POVR[INSKI NAPON

Povr{inski napon je pojava koja se javlja na povr{ini te~nosti, bilo

da je druga faza te~na ili gasovita. Ispoljava se kao sila koja te`i da grani~nu povr{inu svede na najmanju meru, a posledica je postojanja
me|umolekulskih sila. Ove sile deluju podjednako sa svih strana na
molekul. One su u unutra{njosti te~nosti me|usobno zasi}ene, pa se
molekuli nalaze u energetskoj ravnote`i. Rezultanta sila jednaka je
nuli. Me|utim, molekuli u povr{inskom grani~nom sloju poseduju
izvestan vi{ak energije, tzv. slobodnu povr{insku energiju. Rezultanta sila koje deluju na molekule u povr{inskom grani~nom sloju
upravljena je ka unutra{njosti te~nosti, jer je broj molekula u jedinici zapremine gasovite faze manji nego u te~noj fazi. Povr{inski napon te`i da smanji slobodnu povr{insku energiju (slika 1a).
Rezultanta sila stoji pod pravim uglom u odnosu na povr{inu
te~nosti. Ovo dejstvo unutra{njih molekula na povr{inski sloj naziva
se povr{inski napon, a manifestuje se kao te`nja slobodne povr{ine
da se pona{a kao zategnuta elasti~na opna i da se skupi. Posledica
ovoga je i te`nja kapi da zauzme sferni oblik, tj. da postigne {to ni`e
energetsko stanje, odnosno da smanji povr{insku energiju (slika
1b).
Mera povr{inskog napona te~nosti naziva se koeficijent povr{inskog napona ili kapilarna konstanta , jer je vezana za kapilarne
pojave. To je sila zatezanja koja deluje normalno na jedinicu du`ine,
po povr{ini te~nosti. Prema tome, jedinica za koeficijent povr{inskog napona je N m-1.
Povr{inski napon mo`e se definisati i energijom koja je potrebna
da se povr{ina te~nosti pove}a za 1 m2. Tada se naziva slobodna povr{inska energija i ima dimenzije J m-2.
Povr{inski napon opada sa povi{enjem temperature.
Upore|ivanjem te~nosti prema njihovim povr{inskim naponima dolazi se do zaklju~ka da je povr{inski napon utoliko ve}i ukoliko su ja~e me|umolekulske sile. Takve te~nosti imaju i visoke ta~ke
klju~anja. Nasuprot njima, lako isparljive te~nosti imaju male povr{inske napone i niske ta~ke klju~anja (tablica 1).

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Teorijski princip

(a)

(b)
Slika 1.
Dejstvo privla~nih
me|umolekulskih sila na:
a) povr{inu te~nosti,
b) na povr{inu kapi koja je na ~vrstoj
fazi

15

Tablica 1.
Povr{inski napon i ta~ka klju~anja
pojedinih te~nosti

Te~nost

(N m-1) na 20C

t.k. (C)

Voda
Benzol
Toluol
Hloroform
Aceton
Metanol
Etanol
Etar

0,0728
0,0289
0,0284
0,0271
0,0237
0,0226
0,0223
0,0170

100
80,1
110,6
61,0
56,5
64,7
78,15
34,6

Na dodiru dve te~ne faze, koje se ne me{aju ili se delimi~no

me{aju, javlja se tzv. grani~ni sloj u kome se nalaze molekuli obe faze,
ali u druga~ijem polo`aju u pore|enju sa molekulima u ~istim fazama. Napon koji se javlja u ovom grani~nom sloju posledica je me|udejstva prisutnih molekula, pa se naziva me|upovr{inski napon
ili me|ufazni napon (raniji naziv dodirni napon). Ovaj napon je
manji od povr{inskog napona, jer su adhezione sile u grani~nom
sloju izme|u dve te~nosti ve}e od sila koje se javljaju izme|u molekula te~ne i gasovite faze.
Iz koeficijenta povr{inskog napona mo`e se izra~unati veli~ina
koju je Sugden (Sugden) nazvao parahor te~nosti P:

4
P=M
t p
1

(1)

gde je:
M molarna masa analizirane te~nosti
koeficijent povr{inskog napona te~nosti
t gustina te~nosti
p gustina pare.
Na ni`im temperaturama gustina pare je mnogo manja od gustine te~nosti, pa se mo`e zanemariti. Izraz za parahor dobija jednostavniji oblik:

4
P=M
t

16

(2)

Medenica / Male{ev

Parahor ima dimenzije molarne zapremine pomno`ene sa ~etvrtim korenom povr{inskog napona (m3 mol-1 N m- ). To je aditivna i konstitutivna veli~ina, {to zna~i da zavisi od vrste, broja i na~ina
vezivanja atoma u molekulu. Mo`e se izra~unati sabiranjem vrednosti parahora atoma i veza u molekulu (tablica 2 u Prilogu).
U farmaceutskim istra`ivanjima odre|ivanje povr{inskog napona je od zna~aja za uspostavljanje veze izme|u povr{inske aktivnosti
leka i njegovog biohemijskog i farmakolo{kog dejstva. Tako|e, mo`e
se odrediti i ~isto}a te~nosti, jer eventualno prisutne ne~isto}e menjaju vrednost koeficijenta povr{inskog napona.
Za odre|ivanje povr{inskog napona postoje razli~ite metode, u
zavisnosti od ta~nosti koja se `eli posti}i, od koli~ine uzorka sa kojim se raspola`e i od jednostavnosti rada.
Metoda merenja mase kapi podrazumeva odre|ivanje broja kapi
koje isteknu iz odre|ene zapremine i merenja njihove mase. U tu
svrhu koristi se Traubeov (Traube) stalagmometar. To je relativna
metoda, jer se povr{inski napon analizirane te~nosti upore|uje sa
povr{inskim naponom standardnog rastvora. Zato je potrebno prethodno kalibrisati stalagmometar sa standardom (npr. vodom).
Traubeov stalagmometar (slika 2) je staklena cev sa pro{irenjem i
kapilarom na donjem kraju, koja se zavr{ava ravnom povr{inom.
Kap te~nosti koja se obrazuje na donjem delu kapilare (prilikom
slobodnog isticanja te~nosti u obliku kapi) otkida se u trenutku kada njena masa savlada povr{inski napon. Ukoliko je povr{inski napon ve}i bi}e i masa kapi ve}a. To zna~i da }e se iz iste zapremine obrazovati manji broj kapi. Masa kapi data je slede}im izrazom:

V.
m=
n

gde je:
m masa kapi
V zapremina te~nosti
gustina te~nosti
n broj kapi u zapremini V.

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Metoda merenja mase kapi

(3)

Slika 2.
Traubeov stalagmometar

17

Po{to je masa kapi proporcionalna povr{inskom naponu sledi:

V.
=K.
n

(4)

gde je K konstanta srazmere, koja zavisi od karakteristika stalagmometra.

Kako se povr{inski napon analizirane te~nosti (x) upore|uje sa
povr{inskim naponom standarda (npr. vode), to va`e slede}e
relacije:

V . x
= K . x
nx

V . H2O
= K . H2O
nH2O

(5)

(6)

Zapremina V i konstanta K imaju zajedni~ku vrednost, jer se radi

sa istim stalagmometrom i za analiziranu te~nost i za vodu, pa deljenjem ove dve jedna~ine i re{avanjem po x sledi:

x . nH2O
x= H2O
H2O . nx

(7)

gde je:
x koeficijent povr{inskog napona analizirane te~nosti
H2O koeficijent povr{inskog napona vode
x gustina analizirane te~nosti
H2O gustina vode
nx broj kapi analizirane te~nosti u pro{irenom delu stalagmometra
nH2O broj kapi vode u pro{irenom delu stalagmometra.

18

Medenica / Male{ev

Metoda kapilarne cevi (kapilarna elevacija) je najpouzdanija metoda za odre|ivanje povr{inskog napona. Zasniva se na merenju visine
podizanja te~nosti u kapilarnoj cevi poznatog pre~nika (slika 3).
U kapilari te~nost koja kvasi zidove suda, stvara pritisak usled
delovanja povr{inskog napona te~nosti, koji je prikazan Laplasovom
(Laplace) jedna~inom:

P1 =

2
r

Metoda kapilarne cevi

(8)

gde je:
povr{inski napon te~nosti
r polupre~nik kapilare.
Usled kapilarnih pojava, odnosno adhezionih sila koje slabe pritisak P1 dolazi do podizanja te~nosti u kapilari do izvesne visine,
usled pritiska koji vlada u masi te~nosti zbog povr{inskog napona.
Hidrostati~ki pritisak stuba te~nosti koji se stvara u kapilarnoj cevi,
u ta~ki B, jednak je:

P2 = . g . h

(9)

Slika 3.
Kapilarni efekat
P pritisak usled povr{inskog
napona
h visina stuba te~nosti u kapilari
izme|u ta~aka A i B

gde je:
gustina te~nosti
g ubrzanje Zemljine te`e
h visina stuba te~nosti u kapilarnoj cevi.
Te~nost u kapilari zaustavi}e se na nekoj visini h kada se uspostavi ravnote`a izme|u pritisaka P1 i P2:

.g.h=

2
r

(10)

iz koje se mo`e, merenjem visine stuba te~nosti h iznad nivoa te~nosti, izra~unati povr{inski napon te~nosti:

1 . . .
r g h
2

(11)

Vrednost je poznata veli~ina za analiziranu te~nost na temperaturi

merenja. Vrednost r je poznata za datu kapilaru ili se mo`e odrediti
kori{}enjem te~nosti poznatih i .

Eksperimentalna fizi~ka hemija

19

Me|upovr{inski napon (koji se javlja na granici dve te~ne faze koje

se ne me{aju ili se delimi~no me{aju) odre|uje se istim metodama
kao i povr{inski napon. Metodom kapilarne cevi, (slika 4) izvodi se
tako {to se te~nost A manje gustine sipa u pro{ireni deo suda koji se
zavr{ava kapilarom polupre~nika r. Kapilara se uranja u te~nost B
ve}e gustine. Pomeranjem suda A gore-dole podesi se da dodirne
povr{ine te~nosti u sudu A i te~nosti u sudu B budu na istom nivou i
izmeri visina stuba te~nosti h. Tada se me|upovr{inski napon izra~unava iz jedna~ine (11) i poznate vrednosti gustine A za te~nost A.

Slika 4.
Odre|ivanje me|upovr{inskog napona
A sud sa te~no{}u manje gustine
B sud sa te~no{}u ve}e gustine
h visina stuba te~nosti

20

Medenica / Male{ev

URADITE SAMOSTALNO ...

Zadatak eksperimenta
w Odrediti broj kapi standardnog rastvora (vode) i analizirane
te~nosti u pro{irenom delu stalagmometra.
w Iz srednjih vrednosti broja kapi za vodu i analiziranu te~nost,
tabli~nih podataka za gustinu i koeficijent povr{inskog napona
vode i gustine analizirane te~nosti na radnoj temperaturi
izra~unati koeficijent povr{inskog napona (x) za analiziranu
te~nost, sa ta~no{}u datom za povr{inski napon vode.
w Izra~unati parahor te~nosti.

Odre|ivanje povr{inskog
napona te~nosti
stalagmometrom

Aparatura i hemikalije
w

Traubeov stalagmometar (slika 2)

Analizirana te~nost
w Destilovana voda (standard)
w

Kalibracija stalagmometra
Kalibracija stalagmometra podrazumeva odre|ivanje konstante K,
koja zavisi od karakteristika stalagmometra. Konstanta K se odre|uje merenjem broja kapi istekle vode (standarda) nH2O iz pro{irenog
dela stalagmometra i izra~unava iz izraza:

H2O
H2O= K
nH2O

(12)

Vrednosti za H2O i H2O na temperaturi merenja nalaze se u

tablici 3 u Prilogu.
a) Priprema
Na gornji deo stalagmometra navu}i gumenu cev sa staklenim nastavkom. Na donji deo gumene cevi ({to bli`e stalagmometru) staviti
metalnu {tipaljku, kojom se pode{ava isticanje te~nosti u kapima.
Donji deo stalagmometra uroniti u ~a{icu ({tipaljka se podesi tako
da otvor gumene cevi bude {to manji), povu}i te~nost iznad gornje

Eksperimentalna fizi~ka hemija

21

oznake stalagmometra i stegnuti {tipaljku da te~nost ne isti~e. Kalibraciju stalagmometra uraditi sa destilovanom vodom prema postupku datom za odre|ivanje zapremine jedne kapi i za odre|ivanje
broja kapi u pro{irenom delu stalagmometra.
b) Odre|ivanje zapremine jedne kapi
Menisk te~nosti izjedna~iti sa prvom crtom na gornjem, graduisanom delu stalagmometra. Pa`ljivo ispustiti jednu kap i zapisati koliko podeoka zauzima.
c) Odre|ivanje broja kapi u pro{irenom delu stalagmometra
Povu}i te~nost u gornji, graduisani deo stalagmometra. Zapisati podeok iznad pro{irenja na kome se nalazi menisk te~nosti. Obrisati
kap sa donjeg dela stalagmometra i podesiti da te~nost isti~e u kapima. Brojati kapi, a brojanje zavr{iti kada te~nost u|e u donji, graduisani deo stalagmometra i zapisati broj podeoka. Zbir podeoka iznad
i ispod pro{irenja podeliti brojem podeoka koji zauzima jedna kap.
Ovaj koli~nik, odnosno vi{ak kapi, izra~unat sa ta~no{}u jednog decimalnog mesta, oduzeti od ukupnog broja kapi. Dobijena razlika
predstavlja broj kapi n u pro{irenom delu stalagmometra. Broj kapi
n odrediti tri puta za destilovanu vodu, a zatim izra~unati srednju
vrednost.
Postupak
Stalagmometar isprati sa malo etanola i osu{iti na vakuumu. Odrediti broj kapi n za analiziranu te~nost na isti na~in kao za destilovanu vodu.
Iz eksperimentalno dobijenih srednjih vrednosti broja kapi, datih vrednosti za gustinu i koeficijent povr{inskog napona vode (tablica 3 u Prilogu) i gustine analizirane te~nosti na radnoj temperaturi, izra~unati koeficijent povr{inskog napona i parahor.
Rezultate prikazati tabelarno.

22

Medenica / Male{ev

REZULTATI

Tabela 1.
Odre|ivanje broja kapi u stalagmometru
Voda
a

Analizirana te~nost

A broj podeoka koje zauzima jedna kap

B broj podeoka iznad pro{irenja
C broj podeoka ispod pro{irenja
D ukupan broj kapi

E broj kapi u vi{ku zapremine [(B + C) / A]

F broj kapi u pro{irenom delu stalagmometra (n) (n = D E)

uzorak

broj kapi < n >

(kg m-3)

(N m-1)

Tabela 2.
Povr{inski napon

voda
te~nost

t = ........ C
M = ...... kg mol-1

Eksperimentalna fizi~ka hemija

23

24

Medenica / Male{ev