taille uygulamasna maruz kalmlardi,
serf olarak kalan serfler bunlarn deimez tutar ve sreli vergiler
haline getirilmelerini saladlar. Artk senyrn keyfi istedii za
man herhangi bir denti veya hizmette bulunmak serfliin zelKHerinden biri olmaktan kmt. Bunlar hemen evrensellik ka
zanan yeniliklerdi. Bu ok arpc zgnlklerin ortaya km ol
malarna ramen Ingiliz vilainlii hl gayrimenkule balanm
yklerin belirsizliiyle tanmlanan bir statden baka bireye sa
hip deildi. Eskiden bondmenden baka zgr olmayan kimsenin
olmad devirlerde insani ba bir^serflik belirtisi saylmaktay
d. Daha sonra, baml topra ilemesinden tr vilainde bu
lekeyle damgaland. Ve en saf haliyle vilain sabit olmayan hiz
metlerle ykml olan baml tryd. Vilain gece yatarken er
tesi sabah ne yapacan bilmezdi. Almanyada bedenen ait
olan-lar grubunun ok sonradan bir snf olarak dnlr hale

348

gelmesi nedeniyle, serflerin zgrlemesi ynndeki evrim ok ya

va oldu, ama sonunda aa yukar Fransadaki yn dorultusun
da sonuca ulat.
Senyrln bizzat kendinin feodal saydmz kurumlar ara
snda yeri yoktur. Sadece feodal 'kuramlarla, daha sonraki dnem
lerde gl bir devletle olduu gibi, birlikte yaamaktan baka
birey yapmamtr. stelik daha sonra birarada yaad devlet
dzeni, feodal toplumun aksine, yanama ilikilerinin ok seyrek
ve daha dengesiz olduu, para dolamnn ise kyaslanamayacak
kadar geni olduu bir dnemdir. Ancak 9. yzyldan itibaren or
taya kmaya balayan yaam koullarna, bu antik oluum uyum
gstermi, sadece alann nfusun byk bir blm zerine yay
makla kalmam, kendi i yapsn da olaanst bir ekilde g
lendirmitir. Soy kurumunun bana gelenlerde olduu gibi, senyrlk de ortanun etkisini derinlemesine hissetmektedir. Vassalitenin doup yaad alarn senyrl hereyden nce, bir ba
mllar topluluu olmutur. Bu insanlar, ef tarafndan nce ko
runmu, sonra emir altna alnm, nihayet kanlan emilmitir. Bu
insanlarn ou irsi bir ekilde ama toprak veya konut mlkiye
tinden bamsz ekilde, ona kiisel olarak balanmlardr. Feo
dalitenin' gerekten belirleyici ilikileri glerini kaybetmeye yz
tuttuklarnda senyrlk yaamaya devam etmitir. Fakat bu artk
daha farkl bir nitelikte, daha topraa, dnk ve daha ekonomik
bir tarzda olmutur. Bylece, toplumsal bir rgtlenme tipi insan
ilikilerinde kendine zg bir vurguya sahip olsa bile, sadece yeni
oluumlarla kendini belirtmemekte, ama ayn zamanda prizma
dan geen k gibi, gemiten aldklar ile gelecei renklendir
mektedir.

349

K NC

CLT

Okuyucuya Uyar
insan tabakalarnn yukarsndan aasna doru ipliklerini dokuyan
bir tabiyet balar a Avrupa feodalitesi uygarlna en zgn damgasn
vurmutu. Hangi koullarn etkisiyle, nasl ve hangi zihniyet ortamnda,
gemiten miras alnan hangi kalntlarn yardmyla, bu ok zel yap do
abilmi ve evrilebilmili? Geen ciltte gsterilmeye abalanan bunlard.
Ancak, geleneksel olarak feodal stfatmn taktld toplamlarda bireysel
kaderler asla sadece bu yakn tabiyet ilikileri veya hemen insanlarn yantbanda duran komuta yetkisiyle diizentenmemitir. Bu toplumda insan
lar ayn zamanda mesleki konumlar, iktidarlarnn veya prestijlerinin g
c gibi faktrlerle farkllaan ve birbirlerinin zerinde yer alan tabakalar
' iinde yer almaktaydlar. Dier yandan, her trden saylamayacak kadar
ok efin oluturduu toz tabakasna ramen, her zman daha geni bir alan
da etkin ve daha farkl yapda iktidarlar varolmaya devam etmilerdi. kin
ci feodal adan itibaren, hem snflarn daha dzenli hale geldikleri hem
de belli birka siyasal g ve belli birka lk etrafnda glerin toplan
dklar grlmtr. te imdi dikkatlerimizi bu ctie yneltmek istedi
imiz konu, toplumsal rgtlenmenin bu ikinci cephesidir. Ancak bunu yap
tktan sonra, kitabn ta bandan beri ona egemen olan sorulara cevap ara^yabiliriz. Bu temel sorular ise bindii gibi, Bat evrimine zg olsun ve
ya olmasn, hangi temel izgilerden tr u birka yzyl, onu tarihin di
er dnemlerinden ayran ad haketmitir? Bu dnemden, sonraki dnem
lere miras olarak ne kalmtr?

Bimcd Kitap:

SINIFLAR

AYIRIM

FtL BR SINIF OLARAK SOYLULAR

II.

Eski Kan Aristokrasilerinin Yok Olmas

lk defa ona feodalite adn veren yazarlar iin; onu ortadan

kaldrmaya alan 1789 Fransz devrimcileri iin, soyluluk kav
ram feodalitenin ayrlmaz bir parasyd. Oysa bundan daha yan
l bir fikir armna rastlamak mmkn deildir. Ama en azn
dan eer tarih terminolojisine biraz dikkat etmek zahmetine katlanhrsa. Aktr ki, feodal a toplumlannda eitlikilik adm ve
rebileceiniz herhangi bir oluum ortaya kmamtr. Fakat her
egemen snf ayn zamanda bir soylu snf deildir. Bir snfn bu
adk hakedebilmesi iin iki koulu biraraya getirmesi gerekmekte
dir. nce kendine zg bir statye sahip olmak. Bu stat onun id
dia ettii stnln teyid edip somutlatrmaldr. kinci ola
rak, bu statnn kan bar yoluyla devam etmesi gerekmektedir
'Ancak baz yeni ailelerin az sayda olmak kouluyla, belli kural
lar iinde bu snfa girebilmelerinin yolunu ak tutmak, bu ku
ral zedelemez. Dier terimlerle ne fiili iktidar, ne de uygulamada
son derece etkin ve servetlerin intikalinden baka babasnn yerin
den tr ocua da toplumda iyi bir yer salayan bir rsilik,
soyluluk iin yeterli deillerdir. Bunlarla beraber, bu toplumsal
avantajlarn irsi zellikler olduunun mevcut hukuk dzeni tara
fndan da kabul edilmi olmas gerekir. Acaba bugnk kapitalist
soyluluun byk burjualanndan m sz ediyoruz? Bizim demok
rasimizde olduu gibi, yasal ayrcalklarn bulunmad yerlerde,
onlarn ans snf bilincini beslemektedir. Atalar veya en azndan

353

babas soylu olmayan kimse soylu olamaz. Oysa, ancak bu anlam

da meru olan soyluluk, Batda nisbeten ge bir dnemde ortaya
kmtr. Soyluluk kurumuna ait ilk oluumlar 12. yzyldan n
ce belirmemitir. Bu kurum ancak 13. yzylda, fief ve vassalitenin gerileme srecine girdii zaman sabitlemitir. Birinci feodal
a, hemen kendinden nceki dnem de dahil, soyluluu tanma
mtr.
Bu zellii nedeniyle birinci feodal a, uzaktan mirass ol
duu uygarlklarla eliiyordu. Roma imparatorluunun son d
nemlerinde byk g kazanan senatr snf, ilk Merovenjler a* nda, eskisinin hukuksal ayrcalklarnn silinmi olmasna ra
men, Frank krallarnn Romal uyruklarnn hala aile kklerini
kendilerine doru uzatmak istedikleri bir konumdayd. Birok
f germen kabilesinde resmen soylu olarak nitelenen aileler vard.
Halk dilinde edelinge kelimesiyle ifade edilen bu stat latinceye
nobile olarak aktarldktan baka, Burgonya Frankasnda uzun
sre adelenc biimiyle kullanld. Germen soylular bu nvana
sahip olmaktan tr belirli avantajlardan, zellikle daha yk
sek bir kan bedelinden yararlanyorlard. Bu snfn yeleri,
Anglo-Saxon belgelerinin dedii gibi, dier insanlardan daha pa
halya domulard. Belirtilerden anladmza gre, yerel efle
rin soyundan treyen Tacitusun szn ettii ile prensleri
bu insanlarn ou devletin monarik biime brnd yerlerde,
balangta aralarndan kan bir 'kral hanedannn lehine olarak,
btn siyasal glerinden yava yava arndrlmlard. Ama ge
ne de kutsal bir rk olarak, balangtaki prestijlerinden baz iz
gileri korumaya devam ediyorlard.
Fakat bu snf farkllamas barbar krallklar dneminden
sonra yaayamad. Edelinge soylarndan ou erkenden kurudu
lar. Unvanlarnn bykl bu snf kan davalarnn, hasetlerin
ve savalarn boy hedefi haline getiriyordu. Saksonya bir yana b
raklrsa, istilalardan hemen sonra gelen dnemde saylan ok
azalmt. rnein 7. yzylda,Bavyerada bunlardan sadece 4 ta
ne vard. Franklarda ise, kamtlayamadmzdan tr tahmin et
mek zorunda kaldmza gre, burada da bu 'kan aristokrasisi es
ki tarihlerde belli bir gteyken, ilk yazl kaynaklarn ortaya k
masndan nce tamamen kaybolmutu. Ayn ekilde, senatr s
nf da dank ve kolay krlabilir bir oligari meydana getirmek
teydi. stelik grurlanm eski ada kalm ayncalklanndan t
r ayakta tutabilen bu kastlar, kendilerini yeniden retmekten de
acizdiler. Yeni krallklardaki, zgrler arasndaki eitsizliin ne-

354

deni ise tamamen baka 'bir trdendi. Bu neden daha nce rast
lanmadk bir ekilde krala kar kiisel hizmete dayandrlan zen
ginlik ve onun uzants olarak iktidard. Bu iki unsurun da atar
dan oula geerek, ani ykselme veya klere -kar yolu kapar
tahn oluyordu. ok dikkat ekici bir ekilde, bu balamda n
gilterede 9. ve 10. yzyllarda gsterilen bir kstlama ile, sadece
kraln yaknlar aetheling adn tama hakkma sahip olmulard.
Dier yandan birinci feodal ada egemen olan ailelerin ta
rihelerinde en arpc zellik, bunlarn ksa srede tkenmele
ridir. Bizzat Orta ada retilen masallar, gnmzde de dahiya
ne ama kolay rtlebilir abalara ramen birok soylu aileyi
eskilerde izlemek mmkn olmamaktadr. Zaten bilinen soylu ai
leler de daha yakn tarihlerde ortaya kmlard. rnein Bat
Fransa tarihinde nemli bir rol oynadktan sonra 888den 1032ye
kadar Burgonya dukal tacm tayan Welflerin bilinen en eski
atas, Sofu Louisnin kaynpederi olan bir Bavyeral konttur. Toulouse kontlarnn soyu Sofu Louis zamannda olumutur. nce
Ivree markisi sonra da talya kral olan aile ise, Kel Oharlesdan
nce yoktu. Saksonya dukalndan Almanya krallna terfi eden
Liudofingler ancak Gemanyal Louis zamannda belirmilerdi.
Capetlerden treyen Bourbonlar byk bir olaslkla Avrupann
en eski hanedandr. 866da ldrlen ve Galyann byklerinden
saylan ilk atalar Gl Roberte dair bugn ne biliyoruz? Sa
dece babasnn adn ve belki de Sakson karandan olduunu (240).
Avrupann kaderinin izildii u 800 ylna birkez daha ulat
mzda Avrupada tek yasann karanlk olduunu grmekteyiz. Bu
karanlk ada ayakta kalabilmi, gerekten eski aileler kk Romaya kadar dayanan dik Karolenjlerin btn mparatorluun ko
mutsa yetkilerini teslim ettikleri Austrasia veya Ren tesi kl
ailelerle uzaktan yakndan birleerek yeni soylar oluturmulard.
11. yzylda Attonide hanedan byk alanlara, dalara, ovalara
sahipti. Bu slalenin 950de len Siegfried adl ve 'Lucques kontlu
unda nemli mallan olan birinden trediinden baka birey bi
linmemektedir. 10. yzyln ortasnda ortaya aniden, Savabyah
Zahringenler, Avusturyann gerek kuruculan Barbenbergler,
Amboise Sreleri kmaktadr... Eer bu dnemlerdeki, (bir de
kk senyr slalelelerini izlemeye .kalksaydk, ipin ucunun he
men elimizden -katm grrdk.
(240)

Kranm-n J. Calmette tarafndan en son sunumu Annates du Midi,

1928 iinde.

355

Bu durumdan sadece, kaynaklarmzn ktln ve yeter

sizliini saptayarak syrlmak mmkn deildir. Eer 9. ve 10.
yzyla ait belgeler ok daha fazla sayda olsalard, en iyisinden
bir iki slale daha kefederdik o kadar. Fakat, bu konuda ar
tc olan yan, bu raslantsal belgelere ihtiya duymamzdr. Liudolfmgienlerin, Attonide'lerin, Amboise Sirelerinin hepsinin ih
tiaml dnemlerinde, benzerlerinin de olduu gibi kendi tarih
ileri vard. Ama nasl oluyordu da bu tarihleri yazan rahipler,
efendilerinin atalarna dair tek kelime etmiyorlard? Gerekte,
yzyllar boyunca szel bir gelenekle kuaktan kuaa aktardan,
zlanda kyllerinin soy zincirleri, Orta a baronlannnkilerden
ok daha iyi bilinmektedir, yle gzkyor ki, bu baronlar soy
zincirleriyle, ancak. olduka bize yakn tarihlerde ve sadece ger
ekten yksek mevkilere ulatklarnda ilgilenmeye balamlar
dr. Bu ykselme dneminden nce, baronlarn soylarnn hi de
parlak olmadm dnmemize olanak veren malzemelere sahi
biz. rnein, nl Normandiyal Bellme slalesinin atas, Deniz
ar Louisnin emrinde sradan bir okuydu (241). Dier yandan,
bu ilgisizliin nemli bir nedeni de bu soylarn, kkenleri ou
zaman sorunlu olan bu konuyu ileride greceiz kk senyrler grubu iinde yan gizlenmi olarak ortaya kmalandr. Ancak,
grnte ok garip olan bu suskunluun temel nedeni, gllerin kelimenin tam anlamyla bir soylu snf meydana getireme
meleriydi. Aslnda soyluluktan sz edilince, o dnem iin kastedi
len egemenlii ellerinde tutanlarn meydana getirdii gruptu. An
cak, bunlarn sreklilii ve birbirleriyle ilikileri olumad iin,
bir soylu snfndan sz etmek mmkn olmamaktadr.
II. Bilindi Feodal ada Soylu Kaimesinin eitli Anlam
larna Dair
Ancak, yukarda sylediklerimiz, 9. yzyldan 11. yzyla ka
dar soylu (latince nobilis) kelimesinin belgelerde sk sk kar
nza kmad anlamna gelmemektedir. Fakat, bu kelime he
nz oturmamtr. Herhangi bir kesin hukuksal kavrama nokta
snn bulunmamas dnda, yalnzca hemen her keresinde dei
en kstaslara bal olarak bu durum ve bu duruma ilikin kan
ncelii tamaktadr. Hemen her zaman bu kelime, doumdan
gelen bir farkll ama ayn zamanda, servet stnln de ifa(241) H. Prentout, Le Origines de la Maison de Bellme, in Etudes sur
quelques Points d Histoire de Normandie, 1926.

356

de etmektedir. Paul Diacre, 8. yzylda Saint Benoitnm Kurallarinin bir blmndeki kelimeleri aklarken, ana metindeki anlamiran aka ortada olmasna ramen, kendi anda kelimeye ve
rilen ikili anlam yznden bocalamakta ve duraksama gstermek
tedir (242). Kelimenin kullanm alannn, feodal an bandan
itibaren ok kaypak olmas kesin bir tanmlamaya olanak verme
mekle birlikte, gene de baz belli byk ynelmelere sahipti ki,
bunlarda meydana gelen deimelerin incelenmesi derslerle doludur.
Topraklarn bir senyrden almak zorunda kalan bu kadar
ok adamn olduu o gnlerde, bu bamllktan kurtulabilmenin
tek yolunun bir stnlk simgesine sahip olmak olduu ortaya
kyordu. Byleee, bir alleu sahibi olabilmenin bile bir kyl
mlkiyeti niteliinde olanlar da dahil bazen soylu veya edel
sfatn tamak iin yeterli olmasna amamak gerekir. Dier
yandan, metinlerde soylu sfatyla gzken kk alleu sahipleri
nin, bu nvanlarmdan hemen vazgeip, bir senyrn baml ky
ls veya serfi haline dnmeleri olduka anlamldr. Eer 11.
yzyln sonundan itibaren aslnda olduka mtevazi kimseler
olan bu soylulara artk hi rastlanmyorsa, bunun tek nedeni,
snflararas dzeyde meydana gelen billurlamann ve buna bal
olarak soyluluk kavramnn tamamen baka bir yere doru ynel
mesi deildir. Asil neden, bu toplumsal kategorinin srekli d
lanmalar ve baka bir snfa itmeler sonucu, Bat Avrupa'nn b
yk bir blmnde ortadan kalkm olmasdr.
Frank dneminde, saylamayacak kadar ok kle zgrlklerine kavumulard. Doal olarak bu yeni yetme zgrler, ok es
kilerden beri klelik lekesini tamam olan aileler tarafndan
kendileriyle eit saylmadlar. Azath eski bir kle veya onun ne
sebinden olan ama hl azatl statsne ok yakn grlenlere
serbest a dn veren Roma hukuku, saf zgrleri bunlardan ayr
mak iin ingenuile (zgr) kelimesini kullanyordu. Ancak, Bat
Romann iine girdii gerileme sreci iinde Latincede de mey
dana gelen yozlama sonucu, bu iki kelime eanlam hale gelmi
lerdi. Bu durumda, soylu olmak soyunda herhangi bir leke bulun
mamak anlamna geldi. Soylu olmak, atalar arasmda kle olan
herhangi birinin bulunmamasdr. 11. yzyln balarna doru,
izlerine birok yerde rastlanan bir uygulamay sistemletiren bir
(242)

Bibliotheca Casinensis, c. IV , s. 151.

357

talyan szl, soyluluu byle tanmlamaktayd (245). Ancak,

bu kullanm da toplumsal snflandrmalarda meydana gelen de
iimler karsnda pek uzun mrl olamad, nk daha nce
de grdmz gibi, azatllarn miraslar, basit seriler haline d
nmekte gecikmemilerdi.
Ancak,' toplumun alt tabakalarnda bile, toprak bakmndan
bir senyre baml olmakla birlikte, kiisel zgrlklerini ko
ruyabilen kimseler vard. Bu ok'nadir hale gelmi zellie sahip
olanlar kanlmaz olarak, zel bir eref duygusu tamaktaydlar,
an zihniyeti de bu duyguya soyluluk adn vermekte bir sa
lonca grmyordu. Baz metinler de kiisel zgrlk ile soylulu
un bu anlamdaki zdeliine yatknlk gstermekteydiler. Ama
bu durum bir mutlaklk meydana getiremezdi. Soylu ad verilen
zgr adamlar kitlesi iinde, ou iledikleri toprak nedeniyle bir
senyre baml olmalarndan tr, ar ve aalayc angarv*ara koulmaktaydlar. Bylece toplumsal deerler sisteminin ay
nasnda bylesine bir adlandrma mmknn snrlarn zorla
maktayd. Soylu ve zgr kelimeleri arasndaki eanlamllk
devaml nitelikte bir izi ancak, zel bir bamllk biimine ilikin
olarak brakabildi: askeri vassalite. Birok tarmsal veya ev hiz
metlerine ynelik bamllarn tersine, vassalitenin sadakati ata
dan oula geer nitelikte olmadndan tr, zgrln en kes
kin niteliiyle uyuma gsteriyordu. Bylece vassaller senyrn
btn adamlan iinde en mkemmelinden zgr adamlar
(frcmcs bommes) sayldlar ve daha nce de grdmz gibi, ta
sarruf ettikleri topraklar zgr fief (fmnc-fief) adua layk g
rldler. Ayrca, efin maiyetinde yaayan karmak nitelikteki
bamllar kitlesi iindeki silahl takipi ve danman roln oynamalan bu vassallere bir aristokrasi grnts kazandmyordu.
Bylece, bu kalabaln iinden onlarn, soyluluun gzel adn
kazanarak synldklan grld. Saint Riquier manastn din adam
larnn, 9. yzylda vassallerimn ibadetine tahsis ettikleri ve ma
nastm avlusunda yer alan kk kilisenin adi soylular fcapella
s ( ckapelle es nables) adn tamaktayd. Aynca belirtelim, ay
n manastlnn iinde zenaatkrlar, alt dzeyde subaylar gibi kim
selerin pazar ayinim dinledikleri bir avam kilisesi bulunmak
tayd. Kempten manastn rahiplerine ait baml kylleri asker
lik hizmetinden bak tutarken Sofu Louis, hu bakln ma
nastrdan beneficium alm daha soylu rimseler iin geerli ol(243)

358

Mort. Germ. LL, c. IV, s. 557, col. 2, 1, 6.

madiim zellikle belirtiyordu (244). Soylu teriminin btn an

lamlan iinde, vassalit ve soyluluk kavramlarm ayn potada
eriten yaklam, daha parlak bir gelecee doru ynelmekteydi.
Daha yksek mertebelerde ise bu hemen her yerde geerli olan
kelime, ne kle kkenli ne de mtevaz bamllk ilikilerine gir
memi en gl, en eski ve en fazla prestije sahip aileleri ayn bir
yere koymaya yarayabilirdi. Bir kronikten rendiimize gre,
Bat Fransa kodamanlan, Sade Charles'n her trl kararn gz
desi Haganonun nerileri dorultusunda oluturduunu grn
ce, bu lkede hi mi soylu kalmad diyerek feveran etmilerdi
(245). Oysa, bu makbul adam byk kontluk ailelerine nazaran
ok dk bir kkene sahiptiyse de, Saint Riquier manastrnn
oapslia nabiliumumm (soylular kapellas) kaplarn at i sa
valardan daha alt bir mertebede deildi. Ama belki de o dnemr
de soylu sfat sadece nisbi bir stnlk belirlemekteydi. Zaten,
amlan metinde, bunun karlatrma halinde nobilor (daha soy
lu) olarak kullanlm olmas, anlamldr.
Ancak birinci feodal a boyunca, soylu sfatnn alt dzeyde
ki zgrler iin de kullanlmas uygulamas, yava yava azalarak
srm ve giderek bu kelimenin, devletin iine dt karmaa
srasnda koruma balarnn genellemesinden yararlanarak yk
selme olana ile artan bir ncelik kazanma olana bulabilen,
toplumun en gl ailelerine hasredilmesi uygulamas yaygnlk
kazanmtr. Ancak artk bu kullanm eskisinden ok daha gevek
ve her trden stat ile kast balantsndan ikopuk bir biimde or
taya kmt. Ama kelimenin balants sadece toplumsal bir
mertebe ile kurulabildiinden, ister istemez stnlk kavram da
soylu teriminin iine katlm oluyordu. Muhakkak ki, hiyerar
ik bir dzenin varl ve bu kelimenin bu hiyeraride belli bir
aamay belirledii kavrayna ulalmt. 1023de bir bar sz
lemesine imza atanlar, soylu kadnlara saldrmayacaklarna
sz veriyorlard. Dier kadnlara ise saldrabilirlerdi (246). Eer,
hukuksal bir snf olarak soyluluk kavramm ulalmamsa da,
gene de o dnemde terminolojinin biraz basitletirilmesi pahas
na, bir soylular snfndan ve belki de bundan fazla bir soylu
(244)
(245)
(246)

Hariulf, Chronique d. Lot, s. 308, 300 Monumenta Bmca, c.

X X V III, 2, s. 2f7 Nu. X V II.
Richer, Histoires, I., c. 15.
Beauvais bar yemini, in, Ptister, Etudes sur le Rgne de Robert
le pieux, 1885, s. LX I.

359

yaam tarzndan sz etmek mmkndr. nk, bu grup hereyden nce, servetlerinin cinsi, komuta yetkisinin kullanm ve adet
lerinin niteliiyle tanmlanabilmekteydi.
III. Soylular Snf, Senyr Snf
Bu egemen snftan sz ederken bazen onun bir toprak sa
hipleri snf olduundan bahsedilmitir. Eer bu ifadeden, bu s
nf mensuplarnn gelirlerinin ana blmn toprak zerindeki
egemenliklerinden tr elde ettikleri anlalyorsa, buna biz de
katlrz. Zaten baka hangi kaynaktan gelir elde edebilirlerdi ki?
Ama belirtmeliyiz ki, topraklar zerindeki yollardan geenlerden
alnan hara, pazar haklan, baz meslek gruplarndan talep edilen
dentiler, eer olanak bulunup da toplanabilirlerse, hi de redde
dilecek eyler deillerdi. Ama bunlar ihmal edilebilecek kadar
arzi gelirler olarak kalmaktaydlar. Gelir elde etmenin karakte
ristik nitelii tarmsal iletme tarzndan ortaya kyordu. Eer
tarlalar ve nadiren de atelyeler soyluyu beslemekteyseler, bu her
zaman baka insanlarn almalar sayesinde oluyordu. Dier te
rimlerle, soylu hereyden nce bir senyrd. Aslnda, soylu sfa
tm tayan herkes, senyrlk sahibi olma ansna eriemediyse
efin evinde beslenen vassaller ile tamamen sava bir gebeli
e mahkm olan ailenin kk oullarn aklmza getirelim de,
senyr olan herkes ayn zamanda toplumun st tabakasnda yer
almaktayd.
<

Burada, Bat uygarlnn oluumuna ilikin sorunlarn ara

sndan zellikle karanlk olan bir tanesi karmza kmaktadr.
Senyr soylarnn bazlan hi kukusuz, sfrdan balam mace
raclar, eflerinin serveti sayesinde vassal haline gelmi silah
adamlarndan tremiti. Belki de dier bazlannn atalar, baz
10. yzyl belgelerinde rastlanan, kiraladklar topraklardan rant
toplayan zengin kyllerdi. Ama gerekte, senyrlerin kkeni ola
rak rastlanan en genel durum bunlar olmaktan uzakt. Aslnda
Bat Avrupa'nn byk bir blmnde, balang biimleri ola
rak, az ok ilkellikler gstermekle birlikte, senyrlk olgusu son
derece eskidir. stendii kadar karsnlar, yeniden karsnlar, i
lerine her trden insanlar girsin, senyr smf gene de ok eski
bir snftr. Feodal an dorudan reticileri, ayni veya nakdi
dentilerle angarya borlu olduklar kimselerin soylarm bilseler
di, ilerinde yaadklar kylerin adlarnn bu adamlarn atalar
nn adlarndan trediini syleyebilirlerdi. Bemaynin Brennos

360

dan, Corniglianonun Cornelius'dan, Gunofsheimn Gundolf'dan,

Alversham'm Alfred'den geldii gibi. Ayrca, gene bilebilselerdi,
baz kylerin Tacitus'un anlatt gibi, kyllerin armaanlary
la zenginleen baz Germanya yerel yneticilerinin adlarnn ky
adlar haline geldiini, syleyebilirlerdi. Ama, ipin ucu tamamen
kamtr. Fakat senyrlklerin efendileriyle, dorudan retici
kalabalk arasnda ok eski alara dayanan ve Bat toplumunum
balca krklarndan birini oluturan temel ztlamay grmeme
miz mmkn deildir.
IV.

Soylu Snfnn Sava Nitelii

Eer senyrlk sahibi olmak gerekten soylu bir liyakatin

iareti idiyse sikke ile mcevherden meydana gelen servetle bir
likte toprak sahibi olmak da yksek bir mertebeyle uyuan yeg
ne zellikler olarak saylmaktaydlar. nk, bunlar hereyden
nce baka insanlar zerinde komuta yetkisi vermekteydiler. s
tiyorum diyebilmekten daha geerli bir prestij nedeni olabilir
miydi? Ama dier yandan her trden ekonomik etkinlikler soy
lu konumuyla eliir nitelikte grlmekteydiler. Soylu, bedeni ve
ruhuyla kendine zg ilevine, yani savalk grevine ynelme
liydi. Bu ok temel zellik, Orta a aristokrasisinin oluumun
da askeri vassallerin sahip olduklar pay aklamaktadr. Vassaller aristokrasinin tamamn oluturmamaktaydlar. Fiefli vassaller arama, ortamn koullarndan tr, katlmak zorunda kalan
ve bazen onlardan daha gl olan alleu cinsinden senyrlklere
sahip olanlar, nasl soylu snf dnda brakabiliriz? Ancak, vas
sal gruplan soylu snfn temel unsuru olarak belirmekteydiler.
Bu durumda da gene Anglo-Saxon dilinin evrimi, eski bir kavram,
olan kutsal rk olarak soyluluktan, yeni kavram olan yaam tar
zndan tr soyluluu, hayran olunacak bir ekilde tasvir et
mektedir. Eski yasalarn eorl veya aeorl kelimenin germanik anla
myla, soylu ve basit zgr adam kavramlarn zt anlamlarda
kullanmalarna karlk, zamanmza daha yakn metinler kinci
sini ztlama terimi olarak muhafaza etmekle birlikte, birincisi
nin yerine thzgn, thegnborn, gesithcund arkada veya vassal, n
celikle kral vassali veya vassalden domu gibi kelimeleri ikmeetmekteydiler.
Bunun nedeni muhakkak ki, sadece vassalin savamakla g
revli, sava yetenek ve arzusuna sahip kimse olmasndan deildi.
Birinci feodal a boyunca, yukardan aaya herkesin korku ve

361

iddetle damgaland bir toplumda zaten bu byle olamazd. Aa

snflarn silah tamalarn kstlamaya veya yasaklamaya y
nelik yasalar, 12. yzyln yansndan daha nce ortaya kama
mlardr. Bu oluum snflarn hukuksal bakmdan da hiyerarik
hale getirilmeleri ve kargaann yatmasyla akmaktadr. Frederic Barbaros'un bir kararnamesinin ortaya koyduuna gre,
kervanla yolculuk yapan tccar klc eerin stnde ilerlerdi.
Tezghna dnd zaman da, o zamanlar maceradan baka birey olmayan ticari yolculuklarnda edindii alkanlklar, srdrr
d. Kentlerin yeniden canland karmakark ortamda, Gilbert
de Monsun Saint Trond burjualanndan sz ederken silah kul
lanmakta ok ustaydlar demesini genelleyerek, kentlerde otu
ranlarn da srekli silah tadklarn syleyebiliriz. Silahtan ve
atmadan ekinen sabit dkkan sahibi tipi, tozlu ayaklar ad
verilen eski gezginci ve silahl tccarlarn zdd olarak, ancak en
erken 13. yzyldan itibaren, tccar denilince akla gelen imge har
line dnmeye balamtr. Dier yandan, Orta a ordularnn
asker says ne kadar az olursa olsun, bunlarn tek kayna soy
lular olmamtr. Senyr, piyadelerini dorudan reticileri ara
sndan salard. Zaten 12. yzylda bu kyllere yklenen askeri
hizmetler gittike azalark, en sonunda bunlarn orduda sadece bir
gn sreyle bulundurulmalarna kadar indirilmesi ve dier za
manlarda da yerel kolluk gc olarak kullanlmalar, fief kar
l hizmetlerin zayflamasyla akmaktadr. Yani kyllerden
meydana gelen mzrak ve okular yerlerini vassallere brakmad
lar. Hem onlar, hem de vassaller, fiefli valyelerin eksikliklerine
giderebilen paral askerlerin varl nedeniyle gereksiz hale gel
milerdi. Fakat, ister vassal olsun, hatta isterse ilk feodal an
soylusu, alleu sahibi senyr olsun, bunlarn arzi askerler kar
sndaki temel stnlkleri, onlardan daha iyi donanml ve pro
fesyonel askerler olmalaryd.
Bunlar at zerinde savarlard, veya raslant olarak sava s
rasnda yere inmek zorunda kalsalar da, bir yerden bir yere an
cak at srtnda giderlerdi. Bunun dnda, tam donanml olarak
savarlard. Saldn srasnda mzrak ve kl, bazen de grz kullanarlard. Savunmada ise, balarm koruyan kafa zrh, vcudu
tamamen kaplayan ksmen metalik bir elbise ve kollannda da
gen veya yuvarlak kalkan kullanrlard. valyeyi tam anlamyla
valye yapan, yalnzca at deildi. En adi ilere koulan seyisi de
atl deil miydi? Bazen ordular, valyelerin ar atl birliklerinin
yannda avu ad verilen ve daha hafif olarak donatlm sa

362

valardan meydana gelen atl birliklerine de yer verirlerdi. Bun

lardan anlaldna gre, savalarn en st snfm belirleyen
zellik, atl olmann yannda tam donanml da olmakt.
Sava donanmnn iyiletirilmesi, Frank dneminden beri si
lah ve malzemenin hem daha pahal hem de daha zor kullanlr
nitelikte olmalarna yol amt. Bu durum karsnda, saval
n st basamaktan zenginler veya bir zenginin yanna profesyo
nel olarak kaplanmlar dndakilere tamamen kapanmt. Bu
sonularn tamam zenginin kullanlmaya balamasnn rn
dr. 10. yzyldan itibaren zenginin salad kolaylklar saye
sinde, kolla beraber ileriye doru uzatlan kendi tahta, ucu demir
ve ok kullansz kargnn yerine, vcut vcuda arpmalarda,
savann koltuk altna sktrp, dinlenme halinde zengiye da
yayabildii uzun mzraklar, kullamlabilinir hale gelmitir. Kafa
zrhna sonradan burun zrh, daha sonra da inip kalkabilen gz
zrh eklenmitir. Nihayet bir cins kuma ve deri karm olan,
topuklara kadar inen brogrte adl elbisenin stne metal para
larnn eklenmesiyle elde edilen zrh, belki de Araplardan taklid
yoluyla alnan tamamen metalik ve tamas ok g olan haubertin yerine gemitir. -Dier yandan, balangta basit gnde
lik zorunluklardan tr ortaya kan silah tekelenin bu snfn
elinde olmas, yava yava hukuksal bir nitelik kazanmaya bala
mtr. Beaulieu rahipleri artk belirli kolluk grevleriyle yetin
melerini istedikleri senyrlk subaylarna 970 ylnda kl ve
kalkan tamalarm yasaklamlardr, Saint Gali rahipleri ise, ay
n tarihlerde ky muhtarlarm, ok giizel silahlara sahip olduk
larndan tr azarlamaktaydlar (247).
O zamanlara ait bir silahl birlii, temel ikilemi iinde gz
mzn nne getirmeye alalm. Bir yanda hem saldn hem de
savunma iin yeterli donanmdan yoksun; kovalarken olduu gibi
kaarken de komaktan aciz; kt yollar ve tarlalarda ilerlerken
hemen yorulan bir yaya gruhu. Dier yandan, zavall, fakir ve
ayaklann amur ile ter iinde serfe srkleyen bir saray ro
mannn dedii gibi- piyadelerine yukandan bakan salam asker
ler; hzl, bilgili ve etkin bir ekilde savatklanndan tr kendi
leriyle vnen soylu askerler. Cid'in yaam yksn yazan rahi
bin de dedii gibi, gerekte yegne askeri g olan bu unsurlar,
bir ordunun mevcudu hesaplandnda saylmaya layk grlen
(247)

Deloche, Cartulaire de lAbbaye de Beaulieu, Nu. i Casus s. Galli,

c. 48.

363

yegne askerlerdir (248). Savan hergn uralan bir i olduu

bu uygarlkta, bundan daha canl bir eliki olamazd. Hemen he
men vassalin eanlamls haline gelen valye, ayn zamanda
soylumun da eanlamls haline gelmitir. Buna karlk birok
metin adeta hukuksal bir terim mertebesine ykselttikleri, aa
layc pedones (yaya) (kelimesiyle acaba akl yuvarlayan diye
eviremez miyiz? kelimesiyle ordunun kk adamlarn ifade et
milerdir. Arap emiri Usama'nn sylediine gre, Franklarda
btn ncelik svariye aittir. Sadece bunlar adam saylmakta
dr. Sadece onlara danlmakta, yarg hakkn sadece onlar elle
rinde tutmaktadrlar (249).
Oysa, kaba gce en yksek yeri vermesi iin iyi nedenlere sa
hip olan bu toplumda, nasl oluyordu da, en iyi sava, insanlarn
en korkulan, en aranan ve en sayg duyulan olmuyordu? O za
manlar ok yaygn olan bir kuram insan topluluunu tabaka
ya ayrlm olarak dnyordu : Dua edenler, savaanlar ve a
lanlarn oluturdklan tabaka. kincinin ncniin ok s
tnde yer almas ittifakla kabul edilen bir grt. Fakat destan
larn tankl daha uzaklara ulamaktadr. Asker kendi meslei
ni dua uzmannkinden de stn grmekte duraksama gsterme
mektedir. Gurur, her trden snf bilincinde mutlaka bulunan bir
uyuturucudur. Feodal a soylularnn ilac ise, hereyden nce
bir sava gururuydu.
Sava onlar iin sadece senyre, krala, soylarna kar y
kml olduklar arzi bir grev deildi. Bundan da fazlas, bir
yaama nedeniydi.

(248)

(249)

364

Fritz Meyer, Die Stnde... Dargestellt nach den Altfr. Artusund Aben
teuerromanen, 1892, s. 114 Poem o del mio Cid, d. Menendez Pidal, v. 918.
H. Derenborg. Ousma Ih n Mounkindh, c. I., (Publications Ec. Lan
gues Orientales, 2. Dizi, c. X II) s. 476.

AYIRIM

SOYLU YAAM

I.

Sava

Paskalyann neeti havasn ak severim.

Yapraklar ve iekleri geri getiren.
Ortal nlatan kular severim,
Tarlalar boyunca yaylan arklaryla.
Ama ayrlar arasnda grmeyi de severim,
adrlarn ve bayraklarn ykselmesini,
V e iim heyecanla dolar,
Sralarna gemi, hzr durumda grnce,
valyeleri ve donatlm atlar.
V e baylrm izcilerin,
Adamlar ve atlar karmalarna.
V e baylrm ordunun arkasnda grmeye,
Byk bir insan kitlesinin silahlaryla geldiini.
V e kalbim yerinden kar
Kuatlm salam atolar grdmde,
V e km ve yklm duvarlaryla.
V e ordu durur kysnda,
ukurlarla evrelenmi atonun,
yle ukurlar ki, sanki Tanr izdirmi ynn.
Sah yn, kllar, rengrenk zrhlar,
Kalkanlar ki birazdan parampara olacaklar,
Savaa girer girmez.
V e hep beraber vurulan birok vassal.
B u meydandan maceraya doru uzaklaacak,
llerin ve yarallarn atlar.
V e savaa girildiinde,
y i soydan her adam,
Sadece kafa ve kol krmay dnecek.
nk, yenik yaamaktansa lmek iyidir.

365

Bakn size sylyorum, hibir yerde bu kadar tad bulamam,

Yem ek yerken, ierken, ne de uyurken,
Haydi stterine saldrm lnda bulduum kadar.
k i taraftan ykselen at kinemeleri, binicileri dm
karanltn iine.
V e imdat imdat arlarnda bulduum kadar.
ukurlarn stnden dtklerini grmek insanlarn,
Nihayet grmek lleri, hala barlarnda
Tarlarken mzrak, grz ve baklan .

12.
yzyln sonlarnda bir gezginci ozan, byk bir olaslkla
Prigord blgesinden bir ky senyr olan Bertrand de Rom, by
le arklarla anlatyordu sava meydann (250). Grsel kesinlik ve
heyecann, zaman zaman donuk baz szlerle kesilmesine ramen,
bu iir ortalamann stnde bir yetenei belirlemektedir. Ama bu
na karlk iirin ifade ettii duyguda istisnai hibir taraf yoktur.
Bu da ayn ortamn rn olan, daha az yetenekle ama ayn duy
gusal cokuyla i f a d e edilen bir sr yaam deneyinden sadece bir
tanesidir. Gnmzde, onu yakndan grmesi alnna yazlm olan
lardan birinin dedii gibi, taze ve neeli savata, soylunun nce
likle zevk ald, gl bir hayvann fizik gcn aa kartrken
ald tadd. Bu fizik g daha ocukken balanan altrmalarla
bilinli bir ekilde ve srekli olarak hep st noktada tutulurdu.
Bir Alman airi eski bir Karlenj ataszn tekrarlayarak yle
demektedir : 'Hi ata binmeden 12 yana kadar okula giden bir
ocuk, rahip olmaktan baka bir ie yaramaz (251). Destanlarn
rnekleriyle dolu olduu, bireysel savalara ilikin bitmez tken
mez ykler, psikolojik belge olarak deerlidirler. Bugnk oku
yucu, bu anlatlanlarn monotonluu ve uyutuculuu karsnda,
eski yazarlarn bunlardan ok zevk aldklarn farketmekte glk
ekmektedir. Tpk, bro adamnn sportif karlamalara kar
duyduu tutku gibi. Hayal rn yaptlarda olduu gibi, kronik
lerde de iyi bir valye betimlenirken, nce onun atletik nitelikleri
zerinde srarla durulmaktadr. Bu valye kemiklidir, kas
lmdr, vcudu mtenasip tir ve erefli yaralarla bedeni doludur,
omu,zar genitir ve bir svariye uygun decei gibikalalara da
genitir. Doal olarak, bu gcn beslemesi gerektiinden, tm
cesurlarn aync nitelii mthi itahlardr. Eski Guillaume arktstnda ok bariz barbar tns iinde, atonun byk yemek salo(250)

Ed. Appel Nu. 40, rneini, Girart de Vienne, d. Yeandle, v. 2108

vd.ile karlatrm a.

(251)

Hartmann von Aue, Gregorius, v. 1547-1553.

366

nunda, kocasnn yedeni Girarta hizmet eden Daime Gibourcun

sylediklerine kulak verelim :
Tanrnn yardmlaryla! Yakkl soylu, bu tam sizin
soyunum gredir,
Bylesine tam bir domuz budunu bir oturuta, yemek,
Ve iki yudumda devirmek koca bir arap kupasn.
Dmann seninle ok g bir sava yapmak zorunda
kalacak. <252)

Sylemek hemen hemen gereksizdir ki, savann evik ve kas

l bir vcuda sahip olmas onun ideal bir valye olabilmesi iin
yeterli deildir. Bunun yannda, savan insanlarn kalbinde uyan
drd korkudan arnarak cesaret, ataklk ve lmle alay gibi pro
fesyonel deerlere sahip olmas gerekir. Gerekte, bu.cesaretin var
l ani ve delicesine paniklerin olumasn bunun birok rnei
Vikinglerin nnde grlmtr ne de ilkellere has hilelere ba
vurulmasn engelleyebilmektedir. Ancak btn bunlara ramen,
valye snf savamasn bilmitir. Tarih bu konuda efsaneyle
uyumaktadr. valyenin tartlmak: kahramanl, srayla ne
kan eitli unsurlardan beslenmektedir. Salkl bir varln fizik
anlamda boalmas; umutsuz fke .bilge Olivier bile lmne
yaral olduunu anlaynca' ruhunun intikamn almak iin mt
hi darbeler indirir bir efe ballk veya kutsal sava sz konusu
olduunda bir davaya ballk; bireysel veya ortaklaa n kazan
ma ihtiras; nne geilmez kadere kar Nibelungenlied efsane
sinde en dokunakl rnekleri grlen bu kaderci yaklam duyu
lan inan ve nihayet br dnyann nimetleri, sadece Tanrs iin
lenlere deil, efendisi iin lenlere de sunulan te dnya arma
anlar.
Tehlikeden korkmamaya alkn olan valye, savata bir ba
ka ekici yan daha buluyordu: Can skntsn gideren bir ila.
nk, uzun sre kltrel dzeyleri ok ilkel aamada kalan bu
insanlar, bir de baz yksek baronlar ve yakn evreleri ayrk
ar idari grevlerin endielerinden uzak olduklarndan, yaamlarn
koyu bir monotonluk iinde geirmekteydiler. Byleee, bu youn
can skntsn gidermek iin bir aray iine girildi ve eer baba
topra bir are getirmezse, sknty giderme aralarn aramak
iin uzaklara gitmekten kanlmad. Vassallerinden grevlerini
tam anlamyla yerine getirmelerini bekleyen Fatih Guillaume, ken
dine sormadan Ispanya'daki Hal seferine katlma cesaretini gs(252)

La Chanun de Guillelme, ed. Suchier, v. 1055

vd.
367

teren bir tanesinin fiefine el koyduktan sonra, ondan sz ederken

silah tayanlar iinde ondan daha iyi bir valye olabileceini
sanmam, ama tutarsz, asi biri ve zamann lkeden lkeye gitmek
le geiriyor diyordu (253). Kimbilir, belki baka birou iin bu
szlerin aynn syleyebilirdi. Bu gebe, karakter, zellikle Franszlar arasnda yaygnd. Bunun nedeni, vatanlarnn onlar yan-Mslman spanya veya daha kk bir lekte, Slavlarla snr
olan Almanya gibi, hemen yan balarnda fetih ve talan alan
sunmamasndand. Gene Fransz vatan, valyelere Almanyada ol
dua gibi byk imparatorluk seferlerinin zevklerini salamaktan
uzak kalyordu. Byk bir olaslkla, bir baka neden de Fransz'
valyelerinin heryerden fazla sayda olmalar ve bunun sonucu
olarak da dar bir corafyaya skm olmalaryd. Fransann iin
de de Normandiya'nin btn dier 'blgelere nazaran gzn bu
daktan esirgemez maceraclar bakmndan en zengin eyalet olduu
sklkla gzlenmitir. Otton de Freising adl bir Alman ok nce
leri, ok skntl Norman adamlanndan sz etmiti. Acaba bu
Viking kannn miras myd? Belki yle. Ama zellikle, bu blge
dklerinin bu olaanst merkezilemi blgede, erkenden sala
dklar nisbi bar, bu skntmn balca nedeniydi. Artk Nor
man valyeleri, arzuladklar kl darbelerini blgelerinin dnda
aramak zorundaydlar. Siyasal koullarn pek farkl olmad Fland
re blgesi de, sava gezilerine hemen hemen Normandiyannkine
eit sayda adam yollamaktayd.
Bu gezginci valyeler deyim o zamana aittir (254) . Ispan
ya'nn yerli hnstiyanlanna, yarmadann kuzeyinin mslmanlardan
geri alnmasna yandm ettiler; gney talya'da Norman devletik
leri kurdular; Birinci Hal Seferinden nce Bizans hizmetine pa
ral asker olarak girdiler; ve nihayet sa'nn mezarnn fethi ve ko
runmas uranda en beendikleri eylem alanlarna kavutular.
Ispanyada veya Suriyede, Kutsal Sava, dinsel grevle ycelmi
bir macera tutkusunun tm cazibesini tamaktayd. Bir gezginci
ozan bu konuda artk cennete ulamak iin en sert tarikatlara gi
rip ile ekmeye gerek yok. Ayn zamanda eref veren bu sava
sayesinde, hem de cehennemden kurtulmak mmkn. Bundan iyi
si can sal diye ark syleyerek, dnemin bu konudaki zihni
yetini dile getiriyordu (255). Bu gler, ok uzun mesafelerle ok
(253) Orderic Vidal, op. cit., s. 248.
(254) Guillaume le Marchal, op. cit., (Burada zaten sz konusu olan ya
rtan yana koan valyelerdir.)
(255) Pons de Capdeuil, in, Raynouard, Choix, IV., s. 8?, 92.

368

canl farkllklarn birbirinden ayrd dnyalar arasnda balar

kurulmasna ve bunlarn srdrlmesine katkda bulundular. Ge
ne bu gler, Avrupa ve zellikle Fransz kltrn, kendi snrlan
dna yaydlar. rnein, Herv adl bir Francopole (Bizans hiz
metine giren Fransz, Frank olu M AK)un bana gelenler d gi
bidir. Bu Herv bir Bizans birliine komuta ederken, Vah gl ci
varnda bir emir tarafndan 1057'de esir alnmtr. lkesinden ne
kadar uzakta. Bylece Batnn en belal gruplarnn lke dna
doru kanamalar, Bat uygarln yerel savalarn iinde boula
rak lmekten kurtaryordu. Kronikiler bunu ok iyi biliyorlar ve
her Hal Seferinin balangcnda anavatann biraz daha sknete
kavuarak, biraz daha nefes aldn gryorlard (256).
Hukuksal bir zorunluk, bazen de zevk olan sava, valyeye
ounlukla erefine ar yaplarak da kabul ettirilebilirdi. rne
in 12. yzylda Perigord'un kana bulanmasnn nedeni, bir senyrn soylu komularndan birini bir demircininki gibi tehizata sa
hip olmakla sulamasyd (257). Ama sava belki de hereyden n
ce bir gelir salama yntemiydi. Gerkte en mkemmelinden bir
soylu endstrisiydi.
Yukarda Bertrand de Bom'un lirik dizelerinden sz etmitik.
Ama o da, hereyin zerinde durduu daha az anl sava nedenle
rini ve soylularn niin bartan zevk almadklarn bilmekte
dir. Bir yerde, niin zengin insanlarn birbirlerinden nefret etme
lerini arzulayayaym? stelik zengin adam barta olduundan da
ha fazla savata soylu, cmert ve konukseverdir demektedir. Da
ha ileride, niyetini biraz daha ak hale getirmekte ve sava ba
ladnda, sevineceiz nk, baronlar bize daha fazla yaknlk
gsterecekler... ve eer onlarla kalmamz istiyorlarsa bize para
verecekler demektedir. Bu kazan hrsnn yannda, sava akmm
bir nedeni daha vardr.
Boru, davul, flama ve bayrak.
Ve armalar ve beyaz atlar, siyah atlar,
te ktsa zamanda greceklerimiz.
V e hava gzel olacak;
nk, tefecilerin mallarm alacaz.
Ve sadece kzlerin geebilecei yollardan,
Gndz gvenlik iinde,
N e bir burjua, ne de Fransa'ya giden bir tccar
Geebilecek
Ama, ancak gemeyi gze alabenler zengin olacak
(256)
(257)

Erdmam, Die ntstehung des Kreuzzugsgedankens, 1935, s. 312-13.

Geoffroi de Vigeois, I. 6 in Labre, Bibloetheca, c. II., s. 281.

369

air kk fief sahipleri snfmdand kendine verdii adla

vavasseur'lerdendi ve ata masnoirmdaki hayat sadece needen
yoksun olmakla kalmyor, ayn zamanda ounlukla da zor gei
yordu. Bu drmdakiler iin sava, byiik eflerin cmertliklerin
den yararlanmak ve baz el koymalar iin iyi bir frsat oluyordu.
Vassallerini yanna arrken, szlemeden gelen ve onlarn
kendine borlu olduu askeri hizmet grevinin zerine yaslanan
baronlar bile, prestijlerini yitirmemek ve doal karlarn koru
mak amacyla, cmertlik yapmaktan geriye kalmyorlard. Eer
bir baron fiefle kendine balad vassallerini, szlemede belirle
nen sreden daha fazla yarmda tutmak isterse veya gittike daha
kat hale gelen rfn izin verdiinden daha uzaa gtrmek ister
se, cmertliini iki katna kartmak zorundayd. Nihayet, vassal
birliklerinin yetersizlii karsnda, bu gezginci valyeler kitlesin
den baka asker adn hakedecek bir zmre ortada kalmamtr.
Bu gezginci valyelerin feodal an sonuna doru, yardmlarn
dan vazgeilemeyen askerler haline gelmelerinin balca nedeni,
bunlarn maceraya karken kafalarnn arkasndaki tek dnce
nin kazan ve yanlarnda tadklar tek eyann da koca bir kl
olmasyd. Bertrand kendini Poitiers kontuna sunarken unlar
sylyordu : Size yardm edebilirim, zaten kolumda kalkanm, ka
famda zrhm var, ama parasz, sefere .nasl kabilirim (258).
efin balan iinde en fazla itah uyandran, hi kukusuz
ganimet toplanmasna izin vermesiydi. Kk yerel savalarda da,
sadece kendi hesabna savaan valyenin de peinden kotuu
bundan baka birey deildi. Ama bu yerel savalardaki ganimetin
zellii ift yanl olmasyd, nk bunlarn sonucunda, maln ya
nnda insan da elde ediliyordu. Hi kukusuz, hnstiyan yasas esir
lerin kle haline getirilmesine izin vermiyordu. Ama, bu savalar
da yakalanan kyl ve zenaatkrlan yakalayann toprana yerle
tirilmelerini engelleyen dinsel bir kural bulunmamaktayd. Dier
yandan, karlanlar karlnda fidye istenmesi, yaygn bir uygu
lama alan bulmutu. Fatih Guillaume gibi sert ve bilge bir kral,
dmanlan eline dtnde, onlan lnceye kadar serbest brak
mama akllln gsteriyordu. Fakat, savalann byk bir bl
m bu kadar uza grmekten acizdi. Btn Bat Avrupaya, hatta
Eski Dnyaya evrensel bir ekilde yaylm olan fidye elde etmek
iin adam karma uygulamasnn sonular, yol at vahet ba
kmndan bazen eski a kleciliinden daha vahim olabiliyordu.
Byk bir olaslkla grdklerinden esinlenen bir airin anlattk(258)

370

Bertrand de Bom, op. cit., s. 10, 2; 35, 2, 37, 3; 28, 3.

larma gre, sava akai Girard de Roussillon ve adamlar sadece

ato sahiplerim hayatta brakark, ne id belirsiz esir ve yara
llar katletmilerdi (259). nk, sadece ato sahipleri il il
paralar karlnda yaama haklarm satn alabilecek gce sahip
tiler. Talana gelince, bu geleneksel olarak o kadar dzenli bir gelir
kaynayd ki, yazl metinlerin ortaya kmasndan sonra, hukuki
belgeler bu olgudan skunet iinde ve olaan bir olay olarak sz
ediyorlard. Eski barbar yasalaryla, 13. yzyln askeri hizmet
szlemeleri bu konuda, feodal an bir ucundan brne birbir
lerine yank yapmaktadrlar. Talandan elde edilecekleri tamak
iin byk kz arabalar orduyu izlemekteydi. Bu durumda en ac
veren olgu, normal duygulara tamamen duyarsz baz gruplarn bu
iddet hareketlerini hemen meru hale getirmi olmalaryd Des-,
tek hizmetten yoksun ordularn zoralma bavurmak zorunda kal
malar, dmana veya uyruklarna kar giriilen misillemler. Bir
trmanma sreci iine giren iddet hareketleri, sonunda kaba ve
karc haydutlua kadar ulamt. Yollarda soyulan tccarlar;
mandra veya kmeslerden alnan koyun, peynir ve pililertp*k 13. yzylda Katalonyada bir ky senyrnn komusu Canigon
manastrnn kyllerine yapt gibi En iyi valyeler dahi garip
adetler ediniyorlard. Marchal Guillaume muhakkak ki cesur bir
valyeydi. Ancak, gen ve topraksz olduundan Fransay boydan
boya dolayor, hibir yarmay karmyordu. Bu yolculuklarn
dan biri srasnda, yolu stnde soylu bir kzla beraber kamakta
olan bir rahibe rastlamt. stelik rahip ona byk bir saflkla pa
rasn tefeciye yatrmak niyetinden sz etmiti. Guillaume da rahibi
bu karanlk emellerinden tr cezalandrmak iin parasna el
koymakta hibir saknca grmemiti. Daha sonra olay anlatt
arkadalarndan biri, rahibin atn da almadndan tr onu k
namt (260).
Bylesine bir davran kalbna sahip olabilmek iin, kendili
inden anlalaca zere, yaama ve insani acilara kar katla
m bir kalp gerekmekteydi. Orta a sava nazik ve kibar bir sa
va deildi. Bugn bize olduka vahi gzken adetler, bu sava
larda yer almaktaydlar. rnein, ok uzun sre direndiklerin
den tr bir koruma birliinin toptan katledilmesi gibi. Bazend, bu vahilikler, tersine edilmi yeminlere ramen yaplabilmek(259)
(260)

Guibert de Nogent, De Vita, d. Bourgin, I., c. 13, s. 43. Girart de

Roussillon, s. 42.
Ganimet iin- rnek olarak : Codex Euricianus, c. 2323; Marlot, His
toire de lEglise de Reims.

371

teydi. Savan arkasndan dman topraklarnn harab edilmesi,

adeta savan doal bir uzants haline gelmiti. urada burada
Bordeauxlu Huon gibi bir air veya daha sonra, dindar bir kral
olan Aziz Louis gibileri, masumlar iin korkun sefaletlere yol
aan bu krlar ineme adetine itiraz edebilirlerdi. Ama yaran
olmazd. Gerein sadk bir yorumcusu olan Fransz destanlar gi
bi Alman destanlan da, alev alev yanan tarla imgeleriyle doludur
lar. Bertrand de Born, itenlikle, atesiz ve kansz bir sava ger
ek sava deildir demekteydi (261).
artc bir paralellik gsteren pasajlarnda, Roussillon'lu a
ir Girard ile IV. Henri'nin ad bilinmeyen yaam yks yazar,
bana geiin fakir valyeler iin ne anlama geldiini gzlerimi
zin nne sermektedirler. Artk onlara ihtiyac kalmayan byk
lerin kmsemelerine maruz kalacaklar kaygs; tefecilerin talep
leri; zrhl atn yerine geen ar koum at; altn mahmuzlann
yerine taklan demir mahmuzlar; tek kelimeyle ekonomik bir bu
nalm ve bir prestij krizi (262). Bunun tersine, tccar ve kyl iin
ise, geriye gelen alma; beslenebilme, yani ksaca yaama olana
. Sz bir kez daha akll soylu Roussillon'lu Girard'a brakalm.
lkesinden kovulan Ve snacak bir yer arayan Girard karsyla
beraber tm lkeyi dolamaktadr. Yolda baz tccarlara rastlar
lar, srgnn tannabileceinden korkan des, Girard'm artk ya
amadm sylemenin daha bilgece olduunu dnr ve Girard
ld, topraa veriliini grdm der. Allaha kr diye cevap
verir tccarlar, nk hep savayordu ve onun yznden ok
ektik. Bu szler karsnda mojraran Girard, eer yannda klc
olsayd, ilerinden birini ikiye ayrmay dnr. Bu gerekten
yaanm yk, snflararas kar ztlamasn tasvir etmektedir.
Bu ztlama iki tarafldr. nk, cesaret ve becerisi dorua ula
m olan bu valye de kendi hesabna, silaha yabanc (im bellis)
bu halktan; ordularn nnde geyikler gibi kaan serilerden;
daha sonra ekonomik gcnden tr ve valyelerin eylem alan
na. ters iler yapan burjualardan; nefret etmektedir. Eer kan
dkme eilimi her tarafta yaygmlatysabirok barahip bile ki
lise ii kinlere kurban giderek, kan iinde lmlerdir bunun
nedeni, soylu insanlar topluluunun sava eref kayna ve ek
mek paras olarak grmeleridir. (261)

Huon, ed. F. Guessard, s. 41, V., 1353-54 Louis IX., Enseignements,

c. 23, in Ch. V. Langlois, La Vie Spirituelle, s. 40 B. de Born, 26,
v. 15.
(262) Girart de Roussitlon, 633 ve 637 Vita Henrici, c. 8.

372

II. Soylunun Ev Yaam

Bu kadar sevilen savan bile l mevsimleri vard. Bu d- ,
nemlerde valye snf, tamamen soylu bir yaam tarzyla komu
larndan farkllamaktayd.
Bu yaam tarznn erevesi olarak tamamen krsal bir grn
t dnmeyelim. talya'da, Provence'da, Languedocda Akdeniz
uygarlklarnn binlerce yllk damgas Roma tarafndan sistem
letirilmi biimiyle, hala canlyd. Geleneksel olarak, bi blgeler
de her kk cemaatin bir kent veya kasabann etrafnda gruplaarak buray hem blge merkezi, hem pazar, hem de tapmak ola
rak kullandklar, buna bal olarak da soylularn kentlerde otur
malar, yaygn bir uygulamayd. Bu gneyli soylular kentlerini
hibir zaman tam anlamyla terketmediler ve her trden kentsel
devrimin iinde yerlerini aldlar. 13. yzylda, bu kentli olma nite
lii, Gney soyluluunun zelliklerinden biri saylyordu. Parmada
doan Fransisken rahibi Salimbene Saint Louisnin kralln zi-
yaret ettiinde, Fransz kentlerin Italyadakilerin tersine, sadece
burjualarla dolu olduunu grm ve bu lkede valyeler top
raklarnda oturur demiti. Ancak, talyan rahibin yazdklar ka
baca doru olmakla birlikte, Fransz soylularnn krsal karakteri
o dnemde ilk feodal aa nazaran olduka azalm bulunmak
tayd. Aslnda tamamen tccar nitelikte olan kentler, zellikle Al
ak lkeler (Hollanda ve Belika) ve Ren tesi Almanya'da 10. ve
11. yzyllardan itibaren adeta en ufak talarna kadar yeni ba
tan kurulmaya balanmlard. Gnd, Bruges, Soest, Lubeck ve
birok bakas-. Bu kentlerin surlarnn gerisine ekilen halk
arasnda egemen zmre olarak yalnzca ticaretten zenginlemi
kimseler bulunmaktayd. Ancak, bazen blgenin hkmdarnn ka
le muhafzlarndan biri, orada fiefli olmayan bir vassal grubunu
banndrabiliyor, bunlar da srayla kaledeki nbetlerini tuttuktan
sonra kente dnyorlard. Buna karlk, eski Roma sitelerinde
rnein Reims veya Toumai gibi baz valye gruplarnn
uzun zamandan beri buralarda oturduklar ve ounun da manas
trlara veya piskoposluk brokrasisine girdikleri grlyordu. As
lnda valye evrelerinin talya ve Giiney Fransa dndaki blge
lerde kentsel yaama tamamen yabanclamalar, yava yava ve
snf farkllamasnn itmesi sonucunda ortaya kmtr. Soylu,
zaman zaman kenti ziyaret etmekten vazgememise de, bu ancak
ya zevk iin ya da baz grevlerin arsyla ve arzi olarak meyda
na gelmektedir.

373

Zaten herey soyluyu kra yneltmek iin ibirlii yapm gi

bidir. Vassalleri fief yoluyla cretlendirme politikasnn giderek
yaygnlamas ve bu fieflerin de ezici bir ounlukla senyrlklerden meydana gelmesi; artk kendi topraklarna ekilen silahl ta
kipilerin ykml olduklar feodal grevlerin hafiflemesi so
nucu bunlarn, kendi evlerinde krallardan, yksek baronlardan,
piskoposlardan ve kent senyrlerinden uzakta yaama eilimleri
nin artmas ve nihayet, bu sporcu saylabilecek insanlarn ak ha
vaya kar duyduklar doal tutku, krlarn cazibesinin artmasnn
balca nedeniydi. Kont ocuu olan ve ailesi tarafndan manastr
yaamna sokulan bir Alman din adamnn anlattklar duygulan
drcdr. lk kez manastra braklp da kat kurallarla tantn
da, bu ocuk hi olmazsa serseri ruhunu, artk zerinde dolaa
mayaca dalarn ve ovalarn manzarasyla doyurabilmek iin ki
lisenin en yksek kulesine kmt (263). Bir de burjuazinin kendi
etkinliklerine ve karlarna tamamen yabanc bu unsurlar cema
atleri iine almaktan srekli kanmalar eklenince, soylularn
krlar yerleme alan olarak semelerinin nedeni daha dp iyi an
lalr.
,
Ancak ta bandan beri tamamen krsal olarak alglanan bir
soyluluk tablosunda bu dzeltmeleri yaptktan sonra sylememiz
gereken; Kuzeyde daha ok olmak zere ama Akdeniz kysndaki
blgelerde de ezici ounlukta olmak zere stelik gittike ar
tan bir oranda valyelerin allm konutlarnn 'krsal bir
memoir (Franszcada senyrlk iinde yer alan senyr evi, ngiliz
ce de ise Franszlarn senyrlk gelimesinin karl MAK) oldu
udur. Senyriin evi ounlukla, ya bir krsal yerleme alann iin
de, ya da yaknnda ykselmektedir. Bazen de senyr ayn kyde
birka eve sahiptir. Bu ev civarndaki kulbelerden net bir ekil
de ayrlmaktadr. kentlerde de mtevazi evlerden . Bunun tek
nedeni sadece daha iyi ina edilmi olmas deil, ama ayn zaman
da hemen daima, savunma iin de rgtlenmi olmasdr.
Zenginlerin evlerini saldrlara kar gvenceye alma endiele
ri, karklklarn kendisi kadar eskiydi. Bunun en gzel kant, 4.
yzylda Galya'da tahkim edilmi v7/a'larin, (Roma Bart (Pax
Romana) 'nn sna eriini kantlar biimde belirmeye balamala
rdr. Bu gelenei, Frank dneminde de hemen her yerde izlemek
mmkndr. Ancak, zengin mlk sahiplerinin oturduklar evlerin
(cu rtis: avlu, ev bir avlunun iinde yer aldndan bu ad almak(263)

374

Casus S. Galti, c. 43.

tadr MAK) ou, hatta kral -saraylar bile, uzun sre srekli sa
vunma mekanizmalarndan mahrum kalmlardr, zellikle Norman ve Macar istilalar dneminde, Adriyatikten Gney ngiltere
ovalarna kadar, onarlan veya yeniden ina edilen kent surlaryla
birlikte, krsal alann hemen her kesinde tahkim edilmi evler
ortaya kmtr (Franszca forte, latince firmitas, salamlatrl
m MAK) ki bunlarn glgesi bundan sonra Avrupa tarlalarnn
zerinden hi eksilmeyecektir. Kral veya prensler tarafndan tem
sil edilen byk iktidarlarn bu ato dikilmesi eylemindeki rolleri
ve bunlarn yaplmalarm denetim altna alabilmek iin harcadk
lar abalar bizi daha ileride megul edecek. u anda bu olgu ko
numuz dndadr. Ama bilelim ki, ovalara ve dalara yaylan k
k senyrlerin tahkim edilmi evleri, hemen her zaman, yukar
dan gelen herhangi bir izin olmadan ina edilmilerdir. Bu inaat
lar, ani olarak ortaya kan ve ani olarak giderilen yaamsal ihti
yalarn rn olarak yaplmaktaydlar. Dinsel bir metin, bu olgu
ya kar herhangi bir sempati beslememekle birlikte, olaya tam bir
tan koyabilmitir: Srekli olarak kavga ve katliam iinde yaa
yan bu insanlar iin dmanlarndan korunmak, benzerlerine ga
lip gelmek ve kendilerinden aadakilere egemen olmak iin
(264), tek kelimeyle korunmak ve egemen olmak iin, ato dikmek
ten baka yol yoktur.
Bu yaplar genellikle ok basit bir ekilde ina edilmekteydi
ler. En azndan Akdeniz blgesi dnda uzun sre en yaygn olan
tip, tahtadan yaplan ve kule biiminde olanyd. Aziz Benoit'mn
Mucizeleri adl kitabn merak uyandran bir blm, 11. yzyln
sonuna doru bunlardan birinin gerekten ilkel dzeneini tasvir
etmektedir. Birinci kattaki salonda ato sahibi... maiyetiyle bir
likte yaamakta, sohbet etmekte, yemekte ve uyumaktadr.; ze
min katta da erzak kileri bulunmaktadr (265). Normal olarak,
atonun hemen etrafnda bir ukur kazlmaktadr. Bazen parmak
lk ve dvlm topraktan meydana gelen bir tmsek bu ukurun
nnde, biraz ileriye yerletirilmektedir. Bu tmsein yarar, yan
gn tehlikesinden tr ana binann iine yaplamayan mutfak ve
baz dier iliklerin gven altna alnmasyd. Ayrca bu tmsek,
senyrn bamllarna smak grevi gryor; kuleye kar ani
bir saldry engelliyor ve en etkili saldn arac olan aleve kar
tahta binay gvenceye alyordu. stelik, atoyu evreleyen uku(264)
(265)

Vita Johannis ep. Terruanensis, c.

Miracula S. Benedicti, V III, c. 16.

12 in SS, c. X IV, 2. s. 1146.

375

run saldrganlar tarafndan doldurulmas da hemen hemen olanak

szd. Nihayet, kle ve korunak olduka sklkla bir ykseltinin
zerinde kurulmaktayd bazen doal, bazen insan elinden k
ma, ama birincisi daha sk olarak. Bylece saldrganlan bir ei
mi trmanma zorunda brakarak yorma olana ve etraf gzleme
olana salanm olunuyordu. Bu kulelerin tatan yaplmaya ba
lamas ilk nce byk senyrlerin giriimiyle olmutur. Bu zen
gin bastidor adamlar (bastidor: aa latincede ina ettiren)
Bertrand de Bom'un tasvir ettii zere, kire, kum ve tralanm talarla, kap kemerleri; burlar; kuleler; kemerler ve inip
kalkan kprler yaptrmaktan byk bir mutluluk duymaktay
dlar. Tatan ato yaptrma adeti, kk ve orta valyeler arasn
da, ancak ok yava bir ekilde, 12. hatta 13. yzylda yayld. B
yk toprak ama dneminden nce, yap malzemesini ormanlar
dan elde etmek, ta ocaklarndan elde etmeye nazaran hem daha
kolay hem de daha ucuzdu. stelik, ta iilii ve duvarclk, uz
manlam bir emek gcne ihtiya gsteriyordu. Oysa, her zaman
angaryaya koulmaya hazr baml dorudan reticiler ise, ancak
biraz oduncu biraz da marangozdular.
Senyrn kk kulesinde, kylnn bazen koruma ve s
nak bulduu kukusuzdur. Oysa o dnemde yaayanlarn kans
iyi nedenlerle desteklenmi olarak bu kulelerin birer tehlikeli
saldr ss olduklaryd. Ban szlemeleri, haberleme zgrl
n yerletirmek isteyen kentler, krallar veya prensler; hepsi
kendilerini yerel tirancklann lkenin yzeyini kapladklar bu
saylamayacak kadar ok kaleyi, yktrmak zorunda hissediyor
lard. selik, bu konuda ne sylenmi olursa olsun, sadece Anne
Radcliffein zammnda deil, gerekte de kk byk her ato
nun, iine atlann unutulduu, zindanlar yard. 12. yzylda yeni
den ina edilen Toumekem kulesini tasvir eden Lambert dArdres,
mahzenlerin derinliklerinde haerat ve pislik arasnda zdrap
ekmeim kemiren mahkmlar da anlatmay unutmamaktadr.
Evinin niteliinin de ortaya koyduu gibi valye srekli
alarm halinde yaamaktadr. Destanlarn olduu gibi, lirik iirle
rin de balca kiilerinden biri olan gzc, her gece kulenin tepe
sinde nbet tutmaktadr. Daha altta ise, darack kalenin iki veya
odasnda srekli oturanlarn, geerken urayan konuklarla ka
rm kalabal, omuz omuza, diz dize yaamaktadr. Bu st s
te yaam, hi kukusuz yer yokluundan kaynaklanmaktadr, ama
ayn zamanda en bykleri bile kapsamna alan, eflerin adamla376

nyla birarada olmalarm gerektiren adetin de rndr. Baron,

kelimenin geni anlamnda, ancak takipileriyle evrelenmi ola
rak silah adamlar, uaklar, topraksz vassaller, yanma besle
me olarak verilen gen soylular nefes alabiliyordu. nk, b
tn bu insanlar ona hizmet ediyorlar, onu koruyorlar, onunla
sohbet ediyorlar ve nihayet, uyku saati geldiinde onu evilik yata
nda bile varlklaryla korumaya devam ediyorlard. 13. yzylda
ngilterede hala bir senyrn yalnz bama yemek yemesinin uy
gun olmad bir adab- muaeret kural olarak retiliyordu (266).
Byk salonda masalar uzun ve oturacak yerler hemen her zaman
bank biiminde olup, yan yana oturulsun diye yaplmlard. Mer
diven alt ise, fakirlerin sma idi. Bu merdiven altlarnda iki
nl ileke lmtr. Saint Alexis efsanede; kont Simone de
Crpy tarihte. Yalnz kalmaya olanak tanmayan bu adetler o de
virde byk bir genellik kazanmlard. Rahiplerin bile hcreleri
deil, yatakhaneleri vard. Btn bunlar, yakizln tadlabilecei
tek bama yaam biimlerine doru kalar aklamaktadr. i
leke, hcreye kapanan rahip, gezginci valye gibi. Soylular ara
snda b durum, bilginin yazyla deil de, yksek sesle okunarak,
makaml iir sylenerek, ve anlatlarak aktarld bir kltre tam
denk dyordu.
III. Meguliyetler ve Vakit Geirme Biimleri
Konut bakmandan kr adam olmasma ramen soylunun bir
tarmc olma nitelii yoktu. Elini apaya veya sabana dedirmek,
onun iin bir sr ykde anlatlan, valyenin bama geldii gibi,
bir felket iaretiydi. Eer bazen tarlalarnda veya rservede al
anlar seyrediyorsa, veya sararan harmana bakyorsa, bunun ne
deni genel olarak retimi ynetmek deildir (267). yi domaine
ynetimi el kitaplar, yazldklar zaman efendiye deil onun tem
silcilerine ynelmilerdi. Krsal beyefendi tipi ise, tamamen baka
bir dneme, 16. yzyldan sonraki devire aittir. Senyrn doru
dan reticiler zerinde sahip olduu adalet yetkisi, iktidarmm te
mel kaynaklarndan biri olmakla birlikte, kyn bu en gl ada
m genel olarak bu yetkisini kyl kkenli avularna gernekteydi. Ancak, yarg yetkisi hi kukusuz valyenin bizzat ura(266)
(267)

Kocakafa Robert'in Kurallar, Walter of Henlen, Husbandry, d. E.

Lamond.
Marc Bloch, Les Caractres Originaux de lHistoire Rurale Franaise,
1931, s. 148.

377

t nadir bar dnemi etkinliklerinden biriydi. Fakat, bu ile u

ramas da snfsal erevesi iinde olmaktadr. Ya kendi vassallerini yarglamakta, ya kendisiyle edeer senyrlerin yarglanma
snda mahkeme kurulunun yesi olmakta, yahut da Almanya ve
ngiltere'de olduu gibi, eer hala ayakta kalan varsa, kamu mah
kemelerinde yarglk yapmaktadr. Btn bunlar valye evre
lerinde erkenden yaygnlaan yasama mantn bir kltr biimi
haline getirmek iin yeterlidirler.
Soylularn balca vakit geirme biimleri, sava bir karak
terin izlerini tamaktaydlar.
Hereyden nce av. Daha nce de sylendi, bu sadece bir oyun
deildi. nk, Avrupa ikliminin insanlar, bizim gibi vahi hay
vanlar tamamen yok ederetk bara kavuturulmu bir doada yaa
myorlard. Dier yandan, ahr hayvanlarnn yetersiz beslenmesi
ve kt seim nedeniyle, kasab zecek kadar az et saladklar
durumlarda, av hayvanlan zellikle zengin sofralarnn et yemek
leri arasnda ncelikli bir yer tutmaktaydlar. Bylece, hemen he
men mutlaka gerekli olan av, dier yandan bir snf tekeli haline
de getirilmiti. 12. yzylda kyllere avlanmann yasakland Bigorre rnei bir istisna olarak kalmaktayd (268). Ancak, krallar,
prensler ve senyrler, herbiri kendi iktidar edan iinde, avlanma
sahas olarak belli alanlan sadece kendi kullanmlarna ayrma
eilimi iine girmilerdi. Byk hayvanlar iin ormanlar bu
terim balangta aalk olsun olmasn, byk hayvan av iin
senyr emrine ayrlm alanlan belirlemekteydi ; tavan ve di
er kk av hayvanlan iin garenne (kara veya su hayvanla
rnn avland aynlm alan MAK) gibi yerler kyllerin kullanm
alanmn dna kartlmt. Bu davranlarn hukuki dayana
karanlktr. Btn belirtiler, bu konudaki tek yasal dayanan
efendinin yasas olduunu gstermektedir. Norman ngiltere'si gi
bi fethedilen bir lkede ise, bazen ilenen topraklarn daraltlma
s pahasna kurulan krallk ormanlar ve onlarn korunmas iin
alnan nlemler ok arya kamtr. Bylesine arlklar, bir
baka adan avlanma arzusunun snr tanmazln olduu kadar,
bunun snfsal bir zellik haline dntn de gstermektedir.
Dier yandan avla ilgili olarak, dorudan reticilerin stne yk
lenen ykler olduka ar sonular dourmaktaydlar. rnein,
senyrn av kpeklerini barndrmak ve doyurmak; ormann iin
de avclarn toplant yeri olarak kullandklar barnaklar yapmak
(268)

378

Fors de Bigorre, c. X III.

gibi, Saint Gali manastr rahipleri kylerinin muhtarn soylu

mertebesine ulamak iin uratndan tr sularlarken, onu
en ok, tavan, kurt, ay hatta yaban domuzlarnn peine sald
kpekleri beslediinden tr azarlamlard. Dier yandan, bu
sporu en ekici ynleriyle uygulayabilmek iin Kaan vahi
tavan yakalamak, Asya steplerinin atl kltrlerinden alnan
birok eyle beraber gelen ahinle avlanmak gibi servet, bo za
man ve ok sayda baml insan gerektirmekteydi. Birok val
ye iin, rnein ailenin kronikisinin Guines kontu ile ilgili ola
rak dedii gibi kanatlarn rpan bir doan dinsel bir konuma
yapan bir rahipten daha fazla grlt yapyordu betimlemesi uy
gun dmektedir. Gene ayn balamda, bir jongeurn ldrl
m bir kahramandan sz ederken, kpeklerin ulumasn anlat
t yerde soylu ld : kpekleri onu ne kadar seviyorlard (269).
demesi, bir av meraknn neleri gerektirdiini bir miktar gzler
nne sermektedir. Av, bu savalar doaya yaklatrarak onla
rn zihinsel ereveleri iine, av olmasayd girmesi mmkn ol
mayan bu kategoriyi sokmaktadrlar. Eer avlanma srasnda or
man ve nehirleri bilmek zorunda kalmasalard, daha sonra Fran
sz lirizmine ve Alman minnesang ma kendilerinden ok ey vere
cek olan valye kkenli airlerin, afa veya Mays aynn se
vinlerini anlatrken tam doru noktay bulmalar mmkn olabi
lir miydi?
Soylu yaamnda ikinci sray alan vakit geirme biimi ise
yarmalard (tournois). Orta ada byk bir saflkla, bunlarn
nisbeten yeni uygulamalar olduu sanlyor, hatta icat edenin ad
bile syleniyordu. Bu hayali mucit, biroklarna gre 1066da l
d sylenen Geoffroi de Preuilly adnda biriydi. Gerekte, bu
sava taklidine dayal yarmalarn kkeni muhakkak ki ok daha
eskilere dayanmaktayd. Bu konuda bir kant, 895'de Triburde
toplanan dinsel kurulun, bazen lmcl olan putperest oyunla
rndan sz etmesidir. Bu alkanlk, hnstiyan olmaktan ok hnstiyanlam toplumlarda baz bayramlar vesilesiyle korunmutur.
rnein, bu .putperest oyunlardan kelimenin tekrar ortaya
km olmas anlamldr 1077'de yaplan bir tanesi srasnda,
dier genlerle beraber yarmalara katlan Vendmelu bir kasa
bn olu lmne yaralanmt (270). Genlerin mcadeleleri he
men hemen evrensel bir folklorik zelliktir. Dier yandan, ordu(269)
(270)

Lambert dArdres, Kronik, Garin Le Lorrain, s. 244.

Ch. Mtais, op. cit., c. I., 'Nu. CCLXI.

379

nun iinde de savan taklid edilmesi her zaman onlar eitmeye

olduu kadar elendirmeye de yaramtr. Strashourg Yeminleri
adl belgenin tasvir ettii nl grme srasnda, Kel Charles ve
Germanyal Louis, bu cins bir gsteriyi seyretmekten byk zevk
almlar ve hatta kendileri de oyunlara katlmaktan ekinmemi
lerdi. Feodal an zgnl, bu askeri veya sivil nitelikte hayal
sava oyunlarndan, gerek bir snfsal beeni unsuru oluturmu
olmasdr. Nisbeten iyi dzenlenmi, dll ve zellikle de ata ve
valye donanmna sahip kl erbabna hasredilmi olan bu oyun
lar, soylu evrelerin, daha canlsna hi tank olmadklar bir zevk
unsuru haline dnmtr.
rgtlenmesi olduka pahalya malolan bu toplantlar genel
likle kral ve baronlarn zaman zaman yaptklar toplantlar vesile
siyle dzenlenmekteydi. Bylece, amatrlerin yarmadan yarma
ya btn lkeyi dolatklar grlmekteydi. Bunlar yalnzca para
sz pulsuz dolaan valyeler olmayp, ayn zamanda ok yksek
senyrlerdi de. rnein, Hainaut kontu IV. Baudoin veya bu ya
rmalarda hi de baarl olamayan, ngiliz prenslerinden gen
kral Henri gibileri. Bugnk spor yarmalarnda olduu gibi,
valyeler blgelerine gre biraraya geliyorlard. rnein, Goufnay yaknlarndan Hennuyerler bir yarma srasnda esas bada
klan olan Vermandois'll'ara veya Flamanlara katlacaklar yerde,
asl Fransa'dan gelenlerin arasna katlnca, byk bir rezalet k
mt. Hi kuku yoktur ki, oyunlar srasnda yaplan ibirlii,
blgeel dayanmann olumasna katkda bulunmutur. stelik,
bunlarn hi de glmek iin yaplan oyunlar olmad; yaralanma
lar hatta Raoul de Cambrai airinin dedii gibi, mzrak oyunu
ktye gittiinde lmcl yaralanmalarn hi de eksik olma
d dnlrse, bu blgesel dayanmann ne kadar nem kaza
naca ortaya kar. Bu oyunlarn aslnda olduka kanl olmas
nedeniyle en akll hkmdarlar vasallerimn yarmalara katlmalrn istemiyorlard, Plantagenet hanedanndan II. Henri bu oyun
lar ngilterede resmne yasaklamt. Ayn nedenle ve ayna
zamanda bu yarmalarn putperestliin yeermesine yol aan
halk bayramlaryla balantsndan tr Kilise de bunlar sert
bir ekilde knyordu. Bu konuda o kadar kararl davranyordu ki,
bu oyunlarda len valyenin daha nceden ayrlm mezarna g
mlmesine bile izin vermiyordu. Ancak, siyasal ve dinsel tm ya
saklara ramen oyunlarn engellenmesinin mmkn olamay,
biralarn ne kadar kkl isteklerin karlklar olduklarn ortaya
koymaktadr.

380

Ancak eer doruyu sylemek gerekirse, gerek savata oldu

u gibi bu oyunlarda da aslnda maddi kar gzetilmekteydi. Ye
nen, ou zaman yenilenin atma ve donanmna el koyduu gibi,
bazen kendisine de sahip olabiliyordu. Doal olarak serbest te
rakmak iin de kurtarmalk istiyordu. Beceri ve gten de kr
salama olanaklar vard. Birok valye bu oyunlara katlmay
bir meslek haline getirmiler, bazlar da bundan iyi kazanlar sa
lamlardr. Soylunun silaha olan tutkunluu kanlmaz bir ekil
de heyecan ve gelir ihtiyacn birletirmektedir (271).
IV. Davran Kurallan
Yaam tarz ve toplumsal stnlk nedeniyle bu kadar ak
bir biimde farkllam bir snfn, kendine zg bir davran ku
rallan btn oluturmas doald. Bu kurallarn kesinlemesi ve
ayn zamanda incelmesi, ancak ikinci feodal a boyunca, yeni bir
smf olunduunun bilincinin olumas srasnda, meydana gelmitir.
1100'lerden itibaren soylu nitelikler demetini belirlemeye ya
rayan kelime ok anlamldr: Cour (avlu) kelimesinden gelen
courtoisie cour o dnemlerde sonunda bir t harfiyle yazdr ve
bu t okunurdu. Gerekten de bu kurallar, balca baronlarn s
rekli veya geici toplantlar srasnda ortaya kmaya balamlar
dr. valyenin kulesindeki inzivas, doal olarak byle bir olu
uma olanak veremezdi. Bunun iin rekabet ve insanlar aras iliki
gerekmekteydi. te bu nedenle manevi duyarln gelimesi, b
yk prensliklerin ve krallklarn salamlamasna olduu kadar,
tekrar daha youn insani ilikilere dnlmesine bal kalmtr.
Kkenine sadk kalarak, courtois kelimesi gittike sarayda yaa
yan, sarayl anlamna doru bir anlam kaymas gsterirken, ku
rallara uyan soylular ifade etmek iin efendi adam ( prudhomfne)
terimi sklkla kullanlmaya balanmtr. Bu kelimenin telaffuzu
zevk vermektedir. Rahip erdemi karsnda gndelik deerleri sa
vunan Saint Louis, bu kelimeden sz ederken az dolduruyor
demekteydi. Bu konudaki semantik evrim de derslerle doludur.
nk, efendi adam ( prudhomme) balangta, cesur kelimesi
ile ayn anlama gelmekteydi. Ancak balangta ok kaypak bir e
kilde hem yararl hem de mkemmel kavramlarn da ifade
(271)

Yarmalar hakknda, bibliyografyadaki kitaplar dnda bkz : Waatz.

Deutsche Verfassungsgeschichte, c. V., s. 456. Guillaume le Ma
rchal, c. III., s. X X X V I vd. Gislebert de Mons, S. 92-93, 96, 102,
109-110, 128-30, 144, Raoul de Cambrai, v. 547.

381

edebilen cesur (preux) kelimesi, sonunda sadece sava zelliini

belirler hale geldi. Bu durumda, iki kelime anlam olarak birbirle
rinden uzaklatlar cesur geleneksel anlamn korudu ve
valyeliin tek belirleyici zelliinin g ve cesaret olmad d
nld. Cesur bir adamla efendi bir adam arasnda byk fark
vardr diyen Philippe Auguste, ikinci niteliin ok daha stn ol
duuna inanyordu (272). Aslnda bunlar dilsel inceliklerdir ama,
bu oluuma yol aan gerek deiimler valyelik lksnn ni
teliiyle ilgilidir.
ster kibarln basit kurallar, isterse efendi adama ilikin ta
mamen ahlaki deerler olsun, yeni davran kalbnn vatan hi
tartmasz Fransz saraylar ile Moselle blgesidir zaten buras
da dil ve adet olarak tamamen Franszdr. 11. yzyldan itiba
ren, Fransadan kan modalar talyada taklid ediliyordu (273).
tki yzyl sonrasnda ise, Fransz etkisi ok daha gl olarak du
yulmaktayd. Bunun kalt, Alman valyelik terminolojisinin
Hainaut, Brabant veya Flandre'dan gelme welche silah, elbise ve
davrana ilikin terimler kelimelerle dopdolu olmasdr. Hflich
kelimesi bile aslnda, sadece fransz usul kibar ifade etmektedir.
Bu kelimelerin yegne gei yolu edebiyat olmamaktayd. Birok
gen Alman soylusu, Fransz senyrlerinin yanma giderek, Franszcayla beraber iyi davran kurallarn da reniyorlard. Bu
balamda, air Eschenbach'h Wolfram Fransay Doru valye
liin vatan olarak niteliyordu. Gerei sylemek gerekirse, bu
aristokratik davran kalbnn yaylmas, Fransz kltrnn b
tnyle Avrupa zerinde kendiliinden anlalaca zere, zel
likle yksek snflara ynelik olarak yapt etkinin grntle
rinden sadece bir tanesiydi. Sanat ve edebiyat biimlerinin yayl
mas; nce Chartres sonra Paris okullarnn prestiji; hemen he
men uluslararas kullanma ulaan. Fransz dili; bu lke kltr
nn btn Avrupa zerinde kurmaya balad egemenliin dier
gstergeleriydiler. Bu oluumun baz nedenlerini kefetmek mm
kndr. Dnyann en macerac valyeleri olan Fransz valyele
rinin boydan boya Avrupa yolculuklar; Almanyadan ok daha n
celeri ticaretin uyanna tank olan bir lkenin nisbi refah ama
gerekte talyadan nce deil ; erkenden bir ztlama haline d
nen, valyeler ile silah tamaktan aciz kitleler arasndaki snf
sal farkllama; birok yerel savaa ramen, mparatorluu peri(272)
(273)

382

Joinville, c. CIX.
Rangerius, Vita Anselmi, in SS, XXX, 2, s. 1252 v. 1451.

an eden Papa - mparator atmasna sahne olmayan bir lke.

Fakat, bu nedenleri sraladktan sonra, bugnk bilgilerimizin
nda daha ok aklanamazn alanndaym gibi gzken bir
uygarln rengi ve ekici zelliklerini aklamaya girimek acaba
bouna bir aba mdr?
Mansura savanda Soissons kontu, bu gn daha sonra ha
nmlarn odasnda konuuruz diyordu (274). Kahramanlk trk
lerinde bir benzerine rastlamann olanaksz olduu bu szler, 12.
yzyldan sonra birok roman kahramannn azndan dklebilecek kadar geerlik kazanmlard. Bu durum kibarlkla birlikte,
kadn etkisinin de ortaya kt bir toplum tarzn iaret etmek
tedir. Soylu kadn asla hareme kapatlmamt. ounlukla, etra
fnda hizmetileri, evini ynetmekteyse de, fiefi de ynettii, hatta
bazen ok sert ynettii oluyordu. Ancak, sohbetlerin yrtld
salon yneten okumu kadn tipi, 12. yzylda belirmeye bala
mtr, Kralie olsalar bile, eski airlerin kadnlara ok kaba dav
ranan tipler olarak anlattklar eski kahramanlarn, kadnlara kar
tavrlarnda derin bir deiiklik ortaya kmt. Ama gene de
erkeklerin kocaman kahkahalar, salonlardan darya tamaktay
d. Saraylarn kibarlar topluluu kaba akalara kar duyarlkla
rn henz yitirmemilerdi. Ama artk bunlar, eski masallarda an
latld gibi, kyller ve burjualann nnde yapmaktan kam
yorlard. nk, kibarlk hereyden nce bir snf iiydi. Artk
soylu bayanlarn odas ve daha da genel olarak sarayn byk
salonu, valyenin parlamaya ve rakiplerini glgelemeye urat
yerdi. Bunun iin de yksek iler yapmas, kibarlk kurallarna
sadakat gstermesi ve edebi yetenee sahip olmas gerekmektedir.
Daha nce de grdmz zere, soylu evreleri ne tamamen
cahil ne de okunmaktan ok dinlenen edebiyatn etkisine duyar
szdlar. Ama, valyelerin bizzat yazar olduklar gn, byk bir
adm atlm oldu. 13. yzyla kadar bu edebiyat valyelerin,
dier btn trleri dlayarak sadece lirik iir alannda at ko
turmalar, olduka anlamldr. Bildiimiz en eski valye ozan
bunun ilk olmadn bildirmek uygun olacaktr- Fransa'nn en
gl prenslerinden biri olan kitanya kontu IX. Guillaume'du
(1127de ld). Ondan sonra gelen Provencel airler listesinde,
hatta biraz sonra Kuzeyin lirik airleri bunlar gneyli airlerin
en byk rakipleriydiler arasnda, yksek, orta ve kk val
ye tabakalar bol bol temsil edilmekteydiler. Byklere yamanm
(274)

Joinville, c. CLIX.

383

olarak yaayan jonglm r'lar arasnda da bu soylulardan grlmeye

balanmt. ounlukla ksa, bazen de yetenekli bir sanatnn
damgasn tayan soylu kaleminden kma bu lirik iirler,, genelde
aristokratik toplantlar srasnda retiliyordu. Bylece, nce bu
sanatn tadna varmann zevki kyllere yasaklanarak, bundan ya
rarlanan snf ald edebi zevkin daha fazlasn, bu edebi tr te
keline alarak elde ediyordu. Buna bal olarak bir edebi snf bilinci
oluturuluyor ve bu bilin dier snflara kar byk bir heye
canla keskinletiriliyor ve hergn yeniden retiliyordu. Szn
arma sk skya bal olan nk, iirler normalde ark ve
mzik eliinde syleniyordu mzikal duyarlk da gnlleri fet
hetmekte iirden hi geri kalmyordu. Mareehal Guillaume, asln
da ok sert bir sava olmasna ramen, lm yatanda ark
syleme arzusuna kaplm ve kzlarna birka arknn tatl se
siyle veda etmiti. Ayn ekilde Nibelungenlied'm-Burgonyal kah
ramanlar yeryznde tadacaklar son uykuya dalmadan nce, sa
kin gecenin iinde Volkerin mandolinine kulak vermiler ve bu
tatl sesler iinde uykuya dalmlard.
valye snfnn bedeni zevklere kar tavr, byk bir iten
likle gerekidir. Zaten bu davran kalb btn feodal dnemin
en belirgin zelliklerinden biridir. Kilise kendi yelerine tam bir
el ekmeyi zorunlu klarken, laiklere de cinsel ilikileri yalnzca
evlilik ii ve reme amacyla snrlamalarn emrediyordu. Fakat
kilisenin bizzat kendisi bu emirlere ok az uymaktayd. zellikle,
Gr%oire reformlarnn bile saflatrmakta baarl'olamad sra
dan rahipler snf bu kurallara en az uyan zmre olmaktayd.
Dindar kiilerden, ky kilisesi papaz veya manastr barahibin
den sz ederken, eer gerekten yle olduysa, beeniyle bakir l
dklerinden sz ediliyordu. Kilisenin bizzat kendinin kurallara
uymakta gsterdii bu hevessizlik, yasaklarn kamu vicdannda
ne denli bir nefret uyandrdnn gstergesiydi. Gerekterne
in Charlemagne'm Hacca Gidii adl destanda anlatlan Oivier'nin gerekten erkeksi davranlar gibi pasajlar bir yana des
tanlar bu konuda ok erdemlidirler. Bunun nedeni, kahraman
la ilikin hibir zellii olmayan ak maceralarnn anlatlmas
na gerek grlmemesidir. Kibarlk dneminin daha az kat hale
gelmi olan anlatlarnda dahi, duygusallk kahramandan ok, ka
dnn bir zellii olarak gsterilmektedir. Ancak, yava yava yeni
bir anlat biimi, bu konudaki rty zerinden kaldrmaktadr.
Tpk eski Roussillonlu Girard iirinde, bir haberciyi gece evinde
arlayan bir vassalin ona gece iin bir kz sunduunun anlatld

384

 blmde olduu gibi. Hi kukusuz, romanlarn anlatt gibi,

ato tatl raslantlar iin ok kolay frsatlar hazrlamaktayd
(275). Bu konuda tarihin'tankl daha da aktr. Bildiimiz gibi,
soylunun evlilii bir i sorunuydu. Senyr evleri pilerle kayna
maktayd. Bu adetler kibarln egemen olma srecinin balang
cnda byk bir deime gstermemilerdir. Akitanya'l Guillaumeun baz arklar cinsel ihtirasm sklkla anlatld iirlerdir.
Daha sonra gelen airlerin ou da Guillaume'u bu konuda taklid
etmekten geri kalmamlardr. Ancak gene Guillaumeda balang
cn yakalayamadmz bir gelenein mirass olarak, baka cins
ten bir akn daha anlatldna tank olmaktayz. Bu kibar ak,
valye ahlaki deerlerinin en ilgin yaratclarndan biri ol
mutur. Don Ouichotteu Dukin^e'siz dnebiliyor muyuz?
Kibar akn ana izgileri kolaylkla zetlenebilir. Evlilikle her
hangi bir ilikisi yoktur veya daha iyi ifade etmek iin, bu akn
kurallarnn evlilik kurallarna tamamen zd olduu sylenebilir.
nk, ak olunan genellikle evli bir kadnsa da, a hibir za
man kocas deildir. Bu ak ounlukla yksek mertebede bir ka
dna ynelmektedir. Her durumda erkein kadna duyduu byk
tutku vurgulanmaktadr. Erkein ak, onu btnyle kavrayan
bir ihtirastr ve kskanlklar beklenmedik olaylarla kesilse bile,
bu akn ifadesi bir ayin biimine brnmtr. Gezginci ozan
Jaufroi Rudelin yanl yorumlanan bir iirinde, bu yanl yorum
dan tr ortaya kan uzaktaki prenses simgesinde olduu gibi,
bu ak uzaktandr. Muhakkak ki bunun nedeni, an bedeni
zevkleri reddetmesi olmayp, tersine engellerin ve sevgilinin hemen
orada olmaynn rn olarak* akn airce bir melankoliyle gzelletirilimesidir. Bu dnemde kibar ak kalp arptnc ve nee
delici hale gelmektedir.
airlerin izgileriyle kibar ak bize byle grnmektedir.
nk, biz onu ancak edebiyat rnlerinden tanmaktayz ve bun
lardaki gerekle hayalin paylarn ayrmaktan uzaz. Fakat, ger
ekten emin olabildiimiz nokta, kibar aklarn kendilerini be
deni zevkten uzaklatrmaya alrken, gene de bu cins zevklerin
arsna ou zaman olduka sert bir ekilde uyduklardr. Gene
bilmekteyiz ki, birok kibar akda duygusal itenlik birka d(275)

Girart de Roussillon, s. 257 ve 299. Bkz. La M ort de Garin, s. XL. Di

erleri arasnda zellikle ihtirasl olan sahneye baknz, Lamcelot,
d. Sommer, The Vulgate Version of the Arthurian Romance, c. III.,
s. 383.

385

zeyde kendini gstermektedir. Nihayet son olarak belirtelim ki,

bugn ak konusunda alkn olduumuz birok deer yargs, bu
kibar aknn oluumu srasnda zgn nitelikler olarak ortaya
kmtr. Bu tarz akn, ne eski ak sanatndan ve ne de :ona
daha yakn olmalarna ramen daha ok erkekleraras dostluk
lardan sz eden Yunan-Roma edebiyatndan ald pek fazla birey
yoktu. An sevgilisine .baml hale gelmesi yepyeni bireydi. Da
ha nce de grdk, kibar ak sevgisini vassalik biate ait terim
lerle ifade ediyordu. Bu akma sadece szel dzeyde kalmam
tr. Sevgili 'ile efin zaman zaman karmalar, tamamen feodal
topluma zg bir ynelmenin rn olarak ortaya kmtr.
ou zaman sylendiinin aksine, bu sevgi kurallar dinsel d
nceye pek baml deildiler (276). Hatta, eer baz yzeysel bi
im benzerliklerini ihmal edersek, kabul etmemiz gerekir ki, bu
sevgi tarz dinsel dnceye tamamen zddr ve bu yola kendile
rini kaptranlar da bunun byle olduunun tam anlamyla bilincindeydiler. Ak .insanlarn bir numaral erdemi haline yksel
tenler onlar deil miydi? zellikle de bedeni zevklerden vazge
tiklerinde bu ak ylesine yceltiyorlard ki, sonunda tm varlk
lar buna yneliyor ve aslnda hnstiyanln evlilik kurumu ile
dizginlemek kibar aklar bu kuruma iddetle karydlar ve
sadece cinsinin remesine ynelik bir etkinlie indirgemek istedi
i bu olgu kibar aklarn umurunda deildi bedeni itahlar, bu
akn ifade: biimleri arasnda ok geni bir ekilde dile getiriliyor
du. O dnemdeki hnstiyan duyarlnn cinsel yaama ilikin gerek
yanksn bu valye lirizminde bulmak mmkn deildir. Tamamen
aksine, u saf, dindar ve ok kilisevari Saint-Crual Yargc adl
metinde resmi doktrin yanstlmaktadr. Bu metinde anlatlan
Doru Habile gebe kalmak iin Adem ve Havva'nn birlemele
rinden nce Tanrya, bu ayplarn rtmesi iin etraf simsiyah bir
geceye boyasn diye dua etmeleridir.
Dier yandan, bu iki ahlk tr arasndaki ztlama bize belki
de bu akm akliletirilmesi konusunda, insani corafyadaki fark
llamalarn anahtarn salayabilir. Bu akliletirme olay, lirik i
irin izlerini koruyarak bize aktard gibi, 11. yzyln sonlarna
doru gney (Fransa'nn kibar evrelerinde domutur. Daha
(276)

386

Kibar ak ve ona ifade arac tekil eden lirik iir konusunda bazen
Arap etkisinden sz edilmitir. Bana yle geliyor ki, bu konuda im
diye kadar sonu verici bir kant getirilememitir. Ayrca bkz. : Al.
Jeanroy, Posie Lyrique des Troubadours, c. II., s. 366., c. Appel, in,
Zeitsohrift fr Romanische Philologie, c. V II, 1932, s. 770.

sonra gene lirik biimde ama, roman sahifeleri iinde Kuzeye ge

en bu akm, daha sonra Alman mirmesangnda belirdiinde oriji
nalinin glgesinden ibaret kalmtr. Ancak bu byle oldu diye,
Gney Fransaya herhangi bir kltrel stnlk atfetmek anlam
sz olur. Hele dikkatlerimizi, sanatsal, entellektel ve ekonomik
alanlara evirirsek, bu iddia tmnden geersiz olur. nk, G
neyin stnln savunmak, Franszca yazlan btn destanlar,
gotik sanat, Loire'Ia Moselle arasndaki okullarn ilk felsefe de
nemelerini, Champagne fuarlarn ve Flandre'in an kovan gibi
kentlerini bir kalemde silmek olur. Buna karlk, zellikle birinci
feodal a boyunca Kilisenin Gneyde, Kuzeydekine oranla daha
fakir, kltrsz, daha az etkin olduu da hi tartma gtrmez
bir gerektir. Kilise edebi yaptlarndan hibiri, manastr reformu
na ilikin byk eylemlerden hibiri Gneyde ortaya kmamtr.
Gneyin dinsel merkezlerinin bu nisbi zayfl ancak, Provence
ve Toulouse'dan kaynaklanarak uluslararas nitelik kazanan din
sel sapknlklarla aklamak mmkndr. Dier yandan, gene G
neyde dinsel evrelerin laikler zerindeki etkisi zayf kaldndan,
onlar da yukarda andmz trden bir ahlaki biim gelitirebil
milerdir. Zaten, valye akna ilikin bu retilerin son derece
hzl bir ekilde yaylmalar, bunlarn soylu snfn yeni ihtiyala
rna ne denli cevap verdiini kantlamaktadr. Bunlar, bu snfn
kendi kendinin farkma varmasna yol amlardr. Avamn sevdi
inden baka trl sevmek, kendini baka grmek deil midir?
valyenin ganimetten ve kurtarmalktan salayaca gelirleri
zenle kesaplamas, fiefinde kyllerini ok ar ekilde bime
si, kimseyi artmamaktadr. nk kazan merudur. Ama bir
artla, bu gelirin hzla ve cmerte harcanmas kouluyla. Gezgin
ci bir valye haydutlukla sulandnda, sizi temin ederim ki,
eer soygun yaptysam, bu vermek iindi, hzineye ymak iin de
il demiti (277). Hi kukusuz bu cmertliin gelimesinde pro
fesyonel parazitler olan jongleurlerin tm erdemlerle parldayan
h a n m la r ve kralieler trnden methiyelerinin katklarn k
msememek gerekir. Hi kukusuz, kk ve orta senyrlerin,
hatta belki de yksek baronlarn arasnda cimrilerin says hi de
az olmamt. Aslmda bunlara temkinli demek daha doru olur,
nk bunlar kt olan paray datacaklar yerde hzinelerinde bi
riktirmeyi yelemilerdi. Dier yandan, abuk kazanlan servetleri
(277)

Abert de Malaspina, in C. Appel, Provenzalische Chrestomathie, Nu.

90, v. 19 vd.

387

abucak harcayan valyeler, byle yaparak gelecee kar daha az

gvenceli snflara kar stnlklerini kantladklarn dnyor
lard. Bu aklsz msrifliin tek nedeni ne cmertlik ne de lks
idi. Bir kroniki bize, Limoges'da toplanan bir kurul esnasnda
ortaya kan anormal bir israf yarmasn anlatmaktadr. Bir
valye gm sikkeleri yere serdirir, ki paralarn zerine serildii
toprak az nce srlmtr; bir dieri mutfakta yemekleri bal
mumu yakarak piirtir; ncs ise, vnmek iin atlarndan
30 tanesini diri diri yaktrr (278). Bu prestij dellosu, bize ilkel
toplamlardan haberler getiren baz etnograflarn anlattklarm
hatrlatrken, kendimizi u soruyu sormaktan alkoyamyoruz. Bun
lar bir tccar grse acaba ne derdi? Burada da eref kavramna
yklenen anlam, insan gruplan arasnda bir aynlma izgisi olu
turuyordu.
Bylece, gc, servetinin cinsi, yaam tarz ve hatta ahlak ba
kmndan farkl olan soylu snf, 12. yzyln ortasna doru hu
kuki ve irsi bir snf olarak kendini salamlatrmaya tamamen
hazrd. Bu snfn yelerini belirlemek iin daha sklkla kullanl
maya balanan kelime artk g&ntilhomme iyi gentden adam,
yani has rk'dan adam olmaktadr. Bu da soyun niteliine veri
len nemi belirlemektedir. Bu kavramn billurlamas, valyenin
silah kuanmas treni etrafnda gerekleecektir.

(278)

388

Geoffroi de Vigeois, F, 69 in, Labre, c. II., s. 322.

AYIRIM 3
VALYELK

I. valyenin Silah Kuanmas

'

II. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha sonra saylan

artacak olan eitli metinler, sylediklerine gre amac bir
valye yapmak olan bir trenden sz etmeye balamlard. Bu t
ren birka aamaldr. Yeni yetmelikten henz km olan valye
adayna daha yal bir valye, gelecekteki konumunun simgesi
olan silahlan vermektedir, zellikle de beline bir kl balamak
tadr. Daha sonra Fransz belgelerinin amar veya tokat ola
rak niteledikleri byk bir darbe, gen ocuun ya yanana ya da
ensesine indirilmektedir. Bir g snamas m? Veyahut da Orta
adan itibaren baz yorumcularn dnd gibi, gen adama
tm yaam boyunca yerdii sz hatrlatacak bir iaret mi?
Uygulamada, iirlerin byk bir istekle gstermek istedikleri gibi,
kahraman aday bu sert tokat karsnda eilmemektedir. Bir kronikinin belirttiine gre, bir valyenin aldklarndan mutlaka
iade etmek zorunda oldiuu ey, ite kardan gelen bu cins saldnlardr (279). Dier yandan, tokadn an hukuksal adetleri iin
de, tanklara uygulanan bir trensel tarz olduunu biliyoruz. Tre
nin balangta son derece nemli bir esi olarak beliren bu to
katlama hareketi btn trene adn vererek adoubement ola
rak anlmasna yol amtr. (Kelime vurmak anlamna gelen eski
bir germen fiil mastarndan tremitir). Kelimenin ilk anlam hi
kukusuz bu kadar geni kapsaml deildi. Bylece, vuranla vuru(279)

Raiman Lull, L ibro de la Orden de Caballeria, d. J. R. de Luanco

Lambert dArdres, c. XCI.

389

lan arasnda meydana gelen temas, birinden dierine 'bir cins ak

mn gemesine neden oluyordu. Nihayet, bir spor gsterisiyle t
ren sona eriyordu. Yeni valye atm koturuyor ve bir mzrak
darbesiyle bir snn zerine aslm olan hedefi ya deliyor ya da
dryordu.
Kken ve nitelik olarak bu tren ilkel ve antik toplumlardaki
erginler topluluuna kabul trenlerine benzemektedir. Bu trenle
rin eitli biimler altnda ortak zellii, o zamana dein yann
kkl nedeniyle dnda kald tam yeler grubuna girebil
mek iin, gen adayn baz deneylerden geirilmesidir. Bu trenler
germenlerde sava bir toplumun geleneklerine uygun bir tarzda
olmaktayd. Bu halk arasnda yaplan trenler, dier izgiler bir
yana rnein sa kesilmesi gibi. Bu nokta ileride ngilterede
valyenin silah kuanmas eylemi ile birleerek yeniden ortaya
kacaktr tamamen gen adayn silah kuanmasna dayanmak
tayd. Bu cinsten trenleri Tacitus, istilalar ncesi dnemdeki ger
menlere ilikin olarak srarla anlatm, ayrca birok baka metin
de bu adetin yaygnln teyid etmilerdir. Germen trenleriyle
valyelik trenleri arasndaki sreklilik,, kukusuz kabul edilecek
kadar ortadadr. Fakat,, bu eylemin ortam deiirken, insani an
lam da deimitir.
Germenlerde btn zgr erkekler savaydlar. Bu durum
da da silah kuanmaya hakk olmayan kimse kalmyordu ama
bu uygulamann yaygnlk derecesini bilemiyoruz. Buna kar
lk, feodal toplumun belirleyici, niteliklerinden biri, daha nce de
grdmz gibi, hereyden nce askeri vassalleri ve eflerinden
meydana gelen profesyonel bir savalar zmresinin olumasyd. Bu durumda eski silah kuanma treninin sadece bu zmreye
has hale gelmesi gerekiyordu. Ama gerei sylemek gerekirse,
silah kuanma treninin yaygn bir zmreden dar bir zmreye
transferi onun toplumsal dokusundan baz eyleri yok etmitir.
Eskiden bu tren, halkn toplumsal etkinliklere katlmasna ola
nak salard. Oysa artk eski anlamnda halk zgr insanlarn
kk topluluu: yoktu. Bu nedenle, bu tren bir snfa giri
treni haline dnt. Ama bu snf da henz kesin uurlardan
yoksundu. Hatta baz blgelerde, bu trenin uygulanmas sona
erdi. rnein, AnglHSasonlarda byle olduu sanlyor. Bunun
tersine, Frank geleneiyle damgalanm lkelerde adet iyice tu
tundu. Fakat tutunmasna ramen gene de uzun sre ne yaygnlk
ne de zorunluk kazanabildi.

390

Daha sonra valye evreleri onlar silahsz zmrelerden

ayran ve onlarn stnde bir yer almalarn salayan niteliklerin
bilincine vardka, byleoe tanmlanan cemaate girmek iin ok
daha grkemli trenlere ihtiya duydular. Ya soylu olarak doan bir ocuk bu trenle yetikinler dnyasna kabul ediliyor, ya
da ok nadir olmak zere, soylu olmad halde, ykselebilmeyi
becermi ve onlarn arasna kabul edilebilecek kadar servet ve
gce sahip olan ansllarda bi trenle cemaate almyorlard.
11. yzyln sonlarndan itibaren, Normandiyada bir vassalin o
lundan sz ederken valye deil demek, onun henz ocuk ve
ya yeni yetme olduu anlamna gelmekteydi (280). Aslmda, gze
hitab eden bir trenle szlemelerin olduu kadar hukuki stat
deiikliklerinin de karar balanmas, Orta a toplumunun ken
dine zg eilimleriyle ilgiliydi. Buna bir kant; ounlukla pito
resk grntlerle ykl, meslee kabul trenleridir. Ancak, bu
biimselliin kabul edilebilmesi iin, olgunn kendinin de biim
sellemesi gerekiyordu. Nitekim, silah kuanma treni, valye
lik kavramndaki derin bir deimeyle ayn ana rastgelmitir.
Birinci feodal a boyunca, valye teriminden anlalan hereyden nce fiili bir durum; bazen bir hukuk ba, fakat her za
man tamamen kiisel bir bad. valye deniliyordu, nk bun
lar at stnde tam donanml olarak arpyorlard. Birinin
valyesi olmak demek, ondan bir fief alp da hizmetle ykml
hale gelmek demekti. Oysa imdi ne fief sahibi olmak ne de bi
raz gezginci yaam tarz srdrmek bu ad hak etmek iin yet
memektedir. Bunlarn dnda, valyelik bir cins kendini adama
gerektirmektedir. Bu dnm, 12. yzyln ortalarna doru ta
mamlanmt. 1100lerden biraz nce 'kullanlan bir deyim dn
mn geniliini anlamamza yetecektir. Biri yalnzca valye
yaplmamakta, ayn zamanda valye olarak b ir cemaate so
kulmaktadr. rnein 1098'de Ponthieu kontu gelecein VI. Louis'sine silah kuatmaya hazrlanrken, olay byle ifade ediyordu
(281). Silah kuanan valyelerin btn bir cemaat hatta bir ta
rikat (ordo) meydana getirmekteydiler. Bilginlerin ve kilisenin
kulland bu kelime zamanla laiklerin de azndan dmez oldu.
Bu kelimeyi kullanrlarken, valye tarikat ile kutsal tarikatlar
arasnda hi olmazsa balangta bir zdelik kurulmuyordu.
Hnstiyan yazarlarn latin yazarlarndan dn aldklar kelime
(280)
(281)

Haskins, s. 282, c. 5.
Rec. des His tor. de France, c. XV., s. 187.

391

haznesinde, ordo dinsel olduu kadar, dnyevi her trden top

lumsal katman belirlemekteydi. Ama bu katmanlar, dzenli, ak
bir ekilde sralanm, adeta Tanrsal bir plana gre oluturul
mu bir sralama iindeydiler. Gerekte sadece tm plakl
iinde bir olgu deil, aym zamanda bir kurumdu.
Ancak, doastnn egemenliine alk olan bu toplumda,
balangta tamamen din d eler tayan kl kuanma tre
ninin bir sre sonra kutsal dnyann damgasn yememesi mm
kn deildi. kisi de ok eski olan iki adet, Kiliseye bu konuya
mdahale iin hareket noktas oluturacaklardr.
nce klcn kutsanmas adeti. Bu adet balangta kl ku
anmann bir zellii deildi. Bir insann hizmetinde olan herkes
o zamanlar, eytann tuzaklarndan korunmaya layk grlyordu.
Kyl rnn, srsn, kuyusunu; yeni evlenenler zifaf yata
n; hac, yolculuk asasn kutsatyorlard. Doal olarak, sava
da ayn ekilde davranyor ve mesleine ilikin aralar kutsat
yordu. Eski Lombard yasas daha o zamanlar, kutsanm silah
lar zerine edilen yemine yer vermiti (282). Ama kutsanmaya
herkesten fazla ihtiya duyan, ilk kez silah kuanan gen sava
lard. Bir dokunma treni bu kutsamann esasn oluturuyordu.
Gelecein valyesi ar sava klcn bir sre kilisenin mihrab
na brakyor, arkasndan da dualar bu hareketi izliyordu. Kutsa
mann genel emasndan esinlenilerek, bir sre sonra ilk silah
kuanma treni iin zel bir ululama stili gelitirilmitir. Bunun
ilk rnekleri 950'den sonra Meyencedaki Saint Alban katedra
linde ortaya kmtr. Hi kuskusuz eski uygulamalarn da izle
rini tayan bu zel trenler, ksa srede btn Almanyaya, Ku
zey Fransa'ya, ngiltereye, hatta bizzat Romaya kadar yaylm
lardr. 'Romaya bu uygulamay mparator Otton zorla kabul
ettirmitir. Yeni kuanlan klcn kutsanmas modeli ok
uzaklara kadar yaylmtr. Ancak hemen belirtelim, bu kutsama
treni yalnzca iin balang aamasn meydana getirmekteydi.
Asl kl kuanma treni, kendine zg biimlerde bunun arka
sndan devam ediyordu.
(282)

392

Ed. Rothari, c. 359. Kl Kuanmann dinsel edebiyattaki yeri im

diye kadar yeterince aratrlmamtr. Bibliografyada bavurduum
kaynaklan bulmak mmkndr. Bu ilkel de olsa, ilk derleme dene
mesi, Strasburg'daki meslekdam Barahip Michel Andrieunun yardmlan sayesinde ortaya kabilmitir.

Bu ikinci aamada da kilisenin rol alma olana vard. Ye

ni yetmelikten kan valye adayna kl takmak grevi, ba
langta bu nvan zaten tamakta olan birinin hakkyd. rne
in adayn babas veya senyrii gibi. Ama, zamanla bu grevin
bir rahibe de verildii oldu. 846da Papa Serge, Karolenj haneda
nndan II. Louis'nin kl kemerini takmt. Baha sonra, Fatih
Guillaume'un oullarndan birine ayn ekilde, Canterbury ba
piskoposu kl kuatmt. Hi kukusuz, bylesine erefli bir
grev iin basit rahipler yerine, birok vassale sahip Kilise prens
leri yeleniyordu. Ama ne olursa olsun, bir papa veya piskopos,
bu trende sadece asker gibi davranp, dinsel trenlerin cafca
fndan vazgeebilirler miydi? Bylece, kl kuanma trenlerine
kilise adamlarnn aktif olarak katlmalar sonucu, dinsellik t
renin tmn damgalamtr.
Bu oluum 11. yzylda tamamlanmtr. Besanon kilisesi
nin o tarihlerdeki kaytlarnda sadece, basit iki kl kuanma
trenine ait bilgiler bulunmaktadr. stelik, kincinin klcn biz
zat kendinin takt anlalmaktadr. Ancak, kl kuanma t
renlerinin gerekten dinsel birer tren haline dnenlerini bul
mak iin daha Kuzeye, tam anlamyla feodal olan birok kuru
mun gerek beii olan u Sen ile Moselle arasndaki blgelere
bakmak gerekmektedir. Burada, bu konuda en eski rnek, Reims
blgesinden derlenen Papalk kaytlarnda yer alan bilgilerdir.
Dinsel tren klcn kutsanmasyla balamaktadr. Sonra bu dua
lar dier sava aralarnn yani flama, mzrak, kalkan gibi ara
larn teker teker kutsanmalanyla tekrarlanmaktadr. Ancak zen
giler kutsanmamaktadr, nk bunlarn taklma hakk sonuna
kadar laiklerin tekelinde kalmtr. Daha sonra, mstakbel
valyenin bizzat kendinin kutsanmasna sra gelmektedir. Nihayet,
kl piskopos tarafndan taklmaktadr. Aa yukar 200 yllk
bir boluktan sonra, bu trenin ayns daha da gelitirilmi ola
rak, Fransa'da Mende piskoposu Guillaume Durantm 1295de Pa
palk iin hazrlad, ama esas unsurlarnn Saint Louis dne
mine ait olduunun kesin olduu, kaytlarda grlmektedir. Bu
rada rahibin kutsama yetkisi son snrna kadar geniletilmitir.
Sadece klc kuatmakla kalmamakta, nl tokad da o atmak
tadr. Metine gre, rahibin bu ilemleri yapmas, aday valye
karakteriyle damgalamasdr. 14. yzylda, bu Fransz kkenli
tren Roma Papalk kaytlarnda kilisenin resmi trenlerinden bi
ri haline gelmitir. kinci dereceden trenlere gelince vaftiz
edileceklere yaplacak trden artc banyo, silah banda nbet

393

gibi, bunlar 12. yzyldan nce ortaya kmadklar gibi, arzi

kalmaktan da kurtulamamlardr. Ayn ekilde, silah banda
beklenen nbet her zaman dinsel tefekkr iin bir frsat saylma
mtr. Beaumanoirea inanmak gerekirse, bu nbet, ok din d
bir ekilde, mandolinden kan nameleri dinleyerek de geirilebiliyordu (283).
Ancak, bir noktada yanlgya dmememiz gerekmektedir. Bu
dinsel eylemlerin hibiri valye olmak iin zorunlu deildir. Za
ten koullar ou zaman bu dinsel ayinlerin yaplmalarn engel
lemilerdir. Sava alannda, sava ncesinde ve sonrasnda, s
rekli olarak genler valye yaplmaktaydlar. Bunun gzel kant
larndan biri, Marignan savandan sonra Bayard'm bir klc kut
sayp kralna sunmasdr hatrlatalm, Marignan sava Orta
an bittii tarihlerde yaplmtr. Bir Hal seferi kahraman
olarak kutsal bir nurla evrelenmi olarak 1213'de iki piskopo
sun syledii Veni Creator (Yaratc geldi) duas eliinde kendi
oluna silah kuayarak, onu sa'nn hizmetinde bir valye yap
mt. Bu trene katlan rahip Fierre des Vaux-de Cemay ey yeni
moda valyelik, imdiye kadar duyulmam bir moda demek
ten kendini alamamt. Jean de Salisburynin tanklna gre,
klcn kutsanmas adeti 12. yzyln ortasna doru genellik gs
termiyordu (284). Ama bu tarihten sonra byk bir yaygnla
ulama benzemektedir. Aslnda, Kilise eski silah kuatma adeti
ni, tek kelimeyle bir kutsamaya dntrmek istemiti. Ama
tam anlamyla baarl olamamtr. Fakat, baz blgelerde bu t
rene ilikin olarak kazand pay byk, baz yerlerde ise kk
olmutur. valyeler cemaatine girme trenlerine katlma konu
sunda Kilisenin harcad aba, valyeliin bir tarikat olduu
inancnn canlanmasna yol amtr. Ve tm hnstiyanlk kurum
lan iin olduu gibi, dinsel destanlar bu konuda da yardmc ol
mu, dinsel ykler de imdada yetimilerdir. Bir dinsel tren
dzenleyicisi Pazar ayininde Saint Pauln mektuplan okundu
unda, valyeler ayaa kalkp azizi selamlamaktadrlar, nk
Saint Paul de valyeydi (285) diyerek, bu yardmn niteliini
ortaya koymaktadr.

(28fl)

Jehan et Blonde, d. H. Suchier(uvres Potiques de Ph. de Rmi,

c. II., v. 5916 vd).

(284)

Policratius, VI., 10, c. II., s.25.

(285)

Guillaume Durant, Rationale, IV.,

394

16.

II. valyelik Kurallar

Dinsel unsur bir kez sahneye ktktan sonra, gcn yalnz
ca valye dnyasndaki birlik duygusunu glendirmek iin kul
lanmad. Aym zamanda grup iin bir ahlaki sistem kurmak iin
de ok byk gayret sarfetti Mstakbel valye, mihraptan kl
cn geri almadan nce, yapmak zorunda olduklarn kapsayan
bir yem.in etmekle ykmlyd (286). Aslnda btn kl kua
nanlar bu yemini etmiyorlard. nk, hepsi kllarn kutsat
myorlard. Ama, Jean de Salisburyden itibaren Kiliseye mensup
yazarlar, bir yan szlemeyle bu yemini bizzat ermemilerin bile
zmmen sadece valyelii kabul etmi olmalarndan tr, et
mi saylacaklarm savundular. Yava yava bylece formle edi
len kurallar, dier metinlerde de gzkmeye baladlar. nce t
renin yapl srasnda okunan dualarda, daha sonra da din d
yazlarda, kanlmaz bir eitlilik iinde ortaya ktlar. rnein
1180'den sonra yazlan Chrtien de Troyes'nn Percevlindeki n
l blmde olduu gibi. Daha sonraki yzylda, kafiyeli bir ro
man olan Laneelat'da, Almanlarn kninnesangnda, nihayet ve
zellikle Franszca didaktik bir iir olan valyelik Tarikat adl
kitapta (L Ordene de Chevalerie) b kurallar yer almtr. Bu so
nuncu yapt, ok canl bir baarya ulamtr. talyancaya evri
lirken sone biimine sokulan, Katalonyada Raimon Lull tarafn
dan taklid edilen bu kitap, valye imajnn kaynad bir edebi
yat trnn ortaya kmasna yol amtr. Bu edebiyat tr Or
ta an son yzyllar boyunca kl kuanmann dinsel ynn
sonuna kadar tketerek, ulat arlklar iinde, hukuktan gs
terie geen bu kurumun gerileme sreci iine girdii dnemde,
o kadar ykseklere kartlan bir lknn irkinlemesini simgelemitir.
Oysa, bu lk henz tazeyken yaam doluydu. Kurallar, soy
lu snfnn bilinci ve yaam biimiyle akmaktayd. rnein
vassallerin sadakat kurallar bu konudaki uyuma 11. yzyln
sonuna doru Hnstiyasn Yaamn. Kitab adn tayan ve Sutri
piskoposu Bomizon tarafndan yazlan yaptta ortaya kmakta
dr. Piskoposa gre valye hereyden nce fiefli bir vassaldir
ve zellikle de soylu ve kibar kimselerin snfsal davran ku
rallar her konuda valye ahlakyla tam bir uyum iindeydiler,
valyenin on emri soylu davran kalplarndan, dinsel dn
ce tarafndan en fazla kabule ayan olanlarn dn almt.
(286)

Pierre de Biais, ep. X C W .

395

Bunlar, cmertlik, an peinde komak, Tanry ululama, din

lenmeden holanmama, sknt ve lmden korkmama bu ko
nuda Alman airi Thomasin valye olmak istemeyenler, sadece
skunet iinde yaamak isteyenlerdir demektedir (287) gibi
kurallard. Fakat Kilise bu kurallara, anlara bir hnstiyan dam
gas vurarak, bundan da fazlas, ok din d zellikler gsteren
geleneksel yapy bu zelliinden arndrarak mdahale etmeye
alyordu. valyelik kurallar, btn bu mdahalelere ramen,
Kilise yasalarnn saflna uyulmasn isteyen rahiplerin gzn
de hibir zaman iyi bir yer salayamamlardr. Aziz Anselmeden
Aziz Bemarda kadar, birou eski bir kelime oyunuyla bu zm
reye olan kt duygularm ifade etmilerdi: non militia sed malitia (288) valyelik eittir ktlk, valyelik erdemlerinin ni
hai olarak Kilise, bnyesi iine alnmasndan sonra artk hangi ya
zar bu denklemi tekrar etmeye cesaret edebilirdi? Zaten Kilise
nin abalaryla temizlenen kurallara, tamamen manevi meguli
yetlerin damgasn tayan yenileri eklenmiti.
Bylece artk valyeden hem rahipler hem de laikler byk
bir iman beklemekteydiler, (fyle bir iman ki, Philippe Auguste'e
gre, buna sahip olmayan gerek bir efendi adam olamazd.
Her gn le ayinine gitmeli, ama en azndan isteyerek git
meli; Cumalan da oru tutmaldr. Ancak, bu hnstiyan kahra
man z olarak bir sava olarak kalmaktadr. Silahlann kutsanmasyla, hereyden nce onlann daha etkin hale gelmeleri bek
lenmiyor muydu? Dualar bu inanc aklkla ifade etmekteydi
ler. Fakat, bylece kutsanan kl ancak kimse bu klcn
valyenin kiisel veya efendisinin dmanlanna kar ekilmesini
dnmemekteyse de valyeye onu hereyden nce hakl da
valarn hizmetine koysun diye verilmektedir. Daha 10. yzyldaki
kutsamalar biterken bu tema vurgulanmaktayd ki, daha sonra
dinsel edebiyat bunu gelitirecektir. Bylece, eskinin sava iin
sava veya kazan iin sava lksne temel nitelikte bir farkl
lk esi getirlmi olunuyordu. Onu kuanan bu klla, Kutsal Ki
liseyi zellikle putperestlere kar olmak zere, herkese kar sa
vunacakt. Dul kadm, yetimi, fakiri koruyacakt. Bu genel kural
lara laik metinler, valyenin sava srasnda, mahkemelerde ka
mu yaamnda ve gnlk yaamda bal olmak zorunda olduu
davranlara ilikin baz zel kurallar eklemilerdir. rnein, ko(287)
(288)

396

Der Welsche Gast, ed. Rckert, v. 7781-912.

Anselme, Ep. I., col. 1147 S. Bemard, De Laude Novae Militiae, 77,
c. 2.

rumasz kalan rakibi asla ldrmemek; yalan yemine veya bir

ihanete katlmamak eer nlemek mmkn deilse, olay yeri
ni terketmek diye alak gnll bir ekleme yapmaktadr L Ordene de Chevalerie; bir kadna kt tavsiyelerde bulunmamak;
eer mmknse skntl durumlara denlere yardm etmek
gibi.
Birok hile ve iddet ipliiyle dokunan gerek, her zaman bu
lklerin ok uzanda kalmaktadr. Bu duruma amak m
gerekmektedir? Dier yandan, ister toplumsal ahlak asndan,
isterse tamamen hnstiyan ahlak asndan baklsn, acaba bylesine bir deerler listesi biraz ksa gzkmemekte midir? Ancak,
bu sorulara cevap aramak, tarihinin tek grevinin anlamak ol
duu bir yerde, yarglamaya balamak olur. Oysa, bundan daha
nemle kaydedilmesi gereken nokta, Kilisenin kuramclar ve ya
zarlarnn elinden laik indirgeyicilerin ellerine geen valye er
demleri listesi, ayn zamanda endie verici bir klmeye de ma
ruz kalmtr. Chrtien de Troyes allm abartmasyla, Tanr
nn yapt ve emrettii en byk tarikat valyelik tarikatdr
demektedir. Fakat, itiraf etmek gerekir ki, bu yksekten ten gi
riten sonra Chrtienin kitabndaki efendi adam silah kuan
drd gen ocua umut krc bir zayflkta nasihatlar vermek
tedir. yle grnyor ki, bir yzyl sonra IX. Louis'nin sarayn
da soluu duyulacak olan dinsel duygular yerine, Chrtien daha
ok 12. yzyl byk hkdar saraylarnn kibarlk anlayn
yanstmaktadr. Hi kukusuz bu kutsal valyenin (IX . Louis)
yaad dnem ve ortam Guillaume Durant'm derledii Papalk
kaytlarnda ifadesini bulan, dinsel havayla dopdolu ise, bu raslant deildir. O dnemde yaplan ve Chartres ile Reims katedral
lerinin duvar ve ana kaplarn ssleyen tatan valyeler k
Kutsal Tanr, ok Kudretli Baba... ktlerin sularn yok etmek
ve adaleti savunmak iin bu klcn yeryznde kullanlmasna
izin veren sensin; halkn korunmas iin valye tarikatnn ku
rulmasn isteyen sensin; kalbini sadece iyinin emrine veren hiz
metkrn ite burada sz veriyor ki, bu klc veya bir bakasn
kimseye kar haksz yere kullanmayacak, onu sarece doruyu ve
hakly savunmak iin kullanacak demekteydiler.
Bylece, ona lksel bir grev ykleyerek, Kilise bu sava
lar tarikatnn merulatnlmasn tamamlam oluyordu. Buna
bal olarak, iyice rgtlenme yoluna girmi olan bir toplumun
mutlaka gerekli paralarndan biri haline gelen bu tarikat, artk
ancak kl kuanan valyelerin girebildii kapal bir kurulu

397

haline gelmiti. Tann yaradltan sonra- tm doada insanlar

arasnda kademe meydana getirmitir, bir Besanon dinsel
treninde edilen dualardan birinin iinde bu cmle yer almak
tayd. Bunun anlam, stnl zaten duyulan bir toplumsal s
nfn bu durumunun hukuken de dorulammasyd. An kuralc
Ordcne de Chevalerie, rahipler hari en ok ereflendirilmesi ge
reken tabakann nlannki olduunu sylemiyor muydu? Lancelot
Roman, bu tarikatn zayflan huzur iinde tutmak iin nasl
kurulduunu anlattktan sonra, Ordene'ye nazaran ok daha sert
bir tarzda, valyelerin bindikleri atlann, hakl bir tabiyet altn
da tuttuklar halkn simgesi olduunu, o cinsten edebiyatn
allm bir esi olarak gzler nne sermiyor muydu? nk
halkm stne valye binmelidir. Tpk atn mahmuzlanarak,
ona binenin istedii yere gtrlmesi gibi, valye de halk arzu
suna gre yneltmelidir. Daha sonra Raimon Lull valyenin
refahm salad alann adamlarnn yorgunluk ve zdrab
olduunu aklad zaman, hnstiyan dnoesiyle srttn
dnmyordu (289). Soyluluk dncesi eer var olduysa, sa
dece en dar anlamyla bir soylu snfn ortaya kmas iin var
olmutur.

(289)
398

Raimon Lull, op. cit., I., 9. Btn pasaj zel bir tat tamaktadr.

AYIRIM 4
F L SOYLULUUN HUKUK SOYLULUK
HALNE DNM
I. Kl Kuanma ve Soylulatrmamn irilii
Kutsal topraklarda yeni kumlan yerleme alanlarnn korun
mas amacyla 1119da kumlan Temple (Tapnak) Tarikat, giysi,
silah Ve toplumsal mertebe bakmlarndan farkl iki sava kate
gorisi iermekteydi. Yukarda valyeler, aada basit avu
lar. Beyaz pelerinlere karlk boz pelerinler. Hi kuku yok ki bu
farkllama, bu iki kategorinin unsurlarnn farkl toplumsal ta
bakalardan gelmelerinden kaynaklanmaktayd. Ancak, 1130da ka
leme alman en eski Kural bu konuda kesin ve belirli hibir ey
sylememektedir. Bir cins kamu oyu tarafndan belirlenen fiili
yaklamlar bu aamalardan birine veya brne girilmesi konu
sunda karar vermekteydi. Aa yukar bir yzyl sonra ortaya
kan ikinci Kurul, birincisinin tersine tam bir hukuki katlk grimtsndedir. Bir adayn beyaz pelerin giyebilmeye hak kazana
bilmesi iin, tarikata girmeden nce kl kuanm olmas ge
rekmekteydi. Ama bu bile tek bama yeterli deildi. Bunun ya
nnda, valye olu olmak veya babas soyundan valyelerin
bulunmas gerekliydi. Dier bir anlatmla, Kuralva bir baka
blmnde denildii gibi, kibar adam olmak artt. nk, ge
ne metnin belirlediine gre, ancak bu durumdaki bir insan
valye olabilir ve olmalyd. Aslnda bu anlatlanlardan daha da
kat davranlyordu. Tarikata yeni katlanlardan biri valye nite
liini gizleyerek avularn arama katlabilirdi. Bu durum eer
ortaya karsa, soylu hemen prangaya vurulurdu l(290). Bu du(290)

Eski k u ra l: G. Schnrer, Die Ursprngliche Templerregel, 190S

Kuraln Franszcas, H. de Curzon, La Regle du Temple (Soc. de

399

rum. 13. yzyln ortasnda asker rahipler arasnda bile kast gu

ruru nedeniyle, yelerden birinin daha alt bir zmreye katlmas
halinde, hrstiyanlm gerektirdii tevazuya aldrlmadan, yksek
sesle banlabihnesine yol ayordu. 1130'Ia 1250 arasnda ne ol
mutu? Hi bir ey. Veyahut kl kuanmann irsi bir ayrcalk
haline gelmesi.
1
Yasama geleneinin hibir zaman tam anlamyla snmedii
veya yeniden yaam kazand blgelerde, dzenleyici belgeler bu
yeni hukukun snrlarm belirlemilerdi. 1152'de Frdric Barba
ros'a ait bir bar szlemesi, hem kyllere mzrak ve kl ta
may valye silahlan yasaklamakta; hem de sadece, atalar
da valye olanlar meru valye saymaktadr. Gene ayn im
paratora ait olan 1187 tarihli bir szleme ise, kyl ocuklanna
kl kuanmay aka yasaklamaktadr. 1140tan itibaren Si
cilya kral II. Roger; 1234de Aragon kral I. Jacques; 1294'de
Provence kral II. Charles valye snf iine sadece valye o
cuklarnn kabul edilmesi ynnde emirler yaynlamlardr. Fran
sa'da henz bu durum bir yasa konusu deildir. Ama Saint Louis
zamannda kral mahkemesinin tavr kesindir. Ayn ekilde, rf
derlemeleri de bu konuda taviz vermeye yanamamaktadrlar.
Kraln zel ltf olmad taktirde babas veya baba soyundan
bir akrabas zaten valye olmayan -belki o zamanlar belki bi
raz sonra Provence rf ile Cbampagne'n en azndan bir blm
bu soyluluun ana kamndan da intikal edebileceini kabul ede
ceklerdir hi kimse kl kuanamaz. Ayn mantk, Siete Partidas
adn tayan, 1260da kral Bilge lfonso tarafndan yazdrlan,
gerekte daha az ak ama ok kapsaml Kastilya Yasa Derlemesinin de temlini oluturuyora benzemektedir. Bu metinlerin zamansal olarak hemen hemen akmalar ve anlamsal olarak tam
bir uyum iinde olmalar, hem de uluslararas Temple tarikatnn
kurallaryla byk paralellik gstermeleri ok dikkat ekicidir.
Ktadaki nk greceimiz gibi, Ingiltere'yi ayrk tutmak ge
rekir yksek snflarn evrimi temel olarak ayn ritme uymak
tayd (291).
IM ist. de France), c. 431; 445; 449; 448 Hospitalier tarikatnda

(291)

400

19 Eyll 1262 dzenlenmesiyle ortaya kan benzeri davranlar : Dellaville Le Raube, Carttdaire Gnral, c. III., s. 47, c. 19.
Constitutiones, c. I., s. 197, c. 10, s. 451, c. 20 H. Niese, D ie Ge
setzgebung der Norm . Dynastie, s. 67. Marca, Marca Hisp. col.
1430, c. 12 Papon, Histoire Gnrale de Provence, c. III., s. 423
Siete Partidas, Bl; II., c. XXI., 1, Portekiz iin bkz. : Pres tage.

Hkmdarlar ve mahkemeler bu engeli halka kar dik

tikleri zaman, hi kukusuz bir yenilik yaptklarm aa yu
kar hissediyorlard. Kl kuananlarn byk ounluu her zaman
valye ocuklarnn arasndan kmt. Gittike daha tekelci bir
hale gelen bu grubun kansma gre, eski erefin devam ettiril
mesinin tek gvencesi rsilikti. Bylece, silah kuanma kural
ayn zamanda bir yaam kural da oluyordu. 1160lara doru
Roussilonlu Girardm. airi Ey Tanrm iyi sava iin ne k
t dl. Serf ocuundan valye yapyorlar diye ikyet edi
yordu (292). Ancak, bu karmalara kar duyulan honutsuzluk,
bu cinsten olaylarn hi de istisnai olmadklarm kantlamaktay
d. Hibir yasa, hibir rf bu cinsten valye olmalar geersiz klamyordu. Hatta, bunlarn bazen de ordunun oluturulmas iin
gerekli olduu grlyordu. nk, ayn snfsal nyarg nedeniy
le, batan aa donanm olarak atta savamann kl kuanmadan ayrlmas dnlemiyordu. 1302'de Courtrai savann
arefesinde bir svari birlii oluturmak isteyen Flaman prensle
rinin, zenginlikleri sayesinde gerekli donanm salayabilecek olan
baz burjualara kl kuattklar grlmemi miydi? (293)
Uzun zamandan beri fiilen irsi olan ve bu nedenle de birok zor
lua ve skntya gebe olan bu stat, yasal ve salam bir ayrca
lk haline dnt gn, olayn adalar bunun aka bilin
cine varmadlarsa bile, ok byk bir gn olmutur. valye dn
yasnn snrlarnda meydana gelmekte olan derin toplumsal de
iimler de muhakkak ki bu kadar kat nlemler alnmasna kat
kda bulunmulardr.
12.
yzylda yeni bir g domutu. Bu kentsel vatandalk
kurumuydu. Senyrlkleri byk bir istekle satn alan ve kendi
leri veya oullan iin valye nvanm hi reddetmeyen bu zen
gin tccarlarda; kkenden savalar yaam tarzlanna ve zihni
yetlerine tamamen yabanc unsurlan farketmekte gecikmeyecek
ler ve asl daha endie vereni de soylu doumlu olanlar dnda,
kl sanatnn yegne adaylan olan senyrlk subaylan bu ser
vet valyeleri karsnda dtkleri kt duruma are araya
caklard. Piskopos Otton de Freising'in anlattklanndan rendiChivalry : a Series of Studies to Illustrate its Historical Significance
and Civilizing Influence, by Members of Kings, Collge, London. 1928.

s. 143 Fransa iin saylamayacak kadar ok kaynak vardr. Bkz :

Petit-Butailis, L Essor des Etats dOccident, s. 22 vd.
(292) Raimon Lull, op. cit., II I . , 8 Girart de Roussllon, s. 940 vd.
(293) P. Thomas, Textes Historiques sur Lille, c. II., 1936, s. 237.

401

imize gre, k rahat ulalan birey olarak dndkleri kl

kuanmalar karsnda, Kuzey talya'da Alman baronlar bu ola
ya mekanik soylulatrma adn vermiler ve byk tepki gs
termilerdi. Fransa'da da Beaumanoir, sermayelerini topraa ya.
turmakta acele eden yeni tabakalarta itmesi sonucunda, kraln
bir fief'in satn alnmasnn, satn alan zengini bir valyeyle ayn
dzeye kartmyacan ilan etmek zorunda kaln gayet ak
bir ekilde anlatmaktadr. Bunun anlam, bir snf kendini ne ka
dar fazla tehlikede hissederse o kadar fazla kendi iine kapanma
eilimine gireceidir.
Ancak, bu alnan nlemlerin ilke olarak, alamaz engeller
getirdiini dnmekten kanmamz gerekmektedir. Bir gller
snf mutlak anlamda bir irsi kast haline ancak, ykselmeleri ya
amm kural olan yeni glleri aralarndan atarak gelebilir ama,
bu durumda da gnesiz ve susuz kalan bir bitki gibi sararr ve
solar. Feodal dnemin sonunda hukuki dncenin evrimi, sonu
olarak yeni girileri kat bir ekilde yasaklamaktan ok, onlar
denetleme eilimine girmiti. Herbir eski valye bir bakasn
valye yapabilirdi. 13. yzyln sonlarnda Beaumanoir'n hayal et
tii kii hala byle dnyorlard. Hepsi de valye olan bu
kimseler, bir davada rfen bulunmas gereken bir drdnc ki
iye ihtiya duymaktaydlar. Ne yapsnlar? Hemen yoldan geen
ilk kyly evirdiler, ona kl kuattlar ve bardlar: val
ye .olunuz. Ancak, bu anlatlanlar o tarihlerdeki hukuksal du
rumla akmamaktayd. nk, artk eski valyelerin baka bi
rini valye yapma haklan zaten valye soyundan olanlar iin
geerliydi. Eer durum byle deilse, kl kuatma aslnda ge
ne de mmknd. Fakat, artk bunun bir koulu vard. Bu koul
da rfi hkmleri kaldrma ve yasalarla elienleri iptal etme
yetkisine sahip olduu artk herkese kabul edilen kraln, buna
zel bir izin vermesiydi. Kral, artk Beaumanoirn dedii gibi,
yenilik yapabilecek tek otorite haline gelmiti.
Baha nce de grdmz gibi, Saint Louis'den itibaren Fran
sz kral mahkemesinin itihad da bu yndeydi. Daha sonra Capet hanedannn evresinde, adeta balangtan itibaren soylulatrma mektuplar adn alan belgelerle bu izni verme adeti or
taya kmt. nk, birinin valye olmasnn kabul ayn za
manda onun kkten soylular arama katlmasnn kabul an
lamna gelmiyor muydu? Byk bir gelecek vaadeden bu cinsten
belgelere dair ilk rnekler III. veya IV. Philippe zamanna aittir.
Bazen kral sava meydannda baz cesaret gsterilerini, antik bir

402

adete gre dllendirmek iin bu konudaki hakkm kullanrd,

rnein, Mons-en-Pevele savann akamnda Yakkl Philippe
bir kasab byle dllendirmiti (294). Ancak, krallar bu hakla
rn daha ok, uzun sren bir hizmeti veya nde gelen birini dl
lendirmek iin kullanrlard. Bu eylem sadece yeni birinin val
ye yaplmasn deil, ayn zamanda kuaktan kuaa aktanlabile
cek bir kl kuatma yetkisini de yarattndan, bir anda yeni
bir valye soyunun tremesine yol ayordu. Sicilya yasama ve
uygulamas benzeri ilkelerden esinlenmilerdir. .Ispanya'da da
benzeri bir yol izlenmitir. mparatorlukta ise, gerei sylemek
gerekirse Blarbarosun yasalar 'byle bir durumu ngrmemek
tedirler. Ama baka bir taraftan biliyoruz ki, mparator en basit
askeri bile valye yapabilme hakkn kendinde grmekteydi
(295). Byleee kendi koyduu yasalarn kendini balamyaca
inancnda olduunu belirtmi oluyordu. Ayn ekilde Barbaros'
tan sonraki mparatordan itibaren, Sicilya rnei yarm yzyl
dan beri her iki tac da tamakta olan hkmdarlar zerinde
etkisini gstermekten geri kalmamtr. 1250den sonra tek ba
na hkmdar olan IV. Conraddan itibaren Alman mparatorla
rnn mektuplar araclyla, doumlar itibariyle buna layk ol
mayan insanlara, valye klc tama yetkisini tandklar g
rlmektedir.
Muhakkak ki monariler bu tekeli kolayca salayamamlar
dr. Sicilya kral II. Roger della Cava manastr rahibine de bu
hakk tanmak zorunda kalmtr. Fransa'da Beaucire Senechal'lii soylular ve rahipleri 1298de hala acaba ne kadar baary
la? Bilemiyoruz burjualar arasndan serbeste valye yapma
hakkna sahip olduklarn iddia ediyorlard (296). Bu konuda en
gl direnme byk fief sahiplerinden gelmitir. III. Philippe za
mannda kral mahkemesi, kendiliklerinden serilere bunlar
aslnda ok zengin kimselerdi kl kuatan Flandre ve Nevers
kontlarna kar alan bir davaya bakmak zorunda kalmtr. Da
ha sonra Valois hanedan dnemindeki karklklar srasnda,
byk arpalklara sahip prensler bu ayrcala daha az zorlukla
salp kabilmilerdi, imparatorlukta doal olarak, yeni gelenle
re valyelik yolunu ama yetkisi, sonuta birok kimse arasn
da paylalmtr. Bunlar rnein, 1281'den sonra bu yetkiyi eline
(294)
(295)
(296)

Rec. des Hist. de France, c. X X II, s. 18.

Ottan de Freising, Geste, II., 23.
Hist. de Languedoc, t. V III, col. 1747.

403

geiren Strasbourg piskoposu gibi yerel gllerdi (297). Hatta,

talya'da kent belediyeleri 1260da Floransa gibi bu ayrca
la sahip oldular. Ama bu, hkmdar yetkilerinin paralanma
sndan baka birey miydi acaba? nk, engel kaldrma yetki
sini sadece hkmdarlara tanyan ilke henz bozulmadan duru
yordu. Aslnda yeni gelenlerin tavr ok ktyd. nk, fiili bir
durumdan, valye snfnn saflarna kural d yollardan katl
mak iin yararlanyorlard. Soyluluk, geni lde bir g ve ya
am biimi olarak kaldndan, kamu oyu yasaya ramen, kkeni
ne olursa olsun bir askeri fief sahibine, bir krsal senyrlk sa
hibine, at stnde ihtiyarlam bir savaya soylu adn ve kl
kuatma yetkisini esirgemiyordu. Sonra, bu nvan her uzun so
luklu uygulamada olduu gibi, bunlarn aileleri iin de tartl
maz haile gelmiti. Bu durumda merkezi ynetimlerin bu nvanm
ktye kullanlmasn nleme gayretleri, bu hakkn tannmasn
bir parasal bedele balama tavrna dnmtr. Fiili rsiliin hu
kuki rsilik haline dnmesini kendiliinden bir oluum hazrladysa da, bu dnm gerekte salayan, monarik iktidarlarn
salamlam olmas ve bu iktidarlarn toplumsal bir dzen kabul
ettirerek valye tarikatna girileri hem dzenleyebilmi hem
de yaptrma balayabilmi olmalardr. Eer Paris parlamento
su orada olmasayd veya kararlarn uygulatacak gten yoksun
olsayd, kralln en kk soylusunun dahi istedii gibi nvan
datt grlrd. Ebedi olarak ihtiya iinde olan hkmetlerin ellerinde para
reten makine haline dnmeyecek hibir kurum yoktur. K
l kuatma izinleri de bu ortak kadere boyun emekten kurtu
lamadlar. Krallk kaleminde yazlan dier belgeler gibi, kral izin
mektuplar da, baz ender istisnalar dnda, bedava olmaktan
uzaktlar. Hatta bazen kkenlerini hatrlayamayanlar bile, kant
lamak zorunda kalmamak iin belirli bir bedel dyorlard (298).
Ama, valyelii aka ticaret meta haline getiren ilk hkm
dar, yle grlyor ki, Yakkl Philippe'dir. 1302'de Courtrai
bozgunundan sonra kral memurlar lkeyi dolaarak soylulatrma belgelerini satn alacak kimselerle, kral serilerinden z
grlklerini satm almak istiyenleri aratrmlardr. Ancak, bu
uygulamann o andan itibaren Avrupa'da, hatta Fransa'da bile
(297)
(298)

Annal. Colmar, in SS, t. X V II, s. 208, 1, 15.

Barthlmy, D e la Qualification de Chevalier, in Revue Nobiliaire
1868 ve ID., Etude sur les lettres dAnoblissement in Revue Nobi

liaire 1869, s. 205.

404

hemen yaygnlamad ve fazla bir gelir de getirmedii grl

mtr. Daha sonra krallar savonette vilain (kelime kelime
serf iin kokulu sabun demek ama kmseyici bir ifade olarak,
soylu olmayanlarn baz devlet grevlerini satn alma yoluyla
soylu hale gelmelerini belirtmek iin kullanlmaktayd) hzinele
rinin dzenli bir geliri haline getirmeyi renecekler, zengin ver
gi mkellefleri de soyluluun muaf olduu vergileri demekten,
bir kez belli bir miktar deyerek kurtulmay reneceklerdi. Fa
kat, 14. yzyln ortalarna kadar soylularn mali ayrcal devlet
vergisinin kendisi kadar kt tanmlanm olarak kald. Ayrca,
valye evrelerinde de gl olan birlik duygusu hkmdarlar
da kendilerinin bu gruba dahil olduklar bilincine sahiptiler hi
kukusuz, kann saflna hakaret saylan bu vergi muafiyetinden
yararlanacaklarn saysnn artrlmasna pek olanak tanmyor
du. Ancak irsi olarak valye olanlar kapy tam kapamayp, bi
raz aralk brakmlard bu aralk hi kukusuz eskiden oldu
undan ve gelecekte olacandan ok daha zor geilebilen bir ara
lkt. Bunun sonucu olarak en azndan Fransada 14. yzylda
gl bir antisoylu tepkisi patlak vermitir. Bir snfn gl ku
ruluundan Ve birok konudaki tekelciliinden daha iyi saldn
hedefleri dnlebilir miydi? ' Soylu olmayanlarn soylularn
kurulu dzenine kar ihtilali, kyl ayaklanmalar (Jacqueries)
srasnda bu szlerin, o evrelerin adeta resmi slogan haline gel
mi olmas manidardr. Dier yandan, soylulara kar olan ihti
lale katlanlarn nitelikleri de ok anlamldr : Zengin bir burjua
ve iyi kentlerin birincisinin (Paris MAK) ilk belediye bakan
olan Etienne Marcel soylularn yeminli dmanlarndan biri ol
maktayd, XI. Louis veya XIV. Louis zamannda da anti-soylu ha
reketin ban ekenler gene Paris belediye bakanlarydlar. Ger
ekte, 1250lerden 1400'lere kadar olan dnem, toplumsal tabaka
larn en kat bir ekilde hiyerarize olduklan bir dnemdir.
II.

valye Soyundan Olanlarn Ayrcalkl Bir Snf Haline

Getirilmesi

Ancak, bu yeteneklerini daha nce kantlam snflara, kl

kuanma tekelinin tannmas ve baz istisnai ltuflara ulaanlarn
da zaman zaman onlarn iine kabul edilmesi uygulamas, tek ba
na gerekten soylu bir snfn oluturulmas konusunda yeterli
olamamtr. nk, ister yaplsn ister yaplmasn, kl kuan
mann bir temele bal olmas aslnda, soylu snfn istedii ayr
calklarn doumdan gelen safla balanmasyd. Bu yalnzca
405

bir prestij sorunu deildi. valyelere hem tarikat yesi sava

lar, hem de en yksek sava ve danma hizmetleriyle ykl
vassaller olarak tannmakta olan en ncelikli yer, giderek kesin
bir hukuki durum haline geliyordu. 11. yzyln sonundan 13. yz
yln ilk yllarna kadar olan dnemde, ayn kurallar btn Feo
dal Avrupada yanklanmaktaydlar. Bu avantajlardan yararlana
bilmek iin insann nce etkin bir ekilde vassal grevlerini yeri
ne getirmesi gerekmekteydi; at ve silahlan olacakt; ihtiyarlk
yznden yerinden kprdayamaz hale gelinceye kadar, anlnca
askere, at koturmaya, mahkemelere ve senyr toplantlarna ka
tlacakt. Bunlar Katalonya rfleri sylemekteydi. Aynca kl
kuanm olmas da gerekiyordu. Vassal hizmetlerinin genel ola
rak zayflamasnn sonucu olarak, yava yava ilk koul iin srar
edilmekten vaz geildi. Daha yakm tarihlere ait kural metinleri,
bu konuda suskun kalmaktadrlar. Buna karlk, ikinci kural
uzun sre canllm korudu. 1238'de bir aile kural; Gevandandaki La Garde^Guein atosunun kuralna gre, kk oul eer
valye olmu olup da byk oul olamamsa, kn mirasta
ncelii vard. Demek ki bazen bir valye olunun kh ku
anma trenini kararak valye olma ansn yitirme olasl
vard. Bu olaslk aslnda, gen valye adaylarnn bir gl ba
ronun yannda belli bir bekleme sresini geirmelerinden ortaya
kyordu. Hatta, ima yoluyla, bu bekleme sresindeki adaylara
seyis ad taklmt. Eer bu bekleme sresi geleneksel olarak
kabul edilen valye olma .yann stne kadar devam ederse
Flandre ve Hainatda 25, Katalonyada 30 ya ki srebilirdi, o
zaman aday sert bir ekilde kyllerin arasna atlrd (299).
Fakat, zamanla soyun kutsall o kadar n plana kt ki,
bu cins uygulamalar sonsuza kadar devam edemediler. Bunlarn
ortadan kalkmalar aamal oldu. Provenceda 1215de, Normandiya'da da hemen hemen ayn tarihte hala, kl kuanabilen oul
lara baba ocann btn nimetlerini koruma hakk tannyordu.
Eer onun da bir olu olursa, Provence belgelerinin kesin olarak
bildirdiine gre, eer o da bu ayrcalklardan yararlanmak isti
yorsa valyelii kiisel olarak kazanmas gerekiyordu. Bundan
da aydnlatc olan, Almanya'da Oppenheim soylularna verilen
kral belgelerindeki hkmler dizisidir. Ayn haklar nce 1226'da
valyelere, 1269'da valyelere ve valye ocuklarna, 1275de
(299)

406

Usatici Barcin, c. 9 ve 8 Oh. Pore, Etudes Historiques sur le Gvaudon, 1919, s. 62, c. I. Charte de Paix du Hainaut (1200), s. 619.

de valyelere, oullarna ve torunlarna verilmitir (300). Aca

ba yorulmadan btn kuaklar niin saylmtr? Aslmda, silah
larn trensel tarzda devir ve teslimi bir snf sorunu halinde kal
maya devam ediyor, ama gen soylular da her seferinde treni bi
raz daha soluk hale getirme pahasna, bunu geciktirme olanana
sahip olabiliyorlard. Provence kontluk hanedanyla, Barselona
kontlar hanedannda bu trenin bir lm habercisi olarak gr
lerek geciktirilmesine yol aan batl inanla mcadele edilmesi
herkese artc gelmekteydi (301). nk, bu gecikmenin hizmet
iin gerekli olan tehizatm tam anlamyla hazrlanabilmesi iin
gerekli olduunu gren Fransz krallar, Philippe Augusteden Ya
kkl Philippe'e kadar, belli bir sre gemeden valye olunma
mas kuralm valye soyundan olan uyruklarna kabul ettirme
ye uramlard. Ama baaramadlar. Krallk ynetimi cezalarn
toplanmasndan ve devlet hizmetlerinin en fazla deyene veril
mesi uygulamasn bile yrtmekten aciz olmas nedeniyle, kral
lk sonunda ufukta bir sava tehlikesi grndnde, silaha sa
hip olan herkesi askere armaya balamtr.
13.
yzyln son yllarnda evrim hemen her yerde tamam
lanmt. Artk soyluyu yaratan, eski tarikata girme ayinleri ol
mayp, bunu irsi olarak iddia edebilme olanadr. Beaumanoir
bu konuda valye soyundan olan herkese soylu denir diyordu.
1284den biraz sonra Fransz krallarnn yaz brosu tarafndan
valye soyundan, olmayan bir kimseye verilen en eski kl ku
anma izni, bir kalem darbesiyle herhangi bir koul koymadan
bu hakk ele geirebilenin nesebini soylularn her iki veraset
izgisi zerinde (ana ve baba) hak sahibi olduklar ayrcalk, hak
ve muafiyetlerden yararlanr hale getirmitir (302).
III. Soylular Hukuku
Cinsiyet farkllklarndan doan zorluklafm zn verdii l
de hem kibar kadnlar hem de kibar erkekler iin ayn de
recede geerli olan soylu hukuku, lkeden lkeye olduka byk
farkllklar gstermekteydi. Dier yandan, bu hukuk zaman iin
de byk deiimler ' gstererek yava bir sre iinde olumu(300)

Summa de Legibus, in T ardif, c. II., X IV ., 2 F. Benoit, Recueil des

Actes des Comtes de Provence, c. I., Nu. 246. (1235-1238) Guilhierm.pissai sur les Origines de la Noblesse en France au Moyen Age,

(301)
(302)

Annales Colonienses max. in, SS, c. X V II., s. 845.

Barthlmy, op. cit., s. 198.

1902, s. 481, Nu. 5.

407

tur. Burada, 13. yzyl boyunca kendini gsteren en evrensel ni

teliklerini iaret etmekle yetineceiz.
Geleneksel olarak, vassal ba yksek snflara zg bir tabiyet tarzyd. Fakat bu konuda da balangta fiili bir durum olan
bu ba, sonradan hukuka dnmenin bir rneini daha vermi
tir. Daha sonra, insanlar vassal olduklarndan tr soylu saylr
olmulardr. Bunun sonucu olarak ve ilikinin terimlerinin tam
anlamyla ters evrilmesiyle, artk ilke olarak ancak doumdan
soylu olanlar vassal olabilir hale gelmilerdir dier bir deyim
le askeri fief veya zgr fief sahibi olmak. Bu 13. yzyln
ortasna doru hemen herkes tarafndan ve her yerde kabul edi
len bir uygulama haline gelmiti. Ancak, eski ailelerin para ihti
yacnn srekli bir art iine girdii bu ortamda, zengin burjuaIarn ykselii karsnda kural tm katl iinde uygulayabil
mek mmkn olamad. Bu kuraldan sapma, yalnzca zaten pek
fazla dikkat edilmeyen uygulamaya ilikin olarak d eil-ki soy
lular kural sk sk istismar ediyorlard, istisnalar getirilerek
hukuk alannda ortaya kt. Bu istisnalar bazen genel bir dzey
de olabiliyorlard. rnein, soylu anadan ama soylu olmayan ba
badan doan ocuklarn lehine getirilen istisna gibi (303). Ama
istisnalarn byk ounluunu zel olanlar meydana getirmek
teydi. Toplumsal dzen iin birer yara olan bu zel istisnalar
merulatrma yeteneine sahip olan ve bunu asla bedava yapma
yan krallk ynetimi, bir kez daha bu durumda en fazla yarar
salayan unsur oldu. Fief ou zaman bir de senyrlk olduun
dan, bunlarn soylu olmayanlara da satlabilmesi nedeniyle, k
k insanlar zerindeki komuta yetkisi, soylu sfatndan ayrlmak
eilimi iine girmiti. Eer fiefe bal vasaller varsa, bir soylu ol
mayana sat halinde bunlarn durumu ne oluyordu? Eer bu vassaller soyluysalar, topran yeni sahibi olan soylu-olmayanm
bunlardan biat kbul etmesi istenmiyordu. Soylu-olmayan, sadakat
trenleri yaplmadan vergi ve hizmetlerle yetinmeliydi. Dier yan
dan, onun da fief sahibi olarak bir st derecedeki soyluya biat
etmesi dncesi de/hemen reddedilecek kadar sisteme aykr
grlyordu. Eer tren yaplrsa, bu basit bir sadakat yeminiy
le yetinilen bir tren oluyor ve ok fazla eitliki grlen p
me trenine yer verilmiyordu. Bylece, toprak satn alarak o top
ran ykmllklerini de satn alan kt doumlu adamlara,
soylulara has biimsel ilikiler yasaklanm oluyordu.
(303)

408

Beaumanoir, c. II., 1434.

Askeri vasaller ok eskiden beri genel kurallarn dnda ok

zel bir hukuk sistemine tabi olmulard. Dier bamllarn yar
glandklar mahkemelerde yarglanmazlard. Fiefleri dier mal
lar gibi intikal etmezdi. Ailelerinin stats bile durumlarnn
damgasn tard. Askeri fiefleri ellerinde tutanlar bir soylu snf
olarak ortaya knca, fiefe bal bir grevin artk bir aile ile ba
lants kuruldu. Bu noktadaki bir isim deiiklii reticidir. Es
kiden feodal geici yneticilik bu kurumu bu cildin banda
tanmlamtk (304) denilen yerde, Fransada soylu nbet denil
meye baland. zgnln ok eski kurumlann yansmalarndan
salayan bu snf iin doal olduu zere, soylular zel hukuku
da khne bir yapya brnd.
Bunun yannda, soylu snfn stnln olduu kadar, sa
va bir tarikat olma yann vurgulayan baka izgiler de bulun
maktayd. rnein, kanm safln korumak iin bavurulan yol,
ancak kark evilikleri nlemek oluyordu. Ancak, bu kurala yal
nzca ithal mal bir feodalitede Kbrsta ve hiyerarik Alman
yada tam anlamyla uyulabilmitir. nk, daha sonra grecei
miz gibi, soyluluun bizzat kendisinin ar tabakalam olduu
bu lkede sadece en yksek tabaka, eski senyrlk subaylarndan
treyen kk valyeleri dlayarak, kendi iine kapanmay ba
arabilmiti. Avrupann dier blgelerinde zgr insanlarn eski
eitliinin ams, hukukta deilse bile uygulamada evilik kurumunun ileyiinde etkilerini srdrmtr. Buna karlk Avrupann
her yerinde o zamana dein aristokratik zihniyetlerini serf k
kenli adaylar dlayarak kantlam olan byk dinsel cemaat
ler, artk sadece soylular aday olarak kabul etmeye karar ver-
milerdi (305). Gene her yerde, urada biraz nce, burada biraz
sonra, soylunun kiisinin soylu olmayana kar korunduunu
grmekteyiz. Soylu zel bir ceza hukukuna tabidir ve bu huku
kun ngrd cezalar avamnkilere nazaran daha ardr. Ay
rca silah tama hakknn ayrlmaz bir paras olduu dnlen
(304)
(305)

Supra, s. 287.
A. Schulte, Der Adel nd die Deutsche Kirche in Mittetalter, Stutt
gart, ve Ursmer Berlire, Le Recrutement dans les monastres B
ndictins aux X I I I e et X IV e Sicle, adl yazarlarn bu almalar
bu konuda bir ok ders iermektedirler. Fakat kronolojik ve eletirel
ynleri eksiktir. Schulte o konuda "ne dnrse dnsn, kulland
metinlerden Nobiles ve ignobiles kelimelerinin eski kullanm
larnn ok gevek olmas bir yana kelimenin tam anlamyla soy
lularn tekeli her yerde nisbeten yeni bir olaydr. zgr olmayanla
rn kabulne gelince, bu tamamen baka sorunlar kartmaktadr.

409

zel intikam hakknn sadece soylulara has olduuna dair bir ei

lim vardr. Dier yandan, israf nlemek iin kartlan yasalar
da soylulara ayr bir yer ayrlmaktadr. Ayrcaln taycs ola
rak soya atfedilen nem, eski bireysel tantma iaretlerinin de
iiminde kendini gstermitir. valyenin kalkan zerine res
medilen veya bir mhr zerine kazman bu iaretler, zamanla,
bazen fiefle birlikte aktarlan, bazen de aktarlacak bir mal ol
masa bile, irsi hale gelmi olan slale armalar haline dnl
ler. nce, slale gururunun zellikle gl olduu kral veya prens
hanedanlarnda doan bu adet ksa srede en mtevazi soylu slalerine kadar yaylm ve sonunda bu aile armalarnn intikali,
soyluluun zeriide tekel kurduu konulardan bir haline dn
mtr. Nihayet, mali muafiyet konusunda herhangi bir kesinlik
henz belirmemise de, eski vassal devi olan askerlik hizmetinin
en mkemmelinden bir soylu devi haline dnm olmas, is
ter istemez kibar adamlar nakdi ykmllklerden ayrk tut
maya balamtr. Halkn dedii vergilere kar soylular, klla
rnn glgesinde bir smak meydana getirmektedirler.
Doumdan itibaren kazanlan haklarm gc ne olursa olsun,
gene de soyluluk sfatyla uyumayan ilerin yaplmas halinde,
ortadan kalkabiliyorlard. Ancak, soyluluk sfatnn kaybedilmesi
kavram henz tam anlamyla gelitirilmemiti. (lmein, baza
kentler tarafndan soylulara konulan ticaret yapma yasann ne
deni, rakip bir snfn gururunu korumaktan ok, ticaret burjuazisinin hemen hemen tekel kurduu bir alann muhafaza edilmek
istenmesidir. Ama hemen herkese kabul edilen bir olgu, tarm
sal almalarn silahn erefiyle bir uyumazlk meydana getirdi
iydi. Paris parlamentosunun ald bir karara gre, bir valye
kendi rzasyla bir serf iletmesini devralsa bile, tarmsal angar
yalara tabi tutulamazd. Bir Provence emirnamesine gre, Tarla
srmek, apa sallamak, eek srtnda odun tamak gibi eylem
lerin yaplmas, otomatikman valye ayrcalklarn ortadan kal
drmaktadr. Gene Provenceda soylu kadn, ne frnda, ne a
marda, ne de deirmende almayan kadn olarak tanmlan
maktadr (306). Soyluluk bir grevin tekeline sahip olmak ola
rak tanmlanamyordu artk. Silahl sadk adam olma grevi so
na ermi, bu irsi bir stat durumuna dnmt. Artk, belli t
renlerle ve seme yntemleriyle girilen bir snf olmaktan da k(306)

41Q

Olim, c. I., s. 427 (Chamdeleur, 1255) F. Benoit, pas. cit., M. Z.

Isnard, Livre des Privilges de Manosque, 1894, s. 154.

mt. Geriye bir tek, her zamm var olacak olan, yaam biiminin farkll kstas kahyordu.
IV. ngiliz stisnas
ngilterede vassalite ve valyelik kurumlan tamamen ithal
mal olduklarndan^ fiili soyluluun evrimi balangta hemen he
men ktadaki izgiyi izledi. Ama, 13. yzyldan itibaren bu izgi
ler olduka farkl bir ynde sapma gsterdiler.
Bir ada krallnn gerekten ok gl efendileri olan Norman, sonra da Anjou'lu krallar, bu lkenin hereyden nce ken
dilerine mparatorluk lklerinin gerekletirilmesi iin gereken
aralan salayacam dnyorlar ve bu amala da askeri y
kmll son snrna kadar zrluyorlard. Bu niyetlerini ger
ekletirmek iin ngiltere krallar, birbirleriyle rekabet halinde
olan iki ayn aa ait iki ilkeyi birlikte uyguladlar. Bunlar tm
zgrlerin kitlesel olarak askere alnmalar ve vasallerden zel
letirilmi askeri hizmetlerin talep edilmesiydi. 1180 veya 1181'den
itibaren II. Henri'nin nce ktadaki topraklarnda sonra da tngilteredeki uyruklarm, durumlarna uygun silah salamakla y
kml tuttuu grlmektedir. ngiliz kral mahkemesi dier
ykmllklerle birlikte, bir fief sahibinden beklenenleri de be
lirlemekteydi. Bu belgede kl kuanmadan hi sz edilmemek
tedir. Ancak, bildiimiz gibi, bu tren valyenin kendini donat
masnn emin bir garantisi olarak grlyordu. Bylece 1224 ve
1234'de III. Henri her fief sahibinin kl kuanma treninden
gecikmeden gemesini, ordusunun selameti asndan akllca
bir nlem olarak, zorunlu hale getirmiti. En azndan bu ikinci
emirnameyle getirilen kstlamayd biat. dorudan krala edil
mise, kl kuanma mutlaka zorunluydu.
Buraya kadar anlattmz nlemler iinde, gerei sylemek
gerekirse, ayn dnemdeki Capet'lerin uygulamasndan farkl birey yoktur. Ancak, gl ynetsel geleneklere sahip olan Ingiliz
hkmetinin, eskinin fief karl askerlik hizmeti fkurumunun
mahkm olduu artan yetersizliin farknda olmamas mmkn
myd? Birok fief paralanmt. Dier birou da srekli yeni
lenen saymlarda, yetersiz olma niteliklerini ortaya koyuyorlard.
Nihayet, fieflerin toplam says snrlanmt. Bu durumda asker
lik hizmetini ve buna bal olarak donanm salama ykmll
n daha salam bir geree, yani nitelii ne olursa olsun, top

411

rak cinsinden servete balamak daha mantkl deil miydi? Za

ten, bu l. Henrinin lS'de feodal rgtlenmenin Ingilteredeki
kadar dzenli olmad ktadaki topraklan ile Normandiyada
yerletirmek istedii ilkeydi. Bu ilkenin adada uygulanmasna,
ayrntlarn anlatmann pek fazla gerekli olmad ekonomik ks
taslar kullanlarak, 1254'den itibaren baland. Fakat, II. Henri
belirli bir silahl g salayabilmek iin ncelikle, yerleik gele
nee uygun olarak, belli miktarda zgr toprak tasarruf eden her
kesi kl kuanma zorunluu altna soktu. Bu nlem, baz ita
atsizlikler gznne almdiida, hzineye krl ceza olanaklan
salayacak nitelikteydi.
Ancak, ngiltere de dahil, hibir devlet aygt henz bu ap
ta yasaklamalar kesinlikle izleyebilecek gte deildi. Bylece, 13.
yzyln sonundan 14. yzyln bana kadar geen srede, bunlar
fiilen uygulanamaz hale geldiler. Bunlardan vazgemek gereki
yordu. Bunun sonucu olarak, valyelik treni, ktada olduu gi
bi nce daha seyrek uyguland, sonra da khnemekte olan bir
gsteri tr olarak bir kelere atld. Fakat, kralln anlatlan
bu siyasetinden -kanlmaz olarak bu siyasetin bir yan rn
olarak fief ticaretine herhangi bir engel konulamamasn da ek
lemek gerekmektedir k ciddi bir sonu ortaya kt. Ingilte
rede ykmllklerin saptanmasnn bit arac olarak zorlanan
kl kuanma uygulamas artk rsilie dayal bir soylu snfinm lumasmm merkezi olamyacakt.
Gerekte bu snf, kelimenin Fransa veya Almanyada kazan
d anlam iinde Ingilterede hibir zaman damayacaktr. Or
ta a Ingilteresi bir soylu snfa sahip Olamamtr. Bundan, z
gr insanlar kitlesi iinde z olarak stnlk salam hibir
grubun, ayr bir hukuka sahip olarak bunu kah yoluyla intikal et
tirememesini anlamak gerekmektedir. Grn olarak, artc
bir eitlik! Ama, olgularn derinine inilince, gerekte ok fazla hiterarize olmu bir , toplum grnmektedir. Aslnda,, tersine bir
gelime olarak, diejr her yerde soylular saylar gittike artan
bir zgrler kitlesi zerinde ykselirlerken, Ingiltere'de serflik
kavram, kyllerin ounluunu bu leke ile damgalayacak ka
dar geniletilmiti, Ingilterede basit freeeman (zgr adam) ki
bar adamdan hukuken farkl deildi ama, freemen'in bizzat ken
disi bir oligari meydana getirmektedir.
Ama, bu sylenenlerin anlam, Manm tesinde, Avrupann
dier yerlerinde olduu kadar gl bir aristokrasinin olmad
deildir. Tersine, Ingiliz aristokrasisi-kyl topraklar tamamen

412

insafna kalm olduundan, belki de ok fazla glyd. Bu aris

tokrasi, senyrlk sahijpileri, savalar veya sava efleri* Ikral
memurlar ve kraln dier krallklar ve kontluklar nezdindeki
temsilcilerinden olumaktayd. Btn bu insanlarn yaam biimi
avam niteliindeki zgr insanlarnkinden byk apta farkl g
rntdeydi. Aristokrasinin zirvesinde kont ve baronlann dar
emberi bulunmaktayd. Bu ulu grubun karlarn gzeten olduk
a belirli ayrcalklar, gerei sylemek gerekirse 13. yzyl bo
yunca oluturulmaya balanmt. Ama bunlar adeta tamamen
sembolik veya siyasal nitelikteydiler. Bu ayrcalklar zellikle, li
yakat fiefi olan erefe bal olarak, ancak byk oula intikal
edebilmekteydiler. ngilteredeki kibar adamlar snf, btn
iinde ele alndnda, tek kelimeyle hukuki olmaktan daha ok
toplumsal bir snft. ktidar ve gelirin ou zaman miras b
raklabilir nesneler olmalar, ktada olduu gibi kan prestijinin
gl bir ekilde hissedilmesi gibi nedenlerden tr, bu cema
atin uzun sre herkese ak olarak kalmas beklenemezdi. 13. yz
ylda toprak cinsinden servete sahip olmak, kl kuanmaya izin
verilmesi, hatta insanlarn buna zorlanmas iin yeterli bir nitelik
olarak grlmt. Bir buuk yzyl sonra her zaman geerli
olan zgr tasarruf ilkesine bal olarak bu snfa girebilecekle
ri seme hakk, kontluklarda Toprak Kurulunun yelerine ge
miti. Bu yeler de kontluk valyeleri gibi ok anlaml bir ad
la anlmaktaydlar. Bunlar byk bir olaslkla balangta, kl
kuanan valyeler arasndan seilmiler ve sonra da bunlara
Orta an sonuna kadar aile armalarn, intikal ettirmenin tekeli
tannmt. Ancak bylesine kstlamalar, yeteri kadar g ve ser
vet kazanan ailelerin de bu cinsten irsi amblemlere sahip olmala
rn engelleyebilecek gte olmamlardr (307). Bu dnemdeki
ngiltere'de soylulatrma mektuplarna rastlanmamaktadr. (h
tiya iindeki Stuart hanedannn baronluklar ihdas, Fransz usul
lerinin ge bir taklidinden baka birey deildir). nk ngilte
renin buna ihtiyac yoktu. Fiili durum ihtiyac karlamaktayd.
nsanlar zerinde asl iktidar salayan, gereklere her zaman
yakn bir konumda durmak, ar snrlandrlm snflar he
zaman tehdit eden fel tehlikesinden ngiliz aristokrasisisi koru
mu ve hi kukusuz yzyllar boyunca gl bir snf olarak kal
masn salamtr.
(307)

B kz.: E. ve A. G. Porritt, The Unreformed House of Commons, 1909,

c. I, s. 122.

413

AYIRIM

SOYLULUK NDE SINIF FARKLARI

I. ktidar ve Mertebe Hiyerarisi

Askeri olma nitelii ve yaam tarz bakmndan karakteristik
zellikler gstermekte olan, nce fiili sonra da hukuki olarak bir
snf olan soylular, bir eitler topluluu meydana getirmekten ok
uzaktlar. ok derin servet, iktidar ve bunlara bal olan prestij
farklar onlarn arasnda gerek bir hiyerarinin olumasna yol
amt. Balangta bir kan dzeyinde az veya ok ifade edilen
bu durum daha sonra, nce rf, sonra da yasayla saptanmtr.
Vassal ykmllklerinin henz tm geerliliklerini koru
duklar dnemde bile, biatlerin derecelendirilmesi bu snflandr
mann ilkesi olarak kullanlmaktayd. En alt mertebede vavasseur1er yani baka bir vassalin vassalleri olanlar ( vassus vassorwn)
bulunmaktayd. Bunlar, artk hibir savann senyr olmayan
en alt derecedeki vasallerdi. Bu kelime Roman dilinin konuuldu
u lkelerde en kesin anlamyla alnmaktayd. Komuta etmemek
veya sadece ekmek kemirenlere komuta etmek, yalnzca ok
dk dzeyden bir iktidara hak kazandrmaktayd. Uygulamada
bu hukuksal stat hemen her zaman en mtevazisinden bir ser
vet sahibi olmak ve maceraya atlmaktan baka kar olmayan
ihtiya iinde bir krsal beyefendi yaamyla akmaktayd.
Chrtien de Troyes'nn canlandrd Erec Romann kadn kah
ramannn babas tipinde bunu grmek mmkndr : evi ok
fakirdi. Veyahut, Gaydon iirinde canlandrlan vavasseur tipi ;
kyl grnl, saf, ihtiya iindeki evinden kam ve kl dar

415

beleri ile ganimet peine dm bir Robert Guiscard; bir Bert

rand de Bornun dilencilikleri; Ayrca, bir Provence belge derle
mesinde gzler nne serilen, fief olarak sadece bir tarlaya
( mansus: 530 dnm MAK) yani bir baml kyl iletmesi ka
dar topraa sahip valyeler. Bazen de bu drmdakilere bekr
yani gen adam denilmekteydi. nk, birok gen adam henz
topraa yerletirilmedikleri gibi, ok kt donanmlara da sahip
tiler. Ancak, bu durum bazen geici olabildii gibi, bazen ok uzun
sreli olabiliyor, hatta yaam boyu srebiliyordu (308).
Bir soylu baka soylularn nderi olduu andan itibaren, iti
barnn arttm gryordu. Tokat atlan, hapse sokulan veya e
itli ekillerde kt muameleye maruz kalan valyeye denecek
tazminatlar saydktan sonra, Barselona rfleri ama eer kendi
'eref' topra zerine yerlemi iki dier valyesi, bir tane de
evde besledii varsa, bu tazminat iki katma rkar demektedir
(309). Eer bu valye,' bayrann altnda yeteri kadar sadk
adam toplayabiliyorsa, buna banneret (ayr birlik oluturacak ka
dar adam olan fief sahibi) deniliyordu. Eer feodal hiyerarinin
basamaklar stnde onu kraldan veya prensten ayran bir basa
mak yoksa ve onlara dorudan bait ediyorsa, o zaman bu valye
lere captal veya baron ad verilmekteydi.
Germanik dillerden gelen baron kelimesi, nce baml adam
anlamna gelirken, sonradan vassali ifade eder hale gebriitir.
Zaten imann bir senyre balam olmak onun adam haline gel
mek deil miydi? Daha sonra da byk eflerin balca vassallerine baron adnn verilmesi adet olmutur. Bu kavray iinde,
kelime ayn grup iindeki vassallere gre, ancak nisbi bir stn
lk belirlemekteydi. Chester piskoposu veya Belleme Sireinin de
kralnkiler gibi kendi baronlar vard. Ama gller iinde en g
l olan, kralln balca fief sahipleri, gndelik dilde ksaca ba
ron kelimesiyle anlyorlard.
Hemen hemen baron'un eanlamls Baz metinlerde fiilen
tam karl olarak kullanlmtr ama balangtan itibaren
daha kesin bir hukuksal ierii olan pair (kraln en byk vassaIini ifade etmek iin ortaya kan bir kelime) kelimesi daha ok
hukuksal kurumlarm terminolojisine ait bir terim olmiaktayd.
(308), Provence iin Kiener, op cit., s. 107 Bekrlar hakknda; E. F.
Jacob, Studies in the Period of Baronial Reform, 1925 (Oxford Stu
dies in Social and Legal History, V II), 127 vd.
(309) Usatici, c. 6.

416

Vassalin en deerli ayrcalklarndan biri, ancak senyriinn mah

kemesinde efendinin dier vassalleri tarafndan yarglanmakt.
Ban benzerliinden kaynaklanan eitlik sonucu, bylece pair m
kaderi pair tarafndan belirlenmekteydi. Ama, ayn efendiden
dorudan fief alm kimseler arasnda iktidar ve tbar olarak ok
farkl kimseler bulunmaktayd. Acaba biatlerin eitlii varsaym
altnda, ayn efendiden toprak alanlarn en fakiri ve gsznn,
vassalleriyle ayri bir birlik (banneret) oluturabilecek kadar g
l soylunun, mahkemede verdii karara boyun emesini bekleme
si mmkn myd? Bir kez daha, bir hukuksal durumun sonu
lar daha somut dzeydeki gereklerle elimekteydi. Bylece faz
la ge kalmadan, birok yerde ayn efendinin balca fief sahip
lerinin toplanarak, gerekten kendileriyle itibar bakmndan ede
er bir vassali yarglamalar yoluna gidildi. Gene bylece pair
(artk edeer anlamna gelmektedir)'lerin says, ounlukla ge
leneksel veya mistik bir sayyla snrlandrld. rnein, Karolenj
dnemi blge mahkemelerindeki yarg-says olan yedi; veya ha
varilerin says olan oniki gibi. Bu sayyla snrlandrlm ede
erler mahkemelerinden orta byklkteki senyrlklerde r
nein Mont-Saint-Midel rahiplerininki gibi olduu gibi, Flandre gibi byk prensliklerde de vard. Efsaneye gre, Fransa'nn
btn edeerleri, Havariler saysnda olarak, Charlemagne'n
etrafnda toplanmlard.
Fakat, bu saylanlarn dnda Byk aristokratlan ifade et
mek iin iktidar ve zenginliin altn izmekle daha ok megul
olan kroniki veya airlerin azlarn baka adlar doldurmak
tayd: Magnat (ulu), poestatz (gl, muktedir), dememe
(efendi) kelimeleri onlara gre valye snfna gerek anlamyla
egemen olan en byk feodallerdi. nk, soyluluk iindeki mer
tebe farkllklan ok keskindi. Katalonya rflerine gre, eer bir
valye bir baka valyeye ktlk ederse, ve eer sulu kurban
dan daha stmse, ondan suu ortadan kaldracak biat iste
nemezdi (310). Cid iirinde kahramann damatlar bir kont soyun
dan km olduklarndan, basit bir valyenin kzlaryla evlen
mi olmalarn uyumsuz evilik (snfsal adan) saymaktadr
lar. Yalvarsalar dahi onlar cariye bile olarak almamalydk. Kol
larmzda uyuyacak kadar bizimle eit deiller demektedir bu
damatlar. Ayn ynde, ama bakan asndan ters bir iliki olarak,
Pikardiya'l fakir valye Robert de Clarynin IV. Hal Seferi'( 310)

Ibid, e. 6.

417

ne ilikin anlan, uzun sre beslenen ac kinlerin yanksn koru

maktadr. Ordunun alt tabakas (le commm de VOst) yksek
adamlara (li hauts hommes), zengin adamlara (li rehes hommes)
ve baronlara (li barons, bunlar Orta a Franszcas olup, bu
gnk ekillerinden ok farkl olduklanndan orijinalleri de veril
di MAK) byk kin duymaktadr.
Netlik ve hiyerari dnemi olan 13. yzylda, o zamana ka
dar tanmlanm olmaktan ok, canl bir ekilde hissedilmi olu
nan bu farkllklarn sistematik ve salam bir ekilde belirlenme
si gerektii kavrayna ulald. Bu doal olarak her zaman, es
nek kalan gereklere katlklar yznden uyum gstermekte zor
luk eken hukukular katnda olmad. Burada ulusal evrimler
arasmda olduka byk olan farkllklar incelemeyeceiz. Her
zamanki gibi en karakteristik rneklerle, oluumu aklamaya a
lacaz.
ngiltere'de eski bir feodal grev olan, senyrn yapt top
lantya vassallerin katlma zorunluluundan aristokrasi, bir y
netim arac oluturmasn bilmitir. Baron kelimesi, kraln B
yk Kuruluxa arlan balca vassallerini ifade etmeye devam
etmitir. Bu fiili durum bir sre sonra, irsi bir zellik haline do
ru dnmeye balamtr. Bu insanlar artk, kendilerini topra
n edeerlileri olarak ifade etmekten zevk almaya balamlar
d. Sonunda, bu sfatn sadece kendileri iin kullanlmasn res
men kabul ettirdiler (311).
Fransa'da ise tersine, bu iki terim giderek hzlanan bir biim
de birbirlerinden uzaklamlardr. Bu lkede vavasseur ve ba
ronlardan sz edilmekten vazgeilmemiti Ama bu, basit bir ser
vet ve itibar farkm belirtmek iin, gndelik dilde yaplan bir ay
rmd. Vassal bann gerilemesi, biatlerin hiyerarisinden kar
labilecek bir kstasn kullanlmasn engellemekteydi. Ancak, bu
iki stat arama daha kesin bir snr izebilmek amacyla, teknis
yenler hukuki yetkilere bakarak bir kstas oluturmay dnd
ler. Yksek yarg yetkisine sahip olmak, baronluu dierlerinden
ayrd. Vavasseurn fiefi ise artk sadece aa ve orta yarg yet
kisinden bakasna sahip deildi. Bu anlamda -ama gndelik dil
bu ayrma pek itibar etmedi Fransa'da birok baron vard..
Ama, buna karlk da ok az edeerli vard. nk, destan
sal efsane 12 saysnn kabuln tevik ediyor ve bundan yararla(311)'

418

F. Tout, Chapters in administrative History, c. III., s. 136 vd.

nan Capet hanedannn alt en byk vassali, doruda krala

bal bapiskoposluk ve piskoposluklardan en gl alt tanesiy
le, bu unvannn tekelini elde tutmak konusunda anlamlard
ama bu aralarnda dier konulardaki rekabetin kaldrld an
lamna gelmiyordu. Ama, bu tekele bal olarak, daha maddi
ayrcalklar elde etme ynndeki abalan pek fazla baanl ola
mad. Sadece kendi aralannda yarglanma hakk bile, ancak mah
kemede resmi bir kral grevlisinin bulunmas kouluyla kabul edi
lebildi. Bunlar ok az saydaydlar, stelik yerel prensler olarak
karlan yksek baronlarla, hatta bizzat kralln karlaryla e
limekteydi. Bu nedenlerle, karlann tekel haline dntrmek
iin unvanlarndan yararlanmalan pek fazla birey getirmedi ve
nvanlannn, gsteri etkisinden fazla bir nemi ortaya kmad.
Aynca, ilk edeerlilerin laik olan alt tanesinden tanesinin
slaleleri zaman iinde sndler. Zaten kral da Fransa kralln
kurmak iin, s olarak dorudan kendi mal olan topraklara d
nnce 1297den itibaren, dorudan kendi otoritesine bal yeni
edeerliler yaratt (312). Soyluluun kendiliinden olutuu
an yerine artkk, Devletin toplumsal basamaklarn yukarsn
dan aasna mertebeleri saptamak veya deitirmek hakkn ele
geirdii dnem balamt.
tibar nvanlarnn Fransa'ya verdii ders de ayn ynde ol
mutur. Her zaman kontlar birka kontluun komutasn elle
rinde tutan dk veya markilerle birlikte gllerin ilk srala
rnda yer almlard. Onlarn yannda, Gneyde com iors ad ve
rilen slalelerin yeleri de nde gelmekteydiler. Fakat, /Frank
terminolojisinden kaynaklanan bu deyimler balangta iyice ta
nmlanm komuta yetkilerini belirtmekteydiler. Bunlar yalnzca
o zamanlar kamu grevi karl olan, sonradan fiefe dnen,
Karolenj dnemi ereflerini ellerinde tutanlar iin kullanlan
nvanlard. Eer erkenden baz ktye kullanmalar meydana gel
diyse de, bunlar zellikle gcn kullanlmas srasnda ortaya
kmlard. Doal olarak, kelimenin kendisi de bir sre sonra,
nesnesinin bana gelen kaderi izlemitir. Ancak, yava yava, ile
ride greceimiz gibi, kontluk haklan toplam paralanarak, zel
ieriinin tmn yitirmitir. eitli kontluklar ellerinde tutan
lar, eski yneticilerden devraldklan birok hakka sahip olmakla
(312)

Britanya dknn tarafndan olarak, Dom Morice, Histoire de Bretagne, c. I., col. 1122. Edeerlerin talepleri iin, Petit-DutailLis,
op. cit., s. 26647.

419

birlikte, bunlarn say ve nitelii bir kontluktan dierine byk

farkllklar gsterdiinden, kontlar bu haklarn tekeline nadiren
sahip olabiliyorlard. Bylece, kontluk ile belirli haklarn iktisab
arasndaki iliki kopmu oluyordu. Kelime artk yalnzca, ok b
yk g ve zenginlikleri belirtmek iin kullanlr hale geldi. By
lece bu kelimenin sadece eski Karolenj merkez grevlilerinin yet
kilerini ellerine geirenleri ifade etmek zere kullanlmas iin
hibir neden kalmamt. En ge 1338den itibaren krallar kont
nvan verme yetkisini tekellerine aldlar (313). Bylece, dili iti
bariyle khnemi ama zihniyet olarak yeni bir itibar sralamas
balyordu ki, bu ileride karmak bir nitelik kazanacaktr.
Ancak, burada iyice anlalmas gereken bir nokta, itibar ve
bazen de ayrcalklardaki bu derecelenmenin, Fransz soyluluu
iinde bir smf birlii bilincinin derin bir ekilde duyulmasn
salamadyd. zgr adamlannkinden ayn bir soylu hukuku
nun var olmad ngilterenin karsnda 13. yzyl Fransas hi
yerarik bir toplum manzaras gstermekteyse de, bu zel soylu
hukuku, genel olarak valye saylan herkese uygulanmaktayd.
Almanya'daki gelimenin yn ise tamamen farkl olmutur.
Balang noktasnda tamamen Alman feodalitesine zg bir
zellik yer almaktadr. ok erken tarihlerden itibaren, belli bir
toplumsal dzeyde olan bir kimsenin, kendinden daha aa d
zeydeki birinden fief kabul etmesi, mertebesinin drlmesi iin
bir neden olarak kabul ediliyordu. Baka bir anlatmla, insanla
rn dereeleni biimi, onlarn niteliklerini de sabitletiriyor ve
bu durum daha nceden var olan bir snfsal yap modeline gre
ekilleniyordu. Bu valye kalkanlarnn (aile armas anlamn
da MAK) kat bir ekilde saptanm olmasna uygulamada her
zaman uyulmadysa da, byle bir kstlamann varl, vassal ba
larn belli bir ekinceyle kabullenmi olan bir toplumun, bu uy
gulamann kkl b ir ekilde yerlemi geleneksel hiyerariyi boz
masna izin vermek istemediini belirlemekteydi. Bu durumda ge
reken, hiyerariyi oluturmaktan ok, zaten var olan hiyerarinin
derecelerini saptamakt. Laik aristokrasinin zirvesine birinciler
Frsten ad verilenlerin yerletirilmesine kimsenin itiraz yoktu.
Latince metinler bunlar prinipes olarak eviriyorlard. Buna
bal olarak, Franszcada da builar prens kelimesiyle ifade et
mek alkanl ortaya kt. Burada da gene karakteristik bir
(3:13)

420

Borelli de Serres, Recherches sur Divers Services Publics, c. III.,

1909, s. 276.

izgi ortaya kmakta ve kstas tamamen feodal ilikilerden kay

naklanmamaktadr. nk, bu unvann balangtaki kullanm,
temlik bu balk altnda, dk veya piskopos gibi daha alt dzey
de kimselere de yaplsa, yani kraln dorudan vassali de olun
masa, kontluk yetkisine sahip fiefleri ifade ediyordu. Karolenj
damgasnn ok canl bir biimde hissedildii bu imparatorlukta,
kont ona bu nvan veren kim olursa olsun, unvannn anlamndan
tr, grevini merkez adna yapyor saylyordu. Bylece tanmla
nan prensler kraln seildii kurullarn yeleri olmaktaydlar.
Ancak, 12. yzyln ortasna doru byk yerel eflerin gc
artarken, ayn zamanda Alman kurumlannm gerekten feodal bir
zihniyetle etkilenmesi sonucu, mertebelerin snrlan byk apta
yer deitirmeye balamtr. ki defa anlaml bir kstlama ile ar
tk prens nvan sadece kraln dorudan vassallerini ifade eder
ynde kullanlmaya balanm, aynca bunlarn hepsi de bu un
vandan yararlanamam, ilerinden ancak birden fazla kontlua
komuta etme yetkisine sahip olanlar bu ekici iinvan tekellerine
almlardr. Dier yandan, bu birinci derecede kodamanlar, kili
seye mensup benzerleriyle birlikte hkmdar seme yetkisine sa
hiptiler. Bu yetkileri, ikinci bir kopmann meydana gelip de, se
iciliin irsi hale gelmesiyle daha kk bir grubun bu ayrcal
ele geirmesine kadar srd. Laik prenslerin oluturduu yeni s
nf seiciler dahil nihai olarak kraln ve kilise prenslerinin ar
kasndan bunlar piskopos ve byk manastrlarn barahipleri
olup, dorudan krala tabiydiler kalkan armalannm nc
derecesini meydana getirdiler. Burada da, gerei sylemek gere
kirse, eitsizlik pek fazla ileriye gitmiyor, zellikle mertebeler
aras evliliin kolayl nedeniyle, soyluluun bir i birlii ortaya
kyordu. Ancak, sonuncu basamakta yer alan bir valyelik mer
tebesini bundan ayrk tutmak gerekmektedir, nk bunlar top
lumsal tabaka olarak deilse bile hukuki bir grup olarak Alman
toplumunun kendine zg hiyerarisinin tipik bir rneini olu
turan serf valyeler veya ministeriaV\erir.
i

II. avular ve Serf valyeler

Bir gl hizmetkrlar olmadan yaayamaz muavinleri olma
dan emredemez. En mtevazi krsal senyrlkte bile, reserve'in i
letilmesini ynetmek, angaryalar dzenlemek ve icrasn denetle
mek, dentileri toplamak ve baml kyllerin dzenli yaama
larn gzetmek zere, efendinin bir temsilcisinin bulunmas ge

421

rekmektedir. ou zaman bu muhtar, bu bayie, bu bauermeister, bu reeve de kendi muavinlerine sahip olmaktayd. Ger
ei sylemek gerekirse, bu kadar basit grevlerin baml kyl
ler arasnda dnml olarak yerine getirilebilecei, hatta bun
larn kendi aralarndan birini bu greve geici olarak seebile
cekleri dnlebilir. Zaten ngilterede de sklkla byle yapl
mtr. Ktada da bu grevler doal olduu zere, kyller tara
fndan yerine getirilmekte ve bunlar hemen hibir zaman srekli,
cretlendirilmi ve dorudan senyrn atamasna bal bir i ola
rak grlmemitir. Dier yandan, kk krsal senyr, baronun ,
da yapt gibi, servetine ve mertebesine gre deien sayda,
uak, avlumm eski iliklerine balanm iiler, adamlar ve evi
ynetmekte yardmc olan subaylardan meydana gelen kk bir
dnyayla kendini evrelemekteydi. Bu cins hizmetler erefli
valye ykmllklerinin iine girmediklerinden, gndelik dilde
bunlar birbirinden ayrmak iin sahip olunan kelime haznesi ok
snrlyd. Birok hizmeti yerine getiren zenaatkrlar, haberciler,
toprak yneticileri, personel yneticileri, yani efendinin yakn
evresinde bulunan tm hizmetkrlar ifade etmek iin bir tek
kelime vard: Franszcada avu, Almancada dienstmamter
( 314)'.

Olaan olarak, bu gibi grevlileri cretlendirme yntemi ola

rak iki tane yol bulunmaktayd: Bunlar ya grevlinin efendi ta
rafndan beslenmesi, ya da geimlik toprak verilmesiydi. Gerek
te, bylesine bir sorun krsal avular iin ortaya kmyordu.
Bunlar, hem bizzat kyl olmalarndan hem de grevlerinden t
r, gebe senyrlerinden uzakta olduklarndan, tanm gerei ge
imlik toprak tasarruf etmekteydiler. En azndan balangta, on
lara verilen fiefler, evrelerindeki baml kyl iletmelerin
den, avuun grevlerinin niteliinden tr baz denti ve angar
ya baklklaryla ayrlmaktayd. Kyllerden alman dentinin
belli bir yzdesi de cretlerini tamamlamak zere onlara brakl
maktayd. Evde besleme usul ise, ev zenaatkrlar ile ev subay
larna ok daha uygun dmekteydi. Ancak, vassallerin ounu
topraa yerletirme ynnde gelien eilim, alt dzeydeki hiz
metlileri de kapsamna almaktayd. Bu cinsten birok hizmetli,
(314)

422

Bu paragraf iin gereken kaynaklar bibliografyada yer alan kitaplar

da avular ve avuluk bal altnda bulunabilir (Bunlara Roth
von Schreckenstein, Die Ritterwrde und der Ritterstand..., eklene
bilir) Dipnotlar en aza indirmem anlayla karlanacaktr.

erkenden fieflendiler. Ancak, bu durum onlar gene de efendi

lerinden yiyecek veya elbise gibi eyleri istemekten abkoyamyordu.
Hr kategoriden avularn ou serf kkenliydiler. Bu konu
daki gelenek ok eskilere uzanmaktayd. Hemen her zaman kle
ler, evlerde gven gerektiren grevlere getirilmilerdi. Bunlarn bir
blm de, daha nce grdmz gibi, Frank dneminde vassa
lit saflarna kaymlard. Fakat, zellikle kiisel ve irsi baml
lk ilikileri geliip de artk bunlar serflik ad altnda bir katego
ri olarak ortaya ktktan sonra, senyrn, tekelini vassallerine
ayrmad, grevleri bunlara vermesi olaand. Bunlarn statle
rinin dkl, ban gc, doumdan itibaren girdikleri boyun
duruu krma gcne sahip olmamalar gibi nedenlerden tr,
efendilerine zgr bir insandan ok daha fazla itaat gsterecek
leri kesindi. Eer serf kkenli yneticiler bir kez daha belirte
lim, bu toplum deimez kural cinsinden herhangi birey tan
mamtr senyrlk yneticilerinin tamamn meydana getirmedilerse de, birinci feodal a boyunca artan nemleri her trl
kukunun dndadr.
Chartres'daki Saint-Pre rahipleri tarafndan nce kreki
olarak kullanlan biri daha sonra kilerci olmak iin adayln
koymutu. Bu konuda, bu bilgiyi aktardmz o dneme ait belge
daha yukarya kmak istedi demektedir. Bu -sz, tm safl
iinde son derece byk bir gzlem olana vermektedir. Ortakla
a bir efendiye hizmet etmenin birletirdii, ayrca ounun serf
sfatyla lekelendii avular dnyas, sadece kark bir ortam
deil, ayn zamanda ve gittike artan bir ekilde hiyerarik
hale gelmekte olan bir topluluktu. avulara verilen grevler o
kadar deiik niteliklerde olmaktaydlar ki, bunlarn bir sre son
ra yaam tarz ve itibar skalalarmda byk eitsizliklere yol a
mamalar olanakszd. Hi kukusuz, bu cinsten grevler karl
nda ulalabilecek diizey, byk apta her zel durum iin, gru
bun rfne, frsatlara ve avuun kiisel becerisine balyd. An
cak genel olarak temel gelime izgisi; bir yandan ky muh
tarlarnn ounu, dier yandan da senyrln balca subayla
rnn, kk avular, hizmetiler ve ev zenaatkrlar kitlesi s
tnde ykselmelerini salamtr. Bunlar; servet, komuta yetkisi
ne katlma ve silah tama hakkdr.
Muhtar kyl myd? Balangta hi kukusuz evet, hatta
baz yerde sonuna kadar byle olmutur. Fakat, gene balang
tan itibaren ilke olarak, muhtar zengin bir kylyd ve grevle-

423

rinden tr de giderek zenginlemekteydi. nk meru gelirle

rinin zaten yksek olmasnn tesinde, bu muhtarlarn ou g
revlerini ktye kullanarak bazen esas gelirlerini aan miktarda
ek gelir salamaktaydlar. Gerekten, etkin gcn en yakndaki
g olduu bu dnemde, birok kral memurunun yapm olduu
ve imdi de senyrlerin yapmakta olduu, hukukun ktye kulla
nlmas neden daha alt dzeylerde tekrar edilmesindi? Charle
magne daha o zamanlar villa'larmm muhtarlarna kar duyduu
hakl kukuyu belirtmekten geri kalmamt. Bu kukuyla da villa
yneticilerinin zaten yeteri kadar gl olan insanlardan seilme
lerini istemiti. Gerei sylemek gerekirse, urada burada birka
kazan dkn, kendi otoritelerini senyriinknn yerine ika
me etmeyi baardlarsa da, bu kadar gze batc arlklar aslnd ok istisnai olarak 'kalmlardr. Buna karlk, birok muhta
rn senyrn kilerini veya kesesini korurken, ondan fazla kendini
dnd de gerektir. Bilge Suger, avua braklan toprak ka
yp topraktr, demekteydi. Bu yerel tiran ne kadar ok denti
ve angaryay kendi hesabna evirmitir. Serilerden ald kmes
kayvanlar, mahzenlerinden kard ikiler, eitli yiyecek mad
deleri, serf kadnlarn kotuu ekstra dokuma angaryas gibi.
Balangta bunlarn hepsi basit armaanlard. Fakat, asla redde
dilmeyen bu iyi niyetli transferler bir sre sonra, rfen zorunlu
hale gelmilerdir. Bundan da fazlas vardr. Kken olarak bir
kyl olan bu adam kendi evresinde artk bir efendidir. Hi
kukusuz ilke olarak, kendinden daha gl birinin adna emirler
vermektedir. Ama gene de emir vermektedir. Bundan da iyisi, k
yn yargc olmasdr. Kyllerin yargland mahkemeler sadece
ondan meydana gelmektedir. Ancak ok nemli davalara, bizzat
baron bakmaktadr. Muhtarn en nemli grevlerinden biri de,
tarlalar arasndaki snrlar zerinde tartma olduunda, bunu ka
rara balamaktr. Kyl ruhunda bundan daha fazla sayg uyan
dran bir grev olabilir mi? Nihayet, tehlike durumunda, kyl
askerlerin komutan olarak sahneye kmaktadr. lmcl bir ya
ra alm olan dk Garin'in yksn anlatan air, can ekien
kahramann yanma sadk bir muhtardan daha iyisini koyamam
tr.
Muhakkak ki bu cins adamlarn toplumsal olarak ykselme
lerinde saysz basamaklar bulunmaktayd. Ancak, birok szle-me metni ve manastr kronii olaylar masal eklinde anlatanla
rn tanklklaryla koro halinde, kyllerin iinde bulunduklar
kt durum hakkmdaki alamakl ikyetlerini Alemanyadan

424

Limoges'a kadar hemen hemen ayn szlerle tekrarlamaktaydlar.

Ama gene bu metinlerden, her yerde deilse bile, birok yerde
gerei yanstan renkli bir tablo ortaya kmaktadr. Mutlu muh
tar tablosu. Bu adam yalnzca refah iinde olmakla kalmamakta,
kiisel serveti de bir kylnnkine hi benzememektedir. Kyl
lerden rn zerinden pay aldndan baka, bazen bir deirme
ne bile sahip olabilmektedir. Kendine ait topraklar zerinde seri
ler, hatta vassaller yerletirmitir. Evi mstahkemdir. Bir soy
lu gibi giyinmektedir. Ahrlarnda sava atlar, kulbelerde av
kpekleri yetitirmektedir. Kl, kalkan ve mzrak tamaktadr.
Fiefleri ve srekli ald armaanlardan tr olduka zen
ginlemi olan, baronlarn evresindeki balca avular, adeta
bir cins genel kurmay oluturmakta ve efendinin yaknnda bu
lunmaktan, efendinin onlara verdii nemli grevlerden, maiyet
svarisi olarak stlendikleri askeri rolden, hatta kk askeri bir
liklere komuta etmelerinden tr, itibar basamaklarndan yuka
rya doru kmaktadrlar. rnein bunlar, bir 11. yzyl szle
mesinin belirttii gibi, Sire de Talmont'un arkasnda soylu valyelerle birlikte gezen soylu olmayan valyelerdir. Senyrn mahkemesine ve danma kuruluna ye olarak katlmakta
drlar. En nemli davalarda tanklklarna bavurulmaktadr. B
tn bunlar muhtarlar iin dorudur. Hatta bazen grevlerinin k
kl nedeniyle, uaklarn arasnda saylan baz muhtar veya
avular iin de dorudur. Arras rahiplerinin mutfak avulannm mahkemelere ye olarak katldklar grlmemi midir?
Saint Trond rahiplerinin aym zamanda camc ve cerrah olan ilin
girlerinin, topran zgr valye fiefine evirmek istedii ol
mam mdr? Bu anlatlanlar, baz hizmet gruplarnn yneticile
ri iin daha da geerlidir. rnein malzeme salanmasyla grevli
kilerci (snchal), ahrlarn yneticisi olan baseyis (marchal),
ikici ba (bouteiller), ba odac (chambellan) gibi.
Balangta-bu ev ii hizmetlerin ou efendi tarafndan evde
beslenen vassallerince yrtlmekteydi. Feodal dnemin sonuna
kadar vassallere ayrlm grevlerle, onlara ait olmayanlar arasn
daki smr ok oynak olmutur. Ancak, vassallerin sahip olduklar
eref arttka, bu gibiler balangtaki grevlerinin oundan
uzaklamlardr. Dier yandan vassallerin fief temliki yoluyla cretlendirilmeleri uygulamasnn yaygnlamasyla da, eskinin ev
de beslenen silahl takipileri ve hizmetkrlar, efendinin yann
dan uzaklamlardr.. Bu durumda hemen her dzeydeki senyr-

425

ler, evlerinin ve iletmelerinin ynetimiyle ilgili grevleri, terci*

han daha yaknlarnda olan ve daha kolay hkmedebileceklerini
dndkleri daha alt dzeyde bamllara vermeyi adet edinmi
lerdir. 1135 tarihli, mparator OLothairee ait bir belgeden rendi
imize gre, rnein Lunebourgdaki Saint Michel manastrnn
barahibi bu durumda zgr kiilere beneficium datmaktan vaz
gemi ve bu cins temliklerden artk sadece kilisenin avular
na (ministerial) yapar hale gelmitir. lk admlaryla birlikte
vassalik sadakatten ok eyler beklemi olan bu toplumda, avu
luk kurununum baarlan tam anlamyla bir sukut-u hayal be
lirtisidir. Bu durumda, iki hizmet tipi ve iki hizmetkr snf ara
snda gerek bir rekabet ortaya kmtr ki, epik veya kibar
edebiyat bunun yanklaryla doludur. Bunu biraz daha somutta
grebilmek iin air Waeein kahramanlarndan birini, evinin
ilerini 'kibar adamlardan bakasna emanet etmedii iin nasl
kutladn duymak gerekirdi. Ama ite bir baka iirde, ato hal
knn houna gitmek iin nk anlatlan adamn sonunda bir
hain olduu anlalacaktr anlatlanlar, aslnda birok yerde
oktan alm bir durumdan bakas deildi: orada grleri
Girard baronun en yaknlarndan biriydi. Onun hem serfi hem de
birok atosunun bakilercisiydi (315).
Herey balangtan itibaren btn bu avularn en azndan
aaya doru net ve sabit snrlarla belirlenmi bir toplumsal
grup haline gelmeleri iin etki ediyordu. nce rsilik, nk zel
likle bata Kilise olmak zere, ok kimsenin ters ynde harcadk
lar abalara ramen, avuluk fieflerinin hukuki olarak oun
lukla, uygulamada ise hemen tamamiyle kuaktan kuaa geiri
lebilir hale gelmilerdi. avuun olu, babasnn lmnden he
men sonra grevi ve topra elde etmekteydi. Daha sonra, 12. yz
yldan itibaren iki farkl senyr arasndaki serf dei toku anla
malar sayesinde, rahatlkla izlenebilir hale gelen d eviliklerin
yaygnlamas. Muhtarn olu veya kz kendi kynde eit mer
tebede bir e bulamadndan, onlara civar senyrlklerden bu
nitelikte eler bulmak gerekiyordu. Sadece kendi dnyasndan
biriyle evlenmek, acaba snf bilinci gstergesinden baka birey
midir?
Ancak, dtan bakldnda ok salam bir yapya sahipmi
gibi grlen bu grup, ilgin bir i dzensizlik nedeniyle hastalk
lyd. Birok bakmlardan, bu grup vassal soyluluuna yakla
(315)

426

Girart de Rousstot, 620.

maktayd. ktidar unsurlar, adetler, servet cinsi, askeri grnm

gibi nedenlerden tr, bu durum doal olarak hukuksal alana da
yansmaktayd. rnein avu fiefleri aslmda dudaktan ve el
den biate layk grlmyorlardysa da, ilerinden en byk olan
lar bu silahl sadakat treninden gene de gemilerdi. Dier yan
dan, valyelik bir tarikat haline brnmt, ama gene de muh
tarlar ve senyr konann subaylar arasnda birden fazla kl
kuanm valyeye rastlanyordu. Ama bu valyelerin, bu ikti
dar sahiplerinin, bu soylu hayatn raklarnn ou ayn zaman
da serfti. Yani serf olarak mainmorte (mirasn senyrce iktisa
b) ve dtan evilik yasana tabi, azad edilmedike dinsel tari
katlara girmesi yasaklanm olan, zgr adamlara kar mahke
mede tanklk etme hakkna sahip olmayan ve zellikle de efen
diyi semeye yer brkmayan aalayc bir bala balanm olan
bir adam. Hukuk kurullar tek kelimeyle k sert bir ekilde fiili
durumu yalanlamaktaydlar. Bu atmay gidermek iin son
zmlemede getirilen zmler konusunda, ulusal evrimler birbir
lerinden aka ok farkl olmulardr.
ngiliz toplumu, toplumsal ortamn fazla girift hale gelmemi
olmas nedeniyle her zaman avuluk kurumunun en az role sa
hip olduu lke olmutur. Daha nce de grdmz zere, ky
avular genel kural olarak belli bir i alannda uzmanlam
lard. Senyrlk subaylar ok mtevazi, ok kt bondmen kitlesi
arasndan nadiren kmaktaydlar. Daha sonra tanm gerei, ta
rmsal angaryalardan muaf tutulacak olan avular vilainlerle ayn
snfa sokmak da mmkn deildir. Bunlarn sonucu olarak, de
mek ki avularn ou eski serflik biiminden olduu kadar ye
nisinden de kurtulmaktaydlar. zgr adamlar olarak, yalnzca
zgr insanlarn ortaklaa olarak tabi olduklar hukuktan yarar
lanmlardr. Hukuksal reti, avu fieflerini tamamen askeri
olan fieflerden ayran farklar belirlemekle yetinmi ve avu fieflerinin'de kendi iinde daha byk ve erefli olup da biat ge
rektirenleriyle, zgr kyl iletmesi saylabilecek nitelikteki k
kler arasnda bir snr izgisi oluturmaya gayret etmitir.
Fransa'da bu iki tip arasnda bir krlma meydana gelmitir.
Muhtarlarn daha az gl ve daha az ansl olanlar yalnzca zen
gin kyller olarak kalmlar, bazen de ekonomide meydana gelen
deiiklikler sonucu reservein kiralanr hale gelmesiyle bu top
raklan kiralayan veya senyr haklarn kesimle alan mteahhitler

427

haline gelmiler ve doal olarak bylece kendi iletmelerini olu

turmaya ynelen bu adamlar, her trden idari grevlerden kop
maya yz tutmulardr. nk, ekonomik koullar yeniden cret
denmesine dayal bir sisteme izin vermeye baladndan birok
senyr topraklarnn ynetimini cretli profesyonel yneticilere
emanet etmilerdi. Baronluk ynetiminin subaylarndan, uzun za
mandan beri kentsel senyrlklerin ynetiminde de grev alm
olanlar, sonu olarak kentsel burjuazinin st kademesiyle kay
namlardr. Buna karlk, bu subaylarn dierleri, avularn
en ansl olanlaryla birlikte, soyluluk tam kendini bir hukuki s' nf haline getirirken, onun saflarnda kendilerine yer bulmular
dr. Bu kaynamann balangcnn iaretleri erkenden ortaya k
mt. zellikle avu slaleleri ile valye vassal hanedanlar ara
snda gittike sklamakta olan evlilikler, en ak belirtiyi meydan getirmekteydiler. Serf kkenli olup da bu lekeyi unutturmaya
alan ama sonunda gene efendisinin penesine den valye ti
pinin maceralar 12. yzyl yk anlatclar iin olduu kadar,
kronikiler iin de ok kullanlan bir malzemeydi.
Gerekten de bu iki zmre arasnda birok ortak izgi saye
sinde hazrlanmakta olan kaynamann nne tek engel olarak
serflik dikilmekteydi. Bir anlamda bu engel, 13. yzylda hibir
zaman olmad kadar almaz hale gelmiti. nk, bu tarihten
itibaren, ok erkenden beri uygulanagelen bir rften kopan hu
kuk, kl kuanmann serilikle badamaz nitelikte olduuna ka
rar vermiti. Bu karar aslnda, hzla bymekte olan hiyerari
anlaynn doal bir sonucuydu. Ama, ayn zamanda azatlamanm
dorua kt bir dnemde de yaanmaktayd. Dz serilerden ok
daha fazla maddi olanaklara sahip olan avular, heryerde zgr
lklerini ilk satn alan unsurlar oldular. Bylece artk hibir ey,
fiili duruma yaklaan bir hukuksal ereve iinde, zgrlklerini
kazanm ve zaten atalar arasnda da kl kuanmlar bulu
nan bu avularn, doumdan itibaren valye olanlarn zmre
sine ayaklarn atmalarna engel olamazd. Gerekten artk hi
bir engel kalmamt, nk bu avular artk onlar damgala
yabilecek olan her trl lekeden arnm olarak geliyorlard. Bu
avular kr soyluluunun nemli bir blmn meydana getirdi
ler. Ama hepsi de bu snrlar iine hapsolup kalmadlar. Eski Re
jimin (L Ancien Rgime, 1789 ncesi Fransz rejimini ifade etmek
iin kullanlan bir deyim MA,K) sonlarna doru, kl aristokra
sisinin en byklerinden saylan Saulix-Tavannes dkleri; Saux
428

Sireinin silahs olan ve onn tarafndan 1284de azad edilen bi

rinden treyen bir slaleydi (316).
Almanyada baronluk i yneticileri olan diensttmanner grubu
ile baz krsal avular ok erkenden olaanst bir nem kazan
dlar. Vassal ilikisi hi kukusuz Kuzey Fransa veya Bat Alman
yada sahip olduu ncelikli rol Alman toplumunda hibir za
man oynamamt. Bu nedenle de bu ban gerileme sreci bura
da ok hzl ofmann tesinde, bu gidie are de aranmad. Bu
nun en kesin kant, Almanyada mutlak adam kurumunua or
taya kmaydr. Bylece, hibir lkede olmadk lde, setyrlklerin ynetiminin zgr olmayanlara emanet edilmesi uygu
lamas ortaya kt. 11. yzyln balarndan itibaren alamanca
(almanca deil MAK) bir metnin ifadesiyle bu valye gibi yaa
yan serfler, balca kodamanlarn ctrafmda o kadar ok sayda
idiler ve oluturduklar kk grup iindeki dayanma o kadar
glyd ki, ayrcalklarn saptayp kayt altna alma suretiyle,
b gruba zg bir rf oluturulmu ve bir sre sonra bunlar ya
zl hale getirilerek adeta bir snf rf haline dntrlmt,
Durumlar o kadar iyi grlmekteydi ki, bir yzyl sonra birok
zgr adam srf onlar gibi olabilmek iin kendi rzalaryla serf
statsne girmilerdi. Bu valye serfler askeri harektlarda
en nemli rolleri oynamaktaydlar. Bir imparatorluk ferman sa
yesinde, prens mahkemelerine en az iki soylunun bulunmas ko
uluyla yarg olarak katlabiliyorlard. Byk baronlarn dan
na kurullarnda o kadar nemli roller oynamaktaydlar ki, 1216
tarihli bir imparatorluk fermanndan anlaldna gre, mpara
torun bir prensin biatini bozabilmesi prensin rzasn olduu ka
dar minislteriallennin de rzalarn gerektirmekteydi. Bazen kilise
senyrlklerinde piskoposun veya barahibin seimine katlyor
lar, bunlarn yokluunda da rahiplere 'kar gerek birer tiran gi
bi davranyorlard.
Birinci srada, hkmdarn dimstmarmeri yer almaktayd.
nk, Capet'lerin vassal hanedanlarna emanet ettikleri sarayn
en byk grevlerini, komular Almanlar serf olarak domu ba
sit avulara vermekteydiler. Hi kukusuz Fransa kral I. Philippede bir serfi baodac olarak istihdam etmiti (317). Ama bu
(316)
(317)

Sur les Rouies de lEmigration. Mmoires de la Duchesse de SaulxTavannes, 1934, Introduction, s. 10.
Bu kiinin serf durumu, lmnden sonra kraln maimmorteu al
masndan anlalm aktadr. W. M . Newman, Le Domaine Royal Sous
les Premiers Captiens, 1937, s. 24 N . 7.
.

429

grev hem nibi olarak kk bir grevdi, hem de olay bir istis
na olmaktan ileri gitmemiti. Fransz krallar ba kilerci olarak
bazen yksek bir baronu, ba seyis olarak da hemen her zaman
Loire ve Sonune arasndaki blgeden gelen kk soylular kul
lanmlard. Almanya'da gerei sylemek gerekirse, hanedan
deiiklikleri ve ileride greceimiz gibi, devletin yapsndan ge
len baz zellikler bu lkede Fransa'da olduu gibi merkeze sa
dk soylularn kaynam oluturan le de France gibi bir blgenin
meydana getirilmesine olanak tanmamlard normal olarak
ba kilerciler de, ba seyisler de serf kkenli olmaktaydlar. Ger
ekte, aristokratlar arasnda zellikle edebiyata yansyan diren
meler olmu ve bazen de bu duruma duyulan tepki, baz soylu
ayaklanmalarnn nedenlerinden biri olmutur. Hereye ramen
ministerialler sonuna kadar Alman mparatorlarnn yakn ev
resini meydana getirmilerdir. Gen prenslerin eitimi, en nemli
atolarn korunmas, bazen de talya gibi olduka byk komuta
mevkileri bunlara verilmekteydi. mparatorluk siyasetinin en saf
geleneini oluturanlar da gene bunlard. Barbaros ve ilk varis
lerinin tarihine bakldnda, Sicilya naibi olarak len ba kilerci
Markward dAnweiler kadar ykseklere kan bir bakasna rast
lamak mmkn deildir. Ama bu adam ancak 1197de efendisi ona
Ravenne dkl ile Ancona markiliini verdiinde azad edilmiti.
Bunlardan da anlalaca zere, bu sonradan grmeler, Al
manyada baka hibir lkede olmad kadar vassallerin yaam
tarzna yaklamaktaydlar. Ancak, onlarn bu lkede vassal kkenli
soylularn arasna kartklar da grlmedi. Bu i iin ok kala
balktlar; ok eskiden beri bir snfsal karakter oluturmular
d; Almanyada eski kamu hukuku zgrl kavramna hala b
yk deer veriliyordu ve nihayet Alman hukuk dncesi hiye
rarik farkllklar korumaktan byk zevk alyordu. valyelik
serilere yasaklanmamt. Fakat valye seriler bazen hiyerar
ik incelikler nedeniyle bunlar da st ste iki tabaka olarak b
lnmekteydiler soylular snf iinde en altta yer alan ayn bir
tabaka meydana getirmilerdir. Aslnda kuramclara olduu ka
dar hukukulara da ok ter dktren balca sorun, bu kadar
gl ama lekeli bu adamlarn, zgr insanlara bakarak yerle
rini saptamak olmutur. nk birok burjua ve ?gr kyl ministerialerin gcn oluturan ayrcalklarn tamamen dnda
kalmann tesinde, kimse bunlarn bu serf-valyelerden daha
teiniz bir snftan geldiklerini savunamazd. Zorluk ciddiydi ve
zellikle mahkeme kurullarm- oluturmak sz konusu olduunda

430

bu ciddiyet daha da byyordu. Isvirenin yeni yeni belirmeye

balad dnemde, Habsburg hanedanndan mparator Rodolp
he un kyllere tand bir ayrcalk iinde u cmle de yer al
maktayd : Serf kkenli hi kimse sizi yarglamak iin artk mah
kemede yarg olarak karnza kmayacaktr (318.).
Ancak, Fransada olduu gibi Almanyada da, iki evrim ara
sndaki allm kaymayla birlikte, bir veya bir buuk yzyl
gecikmeyle, kanlmaz olann ortaya kt gn geldi. Dienstmanner aileleri iinde en anssz olanlar ya zengin kyller olarak
kalmlar, ya da kent burjuazilerinin arasna karmlard.
valye itibarna ulaabilenler ise, byk soylular dnda ik,
Alman soylu hukuku sonuna kadar kast zihniyetine sadk kalm
tr dier soylulardan hibir ekilde ayrlmaz hale geldiler. Ge
ne bu lkede rmmsteriallerin tarihinin en byk dersi hi ku
kusuz budur bir kez daha, hukuki gelenek gerekler karsmda
yenik dmek zorunda kalmtr.

(318)

Quellenwerk zur Entstehung der Schweizerischen Eidgenossenschaft,

Nu. 1650.

AYIRIM

DN ADAMLARI SINIFI VE MESLEK SINIFLARI

I. Feodalite inde Kilise Toplumu

Rahipler ve o dnemin insanlar arasndaki snr, feodal a
da 30lr kurulu dneminde katolik reformuyla izilen izgi ka
dar net ve kat deildi. Durumlar hi de iyi tanmlanmam bir
tepesi kaznmlar (Kiliseye giren rahip adaylarnn tepeye ge
len salar usturayla kaznrd MAK) grubu, laikler ile kilisenin
snrnda belirsiz nitelikte bir marj oluturmaktaydlar. Bunlarn
dndaki kilise mensuplan tam anlamyla hukuki bir snf mey
dana getirmekteydiler. nk, btnl iinde ele alndnda,
Kilise rgt qk zel bir hukuk ve kskanlkla korunan yasama
ile yarg ayncalklanyla belirlenmekteydi. Ancak btn bunlara
ramen bir toplumsal snf olmaktan da ok ufakt. Kilise rg
tnn kademelerinde yaam tarz, iktidar ve prestij alarndan
sonsuz eitlikte insanlar yer almaktayd.
te nce, hepsi Saint Benoitnm oullan olan papazlar ka
labal. Bunlann tabi olduklan kurallar ve davran kalplar ilk
Benediktin yasasndan giderek saparak ok byk bir eitlik gs
termekteydiler. Bu dnya, blnm ve hareket halinde olmann
tesinde, papazlar en saf ilekelikten, servetin arsna uyup
zenginleme hrs veya bunun tamamen tersinde gndelik ekme
i kazanabilmek iin didinip durma arasmda gidip gelmektedir
ler. Ancak, papazlann dnyasnn laik toplumdan alamaz engel
lerle ayrldm dnmeyelim. nk, inziva zihniyetini canl
tutan en kat kurallar bile bir sre sonra oluumun gerekleri kar
snda pes etmek zorunda kalmlardr. Papazlar, dnyadan so

433

yutlanm kiliselerde ruhlarn eitmekteydiler. Manastrlar ise,

okullarm hibir zaman papaz cppesi giymeyecek olanlara da a
maktaydlar. Grgoire reformundan beri, zellikle manastr kori
dorlar Papalann veya piskoposlarn kendi siyasetleri iin adatt
yetitirdikleri fidanlklar olmulardr.
Kilise rgtnn en altnda krsal kiliselerin az eitimli ve
az gelirli papazlar, kuzucuklanndan (bir ky kilisesinin cema
atinin yelerine verilen ad MK) pek de farkl olmayan bir ya
am srmekteydiler. Papa VII. Grgoiredan nce hemen hepsi
evliydi. Hatta, olanakszlklar dahi yapabilen papann byk
iine kapanma soluundan sonra bile (319) bu sz bir manastr
belgesine aittir ou zaman fiilen, bazen de hukuken eilik g
revini srdrmeye devam eden papaznki, uzun sre ky folk
lorunun kiileri arasndaki yerini korumaya devam edecektir. Bufada snf szcn kat anlam iinde kullanmaktan uzaksak
da, Thomas Becketin ngiltere'sindeki rahip slaleleri bugnk
ortodoks lkelerdeki kei slalelerinden daha az itibara sahip de
ildiler (320). Daha yukar basamaklarda ise, kent rahiplerinin,
katedrallerin glgesinde toplanan papazlarn ve piskopos kurullarrun yeleriyle yazmanlarnn daha rahat ve daha incelmi bir
ortam karmza kmaktadr.
Nihayet zirvede, ruhani ve dnyevi hiyerarilerin birleme
noktasnda, kilise kodamanlan yer almaktadr. Barahipler, pis
koposlar, bapiskoposlar. Servet, iktidar, komuta yetkisi gibi ey
lere sahip olma nedeniyle bu byk kilise senyrleri, en yksek
kl baronlanyla ayn dzeydeydiler.
Bu durumda da bizi burda asl ilgilendiren, toplumsal nite
likli bir sorundur. Grevi ok eski bir gelenekten kaynaklanan bu
Tannnm hizmetkrlan cemaati, ilke olarak her trden dnyevi
iin dmdayd ama, feodal toplumun karakteristik yaps iinde
kendine bir de yer bulmak zorundayd. Kilise acaba hangi nokta
ya kadar bizzat kendini de etkileyen toplumsal koullan etkile
yebilmitir? Baka bir deyimle, tarihiler Kilisenin feodalleme
sinden sz etmeye alm olduklarna gre, bu formle nasl bir
somut anlam atfetmek gerekmektedir?
(319)
(320)

434

K. Rost, Die Historia Pattificum Romanortan aus Zwettl, Greifs

waid 1932, . 177, N. 4.
zellikle bkz. Z. N . Brooke, in Cambridge Historiccd Journal, c. II.,
s. 222.

Ayin veya ile grevleriyle, ruhlarn ynetimiyle, nihayet din

sel inceleme ile ykml olan rahiplerden dorudan retken bir
alma ile kendi geimliklerini retmeleri beklenemezdi. Manastr
yaamn slah edenlerin ou, birok kereler din adamlarm kendi
emeklerinin rnyle geinecek tarzda rgtlemeye niyetlenmiler
di. Her seferinde bu deney ayn temel ztla arpt: Bu ok maddi
ilemlere ayrlan zaman, derin dncelerden veya kutsal hizmetten
alman bir zamand. Bu durumda, Raimon Lullun valyeler iin
syledii gibi, rahip ve papazn da bakalarnn yorgunluundan
geinmeleri gerekiyordu (321). Ky papaz bile, hi kukusuz gerek
tiinde saban veya apa kullanmaktan kanmamaktaysa da, esas
geimini kyn senyrnn kyllerden toplamasna izin verdii
baz kk dentilerden salamaktayd. Mminlerin sadakalarnn
biriktirilmeiyle meydana getirilen, satcnn ruhunun selameti iin
yaplan dualarn fiyat yerine getii almlarla artrlan, byk kilise
lerin mal varl veya nk o zaman geerli olan kavram bu idi
ve uydurma bir hukuki yaklam da deildi daha iyisi azizlerin
mal varl z olarak senyrial nitelikteydi. Byleee, dinsel cema
atlerin veya kilise kodamanlarnn elinde, bazen bir eyalet bykl
ne ulaan bunlarn deiik hukuki zelliklerini ve yerel iktidar
larn olumasndaki rollerini ileride greceiz muazzam servetler
meydana geldi. Oysa, senyrlk denildiinde anlalan sadece gelir
deil, ayn zamanda bir komuta yetkisiydi de. Byleee, Kilisenin
bykleri, her dzeyde ve ok sayda laik bamlnn patronu ha
line geldiler. Bunlar, bilinecei zere* askeri vasallerden, alt dzey
de baml ifti veya emrine girenlere kadar alan bir yelpaze
oluturmaktaydlar.
zellikle bu sonuncular kiliselere ynlar halinde geldiler. Aca
ba kl glgesi altnda yaamaktansa ha glgesi altnda yaa
mak daha m yelenir bir durum olarak grlmekteydi? Bu konu
daki tartma eskilere gider. 12. yzylda Ablardm eletirileri kar
snda, Cluny manastn barahibi, manastr egemenliinin kyl
lere ne kadar yumuak geldiini vnerek sylyordu (322). Birey
sel etkeni dladmzda, acaba rahipler gibi kat kuralc efendilerin
mi, yoksa dzensiz laik efendilerin mi daha iyi olduunu sormak ge
rekmektedir. Gerekte bu zlmez bir sorudur. Ama gene de iki
nokta aka ortadadr. Kilise kurululanna zg olan sreklilik
ile evrelendikleri sayg emberi onlan en mtevazi insanlarn g(321)
<322)

Supra, s 444.
Migne, col. 146 P. Abelard, Opera, c. I., s. 572.

435

ziinde zellikle aranlan koruyucular haline getiriyordu. Dier

yandan, kendini bir azize teslim eden insan sadece dnemin tehli
kelerine kar bir smak ve sigorta salam olmakla kalmyor,
ayn zamanda imanl bir yaamn hi de daha az deerli olma
yan avantajlarna kavumu oluyordu. Kiliselerde kaleme alman
szlemeler, bir kilisenin serfi olmann aslnda gerek zgrle
ulamak olduunu sylyorlard. Ancak burada vurgulanmas ge
reken nokta, o dnemde bir zmrenin ayrcalkl serbestliklerin
den yararlanmak anlamndaki zgrlk ile br dnyada Isa
da var olan ebedi zgrle kavumak arasnda kavramsal d
zeyde kesin bir ayrm yapmak mmkn deildi (323). Bu ba
lamda, haclarn, Tanrya kendilerini iyiletiren Isann -emrine
girmelerine izin vermesi iin yalvardklar grlmyor muydu?
(324). Bylece, kiisel bamllk ann olumas srasnda, dua
evleri ekim merkezlerinin en etkinliklerini oluturdular.
Ancak, bu ekilde insanlar zerinde byk bir iktidar merke
zi haline dnen feodal a kilisesi, adalarnn ok aka
farkna vardklar iki tehlikeyle kar karya kalmaktayd. Bun
lardan birincisi, Kilisenin gerek niteliklerinin ok abuk unutulmasyd, Eer ayin yaptrmak gerekmeseydi, Reims bapiskopo
su olmak ne kadar gzel birey olurdu. Halk arasndaki dediko
du bu sz, 1080 ylnda Papalk tarafndan bu makama getirilen
bapiskopos Manassye mal etmektedir. Doru veya yalan, bu y
k Fransz piskoposlarnn ne denli uyumsuz insanlar arasndan
seildiklerini; :simgelemektedir. Grgoire reformlarndan sonra,
piskoposlarn sinsilikleri marnlamayacak kadar artmtr. Ama
buna karlk, sava rhip tip ibir Alman piskoposunun sz
n ettii Kilisenin iyi valyeleri btn feodal a boyunca
srmtr. Dier yandan, rahipler tarafndan ylan bu kadar
byk servetlerin grnts karsnda, balar nedeniyle fa
kirleenlerin miraslarnn kalbinde kin kvlcmlar tutumaya
balyordu. Cehennemin atelerini ileri srmede becerikli olan
rahiplere zamanmda atalannm terkettikleri bu gneli iyi tar
lalarn ans kalplerini sktrmaktayd, ite, laik aristokrasinin
saflan iinde ilkel dzeyde de olsa, uyanmaya balayan Kilise kar(323)

A. Wauters, Les Liberts Communales Preuves, Bruxelles, 1869, s. 83

(Nisan 1221) Marc Bloch, i n Anuario de Histoira del Derecho Es
paol, 1933, s. 79 vd.

(324)

L. Raynal, Histoire de Berry, c. I., 1845, s. 477 Nu. IX., (23 Nisan
1071 22 Nisan 1093 St. Silvain de Levroux).

436

t hareketlerin ilk gdas bunlar olmutur aynea, silah adamnm ok gvenceli bir hayata kar duyduu kmsemeyi de
eklemek gerek ve bunlar bir sr destanda ok sert terimlerle
ifadelerini bulmulardr (325). Ama, bu Kilise kart hareket bir
reti niteliine brnemediinden, laik aristokrasi pimanlk an
lar ve lrken duyulan endie hallerinde gene cmerte sadaka
datmaya devam ederek, Kilise sultasndan kurtulmann henz
mmkn olmadin kantlyordu.
nsan insana tabi klan balan en somut imgesi altnda gr
meye eilimli bir dnyada, Kilise topluluunun iinde de vassalitenin ok daha eski ve tamamen baka nitelikteki tabiyet balarn damgalamas hemen hemen kaderdi. Gelimeler sonunda
piskopos kendi kuruntundaki din adamlarnn; barahip de ken
di blgesindeki papazlarn biatini kabul eder hale geldiler. Gene
bu oluum iinde, btn bu din adamlar piskoposun veya bara
hibin kendi hesabna besledii bamllar sayldlar. Bu ilikiler
aaya kadar sarkarak, en sonunda ky papazlarnn ile papa
zna biat etmesine kadar vard (326). Ruhani dnyanm iine bu
kadar aka laik toplumun damgasn tayan adetlerin sokul
mas, kuralclarn itirazlarna yol amakta ge kalmad. Ama asl
ciddi sorun, bu kiisel bamllk ilikileri iinde bir din adam,
bir laikin bamls haline geldiinde ortaya kyordu. Bu sorun
ok daha yaygn olan bir baka sorundan -Kilisenin nne
kan en etrefil sorunlardan biri Kilise hiyerarisi iindeki e
itli mertebelere kimlerin gelecei ve bunlarn nasl atanacakla
rnn belirlenmesinden, ayrlamazd.
Ruh obanlarn atama yetkisini dnyevi glerin eline b
rakma iini feodal a icat etmemitir. Senyrlerin ky papazla
rn serbeste atama yetkisine sahip olmalar, ilk ky kiliselerinin
kurulmasyla ortaya kan bir uygulamayd. Atanmas sz konu
su olan, piskopos veya barahip olduunda ise, dinsel hukuka uy(325)

(326)

Guibert de Nogent, Histoire de Sa Vie, I., II., s. 31-Thietmar de Mersebourg, Chronicon, II., 27, s. 72-73 Karakteristik bir epdk metin :
Garin le Lorrain, c. I., s. 2.
Gregoire anda, papalarn krallarn feodal senyrleri haline gelmek
iin uratklar bazen ileri srlmtr. Aslnda, bir sadakat yemi
ni ve vergi talep edip, elde etmekle yetinmilerdir. Kukusuz bunlar
tabiyet biimleridir, ama feodal hibir yanlan yoktur. O dnemde
biat sadece basit yerel prenslerden (Girney talyamn Norm an efleri
Lamguedoc kontlar gibi) istenmitir. Topraksz Jean gerekten biat
etmitir, ama ok daha sonra (1213).

437

gun tek yntem, piskoposlarn kilise yetkilileri ile halkn birlik

te seimiyle; barahibin de emri altndaki rahipler tarafndan se
ilerek baa gemeleriydi. Ama, Roma egemenliinin balarndan
itibaren mparatorlar, seicilere adaylarm zorla kabul ettirdik
ten baka, ou zaman da piskoposlar bizzat kendileri atamak
tan geri kalmamlard. Barbar krallklarnn hkmdarlar bu
iki rnei taklid ettiler ama, asl yeledikleri ikinci yntemdi. Ma
nastrlara gelince, bunlardan dorudan krala bal olmayanlar
nn yneticileri ounlukla, sz konusu manastrn kurucusu ve
ya mirass tarafndan atanmaktaydlar. Bu konuda kabul edil
mesi gereken gerek, hibir ciddi hkmetin kendi yetkisi dn
da bir alan brakamayacayd. stelik, bu alann air dinsel so
rumluluklar yannda ki halkn iyiliini isteyen hibir nder bun
lar nemsememezlik edemez bir de byk kitlelere komuta et
me yetkisi verdii dnlnce, gerek daha iyi anlalr. Karolenj uygulamasyla isabetli olduu dorulanan, piskoposlarn mer
kezden atanmas siyaseti sonunda bir ilke haline dnt. 10. ve
11. yzyln banda, Papalar ve Kilise bykleri bu ilkenin en
ateli taraftarlarydlar (327).
Ancak, baka konularda da olduu gibi burada da/gemi
ten gelen kurum ve adetler yeni bir toplumsal ortamn etkisine
gireceklerdir.
Feodal ada, topraa ilikin bir hak veya ykn birine ve
rilmesi, geleneksel olarak devredilen deeri belirleyen bir nesne
nin elden ele geirilmesiyle simgeleniyordu. Bir kilisenin bir ma
nastrn vs. ynetimine bir laik tarafndan atanan rahip, kendini,
atayandan bir yetki belgesi (investitre) almaktayd, zellikle
piskopos iin seilen simge ise, ilk Karolenjlerden itibaren bir
denek idi (328). Daha sonra buna, altndan bir piskopos yz
de eklenecektir. Dnyevi bir nderin bu iaretleri birine vermesi,
dinsel tren alann da kapsamyordu. Yani, dnyeviler dinsel an
lamda piskopos yaratma hakkna sahip deildiler, bu makama
atanann zaten din adam olmas gerekiyordu. Laik nderin yap
t, bu grevi yapmasna hak tanmak ile cretini elde edecei
topra ona temlik etmekti bu iki ayrlmaz unsur arasnda za
ten herhangi bir ayrm yoktu. Bu tren aslnda ok ak bir
(327)
(328)

438

Jaff-Waittenbach, Regesta Pntificum, c. I., Nu. 3564 Rasthier de

Vrone, irt Migne, col. 249 Thietmar, op. cit., s. 34-35.
En eski rneklerden biri sklkla unutulur G. Busson ve Ledru,
Actus Pontificum Cenomannensium, s. 299

biimde dnyevi nderlerin kendilerine verdikleri nemi belirtiyormu gibi gzkyorsa da, ok daha nceleri belirlenmi bir
durumu da glendirmiyordu. Asl glendirici etki, daha derin
insani titreimleri olan baka tr bir eylemden gelmitir.
Yerel gl veya hkmdar, bir rahibi bir Kilise grevine
atad zaman, buna karlk olarak ondan mutlak bir itaat bek
liyordu. Oysa, Karolenj vassalitesinin bir kurum olarak ortaya
kmasndan itibaren, bu cinsten hibir iliki, en azndan yksek
snflarda, Frank usul emrine girme biimine iygun yaplma
dysa, yeteri kadar balayc saylmyordu. Bylece, krallar ve
prensler; piskopos ve barahiplerden, atanmalar srasnda bir
biat talep etme adetini edindiler. Ky senyrleri ise, bunu ky
papazlarndan ister hale geldiler. Ama, biat aslnda bir tabiyet
treniydi. Bunun dnda, ok da sayg duyulan bir trendi. Bun
larn sonucu olarak, ruhani iktidarn temsilcilerinin laik iktidara
kar baml hale gelmeleri, yalnzca parlak bir ekilde kantlan
m olmakla kalmyor, ayn zamanda glendirilmi de oluyordu,
iki biimsel szlemenin biat ve yetki belgesi birlemesi, ra
hiplik greviyle vassal fiefinin tehlikeli bir ekilde birbirlerinin
iinde erimelerine yol ayordu.
z olarak, kraln grevleri arama giren piskopos ve byk
manastrlarn barahiplerinin atanmas yetkisinin, feodal toplumlann karakteristiklerinden olan, merkeze ait haklarn paralan
mas dneminde, hkmdarlarn ellerinden kamamas olanak
szd. Ama, bu paralanma her yerde ayn younlukta olmamt.
Bunun sonucu olarak da, Kilise yneticilerinin atanmalarnda ba
ronlarn gc sonsuz bir farkllama gstermekteydi. ,rnein
saf bir ztlk olarak, tiim piskoposlar atama yetkisini ellerinde
tutmay baarabilmi olan Almanyaya bakalm. Hi kuku yoktur
ki, mparatorlar bu lkede seimlerini yaparlarken, yalnzca ru
hani nedenlerden hareket etmemekteydiler. Onlara hereyden n
ce ynetmesini hatta savamasn bilen rahipler gerekliydi. Daha
sonra X. Leon adyla ok kutsal bir Papa olacak olan Bruno de
Toul, piskoposluk makamna gelmesini hereyden ok, birlik ko
mutam bir subay olarak kantlad yeteneklerine borluydu. Fa
kir kiliselere, hkmdarlar tercihan zengin piskoposlar atamak
taydlar. Dier yandan, bu yeni atananlarn yetki belgelerinin
yanndaki armaan bir askeri veya dinsel fief olurken, hkmdar
da onlardan artk rfen zorunlu hale gelmi olan armaanlar is
temekten en ufak bir utanma duymamaktadr. Hi kukusuz, zel

439

likle bu konuda olmak zere, mparatorluk piskoposlar ahlaki

tutum ve reti olarak, komularndan hi de farkl olmamlarlr. Kilise iin bir laik gce boyun emek zorunlu olduunda,
aka yelenen mmkn olduu kadar ykseklerde yer alan ve
)ylece de daha geni bir bak asna sahip olanlarn emri al
tna girmekti.
Btn bunlardan sonra, Grgoire reformlarnn atlm geldi.
Doast gleri an dncesinden kopartmak ve insan yetki
lerini Tanrsal selametin emrinde rgtlemek isteyen bu ihtirasl
giriimin ayrntlaryla uramann yeri buras deildir. Ancak,
olayn son banosuna bakldnda, ulusal farkllklar dlarsak,
birka kelimeyle neler olduunu zetlemek mmkndr.
Reformclann balca abalar kiliselere ynelmiti. Gerek
te, kiliselerin tabi olduklar hukuki rejimde ok kk baz dei
ikliklerden teye baka birey olmad. Asl saldn ok sert olan
mlkiyet kelimesinin yerine gemi olan daha itibarl patronluk
kuramma ve piskoposluk otoritesinin gszlne kar oldu.
Uygulamada hala senyrlerin elinde olan atama yetkisinin kar
snda, bu mtevazi yenilikler pek fazla bir arlk oluturmuyor
lard. Biraz arl olan yeni bir konu ise, hukuksal alanda deil
de fiili alanda yer almaktayd. Ba veya satn alma yoluyla bir
ok ky kilisesi laiklerin elinden Kilise kurululanna ve zellik
le de manastrlara gemiti. Ama, senyrlerin atama yetkileri sr
mekteydi. Fakat, bu yetki bir miktar alan kaybetmi ve yalnzca
askeri gleri iinde rahipler de bulunan senyrler bu hakk kul
lanabilir olarak kalmlard. Feodalitenin toplumsal bnyesi iin
de, onun btn mekanizmalarndan daha eski olan senyrln
en direnli paray oluturduu bir kez daha meydana kyordu.
Ama, kilisenin en yksek makamlarnn dnyevi glere tabi
olmalar, nemli lde ortadan kaldrlmt. Artk yerel hane
danlar tarafndan aka mlk edinilen hibir manastr kalma
mt. Artk hibir kl baronu kendini manastr barahibi veya
birok manastrn birden patronu ilan edemiyordu. Artk yetki
belgeleri de kilisenin kendi iaretleriyle verilmekteydi. Piskopos
denei ile yznn yerine asa gemiti. Dier yandan, dinsel
hukukulara gre, bu tren bir dinsel grevden tr verilen mad
di olmaklardan yararlanma hakkm veriyor, dinsel grevin ken
dini vermiyordu. Greve getirilmede seiri usul, evrensel bir ku
ral olarak kabul edilmiti ve basit birer seici olan laikler bile pis
kopos seimlerinin dndla braklmlard. Artk piskoposlar

440

-tm 13. yzyl boyunca sren bir evrimin sonunda katedral

rahiplerine indirgenen bir kurulca seilmekteydi. lkel yasaya
mutlak anlamda aykr olan bu yeni izgi, dinsel reti ile laik
kalabalk arasmdaki kopma hakknda da birok ipucu iermek
teydi.
Ancak, seime dayanan sistem zorlukla ilemektedir. nk,
oylar sayma yntemleri salkl deildir. yle grnmektedir ki,
karar ksaca ounluun oyu ynnde olumak yerine, geleneksel
formlde de belirtildii gibi en kalabalk ve en salkl fraksi
yonun oyu dorultusunda ortaya kmaktadr. Bu tartlmas mm
kn olmayan iki nitelii ileri srerek, rgtl olmalarndan t
r karan kendi dorultusunda kartan hangi aznlk, rakipleri
nin fkesini stne ekmez? te bu nedenle birok kilise seimi
tartmal hale geliyordu. Bu durum ise, daha yksekteki otorite
sahiplerinin tabii ki Papalann, ama krallarn deil mdaha
lelerine yol ayordu. Bunun byle olmasna etki eden bir neden
de kimsenin kaderini bu seim srasnda oluan fraksiyonlara
balamak istememesiydi. Dinsel hukukularn en aklllar, daha
geni' bir alan zerinde etkisi olabilecek bir denetimin herkes iin
daha iyi olacan ne sryorlard. Bu noktada da birkez daha
Kilisenin ulu nderiyle, devlet bakanlan rekabet etmek zorunda
kalmlard. Gerekte, siyasal glerin genel toparlan iinde,
Bat Avrupa'nn byk bir blmnde dank haldeki baronlar,
krallarn ve zellikle gl birka prensin karsnda saf d kal
mlard. Fakat artk siyasal alanda yegne efendiler olarak ka
lan hkmdarlar, Kilise kurumuna kar sahip olduklar eitli
bask aralarn etkin bir biimde kullanma olanandan artk
yoksundular. Ama, hkmdarlarn elindeki yldrma aletlerinden
biri olan seimler, 1122 tarihinde Papa ve mparator arasnda akedilen szleme ile Kilisenin yasal bir hakk olarak tannmt.
Glerinden emin olan hkmdarlar gene de dorudan atamaya
bavurmaktan ekinmiyorlard. kinci feodal an ve daha son
raki yzyllarn tarihi katolik dnyasnn bir ucundan brne,
piskopos veya barahip atamalarndan kaynaklanan saysz kav
gann grltleriyle doludur. Herey gznne alndnda, Gr
goire reformunun dnyevi iktidarlarn elinden bu komuta lvyesini kopartmakta ne kadar beceriksiz olduu ortaya kmaktadr.
Oysa, Kilise iin kendi yneticilerini semekten veya hi deilse
atamalarna etki etmekten daha yaamsal hibir ey olamazd.
Sahiplerine, tm yksek baronlarn ykml olduu devleri
ykleyen, geni senyrlklerle donanm olan Kilise, dorudan

441

krala kar baml olan yksek grevliler marifetiyle nk

ileride greceimiz gibi Kilise sk bir bala krala bal saylyor
du krallk gcnn oluturulmasnda yeni dnemin en sadk
unsurlarn meydana getirmekteydiler. Reformcular, bu gibilerden
sadece rahip itibarna uygun bir sz vermesini istemekle yetindi
ler. Rahibin sadakat yemini etmesi yeterliydi, artk bir de biat
etmesine gerek yoktu. 11. yzyldan itibaren Papalarn ve din ku
ramclarnn ok mantkl ve ok ak kuramlar ite buydu. Za
man iinde bu kuram yaygnlk kazand. Ancak, uygulama uzun
sre bu kuramdan olduka farkl kalmaya devam etti. 13. yzy
ln ortasna doru ise, kuram hemen heryerde uygulamaya d
nmt. Ancak, bunun bir tane ama byk bir istisnas vard.
Vassalitenin ana vatan Fransa bu noktada, inat bir ekilde ge
leneksel uygulamalara bal kalmt. Baz zel ayrcalklar dn
da, 16. yzyla kadar da bal kalacaktr. Bir Saint Lotis, kulan
bkmek istedii bir piskoposuna ellerinizle benim adammsnz demekten ekinmemiti. Feodalitenin en karakteristik gs
terimlerini sunan bir toplumun ruhsal dzeyde gsterdii olaan
st inatln bundan daha aklayc bir tan olamaz (329).
II.

Serfler ve Burjualar

Soylunun veya rahibin altnda, esin kayna valyelik olan

edebiyat, kyller veya vilainler adm verdii tek dze bir toplu
luk alglama eilimindeydi. Gerekte ise, bu muazzam kalabalk
ok derin izlerle birbirlerinden ayrlan ok sayda toplumsal k
rlma izgisine sahipti. Sadece, aralarndaki senyrlere bamllk
derecelerindeki farklln ok oynak hukuki snrlar izmesinden
deil, ayn zamanda serdik ve zgrlk arasndaki ztlama
dan da kaynaklanan ayrlma izgileri meydana gelmekteydi. Bu
stat frakllklanyla birarada, ama onlarla asla karmayan b
yk' ekonomik eitsizlikler de kk tarmsal cemaatleri blmek
teydi. Yalnzca en basit ve en erken ztlamay zikretmek ama
cyla, koum hayvanlarndan gurur duyan iftilerin (laboureur),
kk topraklama ileyebilmek iin kaslarndan baka bireye sa
hip olmayan renberlerle ( brassier) ayn kyde yaamaktan ba
ka hibir ortak noktalarnn bulunmadn bildirelim.
Kyl nfus ile kendilerini erefli komuta grevlerine ada
mlarn dnda her zaman kyda kede tccar ve zenaatkr
(329)

442

JoinviUe, c. CX X X VI.

grupuklan var olmutu. kindi feodal a boyunca, saylamayacak

kadar ok katklarla byyen bu tohumlardan gl ve olduka
farkllam kentsel snflar tremiti. Mesleki bantlar ok
aka yksek olan bu toplumlann incelenmesi, ekonomik etkin
likleri incelemeden yaplamaz. kmekte olan feodalitenin fonu
zerinde bunlarn tuttuu yerin abucak gzden geirilmesi ye
terli olacaktr.
Feodal Avrupa'da konuulan dillerin hibiri, oturulan yer ola
rak, ky kentten aka farkllatracak terimlere sahip deildi:
Ville, town, stadt hibir ayrm gzetmeden her iki cinsten
yerleim birimi iinde kullanlmaktayd. Bir de bourg kelimesi
vard ki, tahkim edilmi yerleim alanlarn ifade ediyordu. Site
kelimesi ise, dinsel blge merkezinin bulunduu yerler veya ok
nemli birka merkez iin kullanlmaktayd. Ancak, 11. yzyldan
itibaren, valye, rahip ve srf kelimelerine kart olarak ortaya
kan, Franszca kkenli burjua kelimesi ksa srede uluslararas
kullanma konu oldu. Eer bir yerleim yerine hangi ad verilecei
konusunda tereddt ediliyorsa, bunun anlam orada yaayan hal
kn veya en azndan bu halkn en etkin grubunun ticaret ve zenaatla uratyd. Artk bu unsurlar, kentsel adlandrmada, srf
kendilerine ait bir yer tutmaktaydlar. ok doru bir igdyle o
zamann insanlar anladlar ki, kenti hereyden nce belirleyen,
ok zel bir insan malzemesine sahip olmasdr.
Ama, aradaki farkll abartmak da pek kolay deildir. lk
burjualar da sava eilim ve silah tama konusunda valyeler
den pek farkl deillerdi. Bu burjualar uzun sre birer kyl gi
bi, bazen kent duvarlarnn iinde bile bulunan tarlalarm iler
ken, bazen de surlar dnda srlerini, mlkiyeti kente ait oldu
undan kkanlkla korunan meralara, otlatmaya gtryorlar
d. leride, ilerinden zengin ola bazlar ise senyrlkleri satn
almaya balayacaklard. Ancak b balamda, her tr servete kar
duyulan itahtan arnm bir valye snf dnmekten daha
yanl birey olamaz. Gene ayni balamda, burjuay br snfla
ra yaklatnyormu gibi grnen etkinlikler aslnda anzi olmak
tan teye gidememekte ve ou zaman da, artk sarslmakta olan
eski geim usullerinin kalnts olarak ksa bir yaam srmektey
diler.
Burjua z olarak ticaret sayesinde yaamaktayd. Geimlii
ni, al fiyatyla sat fiyat arasndaki farktan veya dn verilen
miktarla geri denen miktar arasndaki farktan salamaktayd.

443

Bu arac kr bir iinin veya tamacnn creti gibi bir nitelikte

olmadndan, dinsel kurumlar tarafndan meru grlmemekteydi.
valye evreleri de bu krn niteliini kavrayamadklarndan,
burjuanm davran kalb, srekli olarak varolan dzenle at
maya girmekteydi. Krsal alanda ticaret yapmak istediinde, senyrlerin kardklar engeller dayanlmaz boyutlara varmaktayd.
lerini abucak bitirmek istemesine ramen, bu ilerin gelime
eiliminde olmas birok yeni hukuki sorun kartmakta ve gele
neksel adalet mekanizmalarnn yaval ve khnelii burjuay
lgna evirmekteydi. Kenti bile birok egemenlik alanna ayran
otoritelerin okluu ticaretin iyi ilemesine bir engel olarak orta
ya kt-ktan baka, burjuazinin snf dayanmasna kar bir ha
karet olarak grlyordu. Kilise ve kl soylularnn yararlan
dklar ok saydaki muafiyetler, onun gznde kazan zgrl
ne kar getirilen engeller olarak dnlyordu. Hi ara verme
den tozunu att yollarda, ayak bast paras alan veya kervanla
r talan eden senyrlerden de iddetle nefret etmekteydi. Ksaca
sylemek gerekirse, henz ok kk bir yer igal ettii bir dn
yaya uygun olarak oluturulan kuramlarn hepsi ona arpmakta
ve onu rahatsz etmekteydi. Zorla veya para giicyle salad ba
z muafiyetlerle donatt ve ayn zamanda ekonomik genileme
iin iyice rgtlenmi, dier yandan br snflara misilleme ya
pabilecei kent, dlerini sslemekteydi. Bu kent ortaya ktn
da ise, feodal topluma tamamen yabanc bir oluum olacaktr.
Ateli tm burjua cemaatlerinin ortak lks olan tmden
bamszlk, sonu olarak olduka mtevaz bir ynetsel zerkli
in deiken derecelerdeki snrlarm nadiren aabilmitir. Ama,
yerel tiranlarn akllca zorlamalarndan kurtulmann bir baka
yolu daha ortaya kmtr. Balangta ktnn iyisi olarak g
rlen bu yntem, zaman iinde en emin yol olduunu kantlam
tr. Bu yol, geni alanlarda kendini dzenin bekisi olarak ilan
eden krallk veya prenslik ynetimlerine bavurmakt. Bu yne
timler kendi hzinelerinin ihtiyalar nedeniyle bunu giderek
daha iyi anlayacaklardr zengin vergi mkelleflerini kayrmak
zorundaydlar. Bu adan, burjua gcnn ykselii, feodal yapy
paralayc etkenlerin banda yer almaya balamtr. nk, fe
odaliteyi mmkn klan etkenlerden en nemlisi olan iktidarn
paralanml, burjua-merkez ibirlii nedeniyle ortadan kalk
maktayd.
Dierlerinin arasnda zellikle anlaml ve burjualan hem is
yan hem de rgtlenme konularnda birbirlerine balayan yeni

bir szleme tr sahneye kmaktayd: Burjualann karlkl

olarak birbirlerine yemin etmeleri. O zamana dein sadece tek
balarna bireyler vard. Ama artk kollektif bir varlk domutu.
Bu yeminli ortakla Fransa'da eommune (ortak) ad verilmek
teydi. Hibir kelime bu kadar ihtirasla ykl olmamtr. Burjualarm isyan gnlerinde toplanma ars, tehlike halinde uyar ia
reti olan bu kelime, eskiden tek balarna btn ynetime ege
men olan snfta kin yanklan yapmaktayd. Guibert de Nogentm
szleriyle bu yeni ve nefret uyandran kelimeye kar bu kadar
nefret duyulmasnn nedeni neydi? Hi kukusuz birok duygu
sal olgu buna katkda bulunmulardr. Otoriteleri, gelirleri ve
prestijleri dorudan tehdit edilen gllerin endieleri; onlara
Kiliseye kar devlerini hatrlattklarnda duyarsz kalan gruplann genilemesinin dinsel evrelerde uyandrd korku; valye
nin tccara duyduu kin ve kmseme; rahibin, kazanlar te
miz olmayan kaynaklardan gelen bu tefecilerin, bu yararc
larsn cretliliine kar kalbinde uyanan erdemli kzgnlklar; gi
bi (330). Ancak, asl nedenler hem bunlardan fazla hem de de
rindeydi..
Feodal toplumda, yardm ve dostluk yemini, ta balang
tan itibaren, sistemin temel talarndan biri olarak ortaya k
mt. Ama, bu aadan yukarya doru bir bamllkt ve bir uy
ruu bir glye tabi klyordu. Ortaklaa yeminin zgn yan ise,
eitleri birletirmek oldu. Aslnda bu, tam anlamyla yepyeni bir
uygulama deildi. rnein, ileride greceimiz zere, esnaf bir
liklerinin (guilde) yelerinin birinin dierlerine ettii yemin bu
nitelikteydi. Charlemagne bu gibi kurulular yasaklamt. te
ok sonralar ortaya kan kent communeleri, bu mirastan yarar
lanmlardr. Gene baz tccarlarn biraraya geldikleri kk ir
ketlere de bu ortak mirasn etkisiyle guilde ad verilmitir. Asln
da, bunlar ticaretin gerekleri nedeniyle ortaya kan birlikler olup,
burjua bamszl kavramndan henz uzak olmakla birlikte,
onun ncellerinden biriydiler. Zaten Commune hareketinden n
ce andmz gruplamalar ne bu kadar yaygnlamlar, ne de ona
uzaktan yaklaabilecek bir gce eriebilmilerdi. Her yerde orta
ca kmaya balayan ayaklanmalar bir sylev yazarnn doru
"ansyla, dalm diken demeti gibiydiler (331). Commune bu
(330)
(331)

Paris dinsel kurulu 1212: Mansi, Concilia, col. 851.

A. Giry, Documents sur les Relations de la Royaut avec les Villes,
1885, s. 58.

445

noktada tam anlamyla devrimci bir ruha sahipti, bu niteliiy

le de hiyerarize olmu bu topluma son derece sevimsiz ge
liyordu. Hi kuku yoktur ki, bu ilksel kent topluluklarnn de
mokratik yntemle uzaktan yakndan ilikileri yoktu. Kentlerin
gerek kurucular olan yksek burjualar hem kkleri tarafn
dan zorlukla izlenmekteydiler, hem de fakir insanlar iin sert efen
diler ve acmasz alacakllar olmaktaydlar. Ama, korumayla dl
lendirilen itaat sznn yerine, karlkl yardmlama szn geti
rerek, Avrupa'ya feodal demlen zihniyetin tamamen yabancs ol
duu yeni bir toplumsal unsur getirmilerdir.

446

kinci Kitap:

NSANLARIN YNETM

AYIRIM

ADALETLER

I. Adalet Dzeninin Genel Nitelikleri

nsanlar nasl yarglanrd? Bir toplumsal sistemi tanmak
iin bundan daha iyi denek ta olamaz, yleyse bu konuda, 1000
yllarndaki Avrupa'y sorgulayalm. lk incelemeden itibaren, ada
let sisteminin ayrntlar zerinde ykselen baz izgiler, ortaya
canl bir grnt kartmaktadrlar. Bu hereyden nce, eski adli
yetkilerin muazzam paralanmldr. Ayn zamanda bunlarn
birbirleriyle arap sa gibi karm olmalar ve nihayet ok dk
dzeydeki, etkilikleridir. Bir sr mahkeme yan yana, en arna
varncaya kadar her trl davada kendilerim yetkili grmekteydiler,
muhakkak ki kuramsal dzeyde baz kurallar, aralarndaki yetki
paylamm dzenlemekteydi. Ama, bu dzenleme ou zaman belir
sizliklerin ortaya kmasna da ak kap brakmaktayd. Bize ulaa
bilen senyrlk kaytlar, rakip mahkemelerin yetki talepleriyle do' ludur. Davalarm hangi mahkemeye gtrecekleri konusunda umut
suzlua kaplan davac ve davallar, ou zaman kendi istekleriyle
ya bir hakeme bavuruyorlar, ya da aralarndaki sorunu tatlya
balamay yeliyorlard. Zaten biraz sonra bunlara uymamay pe
inen kafalarna koymu olduklarndan, bu cins uyumalarn hi
bir deeri yoktu. Hakkndan ve gcnden emin olamayan mahke. meler ise, davay grmeye balamadan nce, iki taraftanda karara
uyacaklarna dair sz alyordu. Lehte bir karar elde edilse bile,
bunun uygulanabilmesi ancak, inat rakiple mahkeme dnda da
anlamaya bal oluyordu. Tek kelimeyle dzensizliin byk bir
tarihsel olgu olabileceinin kant, adaletin iine dt durum

447

da gzler nne seriliyordu. Ancak, bu noktada bir olgunun ak

lanmas gerekmektedir. Grnte adalet mekanizmasnn iine
dt bu anarik yap, farkl geleneklerden kaynaklanan ve bir
birlerine uyum salayamadklar gibi, srekli hareket halinde olan
toplumun ihtiyalarna da cevap veremeyen birbirleriyle elmen
ilkelerin birarada bulunmalarnn sonucuydu. Fakat, bu a n is i
nin bir kayna daj insani ortamn somut koullarnn adak dr
ileyiine yapt etkilerdi.
Bamllk ilikilerinin giderek artt bu toplumda her ef
Tanr bilir, ne kadar da oktular yarg olmay arzuluyordu.
nk, sadece yarglama hakk, bamllar etkin bir ekilde dev
lerini yapmaya zorlayabiliyordu. Dier yandan, onlar yabanc
mahkemelerin egemenliine brakmayarak, onlar korumann,
ama asl nemlisi onlara egemen olmann ok daha etkin bir ara
c ele geirilmi olunuyordu. Ayrca bu hak, esas olarak ok ve
rimliydi de. Bunun byle olmas, sadece ceza ve adalet giderle
rinin tahsil edilmesi veya msadere gelirleri salanmasna olanak
vermesi deil, efendinin gelir salamasna olanak veren mekaniz
may yani rf zorunluluk haline getirmeyi mmkn klmasyd.
Eer bazen justicia (adalet) kelimesinin' anlam, tm senyrlk
yetkilerini kapsayacak kadar genilediyse, bu bir raslant deildi.
Gerei sylemek gerekirse, olaylarn bu ynde gelimesinde, bir
ok adan her trden birarada yaamn ihtiyalarnn ifadesi
vard. Gnmzde bile her iveren iyerinde, her birlik komutan
birliinde, kendi tarznda bir yarg deil midir? Fakat bu anlam
daki yetkilerin kesin snrlar belirlenmi bir alan vardr. Bun
lar iiyi veya askeri, ancak ii veya asker niteliklerinden tr
yarglamaktadrlar. Feodal zamanlarn efleri ise, ok daha te
leri hedeflemilerdi. nk, tabiyet balan insanlar tm varlk
laryla baml klmaya ynelmilerdi.
Ayrca, feodal ada adaleti yerine getirmek ok kank bir
i deildi. Hi kukusuz bunu yapabilmek iin bir miktar hukuk
bilgisine sahip olmak gerekiyordu. Yazl kurallarn yaamaya de
vam edebildikleri yerlerde, yarglk ya bu kurallar ezbere bilme
ye, ya da bunlan birine okutmaya dayanyordu. ounlukla kala
balk ve ayrntl olan bu eski kurallar, ayn zamanda dlanna
klmasna olanak vermeyecek kadar da katydlar, ve bu nedenle
de her trl zihinsek faaliyeti nlemekteydiler. Oysa, buna kar
lk, szel rf egemen olduu yerlerden yazl metinleri kovmutu.
Bu yaygn gelenee biraz alkn olmak yarglk iin yeterli ol448

maktayd. Nihayet her hal- krda, yarg olmak iin dava usu
ln biimsel bir' sknt iine sokan baz hareketlerle, gerekli* sz
leri bilmek yetmekteydi. Sonu olarak, zellikle bellee dayal
olan bu i, bir yerde uygulanmam tekrar haline geliyordu. Ka
nt olarak kullanlan aralar son derece ilkel ve ileri srlmeleri
de son derece basit olan eylerdi. Tank, seyrek kullanlmann te
sinde, kendine bavurulduu zaman da sylediklerinin doruluu
asla aratrlmadan olduu gibi dinlenen bir unsurdu. Mahkeme
lerde bavurulan balca kantlama yntemleri olan, gerek bir
belgenin sunulmas bu son derece ender rastlanan bir kantt;
taraflardan birine yemin ettirilmesi; bir Tanrsal kantn (ordalie)
veya adli dellonun sonucunun kabul-adli dello Tanr yarg
lar iinde gittike en yaygnlk kazanandr- gibi ilemlerin de
netlenmesi, teknik bi hazrl ala gerektirmemekteydi. Davalar
da az sayda konu etrafnda dnp dolamaktayd. Ticari haya
tn kanszl, ticari szlemeler defterinin kapanmasna yol a
mt. ok daha sonralar baz evrelerde yeniden etkin bir ticari
hayat ortaya knca, mahkemelerin bu konudaki yetersizlikleri
ortaya kt ve tccar gruplan erkenden, nce resmi olmayan ha
kemlikle sonra da kendilerine zg bir adalet mekanizmas yara
tarak, aralarndaki sorunlar zmeye yneldiler. Feodal ada henen hemen tm uyumazlklar iktisabi zaman am (la saisine)
a nesnelerle insanlar zerindeki yetkilerle ilgiliydi. Doal olarak
bunlara, btn zamanlann sorunu olan cinayet ve sulan da ek
lemek gerekmektedir. Fakat, bu iki konuda mahkemelerin yetki
leri uygulamada kiisel intikam tarafndan tam anlamyla snrlandnlmaktayd. Sonu olarak, yeteri kadar gc olann veya
gertilmi bir yetkiyi kullanan herkesin, yarg olarak ortaya
kmasn engelleyecek entellektel herhangi bir engel yoktu.
Ancak, adi mahkemelerin yannda bir de uzmanlam mah
kemeler bulunmaktayd. Bu mahkemelerden; Kilisenin kendine
zg grevini yerine getirmesiyle ilgili olarak oluturduklarn an
lamamz-gerekmektedir. nk, piskopos ve barahiplerin kendi
lerine baml olanlar zerinde sahip olduklar yarg yetkisi kl
senyrlerininkiyle ayn nitelikteydi ve bunlar gerekten Kiliseye
zg yarg yetkileri arasnda grmek mmkn deildi. Kilisenin
yarg alan ikiliydi. Bir yandan kutsal iareti tayan herkesi, ya
ni papazlar ve rahipleri tamamen kendi alan iine almak istiyor,
dier yandan da an anlay gerei dinsel saylan baz sulam, laikler tarafndan ilenseler bile, kendi yarg alanna girdii
ni savunuyordu. Ancak, bu alan o kadar geni almlara olanak

449

verecek lekteydi ki, dinsel sapknlktan, yemine veya aile ba

larna kadar herey Kilisenin yarg yetkisine girebilirdi. Kilisenin
yarg yetkisinin bu nedenlerle feodal a boyunca sren geliimi,
sadece dnyevi glerin zayfl sayesinde olmamtr Karolenj
krall kendi kilisesine bu noktada ok daha az bamszlk tan
mt. Ayn zamanda, papazlar .Dnyasnn, Tanmn hizmetkr
larnn kk cemaatinin, laik ynlarla arama ekmeye alt
setin de rn olmutur. Bu noktada da yetki sorunu ok id
detli smr kavgalarna yol am, bu kavgalar zellikle gerek dev
let glerinin ortaya kmasyla da byk boyutlara ulamlar
dr. Fakat, {kilisenin eline geirebildii kadaryla adalet, feodal
dnemde mparatorluk iinde mparatorluktu ama, bunu hatr
lattktan sonra incelememizin ilerideki blmnde bu yarg yetki
sini dlayacamz belirtmemiz gerekmektedir.
II.

Adaletlerin Paralanmas

Barbar krallklar dneminde, kii haklan olduu gibi, adli

sistem de geleneksel zgr adam-kle ztlnn egemenlii altn
dayd. zgr adamlar ilke olarak, gene zgr adamlardan meyda
na gelen bir mahkemede kraln bir temsilcisinin ynetiminde yar
glanmaktaydlar. Kleler zerinde ise, efendinin mutlak bir ka
rar yetkisi vard kleler aras anlamazlklarda. Cezalar ise,
adalet kavram iine sokulmas mmkn olmayan bir keyfiliktey
di. Bazen istisnai olarak, klelerin kamu mahkemelerinde yarg
landklar grlmekteydi. Bu ya kle sahibinin yetkisini mahke
meye devretmesiyle, ya da yasann baz durumlarda kle sahibini
buna mecbur brakmasyla ortaya kmaktayd. Ama, bu durum
da bile, klenin kaderini belirleyenler eitleri deil stleriydi. Bu
kartlktan daha aklayc hibir ey olamaz. Ancak, btn bun
lar yaamn dayanlmaz basnc karsnda kmek zorunda kal
mlardr.
Gerekten, fiili olarak iki adli kategori arasmdaki uurum,
bilindii zere, giderek kapanma eilimine girmiti. Klelerin o
u, kendilerine verilmi tarlalar ileyen baml kyller haline
dnmlerdi ve bu nitelikleriyle birok zgr kimseyle ayn sta
tdeydiler. Birok zgr adam ise, bir sepyrden aldklar toprak
lar iliyor ve onun otoritesine tabi oluyorlard. Ayn bamllk
ilikisine tabi bu kark ve kk topluluk iinde, efendi ceza
hakkn tm bamllar zerine yaymadan edebilir miydi? Gene
bu efendi, bu adamlarn yargc olarak ortaya kmaktan kendini

450

alakoyabilir iniydi? Roma dneminin hemen sonrasndan itiba

ren bu zel adaletlerin zel hapisaneleriyle birlikte yasama
marjnda tutulmaya balandklar grlmektedir. Arles'l Aziz Cesaire'in 542'de lmtr yaam yksnn yazar, kahraman
n hi olmazsa hibir bamlsna bir defada otuz kereden fazla
sopa vurmam olduundan tr kutlamaktadr. Belirtelim ki
bu aziz senyr bu cezay sadece klelerine kar deil, kendine
baeen zgrlere de uygulamaktayd. Bu fiili durumu, hukuk
sal dzeyde tanma grevi ise Barbar krallklarnn payna d
mtr.
Galyanm ok eskiden beri tand Frank immunitasmm (ba
klk, muafiyet) balangtaki temel amalarndan biri, daha
sonra da gerek varolu nedeni bu olmu ve Karolenjlerin yard
myla da, geni imparatorluk topraklarnn her yanma yaylm
tr. Bu kavram iki ayrcaln birleik halini ifade etmekteydi.
Bunlardan birincisi, baz hazine vergilerinden muafiyet, kincisi
ise, kral memurlarnn ne nedenle olursa olsun bak topraa
girememeleriydi. Bu ayrcalklarn tannmasnn zorunlu sonucu
olarak, merkez senyrlere bak topraklarn halk zerinde sa
hip olduu yarg yetkisinin bir blmn devretmi oluyordu.
Gerei sylemek gerekirse, bu baklklarn bir zel bel
geyle tannmas, sk skya Kiliseye ayrlm bir hak gibi gzk
mekteydi. Bulunabilecek baz ters yndeki rnekler, sadece ge
tarihlere ait olmakla kalmamakta, ayn zamanda ok istisnai ko
ullarn da rn olarak ortaya kmaktadr. Dier yandan, sz
lemeleri kaleme alan rahiplerin her zaman kuku uyandran ses
sizliklerini hesaba katmasak bile, kral ktiplerince hazrlanan bel
geler belki daha aydnlatc olabilir. Merkezce hazrlanan bak
lk belgelerinde de bu cins ayrcalklarn laikler lehine de tann
dna dair bir rnek bulunmamaktadr. Ancak, uygulamada laik
senyrlerin byk bir ounluu baka bir kaamak bularak bu
avantaj elde etmilerdi. Geleneksel olarak, krala ait mallar da
bak saylmaktaydlar. Dorudan hkmdarn hesabna ile
tilen ve zel grevlilerce ynetilen bu topraklar, normal memur
larnn denetim alanlarnn dnda tutulmaktaydlar. Kont ve
adamlarnn, bu topraklarda yaayanlardan herhangi bir denti
toplamalar yasak olduu gibi, bu topraklara girmeleri de kesinlike nlenmekteydi. Dier yandan, kral kendine yaplan bir hizmeti
dllendirmek istediinde topraklarndan birini temlik ediyordu.
Normal olarak, bu temlik edilen toprak eski bakln koru
451

maya devam ediyordu. Aslnda, gya geici olarak temlik edilen

bu beneficium\&r, kuramsal olarak hala kral topra saylmak
taydlar. yleyse bak kalmaya devam edebilirlerdi. Servetleri
ni byk lekte, kraln bu cinsten cmertlikleriyle oluturan ve
ya byten gller, bu durumda senyrlklerin ounda Kiliseninkilerle tamamen ayn ve yasal ayrcalklardan yararlanr hale
geldiler. Hi kuku yoktur ki, senyrler bir sre sonra beneficiumlarma ait bir zellik olan bu ayrcalklar, kendi z mallan olan
topraklara da yaymakta gecikmediler. Bu hareket pek fazla me
ru saylmamakla birlikte, uzun sreden beri zaten efendisi olduk
lar insanlardan ses kmaynca, zayflamakta olan merkez de se
sini kartmad.
Birinci feodal a boyunca srecek olan ve krallk kaleminin
artk yararsz hale gelmi olan kstlan yazya dkmekte ge kal
d bu temliklere krallarn bavurma nedeni, aslnda byk l
klerini gerekletirebilmek iin baka bir yol bulamam olmalanyd. rnein, kiliselere yaplan temliklerin nedeni ne idi? On
lara bir takm balarda bulunmak, hereyden nce bir dindar
lk greviydi. Ancak, bu dindarlk ou zaman iyi bir yneticinin
yapmas gereken ilerden saylyor ve balar adeta bir devlet si
yaseti haline geliyordu. Hkmdarn bundan bekledii yarar, g
rnte gksel nurun halknn zerine yamasn salamakt.
Ama, asl neden Kiliseyi merkeze bal tutabilmekti, lkenin ko-,
damanlanna ve kraln kendi vassallerine yaplan temliklere ge
lince, bunlarn da nedeni ok kolay krlabilir nitelikteki sadakat
lerine bir dl verme gereinin duyulmasyd. Ancak, bu temlik
ler yoluyla kral memurlarnn eylem alanlarnn daraltlmasnn
ok ciddi bir sakncas ortaya kmaktayd. Efendilerine kar za
ten tam bir itaat altna girmemi olan halklar zerinde, bu tutum
kuku ve ekinme yaratyordu. nk artk devlet, halkn bln
m olduu kk gruplarn nderleri zerinde egemenlik kura
rak tm toplumu ynetmeyi dnyordu. Daha akas, merkez
bu yerel efleri glendirerek kendini glendirdiine inanmak
tayd. Nihayet zel adaletler kaba gce dayandklar iin ok da
ha byk bir yaylma eiliminde olmann tesinde, kendi snrla
rn kendileri belirlemekteydiler. Bu durumda onlan merulatr
mak belki de gerek snrlarna ekilmelerine neden olabilirdi.
Karolenj immunitas uygulamasnn zerinde hassasiyetle durduu
ve salamay asl istedii durum buydu. Ancak, Charlemagne'm
adaleti bu ynde dzenlemek iin giritii abalarn tm bir ge

452

lecek zerinde arlkla duyulan, ama nceden tahmin edileme

yen etkileri olmutu.
Merovenj devletinde temel yarg blgeleri ok fazla byk
alanlar deildi. Bunlar iin ortalama bir byklk sylemek ge
rekirse saylamayacak kadar ok olan yerel farkllklar hesaba
katmadan aa yukar Napolyon devrinde dzenlenen kazala
rn en kklerinin byklndeydiler. Bu yarg blgesine Ro
manca veya Germence olarak, yzlk anlamna gelen bir ad ve
rilmekteydi. Bu kelimenin kkeni olduka esrarl olup, bizden
farkl bir saysal sisteme sahip olan germenlerin ok eski uygula
malarna dayanmaktayd. (Modem Almancada yz anlamna ge
len hundert kelimesi balangta, olas olarak yzyirmi anlamna
gelmekteydi.) Romanca konuulan baz yerlerde naiplik (voirie
veya viguerie, latince vicaria: naipten treme MK) kelimesi de
kullanlmaktayd. Kont, kendi yetkisi altna giren naiplikleri do
lar ve zgr insanlar toplayarak mahkemeyi olutururdu. Bu
kurulun iinden bazlar, yargc (jugeur) seilirler ve kararlan
olutururlard. Krallk memurunun rol sadece mahkeme oturum
larna bakanlk etmek ve kararn infazn yrtmekti.
Ancak, denendike bu sistemin iki sakncas olduu grld.
zgr adamlann ok sk toplanmalarna ye dolaysyla ilerinden
kalmalarna yol ayor, konta da tam anlamyla yerine getiremiyecei kadar fazla i kanyordu. Charlemagne bu duruma bir a
re bulmak amacyla yarg sistemini iki kademeli hale getirmiti.
Kont gene nailipjiklere dzenli olarak gitmekte ve mahkeme
sini kurmaktayd. Gemite olduu gibi gene btn zgr erkek
ler bu mahkemelere ye olarak katlmak zorundaydlar. Fakat,
bu kont mahkemeleri artk ylda sadece kez toplanmaktayd
lar. Skln azaltlmasyla, bir yetki smrlandrlmas da mm
kn olabilmitir. nk artk bu genel kamu mahkemelerimin
nne ancak, byk nedenler ad verilen en nemli davalar
kartlabilecektir. Kk nedenlere gelince, bunlar daha nadir
ve daha dar mahkemelerin yetkisine braklmlardr. Bu srekli
hale gelen mahkemeler sadece yargclardan oluturulacakt ve
bakanlm da kontun kazadaki temsilcisi olan naip ( centeter veya voyer) yapacakt.
Belgelerin rktc belirsizlii ne dzeyde olursa olsun,
Charlemagne ve hemen onu izleyen bir, iki mparatorun dnem
lerinde, topraklarna ballk verilenlere, buralardaki zgr in
sanlar zerinde tanman yarg yetkisinin alan genilerken, bu k

453

k nedenler! de kapsayacak boyuta ulat konusunda hi ku

ku yoktur. Dier bir anlatmla, baklk yoluyla ayrcalkl hle
gelen senyr, ayn zamanda kendi topraklarnda naiplik yetki
sini de ele geirmitir. Ama, byk nedene giren bir dava kar
sa ne yaplacakt? Bilindii zere, eer bir toprak bak ise, kon
tun, daval, davac, tank gibi kimseleri bu topraktan kendi gle
riyle alp mahkemesinin nne kartmas olanakszd. Ama sen
yr bu gibileri kendi sorumluluu altnda kontluk mahkemesine
teslim etmek zorundayd. Rolleri bylece paylatran hkmdar,
en nemli konularn kamu mahkemelerinin yetki iinde kalabile
ceklerini dnyordu.
Byk ve kk neden ayrmnn uzun sren yanklar ol
mutur. Btn feodal a boyunca, hatta ondan sonra da yk
sek yarg ve alak yarg dian altnda srenler bu kavramlar
dan kaynaklanmaktadrlar. Karolenj etkisine maruz kalan tm
lkelerde grlen bir ayrm sonucunda, ama yalnzca bu lke
lerde, ayn blgede farkl yetkilerde iki mahkeme olumu ve
bu mahkemeler ayn siyasal gcn elinde toplanmaktan uzak kal
mlardr. Fakat, bu iki kademeli mahkemelerin ne dalm, ne
de yetkileri balangta dnlen snrlan iinde kalabilmiler
dir.
Karolenj dneminde bir sre tereddt edildikten sonra, c
rmlerin hangilerinin byk neden saylaca konusunda bir
kstas oluturabilmitir. Bu kstas, verilen cezann niteliiydi. Ya
ni, ancak kontluk mahkemesi lm cezas veya klelie indirmeye
karar verebilirdi. Bu ok ak ilke, alar boyu devam etmitir.
Gerei sylemek gerekirse, zgrlk kavramnda meydana ge
len deimeler nedeniyle, ceza hukukundan kaynaklanan klele
tirme ka bir srede uygulanamaz hale gelmitir. (Bir serfin l
drlmesi halinde, katilin serfin senyryle ayn trden bir ba
mllk szlemesi yapmasn gerektiren kural o dnemde, tama
men baka bir balk altnda yer almaktadr: Tazminat). Yk
sek Yarg ise her zaman kai sularnn, yani lm cezas, ge
rektiren sularn normal yargc olarak kalmtr. Ortaya, kan
yeni koullar iinde lm cezas vermeye yetkili olan ve Norman
yasaannn verdii adla kl mahkemeleri birka byk kon
tun ayrcal olmaktan kmlard. Birinci feodal a boyunca
bir sr kk efin lm cezas verme yetkisini ele geirmele
rinden daha arpc, daha yaygn Fransa'da bu yaygnlk dier
lkelere nazaran ok daha fazlayd ve insan topluluklarnn ka
deri stnde bundan daha kesin etkili hibir ey olamaz. Ne ol

454

mutu da bu noktaya gelinmiti? Ne baz kontluk yetkilerinin mi-as veya ba yoluyla paralanmas; ne de yetkilerin ktye kul
lanlmas adaletin yerellemesini aklamak iin gerekli olan anah
tar bize vermektedirler. Dier yandan, hukuksal deer yargla
rnda da net bir kayma gzlenmektedir. Artk tm byk kiiler
ya bizzat kendileri, ya da temsilcileri araclyla kan adaletini
(yani lm cezas gerektiren sularn yarglanmas MAK) yerine
getirmektedirler. Bunun anlam, lm cezas verme yetkisinin es
ki kurallara ramen, bakln doal sonucu olarak, yerel g
lerin eline getiidir. Bunlara da zaman zaman yzlk veya naip
lik adlan verilmektedir. Bu bir anlamda, lm cezasnn ikinci
dereceden mahkemelerin de yetki alanna girdiinin resmen ta
nnmasdr. Dier bir anlatmla, eskiden Karolenjler tarafndan iki
farkl dereceden mahkeme arasna ekilen snr, bu noktada or
tadan kalkmtr. Hi kukusuz, bu evrim aklanamaz nitelikte
deildir.
Ancak, bu noktada yanlgya dmemek gerekmektedir. Eski
den sadece kont mahkemelerinin yetkisinde olan bu lm cezas
gerektiren davalar sadece kont mahkemelerinde deil, daha
yksek mahkemelerde de, rnein kral mahkemeleri veya kral
mfettilerinin (missi dominici) tarada oluturduklar mahkem-e
ler de bu konuda yetkiliydiler Frank dneminde hibir zaman
byk rakamlara ulaamamlardr. Sadece kamu bar iin zel
likle zararl grlen sulara bu ceza verilmekteydi. ok daha sk
ortaya kan durum ise, yargcn taraflar arasnda bir anlama
nermesi veya taraflar buna zorlamasyd. Yargcn oynad, bu
znde pasif rol, taraflarn uzlamas halinde zaten nceden be
lirlenmi tarifelere gre bir tazminat saptamak ve bunun bir b
lmn de kamu otoriteleri adna tahsil etmeye kadar indirgen
miti. Ancak, gelime burada da kalmad. Devletlerin siyasal sah
neden ekilmelerinden sonra, hemen hemen srekli bir kan da
vas ve iddet dnemi balad. Bizzat sonularnn ortaya koydu
u zere, yldrma etkisi ok kstl olan eski adalet sistemine
kar bir tepki domakta gecikmedi ve bam Kilisenin ektii
bar birlii hareketi bu tepkinin merkezi oldu. Eskiden uzun
sren kinleri ve kan dklmesini nlemek kasdyla Kilise parasal
tazminatla anlamazlklar zebileceini dnmt. Ama artk
bunun tamamen tersinde bir tavr alla, ktleri gerekten su
ilemekten caydracak nitelikte cezalar olan bedeni cezalardan ya
na kmaya balamt. te bu sralarda 10. yzyla doru
Avrupadaki ceza kanunlar an sert bir yap kazanmaya bala

455

mlard ki, bunun tekrar insaii bir grnm ulatrlmas aba

lar bugnlere ok yakn tarihlerde balayabilecektir. Bu ok il
gin deiim, insan zdrabm nlemek isterken insana zdrap
ektirmeye dayal bir mantk zerine oturmaktayd.
Buna karlk, ne kadar ar olursa olsun, sonunda celladn
devreye girmedii sular, aa sular saylmakta ve naiplik
veya bak toprak mahkemeleri bu konuda tek yetkili olmak
taydlar. Para cinsinden tazminat uygulamas gerileyip de, bedeni
cezalar daha yaygnlat zaman da yarglar gene ayn kimse
lerdi. Yalnzca kararlarn nitelii deimi ve kontlar da lm ce
zas verme tekelini yitirmilerdi. Zaten bu gei eski ynetimin
iki davran, sayesinde kolaylamt. Yzlk mahkemeleri her
zaman mehut sulan, cezas ne olursa olsun, her zaman yargla
ma hakkna sahip olmulard. Kamu dzeninin korunmas endi
esiyle, yerel mahkemelere bu durumlarda lm cezas verebilme
yetkisinin tannm ohnas, bu konudaki tekelin ald ilk yara ve
yerel mahkemelerin geniletmekten geri kalmayacaklar bir ka
pyd. kinci yara ise, dorudan baklk uygulamasnn iindey
di. Baklk sahipleri kleleri zerinde zaten hayat hakkna sa
hiptiler'. Ama baklk yoluyla, merkezin artk kanamad di
er bamllar, klelere gre acaba hangi konumdaydlar?
Cinayetlerin dnda, kont mahkemelerinin tekelinde olan iki
cins dava vard. Bunlardan birincisi, bir kimsenin serf mi yoksa
zgr m olduunu belirlemek; kincisi de alleulerin mlkiyeti
nin kime ait olduunu karara balamakt. Ancak, yksek yarg, nm tekelinde olduu sanlan bu iki konu, ilerideki dnemde ye
rel yarglarn da kullandklar bir yetki haline dnmekte ge
cikmeyecektir. Alleulere ilikin uyumazlklar bunlar zaten gi
derek azalmaktadr aslnda ou zaman kontluk yetkilerini de
zerlerine geirenlerin daha ok kullandklar bir hak olarak kal
mtr (tpk 12. yya kadar kontun ayn zamanda piskopos da ol
duu Laondaki gibi) (332). Serflie ve klelere ilikin konulara ge
lince, gerek anlamda kleliin hemen tamamiyle ortadan kalk
mas ve yeni bir zgrlk anlaynn belirmesiyle birlikte, bu ko
nular mal varlyla ilgili davalarn iine karm veya baml
lk ilikilerinin dzenlendii kurallar erevesinde ele alnr ol
mulardr. Bylece, aa doru olduu kadar yukar doru da
(332)

456

Laon Bar szlemesi (26 Austos 1128) in Wamkoenig, ve Siein,

Franzsische Staats-und. Rechtsgeschichte, c. I., Unkundenbuch, s.
31, c. 2.

da bir sre sonra usul yoluyla bu mahkemelere nfuz etmeye ba

lamlardr. Feodal ada anlamazlklarn byk blm dello
ile zmlenirdi. Bu konuda doal bir arm sonucu her za
man deil ama sklkla bu kanl zmlemelerin ancak kan
adaletine sahip mahkemeler nnde yaplabilecei kabul edil
mitir.
Feodal ada her yksek yarg sahibi, kendine dorudan bal
topraklarda alak yargya da sahipti. Fakat, bunun tersi ancak ge
tarihlerde grlebilen baz istisnalar dnda Beaumanoirea
inanmak gerekirse 13. yzyldaki Beauvaisis gibi ortaya kma
mtr. Baka terimlerle sylemeye alrsak, uzun bir sre aa
dereceden konularda, yaadklar topraklarn senyr mhakemesinde yarglanan kimseler, daha ar davalarn yksek bir mah
kemeye gtrebiliyorlard. Adli yetkilerin dankl ve paralan
ml ne dzeyde olursa olsun bu durum, farkl ellerde kademe
li bir yarg yetkisi sistemini tamamen ortadan kaldramamt.
Ama, yksek mahkemelerin yetkileri daralm ve birok konuda
alt mahkemeler kademe atlamlard. Ayn ekilde, naiplerin va
risleri ve baklk sahipleri ile senyrlerin byk ounluu
alleu sorunlar hari eskiden konta ait olan byk nedenler
tekelini ele geirmiler, buna bal olarak kendileri de yksek yar
g olmular, ama bu kez de kk nedenlerle ilgili davalar gr
me yetkisini vassallerine kaptrmlard. Bir kk mtevazi ba
mllar grubunun banda bulunan herkes, dorudan reticilerin
denti ve hizmetlerine el koyabilen herkes, artk alak yarg
sahibi olmutur. Bu konuda da dier btn feodal a kurumlannda olduu gibi, deiik zamanlarn, deiik nitelikteki unsurlar
birbirlerine karm durumdaydlar.
Alak yarg hereyden nce bizzat senyrle, ona bal do
rudan reticiler arasndaki her trl uyumazlklar yetki kapsa
mna almaktadr. zellikle de, bu dorudan reticilerin ykml
olduklar denti ve angaryalar konusunda. Bu konuda eski ada
let sistemlerinin mirasn aratrmak yararszdr. Bu hakkn ger
ek kayna, efe zg haklar konusunda hem ok eski olan hem
de feodal ada giderek daha canh hir ekilde yerine oturtulan
anlayt. Daha ak sylersek, her kim olursa olsun bir baka insandan, onun alt dzeyde olduunun gstergesi olarak baz y
kmllkler talep etme hakkna sahip olan kimse artk, ayn za
manda onun yargc da oluyordu, rnein bu balamda ge bir
rnek olarak, 12. yzylda Fransa'da serf olarak iledii topra

45?

yancya veren biri, senyr tarafndan, yancnn demesi gereken

miktan dememesi halinde sadece bunun iin ve baka hibir
konuda olmamak zere adaleti yerine getirme hakk yla donatl
mt (333) Gerek anlamda yarglama ile, alacaidmn dorudan
mdahalesi o zamanlar bu sklkla bavurulan bir yol olmann
tesinde meru bir durum olarak da grlmekteydi arasndaki
geiler pek fazla hassasiyet uyandrmad gibi, 'kamu vicdan
bunlar arasnda yle nemli bir fark da grmyrdu. Ancak, den
tilere ilikin olan bu yarg yetkisi daha sonraki hukukularn
toprak adaleti adm verdikleri- alak yargnn tamamn olu
turmuyordu. Alak yarg yetkisine sahip olan senyr, ayn zaman
da topraklar zerinde yaayan btn insanlarn arasnda meyda
na gelen tm medeni davalarn adli delloya bavurulmas
hali hari; bunlarn iledii lm cezas gerektirmeyen tm su
larn doal yargcyd. Bylece senyrn bu yetkisi, eskinin k
k nedenler denilen davalaryla karyor ve her efendinin ok
eskilerden beri adamlar zerinde sahip olduu fiili karar ve ceza
yetkisiyle birleerek, feodal senyr kendi adamlarnn yargc ha
line getiriyordu.
Yksek yarg da, alak yarg da znde topraa balydlar.
Yani, onlarn snrlari iinde (kalan topraklarda kim yayorsa,
onlarn yarg yetkisine giriyorlard. Darda kalanlar ise kurtulu
yorlard. Fakat, insan insana tabi klan balarn son derece g
l olduu bu toplumda, bu topraa ballk ilkesi srekli olarak
kiisel ballk ilkesi tarafndan tehdit edilmekteydi. Frank dne
minde, herkim kendinden zayfn koruyucusu olarak ortaya k
msa, koruduu bu kimseyi mahkemede yalnz brakmamak, onu
savunmak ve onun iin gvence vermek, onun hem devi hem de
hakkyd. Bu noktaya gelinince de, kendi adamlar hakknda kara
r kendi vermeyi istemesi kolaylkla ulalan bir dnce oldu ki,
bunu da bir sre sonra salayacaklardr. Nitekim, feodal hiyerar
inin her basamanda, bir sre sonra herkes kendi adamm yar
glar oldu.
Kiisel bandlar iinde en kt durumda olanlar ve en kat
ekilde egemenlik altma alnanlar, ban irsi niteliinden tr,
zgr - olmayanlar olarak ifade edilen, dorudan reticilerdi.
Genel kural olarak, bu gibilerin bedenleri zerinde de hak sahibi
olan senyrlerinden baka yarglarnn lm cezas gerektiren
(333)

Cartualaire du Prieur de N.-D. de Lngpont, d. Ma non.

sular da dahil olamyaca kabul edilmiti. Bu kural, baml

nn senyrnn topraklarnda oturmad veya senyrn baml
lar zerinde yksek yarg hakkna sahip olmad durumlar iin
de geerliydi. irsi olmamakla birlikte gene senyrlere baml olan
dier mtevazi kiileri de rnein, kentlerdeki hizmetiler ile tc
carlar da bu kuraln kapsamna almak iin gl bir eilim belir
mitir.
Uygulamada mutlaka efendilerin istedii ynde gelimi ol
duklarna kukumuzun olmad bu talepler, zaman iinde srekli
bir belirsizlik ve atma kayna oluturmulardr.
in asln sylemek gerekirse, serflik eski kleliin damga
sn tamaya devam ettike, senyrn serflerinin tek yargc ol
mas, kle sahibinin kleleri zerinde sahip olduu cezalandrma
tekelinin doal miras olarak belirmitir. Zaten 12. yzyla ait
bir Alman metni de olay tam bu mantk iinde ele almaktadr
(334). Buna karlk, askeri vassaller zgr olduklarndan, Karolenj dneminde ancak kamu mahkemelerinde yarglanabiliyor
lard. Ama, senyrler de srekli olarak bu adamlarn da yargla
mak hakkn ele, geirmeye urayorlard. 10. yzyldan itibaren
bu abalan yeni bir yarglama sisteminin ortaya kmasna yol
amtr. Bu deiim, zaten gler dengesindeki bozulmalar sonu
cu, kamusal adaletin paralanmas ve gsiizlemesiyle tevik de
grmekteydi.
nce erefler, sonra da mal varlna eklenen fiefler, o
unlukla kodamanlarn eline gemiti. Onlar da buralar vassallerine temlik ediyorlard. Bu durumda, hemen her yerde kont
mahkemesi, tamamen feodal bir kurul haline dnerek, vasallerin dier bir vassali yargladklan adalet datc yerler haline ge
lerek ortadan kalkmlardr.
III.

Eitler n Yarglasn Yoksa Efendi n?

Bir zgr adamlar kurulu tarafndan yarglanan zgr adam

ile yalnzca efendisi tarafndan cezalandrlan kle: Bu ayrm
toplumsal snflandrmada meydana gelen alt st olular nedeniy
le ve zellikle de eskiden zgr olan birok kimsenin serf stat
sne girmesine ramen, bu yeni ilikiler iinde eski statlerinden
getirdikleri baz eyleri korumaya devam etmeleri karsnda, ya
ama ansna sahip deildi. Eitleri tarafndan yarglanma hak
(334)

Ortlieb de Zwiefalten, Chronicon, I., s. 9.

459

k, derecesi biraz da olsa yksek kimseler asndan, hibir za

man tartma konusu haline gelmemitin Zaten balangta b
tn zgrlerin yararland bir hak olan adli eitlik ilkesi, hiye
rari oluumu nedeniyle byk yaralar alm olmakla birlikte,
ayakta kalmay baarabilmiti. Dier yandan, zaman iinde bir
ok blgede rf bir senyre baml olanlarn tmnn tam eit
leri tarafndan deilse bile, ayn efendiye bal kimseler tarafndan yarglanmas ynnde gelimitir. Sen ile Loire nehirleri ara
sndaki blgede, yksek yarg normal olarak tm halkn katl
mak zorunda olduu genel mahkemelerde uygulanmaya devam
etmitir. Yargclarn da, saf Karolenj geleneine uygun olarak,
yarg yetkisine sahip kimse tarafndn yaam boyu atanmas uy
gulamas da devam etmitir. Ancak, grevlerin feodallemesi bu
ralara da ulatndan, ou zaman bu atamalar kiileri hedef al
maktan ok, belli topraklar zerine irsi olarak bindirilen bir yk
haline gelmitir. Dier bir anlatmla, bu mahkemelerin yeleri de
il, bu mahkemelere ye gndermeye ykml jopraklar irsi ola
rak atanmaktaydlar. Dier blgelerde ise, senyrler mahkemeleri
oluturmak iin bu skntlara katlanmamlar, civarn nde ge
lenleri iyi adamlann biraz da raslantsal olarak, biraraya
getirerek mahkemeleri oluturmulardr. Tm bu farkllklarn
stnde, merkezi bir olgu yer almaktadr. Kral, baron veya senyr adaletlerinden sz etmek bir kolaylk salayabilir. Ama, ger
ek anlamda meru olan, bunlarn kral, baron veya senyr olarak
tek balarna verdikleri kararlar deildi. Aslnda, adalet yetkisine
sahip ef tarafndan toplanan kurul, yani mahkeme, nihai karar
vermektedir. Bir ngiliz metni bu konuda yarglayan kuruldur,
senyr deil demektedir (335). Bu balamda, bu durumun yarg
lananlara salad avantajlar inkr etmek de, abartmak da ayn
derecede sakncaldr. Thomas Becketin mahkm olmasn iste
yen sabrsz Henri Plantagenet sadk adamlarna, abuk, bana bir
yarglama yapmak iin acele ediniz diye baryordu (336). Bu
szler, efin yarglarn tarafszlna koyduu snrlan ki da
vasna gre sonsuz deiikliktedir. ak bir ekilde ortaya
koyduu gibi, bir senyrn isterse kurul yarglamasn hi gznne almayabileceim de gzler nne sermektedir.
Fakat, zgr olmayanlar ile zgrlerin en mtevazilerinin
bunlara katlmasyla oluan bamllar kitlesinin en alt basama(335)
(336)

460

Monumenta Gdhalae Londoniensis (Rolls Series) c. I., s. 66.

Roger de Hoveden, Chronica (Rolls Series), c. I., 228.

ndaki insanlar, bilinlere ok eskiden beri yerlemi olan, efen

diden baka bir yargca sahip olmama ilkesinden kolaylkla syr
lamamlardr. stelik, eskiden romallam blgelerde bu ilke
nin gl bir de destei vard. Roma damgasn veya ansn ta
yan bu blgelerde, feodal adan nce yarglar sanklarn hibir
zaman eitleri deil, her zaman stleri olmulard. Bir kez daha,
aralarnda seim yaplmas gereken elien ilkeler, rfn eit
lenmesine yol ayordu. Blgelere, hatta kylere gre, kyller
bazen kurullar halinde toplanan mahkemelerde^ bazen de bizzat
senyr veya avu tarafndan yarglanyorlard. Bu sonuncu sis
tem balangta pek yaygnlk kazanma benzememektedir. Ama
ikinci feodal a boyna evrim ak bir ekilde bu tarafa eilim
gstermitir. Ingilterede 13. yzylda bir hukukunun yapt ay
rma gre, Baron kurulu zgr kirac iftilerden meydana gel
mekte ve dier zgr kirac iftileri yarglamakta, ama zgr
l olmayan serf, senyrn temsilcisinin verdii kararlar yarg
olarak kabul etmek durumunda kalmaktadr. Ayn ekilde Fran
sada, Beaumanoir'n aktard hukuk doktrinine gre, eitler ta
rafndan yarglanmak yalnzca kibar adamlara has bir ayrca
lktr. Dnemin balca gstergelerinden biri olan hiyerari, mah
kemeleri de amalan dorultusunda yourmaktan geri kalmamtu
IV. Paralanmann Kysnda: Eski Sistemlerden Ayakta
Kalanlar ve Yeni Etkenler
Aadalet ne denli paralanm ve senyrlklerin eline gemi
olursa olsun, feodal -ada eskinin kamu hukuku ile halk yargla
malarna ilikin kurallardan hibirinin ayakta kalmadn dn
mek yanl olur. Ancak, bunlarn hibir yerde azmsanmas mm
kn olmayan diren gleri, lkelere gre farkllklar gstermi
tir. Bu konuda imdiye kadar yapmadmz yaparak, ulusal d
zeydeki farkllklarn altm izme zaman gelmitir.
zgn olduklar tartma gtrmeyen birok zelliine ra
men, ngiliz evrimi Frank devletinin evrimiyle yakn benzerlikler
gstermektedir. ngilterede de adalet rgtlenmesinin temelinde
naiplikler ile zgr yargclardan oluan kurullar grmekteyiz.
Daha sonra, 10. yzyla doru bu naipliklerin stnde, ngilizcede
shire ad verilen kontluklar Olumutur. ngilterenin gneyinde
bu shireler ok canl etnik farkllklarn rn olarak ortaya
karken ya daha geni monariler tarafndan yutulan Kent ve
461

Sussex gibi- eski krallklara tekabl ediyorlar ya da yeni olu

makta olan blgeleri kapsyorlard rnein Suffolk ve Norfolk
gibi. Bunlar Dou Anglia blgesinde yaayan Gney halk ile
Kuzey halk m, farkl etnilepden olduklar iin, ifade etmek zere
ortaya kmlar sonra da andmz oluum iinde birer shire ha
line gelmilerdi. Bunun tersine merkezde ve Kuzeyde oluturu
lan shire'lev, DanimarkalIlara kar yrtlen savalarda,' ortasn
da birer kale olan her blgenin keyfi olarak bir ynetsel ve askeri
blge saylmasyla ortaya kmlard. Bu nedenle de bu blgedeki
shireler etnik adlar yerine yalnzca eski corafya adlan tamak
tadrlar. Bylece oluan shire'lerde de artk zgr adamlardan
meydana gelen kurullar vard. Ama yetki dalm bu lkede, Karolenj mparatorluunda olduundan ok daha bulankt. Kamu
dzeni asndan olduka tehlikeli birka suu kontluk mahke
mesinin tekeline alabilmek iin gsterilen gayretlere ramen, bu
mahkeme sadece alt mahkemelerin yetersiz kald durumlarda
davalara bakar hale gelmilerdir. Bu durumdan da anlalaca
zere, yksek ve alak yarg ayrm ngiliz sistemine yabanc kal
mtr.
Ktada da olduu gibi, bu kamusal adalet eflerin datt
adaletin rekabetiyle karlamtr. ok erken tarihlerden itibaren
senyrn evinin halhnde (salon) kurulan mhakemelerden sz
edilmektedir. Daha sonra krallar bu fiili durumu merulatrmlardr. 10. yzyldan itibaren krallarn yarglama hakk dattk
lar ve zellikle senyrlerin yararlandklar bu hakka sake and
soke ad verildii grlmtr (sake Almancadaki Sache kelime
sinden gelmekte neden veya dava anlamna gelmektedir; soke
ise Almanca suchen fiiliyle yaknl olan bir kelime olup yarg
arama yani onun karar vermesi iin bavurma anlamna gelmek
tedir.) Bylece devredilen yarg yetkisi bazen belli bir toprak, ba
zen de belli bir insan grubunu kapsamna almakta ve aa yu
kar anglo-saxon naiplik yarg alanna karlk olmaktayd. Bu
durumda anglo-saxon nailipliklerinin alanlarnn ok daha ge
ni olmalar nedeniyle, Ingiliz senyrleri balangtan itibaren
Karolenj bak toprak sahiplerininkinden daha geni bir eylem
alan salam oldular. Ktadaki senyrler yarg yetkilerini bu ge
nilikteki alanlara baklk blgelerinin genilemesiyle, ancak
10. yzylda yayabileceklerdir. ngiltere'deki bu gelimelerin top
lumsal balar zerindeki etkileri o kadar kapsaml olmutur ki,
zgr kirac ifti bile, efendinin mahkemesine olan bamlln
dan tr sokeman (yarg yetkisine giren adam) adyla anlr

462

olmutur. Hatta baz kiliselerle baz kodamanlar srekli bir ba

niteliinde olmak zere, naipliklerde mahkeme kurma yetkisini
elde etmiler, buna bal olarak da ok az sayda da olsa baz ma
nastrlara, aslnda kral tekelinde olan baz sulun yarg hakk
terkedilmek zorunda kalnmtr.
Ancak bu yetki devirleri ne kadar kapsaml olurlarsa olsunlar,
kamu hukukuna ilikin kurul halinde yarglama usuln de tam
anlamyla yok edememilerdi. Naiplik mahkemelerinin baronlarn
eline getii yerlerde bile, bunlarn tpk eski dnemlerde kral
temsilcisinin bakanlnda toplandklar gibi, dzenli bir ekilde
biraraya gelerek mahkemeyi gene oluturduklar grlmektedir.
Kontluk mahkemeleri de eski dzenleri iinde ilemeye devam et
mektedirler. Hi kukusuz, buralarda yarglanamayacak kadar
yksek kiilerle, senyrlerin kiilerine balayarak kendi yarg yet
kilerine aldklar kyller, zgr bile olsalar artk bu kurullarn
nne kmamaktadrlar. Dier yandan bu mahkemelerin yeleri
eskiden tm halk iken, imdi onlar temsilen kyn papaz, senyrln bir memuru ve aralarndan drt kiidir. Bunun dnda
herey onlarn yarglanma zgrlklerini ksacak ynde gelimek
tedir. Norman istilasndan sonra senyrlk mahkemeleriyle kra
ln yaylmakta olan yarg yetkisi arasnda boulmakta olan bu in
sanlarn adalet mekanizmasnn ileyii hie yaklamtr. Ama
gene de tamamen ihmal edilecek dzeye inmemitir. zellikle bu
ralarda temel olarak kontluk rgt iinde ama ayn zamanda
daha dar bir alanda olsa bile naipliklerde de ulusun gerekten
canl unsurlar, blge halknn rfn saptamak, her trl soru
turmaya onun adna cevap vermek, hatta gerekirse ortaklaa su
lar stlenmek zere toplanma adetini korumulardr. Bu adet
tm kontluklarn temsilcilerinin biraraya gelerek avam kamara
snn nvesini oluturduklar gne kadar srmtr. Bu anlattk
larmzdan hi kukusuz, ngiliz parlamanter rejiminin beiinin
Germanya Ormanlar olduunu sylemek istemiyoruz. Gerekte,
bu rejim iinden kt feodal ortamn damgasn tamaktadr.
Ancak onu, ktadaki devlet sistemlerinden net bir ekilde ay
ran, kendine zg renginin ve daha genel olarak da yksek snf
larn iktidar dier snflarla belli lde paylama alkanlnn
kkeni olarak ngiliz siyasal yapsmm bu ok karakteristik zel
lii Orta adan beri olumaya balamtr bir ada toprana
salamca yerlemi olan zgr adamlardan meydana gelen ve es
ki barbar toplumlann uygulamalar paralelinde olan mahkemeleri
grmemek mmkn mdr?

463

Sonsuz sayda yerel veya blgesel farkllklarn stnde Al

man adli sistemine iki byk olgu egemen olmutur. Bunlardan
birincisi, fief hukuku, toprak hukukundan ayr olarak geliir
ken, vassal mahkemelerinin eski yarg sistemleriyle yan yana ve
onlan yok etmeden gelimesidir. kinci olarak, daha fazla kade
mesi olan bir toplumsal hiyerarinin varl ile zgr olmann ka
mu hukukuna tabi olmak demek olduu dncesinin canll
nn eski kontluk ve naiplik mahkemelerinin daha geni bir alan
da etkin olmalarna yol amasdr. Bu durum zellikle, alleu'lerin
bol olduu ve senyrlemesinin tamamlanamam olduu Savabya
Jurasmda ve Saksonyada belirgindir. Ama, buralarda yargc veya
yarglarn gene de belli bir toprak cinsinden servete sahip olma
lar beklenmektedir. Hatta bazen Avrupa'nn hemen her yerin
de gzlenen eilime uygun olarak, bunlarn grevlerinin irsi sayl
d durumlarla karlalmaktadr. Bu eilimler nedeniyle zgr
adamn, zgr adamlar kurulu nnde yarglanmas ilkesi, son
zmlemede deimekte ve bu mahkemeler oligarik bir nitelik
kazanmaktadrlar.
Fransa hi kukusuz Kuzey talya'yla birlikte adaletin en
mkemmelinden senyrletii lke olmutur. Hi kukusuz Karolenj sisteminin damgas bu lkede de, zellikle Kuzeyde canl ola
rak kalmtr. Fakat, enyrlk yarglan yksek ve alak bun
larla ilgilenmeden kendi i yaplarm oluturmulardr. Naiplik
mahkemeleri ok abuk ve tamamen kaybolmulardr. Yksek
yarg kavramnn bir sre sonra ato sahiplii kavram iinde
erimesi ok anlamldr. Sanki artk, ortaklaa bilin yarglama
hakkna sahip olmann yegne kstas olarak, tahkim edilmi bir
bina sahibi olmaktan, yani fiilen gl olmaktan baka birey ta
nmamaktadr. Ancak, btn bunlar, eski kont yarglamasndan
hibir ey kalmad anlamna alnmamaldr. Byk prenslikler
de hi olmazsa lm cezasna ilikin davalarn tekeli kontlarn
elinde kalmtr, rnein, Flandre, Normandiya veya Bearn gibi.
Bazen kontlar alleulerin yargc olarak kalmlar, baz durumlar
da da feodal hiyerari iindeki yerleri her zaman ok iyi belirlen
memi olan kiliselerin de davalarna bakmlardr. Nihayet, kont
lar eer senyrlerin eline gememise, ilke olarak pazarlar ve kamu
yollarna ilikin davalara da bakmlardr. Burada daha imdiden,
yarg yetkilerinin dalmasnn tohum halindeki panzehirini gr
mek mmkndr.
Aslnda tek panzehir bu deildi. Avrupa apnda iki byk
g, adaletin paralanmasn snrlandrma ve durdurma ynn

464

de almlardr. Bu iki g de uzun sre nemsiz ve etkisiz kal

dktan sonra parlak bir gelecee aday olmulardr.
Bu glerin birincisi krallklardr. Kraln z itibariyle halk
nn yce yargc olduu konusunda herkes Hanlama halindeydi.
Ancak bu ilkeden somut uygulamalar da kartmak gerekiyordu.
Bu noktada ise, sorun eyleme ve fiili gce dayanmaktayd. 11. yz
ylda Capetlerin mahkemesi yalnzca kraln dorudan bamllar
ile, dorudan hanedana bal kiliselerin mensuplarn yarglamak
iin toplanabilmekteydi. Krala dorudan bal byk feodallerin
vassal meclisi olarak toplanp, ilerinden birini yarglamalar ise
hemen hi mmkn olmuyordul Oysa, Alman kralnn mahkeme
si Karolenj modeline daha yakn olduundan, hala baz nemli da
valar kendine ekebilmekteydi. Ama, Alman modelinde olduu
gibi, bu mahkemelerin nisbi bir etkinlii olsa bile, hibir ekilde
uyruklar kitlesine ulaamyorlard. Hatta Almanya'da kraln lke
iinde dolarken konaklad her yerde orann mahkemesinin yet
kisinin kraln mahkemesinin yetkisi karsnda geici olarak kalk
mas ilkesi bile, hkmdarn uyruklarna ulaabilmesi iin yeterli
olmuyordu. Krallk iktidarnn adalet sistemi iinde belirleyici ge
haline dnmesi, ancak merkezden atanm yarglar ann tm
lkede yarg yetkisine sahip olmasyla mmkn olabilirdi. Zaten
ikinci feodal an sonunu belirleyen, glerin merkezde toplan
mas dneminde, nce ngiliz krallar sonra da Capet'ler tarafn
dan yaplan da buydu. Her iki lkede de kral hanedanlar ama
zellikle Capetler bu amaca ulamada vassal sisteminin kendinde
deerli bir destek bulmulardr. nk, yarg hakkn ok fazla
sayda kimse arasnda bltren feodalite, zlrken de gene
bu unsurlarla bu paralanmann ilacn da salam oluyordu.
O ada bir davanm bir kez karara balandktan sonra, gene
ayn taraflar arasnda olmak kaydyla, baka yarglar nnde tek
rar grlebilecei dnlemiyordu. Baka anlatmla, iyi niyetle
yaplan bir yarg hatasnn dzeltilme olana yoktu. Ama, eer
taraflardan biri yarglarn bilerek yanl karar verdiklerini ileri
srerse ne oluyordu? Veya, bundan da ileri bir durum olarak,
yargcm reddi durumunda ne oluyordu? Bu durumlarda daha yk
sek otoritelere bavurma olana vard. Eer bu bavuru sonunda
itiraz edenin hakl olduu kabul edilirse, yanl karar veren yar
glar cezalandrlyor ve kararlan da gzden geiriliyordu. Bu an
lamda temyiz bugn buna yargcn tarafl olmas nedeniyle tem
yiz diyoruz barbar krallklan dneminden beri vard. Fakat, z

465

gr kamu mahkemelerinin stnde yer alan yegne mahkeme, kral

mahkemesi olduundan, bu ayn zamanda temyiz mahkemesi de ol
maktayd. Bunun anlam da temyize gitmenin gl ve buna
bal olarak nadir olmasyd. Vassal sistemi bu konuda yeni ola
naklarn domasna yol amtr. Her vassal iin, bilindii zere,
fief ald senyr ayn zamanda onun yargc olmaktayd. Oysa,
bir yargcn adaleti yerine getirmekten kanmas, dier sular
gibi bir sutu. Bu durumlarda feodalitenin genel kural uygulan
d ve feodal hiyerari iinde biatlerin meydana getirdii her bir
st basamak temyiz mercii olarak kullanld. Bu usul uygula
mak olduka g bir iti. Ama, asl zellii tehlikeli olmasyd.
nk, bu gibi durumlarda kullanlan kant dello olmaktayd.
Ama, buna karlk byk bir rahatlk salamaktayd. Bu da tem
yiz iin bir st senyre bavurulmasnn yeterli olmasyd. Eer
baz durumlarda sonunda kral mahkemesine ulalyorduysa, bu
gene de adm adm olmaktayd. Uygulamada krala yaplan temyiz
bavurusu giderek istisna haline geldi. nk, tabiyet hiyerarisi
ne baml hale gelen bu uygulama bir dizi dorudan ilikiye yol
ayor ve bylece vassalite ve fief sistemi, eski monarilerin sz
de uyruklar iin salayamad bir olana kendine zg yaps
iinde salam oluyordu.

466

AYIRIM

GELENEKSEL KTDARLAR : KRALLIKLAR VE

MPARATORLUK

I. Krallklarn Corafyas
Sonsuz saydaymlar gibi gzken senyrlklerin, aile veya
ky cemaatlerinin ve vassal gruplarnn stnde, feodal Avrupada
geni ufuklarna karlk ok dar etkinlik alanlarna sahip baz
g merkezleri ykselmekteydi. Bu g merkezlerinin feodal d
nemde ok dar bir devinim alanna sahip olmalarna karlk, ka
derleri bu paralanm toplumda baz dzen ve birlik ilkelerini
koruyabilmi olmalarna bal kalmt. En tepede yer alan kral
lklar ve mparatorluk, glerini ve ihtiraslarm uzun bir gemi
ten beslemekteydiler. Daha aada ise, pek de belirli olmayan bir
derecelendirme iinde daha gen egemenlik merkezleri olarak, bl
gesel prensliklerden, basit bir baronluk veya ato sahipliine ka
dar kademelenen eitli iktidar alanlar sralanmaktayd. zellik
le tarihle daha ykl glerin tarafndan olaya bakmak, daha uy
gun bir yntem olarak gzkmektedir.
\

Roma mparatorluunun knden sonra Bat Avrupa Ger

men hanedanlar tarafndan ynetilen krallklar halinde paralan
mt. Feodal Avrupa'nn krallklar, az ok dorudan, ite bu bar
bar monarilerinden inmekteydiler. Bu balant, 9. yzyln ilk
yansnda hala be veya alt devlete ayrlm durumda olan
Anglo-saxon ngilteresinde, zellikle net bir ekilde grlmektey
di. Bu devletikler istilaclar tarafndan eskiden kurulan krallkla
rn gerek miraslarydlar ama istilaclar aslnda daha fazla
devlet kurmulard. Daha nce, skandinav saldrlan dnemin-

467

de, Wesseix krallnn ikomiularmm ykntlar zerinde yayla

rak, tek krallk olarak ortaya ktn grmtk. Bu devletin
hkmdar 10. yzylda kendine, ya Britanya kral, ya da daha
sklkla ve daha srekli olarak, Anglar veya ngiliz'ler kral nvanm vermeyi adet edinmiti. Ancak bu Regnum Angolorumun
uurlarnda, Norman istilas dneminde bir Kelt marj bulunmak
tayd. Galler lkesinde yaayan Britonlar ok sayda prenslikler
halinde dalmlard. Kuzeye doru kldka, bir skot asll, yani
rlandal bir efin, yksek blgelerin Kelt kabilelerini ve Lothian
blgesinin Germen ve germenlemi halkm eemenlii altna ala
rak, onlara bir ulus ad verdii grlyordu: skoya .
berya yarmadasnda, Mslman istilasndan sonra Asturias'a
kaan baz Got soylular, ilerinden birini kral ilan etmilerdi.
Kurucu kraln varisleri ok kereler paylalan, ama yeniden fe
tih ( reconquista) hareketi srasnda nemli lde genileyen bu
krallk, bakentini 10. yzylda Leonda yani dalarn gneyindeki
yaylalarda kurmutu. Ayn yzyl boyunca, Douya doru Kastilya'da kurulan ve balangta Asturias-<Leon krallna bal olan
bir askeri komutanlk kurulmutu. Bu komutanlk yava yava
bamszlat ve 1035de burann komutan kral nvann ald. 100
yl kadar bir sre sonra benzeri bir paralanma, Batda Portekdzin
domasna yol at. Bu arada, o sralarda Navarla ad verilen Orta
Pirene Basklan kendi vadilerinde ayr bir yaam srmekteydiler.
900'Iere doru onlar da ayr bir krallk kurdular. 1037'de ise bu
krallktan bir kk monari daha koptu ve tam bu srada blgeyi
kasp kavuran kasrgadan tr bu yeni kralla Aragn ad
verildi. (Aragn spanyolcada kasrga anlamna gelmektedir MAK)
Btn bu devletiklere bir de Ebro vadisinde Franklar tarafn
dan Barselona kontluu ad altmda kurulan ve Saint Louisye
kadar Fransz krallarnn fef olarak kalan ucu da eklemek ge
rekmektedir. te spanyalarn ar deiken snrlarla bir
birlerinden ayrlm ve paylamalarla, fetihlerle ve mal edinme
politikalaryla srekli deien devletiklerden oluan bir lke ol
duu iin bu ad verilmektedir siyasal oluumunun balangcn
bu krallklar oluturmaktayd.
Pirenelerin kuzeyinde, barbar krallklarndan biri, Frank kral
l, Karolenjler tarafndan lsz bir ekilde bytlmt.
Kasm 887'de iman Cbarles'm nce tahttan indirilmesi, arka
sndan da lm, bu ok geni devlet zerindeki birlik abalarnn
sonuncusunun da banszlkla bittiinin iaretiydi. Eer Dou

468

parasnn yeni kral Amulf, (Reims bapiskoposunun ona sun

duu Bat parasn kabul etmediyse, bu bir kapris deildi. Asl
neden, Charlemagne mirasnn tanamayacak kadar ar olmatsyd. Karolenj mparatorluunun bu ikinci paylam 843de
Verdun'de kararlatrlan birincisinin snrlarna sadak [kald. O
tarihte Renin sol kysndaki eyalet Mayence, Worms ve
Spire ile nehrin dousundaki geni Germen topraklarndan olu
an Germanyal Louis'nin krall, 888de Carinthial Amulf'un
egemenliinde bir kez daha birleti. Bu blge, daha imdiden Al
manya adm verebileceimiz, ama o zamanki adyla Dou Fran
sa idi.
Bat Fransa denilen Bugnk Fransa- Kel Charlesm es
ki krallnda, iki byk senyr hemen hemen ayn anda kendile
rini kral ilan etmilerdi. Bunlardan birincisi Frank kkenli bir
aileden gelen ve bir talyan dk olan Spolete'li Gui; kincisi de,
bir olaslkla Saxon kkenli olan ve Neustrial bir kont olan
Eude'dr. Eude, hem daha fazla adama sahip olduundan, hem de
Normanlara kar ytlen ( savalarda hret kazandndan,
Gui'yi saf d brakmakta zorluk ekmedi. Onun krallnn da
snrlan, hemen hemen Verdun'de izilene uygun oldu. Bu kral
ln snrlan, kralm vassali olan kontlarn topraklarnn snrla
rnn toplam olarak belirlendiinden, o kadar girintili kntly
d ki, brakn harita zerinde izmeyi, nerelerden getiini tam bi
lebilmek bile kimsenin harc deildi.
Dou ve Bat krallklarnn arasnda ise, dar bir erit halin
de Kuzeyden balayp Roma'ya kadar ulaan Lothairein krall
yer almaktayd. 843de oluan bu kralln, erkek tarafndan ar
tk hibir varisi kalmamt. Bu nedenle de bu topraklar yava
yava ve para para Dou Fransa tarafndan ilhak edilecektir.
Eski Lombard devletinin devam olan talya krall, yarma
dann kuzeyi ve merkezini kapsamaktayd. Ancak, Venedik hala
Bizansn elindeydi. Bu krallk bir yzyl boyunca ok frtnal bir
kader izledi. Birok soylu ailesi tac elde edebilmek iin birbirle
rine girdiler. Gneyde Spolete dkleri; Kuzeyde gene bu ailenin
Alp eteklerine egemen olan bir kolu; Frioul ve vre markileri;
Alp geitlerini tutan Burgonya krallar; Bavyera dkleri gibi. Di
er yandan, bunlarn birou da Papa tarafndan mparator ilan
edilerek kutsanmlard. nk, mparatorluun Sofu Louis za
manndaki ilk paylamndan itibaren, talyaya sahip olmak, Ro
ma Kilisesi zerinde salad koruma haklar nedeniyle, bu ok

469

deerli makamn eitli siyasal giriimlerde ara olarak kullanl*

mas asndan ok nemliydi. Ancak. Bat Fransann talya'ya
uzakl da talyadaki soylularn ve mparatorluk peinde koanlann cesaretini artryordu Dou Fransa hkmdarlar da bu
sahipsiz ve gzel kralla itah duyacak kadar yaknda bulun
maktaydlar. Daha 894 ve 896da Arnulf, Karolenj kkenine gve
nerek buraya inmi, kendini talya kral ilan etmi ve mpara
tor Unvann da almt. 951de varislerinden biri, bir Saxon olan
I. Otton Belki de byk babas daha nce Arnulfla beraber tal
yaya gitmiti dalarn tesine uzanan ayn yolu tuttu. Pavia'daki eski bakentte kendini Lombard'lar kral ilan etti, 10 yl son
ra geri dnerek, lkeyi daha iyi dize getirdi ve egemenliini Romaya kadar uzatt. Bu durumda, Papa iin onu gl mpara
tor ilan etmekten baka are kalmamt (2 ubat 962). Artk
bu tarihten sonra, baz ksa buhran dnemleri hari, talya'nn
modern zamanlara kadar Almanya hkmdarlarndan baka ya
sal krallar olmayacaktr.
888de Bavyera soyundan ok yksek bir kii, Welf Rodolphe,
Karolenjlerin nceki yllarda Juralar ile Alpler arasnda olutur
duklar ve adna Transjurane denilen askeri ucun banda bulun
maktayd. Bu grev, mparatorluun balca i geitlerinden bi
rinin denetimine olanak verdiinden, ok nemliydi. Rodolphe
de bulank suda bir tac avlama derdindeydi. Bu amacna en uy
gun yol olarak da Bat ve Dou Fransalar arasndaki bir cins
no mans land olan blgeyi, yani ileride ikisinin aras adan ala
cak olan tampon krall gzne kestirdi. Toul kentinde kendini
Papaya kutsatmas, umutlannm ynn yeteri kadar iaret et
mekteydi. Ancak, kendi dukalndan bu kadar uzaklarda, sadk
adamlarndan yoksundu. Arnulf tarafndan malup edilince kral
nvann gene de muhafaza ederek Transjuranea geri ekilip,
Besanon'daki topraklaryla yetinmek zorunda kald.
Bylece Lothairein mirasnn bir blm hala sahipsizdi. Bl
geyi belirleyen ak bir corafi terimin olmamas nedeniyle, Lothaire'in ada olan bir prensin orada bir sre hkm srm ol
mas nedeniyle, bu blgeye Lotharingia ad verilmekteydi. Batda
Fransadan, hemen hemen bugnk snrlarla ayrlan bu geni
topraklar, Doudada Almanyadan Ren nehriyle ayrlmaktadr.
Bu blge, Karolenj hanedannni ortaya kt topraklar olduun
dan, onlarn ansnn gll, baka herhangi bir yerli haneda
nn tremesine olanak vermemitir. Ancak, iki yandaki kralhkla-

470

rm bu blge zerindeki ihtiraslannn da snn yoktur. lk nce,

Charlemagnen nesebinden tek kalan o olduundan, 888de ismen
Amulfa balanan bu blge, Amlf'un lmnden sonra onun va
risleri arasnda bitmez tkenmez mcadelelerin konusu olmu
tur. Damarlarnda baka bir kan olmasna ramen, Alman krallan Amulf'un mirass olduklar iddiasndadrlar. Fransa hkm
darlar ise en azndan bunlarn Karolenj hanedanndan oldukla
r zamanlar, yani 898-923 ve 936 - 987 tarihlerinde Moselle ve
Ren arasndaki blgede atalarndan gelen haklarm talep etmek
ten geri kalmamlardr. Ancak, Alman hkmdarlar bu mcade
lede aka daha glydler. 987de rakip krall ellerine geiren
Capetler Karolenjlerin Batdaki toprak mirasna sahip kp, ya
ylma politikalarm kendi aile geleneklerine uygun bulamadkla
rndan, ayrca bunu yrtecek sayda adama da sahip olmadk
larndan, herey Almanlarn lehine alyordu. Uz yzyllar bo
yunca, bu durumun rn olarak Lotharingia Aix La Chapelle,
Cologne, Trves, Coblence de dahil Alman siyasal sisteminin
iinde kalacaktr.
Transjuranem civarnda yer alan Lyon, Vienne ve Provence
blgeleriyle Alp eyaletleri iki yl boyunca kralsz kalmlard. An
cak, bu blgelerde 887den nce bir krallk kurmu olan ve Karo
lenj soyundan gelen Boson adnda birinin ans canl kalmt.
Olu Louis annesi tarafndan da mparator Lothaire soyundan
gelmektedir 980'n sonuna doru Valencia'da kendini kral ilan
ettirmeyi baard. Fakat, bu krallk ok ksa mrl oldu. Louis'nin 905de gzlerine mil ekildi. Akrabas olan ve bu anssz kr
kraln adna ynetimi ele alan Hugues d'Arles, krall uzun sre
elde tutamad. nk, Rhne nehri ile dalar arasnda yer alan
bu lke, herkesin gznde cazip talyann fethi iin bir yoldan
ibaretti. Bu durumda Louisnin 928 ylnda lmesinden sonra,
Lombardiyada kral ilan edilen Hugues, Welflerin egemenlikleri
ni denize kadar zatmalan karsnda hibir ey yapamad. Aa
yukar 10. yzyln ortalarndan itibaren Burgonya krall
-Rodolphe tarafndan kurulsan kralla genellikle bu ad veril
mekteydi bylece sviredeki Ble'den Akdnize kadar Uzanan
byk bir devlet haline gelmiti. Ama, bu andan itibaren bu l
kenin tahtna birbiri arkasmdan kan zayf krallar, Alman kral
veya imparatorlarna kar krallklarm korumakta aciz kalmaya
balamlard. Sonunda bir sr komplo ve tereddtten sonra
kral soyunun sonuncu temsilcisi, 1032'de lmeden nce Alman h
kmdarn varisi ilan etti. Ancak, Burgonya 13. yzyldan son

471

ra buraya Arles (krall adn vermek daha ok tercih edilmekte

dir Lotharingia'nm tersine, ama talya'nm benzeri olarak Al
man mparatorluuna kesin olarak katlmamtr. Bu birlik da
ha ok, kralln hkmdarlarnn ayn kimse olmas biimin
de ortaya kan bir birlik olarak kalmtr.
Bylece feodal a, Avrupa siyasal haritasnn ilk taslann
izildii aamaya da tank olmutur. O dnemde izilen snrlar
dan bazlar, alan aarak zamanmza kadar ulam ve bun
lardan kaynaklanan sorunlar bazen kan bazen de mrekkep aktl
masna yol amtr. Ama, herey iyi deerlendirildiinde, feodal
ada oluan snrlarn en nemli zellii, son derece kaypak ve de
iken olmalarna ramen, harita zerinde iaret ettikleri krallk
larn saysndaki artc sabitliktir. Karolenj mparatorluu iin
de yer alan yan bamsz bir sr yerel egemenlik alan srekli
olarak birbirlerini yok etmeye uramlarsa da, bu yerel t i r a j
lardan hibiri Rodolphe ve kor Louisden beri ne kendine kral
nvan vermeye ne de hukuken varolan krallardan birinin vassali
olduunu inkr etmeye cesaret edememitir. B durum, feodali
teden ok daha eski olan ve o ktkten sonra da yaamaya de
vam edecek olan monarik gelenein gcnn kantlanndan en
gsterili olandr.
II. Krallk ktidarnn Doas ve Gelenekleri
Eski Germanya krallar soylarnn kkn Tanrlara dayan
drmaktaydlar. Jordanes'in dedii gibi, kendileri de birer ya
r-Tannya benzeyen bu krallar, irsi olarak efsanevi erdemlerle
donatlmlard. Bu zelliklerden tr de halklar kendilerinden
savata zafer, banta da tarlalarnda verim beklemekteydiler. Di
er yandan, Roma mparatorlar da kutsal bir hareyle evrelen
mi olarak yaamlard. te, feodal a krallklar kutsal nite
liklerini bu ikili mirastan, ama zellikle birincisinden devralm
lard. Hnstiyanlk ise, musevi veya syani kkenli geleneklere
dayanarak, bu tavr al pekitirilmiti. Karolenj mparatorluunun
varisi olan krallklarda, ngiltere'de ve Asturiasta krallar tahta
karlarken, sadece rahiplerin ellerinden, kutsallklarnn simgesi
olan iaretleri almakla kalmamakta, zellikle ta bu iaretlerin en
simgesel olan olmaktadr. Fransa kral VI. Louis'nin bir belgesin
den anlaldna gre, krallar bu tac trenlerde adeta dinsel bir
simge olarak tamaktadrlar (337). Bir piskopos Samuel rol
(337)

472

Wamkeoenig vc Stein, op, cit., s. 34.

oynayarak bu yeni Davudlann vcutlarnn her tarafn kut

sanm yala omaktadr. Bu hareket, katolik geleneinin evren
sel anlam kazanm simgelerinden biri olup, bir kimsenin fani d
zeyden kutsal dzeye geiini belirlemektedir. Saint Paul, kutsa
yan kutsanandan daha stndr demiti. Bu balamda, kralla
rn rahipler tarafndan kutsanmasndan, ruhsal snfn daha s
tn olduu sonucunu mu kartmak gerekmektedir? Aslnda ba
langtan itibaren birok Kilise kkenli yazarn kanlan bu yn
deydi. Bylesine bir yorumun ykl olduu ar tehditler, ilk Al
man krallarnn yala oulmay reddetmelerinin nedenini akla
maktadr. Ama, onlarn takipileri pimanlk duyarak doru yo
la gelmekte gecikmemilerdir. Zaten, Batdaki rakiplerinin elle
rine hu deerli karizmadan yararlanma tekelini nasl brakabilir
lerdi? ktidar iaretlerinin yzk, sava klc, bayrak, ta gibi
Kilise tarafndan krala teslim treni, ksa bir sre sonra birok
prenslikte taklid, edilmeye baland. Akitanya, Normandiya, Brgonya veya Britanya dkalklan gibi. Ama, buna karlk ne ka
dar gl olursa olsun, hibir byk feodalin taleplerini, kutsatmaya kadar yani gerek anlamyla yala oulmaya kadar yk
seltmemesi ok dikkat ekicidir. Rahiplerin dnda, Tanrnn
kutsal ocuklan sadece krallar olmaktayd.
Yalamann, kken olmaktan ok kant olduu bu doast
konumun deeri, gndelik yaamla teki dnyay srekli birbiri
ne kartran bir topluma ynelik olunca, ok fazla olmaktayd.
Gerekte, tam anlamyla kutsal bir krallk; heryerde egemen olan
dinle badaamazd. Katolik rahibin gc ok iyi tanmlanmt.
Ekmek ve araptan Isann bedeni ve kann yapabilen yegne in
san oydu. Kutsal trenleri yapma hakkna sahip olmayan krallar
demek ki, kelimenin tam anlamyla rahip saylamazlard. Manta
bylesine isyan eden kavramlar aklamak ok g itir. Ama ge
ne de bu konuda bir aklama getirebilmek iin, bir 11. yzyl ya
zarnn deyimiyle, kral dinsel anlamda tam bir kutsalla sahip ol
mamakla birlikte, kutsalln ynetimini paylamaktayd. Bu an
layn ok ciddi bir sonucu olarak, krallar Kiliseyi ynetmek iin
aba gsterdiklerinde onun bir yesiymi gbi davranmlar veya
onlarn byle davrandklarna inanlmtr. Kamu oyunun bu yn
de ekillenmi olmasna karlk, Kilise evreleri bu gr kabullenmemilerdir. 11. yzylda Grgoire reformcular bu mdahale
ye ok sert bir ekilde kar kmlar ve mdahale odaklarna
da ok fazla saldrmlardr. Onlara gre, ruhsal ve dnyevi alan
lar birbirlerinden ayrlmaldr. Bu dnce Rousseau ve Renanm
473

bize rettiklerine gre, hnstiyan dncesinin en byk yenilik

lerinden biridir. Grgoire reformlar bu konuda o kadar ileri git
milerdir ki, iki gcn birbirinden aynlmasn istemekle kalma
mlar, ayn zamanda dinsel olann dnyevi olan zerindeki stn
ln de yerletirmek istemilerdir. Onlara gre, her n kay
na olan gne karsnda, basit bir yanstc olan ayn yeri ne
idiyse, dnyevi iktidarn da dinsel iktidara gre yeri o idi. Ama
bu noktadaki baarlar ok kk olmutur. Halkn gznde,
kralln mtevazi dnyevi iktidarla yetinir hale gelmesi iin bir
ok yzyln gemesi gerekiyordu.
Kitlelerin gznde, kralln bu kutsal nitelii yalnzca ok so
yut bir hak olan Kilisenin ynetim hakknn elde bulundurulma
syla aa kmyordu. Genel olarak krallm ve zelde de her
krallm, kendine zg bir efsaneler ve batl inanlar ile sarlm
olduunu dnelim. Bu inanlar gerekte anoak monarilerin
salamlatnlmasyla, yani 12. ve 13. yzyllarda basitlemiler
dir. Fakat, kkenleri birinci feodal aa kadar uzanmaktadr. 9.
yzylda Reims bapiskoposlar, eskiden Clovis'e bir gvercinin
ar- ai'dan getirdii sihirli zeytinyam sakland deponun mu
hafz olduklarm iddia etmekteydiler. Bu ok gzel ayrcalk, bu
rahiplere btn Fransa'nn kutsallk tekelini salad gibi, kral
lara da bunu yrtme grevinin kendilerine Tanr tarafndan ve
rildiini ileri srme olanam veriyordu. Fransa krallar, hi de
ilse I. Philippe'den veya bir olaslkla Sofu Robert'den; ngiliz
krallar da I. Henriden itibaren, ellerini dedirdikleri baz hasta
lan iyiletirme hassasna sahip saylmaktaydlar. 1081de mpara
tor IV. Henri afaroz edilmi olmasna ramen Toskanadan
geerken, yoluna koan kyller iyi bir hasat alabilmek umuduyla
hkmann elbiselerine demeye abalyorlard (338).
\

Ancak, krallan evreleyen bu muhteem aura (hare)'ya kar

lk, monarik otoriteye gsterilen ok dk sayg, acaba bu sim
genin gszln m kantlamaktadr? Olaya b adan bak
mak, soruyu yanl sormak olur. nk, daha yakndan bakt
mzda; kendilerine hi itaat edilmeyen, bizzat kendi feodallerince
topraklan alnan ve kendilerine sava ilan edilen, hatta onlar tara
fndan esir bile alman kral rnekleri saylamayacak kadar ok
tur Ama, bizzat kendi uyruklarnn elleriyle ldrlen kral say
s, incelediimiz dnemde sadece tanedir. ngilterede ehit
Edward, kardei lehine tezghlanan bir saray darbesinde ldrl
(338)

474

Rangerais, Vita Anselmi, s. 1256.

mtr. Fransa'da I. Robert, bu dzmece kral, meru kraln bir

taraftan tarafndan: savata ldrlmtr. Nihayet I. Berenger,
saylamayacak kadar ok hanedan kavgasna sahne olan talyada bu
yolda kurban olan tek kraldr. slam saraylarndaki hanedan ci
nayetlerine ve Batda da eitli byk baronlarn iledikleri cina
yetlere ve nihayet bu iddet anda aile iinde bile ilenen say
sz cinayetlere bakldnda, bu rakam gerekten ok az olmakta
dr.
Kraln dinselden sihirsele- uzanan bu doast gleri, asln
da sadece onlara has saylan siyasal grevin ifadesinden ibaretti.
Bu siyasal grevin halkn efi tarafndan yerine getirilmesine es
ki germanik bir kelime olan thiudans ad verilmekteydi. Feodal
toplumu belirleyen ok sayda egemenliin birbirini ezdii bu dn
yada, krallklar Guizot'nun ok doru olarak yazd gibi, sui generis (kendine zg) iktidarlard. Sadece ilke olarak dier btn
iktidarlarn stnde olduklarndan deil, ama ayn zamanda b
tn bunlardan daha farkl bir doada olduklarndan tr, kral
lk iktidar kendine zgyd. Bu konuda en belirgin ayrc zel
lik; krallk dnda her trl iktidarn eitli haklarn toplam
olarak, bykl ne olursa olsun bir fiefin harita zerinde belirli
snrlar iinde gsterilmesine izin vermeyecek kadar girift ilikiler
btn olmasyd. Oysa bunun tersine, monarik krallklar arasn
da meru olarak snr denilebilecek ayrm izgileri bulunmak
tayd. Ama, bu snrlarn da ok salam ve sabit eyler oldukla
rn dnmeyelim. Topran kullanmnn henz ok gevek ol
mas, kesin snrlar izilmesine ihtiya duyurmuyordu. Mosane
ucunda, Fransay mparatorluktan ayrmak iin Argonne blgesi
nin kimsenin oturmad allk alanlar yeterli bir snr olutur
maktayd. Ancak, kime ait olduu ok tartmak bir kent veya
ky, hukuken ancak tek bir kralln snrlan iinde yer alabi
lirken; yksek yarg hakkna ayn kyde bir senyrn sahip ol
masna karlk, bir baka baronun bu kydeki serilere, bir die
rinin baz dentilere, bir kilise senyrnn de kilise dentilerine
sahip olduu grlebilirdi. Baka bir anlatmla, bir topran veya
bir insann birok senyrnn olabilmesi hemen hemen normaldi,
ama ayn varlklann birden fazla kral olmas kabul edilemez bireydi.
Avrupa'nn ok uzanda, Japonyada da topraa bah kii
sel bir tabiyet ilikisi ayn Batda olduu gibi ok eski bir krall
n varlna ramen, gene Bat feodalitesindekine ok benzer bir
tarzda gelimiti. Ama burada, bu iki kurum birbirlerine kan475

madan yalnzca birarada yaamlardr. Avrupa krallar gibi kut

sal olan ve Tanrsalla onlardan ok daha yakn olan Doan G
ne lkesinin mparatoru, hukuken tm lkenin kral olarak kal
mtr. Onun altndaki vassal hiyerarisi, en st efleri olan Sho
guna kadar ulamakta ve orada durmaktadr. Bunun sonucu ola
rak, yzyllar boyunoa fiili iktidara sahip olan kii shogun olmu
tur. Bura, karlk Avrupada krallklar vassalik adan daha eski
olduklarndan ve doalar gerei ona yabanc olduklarndan, bu
iliki ann tepesinde bir yer almamlardr. Dier yandan, ba
mllk a tarafndan evrelenmekten de kamabilmilerdir. Fi
cilerin baronlarn mal varlklarna katlm olmasndan tr,
eer bir toprak miras nedenleriyle kraln mlk arama katlrsa,
herkese kabul edilen kural uyarnca, kral bu topran yklerini
miras almakta, ama topraktan kaynaklanan her trl biatten mu
af olmaktayd. nk, kral uyruklarndan hibirine sadakat ye
mini edemezdi. Ama, buna karlk hepsi de korumas altnda olan
bu insanlardan bazlarn ayrarak, biat kurallarna uygun olarak
onlara zel bir koruma uygulamasna ve bylece de onlar ayr
calkl hale getirmesine engel olacak hibir kural yoktu.
Bu kral vassallerinin iinde yer alan bir uydu kalabalnn
yan sra, daha nce de grdmz zere, 9. yzyldan itibaren
herbiri yerel bir prens haline gelen, kralln btn kodaman ve
yksek grevlileri de vard. Halkn ba yneticisinin byk say
lama ulaan vassallerinin hemen hepsinin en yukardaki senyrleri olmasna, hatta bu vasaller araclyla, eflerin de senyr ol
masna ramen, feodal yapnn olaanst kat olduu lkelerde
rnein Norman igalinden sonraki ngiltere gibi en altta yer
alan bir serfin ban kaldrnca yukarlardaki kral grebilmesi
olanakszd. Zaten feodal zincir serften krala ulaana kadar bir
yerlerde kopmaktayd. Ancak, hemen heryerde krallklarn bu feo
dallemesi, ayn zamanda onlarn selametini de salayan bir etken
olmutur. Kral, devlet bakan olarak emir vermekten aciz kald
durumlarda, o dnemin insani bamlck tarzlar iinde en faz
la tutulan olan vassalik balan kendi amalan dorultusunda
kullanabilmitir. arkdaki Roland, acaba hkmdar iin mi
yoksa biat ettii senyr iin mi dvmektedir? Hi kukusuz
bunu o da bilmemektedir. Ama, hkmdar iin bu kadar byk
bir zveriyle dvmesinin nedeni, onun ayn zamanda senyr
de olmasdr. Daha sonra Philippe Auguste, Papayla dinsel sapma
iinde olan bir kontun mallarna el koyma konusunda tartrken,
ok doal olarak bu kontluk benden fief olarak alnmtr de

476

mi ama, bu kontluk krallmn bir parasdr dememitir. Bu

anlamda, iktidarlarn vassalit zerine dayamak isteyen Karolenjlerin bu siyaseti uzun dnemde, belki de ilk balardaki baarsz
lklarn gsterdiinden daha az yanlt. Birok neden bunlar
daha nce inceledik ve ileride de inceleyeceiz birinci feodal
a boyunca kral iktidarn etkisiz brakma ynnde hareket et
milerdir. Ama en azndan, kralln elinde, uygun ortam bulundu
unda gelimeye balayacak olan, iki gizli byk g vard. Bun
lardan birincisi, eski prestijinin hi lekelenmeden kalm olmas;
kincisi de yeni bir toplumsal sisteme uyum gstermesi srasnda
yeniden genlemesiydi.
III. Krallk ktidarnn ntikali, Hanedan Sorunlar
Birbirleriyle karm birok gelenein mirass olan bu kral
lk makam nasl intikal etmekteydi? Irsilik mi? Seim mi? Bugn
bu iki terim bize uyumaz gelmektedir. Oysa, birok metnin or
taklaa bildirdiine gre, feodal ada bunlar o kadar da uyu
maz kavramlar deillerdi. Halklarn ve prenslerin oybirliiyle se
imini ve blnmeden kalan kralln irsi intikalini saladk 1003
ylnda Almanya kral II. Henri bu durumu byle ifade ediyordu.
Fransada da mkemmel bir din hukukusu olan Charters'll ve,
tam anlamyla o kral olarak kutsanmt. Krallk ona soyundan
miras olarak gemekte ve piskoposlarla kodamanlarn oybirliiy
le bu durum onaylanmaktayd demektedir (339). Bu szlerin an
lam, ne seimin ne de rsiliin mutlak anlamlaryla alnmad
dr. Bir irade beyan olmaktan ok, bir cins Tanrsal emrin ie
domasyla, gerek efi belirlemek anlamnda ef seim sistemi,
gerekte sadece rahipler arasnda taraftar bulan bir gr olmu
tu. Bir soyun kutsal bir nitelikle donatlm olmas dncesini
putperest bir inan olarak sayan Kilise, dier yandan her trden
iktidarn meru kayna olarak, Tanrsal yasaya gre dzenlene
cek ve kendi denetiminde yaplacak atamalar grmekteydi. Di
er bir anlatmla, nasl barahip rahiplerce ve piskopos da Kilise
ile kent halk tarafndan seiliyorlarsa, kral da yle seilmeliydi.
Bu din kuramclar bu konuda byk feodallerin ihtiraslaryla
kar karya gelmekteydiler. Bunlar asndan ise, tek nemi olan
nokta kralln kendileri iin tehlikeli olmaktan kp, kodaman
larn denetimine gemesiydi. Ancak zellikle Germanyadan kay
(339)

Diplom. regum et imp. c. III., Nu. 34 Histor de France, c. XV., s. 144.

477

naklanan ve -tm Orta a boyunca geerliimi koruyan yaygm

kan, baka bir yndeydi. Bir bireyin taht ocuuna brakmas
nn gerekliliine deil de, tahtn belli bir soyun elinde kalmas
nn uygun olduu dnlyordu. nk, o aa egemen olan ina
na gre, ancak bir tek soy lkeye gereken efleri yetitirebilirdi.
Bu anlayn mantksal sonucu, ya len kraln ocuklarnn
iktidar mtereken kullanmalar, ya da kralln paylalmasyd.
Bu dunum, bazen yanl -bir yorumla kralln kral ailesinin mal var
lma katlm olmasyla aklanmtr. Aslnda daym bununla hi
bir ilgisi olmayp, tm aile mensuplarnn hanedan ayrcalna ka
tlmasn belirleyen bu uygulama, tm barbarlarda rastlanan bir ol
gudur. Anglo-Saxon ve Ispanyol devletleri bu usul feodal a bo
yunca da uygulamaya devam etmilerdir. Fakat, bu usul halkn
iyilii asndan ok tehlikeli sonulara yol amaktadr. Bu du
rum, II. -Henri'nin ok bilinli bir ekilde altm izdii blnmez
krallk ilkesiyle ok sert bir ekilde elimekte ve her trl anar
iye ramen hala ayakta durabilen bir devlet fikrini yaralamak
tayd. Kraln kim olacann belirlenmesi konusunda, herzaman
birinciyle paralel olarak az veya ok bir rol oynam olan, ikinci
bir zm sonunda egemen olmutur. Kralla Tanrsal olarak
atanm aile iinden, ama yalnz onun iinden bazen erkek ta
raf snerse, akraba aileleri iinden kralln balca kiileri
bunlar da doumdan gelen bir hakla tm uyruklarn temsilcile
riydiler yeni kral semekteydiler. 893 ylnda Reims bapisko
posu Foulque buv konuda, Franklarn adeti, krallar lnce kral
slalesinden baka birini bu makama semektir demekteydi
(340).
Bylece kabul edilen, belli bir soy iindeki rsilik, adeta ka
nlmaz bir ekilde tek izgi zerinde dorudan rsilie dnecek
tir. nk, son kraln erdemleri, en fazla onun oullarnn kann
da bulunmakta deil midir? Fakat, bu konuda asl belirleyici fak
tr Kilisenin de kabul ettii bir baka uygulamadan gelmitir. Ki
lisenin bu uygulamay desteklemesinin nedeni, raslantsal seim
lerin tehlikesinden korunabilecei bir panzehir olarak grmesindendi. Sklkla bavurulan bir yntem olarak, barahip manastrn
rahiplerine daha salnda halefi.olacak kimseyi kabul ettiriyor
du. Cluny manastrnn ilk barahipleri bu usul ilk uygulayan
lard. Ayn ekilde baz kral veya prensler de sadk adamlarna,
oullarndan bitini kendine ortak ettiini, hatta sz konusu
(340)

478

Flodoard, Historia Remensis Ecclesiae, c. IV., 5, s. 563.

olan bir kralsa onu kutsamay kabul ettirmekteydiler. Bu uy

gulama feodal a boyunca gerekten evrensel bir boyut kazan
mtr. Ama, kraln birok olu olduu zaman, bu nceden mey
dana gelen seimin talihlisi nasl saptanacakt? Fief konusunda
olduu gibi kralln intikali konusunda da, hemen en byk ev
lat ilkesine sanlnmad. Hatta bu ilkenin yerine allar iinde do
mu olmak (Kraln resmi elbisesinin zel bir al pourpre renk
te olmasndan tr, bu krallk iaretiydi MAK) yani babas kral
ken doan oulun tahta kmas gerektii ilkesi daha fazla ka
bul grmekteydi. Veyahut da bunlarn dnda, tahta kimin ka
ca kiisel tercihlerle de belirlenebilmekteydi. Ancak, daha uy
gun yol olan ve fief intikalinde meydana gelen deiimin de des
teini salayan, en byk evladn babann lmnden sonra tah
ta kmas ilkesi, ters yndeki baz giriimlere ramen hemen he
men balangtan itibaren Fransa'da kendini kabul ettirdi. Eski
Germen adetlerinin ruhuna daha sadk olan Almanyada bu kural
hibir zaman istisnasz kabul edilmedi. 12. yzyln ortasnda
Frederic Barbaros veliahd -olarak ikinci olunu semekten geri
kalmamt.
Ancak, asl derin farkllama iareti bunlar deildir. nk,
seim ilkesiyle kral soyunun taht zerindeki hakkm birletiren
ilke, Avrupa'nn eitli devletlerinde ok farkl ynlere doru ge
lime gstermilerdir. Bu konuda zellikle tipik olan iki rnee
bakmak yeterli olacaktr: Biri Fransz, dieri de Alman uygula
mas.
Fransanm tahta ilikin tarihi 888'de hanedan geleneinden
ok arpc bir kopula almaktadr. lkenin kodamanlan bu ta
rihte, Kral Eude'n ahsnda, kelimenin tm alm iinde, yeni
bir adam tahta turtmulard. Eski hanedann son yesi olan Kel
Charles'dan geriye sadece 8 yanda bir ocik kalm, bu da k
kl yznden iki kez tahttan uzaklatrlmt. Bu ocuk
onun da ad Charles idi ve bir vakanvisin acmaszl sonucu
basit takma adyla tannmaktayd Frank yasalarnn erginlik
ya saydklar 12 ye ulanca 28 Ocak 893de Reims'de kutsanm
t. Bylece ortaya kan iki kral arasndaki sava uzun srd.
Eude 1 Ocak 898de meydana gelecek lmnden noe taraftar
larn toplayarak birka ay nce yapt bir anlamaya uygun ola
rak, lmnden sonra Kamolenj kral (Basit Charles)'nm tara
fna gemelerini istedi. Basit Charles 24 yl rahat ettikten sonra,
gene bir rakiple mcadeleye girmek zorunda kald. Charles'n k

479

k bir valyeye yapt ltflara kzan ve zaten isyan etmek iin

frsat arayan yksek soylular yeni bir kral aramaya giritiler.
Eude arkasnda erkek ocuk brakmadndan, kardei Robert
onun mallarn ve adamlarn miras olarak almt. 29 Haziran
922'de Robert soylular tarafndan kral seildi. Bu aile taca ula
abilmek iin yan kutsanm saylmaktayd. Bir yl sonra Robert
sava meydannda lnce, damad Burgonya dk Raoul yala
oularak kutsand. Dier yandan, Charles bu aralarda balca ai
lelerden birinin tuzana dp, mr boyunca hapse atlnca,
dzmece kral Raoul'e gn dodu. Ancak, Raoulde erkek ocuk
brakmadan lnce, gerek bir yeniden dzenleme ihtiyac ortaya
kt. Basit Charlesm olu IV. Louis kat Ingiltereden arl
d (Haziran 936). Luis'nin olu ve torunu ondan sonra bir zor
lukla karlamadan tahta kabildiler. Ancak, 10. yzyln sonu
na doru gene tahtn meruiyetinin kesin olarak belirlenmesi ge
rekiyordu.
Tahtn meruiyeti, gen kral V. Louis'nin lmne yol aan
bir av kazas sonucunda sorunlu hale gelmitir. Noyonda topla
nan kurul 1 Haziran 987'de kral Robert'in torunu Hugues Capet'yi
kral ilan etti. Ancak, IV. Luisnin hayatta olan bir olu vard ve
Charles adndaki bu prens Alman imparatoru tarafndan Aa
Lorrine dke yaplmt. Bu prens silaha sarlarak hakkm ara
maya balamakta gecikmedi. O dnemi yaam olan Gerbertin
deyimiyle, Hugues Capet'yi geici bir kral saymaktayd. Ancak,
bir ihanet olayn baka trl sonulanmasna yol at. Laon pis
koposunun ihanetinden haberi olmayan Charles, 991 ylnda aa
larn iek at bir gn, bu kentte gecelemeye karar vermiti.
Bu prens de dedesi basit Charles gibi hapiste lecektir. Fransa
artk, kral tamamen reddedecei gne kadar, yalnzca Capet so
yundan krallarca ynetilecektir.
Bu zaman zaman ansla dokunan uzun trajediden sonra, me
ruiyet duygusu bu olaylardan hi kukusuz glenmi olarak k
t. Raourn, daha sonra da Hugues Capet'nin zamanlarnda, dz
mece krallar tanmadklarn bildiren Akitanya belgelerinden da
ha fazla Loire'm gneyindeki blgeler her zaman ayr bir ya
am srmlerdi ve bu blgenin baronlar, Burgonya veya asl
Fransa'dan kma krallara her zaman kar olmulard baz kro
niklerde dile getirilen kzgnlktan daha fazla, bu konuda asl yk
sek sesle konuan olaylarn bizatihi kendisidir. Eude, Robert ve
Raouln deneyleri o kadar az ekici grlmtr ki, yenilenme

480

leri iin uzun srelerin gemesi gerekmitir. Robertin olu b

yk Hugues, IV. Louisyi bir yla yakn bir sre esir olarak tut
maktan tr hibir utan duymazken, bu kadar uygun bir du
rumdan kral olmak iin yararlanmay aklna bile getirmemitir.
Hi umulmadk bir lmn sonucunda Hugues Capetyi 987'de
tahta kartan olaylar, ne denirse Idensin, thereyden nce bir
Kilise marifeti deildir. Reims bapiskoposu Adalbron, hi tar
tmasz Capet'nin bahca yanda idiyse de, Kilisenin btn
onun safnda yer almyordu. Btn belirtiler Capet'yi tahta
kartma planlarnn Germanya saraynda kotanldn gstermek
teydiler. Bu sarayn rahip ve danman olan Gerbert, bu konuda
bahca aracl yapmt. nk, eitilmi rahiplerin gznde
imparatorluk Hrstiyan Birlii anlamna gelmekteydi. Fransada
iktidarda bulunan Karolenjlerden, Almanyadaki Saxon soyundan
mparatorlar, soyda olmadklar halde sahip kmaya altklar
Charlemagne mirasndan tr rkyorlard. Daha akas, Fran
sada meydana gelecek bir hanedan deiiklii, onlarn asndan
Karolenjlerin hibir zaman vermeye raz olmayacaklar Lorrainein geri alnmasna olanak verebilirdi. Bu tavr iinde olan Alman
imparatorunun destei altndaki hareket, Fransa'daki gler den
gesi tarafndan da kolaylatrld. Hugues Capetyi tahta kartan
lehte faktr, yalnzca Charles de Lorraine'in doduu topraklar
da vassallere sahip olmayp, baka yerlerde ansn aramak zo
runda kalmas deil, daha genel olarak Karolenj davasnn artk
tamamen hareketsizlie mahkm hale gelmi olmasyd. Son Ka
rolenj krallarnn egemenlii altnda ok geni bir vassal kitlesi
nin desteini salamaya yetecek kadar, daha dorusu onlar ye
ni vaadlerle kendi taraflarnda tutacak kadar toprak ve kilise ar
tk kalm am t. Bu anlamda Capet soyunun zaferi, gen bir g
cn yerel bir prensin senyr ve fief datc olarak zaferi he
men hemen mal varlnn tmn tketmi olan bir kralla kar
zaferi oldu.
Asl artc olan, bu zaferden ok, her trden hanedan kav
gasnn 991'den itibaren yatmasdr. Karolenj soyu Charles de
Lorrainele snmemiti. Arkasnda brakt oullar bazlar n
ce, bazlar da daha sonra hapisten kurtuldular. Ama, hi biri
de Capet hanedanna kar bir giriimde bulunmad. Ayn ekil
de, Charlemagnen oullarndan birinden treyen Vermandois
kont slalesi de, btn kavgaclklarna ramen Karolenj kken
li olmayan hanedana kar bir harekete girimedi. Belki de, ku
rallara uyma endiesiyle soy haklarn yatay akrabalara yayma

481

konusunda tereddt geiriliyordu. Eer sz konusu olan kral

lk olmayp da bir fief olsayd, daha nce grdmz gibi, ya
tay akrabalarn herhangi bir miras haklan olmazd. Bu gerek
e 987 ylnda Charlesa kar kullanlmt. Bu tarihte ve rahip
lerin aznda yer ald iin bu gereke ok kukuluydu. Ancak,
Vermandois kanad 888de neden taht zerinde hibir hak iddia
etmemiti? Ayn ekilde 987 ile 1316 arasnda her babann bir er
kek ocuu olsayd, yani Gapetler o muhteem raslantdan yararlanmasalard, acaba kaderleri ne olurdu? Aslnda lkenin la
ik kodamanlan kendi toprak karlan iinde, mal varlklan t
kenen Karolenjlerden pek fazla birey umamayacaklan iin bu
hanedan yalnzca, gndelik; oyunlarn tesinde daha geni ufak
lan grebilecek genilikte entellektel sezgiye sahip Kilise evre
leri destekledi. Kilise nderlerinden en etkin ve en akll olanlan, rnein bir Adalberon, bir Gerbert, Kilisenin mparatorluk l
ksne verdii nem asndan Charlemagne mirasn srdrdk
lerine inandklara bir hanedan ne pahasna olursa olsun, destek
lemenin gerekli olduunu dndler. Ancak, Kilisenin bu deste
i manevi alandan teye gidemedi ve maddi bir temel bulamad
iin de pek etkili olamad.
Bu arada Karolenjlerin son bir ka kalnts ayrk olmak ze
re, nasl oldu da hikimse rakip olarak asla Capetlerin kars
na kmad? Bu konuda sylenebilecek olan, seim ilkesinin uzun
sre gene de etkisini srdrm olmasdr. rnein, bu konuda
yukarda andmz ive de Chartresm tanklna baklabilir. Bu
tanklk 1108'de kutsanan VI. Louis ile ilgilidir. lkenin toplana
bilecek en yksek kurulu toplanyor ve kral ilan ediyordu. Son
ra, kutsama gn yala oma trenine gemeden nce, bu ile g
revli rahip hazr bulunanlarn onaym alyordu. Ancak, bu var oldu
u iddia edilen seim, hi deimeden hkmdarn salnda veliahd ilan ettii olu zerinde olmaktayd. Bazen u veya bu feodalin
yeni krala biat etmekte geciktii grlyordu. syanlar da sk k
maktayd. Ama asla bir kar-kral'a rastlanmamt. Ayrca yeni
hanedan Pepin ve ardllarnn daha nce Merovenjlere yaptk
lar gibi yerine getii kral soyunun geleneklerine sadk kalma
arzusunu belirtmiti. Bir sre sonra da, kadnlar tarafndan o ha
nedandan trediklerini ileri srdler. Bu konuda aslnda gerek
olmas mmkn yegne akrabaln, Charlemagne'm kanndan ok
azmin Hugues Capetnin karsnn damarlarnda akyor olmasy
d. Bu ok uzak akrabalk, en ge VI. Louis zamanndan itibaren,
zellikle Byk mparatorun (Charlemagne) efsanevi kiiliinin

482

halk arasnda hala ok canl olmas nedeniyle, Capet hanedan le

hine kullanlmak zere alabildiine abartlmt. Byleoe iine gir
dikleri Charlemagne mirasndan, Capet'1er kutsal krallk kavramma kendilerinin de ulaabileceklerini umuyorlard. Bir sre
sonra bu kutsal mirasa zellikle heyecan uyandrc, ama bu kez
kendi hanedanlarndan treyen bir mucizeyi ekleme ansna sa
hip oldular: yiletirme mucizesi. Dier yandan, tahta kan kral
larn kutsanmas ve buna duyulan sayg, isyanlar nleyemiyordu
ama dzmece krallarn kmasna da engel oluyordu. Romada
bilinmeyen ve Batya Germanyann ilkel alarndan tanan, n
ceden belirlenmi bir soyun tekelinde olan ve esrarl bir ayrca
la sahip kral hanedan dncesi, kamu belleine o kadar sa
lam bir ekilde yerlemiti ki, erkek ocuk domamasnn raslants iinde yeni bir hanedan tahta kp da eskinin ykntlar ara
snda ykselirken, eski hanedannn sadk taraftarlar bu esrarl
ayrcal yeni hanedana da mal etmekte gecikmediler.
Almanyada irsi kralln intikali, balangta ok daha basit
bir grnm iindeydi. 911'de Karedenj hanedannn Germanya
kolu sndnde, lke kodamanlarnn tercihi, kaybolan soya ak
raba ve dost bir Frank senyrne, I. Conrad yneldi. Bu krala
pek fazla itaat edilmedi, ama kimse de ona kar ayaklanmad.
Conrad, lmnden sonra tahta kmak zere Saksonya dk
Henri'yi semiti. Bu prens de, Bavyera dknn rekabetine ra
men pek fazla bir zorlua uramadan kral seildi. Henridei son
ra
Bat krall uzun bir hanedan mcadelesi iindeyken bu
Saxon ailesinden hkmdarlar 100 yldan fazla bir sre (919-1024)
babadan oula, hatta yeenden yeene, birbirlerini izlediler. D
zenli bir ekilde srmekte olan seim, adeta sadece rsiliin onay
lanmas dzeyine inmiti. Tam bu noktada, zaman iinde bir bu
uk yzyllk bir srama yapalm. ki ulus arasndaki farkllk
srmektedir. Fakat tamamen tersine dnmtr. Bu tarihten son
ra, siyasal speklasyonun odak noktalarndan biri irsi krallk ola
rak Fransa ile seimli monari olan Almanyay karlatrmak
olacaktr.
Ayn ynde hareket eden temel etken Alman evriminin bu
tarafa doru sapmasna yol amt. Fransada Capet'lerin lehine
gelien fizyolojik raslant, burada hanedannn devaml olmasna
olanak vermemiti. nce, Saxon krallarnn beincisi, sonra da on
larn yerine geen Frank hanedann drdnc kral, arkalarnda
erkek ocuk veya veliahd brakmadan lmlerdi. Dier yandan,
Alman krall I. Otton'dan itibaren mparatorluk makamna da

483

I
ulam gibiydi. Oysa, tamamen Germen geleneine bal olan
krallklarn rsilik esasna dayal olmalarna karlk, mparator
luk oluumunun arkasnda yer alan Roma gelenei ise gerek
te uydurma olan bir tarihsel edebiyatn, desteiyle 11. yzylda
giderek daha iyi tannmaya balanmt her trden kan ayrca
lna karyd. mparatoru yapan ordudur diye her yerde sy
leniyordu ve doal olarak yksek baronlar, legionlarn veya ba
yldklar deyimle Senatonun grevini stlenmeye hazrdlar. Ni
hayet, Grgoire reformu srasnda, Alman hkmdarlaryla Papa
lk arasnda patlayan iddetli mcadele, papalar dman krala
kar bir nlem olarak, zaten Kilise retisine son derece uygun
olan seim ilkesini kabul ettirmek iin aba sarfetmeye yneltti.
Almanya'nn 888den beri rastlad ilk kar-kral, Frank hanedannndan IV. Henriye kar, 15 Mart 1077de Papalk temsilcileri
tarafndan seilmi biriydi. Bu kar-kral pek fazla dayanamad
ama, Papalk bu davranyla kralln seimle gelinen bir ma
kam olduu konusunda, yansmalar ok byk olan bir propa
ganda yapm oldu. Ama Alman hkmdarlaryla, Kutsal Kuru
lu kar karya getiren mcadelelerin bu kadar sert gemesinin
asl nedeni, bu lke krallarnn ayn zamanda mparator da olma
laryd. Dier krallarla olan mcadelelerinin konusu yalnzca u
veya bu kiliseye bask yaplmasyken, Papalk asndan Augus
tus ve Charlemagne'n miraslaryla olan ekimenin konusu, Pa
paln bizzat kendisi, yani Roma, Vatikan ve hatta Hnstiyanlk
zerindeki egemenlikti.
IV.

mparatorluk

Karolenj mparatorluunun kmesi yerel gllerin ba

vuru alan olarak iki evrensel gcn etki merkezi halinde ortaya
kmalarna yol amtr. Roma aristokrasisinin eitli gruplan
iin Papalk; talyan baronlar arasnda srekli olarak kurulan ve
bozulan partiler iin de mparatorluk. nk daha ncede grd
mz gibi mparatorluk unvan talya krallm da kapsamak
tayd. Ancak, bu iki nvann aym kimsede birlemesi, 962'den son
ra Alman mparatorlarnn bu iddialarn destekleyecek gce sa
hip olmalaryla bir anlam tar hale gelmitir.
Daha nceleri bu iki unvann birletii grlmemiti. Ama
Sofu Louis ile I. Ottan arasndaki dnemde Bat mparatorluu
nun hem Romal hem de Papala ilikin karakteri belirlenmi
oldu. mparator olabilmek iin yalnzca Almanyada kutsanm
olmak artk yelmiyordu. Roma'ya kadar gidip, Plapa tarafndan

484

ikinci kez kutsanmak ve onun elinden gerek mparatorluk ala

metlerini almak gerekiyordu. Ortaya kan yeni tarza gre, Al
man kodamanlarnca seilen kimse Papalk tarafndan atanacak
olan yegne meru aday olmaktayd. 12. yzyln sonunda Alsace'l
bir rahibin de yazd gibi, Germanya'nn bakan olarak setii
prens kim olursa olsun, muhteem Roma boynunu emekte ve
onu efendisi olarak tanmaktadr. Bir sre sonra, bir hkmda
rn Almanya kral seilmesiyle onun yalnzca Almanya ve Lotharingia'nn yneticisi deil, ayn zamanda mparatorluk toprakla
rnn tmnn nderi olduu kabul ediliyordu (talya ve daha
sonra Burgonya). Dier bir anlatmla, Papa V II. Gregoire'n deyi
miyle mstakbel mparator daha Romada kutsanmadan, mpa
ratorluk ynetimini elde etmi bulunmaktadr. Almanya kral se
ilmekle, Roma'da ta giyme arasndaki bekleyi dneminde, 11.
yzyln sonundan itibaren yeni hkmdar Ren kylarndaki se
imiyle birlikte, Romallarn mparatoru nvanm hemen ta
maya balamaktadr. Ancak, Roma Harekt Rnterzug ad ve
rilen bu yolculuktan sonra, Tiber kylarnda Sezarlann tacm giy
dikten sonra Roma mparatoru nvanm alabilmektedirler. Ama,
eer koullar izin vermeyip de bu uzun ve zahmetli yolculuu ya
pamazsa, tm yaam boyunca mparatorluun bir kral olarak
kalmaktadr.
Varsayalm ki, Almanya kral mparator nvanm ele geire
cek kadar ansl oldu. Bu kadar arzulanan unvann ierii ne idi
acaba? Hi kuku yoktur ki, dier tm krallara oranla bir stn
lk grnt ve duygusu salamaktayd. 12. yzylda mparator
evrelerinde zevkle sylendii gibi, kralcklara (reguli) oranla
mparator byk bir adamd. Bu konum nedeniyle olsa gerek, za
man zaman eski Karolenj mparatorluunun snrlan dnda ka
lan eitli lkelerin hkmdarlarnn hem tm krallklara kar
bamszlklarm, hem de komulan olan krallklar zerinde ege
menlik kurduklarn iddia ettikleri grlmtr, rnein, ngil
tere'de baz Meroia veya Wessex krallanyla, spanyada da, daha
sk olmak zere, Leon krallan gibi. Ama bunlar gerekte kimse
nin inanmad hareketler ve ididalar olmaktan teye gidememi
lerdir. 982'de Ottonun ktiplerinin Bizansllara syledikleri gibi,
Batda Romallann mparatorundan baka gerek bir mpara
tor olamaz. Gerekten de, Sezarlann alan aarak canl tutulan
anlan, mparatorluk efsanesinin beslendii temel kaynakt, zel
likle de hrstiyan Sezarlarmki. Roma, Dnyann nderi olduu
kadar, ehitlerin deerli kanyla yenilenmi havariler kenti de de
485

il miydi? Romaun evrensellii ilkesi, imparatorluk yanls bir

piskoposun lf olan, Dnya Fatihi Charlemagne imgesiyle birleerek (341), eski anlarn glenmesine yol ayor, daha yaknlar
daki anlar da buna destek oluyordu. Bu durumda da bir III. Otton mhrnn stne Roma imparatorluunun Yenilenmesi
Bu Charlemagne tarafndan daha nceki kullanlmt sloganm
kaztyor; tarih bilinleri daha dk olan nceki kuaklarn ihmal
ettikleri bir hareket olan byk Charlemagnen mezarnn Aixte
aratrlmasn balatyor; bu anl kemikler ortaya knca da on
lara hretlerinin ha'kettii bir ant - mezar yaptryor; cesetten al
d bir mcevher Ve bir elbise parasn dinsel emanetlermi gibi
yannda tayarak bu ikili ve yok olmaz gelenee sadakatim ifade
etmi oluyordu.
Rahiplerin imparatorluk konusundaki dnceleri ite bu yn
deydi; hi olmazsa balangta I. Otton veya II. Conrad gibi yar
cahil savalar onlarn ulamakta glk ektikleri insanlard. Ama
krallar evreleyen ye bazen de onlarn eiliminden sorumlu olan
rahipler, onlarn eylemleri zerinde pek de etkisiz kalmyorlard.
Mistik bir ruh hali iinde eitim grm olan gen III. Otton, ba
bas kralken domu olduundan sadece saray evrelerini tanm,
bir de stelik Bizansl bir prensesten ders almt. Bu durumda,
imparatorluk ryasna ondan daha sk sarlacak biri olabilir miy
di? Romal, Saxonlarin galibi, talyanlarn galibi, Havarilerin k
lesi, Tanrnn ltfuyla Dnyann Yce imparatoru Fermanlarn
dan birinin stnde, unvanlarn bylece sralayan ktip, efendisi
nin onaym nceden almam mdr? Bir yzyl sonra Dnyann
Yneticisi Dnyann Senyrlerinin Senyr ifadeleri ilk Frank
imparatorlarnn resmi tarih yazclarnn kalemlerinin ucunda bir
nakarat haline dnmeyecek miydi? (342)
Ancak, bu ideolojiye yakndan bakldnda, onun elikilerle
dokunduu grlecektir. lk bakta, I. Otton'un yapt gibi, b
yk Constantinus'un ardl olduunu iddia etmekten daha ekici
birey olamaz. Fakat, Kiliseye Bar Salayan nvan altnda
sahte bir bala ulalan imparator nvannin bedeli olarak Pa
pala, talyann hatta btn Batnn dinsel egemenliinin bra
klmas, imparatorluk iktidar iin o kadar can skc bir iti ki,
III. Otton'un evresi bunun geersizliini bile tartmaya bala
mt. Taraf tutma zihniyeti eletiriyi dourmutu. I. Otton'dan
(341)

Liudprand, Antapodosis, II., s. 26.

(342)

Wiponis, Opera, s. 3 ve 106. v

486

itibaren kendilerini Aix La Chapelle'de kutsatan Alman krallar,

bu hareketleriyle Charlemagnen meru ardllar olduklarn gs
termek istiyorlard. Ancak, iktidardaki hanedann vatan olan Sak
sonya'da, Charlemagnen kendilerine kar girimi olduu sava
lar derin gnl krklklar brakmt. Ama, Roma mparatorluu
da gerekten yayor muydu? Rahipler buna byk bir heyecanla
evet diye cevap veriyorlard. nk ncilin daha ok kabul gren
bir yorumuna gre, Roma Dnyann sona ermesinden nce orta
ya kacak drt mparatorluktan biriydi. Ancak baz yazarlar bu
yorumdan kuku duymaktaydlar. Onlara gre, Verdun paylamas
tarihte yeni bir balangca yol amt. Nihayet, Saxonlar, Frank
lar, Bavyerallar veya Savabiahlar mparator veya mparator
luun byk senyrleri olarak eski Romallarn izleri zerinden
ilerlemek isterlerken, gerekte ada Romallara kar, yabancla
ra kar duyduklar fatihane duygularn aynn hissetmekteydiler.
Onlar hi sevmyior ve saymyorlard. Romallarda anlardan nef
ret ediyorlard. Bu duygular, her iki taraf da birbirine kar son
derece sert davranmaya yneltiyordu. Kalpten Romal olan III.
Otton rnei tam bir istisnadr ve zaten saltanat da hayal k
rkl iinde sona ermitir. Bir ayaklanma sonucu terketmek zo
runda kald Roma'dan uzakta, tam da Almanlarn onu talya'y
yeleyip doduu toprak tatl Germanyay ve Almanlar ihmal
etmekle suladklar bir srada lmtr.
Evrensel krallk iddialarna gelince, bunlar hkmdarlar tara
fndan hibir maddi temele dayandrhnadklarmdan daha byk
zorluklar hesaba katmyoruz havada kalmaktaydlar. nk, Ro
mallarn bir ayaklanmas, Tivolililerin bir isyan, asi bir senyrn
bir geit stnde yer alan bir atoyu tutmas, hatta bizzat kendi bir
liklerinin kt niyetleri, mparatorlarn ellerindeki lkeleri yeteri
kadar etkinlikle ynetmelerini engellenmesine yeterli olabiliyorlar
d. Gerekten de Frdric Barbarosa kadar (1152'de tahta km
tr) Roma mparatorluu nvan kat zerinde kalmaktayd. Bu
nun en gzel kant da ilk Saxon imparatorlarnn Fransa'ya ok
kez saldrm olmalarna ramen, bunlardan hibirinin nceden
dnlm olmamasdr. Bu durum belki de bu muazzam ihtira
sn ortaya kabilmek iin baka bir yol aramasyla aklanabilir.
Romanm ulu efendisi, buna bal olarak Saint Pierre'in Yeminli
koruyucusu ve zellikle de Roma mparatorlar ile ilk Karolenjlerin Papaplk zerinde sahip olduklar geleneksel haklarn miras
s ve nihayet yaylabildii heryerde hrstiyan inancnn muhafz
olarak Saxon veya Frank hanedanndan mparatorlar asndan Ro

487

ma Kilisesini korumak, yeniletirmek ve ynetmekten daha nem

li ve mparatorluk anna daha uygun bir grev yoktu. Verceil piskoposlanndan birinin dedii gibi, Papa, yzyllarn gnahm Sezann iktidarna smarak ykamaktadr. (343) Daha akas, bu
Sezar Papay atamak veya hi deilse kendi onay dahilinde se
ilmesini istemektedir. Saint Pierre akma, nderimiz Papa ola
rak senyr Silvestrei setik ve Tanmn arzusuyla onu Papa ola
rak emrettik ve tahtna oturttuk III. Otton emirnamelerinden
birinde byle konumaktadr. Bunun anlam, madem ki Papa sa
dece Roma piskopas olmayp, ayn zamanda ve zellikle evrensel
Kilisenin bakamdir Byk Otton tarafndan Kutsal Makam'a
verilen ayrcalk belgesinde iki kez universalis papa olarak tekrar
lanmaktadr yleyse, imparator btn hnstiyanlk zerinde bir
st denetim hakkna sahip olmaktadr. Eer gerekleebilirse, onu
tm krallarn stne kartabilecek bir hak. Ama bu ayn zaman
da ruhsal ile dnyevi arasnda imparatorlua sokulan kanlmaz
anlamazlklarn tohumudur. Gerekte, lmn tohumlan.

(343)

488

Hermann Bloch, in Neues Archiv, 1897, s. 115.

AYIRIM

YEREL PRENSLKLERDEN ATO TOPRAKLARINA

Yerel Prenslikler

Byk devletlerin kendi ilerinde daha kk, siyasal oluum

lar halinde paralanmalar, Bat Avrupa iin balangc eskilere
uzanan bir olguydu. Ordu komutanlarnn ihtiraslar, kent aristok
rasilerinin itaatsizlii bazen blgesel birlikler oluturarak kmekte
olan Roma mparatorluunun birliini tehdit etmilerdi. Feodal
Avrupa'nn baz kesimlerinde baka alara ait bu oluumlarn
baz kalntlar, bu kk oligaraik Romanidlar eski dnemlerin
kalnts olarak yaamaya devam ediyorlard, rnein Venedikli
ler Cemaati gibileri. Ana karadan kaanlarn nehir adacklar ze
rinde kurduklar yerleim yerlerinin birlii olarak ortaya kan bu
kent, civardaki blgenin adn almakla birlikte, Rialto kprs
civarda bizim Venedik dediimiz yer olduka ge bir tarih
te sabitlemi, bundan sonra da yava yava bir merkez olmaya
doru ynelmitir. Gney talya'daki Napoli ve Gaeta da Venedik
gibi bu kk Romanialara rnek dier iki kenttir. Sardinya'da
yerel efler, aday yarg blgeleri ( judiciature) halinde aralarn
da paylamlard. Barbar krallklar dneminde bu paralanma Avpa'nn dier blgelerinde de, ama daha iddetli bir ekilde orta
ya kmt. Bunun sonucu, merkez, gc byleee hzla artmakta
olan yerel odaklara birok tavizler vermek zorunda kalyordu. Merovenj krallarnn u veya bu kontluun aristokratlarna kendi
kontlarn seme hakkn verdikleri veya Burgondlarda olduu
gibi lkenin kodamanlarna saraylarnn iba nazrlarm kendilerinin
seme hakkn verdikeri grlmemi miydi? Karolenj mparator-

489

luunun kn izleyen dnemde, benzerinin bir sre sonra

Anglo-Saxonlarda grld, yerel gllerin tm ktada birden
n plana kmalar olgusu, basit bir geriye dn olarak yorumla
nabilir. Ama, bu son danklktan hemen nceki dnemin kamu
kuramlar o kadar gl etkiler yapmlardr ki, olay birinci dal
madan tamamen deiik bir boyutta cereyan etmitir.
Frank mparatorluunda, yerel prenslikler dzeyinde rastla
dmz oluumlar kontluklardr. Baka terimlerle nk Karolenj kontu gerek bir devlet memuruydu bu iktidara sahip olan
lar, komuta yetkisine de sahip ve birok ili ynetimi altnda tutan
bir cins valiye benzetilebilirlerdi. Sylendiine gre Charlemagne,
ayn anda birden fazla ili ayn konta balamama konusunda bir
yasa kartmt. Ama, onun salnda bile bu bilgece kurallara
uyulduu sylenemez. Dier yandan Charlemagnem ardllar d
neminde ve zellikle Sofu Louisden itibaren bu kuraldan eser
kalmad kesindir. Bu kural eer uygulansayd, sadece kodamanla
rn ihtiraslar tarafndan engellenmekle kalmaz, koullarn da onu
olanaksz hale getirdikleri grlrd. Rakip krallarn mcadeleleri
kadar, ikinci barbar istilasnn sava Frank dnysnn gbeine
kadar getirmi olmas, geni snrlara sahip askeri komutanlklarn
kurulmasn her zamankinden daha zorunlu hale getirmekteydi. Bu
komutanlklarn kayna bazen, Charlemagne'n ortaya kard
denetim turnelerine dayanmaktayd. Geici mfetti ( missus) s
rekli yneticiye dnyordu. rnein, Sen ile Loire arasnda G
l Robertin, veya daha gneyde Toulouse kontlarnn atalar birer
Missus idiler.
Birine kontluk verilirken, ona ayn zamanda kralla dorudan
bal ve kontluk blgesinde yer alan balca manastrlarn yne
timini de devretmek adet olmutu. Bylece, bu manastrlarn ko
ruyucusu, hatta laik barahibi olan kont, bu konumu sayesinde
mal ve insan olarak nemli kaynaklara komuta eder hale gelmek
teydi. Zaten blgede kendi mlkiyetinde topraklan olan bu adam,
korut olduktan sonra da yeni fiefler ve yeni alteuler edinmekteydi.
Bylece, zellikle 'kral vassallerinin biatlerini kendine evirerek,
kont kendi blgesinde ok sayda sadk adam edinmi oluyordu.
udi denetimine yasal olarak verilmi btn topraklar zerinde
dorudan otorite kullanmas olanaksz olduundan; baz blgelere
daha alt dzeyde kontlar veya vikontlar (kelimenin tam anlaymla
kont temsilcisi, kont naibi MAK) yollamak zorunda kalyor, ama
bunlar da biat yoluyla kendine balamay ihmal etmiyordu. By
lece birok kontluu biat yoluyla ellerinde toplayan kimseleri be

490

lirleyen bir terim, esiri rfler arasnda yer almaktadr. Onlara veri
len ad veya daha dorusu, onlarn kendilerine verdikleri adlar
archicomte (bakont, eski kont), balca kont, marki yani u
beyi veya Merovenj ve Roma terminolojisinden dn alman
dk idi. Fakat bu sonuncu terim ancak eski bir blgesel veya
etnik bir birliin yeni iktidara destek olduu oluumlar iin kulla
nlabilmekteydi. Moda, baz yerlerde birinin, dier yerlerde bir di
erinin ne kmas ynnde alt gibi; Toulouse veya Flandre'da olduu gibi, yalnzca kont unvanyla yetinilen blgeler de
vard.
Bu iktidar topluluklar, kendiliinden anlalaca zere, ge
nel olarak eref fieflerinin rsilikleri kabul edildii andan itiba
ren bilindii zere, bu Fransa'da k erken gerekleti sabit
lemeye baladlar. O zamana kadar, beklenmeyen bir lm; bir
kraln deien amalan dorultusunda raslantsal olarak otoritesini
kabul ettirmesi; dier gllein veya becerikli komularn reka
beti, her an iin bu kontluklar topluluunu databilirdi. Ancak,
Kuzey Fransadan kaynaklanan iki kontluk topluluunun belli
slaleler elinde sabitletirilmesi giriimleri, sonunda Brugesdeki
kalelerinden harekt yrten Flandre markileri tarafndan mut
lu sona ulatmlmtr. Ksaca sylemek gerekirse, bu ura iinde
baar kadar, baarszlkta da raslantnn pay mutlaka byktr.
Ama, bu hereyi aklamaz .
Kontluk birliklerinden hareketle prenslikleri kuranlar, mutla
ka byk corafyaclar deillerdi. Ama, corafyann ihtiraslarna
set oluturduu yerlerde direnmenin cezasn grerek, ilk dersle
rini aldlar ve bu bilimi renmek zorunda kaldlar. Aralarnda
iletiimin kolaylkla kurulabildii ve geleneksel olarak srd
blgeler arasnda ba kurabildikleri; krallklarn daha nce ne
mini kavrama konusunda bazen uyank olabildikleri geit nokta
larn elde tutabildikleri ve bu noktalardan hem askeri olarak hem
de ayak bast paras toplama konusunda yararlandklar; durum
larda ise baarl oldular. Birok aleyhte etkene ramen Burgonya prenslii eer ayakta kalmaya, hatta gelimeye devam edebildiyse bunun nedeni, dklerin Autun'den Ouche vadisine kadar olan
alandaki, Asl Fransay Rhne kaynana balayan btn yollan
tutabilmi olmalarndandr. Rahip Ricen Burgonya tahtnda hak
iddia edenlerden birinden sz ederken, Dijon kalesini ele geir
mek iin yanp tutuuyordu, nk buray elde edince, Burgonyann en iyi yrelerini egemenlii altna alacan dnyordu de
mektedir. Appendn dalannm efendileri olan Canossa ileleri, ege

491

menliklerini dalarm tepesinden Amo, hatta Po vadisine kadar

uzanan alak topraklara yaymakta gecikmemilerdir.
ounlukla da hu durum, ortak yaama ilikin eski alkan
lklar tarafndan hazrlanm oluyordu. Birok yeni nderin nvanlan arasnda ulusal adlarn yeniden ortaya kmasn rastlan
tyla aklamak mmkn deildir. Ancak iin gereini sylemek
gerekirse, bazen ulusal adlar ok geni bir alan da ifade eder bi
imde kullanlmtr. Bu durumlarda, btnn para tarafndan
tanmlanmas olgusu ortaya km ve bu gibi durumlar gnmze
kadar devam etmitir.
Frank devletinin geleneksel corafi blgelerinden olan ve bir
ok defalar ayr bir krallk halinde rgtlenen Austrasia, en so
nunda Lorraine blgesi iinde erimiti. Buna karlk dier ge
leneksel blgenin Akitanya, Burgonya ve Neustria, ki bu so
nuncu blgeye yava yava ksaca Fransa demek adet olmutur
ans 900 ylarnda henz belleklerden silinmemiti. Bu geni bl
gelerin ynetimine getirilen kimselere; Akitanyallar, Bprgonyallar veya Franklar dk nvam verilmekteydi. Bu prensliin top
lam, kralln bir anlamda tamam demek olduundan, kral da ba
zen kendinden sz ederken, hepsine birden egemen olmay dleyerek Franklarn, Akitanyallann ve Burgonyallann kral diyor
du. Robertliler hanedanndan Byk Hugues bu ryaya ulamak
iin babasndan kalan Fransa dkalma dier ikisinin yetki bel
gelerini eklemenin en uygun yol olduunu dnmt. Ama, bu
ok byk aptaki birleme, ite gene ok byk olmasndan t
r ok ksa sreli olabildi. (344)
(344)

492

I. Robert'den itibaren Robertlier tarafndan taman Fransa dk

unvannn btn krallk zerinde bir cins kral-niyabetine tekbl et
tii bazen savunulmutur. O dnemde yaayan baz kimselerin bu
duyguya kaplm olmalar mmkndr, ama ben hi bir kaynakta
bunun byle olduunun ak ifadesine rastlamadm. (Richer tarafndan
kullanlan dux Galliarum terimi, yalnzca dux Francaiaem n yanl
bir evirisidir. Omnium Galliarum ducem ise, Byk Huguese Fransa
dkal yananda Burgonya dukalnn da verildiini belirtmekte
dir) Fakat ilk anlamn topraa ilikin olduu kukuya yer brakma
maktadr. Tersi bir hipotez halinde, Hugues'n 3 dkal bir araya
toplama giriimini aklamak mmkn olmaz. Belki de saray kontu
nun yetkileri de Almanyada olduu gibi paralanmt ve her dukal
kendi zel saray kontuna sahipti. Bu durumda saray kontluu nvanmn aym anda Fransa'da Flandre kontu; Burgonyada Troyes (daha
sonra Champagne* denilecek) kontu; Akitanyada da Toulouse kontu
tarafndan talep edilmesi anlalr hale gelmektedir. e ayrlm kra
liyet nvam konusunda: Rec. des Hist, de France, c. IX., s. 578 ve 580.

Aslnda sonradan Capet hanedanndan krallar olacak olan Fran

sa dkleri, dorudan kendilerine bal kontluklar dnda hibir
yerde fiilen egemenlik kuramadlar. Bu dkalk Aa Loire
kontluu bizzat kendi atadklar vikont tarafndan dukalktan ay
rlm olduundan 987de Paris ve Orlans evresindeki 6 veya
8 kontlua inmiti. Adn Burgond adl barbar halkndan alan bl
ge, feodal ada Rodolphe'lular krall ile bu krallarn verdii
byk bir fief halinde, o zamanki ad Burgonya kontluu, bugn
de ad Franche-Compt bir Fransz dkal arasnda paylal
mt. Bu sonuncu blge, o dnemde Burgonya denilen blgenin ge
ri kalan alarum kapsamaktan uzak kalmaktayd. Akitanya krall
kuzeyde Loire nehrine kadar uzanmaktayd ve sonradan dkalk
haline gelince de bu blgenin arlk merkezi nehre yakn kald.
Cluny manastrnn kurulu szlemesini, Sofu Guillaume nehre
yakn Bourges kentinde 910 ylnda imzalamt. Ama, zaman iin
de Akitanya dukal birok rakip hanedan arasnda mcadele ko
nusu haline gelince, sonunda bu nvan eline geiren hanedan, elin
de Poitou ovalan ile Massif Centralin Batsndan baka bir yerin
kalmam olduunu grd. Daha sonra 1060da bu hanedan ansl
bir mirasa kanarak, balangtaki varlna, Bordeaux ile Pireneler arasndaki prenslii de eklemiti. Bu prenslik Euskarie ad
verilen bir dil konuan ve buraya eskiden gelmi bir halk tara
fndan kurulmutu. Prenslerine de Basklar veya Gaskonlar dk
nvan verilmekteydi. Bu birlemeden ortaya kan bu feodal
a devleti, olduka geniti. Ama gene de asl Akitanya nn birok
blm snrlarnn dnda kalmt.
Dier blgelerde ise, etnik temel daha netti. Her trden rk
yaklam bir kenara brakarak, bunun belli bir uygarlk tarzna
mensup olma anlamna alnmas konusundaki yaklaammz belir
telim. Birok, engele ramen Britanya dukal, Karolenj impara
torluunun iine dt karklklar srasnda, Armorique bl
gesindeki Kelt eflerin birleerek kurmay baardklar kralln
mirass olmutu tpk uzak kuzeydeki Isko kralan gibi . Bu
blge Rennes ile Nantes arasmda yer almakta ve Franszcadan
ok baka bir dil olan Kelte konumaktayd. Normandiya ise,
doumunu skandinav korsanlara borludur. Ingilterede eitli
germanik halklarn isknyla oluan alan paylam snrlan, 10.
yzyldan itibaren krallarn kuracaklan ynetim blgelerinin teme
lini oluturacaklardr. Fakat, ynetim blgeleriyle eski yerleme
alanlarnn snrlan arasndaki iliki, Alman dukalklarnda oldu
u kadar hibir yerde belirgin olmamtr.

493

Dkalk iktidar tarafndan bylece korunan, kamu grevi ol

ma karakteri ile buna balanan ve inat bir dirence sahip olan et
nik duygu, 10 yzyl Alman dukalklarnn Fransz prensliklerinden
ok farkl bir nitelikte ortaya kmalarna neden olmutur. Eer
daha ak konumak gerekirse, ok daha az feodal nitelikte bir ku
rum olarak ortaya kan Alman dukal, gller arasmda komu
ta ve itaatin en etkin yolu olarak vassal ilikisinden baka kiisel
bamllk ilikisi tanmayan Faransamn dzeyine ulaamam bir
lkenin Feodalite ncesi kurumlann da ieren bir rgtlenme ol
mutur.
Fransada ilk Franklar, Akitanyallar veya Burgonyallar, dk
lerinin btn gayretlerine ramen dk, marki veya archicomte, ok
ksa srede ancak kiisel olarak sahip olduklar kontluklar zerin
de etkili olabildiklerini grdler. Buna karlk, Alman dkleri g
lerinin byk blmn eref fieflerinden salyor olmakla bir
likte, Fransz dklerinden ok daha geni alanlar zerinde otori
telerini yayabilmilerdir. Baz durumlarda, bir dkalk snrlan iin
de yer alan baz kontlar dorudan krala biat etmi oluyorlard.
Ama, bu durumda bile gene de belirli lde dke baml olmak
taydlar. Belki yersiz bir karlatrma olacak ama, tpk merkez
tarafndan atanan bir kaymakamn gene de valinin emrinde ol
mas durumuna benzetebiliriz. Dk byk trensel toplantlarda du
kaln btn byklerini toplamakta, orduda onlann komutan
lm yapmakta, snrlan pek belli olmayan ama pek de etkisiz
olmayan bir yarg yetkisini onlar zerinde kullanmaktadr.
Ancak, bu etnik dkalklar Alman tarilerinin stammesherzogtmer dedikleri yukandan krallk iktidan tarafndan tehdit
edilmekteydiler. nk, Alman toplumu, Batsndaki komularn
dan daha ge olarak bu dnemde feodalleme srecine yeni gir
miti. Giderek artan bir ekilde topluma yaylmakta olan bu olu
um, krallk iktidarn paralanma tehlikesiyle kar karya brak
maktayd. Bu durumun farknda olan merkez ise, her trl para
lanma odan denetim altnda tutmak istemekteydi. Ama ayn za
manda merkezin kendisi de paralanmaya katkda bulunmak
tayd. Dkalklan paralamann kendi selameti asndan en do
ru yol olduunu dnen merkez, aslnda feodallemeye katkda
bulunmaktan baka birey yapm olmuyordu. Bylece, feodalle
menin etkisiyle kendiliklerinden dalanlarn Frankonyanm 939'dan sonra bana geldii gibi yan sra, ou da merkez tarafn
dan paralanmaktayd. Bu durumda, eskiden kendilerine balan-

494

ini olan balca kilise ve kontluklar zerindeki yetkilerini yitiren

dkalklar, bir sre sonra ilk niteliklerini de yitirdiler. Aa Lorraine veya Lothier dkal 1106da Louvain hanedannn eline
getikten 85 yl sonra, bunlar dkaln tm eski snrlar zerinde
hak sahibi olduklarn ileri srdler. Bu iddia karsnda Imparatordan kendilerine gelen cevapta sadece kendinize ait kontluklar
veya fief olarak verdiiniz topraklarn dkalk saylabilecei bil
dirilmekteydi. O dnemde yaam bir kronikinin bildirdiine g
re ise, bu dkler dorudan kendi topraklan dnda asla adalet
datamamlardr (345) Evrimin yeni ynn bundan daha iyi
ifade etmek olanakszdr. lk kuak dukalklardan geriye yalnzca
bir nvan kalm, adna dkalk denilen yerel odaklar artk 12.
yzyl biterken merkezi iktidann iine dt gszlkten yarar
lanarak ortaya kan dier merkez-ka oluumlar kalabalnn un
surlarndan farkl deildiler. zellikle, 13. yzyl Almanya'snda
paralanma eilimi o kadar artmtr ki, bu oluum sonunda, fe
dere devletlere ulamtr. Bu oluumlar Fransz dukalklarna
benzemekteydiler, nk aslnda herbirinin egemenliini koruduu
yerel iktidar odaklarnn st birliinden baka birey deildiler.
Daha nceden de sklkla karlatmz, evrimin geriden gelmesi
olgusu nedeniyle Almanya iki yzyllk bir kaymayla Batdaki kom
usunun kmakta olduu yola girmekteydi.
II. Kontluklar ve ato Topraklan
Karolenj mparatorluundan treyen ve er ge irsi hale gelen
kontluklarn hepsi yerel prenslikler tarafndan yutulmamlard.
Bazlar uzun sre bamszlklarm korudular. rnein, komular
olan Anjou ve Normandiya dukalklarnn srekli tehtidi altnda
1110a kadar yaayan Maine kontluu gibi. Fakat paralanmalar,
birok topraa baklk taranmas ve nihayet yetkilerin ktye
kullanlmas gibi nedenlerle, kontluk yetkileri ok dar bir sahaya
hapsoldu. Frank krallnn memurlarnn miraslar ve merkez
memuru olmayan gllerden, yeteri kadar senyrlk ile ada
let! ellerinde toplama ahsna sahip olabilenler baka bir ad bu
lamadklarndan, kendilerine kont demeye baladlar. Bazen Kilise
nin laik temsilcileri, Saint Riquier manastrnn yeminlileri
iken Ponthieu kontlar olanlar gibi ve hatta Almanyada baz
zengin alleu sahipleri de bu nvan kullanr oldular. Kamu grevi
(345)

Gislebert de Mons, ed. Pertz, s. 223-24 ve 58.

495

anlay fiili olarak yok olduka, bir memuriyet nvan olan kont
da kapann elinde kalyordu.
Bu yerel glerin ve iktidar odaklarnn olumas ve sabitleme
si srasnda, bunlarn etki alanlarnn ve yaylma sahalarnn tm
den farkl olmasna karlk, gene de ortak bir nokta ortaya k
maktayd. Bu ortak nokta, gcn billurlama noktas olarak a
toydu. Orderic Vital, Sire de Montfort'dan sz ederken, Gl
muhafz birliklerince korunan salam ato sahibi bir adam ka
dar glyd demektedir. Ancak, ato denilince aklmza, daha n
ce de grdmz gibi, valye kitlesinin arkalarna ekildii ba
sit tahkim edilmi evler dnmeyelim. Kodamanlarn atolar,
gerek anlamyla tahkim edilmi askeri kamplard. atonun ku
lesi, tem efendinin ikametgh, hem de savunmada en son geri
ekilecek nokta olarak, eski tahkim edilmi evlerin bir miras ola
rak devam etmekteydi. Fakat, bu kulenin etrafnda bir veya bir
ok sur olduka geni bir alan evrelemekteydi. Bu surlarla ko
runan alanda, askeri birliklerin, hizmetkrlarn, zenaatkrlann
barnmalar iin ayrlm binalar ile, serflerdeh alman dentilerle
rserve rnlerinin sakland depolar ve dier gerekli binalar bu
lunmaktayd. rnein, 10. yzylda Warcq sur Meusedeki kontluk
castrum fato)u tam bu modele gre ina edilmiti, iki yzyl son
ra daha gelimi yntemlerle ina edilmi olmalarna ramen, r
nein Bruges veya Andres atolar da temel yaklam olarak he
men ayn esasa gre planlanmlard. Bu kalelerin ilkleri, Nor
man ve Macar istilalar srasnda krallar veya byk askeri ko
mutanlar tarafndan yaptrlmt. Bunu izleyen dnemlerde de,
tahkimat yaptrmann yalnzca kamu makamlarna has yetki ol
duu dncesi hibir zaman tamamen silinmedi. adan aa,
kraldan veya prensten izin almadan ina edilen atolar gayrime
ru veya Norman terimiyle aldatmaca saylacaktr. Ama, kuram
sal gerek fiili gerekle ou zaman uyumadndan, herkes bu
gayrimeru ilemi yapm; merkez gleri 12. yzyldan itibaren
otoritelerini salamlatrmaya baladktan itibaren, bu kuramsal
haklarna somut bir yaptran gc kazandrabilmilerdir. atola
rn ykselmeye balad kargaa dneminde, bunlarn zel kim
seler tarafndan yaptrlmasn nleyemeyen merkez asndan, bu
durumdan da kts, bizzat kendilerinin yaptrp, sadk adamlamn muhafazasna terkettikleri veya fief olarak verdikleri kalelei de ellerinden karmalardr. Ayn ekilde, dklerin ve kontla
rn yaptrp da kendi adamlarna koruttuklar atolar da bir s
re sonra bu ato muhafzlarnn eline gemi; buralardan efendi

496

lerine direnen bu vassaller, bir sre sonra kendileri de birer ha

nedan haline dnmlerdir.
Bu atolar yalnzca efendiler iin, bazen de efendinin adan
lan iin emin birer smak deillerdi. Ayn zamanda civardaki
tm topraklarn ynetsel merkezi ile btn bamllk ilikileri a
nn odak noktasn oluturmaktayd. Kyller atoya dentileri
ni getirmekte ve onarm ile ina angaryalarna tabi tutulmaktay
dlar. Civardaki vassaller atoda nbet tutmaktaydlar ve oun
lukla da fiefleri onlara byk kule rnein Berry'deki Issoudum byk kulesi gibi nbeti karl olarak verilmekteydi.
Adalet atoda yerine getiriliyordu. Bu balamda, 11. yzyldan iti
baren Almanyada artk dzeltilmesi mmkn olmayan bir ekil
de paralanm eyaletler ortaya km olduundan, bu eyaletle
rin eski yneticileri eyaletin tm zerinde otoritelerini kullanma
hakkna sahip olamadklarndan, ana atolarnn bulunduu topra
n ( gau) adn, eski btn nvanlarmn brakarak, kullanma ade
tini edindiler. Bu alkanlk ok yksek derecedeki soylular ara
snda bile yaygnlamt. Bu balamda, I. Frederic'in Savabya d
kne, balca kalesine atfen, Staufen dk olarak hitab etmesi
aklayc bir rnektir (346) Fransada da hemen hemen ayn ta
rihlerde, bir yksek yarg alanna ato topra (chtelleme) den
me adeti ortaya kmtr. Ama, bir Akitanya atosunun kaderi di
er tm atolannkinden ok deiik olmutur. Bourbon l'Archambault adm tayan bu atonun sahipleri kont derecesinde olma
dklar halde, b kaleden aldklar gle gerek bir prenslik kura
bilmilerdir atonun adndan gelen blge ad olan Baurbonnais
bugn bile Fransada yaamaktadr. Gcn grnen kaynam
oluturan kule ve surlar, bu gce itibar salad kadar, kant da
salamaktaydlar.
'
III. Kilisenin Egemenlik Alanlar
Karolenjler, Roma ve Merovenj geleneine sadk kalarak, pis
koposun kendi dinsel blgesindeki dnyevi ynetime katlmasn
normal grmler hatta bunu tevik etmilerdi. Ama, piskoposun
bu katlm, kral temsilcisine yardmc olarak, bazen de onun de
netleyicisi olma biiminde ortaya kyordu. Baka bir anlatmla,
piskopos kontun ya yardmcs oluyor, ya da onu grevini yeri
ne getirirken gzlyordu. Birinci feodal an krallklar daha da
ileri giderek, piskoposu bazen kont da yapmlardr.
(346)

Monumenta Boica, c. XXIX., 1, Wrttember,ger Urkundenbuch, c. II.

497

Bu gelime iki aamal olarak ortaya kt. Piskoposun yne

timindeki dinsel blgenin geri kalan yerlerinden ok, katedralin
bulunduu kent bu din adamnn kiisel otoritesine ok daha faz
la baml saylmaktayd. Kontun krlarda dolamak iin binlerce
nedeni varken, piskopos tercihan sitesinde ikamet etmekteydi.
Bu kent tehlikeye uradnda, kendine bal adamlar surlar ona
rp glendirirlerken ki bu surlarn ina ve onarm masraflar
n kendi cebinden karlamaktadr piskopos da kilerlerini ku
atma altndaki halk doyurmak iin amakta ve ou zaman da
savunmann komutasn stlenmekteydi. Krallar bir sre sonra
piskoposlara bu kentsel tahkimat ve hemen evredeki topraklar
zerinde kontluk yetkileri tanyp, bu yetki alannn iinde kalan
surlarn arkasndaki blgede para basma hakk gibi baz haklan
da eklenti olarak verdiklerinde, aslnda korunma ihtiyacndan do
an fiili bir durumu yasallatrmaktan baka bir i yapm olmu
yorlard. 887de Langres; 904'de Bergamo; 927de Toul; 946da
Spire sadece her lke iin en eski rnekleri sayabilmek iin bu
drt tanesini verdik piskoposluktan bu koullar altnda kont
luk yetkilerini elde etmilerdi. Asl kont, kenti evreleyen krsal
blge zerinde eski yetkilerini kullanmaya devam etmekteydi. Bu
kent ve kr kontluu halindeki paylam devaml olabilirdi. Yz
yllar boyunca Tournai kenti kont olarak piskoposunu, Toumaisis
eyaleti de Flandre kontunu tanmtr. Ama, dier yerlerde so
nunda btn blgenin kontluunu piskoposa verme yoluna gidil
mitir. rnein, nce Langres kenti kontu olan bu kentin pisko
poslar, 60 yllk bir aradan sonra Langres kontluunun tmnn
ynetimini ele geirmiler, yani kentsel kontlua krsal kontluu
da eklemilerdir. Kontluun tmnn piskoposlara verilmesi ade
ti bir kez yerletikten sonra, grdmz gibi, iki aamada ger
eklemekte olan bu olgu, tek aamal hale gelmitir. rnein, hi
bir zaman yalnz balarna Reims kenti kontlar olmam olan bu
kentin bapiskoposlar, 940dan itibaren hem Reims kenti, hem de
Rmois eyaletinin kontlar olmaya balamlardr.
Krallar byle davranmaya iten nedenler ok aktr. Bu ha
reketleriyle, hem Tanry memnun etmeyi, hem de topraklarn
korumay dnyorlard. Yukarlarda Azizler hi kukusuz hiz
metkrlarnn bol gelire sahip olmalarn ve can skc komula
rndan kurtulmu olmalarn alklarla karlamaktaydlar. Aa
larda ise, kontluu piskoposa vermek, blgenin ynetimini daha
emin ellere teslim etmek demekti. nk, rahip grevini asla irsi
mlkiyete dntremezdi. Zira, atamas kral tarafndan yapl

498

maktayd Aslnda kral bu konuda kilisenin seimini onaylamak

tan baka birey yapmyordu . Ama bundan da nemlisi, pisko
posun eitimi ve karlar, onun kral tarafnda yer almasna ne
den oluyordu. Nitekim, feodal dnemin karmakark siyasal or
tamnda, Kilise mensuplan kurulmakta olan devletlerin merkez
karlar dorultusunda tavrlarn koyan en sadk memurlar ol
mamlar myd? Bu balamda, Alman krallar tarafndan pisko
poslara verilen ilk kontluklarn katedral kentlerinden uzak, baz
Alp blgeleri olmas ok anlamldr. nk, buralarn yitirilmesi
halinde mparatorluk politikas byk yaralar alrd.
Ancak, hemen hfer yerde benzer ihtiyalarn rn olarak or
taya kan bu uygulama, her lkede baka bir ynde ilerlemitir.
Fransa krallnda piskoposluklarn ou, 10. yzyldan itiba
ren yerel prenslerin hatta basit kontlarn eline gemiti. Bunun
sonucu, asl Fransa ve Burgonyadaki az sayda piskoposun da
kontluk yetkilerini ele geirmeleri oldu. Bu piskopos-kontlardan
en azndan iki tanesi Reims ve Langres piskoposlar ynetim
leri altndaki ana kontlua birok uydu kontluk ekleyerek gerek
birer yerel prens haline dnmeyi baarabildiler. 10. yzyl sa
valarndan sz edilirken Reims Kilisesi valyeleri kadar say
g uyandranlarna rastlanmamtr. Fakat, komu laik prenslik
lerle evrelenen ve bizzat kendi vasallerinin ihanetine urayan, bu
Kilise egemenliindeki topraklar, ksa bir sre sonra abucak sa
rarp solmaya balamlardr. 11. yzylda ise, her trden piskopos-kontlann dman glere kar giderek daha sk bir ekilde,
kralla sarlmaktan baka olanaklar kalmamtr.
Frank geleneine sadk kalan Alman hkmdarlar, uzun s
re eski kontluk sistemini deitirme konusunda tereddt iinde
kalmlardr. Ancak, 10. yzyln sonuna doru, piskoposlara ya
plan kontluk, hatta kontluklar grubu tevcihleri, artan bir sre
iine girmeye balamlardr. Dier yandan, baklk temlikleri
ile eitli balarn bu yetki devirlerine eklenmeleriyle, birka
yl iinde Kiliseye bal ok byk yerel ynetim birimleri olu
mutur. yle grnmektedir ki, krallar pek fazla istekli olma
makla birlikte, yerel glerin, dik bal kodamanlarn ve zellikle
de dklerin yerel yetkileri ellerine geirmelerini nlemenin en iyi
yolunun rahiplerin dnyevi glerine yaslanmak olduu fikrine,
artk katlmaktadrlar. Bu Kilise ynetimindeki dnyevi ynetim
blgelerinin, ya dukalklarn haritadan silinmi olduu Frankonya gibi, ya da Ren Lorrainei veya Bat Saksonya gibi eski

499

etki alanlarnn nemlice bir blmn yitirmi olduklar yerler

de, ok sayda ve gl olmalar arpcdr. Ama gelimeler mer
kezinin hesaplarn yanl kartacaktr. Papalar ve mparatorlar
arasnda uzun sren atmalar ve hi olmazsa nisbi bir Kilise re
formunun baarya ulamas, U. yzyldan itibaren Alman pisko
poslarnn kendilerini merkezin memurlarndan ok, vassalleri
olarak grmelerine yol .amtr. Bylece, Kilise prenslikleri Al
man ulusal birliinin dalmasna etki eden unsurlar arasndaki
yerlerini almaktadrlar.
Lombard talyasnda veDaha az lde olmak zere Toskana'da mparatorluk politikas ilk bata Almanyadakiyle ayn iz
giyi izlemiti. Ancak, belli bir Kilise'ye balanan kontluklar top
luluu, bu lkede ok daha nadir olmu ve evrim ok daha fark
l sonulara ulamtr. Piskopos-kontun arkasnda yeni bir g
belirmitir ki, bu da kentsel ortaklk (commune)tr. Bu g,
bir ok alardan feodal glere rakip ve dmansa da, kent senyrleri tarafndan hazrlanm silahlan kendi amalan dorultu
sunda kullanabilmeyi becerebilmitir. 12. yzyldan itibaren, Lom
bardiya kentlerinin byk oligarik cumhuriyetlerinin bamsz
lklarn ilan etmeleri ve egemenliklerini civardaki krsal alan ze
rine de yaymalar, kendilerini kentteki piskoposun miraslar say
malar veya onun adnn arkasna gizlenmeleri sayesinde gerek
lemitir.
Dier yandan, konduklara sahip kiliselerle, bu cinsten her
trl temlikten yoksun ama gene en az onlar kadar baklk sa
hibi senyrlk, vassal ve dorudan reticiye sahip kiliseler ara
snda, hangi lkede olursa olsun, bir ayrm yapmaya kalkmak;
hukuki inceliin en sonuna ulamak olur. nk, Avrupa'nn her
taraf kiHselerin serbestlik alanlarnn snrlarnn getii izgi
lerle delik deiktir. Bazen, ha iaretleriyle dahi belirlenen bu s
nrlar, Sugerin deyimiyle Kiliseye mensup olmayanlarn gemesi
nin mmkn olmad Herkl stunlarna benzemekteydiler
(347). Bunlar en azndan ilke olarak (geilemezlerdi. Gerekte ise,
Azizlerin ve fakirlerin mal saylan kilise topraklan, laik aristok
rasi asndan zenginlik ve iktidar aln giderecei muhtefem
bir sofrayd. Laik aristokrasi, ya tehtidle, ya da Kilisedeki dostlar
araclyla, bu topraklardan fiefler salamaktayd. Bazen de en
basitinden kaba gle bu topraklara el koyuyordu. Nihayet, hi
(347)

500

Suger, Vie de Louis VI., ed. Waquer, s. 228.

olmazsa eski Karolenj mparatorluu snrlan iinde kalan blge

lerde Kilisenin yeminlileri olarak (yani muhafzlar MAK) on
dan toprak koparyorlard (348).
Karolenj ier dneminde kartlan yasalarla, baklk kurumunun ileyii ilk kez dzenlendiinde, baklk sahibi her kili
senin, senyrlkteki davalara bakmak ve kontluk mahkemesinde
yarglanmas gerekenleri oraya gtrmekle grevli nk top
rak bak olduundan, kontluk memurlar daval veya davacy
almak zere artk bu topraa giremezlerdi bir laik temsilcisinin
olmasnn gerekli olduu dnlmt. Bu cinsten bir grevlinin
atanmas iki beklentiye birden cevap vermenin yannda, bu ikili
yaps iinde bile amalarnn ok iyi bilincinde olan bir siyasetin
de temel ynelilerine uygun dmekteydi. Bu ikili ama, bir yan
dan rahip ve papazlarn din d uralardan tr esas grevle
rinden uzaklamalarna engel olmak; dier yandan da onlan senyr yargsnn iine alarak iyi tanmlanm bir adalet sistemi iin
de daha dzenli olmalarn salayabilmekti. Bylece, her bak
lk sahibi kilise bir (yeminli (advocatus, bu kelime bugn kul
landmz avukat kelimesinin kk olmakla ve itiraf eden anla
mna da gelmekle birlikte, o dnemde bu greve balarken edilen
yemin nedeniyle eviride yeminli kelimesiyle karlanmtr. Di
er yandan kelimenin bu anlamlarnn tesinde, o zamanki anlam
daha ok muhafz kavramnn artrdklarnn kapsam iin
deydi MAK) veya yeminlilere sahip olmakla kalmayacak, ama
ayn zamanda bu grevlinin seimi kamu otoritelerinin deneti
minde gerekletirilecekti Karolenj dnemi yeminlisi bylece,
piskoposun veya manastrn hizmetinde, tek kelimeyle kralln bir
cins yetkilisi durumunda olmaktayd.
Charlemagne tarafndan kurulan idari yapnn kmesi, bu
kurumun da ortadan kalkmasna yol amad. Ama ok byk de
iiklikler geirmesine neden oldu. Hi kukusuz, balangtan iti
baren yeminli, kilise mal varlndan temlik edilen bir fiefle cretlendirilmekteydi. Kiisel bamllk ilikileri karsnda kamu
grevi kavram yok olunca, yeminimin krala bal bir memur ol(348)

Fransada Karolenj sonrasna ait yeminllik kuramma dair ayrntl

hibir aratrma yoktur, bu doldurulmas ok kolay olan ama Orta
a tarihi aratrmalarnda ciddi soranlara yol aan boluklardan
biridir. Aimanyada bu konu zellikle kuramn bir lde ktye
kullanlmas pahasna hukuki sistemle ilik i asndan incelen
mitir.

501

duunun dnlmesinden vazgeildi. nk yeminli 'krala biat

le bal deildi ve stelik fiefini ald piskopos veya barahibe
biat ederek onlarn vassali olmutu. Bu durumda, rahipler artk
kendi yeminlilerini kendileri serbeste seebilir hale gelmiler
di. Yeminlinin de fiefi dierleriyle birlkte irsi hal geldiinden, ra
hiplerin seim haklan da bu geliime paralel olarak ortadan kalkt.
Bunlarla birlikte yeminli nin rol de olaanst bym
t. nce yarg olarak. Bak topraklarn, lm cezas gerekti
ren sular da yarglar hale gelmeleriyle, yeminli artk canileri
kontluk mahkemesine gtrmek yerine, korkulu yksek yarg si
lahn bizzat kullanr hale gelmiti. Asl gc yalnzca yarg ol
masndan kaynaklanmyordu. Karklk veya tehlike dnemlerin
de, Kiliselere adamlan Azizlerin resimleri altnda dvmeye g
trecek sava efleri gerekmekteydi. Devlet artk etkin bir koruyu
cu olmaktan ktndan; heran tehdit altndaki mallarm koruya
bilecek daha yakn muhafzlara ihtiyalar vard. Bu durumda, Ki
liseler bu koruyucu ve sava nderini, byk Charlemaknen on
lara armaan ettii laik temsilcinin, yani yeminlinin ahsnda
bulduklarm sandlar. Dier yandan, kendileri de gerekten birer
profesyonel sava olan bu kimseler, bu muhafzlk konusundaki
hizmetlerini sunmakta, hatta ou zaman da zorla kabul ettirmek
te sabrszlanyorlard. nk, bu grev hereyden nce an ve ge
lir kaynayd. Bu durumda yeminlilik grevinin arlk merkezi
nin byk apta kayd gzlendi. Artk metinler yeminlilik kurumunun doasn tanmlamak istediklerinde veya yeminliler tara
fndan talep edilen cret, dl ve bedelleri hakl kartmaya u
ratklarnda, gittike daha fazla bir biimde, vurguyu koruma g
revi zerine yapmaktaydlar. Buna paralel olarak, bu greve ata
nacaklarn nitelii de byk deiimler geirdi. Karolenj yeminli
si olduka mtevazi bir memurdu. 10. yzylda ise, gllerin n
de gelenleri, hatta kont aileleri bile eskiden kendilerine ok alt
dzeyde grnen bu nvann artk peindeydiler.
Ancak, o dnemlerde birok hakkn paralanmasna yol aan
gelimelerden bu nvan ve grev de kendim kurtaramad. Karo
lenj yasas, geni alanlara yaylm olan ayn kiliseye ait toprak
varlklar iin, yle grnyor ki, her kontluktaki para iin birer
tane yeminli bulundurulmasn zorunlu klmt. Fakat ksa bir s
re sonra, bunlarn saylan artt. Gerei sylemek gerekirse, Al
manyada ve Lotharingiada kurum balangtaki karakterine en
yakn durumda kaldndan, bu yerel yeminliler yeminli yardm-

502

cst adyla anlmaya balandlar. Bunlar ilke olarak, Kilisenin ge

nel yeminlilerinin temsilcileri, ama gerekte ise onun vassalleri
olmaktaydlar Bazen kilise mallarn birka genel-yeminli ara
snda paylatrmaktayd. O zaman yerel yeminli-yardmclar da
bunlardan hangisinin yetki alanna giriyorlarsa onun vassali olu
yorlard, Beklenecei zere, Fransa'da bu paralanma ok daha
derinlemesine olmutur. Aslnda bu lkede son zmlemede, ci
vardaki kodamanlar arasndan seilen zel koruyucusuna sahip
olmayan, belli bir byklkte olan Kiliseye ait toprak veya top
rak grubu kalmamtr. Bu lkede de, piskoposluun veya manas
trn korunmasyla grevli ve bu hiyerarinin en stnde yer alan
adam, yerel koruyucu kalabalndan servet ve iktidar olarak ok
farkl olmaktayd. Bazen bir dinsel cemaatin ve topraklarnn ye
minlisi olan kodamann, onun ayn zamanda sahibide bundan
hereyden nce barahibi atama yetkisine sahip olmasn anla
yn olduu, hatta laik olmasna ramen barahip olarak ken
dini atad grlebiliyordu. Bunlar, gayet aka grld ze
re, hukuki nceliklerden ok, fiili durumun gcne gre hareket
eden bir topluma zg kavram karklklarnn en gzel rnekle
ridir.
Yeminlinin tek gelir kayna, grevine bal olan fiefi deil
di. Grevinden tr elinde tuttuu komuta yetkisini kilisenin
elindeki tm topraklara yayabiliyor ve bu sayede de bu topraklar
dan byk miktarlarda denti elde edebiliyordu. Yeminli, hibir
yerde olmad lde, Almanyada koruyucu haline gelirken, yar
glk grevini de tamamen korumutu. Rahiplere kan dkmeyi
yasaklayan eski ilkeyi ileri srerek birok Alman vogtu (yeminli)
manastr senyrlklerinin hemen tamamnda yksek yarg hakk
n ellerine geirmilerdi. Kralln gcnn azalm oknas ve Karolenj mirasna sadk kalmakta devam etmesi, bu el koymay ko
laylatrmtr. nk, krallar yeminlileri atama haklarndan vaz
geerlerken, onlara ban yetkileri, yani birini bir ii yapmaya
zorlama yetkilerini vermeye devam etmilerdir. Bylece kraldan
dorudan vassallerine geen bir yetkiyi devretme hakkndan mah
rum kalan Kilise mensuplar, yksek yarg-olma olanaklarn da
yitirmilerdir. Kendilerine ok sk balarla balanm olan hiz
metkrlarm veya serilerini bizzat cezalandrabilme haklarn an
cak koruyabilmilerdir. Krallk makam ise, yeminliler arasndaki
her trden ban kopmu olduu Fransada, yarg yetkilerinin pay
lam yrelere gre byk farkllklar gstermitir. Bu karklk
da doal olarak, Almanyada olduunun tersine, Kilisenin yarar-

503

,na olmutur. Ama buna karlk, szlemelerin diliyle konumak

gerekirse, Kilisenin gerek veya yle olduklarm iddia eden ko
ruyucular dorudan reticileri ne kadar da soyup soana e' virmilerdir ! Gerei sylemek gerekirse, Fransada bile yeminlilik kurumu, saylamayacak kadar ok krsal tirann eline gemi,
ky papazlar bile korumaya alnmlardr. Ama, belki de bu
koruma Kilisenin resmi tarihilerinin iddia.ettikleri kadar kt
birey deildi. VI. Louis'ye ait bir belgede, bir manastrda kaleme
alnm olmasna ramen, bu kurumun ok gerekli ve tamamen
yararl olduu itiraf edilmemi miydi (349) ? Fakat, tartlmas
hi mmkn olmayan ey de, bu korumann ok pahalya mal ol
duuydu. Tarla angaryasndan barndrmaya kadar, askerlikten
tahkimat onann ve ina almalarna kadar her trden yardm
hizmeti, yulaf, arap, tavuk cinsinden rantlar (nk hereyden
nce korunmas gereken kyd); yeminlilerin dorudan senyrleri olmadklar halde, kyllerden korumay bahane edip aldkla
rnn listesi ok uzun olacaktr; onun iin bu rneklerle yetinelim.
Bu iin gerei Suger'in dedii gibi, yeminlilerin kylleri az
larm doldiura doldura yalayp yuttuklaryd (350).
10.
yzylla 11. yzyln ilk yars, yeminlilik kurumunun altn
a olmutur. Tabii ki Ktada. nk, Karolenj mirasna yabanc
kalan ngiltere, bu kurumu da tanmamtr. Baha sonra Grgoire
reformuyla yemden canlandrlan Kilise, kar saldrya gemitir.
Antlamayla, szlemeyle, mahkeme kararlaryla, geri satu almay
la, hatta bazen de dinsel amalarla yaplan balarla. Kilise sonun
da yeminlileri, sk skyai snrlanan ve giderek daralan bir grev
emberi iine sokmay baarabilmitir. Ancak, bunu yaparken de,
yeminlilere eski mal varlndan kocaman paralan terketmek zo
runda kalmtr. Hi kukusuz, yeminliler gene baz Kilise top
raklarnda eskiden olduu gibi, baz hizmet ve dentileri kendi he
saplatma toplamaya devam etmilerdir. Dier yandan, kyller
rahip efendilerinin sabrl davranlarndan pek fazla bir yarar sa
lamamlard. nk, rant Kiliseye dnm olsa bile, bu sona er
dii anlamna gelmiyordu; yalnzca komu bir krsal senyre de
neceine, artk bir rahibe deniyordu. Fakat, Kilise asndan de
ien ok nemli birey vard : Gerekli zverilerde bulunduktan
sonra, Kilise enyrlfcleri kendilerine musallat olan en belal un(349)
(350)

504

Mm. Soc. Archol. Eure-et-Loire, c. X., 36 ve Gallia Christ, c. V III,

col. 3(23.
De Rbus, s. 168.

surdan artk kurtulmu oluyorlard. Kyllerin kaderinin dei

memesi kimin umurundayd?
Ancak, bu durumda eski kaynaklarm yitiren birok orta ve
kk yeminli slalesi, bu reformdan zararl ktlar ve ortalk
tan silindiler. Yerel yeminliler, ikinci feodal an sonlarna do
ru zararsz hale gelmilerdi. Genel yeminlilik kurumu ise, devam
etmekteydi. Krallar ve ok yksek baronlar bu nvanlarm bal
ca tayclarydlar. Daha o sralarda Krallk ynetimlerinin, Dev
letleri iindeki itm kiliselerin korunmasn stlenmek istedik
leri grlyordu. Eer piskoposlar, katedral ve manastr bara
hipleri birok koruyucunun hizmet sunumlarn reddedebildilerse,
bunun balca nedeni gvenliklerinin salanmas konusunda artk
krallara veya prenslere inanabileceklerini akllarnn kesmesiydi.
Oysa bu koruma da, hangi ad altnda gizlenirse gizlensin, satn
alnmas gereken bir hizmetti. stelik bunun fiyat, hem ar hiz
metler hem de gittike artmakta olan nakdi dentilerdi. Bir uy
durma tarih yazan, Almanya kral II. Henri'ye Kiliselerin zengin
olmalar gerek, nk ne kadar gvenlik isterlerse o kadar den
tide bulunurlar dedirtmitir (351) Kilisenin mal varl ilke ola
rak devredilemez nitelikte olduundan, irsi miras paylamalar
nn evrensel tehlikelerinden korunmu, bu niteliiyle de alacak
kadar sabit bir unsur olarak kalmtr. Bu toplu durumda kalm
olan mal varl, glerin genel toparlan dneminde byk ikti
dar odaklarnn ellerinde ok daha deerli bir ara haline gele
cektir.

(351), Diplom. regum et imperatorum, c. III., Nu. 509.

505

AYIRIM

DZENSZLK VE DZENSZLE KARI

MCADELE

I. ktidarlarn Snrlar
Fodal dnemde Devlet kavramndan sk sk sz ettik. Muhak
kak ki bu oluum Kilise dnrlerinin kavram erevesinde de
yerini almaktayd; metinlerin bazen de eski respublica (kamu ii
anlamna MAK) kelimesini bu anlamda kullandklar grlmek
teydi. Yakndaki efendiye kar olan devlerin yan sra, siyasal
ahlk daha yukardaki otoriteye kar olanlarn da zorunlu, kl
yordu. Bomizon de Sutri'ye gre bir valye, senyrnn yaa
mn korumak iin kendininkini feda etmekten ekinmemeli ve
bir kamu ii iin urarken lme kadar mcadele etmekten ka
nmamalyd (352). Fakat bylece sergilenen devlet imgesi bugn
knden ok farkldr. Birkere hereyden nce ierii ok daha
dardr.
Bize Devlet kavramndan ayrlmaz nitelikte grlp de, feodal
a devletlerinin hibirinin hibir zaman bilemedikleri etkinlik
lerin bir listesini kartmaya kalksaydk, yerimiz yetimezdi. Ei
tim o dnemde Kiliseye aitti. Kamu ilerine katilm, iman kisvesi
altnda gene Kilise tarafndan denetlenmekteydi. Kamu inaat ve
onanmlan, ya bunlar kullananlara ya da yerel kk g odak
larna terkedilmiti. Bu, Roma hatta Charlemagne geleneiyle, tam
bir kopukluu simgeleyen bir tavrd. Merkezi yneticiler, bu cins
ten endielere 12. yzyldan nce sahip olmayacaklardr. stelik,
bu yzylda bile, krallklardan ok baz erken gelimi prenslik
lerin dnda, kamusal yatrmlarla ilgilenen merkez oluumu or
taya kmayacaktr: Loire zerinde kprler yaptran Henri Plan(352)

Bonizo, Liber de Vita Christiana, VII., 248.

507

tagenetnin Anjou'su ve kont Philippe d'Alsacea baz kanallarn

borlu olan Flandre gibi. Kral ve prenslerin, Karolenjler gibi, fiyat
lara narh koyduklarn ve ekingen baz ekonomik nlemler aldk
larn grebilmek iin bir sonraki yzyl beklemek gerekmitir.
Gerei sylemek gerekirse, ikinci feodal adan itibaren kitlesel
refaha ynelik yasama, hemen hemen tamamen ok daha dar olan
iktidar odaklarnca ve doalar, gerei feodaliteye yabanc grup
larca yaplmtr. rnein, kurulularndan itibaren bamsz ceN maat halinde rgtlenme peinde olan kent ynetimleri, okullar
ve hastaneler yaptrmlar, ekonomiye ilikin yasal dzenlemelere
girimilerdir.
Fiilen kraln veya yksek baronun temel grevi vard, ve
bunlarn dnda da zaten baka bir grevi yoktu. Gerek imana
olan balln gstermek iin dinsel vakflar kurmak ve halkn
dinsel selametini salamak iit kiliseyi korumak; halkm d d
manlara kar korumak bu bir velayet grevi olup bazen buna
eref kazanmak doygusundan olduu kadar, g kazandrdndan
tr fetih de eklenmektedir; Nihayet, i bar ve adaletin ege
menliini salamak. Demek ki, devlet yneticisinin grevi hereyden nce, istilaclar veya ktleri yok etmektir. Bu durumda kral
veya prens, ynetmekten ok savamakta, cezalandrmakta, bas
trmakta .ve sindirmektedir. Bylece anlalan ynetim grevi bile
zaten yeterince ardr.
nk, o dnemdeki btn iktidarlarn ortak karakteri, eer
her zaman zayf olmalar deilse bile, bu iktidarn kesikli nitelikte
olmasdr. Zaten bu durum da en ok, ihtiraslarn alannn ok
daha geni olduu zamanlarda kendini daha parlak bir biimde
ortaya koymaktadr. 1127'de bir Britanya dk, manastrlarndan
birini bizzat kendi valyelerine kar korumaktan aciz olduunu
itiraf etmemi miydi? Bu itirafyla, yalnzca yerel prensliklerin
esasta ne kadar gsz olduklarn gstermekteydi. Kronikilerin
glerini ve iktidarlarm ve ve bitiremedikleri prensler arasn
da, acaba yllarm isyanlar bastrmakla geirmemi bir tanesi var
myd? En ufak bir kum tanesi bile, bir makinenin almasn en
gelleyebilir. Bir kk kont isyan edip de atosunu tahkim edince,
ite mparator II. Henri srf bu nedenden, kaca seferi ay
ertelemek zorunda kalmt (353) Merkezi iktidarlarn soluklarnn
yetersiz olmasnn nedenlerini daha nce de grmtk. Tekrarla
yalm; bamt kurmaktaki yavalk ve glk; nakit kaynaklarn
(353)

508

Cartulaire de Redon, s. 298 ve 449 Sieg Fried Hirsch, Jahrbcher

des Deutschen Reichen urter Heinrich II, c. II., s. 174.

bulunmamas; gerek bir otorite kurabilmek iin bireylerle do

rudan ilikinin mutlaka gerekli olmas. 1157'de kahramann met
hettiini sanan Otton de Freising, Frederic Barbarostan sz eder
ken Alplerin Kuzeyine ulat: Yokluundan tr talyanlarla
bar bozan Franklar Almanlar diye anlaynz mparatorun
varl karsnda tekrar bara dndler demektedir. Btn bu
nedenlere, bir de 'kiisel ilikilerin inat rekabetini eklersek, g
szlk tablosunun izgileri ortaya kar. 13. yzyln ortasnda bir
rf derlemesi hala, bir mutlak vassalin senyrnn davas nede
niyle krala kar meru bir ekilde savaabileceini sylemek
teydi (354).
En iyi beyinler devletin sreklilii ilkesini net bir ekilde kav
rayabiliyorlard. Saraynn rahibinin bildirdiine gre, Alman m
paratoru II. Conrad Kral ldnde krallk yaamaya devam
eder. Tpk kaptan len bir geminin yoluna devam ettii gibi
demitir. Fakat, bu szlerin muhatab olan Pavia halknn kans
pek de bu ynde deildi. mparatorluk sarayn yakmakla sula
nan bu halk, bunun bir su olduunu kabul etmiyor ve mparator
luk saraynn yaklmasnn mparatorun lmnden sonra ve yeni
mparatorun da tahta kmasndan nce olduunu sylyorlard.
Pavia halkna gre bu durumda yaptklar eylem su olamazd,
nk mparatorumuza yaad srece hizmet ettik; lnce de
artk kralmz yoktu demektedirler. Tedbirli insanlar eski kraln
verdii haklan yenisine onaylatmaktan geri kalmyorlard. 13. yz
yln ortasnda bile, ngiliz rahipleri krallk kurulunda, bir kral
kararnamesinin ancak onu yaynlayan kral yaad srece geerli
olduunu savunmaktan ekinmiyorlard (355). Dier terimlerle, so
yut iktidar dncesi ile nderin somut varl birbirlerinden ko
laylkla aynlamyorlard. Krallar be, sk skya snrlandrlm
bir aile duygusunun stne kamyorlard. Baknz bu konuda
Hal Seferine hareket etmek zere olan Kral Philippe Auguste,
eer kutsal topraklarda lrse, btn merkez oluumlarnn kalbi
olan hzinenin ne yaplacan hangi ekilde dzenlemekteydi?
Eer kendi lp de olu yaarsa, hzinenin yars, eer oul baba
dan nce lrse tamam sadaka olarak datlacakt.
Ama, bu rnee bakp da ne hukuken ne de fiilen bir kiisel
mutlak iktidar dnmeyelim. O dnemde hemen tm Bat Avru
pada kabul edilen iyi ynetim kurallarna gre, kim olursa olsun,
hibir nder hibir kararn danmadan almamalyd. Muhakkak
---

(354)
(355)

. I

Et. de St. Louis, I., 53.

Bigelow, Placita Anglo-Normannica, s. 145.

509

ki danaca kitle halk deildi Hi kimse halkn dorudan veya

seim yoluyla danlmas gereken bir unsur olduunu akima bile
getirmiyordu. Zaten halkn, kutsal iradeyle belirlenmi temsilcile
ri, yani gller ve zenginler yok muydu? Bylece kraln veya pren
sin balca uyruklaryla kendine dorudan bal sadk adamlarna
dan m as yeterliydi. Yani, kelimenin vassalik ba anlamnda
oluturulan kuruluna danacakt. Kendilerine en fazla gvenen
hkmdarlar bile/kararnamelerinde bu danmay yaptklarn be
lirtmekten geri kalmamaktaydlar. mparator I. Otton, bir kurul
toplantsndan sonra yaynlanaca bildirilen bir yasann baz kodamalarn yokluu nedeniyle yaynlanamadn itiraf etmemi
miydi? (356) Danmaya ilikin kuraln kat veya gevek uygulan
mas, gler dengesine balyd. Ama, bu kural aka ihlal etmek
hibir zaman iin akllca bir i deildi. nk, beili bir yksek
likteki kral uyruklarnn kabul edebilecekleri yasalar, kendi onay
larn tayan veya en azndan onlarn katldklar bir toplantda
kabul edilen yasalard. Bu yz yze ilikinin dnda, her trden
siyasal ba kavramakta ekilen glk, bir kez daha belirtelim,
feodal paralanmann en derin nedenlerinden biriydi.
II. iddet ve Bana Ynelme
zellikle ilk dnemine ilikin olarak, feodal toplumun yalnz
ca hukuki kurumlar asndan izilmi bir tablosu, insanlarn s
rekli olarak ac veren bir gvensizlik ortamnda yaadklarn gs
termeyi ihmal etmi olacandan, geree hi de benzemeyecektir.
Bu gvensizlik, gnmzdeki gibi, btn Dnyann silahl uluslar
dan olumasndan doan feci ama kollektif, ypratc ama zaman
zaman beliren bir dehet duygusu deildi. K ve anssz
tp un ufak eden ekonomik glere kar duyulan belirsiz bir en
die de deildi. En azndan zellikle bu deildi. Feodal ada
esas korku uyandran olay, tehtidlerin hergn her bireysel kade
rin zerine kmesiydi. Bu tehtid, mallar gibi canlara da ynelik
ti. imdiye kadar yaptmz incelemenin hibir sahifesi yoktur ki,
savan, cinayetlerin, gcn ktye kullanlmasnn glgeleri st
ne dm olmasn. imdi sanrz bu aamada bir ka sz, iddeti
bir dnemin ve bir toplumsal sistemin balca gstergesi haline
getiren nedenleri toparlama konusunda yeterli olacaktr.
Franklarn Roma imparatorluu yok olduu zaman, muhte
em tahta birok kral kacak ve herkes sadece klcna gvene
(356)

510

Constitutiones Regum et Imp., c. I, s. 28-29.

cek. Karoienjlerin byk mparatorluk ryalarnn batn gr

m oku Ravennal bir rahip, 9. yzylda pek de kehanet sayla
mayacak bir ekilde bunlar sylemekteydi (357). Demek ki o a
da yaayanlar durumun ak bir ekilde bilincindeydiler. Doal
olarak, bu bilinlenme geni apta, bastrlmann mmkn olmak
tan kt dzensizlik ve bizzat devletin ortadan kaybolmakta ol
masyla, ktln zincirlerinden boalmasnn fiilen yaanarak
grlmesinin etkisinde meydana gelmiti. Ayn ekilde, her yere
cinayet ve yamadan baka bir ey gtrmeyen istilalar, eski ikti
dar kadrolarn yok etmekte ok byk bir baan gstermilerdi.
Fakat, iddet toplumsal yapnn ve zihniyetin derinliklerinde de
bulunmaktayd.
iddet ekonomik alanda da vard. Ticaretin zor ve nadir ol
duu bir dnyada, zengin olmak iin bazen yama, bazen de insan
lar ezmek ve smrmekten daha etkin bir yol var myd? Sava
ve egemen bir snfn btn geimini bu yoldan salyordu. Bir
rahibin souk bir dille kaleme ald bir szlemeden okuduu
muz, kk bir senyre ait u szler olay tm aklyla ortaya
koymaktadrlar: bu topra her tr denti, taille ve angaryadan
bak olarak veriyorum, ve valyelerin fakirlerden iddet yo
luyla almaya alk olduklar hereyden bak olarak veriyo
rum. (358).
iddet hukuk alannda da vard. rfn yasann yerine gemesi
nedeniyle, haklarn her trden ktye kullanmn bir sre sonra
merulatryordu. Ayn ekilde, her bireye veya kk gruba, ken
di adaletini kendinin salamas hakkn tanyan ok kkl bir ge
lenek de, iddetin balca kayna olmaktayd. Birok kanl dra
mn kayna olan kan davalar, hi kukusuz kamu dzenini tehli
keye sokan bireysel hak aramann tek trn oluturmuyorlard.
Eer bar kurullar gerek veya hayali bir zarara yol aan kimse
nin mallarndan birine el koyarak, zarara urayann hakkn do
rudan aramasna engel olduklarnda, bu yolla karkln balca
nedenlerinden birine ulatklarn ok iyi biliyorlard.
Nihayet, iddet adetlerde de vard. nk, ilk hareketlerinin
vcut hareketleri olmasn engellemekte glk eken; ac sahne
lere ok az duyarl olan; sonsuzlua ulamadan nceki geici bir
aama olarak grdkleri yaama kar ok az sayg duyan bu a
insanlar, stelik fizik glerini yan-hayvansal bir ekilde aa
(357) Mon. Germ., s. 385.
(358) Cfirtulaire de Sait-Aubin dAngers, c. II., (17 Eyll 1138).

511

kartmakta da erefli bir yan bulmaktaydlar. Worms piskoposu

Burchard Saint Pierre kilisesi bamllar arasnda hergn vahi
hayvanlar gibi cinayetler ilenmektedir. Sarholuktan, gururdan
veya tamamen nedensiz, insanlar birbirlerine saldrmaktadr. Bir
yl iinde, Saint PieiTe elflerinden 35 tanesi tamamen masum ol
duklar halde kilisenin dier serfleri tarafndan ldrldler. Ka
tiller ise vicdan azab duyacaklar yerde, cinayetleriyle nyorlard. Aa yukar bir yzyl sonra bir ngiliz kronii Fatih
Guillaumeun ngiltere'ye getirdii bar erken, bunun anlam ve
kapsamn belirtmek iin, u iki durumu ortaya koymaktan baka
birey yapmyordu : Artk hi kimse bir_bakasndan ne zarar gr
m olursa olsun onu ldremezdi; ve herkes kemeri altnla dolu
olarak ngilterede tehlikesiz bir ekilde dolaabilirdi (359). Bu,
saf bir ekilde en olammdan atmalarn ikili kkn kefetmek
demekti. an anlayna gre, ahlaki adan gerekelendirilebilen
kan davas ve intikam ile btn plaklyla haydutluk.
Son zmlemede bu iddet ortamndan herkes zararl k
maktayd ve bu durumun getirdii felaketlerin herkesten fazla
farknda olanlar da eflerdi. Bu kadar anarik bir dnem bu kar
makark grnmne ramen, ta derinlerden Tanrnn insanlara
verdii en deerli ey olan ban byk bir itenlikle dilemek
teydi. Doal olarak, yzyllar boyunca bir lk gibi uzanan bu
beklentinin tamamen i bara ynelik olduu akt. Bir kral
veya bir prens iin bar nvanindan daha ykseltici veya vg
ykl bir lkap olamazd Bu kelimeyi geni anlamyla almak ge
rekmektedir : sadece ban isteyen deil, bunu getirip kabul etti
ren anlamnda. Krallar tahta karlarken Krallk bar iinde
olsun diye dua edilmektedir. Saint Louis tahta ktnda Orta
l yattranlardan Tanr raz olsun diye haykracaktr. Tm ik
tidarlarn paylat bu ortak endie bazen gzyaartc bir saflk
la da ifade edilmektedir. Bir saray airinin Ey soylu hkmdar,
sen gencecikken ayak bastn her yerde insanlarn evleri yakl
yordu diye szn ettii u kral Knut, bakn olgunluk dnemin
deki bilgece yasalarndan birinde ne diyor? 12 yandan byk
(359)

512

Canstitutiones, c. I., si 643 Two of the Saxon Chronicles d. Plum

mer, c. I., s. 220 Anekdotlar toplamak olanakszdr. Ama dnemin
gerek renklerini aktarabilmek iin bunlara ihtiya vardr, rnein,
ngiltere kral I. Henri, vahi bir kimse olarak ri yapmamt. Ancak,
Orderic Vital'm bu konuda anlattklarna bakn : I. Heni'nin Pilerin-
den teirinin kocas, bir ato muhahznn gen olunun gzlerini oydurmutu. Bunu renen kral, bu adamdan olma kendi z-torunlarinn gzlerinin oyulmasn emretmiti.

her erkein almamaya veya bir hrsza yataklk etmemeye yemin

etmesini istiyoruz (360). Byk dnyevi iktidarlar grld
gibi, herhangi bir etkinlik gsteremediklerinden, bu durumda res
mi glerin marjnda Kilisenin de tevikleriyle kendiliinden bir
harekat domu ve okadar zlenen bar salama yolunda ciddi
bir gayret iine girmitir.
III.

Tann Bar, Tann Ate Kesi (361)

Bar anlamalar fikri piskopos toplantlarnda domutur.

Rahipler arasnda, insan dayanmasna ilikin duygu, Kurtarc
nn (sa) mistik vcudu gibi alglanan, hristiyanlk imgesinden
kaynaklanmaktayd. Narbonne blgesi piskoposlar 1054'de hibir
hrstiyan bir baka hnstiyan ldrmesin; nk bir hnstiyan l
drmek hi kukusuz sa'nn kanm aktmak demektir diyorlar
d. Gerek hayatta, Kilise kendinin ne kadar kolay yaralanabilir
olduunu bilmekteydi, bu nedenle de bartan yanayd. Nihayet,
kendi yeleriyle birlikte btn zayflar, dinsel hukukun velayetini
kendine verdii u miserabiles personaeyi (sefil kiiler) koruma
nn zel grevi olduunu dnyordu.
Ancak, bar konusunda atlan admlara tm piskoposlarn ka
tlmasna ve ge de olsa reformdan gemi Papaln destek ver
mesine ramen, hareket balangta zellikle Fransaya ve Akitanya blgesine has olarak ortaya kmt. 989da Poitiers yaknlarn
da Charrioux'da toplanan dinsel kurulda ortaya kt sanlan
bu dnce, ksa srede Ispanya ucundan Berryye veya Rhne
b gesine kadar birok dinsel kurula sram, ama Burgonya ve
kralln kuzeyine yayldn grmek iin 11. yzyl beklemek ge
rekmitir. Arles krallndan birka rahip ile Cluny manastr ba
rahibi 1040 ve 1041 yllarnda talyan piskoposlarna propaganda
yapmaya gitmilerdir. Ama, byk bir baar elde etmise benze
memektedirler (362). Hareketin Lorraine ve Almanya'ya sramas
(360)
(361)

(362)

M. Ashdown, Engish and Flors e Documents Relating to the Reign of

Ethelred the Unready, 1930, s. 137 Knut, Yasalar, II, 21.
Tann Banma ilikin yaptlar (zellikle Huberti, Studien Zur Resotsgeschicte der Gottesfrieden und Lamdesfrieden : I., Die Friedensordnunden in Frankreich, Ansbach, 1892; Grris, De Denkbeelen ver
oorlog en de bemoee iingen voor vrede in de elfde eenw, Nimgue,
1912.) Kolaylkla bulunulabilecek birok yapta atfta bulunmaktadr
lar. Bu nedenle bu blmde dipnot olmamasna artmamaldr.
Yantnadanm gneyine Tann Ate Kesi bir Fransz Papa (II. Urbain)
ve Norman baronlar tarafndan sokulmutur: Jamison, in papers of
the British School at Rome, 1913, s. 240.

513

11. yzyln sonlarndadr. ngiltere ise, asla bar anlamalarna

sahne olmayacaktr. Siyasal yaplardaki farkllklar bu gelimenin
eitliliini kolayca aklamaktadr. 1023de Soissons ve Beauvais
piskoposlar bir bar ortakl kurduklarnda, Cambraideki pisko
posu da kendilerine katlmaya davet etmilerdi. Ama, bu rahip
onlar gibi Reims bapiskoposluuna bal olmakla birlikte, ba
piskoposluun Fransa topraklarnda yer almasna karlk Alman
mparatorunun egemenliinde olmasndan tr, bu neriyi geri
evirdi. Gereke olarak da, bir rahibin krallara ait bir ie burununu sokmasnn uygunsuz olacan syledi. mparatorlukta ve
zellikle de mparatorluk piskoposlar arasnda Devlet fikri hem
hala ok canlyd, hem de devlet orada grevim yapamayacak ka
dar aciz bir duruma dmemiti. Ayn ekilde Kastilya ve Leonda
Compostellein byk bapiskoposu Diego Galmirez'in uzlatrma
abalann kralla sokabilmesi iin 1124'de tahta kimin kaca
nn sorunlu duruma dmesi nedeniyle, merkezin gcn nemli
lde yitirmesini beklemek gerekmiti. Oysa bunlarn tersine Fran
sada merkezin gszl ayan beyan ortadayd. Ama, bu lke
nin iinde uzun sreden beri adeta bamsz yaamaya alm
Gney ve Merkez blgeleri kadar da anari girdabna srklenmi
blge yoktu. Dier yandan, bu blgelerde Flandre veya Normandiya'da olduu gibi, salamca kk salm yerel prenslikler oluamamt. Bu durumda, ya bu blge insanlar kendi gbeklerini
kendileri keseceklerdi, ya da dzensizlik iinde yok olacaklard.
Btn iddet hareketlerini ortadan kaldrmak; dlerde bile
mmkn deildi. Ama en azndan bunlar snrlayp, kstlamay
umut edebilirlerdi. Zaten ilk nce bavurulan yol da bu oldu Bu
harekete Tanr Bar ad verildi Baz eyalarla baz insanlarn
Tanrnn korunmas altnda olduu sylenerek, snrlama yolunda
ilk adm atlm oldu. Bu konuda ba eken Charroux dinsel ku
rulunun yasak listesi henz ok ilkeldir : Kiliselere zorla girme ve
onlar yamalamann yasaklanmas; kyllerin davarlarnn aln
masnn yasaklanmas; silah tamayan bir rahibe vurulmasnn ya
saklanmas. Daha sonra kstlamalar gelitirildi ve daha iyi tanm
land. Tccarlar doal olarak koruma kapsamna alndlar ilk
kez 900 ylndaki Puy toplantsnda kararlatrld sanlyor.
Yasaklanan hareketlerin envanteri giderek daha, ayrntl bir bi
imde dzenlenmeye baland. rnein, bir deirmeni tahrip et
mek, balan skmek, kiliseye giden veya oradan dnen birine sal
drmak gibi. Ama, gene de baz, istisnalar bulunmaktayd. Bunlann bazs savam gerei olarak ortaya kmaktayd: 1023 Beauvais

514

szlemesi, savaa gidenlerin kendilerini veya maiyetlerini besle

meleri iin kyllerin davarlarn ldrmelerine izin veriyordu. Di
er bazlar ise, her trden komuta yetkisinin meru olarak ayrl
maz paras saylan zorlama hatta iddet hakkndan kaynaklan
maktayd. Sane nehri kysndaki Anse kynde 1025 ylnda top
lanan senyrler. serileri soymayacam, davarlarn topraklanma
girmedikleri taktirde ldrmeyeceim diye sz vermilerdi. Niha
yet baz istisnalar da, herkese kabul edilen baz ahlaki veya hu
kuki gelenekler nedeniyle ortaya kmaktaydlar. Bazen aka,
bazen imayla, ama her zaman bir cinayetten sonra kan davas
hakknn sakl tutulmas gereini herkes ifade etmekteydi. Masum
larn ve gszlerin kodamanlarn kavgalarna bulamalarn n
lemek; Narbonne kurulunun dedii gibi, bir kan davasnn kay
na bir bor veya bir toprak anlamazlysa, buna yer olmadn
ilan etmek; zellikle de haydutluk ve soygunculuu azaltmak : Bu
beklentiler henz ok uzaklardayd.
Ama, eer zellikle saygya deer varlk ve eyalar varsa, baz
gnler de neden iddetin dnda tutulmasnlard? Daha Karolenjler zamannda kartlan bir fermanla, kan davas nn Pazar gn
leri devam ettirilmesi yasaklanmt. Roussillonda 1027de topla
nan mtevazi bir blgesel din kurulunda bu tekrar ele alnmtr.
Hi kukusuz .karanlk Karolenj fermannn dorudan bilinme
sinden deil, fakat fikrin canl olarak kalm olmasndan. Bu fi
kir bir sre sonra bir baka cinsten olanyla birieerek ksa sre
de byk baar kazanmtr. Dier yandan, tek bir gnlk rahat
lama sresiyle yetinmek kimsenin iine gelmiyordu. Pazar gnleri
nin Tanrya ait olduu tabusuna, Kuzeyde bir de Paskalya eklendi
(1023'de Beauvais'de). Bu dnemsel silah brakmasna Tanr
Ate Kesi ad verildi. Bu ate kes sresi bir zaman sonra hem
byk bayram gnlerini hem de Pazardan nceki haftann g
nn kapsar hale geldi. (arambadan itibarenki sre Pazara ha
zrlk saylyordu). Bylece son zmlemede, sava iin bat takinden daha az sre kalm oluyordu. Ancak, bu kurallar eer uygulanabilselerdi, o an insanlarnn selameti iin en byk hiz
meti yapm olurlard. Fakat, konulan kurallarn hibir istisnaya
yer vermemeleri onlarn l domalarna neden oldu.
Charroux toplants gibi ilk dinsel kurullar, iddeti en adisin
den dinsel yaptrmlarla hafifletmeye almakla yetinmilerdi. Fa
kat, 990a doru, Puy piskoposu Guy, blgesinin rahiplerini, val
yelerini ve kyllerini bir ayrda toplad ve bara uyacaklarna
yemin etmeleri, kiliseleri ve fakirleri ezmemeleri ve mallarna za
515

rar vermemeleri bunlardan aldklarm geri vermeleri iin yalvard.

Toplantya katlanlar bu nerileri reddettiler. Bunun zerine ra
hip geceden yararlanarak nceden toplad askerleri ard. Sa
bahleyin, itiraz edenleri bar iin yemin etmeye ve rehine vermezorlad; Tanmn yardmyla bu i baarld. (363) te, asl bilin
meyen ilk bar szlemesinin yerel gelenee gre kkeni bu olay
dr. Bunu dierleri izledi ve bir sre sonra artk hibir byk top
lant yoktu ki, iddet hareketlerini kstlamaya ynelmesin ve uz
lama ile iyi davran konusunda kollektif bir yeminle sona erme
sin. Bu gelimeyle biriikte, uzlama salayan yeminler de daha
kesin hatlara sahip olmaya balamlardr. Bazen bu yeminlerle
birlikte rehineler de verilmekteydi. Bu yeminli bar toplantlarn
da, btn bir halkn bantnlmas istenmekle birlikte, esas olarak
kk veya byk, yalnzca eflerin bulunmalar, hareketin ken
dine zg yanlarndan biri olarak kalmtr.
Bu aamaya gelindikten sonra geriye kalan, yemin etmeyen
leri cezalandrmak ve yemin edip de verdikleri sze uymayanlar
doru yola sokmakt. nk, dinsel yaptrmlarn gc ne de olsa
kstl kalmaya mahkmdu. Kurullarn yerletirmeye altklar
dnyevi cezalara gelince -^zellikle, zarara urayanlara tazminat
veya kamunun alaca cezalar biiminde, bunlar da ancak uygu
layabilecek gte bir otorite bulunduunda etkili olabilirlerdi.
Bu grev ncelikle var olan iktidarlarn yetkisi iinde sayl
mtr. Barn bozulmasnn lkenin senyrnce yarglanaca
kabul ediliyordu. Senyr de zaten bu konuda yemin etmi ve 1000
ylnda Poitiers'de toplanan kurulun verdii karara gre, grevini
yerine getirmenin ve yeminini tutmann gvencesi olarak rehine
vermekle ykml tutulmutu. Bu, etkisizlii zaten belirlenmi
olan bir sisteme yeniden bel balamak olmaz myd? Bu arada, ka
nlmas hemen hemen mmkn olmayan bir gelime sonucu, bi
rinci amac geni insan topluluklarn bir erdem szyle birbir
lerine balamak olan yeminli bar kurullar, bir sre sonra icra
organlar haline doru dnmeye baladlar. Bazen hi almaz
sa Languedoc'da olduu gibi olaan yarglamalarn marjnda
yer alan ve dzeni bozan sulan yarglamak zere, kendi aralanndan yarglar atadlar. zerinde hi tartma olmayan bir olgu ise,
bu kurullarn ounun kendi ilerinden milisler oluturduklandr.
Bu rgtlenme ilke olarak, tehtid altnda kalan bir topluluun hay
dutlara kar silahlanmasna hak tanyan eski bir kurala dayan
maktayd. Ama bu durumda da varolan* otoritelere saygl davra
(363)

516

Hist. de Languedoc, c. V., col. 15.

nabilme endiesi egemen olmutur. Poitiers kurulunda alnan ka

rara gre eer bir suluyu kendi senyr cezalandramyorsa, an
cak o zaman yemine katlan dier senyrler bu adam piman et
meye yetkiliydiler. Fakat, yeni bir rgtlenme tipinin rn ola
rak ortaya kan badak gruplan, geleneksel kadrolarn snr
larn amaya baladlar. 1038'de Bourges bapiskoposu Aimon'm
kurduu bir konfederasyonu, raslantyla elimize geen bir metin
den reniyoruz. Bapiskoposun dinsel blgesinde yaayan 15 ya
ndan byk herkesten, papazlar araclyla yemin etmeleri iste
niyordu. Bu ky papazlar kiliselerinin flamas altnda btn bu
yemin edenleri topluyorlard. Birok ato, bu halktan oluan ordu
tarafndan yaklm ve yklmtr. Ancak yorulan ve asker says
azalan, kt donatlm ve sylendiine gre svarileri eek ze
rinde savaan bu ordu, Cher nehri kylarnda Deols Sire'i tarafn
dan katledilerek yok edilmitir.
Ayn zamanda, bu cins birlikler yalnzca dzensizliin uzatma
sndan yarar umanlarla kstl kalmayan evrelerin dmanlm
ekmekteydiler. nk, bu birliklerde doalar gerei, hiyerariye
bir antitez oluturma zellii bulunmaktayd. Bunun nedeni, yal
nzca taianc senyrlerin karsna serileri kartmalar deil, ama
bundan da fazla alarak insanlarn korumay egemen glerden
bekleyecekleri yerde, bizzat kendilerini korumaya ynehrielerine
yol amalaryd. Karolenjlerin iyi gnlerinde, Charlemagnen hay
dutluu yok etmeyi amalam guilde ve kardelik rgtlerini
meru sayd zamanlar o kadar uzaklarda deildi. Ancak, bilin
dii zere bu rgtler sonradan yasaklanmlar ve bunun tek ne
deni, bunlarn germen putperestlii mirasn yaartmakta olmalar
olmamt. Merkezin gcn, hem kamu grevi hem de kiisel ba
mllk ilikilerine dayandrmak isteyen bir devlet, fermanlardan
da aa kt gibi, genellikle kyllerden kurulu ve izinsiz g
lerin asayi grevini ellerine geirmelerine izin veremezdi. Dier
yandan, feodal an baron ve senyrleri haklan konusunda, Dev
letten daha az kskan deillerdi. Btn bu unsurlann tepkileri,
Akitanyada iki yzyllk bir hareketin son rpnnda olduu gibi,
ok zel bir tarzda kendini gstermitir.
Grd hayallerle imanl bir hale gelen Puy'li bir marangoz,
1182 ylnda bir'ban kardelii rgt kurmutu. Bu rgt ksa
srede btn Languedoca, Berryye hatta Auxerroisya kadar ya
yld. Bu rgtn amblemi beyaz bir bahk, bir cins earp ve bu
earpn gs stne sarkan tarafnda yer alan Bakire Meryemin
resmi ile Dnyadan Gnahlar kaldran Tanrnn Kuzusu (tsa)

517

bize ban ver yazs idi. Anlatldna gre, bizzat Meryem Ana
Marangoza gzkerek bu iaretleri ve slogan vermiti. Her trden
kan davas gruba yasaklanmt. yelerinden birisi bir cinayet i
lerse, eer lenin de kardei balkllar grubundansa katili ban
pcyle pecek ve onu kendi evine gtrecek, cinayeti unuttu
unun iareti olarak ona yemek yedirecekti. Bu barlar kendi
lerine bu ad vermeyi ok seviyorlard hi de Tolstoyvari insan
lar deillerdi. Yol kesenlere kar etin ve baarl bir sava ver
diler. Ama, bu kendiliinden cezalandrmalar bir sre sonra, senyr evrelerini endielendirmekte gecikmediler. ok anlaml bir
dnn ifadesi olarak, 1183 ylnda Auxerrede bu dzenin iyi
hizmetkrlarn ve ve bitiremeyen bir rahip, ertesi yl boyun
emez tarikat amura bulamaktadr. Bir baka kronikinin sy
lediine gre, T an rn n iradesiyle ve bu dnyann gllerinin is
tekleriyle bizi yneten kurumalarn kertilmesine ynelmekle su
lanmaktaydlar. Btn bunlarn yannda, bir laik'in Tanrsal a
kavumu ohnas ve stelik bir de cahil olduunun iddia edilmesi
sz konusu olan ister marangoz Durand, isterse Jeanme d'Arc ol
sun iman koruyucularna hi de nedensiz deil her zaman
ortodoks yol iin byk bir tehlike olarak grlmt. Baronla
rn, piskoposlarn ve yol kesenlerin birleik ordular tarafndan
ezilen Pyin yeminli kardeleriyle badaklar, nceki yzyln
Berryli milisleri kadar kt bir sona uramlardr.
Btn bu felaketler, ok daha geni kapsaml bir baka kn
tnn ok ey anlatan belirtileriydiler. Onlar olmadan hibir bar
n mmkn olmad iyi bir gvenlik rgtn ve haksever ada
leti btnl iinde oluturabilmekten aciz kalan, ne dinsel ku
rullar ne de birlikler, karklklar srekli bir ekilde bastrmay
baaramadlar. Raoul de Glabre insan cinsi kusmuunu yiyen k
pee benzer. Sz verildi ama tutulmad diye yazmaktayd. Ama,
bu imdilik gereklemeyen rya, baka evrelerde ve baka bi
imler altnda derin izler brakacaktr.
Fransz .kentlerinin bamszlk hareketi (komnal hareket)
1070de Kilisenin bayra altnda, talanc senyrlein atolarna
kar giriilen cezalandrma harektlaryla Le Mansda balam
tr. Bara ilikin gelimeleri inceleyen tarihiler, bu gen kent
topluluklarnn yaynladklar kararnamelere kutsal kurumlar
adn vermelerine yabanc deillerdir. Hi kukusuz, baka neden
ler de burjualann birlemelerini zorluyordu. Ancak, baz grup
larn kendilerini belirtmek iin kullandklar deyimle, bu kentsel
dostluk rgtlerinin ortaya k nedenlerinin, ortaklar arasn

518

daki kan davalarn ve kavgalar nlemek, da kar da haydutlua

ve talana kar savamak olduunu nasl unutabiliriz? zellikle
de bar sylemesinden komn szlemesine giden yol zerindeki
devrimci vurguyu, yani eitlerin birbirlerine kar yemin etmele
rini nasl hatrlamayz? Fakat, dinsel kurullar ve rahiplerin vesa
yeti altnda kurulan byk ban konfederasyonlarnn tersine, ko
mn yalnzca bir kentte, zaten omuz omuza yaamaktan kaynak
lanan bir snf bilincine ulam insanlar biraraya getirmekle ye
tiniyordu. Ama bu sk ballk komnai hareketin gcnn temel
nedenlerinden birini meydana getirmekteydi.
Bu arada, krallar ve prensler de belki o yne eilimleri oldu
undan, belki de karlar yle gerektirdiinden, i dzeni sala
mak iin aba harcamaya balamlard. Onlarn dnda balayan
bu hareketin onlar amaya ynelmesi tehlikesi karsnda, hibir
ey yapmadan oturmalar mmkn myd? 1226'da Provence'l
bir kontun kendine verdii nvana uygun olarak, herbiri kendi
evresinde birer byk bar olmaya yneldiler (364) , Bapis
kopos Aimonun kendi karma olarak kurmay dledii nl mi
lis, artk gerek bir blgesel prensin gerek bir silahl gc halin
de ortaya kmtr. Katalonya'da balangta kurullara sadece ka
tlmakla yetinmi olan kontlarn bir sre sonra, bu kurullarn ka
rarlarn kendi emirnamelerine kattklar ve bylece Kilise bar
nn yava yava bir Prens bar haline dnt grlmtr.
Languedocta ve zellikle Massif Centralin dinsel blgelerinde 12.
yzylda para dolamnn artmas, bar birliklerine dzenli mali
olanaklar bahetmiti. Bar ortakl veya pezade adlan, altn
da bir salma alnmaktayd. Bu salmann amac, kanklk kur
banlarna tazminat vermek, hem de yldrma harektna katlanlara cret deyebilmekti. Kilise adamlar salmann toplanmasn
da grevliydiler. Piskopos kasay tutmakta ve ynetmekteydi. Fa
kat, bu katk, ok ksa srede ilk amacndan sapt. Kodamanlar
Toulouse kontlar ve zellikle birok kontluun etendi ve senyrleri piskoposlar bu gelirleri kendileriyle paylamalar iin
zorladlar. Bu basklar sonunda, piskoposlar bile bu paralarn esas
amacm unuttular. Son zmlemede, bu kendiliinden savunma
hareketi gerekten ok erkenden bir toprak vergisinin oluumuna
yol aarak, ok uzun sren bir sonuca nk pezade btn eski
rejim boyunca (yani 1789'a kadar) srecektir ulat.
(364) ' R. Busquet, in Les Bouches-du-Rhne. Encyclopdie Dpartementale
1. Blm, c. II., Antiquit et May en Age, 1924, s. 563.

519

Ran iin yemin ettirmek zere byk kurullar toplayan Sofu

Robent'in dnda, Capet hanedanndan teki krallarn, belki de
kendi adalet yetkilerine bir saldr olarak dndkleri bu bar
kuramlaryla ilgilendikleri grlmemitir, Kiliseler tarafndan r
gtlenen ve dorudan kral hizmetinde olan silahl birliklerin senyrlk tahkimatlarna saldrmalar, ancak VI. Louisnin dnemin
de balayabilmitir. 1155de VI. Louisnin ardl tarafndan yayn
lanan 10 yl iin geerli bar karan ise, monarik bir otoritenin
tm zelliklerini tamaktayd. Buna karlk, Kuzey Fransa'nn
en gl prenslikleri olan Normandiya ve Flandre'da prensler, ken
diliinden oluan yeminli bar topluluklanna katlmay daha uy
gun grmlerdir. 1030larda Flandre kontu IV. Baudoin geni bir
yemin kampanyasn balatabilmek iin Noyon-Toumai piskopo
suyla birleti. 1047de Cen'da toplanan bir dinsel kural, belki de
Flaman metinlerinin etkisiyle Tanr Ate Kesi ilan etti. Ama, bu
blgede silahl birlikler ortaya kmadlar. Herhalde bunlara kim
se rza gstermezdi ve zaten pek de gerekli deildiler. Sonra kont
veya dk abucak Normandiya dk skandinav hukukundan
gelen baz geleneklerden yardm almtr dzenin jandarmas,
yargc ve yasa koyucusu olarak Kilisenin yerine gemilerdir.
mparatorlukta ise, bar hareketleri hem en uzun sreli etki
leri yapmlar hem de en artc sapmalara uramlardr. Ba
langta bu hareketin burada uyandrd ekinme duygusunu hat
ta nefreti hepimiz biliyoruz. Hi kukusuz, bu lkede de 11. yz
yln bandan itibaren halk topluluklarnn byk toplantlarda
genel uzlamaya ve her trden iddetten kanmaya davet edildik
leri grlmt. Ama, bunlar kral diyetleri idi ve kararlan da kral
kararnamelerinin iinde yaynlanyordu. Almanyadaki ban hare
keti bu dzeyini IV. Henri ile Papa VII. Gergoire arasndaki b
yk mcadeleye kadar korudu. Sonra 1082'de ilk kez olmak zere,
Liege'de baronlarn da katldklan bir kural, bir Tann Ate Kesi
ilan etti. Bu ate kesin yeri ve tarihi de dikkat ekicidir. Lotharingia Asl Almanya'dan ok daha fazla, Batdan gelen etkilere ak
tr. Dier yandan, bu tarihte, IV. Henri'nin karsma kan ilk kar
- kral olayndan beri, yalnzca be yl gemiti. mparator yan
ls bir piskoposun giriimiyle yaplan bu szlemenin, merkeze
kar ynelik hibir yan da yoktu. Btn bu nedenlerle, mpara
tor IV. Henri bunu onaylad. Fakat, ta talyann derinliklerin
den. Ayn tarihlerde, artk imparatorluk otoritesini tanmayan bl
gelerde, Alman baronlar dzensizlie kar birleme ihtiyacn du
yuyorlard. Bu durumda Kilise ve yerel g odaklan kraln bu ko
nudaki yetkilerini ele geirmeye aka ynelmi oluyorlard.

520

Ancak, mparatorluk merkezi bu silah henz bakalanna terketmeyecek kadar glyd. IV. Henri talya'dan dner dnmez,
iddete kar nlemler almala yneldi. Artk bu tarihten sonra,
birok yzyl boyunca, Alman mparatorlar zaman zaman bazen
u, bazen de bu eyalet iin, bazen de mparatorluun tamam iin
geerli bar dzenlemeleri veya anayasalar yaynlama adetini edin
diler. Lorraine kanalyla etkisini gstermeye balayan Fransz ba
r szlemeleri, eskinin genel emirnamelerinin yerine gemeye ba
ladlar. Bylece, mparatorluk da artk gittike daha zenli ve ay
rntl kurallar ieren yasalar hazrlama lksne ulam oidu. Bu
konuda o kadar ileri gidildi ki, artk bu metinlerin iine barla
hi ilgisi olmayan her trden maddeler de sokulmaya baland. Bir
Savabya kronii ok doru olarak fridesbriefeler Almanlarn
kuilandklari tek yasadr demekteydi (365). Dinsel kurullar tara
fndan barn salanmasna ynelik olarak giriilen byk gayre
tin, en paradoksal sonucu hi kukusuz Languedocte toprak ver
gisinin domasna yol amas olmad. nk, ayn hareket Al
manya'da monarik yasamann yeniden domasna yol at.
10.
ve 11. yzyllar ngilteresi de kendi tarznda bar guilde
ve birliklerine sahipti. 930 ve 940da yazl hale getirilen Londra
bar birliinin stats, olaanst bir gvensizlik ve iddet bel
gesidir. Adalet tamamen yakalamaya balyd. Davar hrszlarnn
peine taklanlar snrn kahramanlk alarndaki Uzak Bat
nclerini aratmyorlard dorusu. Ama, burada sert bir toplulu
un tamamen laik polisi, kanl salaml Londra metnindeki
bir ek bunu kantlamaktadr Kral ve piskoposlar dahi yarala
yan bir ceza yasas, sulularn peindeydi. Guilde ad altnda, ger
men hukuku soy balarnn dnda zgr insanlarn birlikler kur
malarna izin veriyor ve bir anlamda da bu guildeler kurulduktan
sonra yeleri iin soy balanm yerine geiyorlard. Karlkl ye
min; putperest adaki dinsel trenlerin ardndan gelen iki ayin
lerini andran lenler; bir ortak kasa ve zellikle karlkl yar
dmlama zorunluu, bu rgtlerin balca kurallaryd. Londra
guilde'inin szlemesinde dostlukta olduu gibi intikam ve kan da
vasnda da, ne olursa olsun, birlemi olarak kalacaz szleri yer
almaktadr. Kiisel bamllk ilikilerinin ktaya oranla ge orta
ya kt Ingilterede bu rgtler her alana yayldklar gibi, Karolenj imparatorluunda olduunun tersine her trl yasaklamadan
(365)

SS, c. X X III, s. 361. Frensdorff, in Nachr. von der Kgl. Gesellsch.

Zu Gttingen, Phil. Hist, KL, 1894. Ayn deiim Katalofya ve Aragonya da meydana gelmitir.

521

uzak olarak, krallar tarafndan tannm ve onlar araclyla dze

nin korunmas dnldnden, tevik bile grmlerdi. Soya
kar sorumluluk veya lorda kar grevlerin yerine getirilmedii
durumlarda veya bunlarn ortaya kmad hallerde guilde yele
rinin birbirlerine kar sorumhluklan, bu ilikilerin yerine ge
mekteydi. Norman fethinden sonra, ok gl bir krallk kurulun
ca, o da bu karlkl yardmlama rgtlerini Anglo-Saxon gele
neindeki biimiyle kabul etti. Ama, onlar sonunda tariheleri
ni daha nce taslak halinde grdmz frankpledge ad altnda
(366) yeni senyrlk sisteminin vidalan haline getirmek iin. z
gr insanlarn ortaklaa eylemlerinin efin iktidar karsnda ta
mamen kaybolmad ngiliz toplumunun kendine zg evriminde,
aniden kat bir krallk rejimine geildiinden, Fransz tipinde ban 'kurumlan ortaya kamamlardr.
Ktada da aslnda, dinsel kurullarn ve szlemelerin balat
tktan hareketi sonuna ulatrmak iin gereken gleri derleyip
toparlama, ancak krallklann ve yerel prensliklerin gayretleriyle
mmkn olabilmitir.

(366)

522

Supra, s. 377. vd.

AYIRIM

DEVLETLERN YENDEN KURULUUNA DORU :

ULUSAL EVRMLER

1. Glerin Toparlanmasnn Nedenleri

O zamana kadar, sonuna kadar paralanm olan insanlar y
netmeye ilikin iktidarlarn, ikinci feodal a boyunca daha byk kurulular elinde younlamaya baladklar grlmektedir.
Bu kurulular hi kukusuz yeni deillerdir ama yenilenmi bir
davran yeteneine sahiptirler. Almanya gibi aikr istisnalar bile
devleti krallk damgasnn altnda grmekten vazgeince, yok ol
maktadrlar. Bu denli genel bir olgu ancak tm Bat Avrupa iin
aym derecede ortak nedenlerle aklanabilir. Bunlar sralama iin
daha nce, iktidarn paralanmasn incelerken izdiimiz tabloyu
tersine evirmek yeterlidir.
stilalarn sona ermesi, krallk iktidarlarn glerini tkettik
leri bir uratan kurtarmt. Ayn zamanda bu ona eri, 11. yz
yldan itibaren muazzam bir nfus artna yol aarak, o zamana
kadar bo duran topraklarn tarma almalarna olanak salad.
Nfus younluunun srekli artmakta olmas dzenin korunmas
n kolaylatrmakla kalmyor, ayn zamanda kentlerin, zenaatlarm
ve ticaretin canlanmasn tevik ediyordu. Miktar artan ve dola
m hzlanan bir para arz sayesinde vergi yeniden ortaya kyor
du. Vergiyle birlikte, merkeze bal cretli memur ve maal as
ker; irsi szlemeye dayal, hi de etkin olmayan, hizmet sistemi
nin yerine gemekteydi. Hi kukusuz, kk veya orta senyrler
de ekonominin deiiminden yarar salamaktan geri kalmyorlar
d. Onlar da daha nce grdmz gibi, taillelan icat etmilerdi.

523

Ama, kral veya prens hemen her zaman, herkesten fazla toprak ve
vassale sahip olmutur. Bunun dnda, otoritesinin kendine zg
niteliinden tr, her zaman zellikle de Kiliseler ve kentlerden
vergi alabilmitir. Philippe Augusten lmnden biraz nceki
gnlk geliri, aa yukar bir manastr senyrlniin yllk geliri
nin yars kadard. Bu senyrlk en zenginlerinden biri deilse bile,
zellikle mreffeh bir eyalette zengin topraklara sahip bulunmak
tayd (367). Bylece, Devlet o zamanlardan itibaren stnln u
temel unsurunu ele geirmeye balamt: Kim olursa olsun, bir
bireyden veya zel cemaatten, kyaslanamayacak kadar fazla gelire
sahip olmak.
Zihniyetteki deimeler de ayn ynde ilerlemekteydiler. Do
as gerei her zaman biraz soyut olan toplumsal ba, 11. yzyln
sonundan itibaren beliren kltrel Rnesans sayesinde daha ol
gunlam hale gelen beyinlerce daha kolay anlalr bir nitelik
kazanmt. Bu kltrel uyan, ayn zamanda gemiin iyi rgt
lenmi ve monarik devletlerinin anlarn da canlandrmt. Hu
kuk belgeleri kadar, tarih kitaplarnn da mutlak hkmdarlar d
nemindeki ihtiaml bykln anlattklar Roma mparatorlu
u; efsanelerle gzellemi Karolenj mparatorluu. Hi kukusuz
bylesine etkilerden duyarlk kazanacak kadar eitilmi insanlar,
toplumun btnne oranlandklarnda bir avu bile deillerdi. Fa
kat, bu sekinler zmresi, bizatihi grup olarak gittike kalabalk
lamaktayd. zellikle laik evrelerde, yksek aristokrasi kadar
valye evreleri de artk eitimden ieri admlarn atmlard.
Her yneticinin ayn zamanda bir sava nderi de olmasnn ge
rektii bu ada, rahiplerden daha yararl olan, dnyevi iktidar
larn karlarna yabanc konulara kendilerini rahiplerden daha az
kaptran ve nihayet, uzun sreden beri kendi haklarn yitirmi
olan bu az talihli soylular; burjuaziden ok nceleri kendilerini
yenileyen monarilerin kurmaylarn meydana getirmilerdir. Henri
Plantagentnin ngilteresi; Philippe Augusten ve Saint Louis'nin
Fransas ilk sivil ynetici kadrolarm bunlardan oluturmulardir.
Yaznn kullanlma arzusu ve olana, devletlerin onlarsz gerek
ten devaml olamayacaklar arivleri kurmalarna olanak salam(367)

524

Lozan Kanonunun tanklna gre, Philippe Augusten lmnde

gnlk gelir 1200 Paris lirasdr (SS. c. XXIV., s. 782) Sainte-Genevieve
de Paris manastrnn 1246'daki yllk geliri onda birlerden ulalan bir
tahmine gre 1810 Paris lirasdr : Bibloth. Sainte-Genevieve, ms.
356, s. 271. lk rakam byk olaslkla ak yksek, kincisi de ok
dktr. Bu fark bulabilmek iin iki tarih arasnda bir fiyat yk
selmesi olduunu dnebiliriz.

tr. Fiefierden tr yeme getirilmesi gereken hizmetlerin tablosu,

dzenli muhasebe, gelen ve giden evrek fihristleri; 12, yzyln or
tasndan itibaren Anglo-Norman krallyla gene Norman olan Si
cilya krallnda; ayn yzyln sonuyla 13. yzyln bamda Fran
sz krallyla bu lkedeki balca prensliklerde gzkmeye bala
yan bellek tazeleme yntemlerinden ancalk birkayd bunlar. Bun
larn ortaya k, ufukta o zamana kadar byk kiliselerin ve
Papalk rgtnn tekelinde kalm olan, yeni bir gcn yksel
diini iaret etmekteydi: Brokrasi.
Ana izgileri itibariyle, hemen hemen evrensel olan bu geli
me, ayrntlarda lkeden lkeye byk farkllklar gstermitir.
Burada bir bakma deneysel nitelikte olan devlet tipinin, ok
hzl bir biimde incelenmeleriyle yetinilecektir.
II. Yeni Bir Monari: Capetler
Karolenj monarisi en yksek dnemindeki gcn ama k
nisbi bir g baz genel ilkelerin uygulanmasndan almaktayd:
Tm uyruklardan talep edilen askerlik hizmeti; kral mahkemesi
nin dier tm mahkemelere stnl; o zaman gerek birer me
mur olan kontlarn monariye ball; her yere yaylm kral vassalleri a; Kilise zerinde egemenlik. Btn bunlardan, 10. yzyl
sonundaki Fransz krallna ne kalmt? Gerekte hemen hibir
ey. Hi kukusuz zellikle Robert hanedam tac eline geirir
ken ona kendi sadk adamlarn da getirmiti olduka ok say
da orta ve kk valye dorudan krala biat etmeye devam et
mekteydi. Fakat, bunlara artk hemen hemen yalnzca hanedann
ayn zamanda kontluk yetkilerini de kulland Kuzey Fransanm
dar bir blgesinde rastlanmaktayd. lkenin baka yerlerinde yk
sek baronlar hari sadece vassallerinin vassallerine sahiptiler.
Sadece yan bandaki senyre kar ahlaki bamllk duyulan bir
ortamda, bu mthi bir sakmcayd. Kontlar veya birok kontluu
biraraya getirenler, bylece birok vassal zincirinin ana halkas ol
mulard ama, nvanannm kaynann da kral olduunu inkr
etmiyorlard. Fakat, grev bir mal varlna, ykler de zel bir tipe
dnmlerdi. Hugues Capetnin bir baka vassaline saldrp
elinden Melun atosunu almak isteyen Eude de Bloisya bir a
da, Ben asla krala kar eyleme girimedim dedirtmektedir,
fiefin u veya bu adamn elinde olmas onun iin nemli deil
dir. (368) yice hatrlayalm, bu olay vassalik ilikinin srmekte
olduu dnemde meydana gelmitir. Eude de Blois deil de adeta
bir ifti konumaktadr: Benim ahsm hi nemli deildir. Ye(368)

Richer, IV., 80.

525

terki kira densin Bu sadakat ve hizmet kiras ise, genellikle ok

kt denmekteydi.
Kral uygulamada btn ordusu olarak, kk vassallerine ve
zerlerindeki egemenliini henz yitirmedii kiliselerinin valye
lerine ve bizzat kendi kylleriyle, kiliselerinin topraklarndan dev
irdii piyadelere mahkm olmutu. Bazen baz dkler veya kont
lar ona bir miktar asker yollamaktaydlar. Ama, uyruk olmaktan
ok, badak olarak. Davalarn onun mahkemesine getirmekte
srar edenler olarak gene ayn evreleri bulmaktayz: Dorudan
biatle balanan kk senyrler ile, kral kiliseleri. 1023'de koda
manlardan biri, Blois kontu kral yargsna tabi olmay kabul et
tiyse de, bunun koulu olarak zaten atma ve daha konusu olan
fieflerin kendine verilmesini ne srmt. Yerel hanedanlarn
egemenliine gemi olan kiliseler, toplamn te ikisinden daha
fazla almakta drt tane btiin kilise eyaletiyle birlikte; Rouen,
Dol, Bordeaux ve Narbonne ve bunlar kral denetiminin tama
men dnda kalmaktaydlar. Ancak ilerinden birkann hala ken
dine bal kalabilmi olmalar sayesinde, kral Akitanyann gbe
inde Puy kilisesi ile veya iNoyon-Tournai piskoposluu ile
Flaman blgesinde temsil edilebilmekteydi. Ama, kral piskoposluk
larnn da ezici ounluu Loire ile mparatoruk snn arasnda
younlam bulunmaktayd. ounluunun Robert hanedan mi
rasndan geldii Robert'ler dklkleri sresinde, sinsice birok
manastra el koymulard kral manastrlar iin de durum farkl
deildi. Bu kiliseler merkez gcnn en iyi hzinelerinden birini
oluturacaklardr. Ancak ilk Capetler o kadar gszlerdi ki, da
tacaktan ayrcalklara kendi kiliseleri bile pek fazla deer ver
memilerdi. Zaten herkes bilir, Hugues Capet'nin 10 yllk saltana
tnda bir dzine kadar ayrcalk belgesi vermesine karlk, a
da otan Almanya mparatoru III. Ottan 20 yldan daha az bir s
rede ki stelik ilk yllarda daha az olmak zere 400den faz
lasn datmt.
Fransa krallnn bu maddi gszl ile nisbi parlakl
arasndaki ztlk, komu byk devletteki adalarn ok art
maktayd. Lotharingia'da Kerlingerlerin, yani Kel Charles'm eski
lkesinde oturanlarn, disiplinsiz adetlerinden sz ediliyordu
(369). Ztl farketmek anlamaktan daha kolaydr. Karolenj adet
leri balangta iki tarafta da ayn gce sahiptiler. Byk bir ola
slkla, ztln nedenini toplumsal yapnm derinliklerinde aramak
(369)

Gesta ep. Cameracensium., III., 2, in, SS, XVII., s. 466; b i z . : III.,

40, s. 481.

526

gerekmektedir. Feodal paralanmann en byk harekete geirici

ilkesi her zaman yerel nderin bireyler veya 'kk gruplar zerin
de, onlar daha geni otoritelerin alanndan kartan, iktidar ol
mutur. Geleneksel olarak itaatsiz olan Akitanya bir kenara bra
klrsa, Fransz krallgmin kalbini meydana getiren topraklar Loire
ile Moselle nehirleri arasnda kalan blge olmaktayd. Oysa, bu
blge krsal senyrln balangcnn en eskilere dayand ve in
sann insann emrine girmesi uygulamasnn kendine en uygun
alan bulduu topraklard. Bir lke dnn ki, gayrimenkul ser
vetlerin ezici ounluu ya baml kyl iletmesi ya da fief ol
sun; erkenden zgr denilince senyrsz adam deil de, senyrn seme hakkna sahip olan adam anlalsn; Byle bir lke
de artk gerek bir devlete yer olamazd.
Ancak, eski kamu hukukunun byiece kmesi, sonunda Capet
monarisinin kaderine etki edecektir. Bunun nedeni hi 'kukusuz,
manevi gcn byk lekte Karolenj geleneinden salamakta
olan yeni hanedann gemile olan balarn kopartmak istemesi
deil, fakat Frank devletinin eski ve yorgun organlarnn yerine,
mecburen baka iktidar organlar koymak zorunda kalmasdr.
Kontlan (temsilcileri sayan eskinin krallar, hibir nemli blgeyi
bu memurlarnn aracl olmadat ynetebileceklerini hayal bile
edememilerdi. Dorudan 'krala balanan kontluklarn hibiri,
Hugues Capet son Karolenjlerin terekesini atnda, artk orada
deillerdi. Kendileri de, kontluk ereflerinin aile iinde birikti
rilmesi sonucu byyen bir slaleden gelen Capetler, tahta kn-
ca da doal olarak, bu biriktirme siyasetine devam ettiler.
Gerei sylemek gerekirse, bu siyasetin tam anlamyla ka
rarl olduunu ileri srmek mmkn deildir. Fransz krallarm,
bazen tarlay (tarlaya ekleyen sabrl kyllere benzetmilerdir. Bu
imge iki kez yanltcdr. Bir kere. Tanrnn bu sevgili kullarnn
zihniyetini yanl olarak yanstmakta, aslnda kl darbesi indir
mekten ok holanan dnme biimlerinin onlan bir paras ha
line getirdii valye snf gibi ou zaman da macerann cazi
besine kaplan bu kral ailesi hakknda ok eksik bir grnt ver
mektedir. kinci olarak da, tarihinin yakndan baktnda bile g
remedii bir ama devamll varsaylmaktadr. Hugues Capet nin
Paris, Corbeil ve Melun kontu yapt Bouchard de Vendmeun
tek olu, erkenden bir tarikata girip de kontu dorudan varissiz
brakmasaydt, ile de Francen gbeinde yerel prensliklerin en
korkutucu olan oluacakt. Daha sonra, I. Henri Parisin alt-temlikine (yani kraldan fief alann bunun bir blmn bakasna tem-

527

lik etmesi MAK) hi de tepki gstermemitir (370). yle grn

yor ki, Capet hanedan Karolenj uygulamalarndan kopmakta b
yk glk ekmekteydi.
Ancak, 11. yzyln bandan itibaren bir dizi kontluk, krallar
tarafndan srayla geri alnm, buralara yeni kontlar atanmad
gibiy ellerindeki dier topraklarda da baka kontluklar kurmam
lardr. Dier bir anlatmla, hkmdarlar bu kodamanlarn iyi bi
rer memur olduklarna olan inanlarm yava yava yitirdiklerin
den, kendi topraklarn kendileri bizzat kont olarak ynetmekten
baka bir are artk grememilerdir. Atalardan miras kalan veya
yeni ilhak edilen topraklarda, bylece uzun sreden beri egemen
olan gler elenmi, onlarn yerine getirilen kral temsilcileri de
zellikle kk rtbeli memurlar lmtr. Bunu salamak iin
de, yani rtbe ile yetki paralellii salamak iin de, her bir me
mura kk bir yetki alan braklmtr. Yetkinin ve alannn k
kl nedenilye meydana getirdii tehtidin de kk olduu bu
memurlar ( prvt) 'dan bazlarnn grevlerine balangta atadan
ouia atandklar grlmtr. Ama, efendileri 12. yzyl boyunca
bunlarn hepsini sureli memurlar haline evirmekte hibir glk
le karlamamlardr. Daha sonra, Philippe Auguste'ten itibaren,
idari hiyerari iinde daha yksek kademelerde cretli memurlar
da ortaya kacaktr : Khva (bailli) ve mabeyinci (snchal) gibi.
Artk yeni toplumsal koullara uyum salayabilen Fransz krall,
iktidarm mtevaz bir ekilde ok daha dar insan gruplarnn do
rudan ynetimi stne oturtmutu. Bylece, koullar glerin ye
niden biraraya getirilmesine izin verdiinde, ok eskilerden gelen
dnce ve duygulan kendi kanna keidi tarafnda toplam ol
maktayd.
Ama, bu durumdan tek yararlanan unsur krallk merkezi ol
mad. nk, ayn olgu ayn ekilde, hala devam etmekte olan yerel
prensliklerde de yaand. Eude de Blois, kontluklar mozaii iin
de, Troyesdan Meaux'ya ve Provins'e kadar olanlarn 1022'ye do
ru, akllca kulland aile balan sayesinde kendi elinde toplam
t 13. yzylda ise, gene Eude de Blois'nm aile balannn sonucu
olarak Champagne devleti, iyi belirlenmi ynetsel blgeleri, me
murlar ve arivleriyle Fransa krallna baland. Champagne'da
oluturulmu bulunan kadrolar o kadar glydler ki, lkenin
Kralla katlmas bile onlan yerlerinden oynatamad. Her hal-
krda krallar, Fransay birletirmekten ok, biraraya topladlar.
(370)

528

Tardif, Cartons des Rois, Nu. 264.

Ingilterede Byk Szleme (Magna Carta); 1314-1315lerin Fran

sasnda Normanlara, Languedoc'lulara, Auvergne'lilere, Bretonlara,
Pikardiyalilara, Ghampagnellara, Berrylilere, Neverslilere veri
len szlemeler; Fransada yerel devletler hem daha ok hem de
Ingiltere'de Parlamento, Etats Gnraux'dan daha etkindi. Ingil
terede blgesel istisnalarla biraz renklenen common law; Fran
sa'da yerel rflerin sonsuz farkll : ite Fransz ve Ingiliz ulu
sal evrimlerini damgalayan en arlkl farklar. Gerekte, ilk g
cn ok feodal olarak ele geirdii kontluklardan, atolardan
ve kilise zerindeki haklarndan salayan Fransz krall, Krallk
birkez rayna oturduktan sonra da sonuna kadar bu feodal mira
sn damgasn tayacaktr.
III. Khnelemekte Olan Bir Monarii : Almanya
Montesquieu fieflerin sreklilii Fransada, Almanyadan da
ha nce yerlemitir derken Alman ulusunun donuk karakterini
ve eer yanlmyorsam deimez nitelikteki zihniyetini ortaya
koyduunu dnyordu (371). Montesquieu gibi yapp bir bel
ki eklesek dahi, ii psikolojiye brakmak biraz macera aramak
olur. Hi kukusuz, Mbntequieunn Almanya hakkndaki kans
bir miktar dorudur ama, donuk karakter yerine daha mtevazi
olarak khnemekte olan terimini kullanalm. Bu terim, Fransz
toplumuyla an be an kyaslandnda btn Alman Orta a ince
lemelerinde kendini egemen olarak ortaya koyan bir kelimedir.
Gerekten de, daha nce de grdmz gibi, vassalit, fief, senyrlk rejimi, efsane zellikle bu konu yasland temalar ve
olaanstnn putperest atmosferi asndan son derece khnedir
gibi alanlar iin geerli olan khnelik varsaym, en azndan eko
nomik yaam iin de geerlidir. (Alman kentsel uyan hareketi
talya, Fransa ve Fiandre'a gre bir il iki yzyl geriden gelmi
tir). Bu gzlem, Devletin evrimi incelendiinde ok daha ak hale
gelmektedir. Bu lkede de toplumsal yap ile siyasal yap arasn
daki uyumu bir kez daha bulduumuzda, ok kesin bir yargya
varma olanan elde etmekteyiz. Fransa'ya nazaran daha az derin
lemesine ve daha az tekdze feodallemi olan Almanya'da mo
nari Fransa'dakinden ok daha uzun sre Karolenj modeline sa
dk almtr.
Kral, kontlarn yardmyla lkeyi ynetmektedir. Bu kontla
rn rsilik kazanmalar ok yava bir sre iinde meydana gel
(371)

Esprit des Lois, XXXI., 30.

529

mitir. stelik bu rsilik tam anlamyla yerletii zaman bile, fieflerden ok grevler zerinde kendini gstermitir. Yaai, Alman
yada asl rsileen grevin kendisi olmutur. Kontlarn dorudan
kral vassali olmalar bile zorunlu deildir. Baz durumlarda ba
klk sahibi kiliselerin yeminlileri kraln zel 'izniyle kontluk
yetkilerini aynen kullanmaktadrlar. H}i kukusuz, bu konuda
krallk, yaplarn daha nce incelediimiz, dukalklarn rekabe
tiyle karlamaktadr. Otton hanedamnndan imparatorlarn bun
lara kar yrtt yok etme veya blme harektna ramen,
dklerin tehlikeli gleri ve bakaldrma yeteneklerini nlemek
mmkn olmamtr. Fakat, krallar bir sre sonra bunlara kar
Kiliseyi kullanmay akl edebilmilerdir. nk, Capetlerin aksi
ne, Charlemagnen Alman mirass, kralln hemen tm kilise
lerinin efendisi olarak kalabilmiti. Bavyera piskoposluklarn bu
blgenin dkne terketmek zorunda kalan I. Henrinin bu hare
keti, ksa sre sonra geriye ald ve koullarn yle gerektirdii
istisnai bir durum olarak kalmtr. Elbe tesindeki kiliselerin
Frederic Barbaros tarafndan Saksonya dkne terkedilmesi ise,
hem yalnzca gezginci dinsel topluluklara ynelik 'kalm, hem de
devaml olamamtr. Alplerdeki kk piskoposluklarn Salzburg
metropolitine terkedilmesi ise, baka rnei olmayan bir istisna
dan ibaret kalmtr. Monari fikrinin devamlln salayanlar
gen Kilise mensuplar olup; bunlar saray rahipleri, mparatorluk
papaz okullar ve bilgili, ihtirasl, ekonomik hayatla ilikilerini
kesmi dier rahiplerdir. Ebeden Moselle'e, Alplerden Kuzey De
nizine kadar btn blgelerdeki krala baml piskoposluk ve ma
nastrlar hizmetlerini hkmdarlarna sunmaktadrlar: Ayni ve
ya nakdi dentiler, Hkmdar veya adamlarn lke iindeki ge
zileri srasnda barndrma ve zellikle de askerlik hizmeti yoluy
la. Kilisenin silahl birlikleri kral ordusunun en byk ve dzenli
parasn oluturmaktadrlar. Ama, bunlar tek balarna ordunun
tamm deillerdir. nk, kral tm uyruklarnn yardmlarn s
rarla talep etmekte ve eer herkesin askere katlmak zorunda ol
mas ( clamorpatriae: lkeye ar) ancak snrlarda uygulanabiliyorsa da, barbar aknlan srasnda lkedeki btn dklerin ve
kontlarn valyeleriyle birlikte savaa katlma zorunluu olduka
etkin bir ekilde yerine getirilebiliyordu.
Ancak bu geleneksel sistem, hibir zaman mkemmel bir e
kilde ilemedi. Hi kuku yoktur ki, Roma harektlarnn b
yk amalarna cevap verdi. Ama, bu niteliiyle bile gereklemesi
mmknn tesinde kalan byk ihtiraslar canladrdndan,
530

nemli bir tehlike kayna olmaktayd. nk, gerekte lkenin

iindeki yap bu denli byk bir arl tayacak kadar gl
deildi. Kilisenin baz mali hizmetleri dnda, vergisiz, cretli
memursuz, srekli ordusuz olan bu gebe hkmet; ayrca yeter
li iletiim aralarndan yoksun olduundan ve insanlar kendile
rini merkeze ok uzak hissettiklerinden, nasl olurdu da kendine
kar srekli bir itaat salayabilirdi? stelik, hibir kral saltanat
dnemini hibir isyanla karlamadan geiremiyorken.
Bir miktar gecikmeyle ve 'baz farkllklarla birlikte, kamu ik
tidarnn kiisel komuta odaklan halinde paralanmasna doru
ynelen evrim, sonunda Fransada olduu gibi Almanyada da hk
mn srmeye balad. Kontluklarn dalmas, dier nedenlerle
birlikte, merkez oluumunun ihtiya duyduu ve mutlaka gerek
li olan temelin kmesine neden oluyordu. Oysa, Alman krallar
Fransa kral olan Rbert hanedan dkleri gibi, dar ama iyice mer
kezilemi, srf kendilerine ait bir toprak parasna da sahip de
illerdi. I. Henrinin tahta kmadan nce kendi zerine geirmi
olduu Saksonya dkal bile sonunda birazck daha kk ola
rak krallm elinden kamt. Bu uygulama bir sre sonra ya
sa gcne eriecek olan bir adetin ilk rneini oluturdu. Artk
msadere veya sahipsiz kalma nedeniyle, merkez tarafndan geici
olarak el konulan btn fiefler, hemen yeniden temlik edilecekler
di. mparatorluk merkezine zg olan hu kural, dierleriyle birlik
te ilerideki gelimeleri kanlmaz bir ekilde etkileyen bir faktr
de oldu. Eer bu kural Fransada uygulansayd, Philippe Auguste
Normandiyay elinde tutamazd. Ayn ekilde, bu kural Alman
yada 30 yl daha nce uygulanmaya balansayd, Frederic Barba
rosun Aslan Henriden zorla alp merkeze ekledii dkalklar ge
ri vermek gerekirdi. Yukarda andmz hemen temlik kural, hi
kukusuz 12. yzyl boyunca baronlarn byk basksyla ortaya
kmt. Ancak, bu konuda asl kaynak, Almanyada kamu grevi
nin sk skya eref fiefine balanm olmasyd. Bu anlay ge
rei, hkmdarlar kendi temsilcilerini serbeste seemiyorlar, za
ten eref fiefi sahibi olanlar gene kontluk veya dklk makam
larna atamak zorunda kalyorlard. Hi kukusuz Alman kral bir
ok kyn dorudan senyryd; zel vassalleri, avular ve a
tolar vard. Ama, btn bunlar muazzam bir corafya zerinde
ok dank durumdaydlar. Olduka ge de olsa, tehlikeyi ilk an
layan IV. Henri oldu. Bu kral 1070den itibaren Saksonyada
Fransz krallnn kalbi gibi her taraf atolarla dolu ger
ek bir ile de France yaratmaya urat. Ama baaramad, nk

531

her trden zayflamaya giden yolun balangc olan, Papalarla b

yk mcadele dnemi balamt.
Bir kez daha anakronizm kelimesini kullanmaya cesaret et
mek gerekiyor. Alman mparatoru IV. Henri ile Papa V II. Gregoire'n birka yldan beri birbirleriyle bozumalarna yol aan, g
rnteki basit olaydan, 1076da aniden bitmez tkenmez bir sa
va ktysa, bunun nedeni Wormsda durumun aniden deime
sidir. Bir Alman dinsel kuruluna dantktan sonra, kral Papay
grevinden almt. Bu durum daha nce de meydana gelmiti. I.
Otton bir Papann seimini onaylamam, IV. Henrinin babas ve
selefi de bir Papay grevden almt. Ama, o zamanlardan beri
Dnya ok deimiti. Bizzat mparatorlar tarafndan yeniden d
zenlenen Papalk, eski manevi prestijini yeniden kazanm ve b
yk bir dinsel uyan onu gene manevi deerlerin en yksek sirn-gesi haline getirmiti.
Bu uzun sren mcadelenin Almanyada kesin olarak rsilik
ilkesini nasl ortadan kaldrdn daha nce grmtk. Bu kav
ga, Alman hkmdarlarn srekli yenilenen Italyan an kovannn
iine atarak sona ermitir. Dier yandan, btn isyanlarn billur
lama noktasn oluturmu, zellikle de imparatorluun kilise
zerindeki yetkilerini derinden sarsmtr. Bunun nedeni, yalnzca
13. yzyla kadar olan dnemde krallarm artk piskopos veya ba
rahip atamalarndaki etkilerini kaybetmi olmalar deil, rahip
lerin artk birer fief sahibi olarak, kral memurluundan uzakla
p tamamen vassal statsnde yer almalardr. Dier yandan,
dinsel bilincin evrimi, doastne ok daha byk nem vererek,
dnyevi iktidarlarn egemenlik kurma eilimlerine direnme sonu
cunu dourmutur. Bunlara paralel olarak, toplumsal deimeler
kralln eski temsilcilerini irsi senyrler haline dntrmekte,
zgr adamlarn saysn azaltmakta ve nihayet gittike senyrlklerin ellerine gemekte olan mahkemelerin kamusal niteliini yok
etmekteydi. Muhakkak ki, 13. yzylda Frederic Barbaros henz
ok gl bir hkmdar grnmndedir. ok zengin bir kltrle
desteklenen bilinli bir imparatorluk fikri, onun saltanat dne
mindeki kadar hibir zaman ifade edilemeyecektir. Fakat, kt
kurulmu yap, iinde bulunulan koullara uyum salayamamak
ta ve daha imdiden, birazck sert bir darbeyle yklacak hale gel
mitir.
Ancak, bu arada baka gler kralln ve eski etnik dukalk
larn harabeleri zerinde ykselmeye hazrianmaktadrlar. Daha

532

sonra greceimiz zere, yerel prenslikler 12. yzyln dnemecin

den itibaren, o zamana kadar ki gevek durumlarndan syrlp,
grevlilerin oyunca olan devletten kopmakta, daha iyi dzenli,
vergi sistemini kurmu ve temsilciler kurullarna sahip ynetsel
birimler haline gelmektedirler. Vassal rgtlenmesinden geriye ka
lanlar, bu prensliklerde, hkmdarn lehine almaya balam,
hatta Kilise bile bu yeni duruma uymutur. Ama, artk siyasal
olarak Almanyadan sz etmek mmkn olmayp, Fransada sy
lendii gibi Almanyalar demek gerekmektedir. Bir yandan tama
men Almanyaya zg toplumsal evrimin gecikmilii; dier yan
dan btn Avrupada olduu gibi, kamu glerinin younlama
larna olanak veren koullarn ortaya kmalar; bu iki mantki
srecin Almanyada karlamalar bu lkedeki g odaklamas
nn ancak devletin paraland bir ortamda meydana gelmesine
neden oldu.

IV. ngiliz - Norman Monanrisi : Fetihin Getirdikleri ve

Germenlerden Kalanlar
ngiliz-Norman devleti ikili bir fetihten olumutu : Bat Neustraia'nn JRollon, ngilterenin Pi Guillaume tarafndan fethedilmelerinden. Bylece, para ina edilen perensliklere veya ok
eskiye dayanan karmak geleneklerle ykl krahklara nazaran,
bu devlet ok daha dzenli olan yapm bu kkene borlanm
tr. Bir de buna ikinci fethin, yani Ingilterenin fethinin btn
Avrupada ekonomik ve dnsel koullarn paralanmaya kar
mcadeleyi tevik ettii dnemde meydana geldiini eklemek ge
rekmektedir. Hemen hemen balangcndan itibaren, ansl bir sa
vatan domu bu kralln, yazh kaynaa dayanmas ok anlam
ldr. Bu devlet gene ok erkenden eitimli ve brokratik alkan
lklar olan bir personel kitlesine sahip olabilmitir.
Anglo-saxon Ingilteresi son zamanlarnda, earVleri tarafn
dan klasik tipe uygun olarak, kontluklarn biraraya getirilmesiy
le oluturulan gerek yerel pemsliklerin meydana getirilmesine
tank olmutu. Fetih savalar ve ok sert bir ekilde bastrlan is
yanlar, byk yerel eflerin sahneden kaybolmalarna yol atn
da, bu yandan devletin birliini tehtid edecek hibir tehlike kal
mamt. Ancak, bir kraln lkesini dorudan ynetebilmesi zihin
lere o kadar yabancyd ki, Guillaume gene eskiye benzer komuta
odaklan oluturmak zorunda kald. Fakat, mutlu bir raslant ola

533

rak, krallk merkezi iin byk bir tehdit oluturabilecek ayr si

yasal merkezleri oluturabilecek olan yksek baronlar, hemen is
yan etme tedbirsizliini gsterdiler. Yeteri kadar g birlii olu
turmadan giriilen bu hareketler kolaylkla ve tamamen bunun
tek istisnas Wales ucundaki Chester kontluu ile skoya ucun
daki Durham kilise prensliidir ezildiler. Krallar gene zaman
zaman kont atamaya devam ettiler. Ama, artk ynetimleri altn
daki (kontluklarda, bu yeni tipten kontlar yalnzca yargdan do
an gelirlerin bir blmn alabiliyorlard. Yarg yetkisinin kul
lanlmas, hazine gelirlerinin toplanmas artk tamamen, ngiliz
cede sheriff ad verilen, kraln dorudan temsilcilerinin grevi ha
line getirilmiti. Bunlar tam anlamyla merkez memurlar deil
lerdi. nk, bir kere bunlar grevlerini merkeze dedikleri pe
in bir bedel karlnda iltizam olarak alyorlard. Ekonomik ili
kilerin henz nakdi crete izin vermedii bu dnemde, iltizam sis
temi fief verilmek istenmedii iin, mmkn olan tek zm ola
rak kendini gsteriyordu. Bu sherifflerin memur saylmamalarn
gerektiren ikinci neden de, balangta bunlarn birounun irsi
hale gelmeyi becermi olmalardr. Fakat, bu tehdit edici gelime,
njou hanedanndan krallarn enerjik tavryla bir rpda nlen
mitir. 1170de II. Henri bir kararla kralln tm sherifflerini
azledip, bunlar hakknda atrd soruturmadan sonra ilerinden
ancak bir ikisini grevlerine iade edince, btn Ingiltere kraln
kendi adna hkmedenlerin efendisi olduunu anlamtr. nk,
bu lkede kamu grevi, fief ile tamamen birletirilmedii iin, In
giltere ktann btn krallklarndan ok daha nce, gerekten bir
lemi bir devlet haline gelebilmitir.
Ancak, baz alardan hi bir devlet de onun kadar mkem
mel bir feodaliteye ulaamad. Ama, bu yle bir feodaliteydi ki,
en son yarar ve prestiji krallk iktidar elde etmekteydi. Bu lke
de, tm topraklarn birilerine temlik edilmi olmasmdan tr,
kral senyrlerin hepsinin senyryd. Hibir lkede askeri fief
sistemi buradaki kadar metotlu uygulanmamt. Fiefli askerler
den oluturulan ordularda balca sorun, daha nce de grd
mz gibi, kraln dorudan vassallerinin, kendi vassallerinden ye
terli sayda kimseyi orduya getirmeleriydi. Oysa, dier lkelerde
olduu gibi, bu ii vassallerin keyfine veya ok deiken bir rfi
dzenlemeye brakmak yerine veya az ok uyulmama olasl olan
krsal szlemelerle saptamak yerine, her kral vassalinin getirece
i kendi vassali says; nce Normandiya dkahnda, sonra da da
ha geni bir lekte Ingilterede, her baronluk iin en azndan

534

ka kid getirmesi gerektii cinsinden merkezi iktidar tarafn

dan kesin olarak saptanmtr. O dnemde nakit dolamnn
hzlanmasyla birlikte her ykmlln nakit cinsinden kar
lyla deitirilebilmesi ilkesi yaygnlatndan, krallar 12. yz
yln ilk yllarndan itibaren, asker yerine, getirmek zorunda ol
duu valye bana bir vergi veya o zamanki deyimiyle ekler
talep ettiler ve aldlar.
Fakat, bu hayranlk verici dzeyde eklemlemi feodal rgt
lenme, ok uzak bir gemiin geleneklerine de balyd. Neustria
kontluklarnn korsan dkleri tarafndan igal edilip, ok sk
bir ekilde bara zorlanmalarnda, adrlarn kurmu bir ordu
nun yasalarn grmemek mmkn mdr? Bu konuda Anglo-sax
on etkisini azaltma tavmdan kanmamz gerekmektedir. 1086da
Guillaumeun o srada ngilterede otorite sahibi herkese ettirdii
sadakat yeminleri hangi senyre baml olurlarsa olsunlar, b
tn adamlar ve iki kuak boyunca da bunlarn tekrarlanmas
zorunluu bu yemin btn vassalik balarn her aamasndaki
insanlar kapsyor ve onlardan daha st bir nitelikte oluyordu
acaba Wessex hanedan krallarnn veya Karolenjlerin .de uygula
dklar, btn barbar toplamlarda rastlanan, her vatandan krala
yemin etme adetinden baka birey miydi? Son zamanlarda Ang
lo-Saxon krall ne kadar zayf grnrse grnsn, gene de n
ce Danimarkak istilaclara fidye deyebilecek ve sonra da onla
ra kar debilecek bir vergiyi bu verginin ad Danegeld (Da
nimarka altn, vergisi veya paras MAK) idi tm adalan
iinde salabilen ve srdrebilen tek devlet olmutu. Dier yerler
den ok daha az zarara uram bir para dolamnn rn ola
rak, bu vergi salma mirasna konan Norman krallan zellikle et
kin bir ara elde etmi oluyorlard. Nihayet, ngilterede zgr insanlann yarglandklar eski kamu mahkemelerinin yaamaya de
vam etmeleri ve bunlarn birok yolla kamu dzeninin korunma
sna katkda bulunmalar eer istenirse, bu da bir kurumdur de
nilebilir byk lekte kral yargsnn nce ayakta kalmasna,
sonra da kral yarg ve ynetim yetki alannn yaylmasna yardm
c olmutur.
Ama bu olduka karmak kralln gc ok nisbiydi. Bura-,
da da paralanma unsurlar ya almakta, ya da almaya ba
lamak iin hazr beklemekteydiler, Fief karl hizmetler gittike
daha zor elde edilmekteydi. nk, balca baronlar zerinde belli
bask aralarna sahip olan merkezi hkmet, ounlukla ayrlk

S35

 eilimler besleyen kk senyrlere ulaamyordu. Baronlar her

zaman isyankr olmulard. Stephan'm saltanat dneminde orta
ya kan ve 1135'den 1154e kadar sren taht mcadeleleri dne
minde birok izinsiz gayrimeru atonun ina edilmesi sherifj lere rsilik tannmas, bunlarn birok kontluu kendi egemenlikle
ri altna alp kont nvan tamaya balamalar, paralanma ei
liminin dayanlmazhnn iaretleriydi. Ancak, II. Henri dnemin
de ortaya kan toparlanmadan sonra, artk kodamanlar krall
paralanmaktansa ona egemen olmay yeleyeceklerdir. vlye s
nf da kendi cephesinden, kontluk kurullarnda biraraya gelip
temsilciler seme olanam elde edecektir. Fatihlerin gl kral
l kendi dndaki glerin hepsini yok edememitir, Ama, on
lar kendine kar bile olsa, devletin evevesi iinde mcadele et
mek zorunda brakmtr.
V. Uluslar
Bu devletler hangi lde ulustular veya ulus haline geldiler?
Btn ortaklaa psikoloji sorunlar gibi, bu konuda da zaman ve
ortam iyice aratrarak konuya yaklamak gerekmektedir.
Ulusal duygunun en iyi eitilmi insanlar arasnda domas
olanakszd. Biraz derinlemesine olan kltrel deerlerden, o a
a ne kaldysa, bunlarn hepsi Kilisenin bir kesirinin tekelindeydi.
Oysa, birok neden bu entellicentsiya'mn kesin tavr almasna ve
onlarn nyarg dedikleri davranlar benimsemelerine engel ol
maktayd. Uluslararas dil olan Latincenin kullanlmas ve bundan
kaynaklanan entellektel al veri kolaylklar; zellikle, bar,
iman ve birlik gibi byk lklerin hnstiyanlk ve mparatorluk
imgelerinde somutlamas, bu nedenlerin balcalanyd. AkitanyaI ve eski Reims baspikoposu olan ve bu iki nedenden tr de,
Fransz kralnn uyruu olan Gerbert, Alman mparatorunun hiz
metinde askerlik yapt zaman ihanet ettiini hi dnmyordu.
Alman mparatorunun Saxon asll olmas hi nemli deildi, n
k Charlemagne'n mirassyd ve Gerbert bir Almana deil, Sezarn ordusunda asker olarak mparatorlua hizmet ediyordu
(372). Ulusal duygunun olduka sisli balangcm aa kartmak
iin, ruh hallerini kestirmemize olanak salayacak hibir yazl
metnin olmad halk ynlarndan ok, iinde yaadklar zamanla
daha ok ilgili olan devirlere bakmamz gerekmektedir.
(372)

536

Lettres, d. Hovet, Nu. 12 ve 37.

Romantik tarih yazmana tepki olarak, daha bize yakm dnem

lerdeki tarihilerin bazdan arasnda, Orta an ilk yzyllanndaki insanlarn grup, ulus veya etnik duygulara sahip olmadkla
rn iddia etmek moda olmutur. Bu aslnda, her grubun kendi
lerine yabanc unsurlara tepki duymas iin fazla bir zihin inceli
ine ihtiya olmadnn unutulmasdr. Bugn biliyoruz ki, bu
duygular Germen istilalar dneminde, rnein Fustel de Coulangesn sandndan ok daha canl bir ekilde ortaya kmlard.
Feodal an bize salad tek byk fetih rneinde ngiltere'
nin Normanlar tarafndan fethi bu duygularn nasl etkili ol
duklar aka grlmtr. Guillaume un sonuncu olu olan I.
Henri, zaten kendi 'bana yeteri kadar aklayc olan bir davra
nla eski Wessex hanedanndan bir Canterbuy rahibi Ingilterenin gerek hanedan diyordu bir prensesle evlenmenin akl
lca olacana karar verdiinde, Norman valyeler bu kraliyet if
tine ac bir alayla dolu saksonca lkaplar taktlar. Fakat, yaram
yzyl sonra Henri'nin torunu ile Edith arasndaki ayn trden ev
lilii kutlayan bir dinsel yazar Artk ngilterenin ngiliz rkn
dan bir kral var; ayn rktan piskoposlar, barahipleri, baronla
r ve cesur valyeleri var (373). Bu iki etnik unsurun birbirleri
ne karma tarihi, ayn zamanda ngiliz ulusunun oluma tarihi
de olarak, ok ksa bir srede taslak olarak dahi anlatlamaz. Bu
durumda, her trden fetih olaynn dnda, Frank devletinin Alplerin kuzeyinde kalan snrlar iinde kalarak, ulusal birliklerin
oluumunu kavramamz gerekmektedir. Yani, Fransa-lmanya ki
lisinin doumunu incelemekle yetinmeliyiz (374).
Bu iki lkenin gelenei birlikti. Ancak, bu gelenek Karolenj
mparatorluunun btn iinde ele alndnda hem yzeysel hem
de nisbeten yeniydi. Ama, eer yalnzca eski regmmt Frtmcorurn
(Frank krall) alanyla ilgili olarak dnlrse, buradaki birlik
gelenei hem ok yzyllar ncesine, hem de gerek bir uygarlk
topluluuna dayanmaktayd. Halk kitlelerinin derinliklerine ula
ldnda, ortaya kan adet ve dil farkllklar ne olursa olsun,
tek dze bir aristokrasi ile Kilise hiyerarisi, Karolenj lerin Elbe(373)
(374)

Marc Bloch, La Vie de S. Edouard le Confesseur Par Osbert, in,

Analecta Bollandiana c. XLI, 1923, s. 22, 38.
Bibliografyamn uluslar bal altndaki blm dnda bkz. : Lot, Les
Derniers Carolingiens, s. 308 vd. Lapotre, L'Europe et le Saint-Sige,
1895, s. 330 vd F. Kern, Die Anfnge der Franzsischen Ausdehnungs
politik, 19/10, s. 124 vd. M. L. Bulstthiele, Kaiserin Agnes, 1933,
s. 3 n.3.

537

den Okyanusa kadar muazzam bir alana yaylan mparatorluu

ynetmelerine yardm etmilerdi. Bu byk aileler, 888'den sonra
hala birbirlerine akraba kalarak Karolenj mparatorluunun par
alanmas sonucu ortaya kan krallk ve prensliklerin, gya ulu
sal nderlerini salamlard. talya tac iin Franklar birbirleri
ni yemekteydiler; bir Bavyeral, Burgonya tacn ele geirmiti;
belki de Saxon kkenli olan biri Eude Fransa tacna ula
mt. Bazen, fie f datc krallarn siyasetleri yznden, bazen de
kendi ihtiraslar nedeniyle serseri bir yaam srdrmekte olan
kodamanlar, bu gebelikleri srasnda, kendileriyle ayn nitelikte
ki, yani deyim yerindeyse blgeler-st karakterdeki vassallerini de yanlarnda tayorlard. Bu nedenle de 840-843 arasnda ya
anan paylam sahneleri, o dnem insanlarnda bir i sava duy
gusu uyandrmtr.
Ancak, eski Karolenj mparatorluunun bu birlik grnts
nn altnda hala eski gruplamalarn anlan yaamaktayd. Av
rupa blndnde, birbirlerine kar duyduklar kmseme ve
kin duygulan iinde, ilk nce bu gruplar yeniden ortaya kp,
kendilerini kantladlar. Dnyann en soylu blgesinde yaadk
larn dnen Neustria'llar, Akitanyallar hain, Burgonyallan
da korkak olarak damgalamaktan ekinmemekteydiler. Frank
larn kokumuluu Akitanyallar tarafndan ve Savabia'hlann
sahtekrl Moselleliler tarafndan ifa edilmektedir; hepsi
yakkl olan ve hibiri kamayan Saxonlar, Thuringia'llann iki
yzlln, Alamanlarm yamacln ve Bavyerallann cimrili
ini simsiyah bir tablo iinde sergilemektedirler; 9. yzyln so
nuyla 11. yzyln balan arasndaki yazarlardan aktardmz bu
kfr antolojisini rneklerle geniletmek kadar kolay bir i ola
maz (375). Daha nceden bildiimiz nedenlerden tr, bu cins
ztlamalar Almanya'da ok daha inat nitelikte olmutur. Bu
ztlamalar merkezi krallklara bir yarar getirmedikleri gibi, b
tnlklerini de tehdit ediyorlard. I. Otton zamannda yaayan
kroniki rahip Widkind'in yurtseverlii ne heyecan ne de kat
lk asnda eksiksizdi. Fakat bu bir Saxon yurtseverliiydi, Al
man deil. Bu aamadan, yeni siyasal erevelere uyum salayan
ulusal bilince nasl geildi?
(375)

538.

Abbo, De Bello Parisiaco, d. Pertz, I., v. 618, II., v. 344 ve 452. Ad6mar de Chabomes, op. cit., s. 151. Gesta ep. Leodensium, II., 26 s.
204 Widukiad, op. cit., I., 9 ve 11; II., 3. Thietmar de Mersebourg, op. cit., v. 12, 19.

u anda, ad olmayan bir vatan dnmek bizim iin olanak

szdr. Oysa, regnum Franeormnun blnmesinden ortaya kan
iki balca devlete ad verme konusunda, insanlarn uzun sre zor
luk ekmi olmalarndan daha retici birey olamaz. Bu devlet
lerin ikisi de Fransa idi. Yani Fransalar Fakat, bunlar birbiri
lerinden ayrmak iin, uzun sre yeterli grlen Dou ve Bata s
fatlan, ulusal bir bilin iin yeteri kadar heyecan verici szler ol
maktan uzaktlar. Birka yazarn erkenden canlandrmaya ura
tklar Galya ve Germanya adlan da sadece okumulara bireyler ifa
de ediyordu. Dier yandan, bu aynm yeni snrlara da pek fazla
uymuyordu. Sezarm Galya'y Rende snrladn kantlayan Al
man kronikileri, kendi lkelerinin Renin solunda kalan ksmm
bu kelimeyle adlandryorlard. Bazen, bu ayrmlarn balangta
ne kadar yapay olduunu unutarak, paylamadan sonra ilk kral
olann admdan yararlanmaya alyorlard. Lorraineliler komu
larna Kel Cariesm adamlar (Kerlinger, Carlenses) adn verirler
ken, kendileri de karanlk bir II. Lothairein adn tayorlard.
Uzun sre, Alman edebiyat bu terminolojiye sadk kalacaktr.
Bunun nedeni, byk bir olaslkla Bat toplumuna Frank adlan
drmasnn veya ksaca Fransz sfatnn Roland arks bu iki
terimi aralarnda ayrm gzetmeksizin kullanmaktadr tekeli
nin braklmasn istememesidir. nk, Frank devletinin ardl
olan tm devletlerin bu sfat kullanma konusunda meru haklan
vardr.
Ama, herkesin bildii gibi, bu anlam daralmas sonunda gene
de meydana gelmitir. Rolandm zamannda bile Lorraineli kro
niki Sigebert de Gembloux bu durumun genellikle kabul edildii
ni sylyordu (376). Bu nasl byle olmutu? Franszlarn ulusal
adlarnn byk esran henz ok az incelenmi durumdadr. Bu
ad batdakilere has olarak kullanma alkanl, herhalde Karolenj mparatorluu ktkten sonra, Dou parasnn Saxon asll
krallarca ynetilmesine karlk, Bat parasnn gerek Frank so
yundan olan Karolenj miraslarnn elinde kalmasdr. Dier yan
dan, kralln ad da bu konuda destek salamtr. Her trden
belgelerinde, kendilerini yalnzca kral olarak rakiplerinden farkl
latrmak isteyen Basit Charles, Charlemagnem mirass olma
vekanna uygun olarak eski Rex Frcmcorum (Franklar kral) nvanm diriltmi ve kullanmaya balamt. Ardllar, bugnk Fransadan farkh yerlerde hkmetseler ve ayr soylardan gelseler dahi,
(376)

SS, c. VI, s. 339 ve 41-42.

539

bu nvan giderek daha sk olarak kullanmaya balamlardr. s

telik, Almanyada Frank kelimesi dier etnik gruplara nazaran zel
bir anlam tamakta ve Ren kylaryla Main vadisinde yaayan
insanlar ifade etmekteydi bugn buraya Frankonya diyoruz
ve rnein bir Saxon kendine Frank denilmesinden asla holanmazd. Oysa, bunun tersine olarak, snrn tesinde bu terim hi
bir zorlukla karlamadan kralln tm halkn deilse bile, Loire
ile Moselle arasnda yaayan halk ifade etmek iin rahatlkla kul
lanlyordu. nk, bu blge halk Frank damgasn derinlemesi
ne tamaktayd. Nihayet, Bat paras Fransa kelimesini kendi
iin koruyabildi, nk Dou paras bir baka toplumsal gere
in ifadesi olarak kendine bir baka ad vermeye ynelmiti.
Charles'n adamlaryla Dou krallnn insanlar arasnda
ok arpc bir farkllk hemen kendini gstermekteydi. Bu her
grubun iindeki lehe farkllklarna ramen dilsel bir ztlkt.
Bir yanda roman dilleri konuan Franklar, dier yanda thiois
(tice) dilleri konuan Franklar. Bu sonuncu kelime tamamen bir
Orta a kelimesi olup, ben onunla bugnk Almancanm ( deutsch)
tredii sfat karlyorum. Oysa, halk arasnda bu kelime kulla
nlmakla birlikte, rahipler klasik metinlerden yzeysel olarak ha
trladklaryla dolu olan latincelerinde, bu anlama gelmek zere
teuton kelimesini kullanyorlard. Bu kelimenin kkeni hakknda
hibir kuku yoktur. Karolenj dnemi misyonerlerinin szn et
tikleri thedtisca lingua, Kilise latincesine kar kartlan halk di
linden (thiuda) baka birey deildi. Belki de bu, putperestlerin
dili anlamna geliyordu. Oysa germen terimi halka ait olmak
tan ok bilgie bir kelime olup, dier yandan hibir ortaklaa
bilincin rn olmadndan derin kklere sahip deildi bir di
li ifade etmek iin ortaya kartlan bu terim, ksa srede etnik
bir ad mertebesine ykseltildi. Daha Sofu Louis zamannda bu
dilden yazlm en eski rlerden birinde thiois (tice) konuan
halk deniliyordu. Bu noktadan sonra, bir siyasal oluumu bu ke
limeyle ifade edecek adm atmak kolaylamt. Klasik tarih ya
znna aykr saylan bu kelimeyi yazarlar kullanmaya cesaret edin
ceye kadar, halk arasndaki kullanm yaygnlat. Ama gene 920'den itibaren Salzburg yllklarnda yazl olarak Tiler (Thi
ois veya Teuton)in krallndan sz edilmekteydi (377).
(377)

540

Heliandm nsz, s. 3. K ral vassallerinin Teustici quam et Langobardi olarak farkllatrlmas 845 tarihli bir talyan anlamasnda
yaplmtr (Muratoi, Ant. s. I., col. 971. Annales Juvavenses
Maximi, in, }SS, c. XXX., 2, s. 738.

Belki de bu semantik macera, dilsel olgulara balanmada ulu

sal bilincin yakan zamanlardaki heyecanm bulan insanlar artmayacaktr. Ama, dilsel gerekenin siyasal amalarla kullanlmas
bugne has bir olgu deildir. 10. yzylda Lombardiyal bir pis
kopos, BizanslIlarn Apullia zerindeki iddalarma ki bu iddi
alar tarihsel olarak ok haklydlar k kzarak yle barmak
ta deil midir? Bu blge talyan krallna aittir. Dili ve halk
bunun kantdr (378). Ortak ifade aralarnn kullanam insan
lar yalnzca birbirlerine yaklatrmaz, ayn zamanda zihinsel ge
leneklerde benzerlikler ve yeni zihinsel gelenekler yaratr. Bu du
rum zellikle, ruhlar henz sert kalm insanlarda daha hassas
dengeler yaratmaktadr. O dnemde dil ztlamalar farkllk duy
gusu yaratmakta, bu da atma kaynaklarndan biri olmaktayd.
Savabia'l bir rahip, daha 9. yzylda latinlerin Germanik kelime
leri kt niyetle bozduklarn ve her iki tarafn karlkl olarak
birbirlerinin deyimleriyle alay etmelerinin 920de Basit Charles ile
I. Henrinin maiyetleri arasnda olduka kanl bir kavgann k
masna neden olduunu; hkmdarlarn da bu yzden grmele
rini iptal ettiklerini bildirmektedir ((379). Dier yandan, Bat kral
lnn iinde de hala doru drst aklanamayan ilgin bir ev
rimle, Galya-IRoman dili iki farkl leheye yol amtr. Provencellar veya Languedoc adamlar, hi de bir siyasal birlik sala
yamamken, srf dilsel nedenlerle ayn bir topluluk olduklarna
dair bir bilin sahibi olmulard. Aym ekilde, kinci Hal Seferi
srasnda mparatorluk uyruu olan Lorraineli valyelerin, dille
rini a n la d k la r ve konutuklar Franszlara yaklatklar grl
mtr (380). Dil ile ulusu birbirine kartrmaktan daha sama
birey olamaz. Ama, ulusal bilinlerin billurlamalarnda dilin ro
lnn yadsnmas da aym derecede samadr.
Bu farkllamalar Fransa ve Almanya iin de geerli 1100'ler civarnda aka olumu olarak gzkmektedirler; metinler
bundan kuku duymamza izin vermemektedirler. Birinci Hal
Seferi srasnda byk bir senyr olan Godefroi de Bouillon, ken
di iin byk bir ans olarak iki dili birden konuuyordu ve bu
sayede de daha o zamanlar geleneksellemi olan, Fransz ve
Thiois valyeleri arasndaki dmanln kavgaya dnmesini
(378)

Liudprand, Legatio, c. 7.

(379)

Walafrid Strabo, De Exordiis, c. 7, in, Capitulara reg. Francorum,

c. II., s. 481. Richcr, I., 20.
Eudes de Deuil, in, SS, c. X X VI, s. 65.

(380)

engelleyebilmiti (381). Roland arkts'am Tatl Fransas btn

belleklerde canldr: Bu henz snrlan tam belirlenmemi, efsa
ne Charlemagnem muazzam mparatorluuyla kolaylkla kart
rlan, ama kalbi de hi deilse Capet krallnn bulunduu yere
konulan bir Fransadr. Bylece, Karolenjlerin ansyla yaldzlan
mak Fransa kelimesinin kullanlmas Karolenj mirasna bu l
kenin sahip kt inancn glendiriyor, efsaneler de kendi cep
helerinden bu adn yerlemesine yardm ediyorlard ve ulusal
gurur, fetihlerle sarholaan insanlarda daha byk bir iman ya
ratyordu. Dier yandan, Almanlar mparatorluk halk olarak kal
m olmaktan byk bir iftihar pay kartyorlard. Kralln
meruluu bu duygularn artryordu. Ancak, ulusal duygularn
Lorraine'liler Dizisi cinsinden, tamamen baronlar anlatan epik i
irlerde hi gzkmemesi anlamldr. Ama, hereyin de birbirine
kartrldn da dnmeyelim. Azl bir yurtsever olan rahip
Guibert, VI. Louis dneminde yazd 'Hal Seferi anlatsna, nl
Gesta det per Francos adn vermi olmasna ramen, Capetleri
hi de beenmezdi. Ulusal duygu daha kark kaynaklardan bes
lenmekteydi. Dil, gelenek, az ok anlalm tarihsel an birlii,
raslantlann oluturduu ama beklentileri gerei bunu yapmak zo
runda olan siyasal kadrolarn insanlara zorla kabul ettirdikleri
ortak kader duygusu gibi.
Btn bunlar yurtseverlii yaratmamtr. Fakat, bu ikinci fe
odal a boyunca, hem insanlarn daha geni cemaatler halinde
toplanmak ihtiyac duymalar, hem de toplumun kendi hakknda
daha ak bir bilin dzeyine ulam olmas nedenleriyle, ulusal
lk nihayet da vurulur hale gelmi, bu aamadan da yeni ger
eklerin yaratlmasna doru adm atlmaya balanmtr. Rolanddan biraz sonra yazlan bir iirde hibir Fransz ondan daha s
tn deildi denerek, zellikle saygya layk bir valye, lmek
istenmiti (382). Derin tarihini resmetmee altmz dnem,
sadece devletlerin oluumunu grmemi; ayn zamanda vatanla
rn da kendilerini kantladklarn veya oluturduklarn birok
deiime gebe olarak grmtr.

(381)
(382)

542

Ekkehard d'Aura, in, SS, c. VI., s. 218.

Girart de Roussilon, 631.

nc Kitap :

TOPLUMSAL TP OLARAK REODALTE VE

ETKS

AYIRIM

I. Feodalite m, Feodaliteler mi : Tekil mi, oul mu?

Montesquieu'ye gre, Avrupada feodal yasalar'm egemen ol

mas trnn ilk rnei olup, Dnyada bir kez karlalan bir
olgu ve belki de bir daha hi olumayacakt. Hi kukusuz, hu
kuksal tanmlarn kesinliinden bir lde kopmu ama daha ge
ni ufuklara alan Voltaire buna itiraz ederek. Feodalite tekil
bir olay olmayp, yan kremizin drtte nde, farkl ynetimle
re ramen egemen olan ok eski bir biimdir demektedir (383).
Gnmz bilimi genellikle Voltairein tarafndadr. Msr, Aka, in,
Japon feodaliteleri ve bunlar gibi birok lke veya ulus adyla,
bu kelimenin birleik hallerinin kullanlmasna artk allmtr.
Bu kullanmlar Batl tarihilerde bazen gizli endieler uyandr
maktadrlar. nk, bu tarihiler, bu nl kelimenin ana vata
nnda bile ne kadar farkl ekillerde tanmlandn bilmektedir
ler. Benjamin Gurard, feodal toplumun temeli topraktr demi
tir. Jacques Flach ise, asl temel kiisel gruptur diye cevap ver
mitir. Evrensel tarihin bugn farketmekte olduu ekzotik feoda
liteler acaba Gurardnkiler midir, yoksa Flachinkiler mi? Bu gi
bi ikilemlere en iyi ila, sorunu balangcndan itibaren ele al
maktr. nk, yle grnmektedir ki, zaman ve mekn bakmla(383)

Esprit des Lois, XXX, I., Voltaire, Fragments sur Quelques Rvolu
tions dans lInde, Gamier, c. X X IX, s. 91.

543

rndan birbirlerinden bu kadar aynlan toplumlar, feodal adm Ba

t feodalitesine benzediklerinden veya benzedikleri iddia edildiin
den almaktadrlar. Bir tip rnek olarak Bat feodalitesi, engin bir
bavuru sisteminin tam ortasnda yer almaktadr. Bu durumda,
hereyden nce bu bavuru modelinin zelliklerini ortaya koymak
gerekmektedir. Ancak, bunu yaparken de bu kadar fazla kullan
lan ve bu nedenle de, birok sapmaya uram bu kelimenin ak
a yanl anlamlarda kullanllarn bir kenara braktmz be
lirtelim.
Kelimeyi ilk kullanan babalar, feodalite adn verdikleri re
jimde, bildiimiz zere hereyden nce, merkezi devlet kavram
nn antitezini grmekteydiler. Buradan da, insan zerindeki her
trden iktidarn paralanmasna da feodalite denmesine giden yol
ok ksayd. Bu durumda, bir olgunun gzlemine kolaylkla deer
yarglar karabiliyordu. Belli bir genilikte her devletin, kendi
corafyas zerindeki egemenlii kural olarak kabul edilirken bu
ilkeyi yaralayan herey anormal olarak nitelendirilmekteydi. Tek
bana bu yaklam bile, yukardaki kavray mahkm, etmeye yeterliydi. Zaten, bu kavray batan beri kendi yaratt kaos iin
de yitti gitti. 1783'de basit bir belediye memuru, Valenciennes hal
mdr, tarm rnlerinin fiyatlarnn artmasndan krsal byk
mlkiyet sahipleri feodalitesi nin sorumlu olduunu ifa ediyor
du (384). O zamandan beri, ne kadar ok tartmac bankac
veya sanayici feodalitelerini olaylarn sorumlusu olarak grd
ler. Tarih bilgileri az veya ok sisler arkasnda kalan, bilinsiz an
lardan ibaret olan birok yazar iin, bu kelime sert bir ynetim
gcnden baka birey ifade etmiyora benzemektedir. Bazen de
bu terimden, ekonomik olarak gl olanlarn kamu hayatna me
ru olmayan mdahaleleri anlalmaktadr. Oysa fiili olarak, zen
ginlikle ---o dnemde temel olarak topraa dayal iktidarn bir
birlerine karmalar, Orta a feodalitesinin belirleyici izgile
rinden biridir. Fakat, bu durum toplumun feodal karakterinden
daha ok, ayn zamanda senyrlk rejimi zerine de kurulmasyla
ilgilidir.
Feodalite ve senyrlk rejimi : bu kez karklk daha yksek
lere kmaktadr. Karklk ilk kez, vassal kelimesinin kullan
mnda ortaya kmtr. Son zmlemede ikincil kalan bir ev
rim sonucu, aristokratik bir damga tamaya balayan bu terim,
daha nce de grdmz gibi, Orta ada o kadar gl bir an(384)

G Lef^bvre, Les Paysans du Nord, 1924, s. 309.

lam tamamakta, hatta serilere hile uygulanmakta, asl vassallere

bamllklarnn kiisel olmas nedeniyle balangta yakn olan-basit dorudan reticilere de bu ad verilebilmekteydi, zellikle, ta
mamen feodallememi Leon ve Gaskonya gibi blgelerde rastla
nan bu semantik kayma, taun anlamyla vassalik olan balar
zlp de buna ilikin bilin zayflamaya balaynca, daha geni bir
corafya zerinde uygulanr hale gelmitir. 1786'da Perreciot Her
kes bilir ki, senyrlerin uyruklarna Fransada onlarn vassalleri
denilirdi diye yazmaktadr (385). Buna paralel olarak, etimoloji
ye-ramen feodal haklar bah altmda, kyl iletmelerine bi
nen ykleri ifade etme alkanl ortaya kmtr. Byk Fran
sz Devrimini yapanlar feodaliteyi yok edeceklerini bildirmelerine
ramen, hereyden nce krsal senyrlklere saldrmlardr. Bu
rada da tarihi tepki gstermelidir. Feodal toplumun esas nsuru
olan senyrlk, ondan daha eskiydi ve ondan daha uzun sre ya
amtr. Bu iki kavram birbirinden farkllatracak salkl bir
terminolojiye ihtiya vardr.
Gerek anlamda Avrupa Feodalitesinin tarihinin bize ne
rettiini kaim izgileri iinde biraraya getirmeye uraalm.
II. Avrupa Feodalitesinin Temel zellikleri
Bu konuda en kolay yaklam, bu toplumun ne olmadn
sylemekle balamak olurdu. Bu toplumda akrabalk ilikilerin
den doan ykmKiliiler ok gl olmakla beraber, toplum b
tn olarak soy ilikilerine yaslanjnyordu. Daha ak olarak, ger
ek feodal ilikiler vard, nk kan ilikileri hereyi dzenleme
ye yetmiyordu. Dier yandan, kilk iktidarlar kalabal zerin
de yer alan bir kamu otoritesi kavram yaamaya devam etmekle
birlikte, feodalite devletin derin bir ekilde gszletii ve zel
likle de bireyleri koruma konusunda tamamen yetersiz kald
bir dnemle akmtr. Feodal toplum, kanda bir toplumla ve
devlet gcnn egemen olduu bir toplumdan yalnzca farkl ola
rak kalmamakta, ayn zamanda onlardan sonra ortaya kan bir
tarz olduundan, onlarn damgalarm tamaktadr. Feodal toplu
mu belirleyen kiisel bamllk ilikileri, ilkel arkadalk rgt(385)

rnek olarak :
fr Soz. und
Vida en Lon,
c. II., 1736, s.

E Lodge, Serfdom in the Pyrenees, in, Vierteljanrschr.

W. 6., 1905, s. 31 Sanchez Albomoz. Estampas de la
s. 86, n. 37 Perricot, De l'Etat Civil des Personnes,
193, N. 9.

545

lerinin yapay akrabalndan baz eyleri korumakta ve birok k

k veya byk yerel ef tarafndan kullanlan komuta yetkileri
de kral iktidarndan koparlm birok zellik tamaktadr.
Byleee Avrupa feodalitesi, daha nceki toplum tarzlarnn
sert bir ekilde zlmelerinin rn olarak ortaya kmaktadr.
Feodal toplum, evrimin ok farkl aamalarnda bulunan iki top
lum tarznn kaynamasna yol aan Germen istilalar olmadan
anlalamaz olarak kalr. Bu istilalar her iki toplumsal tarzn da
geleneksel kadrolarn paralayarak, zellikle ilkel birok dnce
tarznn ve toplumsal adetlerin yzeye kmalarna neden olmu
tur. Feodalite kesin olarak, son barbar saldrlarnn atmosferi
iinde olumutur. Feodalitenin olutuu bu ortamda, insani ili
kiler derinlemesine bir ekilde bozulmu, azalm; para dolam
fel olmu ve cret ilikileri mmknn dna km; nihayet,
kavranabilen, elle tutulabilenle, yakndakine balanan bir zihni
yet olumutur. Bu koullar deimeye baladnda da feodalite
nin sonu gelmitir.
Feodal toplum hiyerarik olmaktan ok eitsiz bir toplum ol
mutur. Bu toplumda, soylulardan ok efler vardr. Kle ise yok
tur, hemen btn dorudan reticiler serftir. Eer bu toplumda
kleciliin yeri bu kadar kk olmasayd, gerekten feodal olan
bamllk ilikilerinin toplumun alt kesimlerinde ortaya kmas
miimkn olamazd. Genel dzensizlik ortamnda maceracnn yeri
ok bykt, insanlarn bellekleri ise ok gerilere gitmekten aciz
di. Bu durumda, stelik toplumsal snflandrma hibir zaman
tam anlamyla dzenlenemediinden, dzenli, deimez, kat kast
larn olumas olanakszd.
Ancak, feodal rejim kalabalk bir mtevazi insanlar kitlesi
nin baz gllere kar sk bir ekonomik bamllk iinde olma
larn gerektiriyordu. Roma dnyasndan, daha o zamanlarda bi
le senyrlemi olan villa ile, germanik eflii de eski alardan
alan Feodalite, bu insann insan tarafndan smrlmesine dayal
iki tarz birbirleriyle birletirip alann geniletirken, buna bir de
btnn ayrlmaz paras olan toprak rantnn kaynan komuta
yetkisine balayan bir hukuk demeti ekleyerek, gerek senyrl
ortaya kartmtr. Bu sistem son zmlemede, nsanlar Tan
rnn hmndan korumay stlenmi bir rahipler oligarisi ve zel
likle de bir savalar oligarisinin yararna ilemitir.
Gerekten de feodal toplumun aync zellikleri arasnda, ef
ler snfyla profesyonel savalar snfnn hemen hemen tama

546

men akmasna da yer vermek gerekmektedir. Bu profesyonel

snf, o zaman iin en etkin olduuna inanlan tek bir tarzda, ya
ni ar bir biimde silahlandrlm svari olarak savaabilirdi.
Karlatrmalarn en hzls bile, bu savalar ve efler snfnn
nasl birbirlerini tamamladklarn gstermeye yeterlidir. Daha n
ce de grdmz zere, kylln silah tama adetinin devam
ettii toplumlarda, ya vassalik at Ve buna bal olarak senyrlk tlenmesi bilinmemektedir; ya da eer biliniyorsa bile uy
gulamada bunlar ok yetersiz dzeylerde kalmaktadrlar, rnein,
tpk skandinavyada veya Asturias-Leon krallklar grubunda ol
duu gibi. Bizans imparatorluunun durumu daha da anlamldr.
nk, kurumlar orada ok daha bilinli bir ynetici dncenin
damgasn tamlardr. Bu imparatorlukta 7. yzyldaki anti-aristokratik tepkiden itibaren, Roma dneminin balca ynetsel ge
leneklerini korumu olan hkmet, kendine salam bir ordu olu
turma endiesiyle, devlete kar askerlik hizmetiyle ykml top
rak birimleri oluturmutu. Bir anlamda gerek birer fief olan
bu topraklar aslnda Batdakilerin aksine, ok mtevazi birer ta
rmsal iletmeden meydana gelen kyl fiefleriydi. Bu tarihten
sonra hkmdarlarn bu asker mlklerini ve kk mlk sa
hiplerini gller ve zenginlerin saldrlarna kar korumaktan
daha byk bir endieleri olmayacakt. Ancak, bu arada 11. yz
yln sonuna doru, ok arlaan ekonomik koullar karsnda
srekli borlanan kyllerin bamszlklarn korumalarnn ok
gletii an geldi. Dier yandan, i atmalardan tr iyice za
yflam olan merkez, zgr reticileri artk herhangi bir ekilde
korumaktan acizdi. Bu durumda merkez yalnzca ok deerli mali
kaynaklar yitirmekle kalmad, ayn anda artk kendilerine doru
dan bal kiiler arasndan gerekli askeri birlikleri oluturma ola
nana sahip yegne unsur olarak ortaya kan kodamanlarn eli
ne dt.
Feodal toplumda karakteristik insan ilikisi, bir astn en ya
knndaki efe balanmas olmutu. Bylece oluan balar, belir
lenmesi mmkn olmayan bir ekilde dallanp budaklanp, basa
mak basamak en kkleri en byklere balamaktaydlar. Top
ran deerli bir zenginlik kayna saylmasnn nedeni bile, sa
hiplerinin onun cret olarak datp kendilerine adam edin
me olana vermesindendi. Dklerinin kendilerine armaan ettii
mcevherat; silahlar ve atlar reddeden Norman senyrleri, biz
geimlik toprak istiyoruz diyorlar ve kendi aralarnda konuurken
de unu ekliyorlard: toprak alnca, onun sayesinde birok
547

valye beslememiz mmkn olur ve bylece dk bu topraklan biz?

den alamaz (386).
Topraklann zerindeki haklann, hizmetlerin dllendirilme
sine uyarlanm bir ekilde sistemletirilmesi ve bu haklann sre
sinin de sadakat sresiyle belirlendii bir model kurmak gereki
yordu. Bu soruna bulduu zmlerle, Bat feodalitesi en zn
izgilerini oluturdu. Slav prenslerinin etrafnda toplanm olan
hizmet adamlar, efendilerinden topraklar tamamen ba eklin
de almaya devam ederlerken, Frank vassali bir sre el yordamy
la ilerledikten sonra, fieflerin kendine yalnzca yaama boyu ve
rildiini grd. nk, efleri sava grevleriyle ykml olduk
larndan tr farkl olan en yksek snflarda, balangta ba
mllk ilikileri zgrce aktedilen szlemeler biiminde ortaya
kmt. Bu szlemeler, her ikisi de hayatta olan ve kar kar
ya gelen iki soylu arasnda yaplmaktayd. Bu kiisel ilikinin
zorunluu, szlemelerin manevi deerlerinin de yksek olmas
na yol amt. Ancak, erkenden eitli unsurlar, szlemelerdeki
ykmllklerin safln bozma ynnde etki etmeye baladlar:
Ailenin ok gl bir yapya sahip olduu bu toplumda doal rsiliin er ge egemen olmas; ekonomik koullarn zorlamasyla
ortaya kan topraa yerletirmemin bir sre sonra, ykml
lkleri insanlardan ok topraklara yklemesi; nihayet ve zellik
le bir kiinin birden fazla biat yapabilmesi. Emir altna girenin
sadakati ou zaman byk bir g kaynayd. Fakat, en mkem
melinden bir toplumsal imento olan bu iliki, toplumun eitli
gruplarnm. yukardan aa birlemelerinde, paralanmann n
lenmesinde ve dzensizliin yok edilmesinde tamamen etkisiz kal
mtr.

Gerei sylemek gerekirse, bu ilikiler kazandklar geni

kapsama ramen, ilke olarak yapay bir yana sahiplerdi. Feodal
ada bunlarn genellemesi, lmekte olan bir devletin miras ola
rak ortaya kmt ki bu devlet toplumsal kntye, bizzat bu
kntden domu kurumlan kar kararak engel olmaya aba
lamt . Bizzat bu paralayc ilikiler, devletin btnlemesine
de yararl olabilirlerdi. Fakat, bunu yapabilmek iin ngiltere'de ol
duu gibi, fetihten yararlanan veya tamamen raslantlan doru yol
da kullanmasn bilen bir merkezi otoritenin, manevi ve maddi ko
ullan kendi lehine dzenlemesi gerekirdi. Oysa, 9. yzylda, dal
maya doru olan eilim ok daha glyd.
- (386)

548

Dudon de St.-Ouentin, op. cit., 43-44 (1933)

Bat uygarl corafyasnda, feodalite haritasnda baz geni

boluklar vard: skandinav yarmadas, Frizya, rlanda gibi. Bel
ki de bundan nemlisi, Feodal Avrupann ne ayn derecede, ne ay
n ritme gre ve zellikle de hibir yerde tamamen feodallemediini faiketmektir. Hibir lkede krsal nfusun tamam kiisel ve
irsi bamllk ilikilerinin iine girmemitir. Hemen heryerde
blgelere gre ok deiken saylarda olmak zere kk ve
ya byk alleuler yaama olana bulmulardr. Devlet kavram
mutlak olarak hibir zaman kaybolmam; yaamm en gl ola
rak srdrd yerlerde de, insanlar eer yalnzca krala bamh
olarak kalabilmilerse, kendilerine kelimenin eski anlamnda z
gr demeye devam etmilerdir. Sava kyl gruplan Normandiya'da, Danimarka ngilteresinde ve Ispanya'da varlklarn sr
drmlerdir. Bamllk yeminin nti - tezi olan karlkl yemin,
ban szlemelerinde yaam ve kent communelerinde zafere ula
mtr. Hi kukusuz, insani kurumlardan oluan btn sistemle
rin kaderi, ancak mkemmel olmayan bir ekilde gereklemeleri
dir. 20. yzyln balarndaki Avrupa ekonomisi hi tartmasz
kapitalist olarak nitelendirilirken, baz iletmeler bu emann d
na dmekte deil miydiler?
Loire ve Ren nehirleri arasndaki blgeyle, Saone'un iki ky
sndaki Burgonyanm meydana getirdii ok koyuya boyanm alan,
11 yzyl Norman fetihleriyle aniden ngiltere'yi ve Gney talya'y
da iine alacak ekilde genileyecektir. Bu merkezi ekirdein et
rafmda Saksonya ve zellikle de Leon ile Kastilya'ya kadar uza
nan blgelerde tarama izgilerinin aras almaktadr. te, biraz
nce gzmzn nne' getirmee altmz Feodal Avrupa hari
tas, bu blgeleri evreleyen bembeyaz alanlarla ortaya kacak
tr. En ak olarak iaretlenmi blgede, Karolenj dzenlemeleri
nin etkilerinin en derinlemesine olduunu hemen grmek zor de
ildir. Gene bu blgede, Roma unsurlaryla germen unsurlar, di
er yerlerden daha iyi bir biimde birbirlerine kararak, her iki
ncel toplumun da yaplarm tamamen bozmular ve tohumlar
gerekten ok eskide olan toprak senyrl ile kiisel bamll
n olaanst gelimelerine olanak vermilerdir.
III

Karlatrmal Tarihten Bir Kesit

Avrupa feodalitesinin temel izgileri unlardr: Kyl bam

ll; genelde, nakdi cret denmesi olanaksz olduundan t
r, fief biiminde toprak - cretin hizmet karl olarak temliki;
uzmanlam bir sava snfnn egemenlii; insan insana ba
549

layan itaat ve koruma ilikileri, ki bu ilikilerin savalar sini'

fmda saf vassalite biiminde ortaya kmas; dzensizliin kayna'
olarak iktidarlarn paralanmas; ancak btn bunlarn ortasnda dier akrabalk tarzlarnn ve devletin yaamaya devam et
meleri ki devlet ikinci feodal a boyunca yeni bir g kazan
maya balayacaktr .Ebedi deimenin bilimi olan tarih tara
fndan deilen btn olgular gibi, yukarda ana hatlarn izme
ye altmz toplumsal yap da belli bir zaman ve belli bir or
tamn damgasn tamtr. Ancak, kadn veya erkek tarafndan
devam eden klanlarn veyahut baz ekonomik iletme tarzlarnn
ok deiik uygarlklarda hemen hemen ayn biimlerde ortaya
kmalar nasl mmknse, Avrupa uygarlndan ok farkl uy
garlklarda, feodaliteye benzer bir aamann ortaya km olmas
mmkndr. Eer bu byle olmusa, onlarn da bu aamalarna
feodalite adam vermek gerekir. Ama, bu adan ele alnacak bir
karlatrma ura tek bir kimsenin olanaklarm aar. Bu du
rumda bylesine bir aratrmann ok .daha emin kimselerce y
rtldnde ne gibi sonulara ulaabileceini gsteren bir rne
i aktarmakla yetineceim. Bu ura, zaten karlatrma ynte
minin salm gstermekte olan mkemmel aratrmalarla kolay
laacaktr.
Japon tarihinin uzak noktalarnda, kap aralndan grlen,
bir kandalar topluluu veya yle saylan insanlarn toplumudur.
Baha sonra, 7. yzyln sonlarna doru, in etkisi altnda, Avru
pa'da Karolenjlerin yapmaya altklar gibi, uyruklarn zerinde
manevi bir patronluk kurmak isteyen bir devlet ortaya kmtr.
Nihayet 11. yzylda veya civarnda feodal olarak niteleme
nin adet olduu bir dnem balamtr. Bu dnem, Bat'daki olu
umdan ok iyi bildiimiz, ticaretin gerileme sreciyle akm
tr. Demek ki, burada da Avrupada olduu gibi Feodalite, bir
birlerinden ok farkl iki toplumsal yap tarafndan ncelenmitir. Gene Avrupada olduu gibi, bu feodalite her ikisinden de
derinlemesine etkilenmitir. Avrupadaki oluuma yabanc olan bir
konumla nk Avrupa'da biat zinciri mparatora ulamadan
kopuyordu monari, hukuken her trden iktidarn kuramsal
kayna olarak yaamaya devam etmitir. Japonyada da komuta
yetkilerinin paralanmas, ok eski alkanlklardan beslenerek, Dev
letin paralanmasnn resmi bir sonucu olarak ortaya kmtr.
Japonyada bir profesyonel savalar snf kylln ze
rinde ykselmiti. te bu ortamda, kiisel bamlbk ilikileri;
silahl takipiyle ef arasndaki iliki modeline gre gelitiler. An
550

cak, bu ilikiler Avrupadaki emrine girme kurammdan ok

daha gl bir snfsal yap iinde ortaya ktlar. Kiisel bam
llklar Avrapadakiler kadar hiyerariktiler. Ama, Japon feodali
tesi, Avrupada olduunkinden ok daha fazla bir tabiyet ilikisi
olup, szlemeye dayal olma zellii ok daha gerilerde kalmak
tayd. Bu iliki, Japonyada ok daha salam oldu. nk, birden
fazla senyre bamlla asla izin verilmiyordu. Bu. savalar beslemek gerektiinden, onlara Avrupa fieflerine benzeyen bir ni
telikte toprak temlikleri yapld. Hatta bazen, Avrupa'daki geri
alma fieflerine ok benzeyen bir ekilde, bu temlikler ilk sahi
binin senyre balayp, sonra ondan hizmet karl toprak tem
liki olarak almas biiminde de ortaya kt. Bu savalar doal
olarak, yava yava topraklan bizzat ilemekten uzaklatlar. Ama
gene de baz istisnalar kald. nk, Japonya'da da en altta vas
sal vassali olan kyller bulunmaktayd. Bylece, vassaller kendi
dorudan reticilerinden elde ettikleri rantlarla geindiler. Ancak,
ellerinin altnda bulunan kyl kitlesi, kendi yararlarna ve ba
mllar zerinde gl yetkilerle donatlm olduklan gerek senyrlklerin kurulmasna izin vermeyecek kadar kalabalkt Avrupa'dakinden aka ok daha kalabalkt . Birka senyrlk
kurulabildiyse bile bunlar ancak yksek baronlarn ve tapnakla
rn elinde,arzi kurulular olarak kendilerini gsterdiler. Yeteri ka
dar paralanmam ve dorudan iletmeye ynelik rserveden yok
sun olan bu senyrlkler dahi, Batnm gerekten senyrlemi
alanlarndaki iletmelerden ok, Anglo-saxon dnyasndaki emb
riyon halindeki senyrliiklere daha yakndlar. Dier yandan, su
lanan pirin tarlalarnn egemen tarm alanm oluturduu bu top
raklarda, teknik koullar Avrupa tarmsal teknolojisinden ok de
iik olduundan, ky bamll Avrupadaki biimine hibir
zaman benzememitir.
Hi kukusuz, ok zet olarak yaklaldndan Ve iki toplum
arasndaki farkllklar yeterince vurgulanamadmdan, bu taslaa
dayanarak kesin bir sonuca ulamak mmkn gzkmemektedir.
Feodalite 'Dnyada bir tek kez gereklemi bir olgu deildi. Av
rupa'nn olduu gibi kanlmaz birok farklla ramen Ja
ponya da bu aamadan gemitir. Dier toplumlar da bu aama
dan gemiler midir? Eer bu gei olduysa, belki de ortak olan,
hangi nedenler sayesinde meydana gelmitir? Bu gelecekteki a
lmalarn demeye alacaklar bir esrardr. Eer bu kitap ara
trclara bir sora formu nerirken, onu oktan aacak bir soru
turmaya yol aabildiyse, ok mutlu olacaz.

551

AYIRIM

AVRUPA FEODALTESNN UZANTILARI

I. Batan Gemiden Kurtulanlar Ve Yeniden Yaamaya

Balayanlar
13. yzyln ortalarndan itibaren Avrupa toplumlar nihai ola
rak feodal tipten uzaklamaya baladlar. Ancak, bu evrimin baz
kesitleri, bellek sahibi topluluklar tarafndan korundu. Zaten bir
toplumsal sistem te tamamen ne de aniden lebilirdi; Bu nedenle
feodalitenin uzantlar olmutur.
Feodal damgay gl bir ekilde yemi olan senyrlk reji
mi, feodaliteden sonra da uzun sre yaad. Ama, bizi 'burada il
gilendirmeyen birok deimeyle birlikte. Ancak, gene de ona sk
skya bal olan, btn bir komuta kurumlan andan artk kop
mu olan bu iletme tarznn baml insanlarn gzlerinde nasl
anlalmaz ve buna bal olarak nasl ekilmez hale geldiini gz
lememek mmkn mdr? Senyrn iindeki btn bamllk
biimlerinden gerekten en feodal olan serflikti. Bu iliki derin
lemesine deiip, kiisel olmaktan kp, topraa bamllk nite
liini koruyarak Fransa'da devrim arefesine kadar srmtr. O
sralarda, acaba kim bir serfin mirasna senyrce el konulduunu
veya atalarnn bir koruyucunun emrine girdiklerini hatrlayabi
liyordu? Ve eer bu uzaktaki anlar hatrlansayd bu anakronik
durum daha m hafiflerdi acaba?
17. yzyldaki ilk devrimle, valye fiefleriyle dier tarmsal
topraklar arasndaki her tr farkn ortadan kaldrld ngiltere
dnda, topraa balanm olan vassalik ve feodal ykmllkler
Fransada senyrlk rejimi ayakta kald srece, 18. yzylda fief553

lein aKmletirilmesine girien Prusyada ise biraz daha uzun s

re devam ettier. Artk, bamllklar hiyerarisini kullanma yete
neine sahip yegne unsurlar olarak kalan devletler, bu sistemin
onlara salad askeri aratan yararlanabilmek kastyla bu hiye
rariyi korumaya pek yanamadlar. Bu balamda, XIV. Louis ha
la vassalleri ve onlarn vassallerini birok kez orduya armak
tan geri kalmamt. Ama, bu durum hkmet asndan asker s
knts ekmenin veya bir aresizliin sonucu olmayp, tersine, bir
cins vergi alma usulyd. Orta an sonundan itibaren fiefin es
ki niteliklerinden, sadece stne binen nakdi ykmllklerle in
tikaline ilikin zel kurallar, belli bir fiili deere sahip olabilmi
lerdi. Artk evde beslenen vassal kalmam olduundan, biat artk
tamamen bir toprak temlikine balanmt. Yeni Zamanlarn akl
cl iinde yetimi olan hukukulara fief temlikinin trensel ya
n ne kadar yararsz gzkrse gzksn, (387) doas gerei
gsterie tutkun bir soylu snf bu konuda kaytsz kalamamtr.
Ancak, eskiden ok derin bir insani anlamla ykl olan bu tre
nin kendi de artk bazen ortaya kard bu yndeki alglama
lar bir yna az veya ok gelir getiren mallarn, rfe gre elden
ele geiinin kantlanmasndan baka bir ie yaramyordu. Artk
zleri itibariyle tartmal hale gelmi olan feodal maddeler ya
samay megul etmekteydiler. Bu maddeler, kuramclarn ve uygulamaclann gzel ve tartmal konular zerinde yeteneklerini gs
termelerine frsat vererek, bir hukuk edebiyatnn genilemesine
yol amlardr. Ancak, senyrln iskeleti ne kadar rselenmi,
yararlananlarn ondan bekledikleri avantajlar ne kadar azalm
olursa olsun,'gene de bu sistemin Fransadaki knn kolay ol
duu anlamn kartamayz. Senyrlk rejiminin ortadan silinme
si birok direnme ve servet dalmndaki kkl deiimler paha
sna olmutur. Fief ve vassallerin ortadan kalkmalar ise, kanl
maz bir kader, uzun bir dan ekimenin soi noktas olarak ken
dilerini gstermilerdir.
Ancak, birok karklklarn esiri olarak kalmaya devam et
mekte olan bu toplumda, eski arkadalk, sonra da vassalite uy
gulamalarnn domasna yol am olan ihtiyalar, etkilerini his
settirmeye devam etmilerdir. 14. ve 15, yzyllarda ok sayda
valye tarikatnn ortaya kmasn tahrik eden eitli nedenlerin
arasnda en belirleyicisi, hi kukusuz hkmdarlarn toplumun
(387)

554

P Hdvin, Consultations et Observations sur la Coutume de Bretagne,

1724, s. 343.

yksek tabakalarnda yer alanlarn iinden bir sadklar grubunu

kendilerine zellikle balayc bir bala tabi klma konusunda duy
duklar ihtiyat. X I. Louis tarafndan kendilerine verilen statye
gre Saint Michel valyeleri krala iyi ve gerek sevgi duyacak
larna, ve onun hakl savalarnda ona sadk bir ekilde hizmet
edeceklerine dair yemin ediyorlard. Bu giriim, eskiden KarolenjIerin bavurduklar yntem kadar yararszd. XI. Lpuis tarafndan
nl boyun ba nianyla ereflendirilenler arasnda ync sra
da yer alan ahrlar nazn de Saint- Pol, efendisine alaka ihanet
edecektir.
Bitmekte olan Orta an karklklaryla mcadele etmek
iin bavurulan bir are olan, zel savalardan oluan birlikler
meydana getirmek, daha etkin ve daha tehlikeli sonular sa
ladlar. Merovenj andaki yazarlarn haydutluklarn anlata an
lata bitiremedikleri uydu vassallere benzeyen bu zel savala
rn bamllklan, sava senyrlerine ait olan renkten elbise giy
meleri veya bu renkleri silahlarna uygulamalaryla anlalmak
tayd. Flandreda Cesur Philippe tarafndan yasaklanan bu
adet, >(388) son Plantagenetler dnemiyle, Lancaster ve York hane
danlar dneminde ngilterede ok yaygnlamtr. Yksek baron
larn etrafnda oluan bu birliklere, ngiltered teslim olanlar
ad verildiyse de, eskinin evde beslenen vassallerinde olduu gibi,
bunlar yalnzca soylu olmayan maceraclardan meydana gelmemek
te, Ingiliz gentry si (soylu snf) bunlarn ounluunu olutur
maktayd. Bu adamlardan birinin bir davas olursa, Lordu onu
mahkeme nnde jkoruyordu, Bu yasaji olmayan ama, zellikle
inat tavr, Parlamentonun birok kez yasaklamasna ramen de
vam ediyordu. Bu arka kma veya yarg nnde destekleme uy
gulamas, adeta tamamen Frank Galyasndaki, glnn sadk ada
mnn zerine kanat germesini belirleyen antik mithium uygulama
snn aynyd. Hkmdarlar da yeni biimi altndaki kiisel bam
llk ilikilerinden yarar umduklar iin, II. Richardn btn kral
lna, vassi daminici (Karolenjler dnemindeki kral vassaUeri)*ye
benzer bir ekilde adamlarn yaymak istedii grlmt. niformalanmn zerine ilenmi olan ayrc iaretlerinden tr, bun
lara beyaz kalpler ad veriliyordu (389).
(388)

P. Thomas, Textes Historiques sur Lille et le Nord, c. II., 1936, s.

285 (1385 ve 1397) s. 218 (Nu. 68).
'

(389)

T. F. Toot, Chapters in the Administrative History, c. IV., 1928, 62.

555

lk Bourbonlann Fransasnda bile, bir soylu toplum iinde

bir yer edinebilmek iin nce bir byn hizmetiliini yapmak
zorundayd. Bu durum, ilkel vassalit kurumuna ok yakn bir yer
de bulunmaktayd. Eski feodal konuma tarzna uygun bir ekil
de, unun veya bunun, Prense veya Kardinale ait olduu syle
niyordu. Gerei sylemek gerekirse, bir tek biat treni eksikti.
Ama, bu da ounlukla yazl bir ykn altua girmekle giderili
yordu. nk, Orta a sonlarndan itibaren kaybolmakta olan
biatin yerine, dostluk sz gemiti. rnek olarak 2 Haziran
1658'de Yzba Deslandes adnda birinin Fouquet'ye yazd u
nota baknz : Sayan bay Basavcya; ondan baka hi kimseye
balanmayacama sz veriyorum ve yemin ederim... Onun istedi
i zaman yaamm feda etmeye hazr olduumu ve bunun dn
yada bir istisnasnn olmayacana sz veririm (390) Acaba a
larn tesinden emre girme formllerinin en anlam ykl olan
larndan birini duyar gibi olmuyor muyuz? Dostlarn benim dost
larm olacak, dmanlarn benim dmanlarm olacak. Yzba
nn formlnde kral bile istisna oluturmamaktadr.
zetle, gerek vassalie gereksiz bir trensel davran ve artk
tamamen lm hukuksal kuramlardan ibaret olmakla birlikte,
onu harekete geiren zihniyet srekli olarak yeniden canlanmak
tayd. Dier yandan, amza daha yakn zamanlarda yaam top
lamlarda da benzeri duygulara ve ihtiyalara rastlamak hi zor
deildir. Ancak, bunlar baz dar evrelerde karlalan ve devleti
tehtid eder hale gelir gelmez onun tarafndan ezilen, btnl
iinde bu sistemin iinde yer alarak, o sistemi toplumsal yaamn
btnne uygulama yeteneinden yoksun ilikilerdir.
II. Savalk Dncesi ve Szleme Dncesi
Feodal a kendini izleyen toplamlara soyluluk halinde bil
lurlaan valyelii miras olarak brakmtr. Bu kkenden hare
ket eden egemen snf, askeri niteliinin gururunu muhafaza ede
rek, bunu kl tama hakk biiminde simgeletirmitir. Egemen
snf buna o kadar zel bir gle sarlmtr iki, Bu Fransa gibi ba
z lkelerde baz vergisel muafiyetlerin dayana haline gelmitir.
1380lere doru Varennes-en-Argonnedan iki dk dereceli
valyenin bildirdiklerine gre, soylular taille (bime) dememektey((390)

Colbert, Lettres, d. P. Clment, c. II., s. XXX. Dostluk sz konu

sunda eski bir rnek iin : J. Quicherat, Rodrigue de Villandrando,

1879, Nu. X IX .

556

diler. nk, soylular soylu olmalarndan tr savata kellele

rini ortaya koymaktadrlar (391) Eski Ynetimde (Ancien Rgi
me) atalarndan soylu olanlar, hizmet aristokrasisinin tersine k- r
h aristokrasisi olarak anlmaktaydlar. Toplumlarmzda, lkesi
uruna kendini ldrtmek bir snfn veya meslek grubunun teke
linde olmaktan tamamen kncaya kadar, bir cins manevi stn
lk duygusu, inat bir ekilde profesyonel sava mesleine ba
l olarak - bu durum in uygarl gibi olan uygarlklara son de
rece yabancdr, feodal alarn banda kyl ile valye ara
snda meydana gelen paylamn bir ans olarak devam etmitir.
Vassalik biat, gerek bir iki tarafl szlemeydi. Senyr eer ,
ykmllklerini yerine getirmezse, haklarm kaybederdi. Kanl
maz olarak, bu iliki siyasal alana tannca nk kraln ba
lca uyruklar ayn zamanda vassalleriydi de dier yandan, hal
kn nderini uyruklarnn refahyla mistik bir ekilde sorumlu tu
tan ok eski dncelerle birleince, kraln kamusal bir felaket
durumunda cezalandrlmas dncesi ortaya km ve bu dn
ce tarz derin etkiler yapmtr. Bu dncelerin Grgoire dneanindeki reformlar srasnda Kiliseden kaynaklanan ve krallk ma
kamnn doast ve kutsal olduu mitosunu reddeden dnce
lerle de beslenmesi, krallk makamna kar temel yaklam pek
deitirmemitir. Ancak, Grgoire reformuna karan Kilise men
suplarndan bir ksm, uzun zaman eine rastlanamayacak bir g
le hkmdar halkna balayan bir szlemeden ilk szeden insan
lar olmulardr. 1080lere doru, Alsacel bir rahip bu balamda,
tpk domuz obannn onu istihdam eden efendisine balayan
szleme gibi diyordu. Bu szler, aslnda olduka lml bir mo
nari yanlsnn fkeyle bararak kendini krala adam biri ile
bir ky muhtar bir tutulamaz dedii hir ortamda, ok daha faz
la anlam kazanmaktadrlar. Fakat, Kilisenin bu kuramclar da k
t hkmdarlara kar uygulanmas gereken kurallar hatrlatr
larken, bizzat kendileri de vassale evrensel bir hak olarak tann
m olan, kt senyr terketme hakkn ileri srmekten geri kal
myorlard (392).
Eyleme geme konusundaki ilk hareket ilk nce, zihniyetleri
ni oluturan kuramlarn etkisiyle, vassal evrelerinden gelmitir.
(391)
(392)

Ch. Aimond, Histoire de la Ville de Varennes, 1925, s. 50.

Manegold de Lautenbach, in, Libelli de Lite {Mon. Germ.) c. I., s. 365
Wenrich, ibid. s. 289 Paul de Bem ried, Vita Gregorii, c. 97 in,
W atterich, Romanorum Pontificum Vitae, c. I., s. 532.

557

Bu anlamda, ilk bakta yalnzca dzensizlik gibi gzken birk

isyanlar olmutur. Ama, gerekte bu isyanlar ok verimli bir ilke
olan bir vassal haklarn aan kralna ve yargcna kar hareket
edebilir, hatta onlara kar savaanlara yardm bile edebilir... bu
durumda sadakatini ihlal etmi olmaz kuralna dayanmaktayd
lar. Zaten Saxonlarin Aynas, bunun byle olduunu sylemektey
di (393). 843 tarihli Strazburg yeminlerinde ve 856da Kel Charles'm lkesinin bykleriyle aktettii antlamada yer alan bu n
l direnme hakk, 13. ve 14. yzyllarda Bat dnyasnn bir ucun
dan brne yanklanarak, bazen soylu tepkisinin, bazen de bur
juva egoizminin yansmas olan, ok sayda metinde yer alarak,
mutlu bir gelecek beklemeye balad. 1215 ngiliz Magrta cartas;
1222 Macar Altn Szlemesi; Kuds krall rf derlemesi;
Brandenburg soylularnn ayrcalk belgesi; 1287 Aragon birleme
antlamas; Cortenbourg Carta's; 1341 Veliahdhk stats; Lan
guedoc commtme'lerinin 1356 beyannamesi, bu cins metinlerin yal
nzca birka tanesidir. ngiliz Parlamentosunun, Fransz Etatla
mm, Alman Stndelerinin ve spanyol Cories'inin ok aristokra
tik biimleri altnda, eer temsili rejim doduysa, bu hi raslant
olmayp, feodal aamay henz geride brakmakta olan bu devlet
lerin, daha hala onun damgasn tadklarm gstermektedir. Di
er yandan, vassalik tabiyetin ok daha tek ynl olduu ve m
paratorun Tanrsal iktidarnn biat zincirinin dnda brakld Ja
ponya'da, bir ok bakmlardan Avrupa feodalitesine yaklalmsa
da, temsili demokrasiye benzer birey ortaya kmamtr. ktidar
lar birbirine balama yeteneine sahip bir szleme dncesi ze
rine vurulan bir vurguda, Bat feodalitesinin zgnl gizlidir.
Bu balamda, bu rejim gszler iin son derece sert olmakla bir
likte, bugnk uygarlmza hala onunla birlikte yaamay temen
ni ettiimiz bir eyi de miras olarak brakmtr.

(393)

558

Londr. III., 78, 2. Anlam Zeumer tarafndan tartlmtr in, Zeitsch.

der Savigny-Stiftung, G. A., 1914 s. 68-75. Kern tarafndan da sa
lamca itibar iade edilmitir, Gottesgnaentum und Widerstandsrecht
im frheren Mittelalter, 1914.

BBLYOGRAFYA
CLT I. TABYET BALARININ OLUUMU
i

Bibliyografyann Kullanm Konusunda

Konunun ele aln biimine uygun bir Feodal Toplum bibliyografyas
lsz byklkte yere ihtiya gsterirdi Ayrca, daha nceden hazrlan
m bibliyografyalar da gereksiz yere iktibas etmek olurdu. Bu durumda,
kaynaklar iin yalnzca byk bilginlerin envanter almalarm zikretmek
le yetindim. Bunlarn dnda, bu ciltte ayr bir yer alan kaynaklar, sadece
hukuki yazna ilikin olanlardr. Tarihilerin almalarna gelince, zel
likle bu kitapta yzeysel olarak deinilen konularda zihniyet, dinsel ya
am, edebi ifade biimleri okuyucu bu trden almalara bavurmaldr.
Ancak bu alanda, baka almalarda zel bir yer tutmayan 1000 ylnn
korkular gibi baz blmler istisna oluturmaktadrlar. Bu gibi konular
ile son istilalar ve toplumsal yapya ilikin bibliyografya almasn derin
letirmeye abaladm. Bu bibliyografya doal olarak semeci oldu. Uzman
larn ortaya karacaklar boluklarn istemeden meydana geldiklerini be
lirtmek isterim. Ama bunun ayn zamanda tamamen bilinli olduunu da
sylemek gerekmektedir. nk elde etme olanam bulamadm hibir
kayna, bir bakasnn szyle bibliyografyaya koymadm. Ayn ekilde, el
de edebildiklerimden de, bibliyografyada yer almasna gerdi grmedikle
rim oldu.
Eklemek gerekir ki, ikinci cildin bibliyografyas, o ciltte ilenen konu
lara hasredilmitir. Bu nedenle o ciltte ilenen konular iin gnderme ya
plmaktadr.
Bu bibliyografya almasnda bir snflandrma denemesine giriilmi
tir. Bu da btn snflandrmalar gibi tam olmaktan uzaktr. Yer ad be
lirtilmeyen yaptlar Pariste yaynlanmtr.

Bibliyografyann Plan
I. TANIKLIKLAR 1. Belgelerin Balca Envanterleri 2. Tarihsel
Semantik ve eitli Dillerin Kullanm 3. Tarih Yazcl 4. Edebi Ta
nklklarn Ayklanmas.
II. Z H N S E L DAVRANILAR 1. Hissedi ve Dn Biimleri;
Adetler; Eitim 2. Bin Ylnn Dehetti.

559

III. BALICA G E N E L TARHLER 1. Avrupa 2. Ulusal Tarihler ve

ya Saltanat Tarihleri.
IV. H U K U K VE SYASAL YAPI 1. Balca Hukuki Kaynaklar
2. Kurumlar Tarihi ve Hukuk Konusunda Balca Yaptlar 3. Hukuki
Zihniyet ve Hukuk Eitimi 4. Siyasal Dnceler.
V. SON STLALAR 1. Genel 2. Alpler ve talyan Yarmadasnda
Araplar 3. Macarlar 4. Genel Olarak tskandinavlar ve tilalan
5. Kuzeyin Hnstiyanlamas 6. skandinav sknnn zleri ve Etkileri.
VI. K AN BALARI 1. Genel; Su Dayanmas 2. Ekonomik Or
taklk Olarak Soy.
V II. TAM ANLAM IYLA FEODAL KURUMLAR 1. Genel; Frank Feo
dalitesinin Kkenleri 2. lke ve Blgelere Gre nceleme 3. Arkada
lk, Vassalite, Biat 4. Prearium, Beneficium, Fief, Alleu 5. Fief Hu
kuku 6. Senyrlerin okluu ve Mutlak Biat.
V III. ASKER KURUM OLARAK FEODAL REJM 1. Askerlik Sa
nat ve Ordular Hakknda Genel Yaptlar 2. Svari ve Silahlanma So
runlar 3. Askerlik Zorunluu ve cretli Ordular 4. ato.
IX.

ALT SINIFLARDA TABYET BALARI

X. FEODALTESZ BAZI LKELER 1. Sardinya 2. Kuzey Denizi

Saylarndaki Alman Toplumlan.

I.

TA N IK LIK LA R

1. Belgelerin Balca Envanterleri ( l)

POTTHAST (August), Bibliotheca histoirea medii aevi, 2 vol., B erlin, 187596.
M A N IT IU S (M ax.), Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelaters, 3
vol. M iinich, 1911-1931 (Handbuch der Klassischen Altertumswissen schuft, herausg. von I. MLLER.
UEBEiRWEG (Friedrich), Grundriss der Geschicte der Philosophie, t. I I , I I e
d., Berlin, 1928.
Bibliotheca hagiographica latina antiquae et mediae aetafis, 2 vol. et 1 vol.
de supplment, Bruxelles, 18984911.
DAHLMANN-W AITZ, Quellenkunde der deutschen Geschicte, 9e d., Leipzig.
2 voL, 1931-32.
JACOB (K a rl), Quellenkunden der deutschen Geschicte im Mittelalter, Berlin,
1917 ( Sammlung Gschen).
JANSEN. (M .), et SCHM ITZ-KALLENBERG (L .), Historiograhie und Quellen
' der deutschen Geschicte bis 1500, 2e dit. Leipzig, 1914 (A. M E IS TE R ,
Grundriss, I, 7).
(1)

560

H alk dilinden edebi kaynaklar hari

VLLDHUT (H.) , Handbuch der Quellenkunde zur deutschen Geschiche bis

zum Ausgange der Staufer, 2e d., 2 vol., Werl, 1906-09.
WTTENBACH (W .), Deutschlands Geschkhtsqudten in Mittelalter bis zur
Mitte des dreizehnten Jahrhunderts, t. I, 7e d., Berlin, 1904, t. II, 6
d., Berlin, 1874.
WATTENBACH (W.) et HOLTZMANN (R.) Deutschlands Geschictsqu eilen
im Mittelalter. Deutsche Kaiserzeit, t. I, fase. 1, Berlin, 1938.
GROSS (Chartes), The sources and literatre of English history from the
earliesi times to about 1485, 2e d., Londres', 1915.
P IR E N N E (Henri), Bibliographie de lhistoire de Belgique, 3e d., Bruxelles,
1951.
BALLESTER (Rafael), Fuentes narrativas de ta historia de Espdna durante
la Edad Media. Palma, 1912.
BALLESTER (Rafael), Bibliografa da la historia de Espaa, Grone, 1921.
M O LINIER (Auguste), Les sources de lhistoire de France des origines aux
guerres dItalie, 6 vol., 19014906.
EGIDI (Pietro), La storia medievale, Rome, 1922.
OESTERLEY (H .), Wegweiser durch die Literatur der Urkunden-Sammlung,
2 vol., Berlin, 1886.
S TEIN (Henri), Bibliographie gnrale des carttdaires franais ou relatifs
l'histoire de France, 1907.
2. Tarihsel Semantik ve eitli Dillerin Kullanm
ARNALDI (F ri), Latinitatis Italicue meddi arevi inde ab A. C D L X X V I usque ad
A. M D X X II lexicn imperfeetum dans Archivum latinitatis medii aevi,
t. X, 1936.
BAXTER (J.4L), etc. Medieval latin word list from British and Irish sour
ces Oxford, 1904
.
DIEFENBACH (L .), Glossarium latino germanicum mediae et infimae lati
nitatis, Francfort, 1857. Novum Glossarium, Francfort, 1867.
DU GANGE, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Ed. HENSCHEL, 7
vol., 1830-50. Rimpression, Niort, 1883-1887.
HABEL (E., Mitteallateinisches Glossar, Paderborn. 1931.
MEYER-LBKE (W .), Romanisches Etymologisches Wrterbuch, 3e d., Hei
delberg, 1935.
KLUGE (Friedrich), Etymologisches Wrterbuch der deutschen Sprache, II e
d., Berlin, 1934.
MURRAY (J. A. H .), The Oxford English distionary, Oxford, 1888-1928.
BLOCH (Oscar) avec la collaboration de W. von WARTBURG, Dictionnaire
tymologique de la langue franaise, 1932.
GAMILLSCHEG (E.), Etymologisches Wrterbuch der franzsischen Sprac
he, Heidelberg, 1928.
WARTBURG (W . von), Franzsisches etymologisches Wrterbuch, 1928 et suiv. BR UN EL (Cl.), Le latin des chartes dans Revue des tudes latines, 1925.
HECK (Philippe), Uebersetzungsproblme in frheren Mittelalter, Tubingue,
1931.

x
HEGEL (Karl), Lateinische Wrter und deutsche Begriffe dans N eus Archiv
der Gesellshaft fr ltere deutsche Geshictskunde, 1893.

561

OGLE (M.-B.), Sme aspects of mediaeval latin style dans Spculum. 1926.
STRECKER (K arl). Introduction l'tude du latin Mdival, traduction P.
V A N DE WQESTIJME, Garni, 1933.
TRAUBE (L.), Die lateinische Sprache des Mittelalters dand TRAUBE, Vor
lesungen und Abhandlungen, t. II Miinich, 1911.
BR U N EL (CL)JLes premiers exemples de L emploi du provenal dans Ro
mania, 1922.,
MERKEL, (Felix). tas Aufkommen der deutschen. Sprache in den stdtischen
Kanzleien des angehenden Mittelalters, Leipzig, 1930) (Britrge zur
Kulturgeschichte des Mittelalters, 45).

N LIS (H .), Les plus anciennes chartes en flamand dans Mlanges d'his
toire offerts H. Pirenne, Bruxelles, ,1926, t. I.

OBREEN (H.), Introduction de la langue vulgaire dans les documents dip

lomatiques en Belgiques et dans les Pays-Bas dans Revue belge de
philologie, 1935.
VANCSA (M ax), Das erste Auftreten der deutschen Sprache in den Urkumden, Leipzig, ,1895 {Preisschriften gekrint., von der frstlich Jablonowskischen Gesellschaft, histor-nationalkonom. Section X X X ).
3. Tarih Yazicitigi
BALZANI (U go), Le cronache italiane nel mdio ero, 2e., d. Milan, 1900.
GILSON (E .), Le moyen ge et lhistoire dand GILSON, L esprit de la philo
sophie mdivale, t. II, 1932.
H EISIG (K arl). Die Geschichitsmetaphysik des Rolandliedes und ihre Vor
geschickte dans Zeitschift fr romanische Philologie, t. LV, 1935.
LE H M AN N (Paul), Das literarische Bild_ Karl des Grossen, vomehmich im
lateinischen Schrifttum des Mittelalters dans Sitzungsber. der bayerisc
hen Akad., Phil-hist. Kl., 1934.

'

POOLE (R.-L), Chronicles and amuds : a brief outline of their origin and
growth, Oxofrd, 1926.
SCHM IDLIN (Joseph). Die geschichtsphilosophische und kirchenpolitische
Weltanschauung Ottos von Freising. Ein Beitrag zur mittelalterlichen
Geistesgeschichte Fribottrg-en Brisgau, 1906 (Studien und Darstellun
gen aus dem Gebiete der Gesehichte, hagg. von H. GRAUERT, IV, 2-3).
SFEE (Johannes), Grundformen hochmittelalterlicher Geschichtsanschauung, Miinich, 1935.
4. Edebi Tamkltklartn Aytklanmasi
ACHER (Jean), Les archasmes apparents dans la Chanson de Raoul de
Cambrai dans Revue des langues romanes, 1907.
FAL (J), tude Sociale sur les chansons de geste, Nykping, 1879.
KALBFLFISCH Die Realien im altfranzsisc-hen Epo Raoul de Cambrai,
Giessen. 1897 (Wissenchaftliche Beilage zum lahresbericht des Grh.
Realgymnasiums).
TAMASSTA (G .), Il dirito nett epica franese dei secoli X II e X III dans
Revist itailana per le scienze giuridiche, t. I, 1886.

562

II.

Z H N S E L DAVRANILAR

1. Hissedi ve Dn Biimleri, Adetler; Eitim 0 )

BESZARD (L.), Les larmes dais l'pope. Halle, 1903.

BILFINGER, Die mittelalterlichen Horen und ide modernen Stunde, Stutt
gart, 1892.
DOBIACHE - RGDJESVENSIKY, Les posies des Gollards, 1931.
DRESDNER (Albert), Kultur-und Sittengeschicte der italienischen Geist
lichkeit im 10 und II. Jahrhundert, Breslau, 1910.
EICK N (Heinrich v.), Geschichte und System der mittelalterlichen Welt
anschauung, Stuttgart, 1887.
GALBRAITH (V. H.), The literacy of the mdival English kings, dans
Proceedings of the British Academy, 1935.
GH ELLINCK (J. de), Le Mouvement thologique du X I I e sicle, 1914.
GLORY (A.) et UNGERER (H i.), L adolescent au cadran salaire de la cat
hdrale de Strasbourg, dans Archivs alsaciennes d'histoire de l'art,
1932.
H ASKINS (Cb. H.), The renaissance of the twelfth sentury, Cambridge
(Mass.), 1927.
HOFMEISTER ,(d.), Puer, iwenis, senex: zum Verstdnis der mittelalt
erlichen Altersbezeichnungen dans Papstum und Kaisertum... Forsch.
P. Kehr dargebr., 1926.
IRSAY (St. d), Histoire des universits franaises et trangres, t. I, 1933.
JACOBIUS (Hlene), Die Erziehung des Edetfrauleins im alten Frankreich
nach Dichtungen des XII., X III. und X I V Jahrhunderts, Halle, 1908
(Beihefte zur Zeitsehr, fr romanische Philologie, X V I).
LIM M ER (R od.), Bildungsztnre und
Munich, 1928.

Bildungsiden des 13. Jahrhunderts,

PAR (G .) BR UN ET (A.) TREMBLAY (P.), La renaissance du X I I e sicle:

les coles et Venseigniment, 1933 (Publications de l'Institut dtudes
mdivales dOttawa, 3).
RASHDALL (H .), The Vniversities of Europe in the middle ges, 2e d. par
F. M. POWICKE et A. B. EM DEN, 3 vol., Oxford, 1936:
SASS (Johann), Zur Kultur-und Sittengeschicte der schsischen Kaiserzeit,
Berim, 1892.
SSSMILCH (Hans), Die Lateinische Vagantenpoesie des 12. und 13. Jahr
hunderts als Kulturerscheinug, Leipzig, 1917 (Beitrge zur Kulturgesch. des Mittelalters und der Renaissance, 25).
2. Bin Yiltntn Deheti
BURR (G. L.), The year 1000 dans American Histor, Review, 19004)1.
E IC K E N (H . von), Die Legende von der Erwartung des Weltuntergongs und
der Wiederkehr Christi im Jahre 1000 dans Forschungen zur deutschen
Gesch., t. X X IH , 1883.
(1) zellikle eitim iin ok ksa bir kaynaka; Bu konuda zikredilen ya
ptlar daha eski ve daha ayrntl kaynaklara yollama yapmaktadrlar.

563

E R M N (Filip p o ), La fine del mondo nell' anno mille e il pensiero di Odone

di Cluny dans Studien zur lateinischen Dicthung des Mittelalters, Eh
rengdbe fr K. Strecker, Dresde, 1931 (Schriftenreihe der Histor. Vier
. teljahrschrift, 1).

GRUND (K a rl),D ie Anschauungen des Radulfus Glaber in seinen Historien,

Greifswald, 1910.
ORSI (P .) E'anno mille dans Rivista storica italiana, IV , 1887.
PL A IN E (dom Franois), Les prtendues terreurs de lan mille dans Revue
des questions historiques, t. X I I I , 1873
W ADSTEIN( Em st),, Die eschahoiogische Ideengruppe : Antichrist-Weltsabbat-Weltende und Weltgericht, Leipzig, 1896.
III.

BALICA G ENEL TA R H LE R

1. Avrupa

BARBABALLO (Corrado), 11 medio evo. Turin, 1935.

CALMETTE (Joseph), Le monde fodal, s. d, (Clio, 4).
The Cambridge Mdival history, 8 vol., Cambridge, 1911-1936.
C A R TELLIER I (Alexander), Weltgeschichte als Machtgeschichte: 382-911. Die
Zeit der Reichsgrndungen. Die Weltstellung des deutschen Reiches,

1 911-1047, 2 vol., Munich, 1927 ei 1932.

EAST (Gordon), An historical geography of Europe, Londres, 1935.
GLOTZ (G .), Histioire gnrale : Histioire du moyem ge, t. I, Les destines
de l'Empire en Occident, par F. LOT, Chr. PFISTER, F. L. GANSHOF,
1928-1935 T. I I . L Europe occidentale de 888 1125, par A. FLTCHE,
1930.T . IV , 2, L'essor des tats dOccident, par Ch. P E TIT-D U TA ILLIS et P. GINARD, 1937.
H A SK IN S (Ch. H .) , The Normans in European history, Boston, 1915.
P IR E N N E (H e n ri), Histoire de lEurope, des ivasions au X V I * sicle, 1936.
VOLPE (G .), Il medio evo, Florence [1926].
2. JJlusal Tarihler veya Saltanat Tarihleri i 1)
GEBHARDT (Bruno), Handbuch der deutschen Geschicte, t. I, 7e d., Stutt
gart, 1930. s
Jahrbcher der deutschen Geschicte, Berlin, depuis 1862 (Pour le dtail,
voir DAHLM ANN-W AITZ, p. 640).
HAMPE (K a rl), Herrschergestalten des deutschen Mittelalters, Leipzig [1927].
LAMPRECHT (K a rl). Deutsche Geschichte, 1. I I et I I I , Berlin, 1892 93.
BHLER (Johannes), Deutsche Geschichte. Urzeit, Bauerntum und Aris
tocratie bis um 1100, Berlin, 1934.
M A N IT IU S (M ax.), Deutsche Geschichte unter den schsischen und salischen
Kaisern, Stuttgart, 1889.
C A R TELLIER I (Al.) Kaiser Otto II. dans Beitrge zur thringischen und
schsischen Geschichte, Festschrift, fr O. Dobenecker. 1929.
C A R TELLIER I (A l.), Otto III, Kaiser der Rmer dans Judeich-Fetschrift,
1929. '
TER BRAAK (Menno), Kaiser Otto III, Amsterdam, 1928.
(1) Blgelere ilikin alm alar, balca yerel prensliklerin tarihleriyle
b irlikte br cildin kaynakasnda gruplandnlacaktr.

564

HAMPE (K a rl), Deutsche Kaisergeschichte in der Zeit der Salier und St ca*
jer, 3* d. Leipzig.
H U N T (W .) et POOLE (R. L .), The political history of England, t. I , To
1066, par The HODGKIN, Londres, 1920; t. I I , 1066-1216, par G. B.
ADAMS, 1905; t. I l l , 1216-1377, par T . F. TOUT, 1905.
OMAN (C.-W. C ), A history o f England, t. I, Before the Norman Conquest,
par C. W . OMAN, Londres, 1910; t. I I , Under the Normans and Ange
vins, par H . W. G. DAVIS, 1905.
RAMSAY (J. H .), The foundations of England C. B. . 55, A. D 1154 2 vol.,
Londres, 1890. The Angevin Empire, 1154-1216, 1903. The dawn of
the constitution, 1908
H O D G K IN (R . H .) , A history of the Anglo-Saxons,. 2 vol., Oxford, 1935.
LEES (B. A .), Alfred the Great, Londres, 1915.
PLUMMER (Charles), The life and time of Afred the Great, Oxford, 1902.
LARSON (L. M .), Canute the Great, New York, 1912.
STENTQN (F . M .)r WiUiam the Conqueror and the rule of the Normans,
Londres, .1908.
.
NORGATE (K .) , Richard the Lion Heart, Londres, 1924.
P IR E N N E (H e n ri), Histoire de Belgique, t. I, 3 d., Bruxelles, 1929.
POUPARDIN (Ren), Le royaume de Bourgogne (888-1038), 1907 (Biblioth.
c. Hautes tudes. Sc. histor. ,163).
ALTAMIRA" (R .) , Historia de Espaa y de la civilzacion espanota, t. I et H ,
4* d., Barcelone, 1928-29.
BALLESTEROS Y BEiRETTA (Antonio), Historia de Espaa y su inftuencia
en la historia universal, t. I I , Barcelone, 1920.
ANGLS, FOLCH I TORRES, LAUER (Ph.), D'OLW ER (N icolau), PU IG I
CADFALCH, La Catalogne Vpouque romane, Paris, 1932 (Universit
de Paris, Bibliothque da rt catalan, I I ) .
LAVISSE (E .) Histoire de France, t. I I 2 (C. BAYET, A. KLENCLAUSZ) :
t. I I . 2 et I I I , (A. LU C H A IR E); t. I I I , 2 (Ch.-V. LANG LO IS), 1901-1903.
K A LCKSTEIN (K . von), Geschicht de Franzsischen Knigtums unter den
ersten Kapetingem, I. Der Kampf der Robertinem und Karolingern,
Leipzig, 1877.
FAVRE (E .), Eudes. comte de Paris et rot de France, 1893 (Bibliothque c.
Hautes tudes, Sc. histor., 99).
ECKEL (A .), Charles l Simple, 1899 (Bibtiothque c. Hautes tudes, Sc.
histor., 124).
LAUER (P h ), Robert I er et Raoul de Bourgogne, 1910.
LAUER (Ph.), Le rgne de Louis TV dOutre-Mer, 1900 (Bibliothque c.
Hautes tudes, Sc. histor., 127).
LOT (Ferdinand), Les derniers Carolingiens, 1891 (Bibliothque c. Hautes
tudes, Sc. histor., 87).
LOT (Ferdinand), tudes sur le rgne de Hugues Capet, 1903 (Bibliothque
c. Hautes tudes, Sc. histor., n 147).
PFISTER (C .), tudes sur le rgne de Robert le Pieux, 1885 (Bibliothque
c. Hautes tudes, Sc. histor., 64).
FL IC H E (Augustin), Le rgne de Philippe 1er, 1912.
LUCHAIRE (A chille), Louis V I le Gros. 1890.
CARTELLEEEfRI (AL), Philipp I I August, Leipzig, 1899-1922.
P E TIT-D U TA ILLIS (C h.), Etude sur la vie et le rgne de Louis V III, 1894.

565

CASPAR (E rich ), Roger I I (1101-1154) und die Grndung der normannischsicilschen Monarchie, Imnsburck. 1904.
CHALADON (F .), Histoire de la domination normande en Italie et en Sicile,
2 vol., 1907.
M O N TI (B. M .), I I mezzogiomo dItalia net medio evo, B ari, 1930.
P O N TIE R I (E .), L E IC H T (P. S .) etc., I I regno normanno, M ilan, 1932.
FOUPARDIN (R .), Le royaume de Provence sous les Carolingiens, 1901 (B iblioth. c. Hautes tudes, Sc. histor. 131).
PARISOT (R .), Le royaume de Lorraine sous les Carolingiens (843-923) 1899.
IV .

H U K U K V E S Y A S YA PI
1. Balca Hukuki Kaynaklar

Capitulaira regum Frncorusm, d A. BORETIUS et V . KRAUSE, Hanovre,

1883-1897 (Mon. Germ., in-4).
Formulea merowingici et Karolini aevi, d. K. ZEUM ER, Hanovre, 1880 (Mon.
Germ., in4).
Sachsenpiegel, d. K . A ECKHARD, Hanovre, 1933 (M o n Germ., Fontes iuris
germanici, Nova series).

ATTENiBQROUGH (F. L .), The law of the earliest English Kings, Cambridge.
1922.
LItEBBRMANN (F .), Die Gesetze der Angelsachsen, 3 vol., H alle, 1903-1916
ROBERTSON (A. J.), The laws of the kings of England from Edmund to
Henry 1, Cambridge, 1925.
BRACTON, De legibus et ceonsuetudinibus Angliae, d. G.-E., W OQDBNE,
2 vol., New-Haven (U . S.) 191M932 (Yale Hist. Publ. Ms. I I I ) ; d.
TWI'SS, 6. vol., Londres, 1878-83 (Rolls Series).
GLANVILL, D e legibus et conscetudinibus regni Angliae, d. G. E. WOODB IN E , New-Haven (U . S .), 1932 (Yale Histrica! Publications, Manuscripts, X I II) .
Le *Conseil de Pierre de Fontaines, d., A.-J. M A R IN E , 1886.
Les tablissements de Saint Louis, d. P. V IO L E T T , 4 vol., 1881-1886 (Soc.
de V Hist. de France).

FOURGODS (J .), et B E Z IN (B . d e), Les Fors de Bigarre, Bagnres, 1901

(Travaux sur l'histoire de droit mridional, fase. 1).

P H IL IP P E D E BEAUMANOIR, Coutumes de Beauvaisis, d. A. SALMON, 2

vol., 1899-1900 (Coll. de textes pour servir ltude... de Vhist).
TA R D IF (Joseph), Coutuniers de Normandie, 2 vol., Rouen, 1881-1903.
MUNOZ RUMERO (T .), Coleccin de fueros municipale y cartes pueblas
de los reinos de Castilla, Leon, Corona de Aragon y Navarra, 1. 1, M ad
rid , 1847. .
Vsatges de Barcelona, etitats amb una introdcelo per R. d ABADAL I
VINYA LS i F. VALLS TABERNER, Barcelone, 1913 (Textes de dret atala, I) .
AiCHER (Jean), Notes sur le droit savant au moyen ge dans Nouvelle
Revue historique du droit, 1906 (tra it des hommages de J. de B lanot).
GUILLAUM E DURAND. Spculum judiciale.
LEH M AN N (K a rl), Das Langobardische Lehnrecht (Handschriften, Text
entwicklung ltester Text und vulgattext nebst den capitula extraor
dinaria), Gttingen, 1896.

566-

SECKEfL ('Em .), Ueber neuere Editionen puristischer Schriften des Mittel'
alters dans Zeitschrifi der Savigny Stiftung, G. A, 1900 (sur les Summae feudorum du X I II* sicle).
2. Kurumlar Tarihi ve Hukuk Konusunda Balca Yaptlar
M AYER (E m s t), Mittelalterliche V erfassmgsgeschicte: deutsche und fran
zsische Geschicte vom 9. bis zum 14. Jahrhundert, 2 vol., Leipzig, 1899.
BELOW (Georg, v .), Der deutsche Staat des Mittelalters, t. I, Leipzig 1914
BELOW (Georg v .) , Vom Mittealalter zur Neuzeit, Leipzig, 1924 (Wissensc
haft und Bildung, 198).
BRUNNER (H ein rich ), Deutsche Rechtsgeshichte, 2 vol., 2e d., Leipzig, 1906
et 1928.
K EUTGEN (F .), Der deutsche Staat des Mittelalters, Ina, 1918.
M EYER (W alter), Das Werk des Kanzlers Gislebert von Mons besonders
als verfassungsgeschichtliche Quelte betrachtet, Knigsberg. 1888.
SCHRDER (R .), Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte, 6 d., Leipzig
1912-1922.
W AITZ (G .), Deutsche Verfassungsgeschichte, t. I en 2e d., Berlin, 18801896; t. V III, K iel, 187678.
CHADW ICK (H . M .), The origin of the English nation, Cambridge, 1924.
CHADW ICK (H . M .), Studies in Anto-Saxon Institutions, Cambridge, 1905.
HOLDSWORTH (W . S .), A history of English law, t. I, I I et I I I , 3 d.,
Londres, 1923.
/
JQ LLIFFE ( J. E. A .) , The constitutional history of medieval England, Lon
dres, 1937.
M AITLA N D (F . W .), Domesday Book and Beyond, Cambridge, 1921.
POLLOCK (Frederick) et M AITLA N D (F. W .), The history of English law
before the time of Edward I, 2 vol., Cambridge, 1898.
POLLOCK (F .), The land laws, 3 d., Londres, 18%.
STUBBS (W illiam ), Histoire constitutionnelle de TAngleterre trad, par Ch.
F E T IT D U T A L L IS et G . LEFEB VRE, 3 vol., 19074927
VINGRDFF (P .), English society in the eleventh century. Oxford, 1908.
GAMA-BARROS (H . d a), Historia da administraao publica em Portugal
nos scalos X I I a X V , 2 vol., Lisbonne, 1885-96
M AYER (Ernst) , Historia de las intituciones sociales y polticas de Espaa
y Portugal durante los siglos Va X IV , 2 vol., M adrid, 1925-26.
RIAZA (Romn) et GALLO (Alfonso (G arcia), Manual de historia del derecho
espaol, M adrid, 1935.
SAiNCHEZrALBORNQZ (C L), Conferencias en la Argentina dans Anuario
de historia del derecho espaol, 1933.
SANCHEZ-ALBORNOZ (C l.), La potestad real y los seoros en Asturias,
Len y Castilla dans Revista de Archivas, 3e srie, X X X I 1914.
B ES N IER (R obert), La coutume de Normandie. Histoire externe, 1935.
GHNQN (E m ite), Histoire gnrale du droit franais public et priv, 2 vol.,
1926-1929.
E S M E IN (A )., Cours lmentaire dhistoire du droit franais, 14* d., 1921.
FLACH (J.), Les origines de V ancienne France, 4 vol., 1886-1917.
FUSTEL D E COULANGES, Histoire des institutions politiques de lancienne
France, 6 vol., 1888-1892.

567

HASKINS (Ch. H ). Norman institutions, Cambridge (Mass) 1918 (Harvard

Historical Stuies, X X IV ).
K IE N E R (Fritz), Verfassungsgeschichte der Provence seit der Ostgothen
herrschaft bis gr Errichtung der Konsulate (510-1200), Leipzig, 1900.
LUCHARE (Achille), Manuel des institutions franaises, Priode des Cap
tiens directs, 1892.
QLIVEIR-MARTIN, Histoire de la coutume de l prvt et vicmt de
Paris, 3 vol., 1922-1930.
ROG (Pierre), Les anciens fors de Bam, Toulouse, 1907.
VIOLETT (P aul), Histoire des intitulions politiques et. administratives de
ta France, 3 vol. 1890-1903.
BESTA (E .), Fonti, tegislazione e scienza giuridicha dlia caduta dellimpero
romano al sec. VX, Milan, 1923 (Storia del diritto italiano... di P.
GIUD ICE).
FICKER (J.), Forschungen zur Reichs-und Rechtsgeschichte Italiens, 4 vol.,
Innsbruck. 1868-74.
LEICHT (P. S.), Ricerche sul diritto privato nei documenti preimeriani,
2 vol., Rome, 1914-1922.
MAYER (E m st), Italienische Verfassungsgeschichte von der Gothenzeit
zur Zunftherrschaft, 2 vol., Leipzig, 1900.
SALVILI (G.), Storia del diritto italiano, 8e d., Turin, 1921.
SOLMI (A .), Storia del diritto italiano, 3e d., Milan, 1930.
JAMSION (E .), The Norman administration of Apulia and Capua dans
Papers of the British School at Rame, VI, 1913.
N IE S E (Hans), Die Gesetzgebung dernormannischen Dynastie
im regnum
Siciliae, Halle, 1910,
3.

sHukki Zihniyet

ve

Hukuik Eitimi

CHNON (E.), Le droit romain la

Curia regis dans Mlanges Fitting,
t I. Montpellier, 1907 (Compte rendu par J. ACHEE, Rev. gnrale de
droit, X X X II, 1908).
BESTA (E.) opera d'Irnerio, Turin, 1910.
BRAIE (S.), Die Lehre vom Gewohnheitsrecht, I : Geschichtliche Grundle
gung, Breslau, 1899,
,
CHIAPPELLI (I.), Recherches sur ltat des tudes de droit romain en
Toscane au X I e sicle dans Nouv. Revue hlstor. de droit, 1896.
CONRAT (M ax), Die Quellen und Literatur des Rmischen Rechts im fr
heren Mittelalter, Leipzig, 1891.
FLACH (J.), tudes critiques sur lhistoire de droit romain au moyen ge,
1890.
FOURNIER (P.), L glise et la droit romain au X III* sicle dans Nouv.
Revue historique de droit, 1890.
GARAD (Marcel) , Le droit romain dans les chartes poitevines du IX * au
X I* sicle dans Bull, de la Soc. des Antiquaires de lOuesi, 1925.
GOETZ (W ), Das Wiederaufleben des rmischen Rechts im 12. Jahrhun
dert dans (Archin fr Kulturgescficte, 1912.
MEYiNIAL (E.):, Note sur la formatin de l thorie du domani divis... du,
X II* au X IV * sicle dans Mlanges Fitting, t II, Montpellier, 1908.

568.

M E YN IAL (E .), Remarques sur la raction populaire contre linvasion du

droit romain en France aux X I I I et X I I I * sicles dans Mlanges Cha,
baneau, Erlangen, 1907.
OLIVER-MARTIN (Fr.), Le roi de France et les mauvaises coutumes dans
Zeitscrift der Savigny Stiftung, G. A., 1938.
VINQGRADOFF (P.), Roman Law in medieval Europe, 2? d., Oxford, 1929.
WEHiRL ( R ) , De ta coutume dans le droit canonique, 1928.
4. Siyasal Dnceler
CARLYLE (R. W. et A, J.), A history of medieval political theory in the
West., t. I III, Londres, 1903-915.
DEMPF (Alois) Sacrum imperium: Geschichts-und Staatsphilosophie des
Mittelalters und der politischen Renaissance, Mikid, 1929.
HERN (Fritz), Recht und Verfassung in Mittelalter dans Historische Zeit
schrift, 1919.

V.

SON STLALAR

1. Genl

LOT (Ferdinand), Les invasions barbares et le peuplement de lEurope : iniroducton l intelligence des derniers traits de paix, 2 vol., 1937.
2. Alpler ve Italyan Yarmadasnda Araplar
DUPRAT (Eug.), Les Sarrasins en Provence dans Les Bouches-du-Rhne.
Encyclopdie dpertementale, 1924.
LATOUGH ( R Les ides actuelles sur les Sarrasins dans les Alpes dans
Revue de gographie alpine, 1931.
PATRUCCO (Carlo E.), I Sarraceni nelle Alpi OccidentalidansBiblioteca
dlia Societa storica subalpina, t. X X X II, 1908.
VEH SE (O .), Das Bndnis gegen die Sarazenen vom Jahre 915dans Quellen
und Forsch, aus italienischen Archiven, t. X IX , 1927.
.

3. Macarlar

BDINGER (M ax), OEsterrischiscahe Geschichte bis zum Augange des dre

izehnten Jahrhunderts, t. I, Leipzig, 1858.
CARO (G.), Der Ungamtribut unter Heinrich 1. dans Mitteilungen des ins
tituts fr otsterr. Geschichtsforschung, t. XX. 1899
DARKO (E .), Influences touraniennes sur lvolution de lart millitaire des
Grecs, des Romains et des Byzantins dans Byzantion, 1935 et 1937.
JOKAY (Z.), Die ungarische Ortsnamenforschung dans Zeitschrift fr Ortsnamenforschung, 1935.
KAINDL (R. F.), Beitrge zur lteren ungarischen Geschicte, Vienne, 1893
LTTICH (Rudolph), Ungamzge in Europa im 10. Jahrhundert, Berlin,
1910 (Eberings Histor. Studien. 74).
MACARTiNBY (C. A.), The Magyars in the ninth Century, Cambridge, 1930
(Compte rendu par G. MiORAVSIX dans Byzantinische Zeitschrif, 1933).
MARZCALI (Heinrich), Ungarns Geschichtsquellen im Zeitalter der Arpaden, Berlin, 1882.
MARQUART (J.), Osteuropische und ostasiatische Streifzge, Leigzig, 1903.

569

SAUVAGEOT (A.), L origine du peuple hongrois dans Revue des tudes

hongroises, t. II, 1924.
SCHNEBAUM (Herbert), Die Kenntnis der byzantinischen Geschiehstscreiber von der ltesten Geschichte der Ungarn vor der Landnahme,
Berlin, 1922.
SEBESTYEN (Charles C. S .), L arc et la flche des Hongrois dans Nomelle
Revue de Hongrie, t, 1934.
STEINACKER (Harold) ,Ueber Stand und Aufgabe der ungarischen Verfas
sungsgeschichte dans Mitteilungen des Instituts fr sterr. Geschichts
forschung, t. X VII, 1997.
S ZIN N YE I, Die Herkunft der Ungarn, ihre Sprache und Urkultur, 2e d,
Berlin, 1923.
ZIC H Y (Etienne) L origine du peuple hongrois dans Revue des tudes hon
groises, t. I, 1923.
4.

Genel Olarak Iskandinavlar ve Istalart

ARBMAN (Holger) et STENtBERGER (Marten), Vikingar i Vsterled (Les

Vikings sur les routes de l'Ouest). Stockholm, 1935.
BiUGOE (Alexander), The Norse settlements in the British Islands dans
Transactions of the Royal Historical Society. 1921.
BUGGE (Alexander), Die Wikinger: Bilder aus der nordischen Vergangen
heit, Halle, 1906.
CLAPHAIM (H. J.), The horsing of the Danes dans English Historical Review,
1910.
COLLINGW OOD (W G ), Scandinavian Britain, Londres, 1908.
CURTIS (E .), The English and Ostmen in Ireland dans English Historical
Review, 1908.
DARLINGTON (R. R.), The last phase of AnglSaxon history dans His
tory, 1937.
FALK (HO. Altnordisches Seewesen dans Wrter und Sachen, t. IV, 1912.
GARAUD (Marcel), Ls invasions des Normands en Poitou et leur consquen
ces dans Rev. historique, t. CLXXX, 1937.
GOSSES (I. H.), Deensche Heerschappijen in Friesland gedurende den
Noormamtetifd dans Mededeelingen der koninklijke Akademie van
Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Deel 56, Srie B. 1923.
HOFMEISTER (A.), Ein angeblicher Normahnenzug ins Mittetmeer um 825
dans Histoirsche Aufstze K. Zeumer dargebracht, Weimar, 1909.
JACORSEN (Lis), Les Vikings suivant les incriptions runiques du Dane
mark atts Revue Historique, t. CI V II, 1938.
JORANSON (E m ar), The Danegeld in France, Rock-Island, 1923 (Augustana
Library Publ, 10).
KENDRICK (T. D .),-A history of the Vikings, Londres, 1930.
LOT (F.), La grande invasion normande de 856-868, dans Bibliothque de
L . Ecole des Chartes, 1908.
LOT (F.), La Loire, P Aquitaine et la Seine de 862, dans Bibliothque de
de L cole des Chartes, 1915.
LOT (F .), Le monastre inconnu pill par les Normands en 845, dans Bibliothque de lcole des Chartes, 1909.

570

M QNTELIUS (Oskar), Kulturgeschichte Schwedens von den ltesten Zeiten

bis zum elften Jahrhundert, Leipzig, 1906.
M ONTELIUS (Oskar), Sverige och Vikingafdema vstrent (La Sude et
les expditions des Vikings vers l'Ouest) dans Antikvarisk Tidskrift,
t. X X I. 2.
NORDENSTRENG (Rolf), Die Zge der Vikinger, trad L. M E Y N , Leipzig 1925.
OMAN (Charles W. C.), The danish kongdam of York dans The Archaeolo
gical Journal, t. XCI. 1954.
OLRLK (Axel), Viking Civilization, Londres, 1930.
PAULSEN (P .) . Studien zur WiXingerkuttur. Neumnstr, 1933.
PRENTOUT (Henri), tude eritique sur Dudon de Saint-Quentin, 1916.
PRENTOUT (Henri), Essai sur les origines et ta formation du duch de Nor
mandie, Caen, 1911.
SHETELIG (Haakon) Les origines des invasions des Normands (Bergens
Museums Arbog, Historishantivarisk rekke, nr. 1).
SHETELIG (Haakon), Prhistoire de la Norvge, Oslo, 1926 (Instituttet
for sammenliknende Kulturforskning, Sns A, t. V ).
STEENSTRP (J.), Normandiets (Histori under de syv f rste Hertuger 9111066 (avec un rsum en franais) dans Mmoires de l Acadmie
royale des sciences et des letres de Danemark, 7 Srie, Sections des
Lettres, t. V, n 1, 1925.
STEENSTRP (J.), Normanneme, 4 vol., Cophenhague, 1876-1882 (Le tome
I partiellement traduit sous le titre detudes prliminaires pour ser
vir lhistoire des Normands, dans Bidlet. Soc. Antiquaires Norman
die, t. V et part, 1881).
V A N DER LUNDEN, Le Normands Louvain dans Revue historique, t.
CX X IV, 1917.
VOGEL (W .), Die Normannen und das frnkische Reich bis zur Grndung
der Normandie (799-911), Heidelberg, 1906.
VOGEL (Walther), Handelsverkehr, Stdtewesen und Staatenbildung in
Nordeuropa im frheren Mittelalter dans Zeitschrift der Gesellschaft
fr Erdkunde zu Berlin. 1931.
VOGEL (Walther), Wik-Orte un Wikinger : eine Studie zu den Anfngen
des germanischen Stdtewesens dans Hansische Geschichtsltter, 1935
WADSTEIN, Le mot viking, dans Mlanges de philologie offerts M. Johan
Visting 1925.
5. Kuzeyin Hristiyanlamas
JOHNSON (E. N .), Adalbert of Hamburg-Bremen dans Speculum, 1934.
MAURER (Konrad), Die Bekehrung des norwegischen Stammes zum Chris
tentum, 2 vol., Munich, 1855-1856,
MOREAU (E. d e ), Saint Anschaire, Louvain, 1930.
SCHM EIDLER (B .), Hamburg-Bremen und Nordwest-Europa von 9. bis 11.
Jahrh, Leipzig, 1918.
6. skandinav skmnn zleri ve Etkileri
ANDERSON (O laf S.), The English hundred-names, Lund, 1934.
BRNDAL (Vdggo), Le normand et la langue des Vikings dans Normanhia,
1930.

571

EKW ALL (E.), H ov long did the Scandinavian language survive in England
dans A grammatical miscellany offered to O. Jespersen, Copenhague
1930.
EKW ALL (E .), Scandinavians and Celts in the North-West of England,
Lund, 1918 (Lunds niversitesi A rsskrift, N. F, Afd. 1, Bd. 14).
EKW ALL (E .), The Scandinavian element dans A. M AW BR et F. W. STENTON, Introduction to the survey of English Place-Names, Part. 1, Cam
bridge, 1929
EKW ALL (E .), The Scandinavian element dans H. C. DARBY, An historical
geography of England, Cambridge, 1936.
EM ANUELLI, La colonisation normande dans le dpartement de la Manche
dans Revue de Cherbourg, 1907 et suiv.
JESPERSEN (O .), Growth and structure of the English language, 7e d.,
Leipzig, 1933.
JORET (Ch.), Les noms de lieu dorigine non romane et ta colonisation ger
manique et Scandinave en Normandie dans Congrs du millnaire de
la Normandie, Rouen, 1912, t. I I et (dvelopp) part, 1913.
LINDKVIST, Middle English Place-Names of Scandinavian origin, Upsal,
1912.
LOT (Ferdinand), De V origine et de la signification historiques des noms
de lieux en ville et en court dans Romania 1933 (Cf. MARC BLOCH,
Rflexions dun historien sur quelques travaux de toponymie dans
Annales dhistoire conomique, t. V I, 1934).
MA W ER (A.), Problems of Place-Name study, Cambridge, 1929.
MAWER (A.), The Scandinavian settlements in England as reflected in
English-Place-Names dans Acta Philologica Scandinavica, t. V II, 1932-33.
PRBNTOUT (H .), Le rle de la Normandie dans lhistoire dans Rev. histo
rique, t. CLX, 1929.
SHETELIG (H .), Vikingemtnner i Vest Europa (Les souvenirs archolo
giques des Vikings dans lEurope Occidentale), Oslo, 1933 (Instittutet
'
for sammenlignene kulturforksmng,. A, XVI.
S IO N (Jules), Les paysans de la Normandie orientale, 1908.
SJGREN (A.), Le genre des mots demprunt norrois en normand, dans
Romana, 1928.
^
STENTON ( E M .), The Danes in England dans History, 192021.
STENTON (F. M .), The Danes in England dans Proceedings of the British
Academy, t. X III, 1927.
V I.

K A N BALARI

1. Genel; Su Dayanmas

ROEDBR (Fritz), Die Familie bei den Angelsachsen, tome I,Halle, 1899
(Studien zur englischen Philologie, IV ).
BRUiNNER (Heinrich), Sippe und Wergeid in den niederdeutschen Rechten
dans BRUNNER, Abhandlungen zur Rechtsgeschichte, t. I, Weimar,
1931 (prodement Zeitsehr, der Savigyn-St., G. A., III).
CATTIER (F .), La guerre prive dans le comt de Hainaut dans Annales
de la Facult de philosophie de Bruxelles, 1.1, 1889-90.
DUBOIS (Pierre), Les asseurements au X I I I sicle dans nos villes duNord,
1900.

572

ESPINAS (G.), Les guerres familiales dans la commune de Douai aux X I I e et

X I I I e sicle dans Nov. Revue historique de droit, 1900.
FRAUESTATD (Paul), Blutrache und Todtschlagshneim deutschen Mittel
alter, Leipzig, 1881.
,
HINOJOSA (Eduardo de) , Das germanische Element im spanischen Rechte
dans Zeitschrift der Savigny-Stiftung, G. A., 1910.
H IS (R.), Gelobter und gebotener Friede im deutschen Mittelalter dans
Zeitschrift der Savigny-Stiftung, G. A., 1912.
PETIT-DUTAILLIS (Ch.), Documents nouveaux sur les Murs populaires
et le droit de vangeance dans les Pays-Bas au X V e sicle, 1908 (avec
bibliographie).
PHILLPOTTS (Bertha Surtees). Kindred and clan in the middle ges and
after : a study in the sociology of the Teutonic races, Cambridge, 1913
(Cambridge Archaeological and Ethnologieal Sris).
VALT (G.), Poursuite prive et composition pcuniaire dans 1' ancienne
Bourgogne, Dijon 1907.
'
V A N K EM PEN (Georges) D e ta. composition pour homicide d aprs la Loi

Salique. Son maintien dans les Coutumes de SaintOmer itisqu la fin

du X I e sicle, Saint-Omer, 1902.
W ILK E (Carl) , Das Friedegebot : em Beitrag zur Geschichte des deutschen
Strafrechts, Heidelberg, 1911 (Deutschrechtliche Beitrge, VI, 4).
Y V E R (J.), L interdiction de la guerre prive dans le trs ancien droit
normand (Extrait des tavaux de la semaine d'histoire du droit normahd), Caen, 1928.
2. Ekonomik Ortaklik Olarak Soy
BR UN NER (H., Der Totenteil in germanistdien Rechten dans BRENNER,
Abhandlungen zur Rechtsgeschichte, t. II, Weirmar, 1937 (prcdem
ment dans Zeitschrift der Savigny-St., G. A., X IX ).
CAILEMER (Robert), Les ides coutumires et la renaissance du droit
romain dans te Sud-Est de la France: I Laudatio des hritiers dans
Essays in legal history ed. by P. Vinogradoff, Oxford, 1913.
CAILLEMER (Robert), Le retrait Itgnager dans le droit provenal dans
Studi giuridici in ohore di Carlo Fadda, t. IV, Naples, 1906.
FALLETTI (Louis), Le retrait ligrtager en droit coutumier franais, Paris,
1923.
FORMENTINI (Ubaldo), Suite origini e sulla costituzione dun grande gentilizio feodale dans Atti delta Societ ligure di stroia patraia, t. L U I,
1926.
GNESTAL (Robert), Le retrait lignager en droit normand dans Travaux
de la semaine d'histoire du droit normand... 1923, Caen, 1925.
LAPLANCE (Jean de), La rserve coutumire dans l'ancien droit franais,
1925.
PLUCKNETT (Thodore F. T.), Bookland and Folkland dans The Economie
history Review, t. V I, 1935-1936 (avec bibliographie),
PQRF (Charles), Les statuts de ta communaut des seigneurs pariers de
La GardeGurin (1238-1313) dans Bibliothque de Vcole des Chartes,
1907 et Etudes historiques sur le Gvaudan, 1919.

573

SCULTZE (All.), Augustin und der Seclte des germanischen Erbrechts

dans Abh. der schs, Akad. der Wiss., Phil, hist. KL 28.
TMASSIO (G .), I I diritto di prelazinoe e Vespropriazione forzata negli
statuti dei comuni italiani dans Archivio giuridico, 1885.
V II.

TAM ANLAM IYLA FEODAL KURUMLAR

1. Genei; Frank Feodalitesinin Kkereri

BLOCH (M arc), Feudalism (European) dans Encylopaedia of the social sci

ences, VI, 1931.
BOURGEOIS (Em .), Le capitulaire de Kiersy-sur Oise: tude sur l'tat et
le rgime politique de la socit carolingienne la fin du IX e sicle
d'aprs la lgislation de Charles le Chauve, 1885.
CALM ETTE( J.), La Socit fodale, 1923 (Collection A. Colin).
DQPSCH (A.)-, Benefizialwesen und Feudalitt dans Mitteilungen des oesterreichischen Instituts fr Geschichtsforschung, 1932.
DOPSCH (A .), Die Leudes und das Lehnwesen dans Mitteilungen des osterr.
Instituts fr Geschictsforschung, 1926.
DOPSCH (A .), Die Wirtschaftsentwicklung der Karolingerzeit, 2s d., Vienne,
1921-1922
DUMS (Auguste), Le serment de fidlit et ta conception du powoir du
V* au I X sicle dans Revue historique de droit, 1931 (C f LOT (F.), Le
serment de fidlit lpoque franque dans Revue belge de philologie,
1933; DUMAS (A.), Le serment de fidlit lpoque franque, ibid,
1935).
GANSHOF (F. L.), Note sur les origines de lunion de bnfice avec la vas
salit dans Etudes dhistoire ddies la mmoire de Henri Pirenne,
Bruxelles, 1937.
G UILHIERM OZ (A .), Essai sur les origines de la noblesse en France au
moyen ge, 1902.
H ALPH EN (L.), A propos du capitulaire de Quierzy dans Revue historique,
t. CVI, 1911.
KIENAST (W ), Die deutschen Frsten im Dienste der Westmchte bis zum
Tode Philipps des Schnen von Frankreich, 2 vol., Utrecht, 1924-1931.
KIENAST (W .), Lehnrecht und Staatgewalt im Mittelalter dans Histor.
Zeitschrift., t. CLVIII, 1938.
KRAW INKEL (H .), Zur Entstehung des Lehnwesens, Weimar, 1936.
LESNE (Em .), Histoire de la proprit ecclesiastique en France, 4 vol.,
Lille, 1910-1936.
M ENZEL (Viktor) Die Entstehung des Lehnwesens. Berlin, 1890.
MAYER (Ernst), Die Enststehung der Vasallitt und des Lehnwesens dans
Fetgbe fr R. Sohm., Mnich, 1914
M ITTEIS (H .), Politische Prozesse des frheren Mittelalters in Deutschland
und Frankreich dans Sitzungsber, der Heidelberger Akad. der Wissen
schaften, 1926.
ROTH (P.), Feudalitt und nterhanenverband, Weimar, 1863.
SOCIT JEAN BDIN, Les liens de vassalit et les immunits, Bruxelles,
1936 ( et Revue de lInstitut de Sociologie, 1936).
VINQNGRADOF (P.), Foundations of Society et Feudatism dans Cambridge
Mdival History, t. II et III.

574

WAITZ (G .), Die Anfnge des Lehnwesens dans WAITZ, Gesammelte Ab

handlungen, t. I, Gttingen, 1896.
2.

Dike ve blgetere gre incelemeler

BESELLBR (Georg), System des gemeinen deutschen Privatrechts, t. II,

Berlin, 1885.
HOM EYER (C. C.), System des Lehnrechts der schsischen Rechtsbcher
dans Sachsenspiegel, d. Homeyer, t. II, 2, Berlin, 1844.
LIPPERT (Woldemar), Die deutschen Lehnsbcher, Leipzig, 1903.
ADAMS (G. B .), Angta-saxon feudalism dans American Historical ReviW,
t.VH> 1901-02.
CH EW (H. M .), The English ecclesiatical tenants-in-chief and krdghtservice,
especially in the thirteenth and fourteenth century, Qjeford, 1932.
DOUiLGLAS (D. C.), Feudal documents from the abbey of Bury St-Edmurids.
Londres, 1932 (Records of the soc. and. Ec. Hist, of England, V III) :
JOLLIFFE ( J. E. A .), Northumbrian intiiutions dans English Historical R e
view, t. X LI, 1926.
MAC K EC H NIE, (W S ), Magna Carta: a commentary, 2e d,. Glascow, 1914.
ROUND (H .), Feudal England Londres, 1907.
ROUND (H .), Military tenure before the Conquest dans English historical
Review, t. X II, 1897.
STBNTON (F. M.), The changing feudalism of the middle ages dans History,
t. X IX , 1934-35.
,
'
STENTON (F. M.), The first century of English feudalism (1066-1166), Ox
ford. 1932.
M E NEN D E Z PIDAL, La Espaa del Cid, 2 vol., Madrid, 1929. Traduction
anglaise abrge The Cid and his Spain, 1934; allemande Das Spanien
des Cid. vol., Munich, 1936-37.
MUNQZ-RQMER (T.) , Del estado de las personas en los reinos de Asturias
y Leon dans Revista de Archivas, 1883.
PAZ (Roman), Un nuevo feudo castellano dans Anuaio de histoira del de
recho espaol, 1928.
SANCHEZ-ALBORNOZ (C l.), Las behetras et Muchas paginas mas sobre
las behetras dans Anuario de historia del derecho espaol, 1924 et 1927.
SANCHEZ-ALBORNOZ (Cl.), Un feudo castellano del X I I I dans Anuario de
histoira del dereceho espaol, 1926.
SECRETAN (E .), De la fodallit en Espagne dans Rev. historique du droit,
1863.
ESPINAY (G. d), La fodalit et la droit civil franais, Saumur, 1862
(Rec. de Acadmie de Lgislation de Toulouse. Livraison supplmen
taire) .
DHJLAY (Madeleine), Le service annuel en deniers des fiefs de la rgion
angevine dars Mlanges Paul Fournier, 1919.
BRUTALIS (J.-A.), Les fiefs du roi et tes alleux en Guienrt dans Annales
du Midi, 1917.
LAGOUELLE (Henri), Essai sur la conception fodale de la proprit fon
cire dans le trs ancien droit normand, 1902.
RABASSE (Maurice), Du regime des fiefs en Normandie au moyen ge, 1905.

575

RICHARDOT (Hubert), Lef fief roturier Toulouse aux X I I et X III* sicles

dans Rev. histor. de droit franais, 1935.
STRAYER (J. R.), KnightService in Normandy dans Anniversary essays
by students of Ch. H. Haskin, 1929,
YVE R (Jean), Les contrais dans le trs ancien droit normand 1926.
D EL GIUDICE (P.), et CALISSE ( .), Feudo dans I I Digesto italiana, t. XI,
2, 1892-1898.
SCHNEIDER (F.) , Die Entstehung von Burg-und Landgemeinde in Italien.
Berlin, 1924 (Abhandl. zur mittleren und neveren Gescy., 68).
W UNDERLICH (Erich), Arnbert von Antemiano, Erzbischof von maand,
Halle, 1914.
BRQKEE (Z. N.)> Pope Gregory V I I s demand of fealty from William the
Conqueror dans English Historical Review, t. X X VI, 1911.
ERDMANN (K arl), Das Papsttum und Portugal im ersten Jahrhunderte der
portugiesischen Geschichte dans Abh. der Preussischen Akademie, Phil.,
hist. K l, 1938.
JORDAN (K arl), Das Eindringen des Lehnwesens in das Rechtsleben der
rmischen Kur ei dans Archiv, fr Urkundenforschung. 1931.
KEHR (P.), Die Belehnungen der sditalienschen Normannenfrsten durch
die Ppste dans Abhandl. der preussischen Akademie, Phil.-hist. Kl.. 1934
K EH R (P.), Das Papsttum und der katalanische Prinzipat bis zur Ver
einigung mit Aragon dans Abhandl. der preussischen Akademie, Phil.hist. Kt., 1926.
KEH R (P.), Das Papsttum und die Knigreiche Navarra und Aragon bis
zur Mitte des X II. Jahrhunderts dans A b h ' der pr. Akademie, Phil-hist.
Kl., i m .
1
K EH R (P.), Wie und wann wurde das Reich Aragon ein Lehen der rmischen
Kirche, dans Sitzungsber, der preussischen Akademie, Phil.-hist. Kl.,
1928.
KLM EL (W .), Rom und der Kirchenstaat im 10. und 1. Jahrhundert bis
in die Anfnge der Reform, Berlin, 1935 (bh. zur mittleren und neueren
Gesch., 78).
TQMASSETTI (G.), Feudalismo romano dans Rivista intemazionale di seienze sociale t. 1894.
CAPASS (B .), Sul catalogo dei feudi e dei feudatari delle provincie napo
letane sotto la dominazione riormanna dans Atti della r. Accademia di
archeologia, t. IV (1868-69).
CECI (C.),
Normatifti di Inghilterra e Normanni d'Italia dans Archivio
Scientifico dei R. Istituto Sup. di Sc. Economiche... di Bart, t. VH,
1932-83.
MONTI (G.iM.), Ancora sulla feudalit e i grandi domani feudali det regno
di Sicia dans Rivist di sioria del diritto ital., t. IV, 1921.
LA M ONTE (J. L.,), Feudal monarchy in the Latin Kingdom of Jerusalem,
Cambridge (U. S.), 1932 (Monographs of the Mediaeval Acad., 4).

3. Arkadalk, vasslite, biat

BLOCH (M arc), Les formes de la rupture de Vhommage dans l'ancien droit

fodal, dans Nouvelle Revue historique de droit, 1912.

576

B R U N N E R ! (H l), *Ztir Geschichte des fraldschn Gefolgswesentt dgm tschungen zur Geschichte des d. u n d fr. Rechtes, Stuttgart, 1894 (pr: odemniesnti Zeiiscftr. der Savigny. SL,,G, A-, IX.).
CALMETTE (Joseph), Le Cotnitatus germanique et la vasalit dans Nouyetl Revue historique de-droit, .1904,
CH NO N (E .), Le rle juridique de T oscutum dans l ancien droit fran
ais dans Mm. Soc., nationale des Antiquaires, 8e Srie, t. VI, 1919-

" 1923. ;

DQRLIER (Othmar), Frmtdakte beim Eintritt in die altnrwegische Ge

folgschaft dans Mitteilungen des Instituts fr cesterr. Geschichtsforsc
hung, Ergnzungsband VI, 1901
EHRENBEiRG (V .), Cmmendatwn tm Huldigung nach frnkischem Recht,
1877,
. < . v :.'..,..

EH R ISM AN N .(G.), Die Wrter fr H err im Althochdeutschen dans Zeit

schrift fr deutsche Wortforschung, t. V II, ISQDbGROSSE (Robert), Rmische mitrgeschicte von Baltienus bis zum Beginn
der byzantinischen Themevyerfassung, Berlin, 920.
HK (Rudolf), Todshlagshne itnd manhschaft dans Festgabe fr K, Gter
bock, Berlin, 1910.
W O (J.), Zur Geschicie und Herkunft von frz. 'dm dans Arhivum romanicum. 1926.

LARSN (L. M .), The Ktngfs Household in England befre the Conquest,
Madison, 1904.
LCR IVAIN (O i.), Les soldats privs au Bas-Empire dans Mlanges darcho
logie et dhistoire, 1890.
LEICHT (P. S.) , Gasindi e vasalli dans Rehdiconti delta r. Accademia hz.
dei Liwci, Scrhotai, & Srie, '-t. III, 1927.LITELE (A. G ) , Gesiths and' ttiegnS dans Engtish historical R eview ;t. IV,
1887,.
.
M'EYBR-LBKE (W .), Senyor H err dans Wrter und. Sachen, t, V II,
1923.
.,'
.
M IR QH (Lon) , Les ordonnances, de Charles V I I relatives la prestation
de hommage, dans Mmoires de la Socit, pour l'Histoire du droit
el des institutions des -artciens pays bourguignons, fasc. 2, 1935.
S4LLBR (MarMn), Minne und Dienst ht d er altfranzsichen Lyrik, Maxibourg, 1907.
MYRKJK (Arthur B.), Feudal terminology in mdival religious poetry dans
The romhic review, t. IX. 19201
PETOfT (Pierre), La capacit testimoniale du vassal dans Revue, historique
du droit, 1931.
.
PLATON (G.), L'hommage fodal comme moyen de contracter des obliga
tions prives, dans Revue gnrale de droit, t. X X VI, 1902.
RAMOS Y. LQSCtERTALES, L devotio ibrica dans Anuario de Histoira
del derecho: spanol, 1924.
RICHTER (Elise), Senior, Sire dans Wrter und Sachen, t. X II, 1929.
SCHUBERT (C arl), Der Pflegesohn (rtoufrif im franzsischen Heldenepos,
Marbourg, 1906.
SBEGK (Otto),B m ce ll rii dans PAULY WISSOWA, Real Encyfopdie der
classischen Altertumswissenschaft, t. III, 1899.

SBECK (Otto), Das deutseheGefolgswesen auf rmischen Boderrdaxss Zeit

schrift d e r Savigtty Stiftung, G. A., 1896.
W AITZ (G .), Ueber die Anfnge der Vascdtitt dans WAITZ, Besammelte
Abhandt., t. 1. Gttingen, 1896.
W CHSSLBR (Eduard), Frauendienst und Vasallitt dans Zeitschrift fr
franzsische Sprache, t. X X IV, 1902.
WECHSSLEiR (E .), Das Kulturproblem des Minnesangs, t. I, Halle, 1907.
W INDISCH , Vassits uns vassallus dans Berichte ber die Verhandl. der k.
schs. Gesellschaft der Wissenschaften, 1892.
4. Precarium, berteficium Fief ve Alleu
BLOGH (M arc), Un problme dhistoire compare: la ministrialit en
France et en Allemagne dans Revue historique du droit, 1928.
BONiDROIT, Les precariae verbo regis devant le concile de Leptinnes
dans Revue d'histoire ecclsiastique, 1900.
BR UN NER (H .), Die Landschenkungen der Merowinger und Agolfinger
dans Forschungen zur Geschichte des d und fr. Rechtes Stuttgart, 1877
(prcdemment Sitzungsber. der pr. Akad., Phil-hist. Kl., 1885).
C H NG N (E .), tude sur Vhistoire des alleux, 1888.
CLOTET (L.), Le bnfice sous le deux premires races dans Comptes ren
dus du Congrs scientifique international des catholiques, 1891.
G IERKE (O .), Allod dans Beitrge zum Wrterbuch der deutschen Rechts
sprache, Weimar, 1908.
GLADISS (D. V .), Die Schenkungen der deutschen Knige zu privatem Eigen
dans Deutsches Archiv fr Geschicte des Mittelalters, 1937.
K ER N (H .), Feodum, fief dans Mmoires Soc. Linuistique Paris, t. I I 1872
K R AW INK EL (iH.), Feudum, Weimar, 1938 ( Forschungen zum d. Recht, II, 2,).
K R AW INK EL (H .), Untersuchungen zum frnkischen Benefizialrecht, Wed*
mar, 1936 (Forschungen zum d. Recht, II, 2).
JQLLLFFE (J. E. A.), Alod and fee dans Cambridge historical journal, 1937.
LE SN E (E m .), Les bnficiers de Saint-Germain-desqprs au temps de
l'abb Irminon dans Revue Mabillon, 1922.
LE SN E (Em .), Les diverses acceptions du mot beneficium du V I I I e o
IX e sicle dans Revue historique du droit, 1921.
LOT (Ferdinand), Origine et nature du bnfice dans Anuario de historia
del derecho enpafiol, 1933.
PSGHL (A.), Die Entstehung des geistlichen Benefiziums dans Archiv, fr
Kathol. Kirchenrecht, 1926.
RiOTH (P ), Geschichte des Benefizialwesens von den ltesten Zeiten bis
ins zehute Jahrhundert, rlangen, 1850.
SCHFER (D.), Honor... im mittelalterlichen Latein dans Sitzungsber. der
pr. Akad., Phil.-hist. Kl., 1921.
STUTZ (U .), Lehen und Pfrnde dans Zeitschrift der Savigny Stiftung, G. A.,
1899.
WIART (Ren), Le rgime des terres du fisc sous le Bas-Empire. Essai sur
la preccaria, 1894.

578

 5. Fief Hukuku
ARBOIS D E JUBAIiNVILLE (d ), Recherches sur la minorit et ses effets
dans le droit fodal franais dans Bibliothque de V c. des Chartes,
1851 et 1852.
BELLETTE (E m .), La succession aux fiefs dans les coutumes flamandes, 1927.
BLUM (Edgard), La commise fodale dans Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, IV, 1922-23.
ERMQLABF, Die Sondertstellung der Frau im franzsischen Lehnrecht, Ostermundingen, 1930.
G NESTAL (R .), La formation du droit dainesse dans la coutume de Nor
mandie dans Nomumni, 1928.
GNESTAL (R.), Le parage normand, Caen, 1911 (Biblioth. dhist. du droit
normand, 2e Srie, I, 2.)
GNESTAL (R .), tudes de droit priv normand. I, La tutelle, 1930 (Biblioth.
dhist, du droit normand, 2e srie, III) :
KIATT (Kurt), Das Heergewte, Heidelberg, 1908 (Deutschrechtliche Bei
trge, t. II, fase. 2).
M E Y N IA L (E.), Les particularits de successions fodules dans les Assises
de Jrusalem dans Nouvelle Revue histor. de droit, 1892.
M ITTEIS (Heinrich), Zur Geschichte der Lehnsvormundschaft dans Alfred
Sculze Festschrift, Weimar, 1934.
SCHULZE (H. J. F.), Das Recht der Erstgeburt in den deutschen Frsten
husern und seine Bedeutung fr die deutsche Staaisenwicktung, Leip
zig, 1851.
STUTZ (U ), Rmerwergeid und Herrenfall dans Abhandlungen der pr.
Akademie, Phil.-hist. Kl., 1934.

6. Senyrlerin okluu ve Mutlak Biat

BAIST (G.), Lige, liege ans Zeitschrift fr romanische Philologie, t. X X VII,
;V
1904, p. 112.

BEAUDOIN (Ad.), Homme lige dans Nouvelle

' t. V II, 1883.

Revue historique de droit,

BLOOMFIELD, Salie Litus dans Studis in honor of H. ColUtz, Baltimore,

1930.
BRiOH (Joseph),. Zur Meyen-Lbkes Etymologischem Wrterbuch dans
Zeitschrift fr romanische Philologie, t. X X X V II, 1917, p. 701-702.
GAiNSHOF (F. L.), Depuis quand a-t-on pu eh France tre vassal de plu
sieurs seigneurs? dans Mlanges Paul Fournier, 1929 (Compte rendu
W. KIENAST, Historische Zeitschrift, t. CXLI, 1929-1930),
P IR E N N E (Henri), Qest-ce quun komme lige? dans Acadmie royale de
Belgique, Bulletin de la classe des lettres, 1909.
FHLM ANN (Carl), Das ligische Lehensverhltnis, Heidelberg, 1913.
ZE G LIN (Dorothea), Der Homo ligius und die franzsische Ministerialitt,
Leipzig, 1917 (Leipziger Historische Abhandlungen, X X X IX ).

579

V III.

ASKER KURUM OLARAK FEODAL REJM

1. Askerlik Sanat ve Ordular Hakkndan Genel apitlar

BALTZER (Martin), Zur Geschichte des deutschen Kriegswesens in der Zeit

von den letzten Korolingem bis auf Kaiser Friedrich I I , Leipzig, 1877.
BOUTARIC (Edgar), Institutions militaires de la France, 1863.
DELBRCK (H an s), Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen
Geschichte, t. III, Berlin, 1907.
D ELpECH (H .) ; La tactique au X III* sicle, 2 v o l.,1886.
FRAUENHOLZ (Eugen v.), Entwicklungsgeschichte des deutschen Heerwe
sens, t. I, Das Heerwesen der germanischen Frhzeit, des Franken*
reiches und des ritterlichen Zeitalters, Munich, 1935,
KHLER (G .), Entwicklung des Kriegswesens und der Kriegsfhrung in
der Ritterzeit, 3 vol., Breslau, 1886-1883.
OMAN (Ch.), A history of the art of war The middle ages from the fourth
to the fourteenth Century, 2e d., Londres, 1924.
2.

Svari ve Silahlanma Sorunlar

BACH (Volkmar), Die Verteidigungswaffen in den altfranzsischen Artusund Abenteuerromanen, Marbotirg, 1887 (Ausg. und Abh. aus dem Ge
biete der roman. Philologie TO).
t BR UN NER (Heinrich), Der Reiterdienst und die Anfnge des Lehnwesens
dans Forschungen zum d und fr. Recht, Stuttgart, 1874 (prcdemment
Zeitschrift der Savigny-Stift., G. A., V III).
DEMAY (G.), Le costume au moyen ge d'aprs les sceaux, Paris, 1880.
GESSLBR (E . A.), Die Trutzwaffen der Karolingerzeit vom V III. bis zum X L
Jahrhundert, Ble, 1908.
GIESSE (W .), Waffen nach den pravenzalichen Epen und Chroniken des X II.
und X III. Jahrhunderts dans Zeitschr. fr roman. Philologie, t. LII,
1932.
LEFBBVRE NOTTES, L attelage et le cheval de selle travers les ges,
2 vol., 1931 (Cf. MAROH BLOCH, Les inventions mdivales, dans An
nales dhist. conomique, 1935).
MANGOLDT-GAUDLITZ (Hans von), Die Reiterei in den germanischen und
frnkischen Heeren bis zum Augang der deutschen Karolinger, Berlin,
1922 ( Arbeiten zur d. Rechts und Verfassungsgeschichte, IV ).
ROLOF (Gustav), Die Unwandlung des frnkischen Heeres von Chlodwig
bis Karl den Grossen dans Neue Jahrbcher fr das klassische Alter
tum t. IX, 1902.
SANCHEZ-ALBORNOZ (Cl.), Los Arabes y los origines del feudalismo dans
Anuario de historia del derecho espaol, 1929; Les AraSbes et les ori
gines de la fodalit dans Revue historique de droit, 1933.
SANCHEZ-ALBORNOZ .(Cl.), La caballera visigoda dans Wirtschaft und
Kultur: Festschrift zum 70 Geburtslag von A. Dopsch, Vienne, 1938.
SCHIRLIiNG (V .), Die Verteidigungswaffen im altfranzsischen Epos, Marbourg, 1887 (Ausg. und Abh. aus dem Gebiete der roman. Philologie,
69).

580

SCHW IETERING (Julius), Zur Geschichte vom Speer und Schwert im 18.
Jahrhundert dans Mitteilungen aus dem Museum fr Hamburgische
Geschichte, N 3 (8. Beiheft, 2. Teil zum Jahrbuch der Hamburgischen
wissenschaffliehen Anstalten, X X IX , 191:1).
STERNBERG (A.), Die Angriffswaffen im altfanzsischen Epos, Marbourg,
1886 (Ausg. und Abh. aus dem Gebiete der roman. Philologie, 48),
3. Askerlik Zorunluu ve cretli Ordular
FEHR (Han), Landfolge und Gerichstfolge im frnkischen Recht dans Fest
gobe fr R. Sohm. Munich, 1914.
N O YE S (A. G.), The tnitary obligation in mediavel England, Columbus
(Ohio), 1931.
ROSENHAGEN (Gustav), Zur Geschichte der Reichsheerfahrt von Heinrich
VI. bis Rudolf von Habsburg, Meissen, 1885.
SCHM ITHENER (Paul), Lehnkriegwesen und Sldnertum im obendWcndischen IdperiuM des Mittelalters dans Histor Zeitschrift, 1934.
W EILAND (L.), Die Reichsheerfahrt von Heinrich V. bis Heinrich V I. nach
ihrer staatsrechtlichen Seite dans Forshungen zur d. Geschichte, t. V II,
1867.
4. ato
ARMITAGE (E. S.), Early Norman Castles of the British Isles, Londres, 1913
(f ROUND, English Historial Review, 1912, p. 544).
OOULIN (Alexander), Befestigungshoheit und Befestigungsrecht, Leipzig, 1911.
DESMAREZ (G.), Fortifications de la frontire du Hainaut et du Brabant
au X I I e sicle dans Annales de la Soc. royale darchologie de Bruxelles,
1914.
ENLART (C ), Manuel darchologie franaise, Deuxime partie. T. II Arc
hitecture militaire et navale, 1932.
PAINiTER (Sidmy), English cdstles in the middle-ages dans Spculum, 1935.
ROUND (J. H.), Castle-guard dans The archeological journal, LIX, 1902.
SCHRDER (E rich ), Las Befestigungsreckt in Deutschland, Gttingen, 1909.
SGHUCHARDT (C .), Die Burg im Wandel der Geschichte, Potsdam, 1931.
THOMPSON (A. Hamilton), Military architecture in England during the
middle-ages, Oxford, 1912.
IX

ALT SINIFLARDA T AB lYET BALARI

BELOW (B. v.), Geschichte des deutschen Landwirtschaft des Mittelalters,

lna, 1937.
BLOCH (M are). Les caractres originaux de lhistoire rurale franaise, 1931.
BLOCH (M arc), Les coliberti, tude sur la formation de la classe ser
vile dans Revue historique, t. CLVJI, 1928
BLOOH (M arc), De la cour ravale la cour de R om e: le proc de serfs
de Rosny-sous Bois dans Studi di storia e diritto in onore di E. Besia,
Milan, 1938.
BLQCH (M arc), Libert et servitude personnelles au moyen ge dans Anuario de historia del derecho espafiol, 1933.

581

BLOGH (Marc), Les transformations du servage dans Mlangs dhistoire

du moyen ge offerts M. F. Lot. 1925.
BOER EN (P. C.), tude sur les tributaires d glise dans le comt de Flandre
du IX e an X I V e sicle, Amsterdam) 1936 (Utigaven van het institut
voor middeleuwsche Geschiedenis der... Universitet te Nijmegen, 3).
OARO (G .), Beitrge zur lteren deutschen Wirtschafts und Verfassungs
geschichte, Leipzig, 1905.
CARO (G ), Neue Betirge zur deutschen Wirtschafts-und Verfassungsgesc
hichte, Leipzig, 19L1
COLTON (G. G.), The medieval village, 1925.
HINOJOSA (E. de), El reigmen seorial y la cuestin agraria en Catalua,
Madrid, 1905.
KELLER (Robert v.), Freiheitsgarantien fr Person und Eigentum im Mittelalter, Heidelberg, 1933 ,Detsehrechtliche Beitrre, XliV, I).
K IELM EYE R (O. A.), Die Dorfbefreutig auf deutschem Sparchgebiet, Bonn,
1931. .
LUZATTO <G.), I servi nelle grande propiet eclesiastichte italiane net
secoli IX e X, Pise, 1910.
M IN NIG ER O D E (H . v.), Wachzinsdecht dans Vier teljahrserift fr Sozialund Wirtschaftsgeschichte, 1916.
PBR RIN (Ch.-Edmond), Essai sur la fortune immobilire de labbaye alsa
cienne de Marmoutier, Strasbourg, 1935.
PBRRIN (Ch.-Edmond), Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine
daprs les plus anciens cerisiers, Strasbourg.
PETIT (A .), Coliberti ou cidverts : essai dinterprtation des textes qui les
concernent (X *-X IIe sicles), Limoges, 1926.
PETIT ( A Colibert ou culverts: rponse diverses objections, Limoges,
' 1930.'
PETOT (P.), L hommage servile dans Revue historique du droit, 1927 (cf.
la contribution du mme auteur Le servage, ci-dessous.
PETOT (P .), La commendise personnelle dans Mlanges Paul Fournier,
1929 (cf. MARC BLOGH, Amt. (Thist. conorn. 1931, p. 254 et suiv.).
PIRENiNE (Henri), Libert et proprit en Flandre du V I I e au I X e sicle
dans Bulletin Acadmie royale de Belgique, Cl. Lettres, 1911.
PUIGARNAU (Jaime M. Mans), Las classes serviles bajo la monarqua visi
goda y en las estados cristianos de la reconquista espaola, Bercelone,
1928.
SE (H enri), Les classes rurales et le rgime domanial en France au moyen
ge, 1901.
i
SEBLIGER (G.), Die soziale und politische Bedeutung der Grundherrschaft
im frheren mittelalter dans Abhandlungen der schsischen Gesell
schaft der Wissensch., t. XX, 1903.
SOCIT JEAN BODIN, Le servage, Bruxeiles, 1937 (et Revue de lInstitut
de Sociologie, 1937).
SOCIT JEAN BOBIN, La tenure, Bruxelles, 1938.
THIBAULT (Fabien), La condition des personnes en France du I X e sicle
au mouvement communal dans Revue historique de droit, 1933.
VACCARI (P.), L affrancazione dei servi dlia gleba nll Emia e nella
Toscana, Bologne, 1925 (R. Accademia dei LinceL Commissione per
gli atti delle assemble COnstituzionali).

582

VANDERKLNDERE Libert et proprit en Flandre du IX * au X I I sicle

dans Bulletin Acadmie royale de Belgique, Cl. des Lettres, 1906.
VERRI'EST (L.), Le servage dans le comt de Hainaut dans Acadmie, royale
de Belgique, Cl. des Lettres. Mmores in-S, 2e Srie, t. VI, 1910.
VINQGRADOF (P.), Vitlainage in England, Oxford, 1892.
W ELLER (FL.)JDie frein Bauern in Schwaben dans Zeitschrift der Savigny
Stif., G. A., 1934.
W ITTICH (W .), Die Frage der Freibourem dans Zeitschrift der Savigny
Stiff., G. A., 1934.
X.

EEDALtTESiZ BAZI LKELER

1. Sardinya

BESTA (E .), La Sardegna medievale, 2 vol., Paierme, 1909.

RASPI (R.-C.), Le classi sociali nella Sardegna. medievale, Cagliari, 1938.
OLM I {A .), Studi storici suite istutizione dlia Sardegna mel medio evo,
Cabliari, 1917.
2. Kuzey Dmzi Kiytlarmdaki Alman Topiumlari
GOSSE (J. H.), De Friesche Hocfdeling dans Mededeelingen der Kt. Akademie
ran Wetenschappen, Afd. i. etterk., 1933.
KHLER (Johannes), Die Struktur der Dithmarscher Berchlechte, Heide, 1915.
MARTEN (G .), et MAOKELMANN (K .), Dithmarschen. Heide, 1927.
SIE AS (B. E.), Grundlagen und Aufhav 1er altfriessi-chen Verfassung, Bres, lau, 1933 (Untersuchungen zur deutschen Staat und Rechtsgeschichte,
144). '

CLT II. SINIFLAR VE NSANLARIN YNETM

...... Bibliyografyann Kullanm Konusunda

Bu bibliyografyann oluturulmasnda gznne alman genel ilkeler Bi
rinci Cildin banda yer almtr. Bu ciltte, daha nce zikredilen yaptlarn
tekrarndan biiyk lde kanlmtr. Kitabn k&leme alnmasnn sona erdii tarih olan ubat 1939, Bibliyografya iin de sona eri tarihidir.

Bibliyografyaym Plan
ve SoyluluI.
Genlel Olarak Snflar v e S o y lu lu k 1- Snflarn
un Tarihi Hakknda Genel 2. Kl Kuanma: Dinsel Metinler 3. .
valyelie Dair Kurallar 4. vafybilk ve Kl kuanma 5.SoyZulatrma 6. Soylu ve valye Yaam 7. Armalar 8. avular ve avu,

luklar
II.

Feodal Toplumda Kilise : Yeminlilik

III.

Adaletler

IV.

Bar Hareketi

V. Monari Kurumu
VI.
VII.
V III.

Yerel ktidarlar
Uluslar
Karlatrmal Tarihte Feodalite
I.

G E N E L OLARAK SINIFLAR V-E SOYLULUK

1 Snflarn ve Soyluluun Tarihi Hakknda Genel

BLOCH (M arc), Sur le Pass de la Noblesse Franaise; Quelques Jalons
de recherche, dans Annales dHistoire conomique et sociale, 1936.

584

DEMHQLIM-YQUNG (N .), En remontant le pass de V aristocratie angtasie :

te moyen g dans Annales dhistoire conomique et sociale> 1937.
DESBRUSSES (X .), Condition personnelle de ta noblesse au moyh ge,
Bordeaux, 1901.
DU CANGE, Des chevaliers bannerets. Des gentilshommes de nom et d'ar
mes (Dissertations Sur lHistoire de saint Louis, IX et X ) dans Glos
sarium. d. Henschel, t. VII.
D NGERN (O y ), Congs, liber, nobitis in Urkunden des 11. bis 13. JahrhUn. dert dans. Archie fr Utkiindenforschung, 1932.
DNGERN (O. v.), Der Herrenstand im Mittelalter, T. I. Papiermhle; 1908.
DNG ER N (O. v.) J3ie Entstehung der Landeshoheit in Oesterrich, 'Vienne,
1930.
ERNST (Viktor), Die Entstehung des niederen Adels, Stuttgart, 1916.
ER NST (Viktor), Mittelfreie, ein Beitrag zr schwbischen Sthdesgshihte. 1920. ;
FBHR (Hans) , Dos Waffenrecht der Bauern im Mittelalter dmis Zeitschrift
der Savigny Stiftung, G. A., et 1917.
FICKER (Julius), Vom Heerschilde, Innsbruck, 1862.
FRST-BATTAGLIA (O.), Vom Herrenstande, Leipzig, 1916.
FRENSDORFF (F.), Die Lehnsfhigkeit der Brger dans Nachrichten der
K. Besselschaft der Wissensch. zu Gttingen, phil.-hist. Kl., 194. 1
GARCIA R IVES (.), Clases sociales en Len y Castilla (Siglos X -X I I I )
dans Revista de Archivos, t. X L I et X LII, 1921 et 1922.
GULLHIERMOZ (A.), Essai sur ls origines de ta noblesse en France au
moyen ge. 1902.
HECK (Philipp), Beitrge zur Geschichte der Stnde im Mittelalter, 2 vol.,
Halle, 1900-1905.
H ECK (Ph.), Die S tandesgliederung der Sachsen im frhen Mittelalter,
Tubingue. 1927.
HECK (P h .), UeherSetzungsprobleme im frheren mittelalter, Tubingue,
1931.
. J .,. ; ; ;
LANGLQIS (Chv V.), Les origines de la noblesse en Frane dans Revue, de
Paris, 1904, V. ( propos de GUILHIERMGZ, ci-dessus).
LA ROQUE (de), Trait de la noblesse, 1761.
LIN TZEL (M .), Di stndigen Ehehindernisse in Sachsen 'dans Zeitsckr'.
der Savigny-Stiftung. G. A., 1932.
MARSAY (de), De lge des privilges au temps des vanits, 1934 et Sup- plmnt. 1933.
M INNIG ER OD E (H. v.), Ebenburt und Echtheit. Untersuchungen zur Lehre
von der adeligen Heiratscbenburt vor dem 13. Jahrhundert Heidel
berg, 1932 (Deutschrechtliche Beitrge, VII. I).
NEGKEL (Gustav.), Adel und. Gefolgshaft dans Beitrge zur Gesch. der
deutschen Sprache, t. XVLI, 1916.
NfEUFBOUtRG (de), Les origines de la noblesse dans MARSAY, SupplmentOTTO (Eberhard F.). Adel und Freiheit im deutschen Staat des frhen
Mittelalters, Berlin, 1937 0 .

585

PLOTHO (V .), Die Stnde des deutschen Reiches im 12. Jahrhunder und
ihre Fortentwicklung dans Veirteljahrscrift fr Wappen-Siegel und
Familienkunde, t. XLV, 1917.
R E H ) (R. R.), Barony and Thnage dans English historical Review, t.
X X X V , 1920.
ROUND (J. A.), Barons and knights in the Great Charter dans Magna
Carta: Commmoration essays, Londres, 1917.
ROUND (J. A.), Barons and peers dans English historical Review, 1916.
SANTIFALLER (Leo), Veber die Nobiles dans SANTIFALLER, Das Brixner
Domkapitel in seiner persnlichen Zusammensetzung, t. I, p. 5964,
Innsbruck, 1924 (Schleiem-Schriften,'7).
SCHNETTLER (Otto), Westfalens Adel und seine Fhrerrolle in der Geschi
chte, Dortmund, 1926.
SCHNETTLER (*Otto), Westfalens alter Adel, Dortmund, 1928
SCHULTE (Aloys), Der Adel und die deutsche Kirche im Mittelalter, 2e d.,
Stuttgart.
VOGT (Friedrich) Der Bedeutungswandel des Wortes edel, Marbourg, 1909
(Marburger Akademische Reden, n 20).
WERM INGHOFF (Albert), Stndische Probleme in der Geschichte der deut
schen Kirche des Mittelalters dans Zeitschrift der Savigny-Stiftung,
K. A., 1911.
WIESTERBLAD (C. A.), Baro et ses drivs dans les langues romanes, Upsel, 1910.
2. Klt Kuanma : Dinsel Metinler
ANDIR U (Michel), Les ordines romani du haut moyen ge: I, Les manus
crits. Lcruvain, 1931 (Spicilegim sacrum lavaniense, 11).
FRANZ (Ad.), Die kirchlichen Benediktionen des Mittelalters, 2 vol. Frir
bourg en B., 1909.
Benedictio ensis noviter succineti. Pontifical mayenais : ms. et d. ef. Andrieu, p. 178 et table mot ensis; fac-simil MONACI, Archivio paleo
grfico, t. n 73.
Bndiction de lpce : Pontifical de Besanon : ef. Andrieu, p. 445. d :
Martne, de antiquis eccl, ritibus, t. II, 1788, p. 239; FRANZ, t. II, p
294\
Liturgie de l'adoufoment : Pontifical rmois; ef. ANDRIEU, p. 112. d. Hittorp, De divinis catholicae ecclesia officiis, 1719, col. 178; FRANZ t
II, p. 295.
liturgie de ladoubement : Pontifical de Guill. Durant. d. J. Catalani, pontificale romanum, t. I, 1738, p. 424.
Liturgie de ladoubement : Pontifical romain. d. (entre autres) Gatalani,
1.1, p. 419.
3. valyelie Dair Kurallar
BONZO, Liber de vita christiana, d. Perels, 1930 Texte zur Geschichte
des rmischen und kanonischen. Rechts I), V II, 28.
C H RTIEN D E TRQYiES, Perceval le Gallois, d. Potvin, t. II, v. 2831 suiv.

586

Lancelot dans H. O. SOMMER, The vulgate version of the Arthurian ro

tnances, t. Ill, p. 1134'15).
DER MEISSNER, Sw er ritters name wil empfan..., dans F. H. von DER
HEGEN, Minnesinger, t. I ll, p. 107, n 10.
NAVO NE (B .), Le rime di Folgore da San Gemignano, Bologne, 1880, p
45-49 (Scelta di curiosit letterarie, C L X X II).
L Ordene de Chevalerie dans BARBAZAN, Fabliaux, 2e d. par MON, t.
I, 1808, pp. 59-79.
RAIMGN LULL, Libro de la orden de Cdballeria, d. J. R. de Luanco, Bar
celone, R. Academia de Buenos Letras 1901. Traduction franaise
dans P. ALLUT, tude biographique sur Symphorien Champier, Lyon
1859, p. et suiv. Traduction anglaise, The book of the ordre of chivalry,
translated and printed by. W. Caxton, d. Byies, 1926 (Early English
Texts Soc., t. C L X V III).
4. valyelik ve Kl Kuanma
BARTHLM Y (Anatole de). De la qualification de chevalier dans Revue
nobiliaire, 1868.
E R B E N (Wilhelm), Schwertleite und Ritterschlag: Beitrge zu einer Rec
htsgeschichte der Waffen dans Zeitschrift fr historische Waffenkunde,
t. V II, 19184920.
GAUTIER (Lon), La chevalerie, 3e d., S. d.
M ASSAMANN (Em st Heinrich), Schwertleite und Ritterschlag, dargectellt
auf Grund der mittelhochdeutschen literarischen Quellen, Hambourg,
1932.
PIVANO (Silvio), Lmcomenti storici e giuridici dlia cavalleria medioevale
dans Memorie delta r. Accad. delle scienze di Torino, Srie H, t. LV,
1905, Scienze MoraiL
PRESTAGE (Edgar) Chivalry: a series of studies to illustrate its historical
significance and civilizing influence, by members of Kings College,
London, Londres, 1928.
ROTH VO N SCHRECKENSTEIN (K. H .), Die Ritterwrde und der Ritter
stand Historischpolitische Studien ber deutschmittelalterliche Standeverhltnisse auf dem Lande und in der Stad, Fnbourg-en-Brisgau,
1886.
SALVEM INI (Gaetano), La dignita cavalieresca nel Comune di Firenze, lo
rence, 1896.
TREIS (K.) , Die Formalitten des Ritterschlags in der altfranzsischen Epik,
Berlin, 1887.
5. Soylulatrma
ARBAUMQNT (J ), Des anoblissements en Bourgogne dans Revue nobiliaire,
1966.
BARTHLM Y (Anatole de), tude sur les lettres danoblissement dans
Revue nobiliaire, 1869.
KLBER (J. L.), De nobilitate codicillari dans iKLiBER, Kleinei uristische
Bibliothek, t. V II, Erlangen, 1793.

587

THOMAS (Paul), -Comment Guy de Ddmpierre, comte de Flandre, anobli*

sait les roturiers dans Commission histor. du Nord, 1933; cf. P. THO
MAS Textes historiques sur Lille et le Nord, t. 1936, p. 229.

6. Soylu ve valye Yaam

ApPE L (Carl), Bertran von Born, Halle, 1931.

BORM ANN (E m st). Die Jagd in den altfranzsischen Artuifund Aben
teuerromanen, Marbourg, 1887 (Ausg. und Abh. aus, dem Gebiete der
roman. Philologie, 68).
D ANGE, De lorigine et de Vusage des tournois, Des armes outrance,
des joustes, de ta Tabl Ronde, des behourds et de l quintaine (Disser
tations sur lhistoire de saint Lotus, V I et V II) dans Glossarium, d.
Henscbei, t. VII.
D U P IN (Henri), La courtoisie au moyen ge (d aprs les textes du X I I
et du X I I I e sicle) [1931].
EH R ISM AN N (G.), Die Grundlagen des ritterlichen Tugendsystems dans
Zeitschrift fr deutsches Altertum, t. LV I, 1919.
ERDM ANN (Carl), Die Entstehung des Kreuzzugsgedaokens, Stuttgart, 1935
(Forschungen zur Kirchen-und Beistesgeschichte, V I).
GEORGE (Robert H.), 77ze contribution of Flanders to the Conquest of
England dans Revue Belge de philologie, 1926.
GILSON (Etienne), L amour courtois, dans GILSQN, La Thologie Mystique
de saint Bernard, 1934, p. 192-215.
JA NIN (Ri), Les ^Francs au service des Byzantins dans chos dQrient,
t. XXXIX,' 1930.
JtEANROY, Alfred, La posie lyrique des troubadours, 2 vol., 1934.,
H-V. LANGLOIS, Un mmoire indit de Pierre du Bois, 1313 : De tomeamentis et justis dans Revue Historique, t. XLI. 1889.
NA U M A N N (Hans), Ritterliche Standeskultur um 1200 dans NA U M A N N (H.)
et M LLER (G N T H ER ), Hfische Kultur, Halle, 1929 (Deutsche
Vierteliahrschrift fr Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte,
Buchreihe, t. X V II).
NA UM A NN (Hans), Der staufische Ritter, Leipzig, 1936.
NIE D E R (Felix), Das deutsche Turnier im X II. und X III. Jahrhundert,
Berlin, 1881.
PAINTBR (Sidney), William Marshai, knight-rrant, baron and regent o f
England, Baltimore, 1933 (The Johns Hopkins Historical Publications).
RUST (E m s), Die Erziehung des Ritters in der altfranzsischen Epik, Ber
lin, 1888.
SCHRDER (Werner), Studien ber das Wort hfisch in der mittelhoch
deutschen Dichtung, Bonn, 1935.
SCHULTE (Aloys), Die Standesverhltnisse der Minnesger, dans Zeit] chrift fr deutsches Altertum, t. X X X IX , 1895.
SCHULTZ (-Alwin), Das hfische Leben zur Zeit der Minnesinger, T d., 2
vol, 1889.
;
SEILER (Freidrich), Die Entwicklung der deutschen Kultur im Spiegel
des deutschen Lehnworts, II. Von der, Einfhrung des Christentums bis
zum Beginn der neueren Zeit, 2e d., Halle, 1907.

588

W H IT N E Y (Maria P.), Queen of medieval virtuos: largesse dans Vastar

Medioeval Studies... editad by, C. F. Fiske, New Haven, 1923.
7. Armalar

BARTHLM Y (A. de), Essai sur lorigine ds armoiries fodales dans

Mm. soc. antiquaires de lOuest, t. X X X X V, 1870-71.
ILG B N (Th.), Zur Entstehung und Entwicklungskeschichte der Woppen dans
Korrespondenzblatt des Gesamtvereins der d. Geschichts- und Alter
tumsvereine, t. LX IX , 1921.
U LM EN ST E IN (Chr. Uv.), Ueber Ursprung und Entstehung des Wappen
wesens Weimar, 1985 ( Forsch. zum deutschen Recht, I 2).
s
8.

avular ve avuluklar

BLOCH (M arc), n problme dhistoire compare: la ministnaltit en

France et en Angleterre, dans Revue historique du droit, 1928.
BLUM (E .), De ta patrimonialit des sergenteries fieffes dans lancieime
Normandie, dans Revue gnrale de droit, 1926.
GANSHQQF (F. L.), Etude sur les ministeriales en Flandre et en Lotha
ringie, dans Mm. Acad, royale Belgique, Cl. Lettres in 8, 2e srie,
XX, 1926.
GLADIS (D.), v.), Beitrge zur Geschichte der staufischen Ministfeialitt.,
Berlin, 1934 ( Eberings Histor. Studien, 249).
HAEMDLE (Otto), Die Dienstmannen Heinrich des Lwen, Stuttgart, 1930
(Arbeiten zur d. Rechts- und Verfassungsgeschichte, 8).
KIM BALL (E. G.), Serjeanty tenure in medioeval England, N ew York, 1936
(Yale Historical Publications, Miscellany, X X X ).
L E FOYER (J*ean).
L office hrditaire de Focarius regis Angliae, 1931
(Biblioth. dhistorie du droit normand, 2e srie, 4).
STENGL (Edmund E.),
Ueber den Ursprung der Minis teria littdans
Papsttum und Kaisertum: Forsch... P. Kehr dargebracht, Munich,
1925. V....
II.

FEODAL TOPLUMDA K LSE : Y E M N LL K

GNESTAL (R.)>
La patrimonialit de Varchidiaonat dans ta province
ecclsiastique de Rouen dans Mlanges Paul Foumier, 1929.
LAPRAT (R.), Avou dans Dictionnaire d'histoire et de gographie eccl
siastique, t. V, 1931.
LE SN E (Em .),
Histoire de la jroprit ecclsiastique en France, 4 vol.,
Lille, 1910-1938.
M ERK (C. J), Anschauungen ber Lehre und das Leben der Kirche im
altfranssischen Heldenepos. Halle 1914 (Zeitschrift fr rmonisch
Philologie, Beiheft, 41).
OTTO (Ebehard F.), Die Entwicklung der deutschen Kirchenvogtei im id.
Jahrhundert, Berlin, 1933 (Abhand, zur mittleren und neueren Geschihhte, 72).
.
j L . L ;
FERGAMENI (Gh.), L avoueric ecclsiastique belge Gand, 1907. Cf. B O N E N
FANT (P .), Notice sur te faux diplme d'Otton
dans Bulletin Com
mission royale histoire, 1936.

589

S N N (Flix), L mstituiioh des avoueries ecclsiastiques eh France, 193.

Cf. compte rendu par W. SIOKEL, Gttingische Gelehrte Anzeigen,
t. CLVI, 1904.
S E N N (Flix), L'institution des Andamies en France, 1907.
WAAS (Ad.), Vogtei und Bede in der deutschen Kaiserzeit, 2 vol., Berlin
19194923.
III.

ADALETLER

AULT (W . O.), Private Juridiction in England. New Haven, 1923 (Yale

Histrica! Publications. Miscellany, X ).
BEAtlDOIN (A l.)tude sur les origines du rgime fodal: la recomman
dation et la justice seigneuriale dans Annales de lenseignement sup
rieur de Grenoble, I, 1889.
BEAUTEMPS43EAUPRE, Recherches sur les juridictions de lAnjou et du
Maine, 1890.
CAM (Helen M .), Suitors and Scabini dans Spclum, 1935.
CHAMPEAUX i(Ernest), Nouvelles thories surles justices du moyen ge dans
Revue historique du droit, 1935, p. 101-111.
ESM EIN (Ad.), Quelque renseignements sur lorigine des juridictions pri
ves dans Mlanges darchologie et dhistoire, 1886.
FBRRAND (N .), Origines des justices fodales dans Le Moyen Age, 1921.
FRVILLE (R. de), L organisation judiciaire en Normandie aux X I I e et
X I I I e sicles dams Nouv, Revue historique de droit, 1912.
GANSHOF (Franois L.), Notes sur la comptence des cours fodales en
France dans Mlanges dhistoire offerts Henri Pirenne, 1926.,
GANSHOF (F.-L.), Contribution ltude des origines des cours fodales
en France dans Revue historique de droit, 1928.
GANSHOF (F.-L.), La juridiction du seigneur sur Son vassal lpoque ca
rolingienne dans Revue de lUniversit de Bruxelles, t. X X III, 1921-22.
GANSHOF (F.-L.), Recherches sur les tribunaux de chtellenie en Flandre,
avant le milieu du X I I I e sicle, 1932 (Universitt te Gent, Werken
uitgg. door de Faculteit der Wijsbegeerte en Letteren, 68).
GANSHOF (F .L .), Die Rechtssprechung des grflichen Hofgerichtes in
Flandern dans Zeitschrift der Savigny Stiftung, G. A., 1938.
GARAUD (Marcel), Essai sur les institutions judiciaires du Poitou sous
le gouvernement des comtes indpendants 9024137, Politers, 1910.
GARCIA DE DIEGO ( Vicenze), Historia judicial de Aragon en los siglos
V I I I al X I I dans Anuario de historia del derecho espaol, t. X I, 1934.
GLITSCH .(Heinrich), Der alamannische Zentenar und sein Gericht dans
Berichte ber die Veryandlungen der k. sshsischen Ges. der Wissen
schaften, Phil-histor. Kl., t. LX IX , 1917.
GLITSCH (H .), Untersuchungen zur mittelalterlichen Vogtgerichtsbarkeit,
Bonn, 1912.
H ALPH EN (L.), Les intitutions judiciaires en France au X I e sicle: rgion
angevine dans Revue historique, t. LX X V II, 1901.
H ALPH EN (L.), Prvts et voy ers au X I e sicle; rgion 'angevin dans
Le Moyen Age, 1902.
HIRSCH (Hans), Die Klosterimmunitt seit dem Investiturstreit, Weimar,
1913.

590

KROLL (Maurice), L immunit franque, 1910.

LOT (Ferdinand), La vicaria et le vicarius dans Nouvelle Revue his
torique de droit, 1893.
MASSIET DU B IEST (J), A propos des plaids gnraux dans Revue du
Nord, 1923.
MORRIS (W.-A.), The frankpledge system, New York, 1910 Harvard His
trical Studies, X IV ).
PBR RIN (Ch.-Edmond), Sur le sens de mot centena dans les chartes
lorraines du moyen ge dans Bulletin Du Cong, t. V, 192930.
SALVIQLI (Giuseppe), L'immunit et le giustizie dette chiese in Italia dans
Alti e memorie dette R. R. Deputazioni di Storia Patria per le pro
vnole Modenesi e Parmesi, Srie III, vol. V et V I, 1888-1890. t; '
SALVIOLI (G .), Storia dlia procedura civile e crimnale. Milan, 1925 (Storia
del diritto italiano pubblicata sotto la, direzione di PASQUALE DEL
GULDICE, vol. III, Parte prima).
STElNGEL (Edmund E .), Die Immunitt in Deutschland bis zum Ende des
11. Jahrhunderts. Teil I, Diplomatik der deutschen Immunitts-Privi
legien, Innsburck, 1910.
T H IR I N t(Paul), Les chevinages ruraux aux X I I e et X I I I e sicles dans
les possessions des glises de Reims dans tudes d'histoire du moyen
ge ddies G. Monod 1896.
IV.

BARI HAREKET

ER D M ANN (C.), Zur Ueberlieferung der Gottesfrieden-Konzilien dans ERD

M ANN, op. cit. (p. 667).
GERK (G.-C.-W.), De denkbeeiden over corlog en de bemocciingen voor
vrede in de elfde eeuw (Les ides sur la guerre et les efforts en faveur
de la paix au X Ie sicle). Nimgue, 1912 (Diss Leyde).
HERTZBBRG-FIRANiKEL (S.), Die altersten Land-und Gottesfrieden in Deut
schland dans Forschungen zur deutschen Geschichte, t. XXIII,, 1883.
H UBER TI (Ludwig), Studien zur Rechtgeschichte der Gottesfrieden und
Lendesfrieden : I, Die Friedensordnungen in Frankreich, Ansbach, 1892.
KLUCKHORN (A.), Geschichte des Gottesfriedens, Leipzig, 1857.
M ANTEYBR (G. de), Les origines de la maison de Savoie... La paix en.
Viennois (Anse, 17 juin 1025) dans Bulletin de la Soc. de statistique
de lIsre 4e t. V II, 1904.
M O L IN I (Georges), L organisation judiciaire, militaire et financire des
associations de la paix: tude sur la paix et la Trve de Dieu dans le
Midi et le Centre de la France, Toulouse, 1912.
PRENTOT (H .), La trve de Dieu en Normandie dans Mmoires de lAcud
de Caen, Nouv. Srie, t. VI, 1931.
QUIDDE (L .), Histoire de la paix publique en Allemagne au moyen ge,
1929.
SCHELBGI ( Wolfgang), Die innere Entwicklung des bayerischen Land
friedens des 13. Jahrhunderts, Heidelberg, 1932 (Deutschrechtliche
Beitrge, X III, 2).
SM IOHON (E .), La Paix et la Trve de Dieu, 2e d., 2 vol. 1869.
Y V E R (J.), L interdiction de la guerre prive dans le trs ancien droit
normand (Extrait des tavaux de la semaine d'histire du droit nor
mand. .. mai 1927) 1928.

591
1

WOHLHAUPTER (Eugen), Studien zur Rectsgeshichte der Gottes-und Land

frieden in Spanien, Heidelberg, 1933 (Deutschrechtliche Beitrge X VI,

2) .

V.

...

MONARl KURUMU

BEQKEtR (Franz), Das Knigtum des Nachfolgers im deutschen Reich des

Mittelalters, 1913 (Quellen und Studien zur Verfassung des d. Reiches.
' V, 3).
.
BLOCH (M arc), I/Empire et lide d'Empire sous les Hohenstaufen, dang
Revue des Cours et Confrences, t. XXX, 2, 1928-1929,
BLOOH (M arc), Les rois thaumaturges: tude sur le caractre surnaturel
attribu & la puissance royale, particulirement en France et en Angle
terre. Strasbourg. 1924 (Biblioth, de la Facult des Lettres de lUniv.
de Strasbourg, X I X ).
EULER. (A^), Das Knigtum im cdtfrqnzsischen Karls-Epos. Marboiirg;
1836 ( Ausgaben und bhandl. aus dem Gebiete der romanischen Phi
lologie, 65).
KAMPRS (Fr.), Re* und sacrdos dans Histor. Jahrbuch, 1925.
KAMPRS, Vom Werdegang der abenlndischen Kaisermystik, Leipzig, 1924.
K ER N (Fritz), Gottesgnadentum und Widerstandsrecht im frheren mittelfter, Leipzig, 1914.
H ALPH EN (Louis), La place de la royaut dans le systme fodal dans
Revue historique, t. CLXXII, 1933.
M ITTE IS (Heinrich), Die deutsche Knigswahl; ihre Rechtsgrundlagen bis
zur Goldenen Bulle, Baden bei Wien [1938].
NA UM A NN (Hans),
Die magische' Seite des altgermanischen Knigtums
und ihr Fortwirken dans Wirtschaft und Kultur. Festschrift zum 10.
Geburtstag von A. Dopsch, Vienne, 193.
BERELS (Ernst), Der Erbreichspidn Heinrichs VI. Berlin, 1927.
ROSEUSTOCK (Eugen), Knigshaus und Stmme in Deutschland zwischen
911 Und 950. Leipzig, 1914.
SCHRAMM (Perey E .), Die deutschen Kaiser und Knige in Bildern ihrer
Zeit, I, 751-1152, 2 vol., Leipzig, 1928 (Verffentlichungen der For
schungsinstitute an der Untv, Lezipzig, Institut fr Kultr-und Universalgesch., I).
SCHRAMM (P.-iE.), Geschichte des englischen Knigtums im Idchte der
Krnung, Weimar, 1937. Traduction anglaise: A history of the English
coronatinon (avec bibliographie gnrale du sacre, en Europe).
SCHRAMM (P. JL)f Kaiser Rom und Renovatio, 2 vol. Leipzig 1929 (Stdiezt
der Bibliothek Warburg. X V II).
SCHULTE (Aloys), Anlufe zu einer festen Residenz der deutschen Knige
t'rtt MUtellter- dans Historisches Jahrbuch, 1935,
SCHULTZE (Albert), Kaiserpolitik und Einheitsgedanken in den Karolingischen' idacflgesiaien (876-962), Berlin,. 1926.
VOiJT (Pul), La question de la lgitimit V avnement de Hugues
Capet dans Mm. Acadmie Inscriptions, t. X X X IV , I, 1892.

592

V I.

Y E R E L KTDARLAR

VACCARI (Pietro), DalV unti romana al particolarismo gitiridico del M e

dio evo, Pavie. 1936.
FICKER (J.), et PUNTSCHART (P.), Vom Reichsfrstenstande, 4 vol. Inns
bruck, Graz et Leipzig, 1861-1923.
HALBBDEL (A.), Die pfalzgrafen und ihr A m t: ein Veberblick dans dien,
132).
LW EN (Gerhard), Stammesherzog und Stammesherzogtum. Berlin, 1935.
LIN TZE L (Martin),
Der Vrspung der deutschen Pfalzgrafschaften dans
Zeitschrift der Savigny Stiftung. G. A., 1929.
PARISOT (Robert), Les origines de la Haute-Lorraine et sa premire maison
ducale, 1908.
ROSENSTOCK (Eugen), Herzogsgewalt und Friedensschutz: deutsche Provinzialversamnungen des 9-12. Jahrhunderts Breslau, 1910 (Unter
suchungen zur deutschen-Staat-und Reschtsgeshichte, H., 104).
SCHMIDT (Gnther), Das wrzburgischen Herzogtum und die Grafen und
Herren von Ostfranken vom 11, bis zum 17, Jahrdundert. Veimar, 1913
(Quellen und Studien zur Verfassungsgeschichte des deutschen Reic
hes, V, 2).
W ERNEBURG (Rudolf), Gau, Grafschaft und Herrschaft in Sachsen bis
zum Geschichte Niedersachsens, III. 1).
LAPSLEY (G. Th.), The county palatine of Durham, Cambridge, Mass., 1924
( Harvard Historical Studies. V I I I ) .
AtRBQIS DE JUBAINVILLE (d ). Histoire des ducs et comtes de Champagne,
7 vol., 1859-1866.
AUZIAS (Lonce), L Aquitaine carolingenne (778-897), 1937.
BARTHELEM Y (Anatoie de). Les origines de la maison da France, dans
Revue des questions historiques, t. X III. 1873.
BOUSSARD ( J.), Le comt dAnjou sous Henri Plantagenet et ses fils (11511204), 1938 (Biblioth. c. Hautes-tudes, Sc. histor. 271).
CHARTROU (Josphe), L Anjou de 1109 1151 1928.
OHAUME (M .), Les origines du duchede Bourgogne, 2 vol., Dijon, 1925-31.
FAZY (Max.), Les origines du Bourbonnais, 20 vol., Moulins. 1924.
GROSDIDER DE MATONS (M .), Le comt de Bar des origines au trait
de Bruges (vers 750-1301), Bar-le-Duc, 1922.
HALPH EN (Louis), Le comt dAnjou au X Ie sicle, 1906.
JAURGAIN (J. de), La Vasconie. 2 vol., Pau, 1898.
JEULIN (Paul), L hommage de le Bretagne en droit et dans les faits dans
Annales de Bretagne, 1934.
LA BORDERIE (A. Le M O Y N E de), Histoire de Bretagne, t. II et III, 1898-99.
LATOUCHE (Robert), Histoire de comt du Maine, 1910 (Biblioth. c. Houtes tudes, Sc. histor., 183).
LE X (Lonce), Eudes, comte de Blois... (995-1007) ef Thibaud, son frre
(995-1004), Troyes, 1982.
LOT (Ferdinand), Fidles ou vassaux?, 1904.
POWICKE (F. M.), The loss Normandy (1189-1204), 1913 (Publications of
the University of Manchester, Historical Sris, X V I).
SPROEMBERG (Heinrich), Die Entstehung der Brafshuft Flandern, Teil I :
die ursprngliche Grafschaft Flandern (864-892). Berlin, 1935, Cf. F.

593

L. GANSHOF, Les origines du comt de Flandre, dans Revue belge

de Philologie, 1937.
V A L N (I ), Le duc de Normandie et sa cour, 1909
VALLS-TABERNER (F.), La cour comtale barcelonaise, dans Revue histo
rique du droit, 1935.
Les Bouches du Rhne, Encyclopdie dpartementale, Premire partie, t.
II. Antiquit et moyen ge, 1924.
K E IN E R (Fritz), Verfassungsgeschichte der Provence seit der Ostgothen
herrschaft bis zur Errichtung der Konsulate (510-1200), Leipzig, 1900.
M ANTEYER (G.), La Provence du J au X I I sicle, 1908.
P R E V IT ORTON (C. W .), The early history of the House of Savoy (10001223), Cambridge, 1912.
TOURNADRE (Guy de), Histoire du comt de Forcalquier (X IIe sicle),
[1930],
GRIMALDI (Natale), La contessa Matilde e la sua stirpe feudale, Florence,
[1928].
HOFMEISTER (Adolf), Markgrafen und Margrafschften im italienischen
Knigreich in der Zeit von Karl dem Grossen bis auf Otto den Grossen
(774-962) dans Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschich
tsforschung, V II, Ergnzungband, 1906.
V II.

ULUSLAR

CHAUME (M .), Le sentiment national bourguiznon de Gondelbaud Char

te le Tmraire dans Mm. Acad Sciences Dijon, 1922.
COULTON (B. G.), Nationalism in the middle ges dans The Cambridge
Historical Journal. 1935.
HUGELM ANN (K. G.), Die deutsche Nation und der deutsche Nationalstaat
im Mittelalter dans Histor. Jahrbuch, 1931.
KURTH (G .), Du rle de lopposition des races et des nationalits dans
la dissolution de lEmpire carolingien dans Annuaire de lc. des
Hautes tudes, 1896.
REMPPIS (M ax), Die Vorstellungen von Deutschland im altfranzsischen
Heldenepos und Roman und ihre Quellen, Halle, 1911 ( Beihefte zur
Zeitschrift fr roman, Philologie, 234).
SCHULTHEISS (Franz Guntram), Geschichte des deutschen Nationalgefhts,
t. I, Mnich, 1893,
V IG ENER (Fritz), Bezeichnungen fr Volk und Land der Deutschen vom
10. bis zum 13. Jahrhundert, Heidelberg, 1901.
ZIM MERM AN (K. L.), Die Beurteilung der Deutschen in der franzsischen
Literatur des Mittelalters mit besonderer Bercksichtigung der Chan
sons de geste dans Romanische Forschungen, t. XIX, 1911.
V III.
H IN TZE
der
DLGER
the

594

KARILATIRMALI TARHTE FEODALITE

(O.). Wesen und Verbreitung des Feudalismus dans Sitzungsber.

preussischen Akad., Phil.-histor. Kl., 1929.
(F.). Die Frage des Grundeigentums in Byzanz dans Bulletin of
international commission of historical sciences, t. V. 1933

OSTROGORSKY (Georg), Die wirtschaftlichen und, sozialen Entwicklungsgrundlagen des byzantinischen Reiches dans Vierteljahrschrift fr
Sozial und Wirtschafsgeschichte, 1929.
0
S T E IN (Em ast), Untersuchungen zur sptbyzantinischen Verfassungs- und
Wirtschaftsgeschichte dans Mitteilungen zur osmanischen Geschichte,
t. II, 1923-25.
TH U RN EYSSEN (R .), Das unfreie Lehen dans Zeitschrift fr keltiche Phi
lologie, 1923; Das freie Lehen ibid., 1924.
FRANKE (C.), Feudalism: Chinese dans Encyclopaedia of the social sci
ences, t. VI, 1931.
FRANKE (O.), Zur Beurteilung des chinesischen Lehnwesens dans Sitzungsber. der preussischen Akad. Phit.-histor. Kl., 1927.
ERSLEV (K r.), Europaesik Feudalisme og dansk Lensvaesen dans Historisk
Tidsskrift, Copenhague, 7e srie, t, II. 1899.
BECKER (C. H.), Steuerpacht und Lehnwesen : eine historische Studie ber
die Enstehung des islamischen Lehnwesens dans Islam, t. V, 1914.
B E LIN , Du rgime des fiefs militaires dans lIslamisme et principalement
en Turquie dans Journal Asiatique, 6e srie, t. XV, 1870.
LYB YER (A. H .), Feudalism : Sarracen and Ottoman dans Encyclopaedia
of the social sciences, t. VI, 1931.
ASAKAWA (K .), The documents of Iriki iltustraitve of the development
of the feudal institutions of Japan New Haven, 1929 (Yaie Historical
Publ., Manuscripts and edited texts, X ). Avec une importante intro
duction.
ASAKAWA (K .), The origin of feudal land-tenure in Japan dans American
Historical Review, XXX, 1915.
ASAKAWA (K .), The early sho and the early manor: a comparative study
dans Journal of economic and busienss history, t. I, 1929.
FUKUDA (Tokusa), Die gesellschaftliche und wirtschaftliche Entwickelung
in Japan, Stuttgart, 1900 (Mnchner volkswirtschaftliche Studien, 42).
R U FIN I AVONDO (Ed.), I I feudalismo giapponese visto da un gturista europe dans Rivista di storia del diritto italiano, t. III, 1930.
SAMSON ( J. B .), Le Japon : histoire de la civilisation Japonaise, 1938.
UYFHARA (Senroku), Gefolgschaft und Vasallitt im frnkischen Reiche
und in Japan dans Wirtschaft und Kultur. Festschrift zum 70. Geburstag von A. Dopsch, Vienne, 1938.
L V I (Sylvain), Le Npal, 2 vol., 1905 (Annales du Muse Guimet, Biblio
thque, t. X V II et X V II).
HTZCH (C. V.), Adel und Lehnwesen in Russland und Polen dans Histo
rische Zeitschrift, 1912.
WOJCIECHOWSKI (Z.), La condition des nobles et te problme de la fo
dalit en Pologne au moyen ge dans Revue historique du droit, 1936
et 1937 (arec bibliographie),
ECK (Al.), Le moyen ge russe, 1933.

595