Anadolunun Gizemi

Evlere Tanyor
Hakan YILMAZ

2007 yl iin snrl sayda rettii koleksiyon rnlerinde, Anadolu'nun gizemli simgesel motiflerini kullanan Paabahe, el yapm tekniiyle retilen zel formlarda dekoratif cam objeler hazrlad. Hummal bir almann ardndan ortaya konan "TarihKltr-Cam" ile "Cam Ustas" koleksiyonlar, Osmanl geleneinin ince sanat zevkini
yanstyor.

Paabahe tarafndan 2007 yl iin zel olarak iki farkl

konseptte hazrlanan "Tarih-Kltr-Cam" ile "Cam Ustas" adl koleksiyonlar, Anadolu'nun tarihi ile sanatn, Paabahe'nin ustalk ve birikimini harmanlayarak, bugnn izgisinde gemiten gelecee
yeni dokunular sunuyor.
"Tarih-Kltr-Cam Koleksiyonu"nda Anadolu ve blge
corafyasndaki uygarlklara
ait tarihi eserlerdeki simgesel motiflere yer veren ve
her biri bir sanat eseri grnmndeki objeler ile gz
zevkini doyuran Paabahe,
"Cam ustas" temas ile oluturduu koleksiyonda ise el
imalat retimindeki baarsnn doruklarna kyor. 1994
tarihinden itibaren Beykoz Fabrikas yerine Denizli Cam Fabrikas'nda geleneksel yntemlerle
el imalat retimini gerekletiren
Paabahe, bu retimlerini, insan
zekasnn, el becerisi ve gz nuru ile
birleerek emein sanata dntrld bir teknik olarak tanmlyor.
Anadolu Motifleri Camn
Bys ile Bulutu
Vazo, kase, mumluk, tabak ve kutu gibi dekoratif rnleri kapsayan "Tarih-Kltr-Cam Koleksiyonu"; "Mozaik", "Anadolu Medeniyetleri",
"Camda Mavi Beyaz", "Camda Sanatl Yaz",
"Osmanl", "Mineli Camlar" gibi farkl seriler eklinde
sunuluyor.
Koleksiyonun Anadolu Medeniyetleri Serisi'ne zamann
sonsuzluunda Anadolu topraklarnda iz brakanlar, srlarn evrensel dilini bu topraklarn gizeminde saklayanlar konu olu-

yor. Asur ve Hitit dnemi arkeolojik motifleri ile Hasankeyf Antik Kenti'ndeki motifler kullanlyor ounlukla. El imalat bej opal camdan eskitme dekorlu "Koruyan" vazo, yaam iei motifli
"Kargam Kraliesi" vazo, kesme
cam dekorlu svastika motifli
"Ovolo" kase, amber
renkli camdan svastika
motifli "Bergamal" vazo ve kase, altn yaldz
dekorlu yaam iei
motifli "Yaam Tas"
kase, gen formlu eskitme dekorlu "Mukarnas" vazo ve mumluk,
bej opal camdan eskitme
dekorlu "Ta Bezeme"
vazo, siyah renkli camdan
altn
yaldz
dekorlu
"Adak", "Nezir" vazo, altn
yaldz dekorlu spiral motifli
"Adonis" vazo, bej opal camdan spiral motifli "Topuzlu"
vazo, eskitme dekorlu "Antik"
kupa ve mumluk seti bu eserlerden bazlar

Osmanllar'n 700 yllk kltr ve sanat birikimlerinin gnmz yorumlar

olarak lanse edilen Osmanl Serisi'nde,
Osmanl sanatnn grkemli gemiini artran rneklerini tantmak ve yaatmak
amalanyor. Vazo, lokumluk, buhurdan, gondol, glabdan, ekerlik, tablo, tabak, kase, amdan, marapa, srahi gibi onlarca eit objenin sanat ekseninde bulumasyla el yapm nadide eserler
gzler nne seriliyor. Bu eserlerden Kanuni Sultan
Sleyman tural "Turake" kase, Topkap Serisi'nden "Hali" kase, "Kolluklu" vazo, "Laleli" tabak,
"Cevelan" tabak, "Dnence" tabak ile besmele, maallah ve nazar dual tablolar
seri ierisinde byk dikkat ekiyor.

KOZMK YILDIZ

ADAK

El imalat camdan, altn yaldz dekorlu, yldz motifli vazo.

El imalat siyah renkli camdan, altn yaldz dekorlu

vazo.

1251-1252 yllar arasnda yaplan Konya Karatay Medresesinin

eyvan kubbesinde yer alan mozaik ini ile yaplm desenler
Kozmik Yldz Vazo zerine yorumlanm.
Anadolu Trk Sanatnda 12.yy.n balarnda bezemede tek
anlatm arac okgen ve ok keli yldzlar olmutur. Evrenin mistik anlam, geometrik biimler ve dzenlemelerin
kurgusunda gizlenmi, evrensel birlik ve denge dncesi okgen ve ok keli yldzlarla somutlatrlmtr.
Kozmik Yldz Vazo, el imalat camdan retilmi zerindeki rlyef desenlerinin tm el iilii ile 24
ayar altn yaldz kullanlarak yaplm.

Adak Vazonun formu, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenmekte olan, M. 3 binyl sonuna tarihlenen, Kltepede bulunmu, pimi topraktan yaplm , Kalnkaya dolnden esinlenerek retilmitir. Tarih ncesi alarda, tanrlara
adak olarak sunulan stilize edilmi kadn figrleri, bolluk, bereketlilik ve yeniden douun sembolleri olmulard.
zerinde yaamn sonsuz dngsn sembolize eden spiral
motifleri ve yaamdaki evrensel birliktelii simgeleyen monad
motifleri olan Adak Vazo, el imalat siyah renkli camdan retilmi, desenler zerinde 24 ayar altn yaldz kullanlmtr.

Mozaik Serisi'nde Antakya ve Zeugma mozaikleri cam zerine ileniyor. Gemii M 2600 yllarna, Mezopotamya'ya uzanan
"Mozaik Teknii", kk boyutlu renkli paracklarn bir dzlem zerinde birbirlerine bitiik olarak yerletirilmesinden
oluuyor. Mozaik Serisi'nin en dikkat eken paras; Zeugma
Antik Kenti'nin dnyaca nl mozaii Gaia'nn dekoratif
cam kutu uygulamas

KALEYDESKOP
16. Yzyl banda znik mavi beyaz seramiklerinde "Helezoni Turake" slubu (Hali i) ad verilen yeni bir bezeme
ekli ortaya kmtr. "Helezoni Turake" slubu, spiral
kvrk dallarn stnde kullanlan kk yaprak ve iek
motiflerinden
olumaktadr.

Mineli Camlar Serisi 12. ve 15.yzyllar arasndaki slam cam sslemeciliinin gnmz replikalarn yanstyor. Seluklu ve Osmanl

na dntler" diyen Paabahe'nin bu

rnleri tam bir grsel ziyafet sunuyor.

dnemlerinde Suriye ve Msr'da retilmi slam Camlar'n bugne

tayor. Cama can katm balklar, turnalar, ceylanlar, altnl camn

znik Seramii'nin mavi beyaz izlerini camn

750 yllk yolculuu bu seri ile gzler nne seriliyor.

tm zamanlar aan gzelliine ileyen Paabahe,

byk bir zen ve sabrla, uzak gemiin anlarna

Cam'da Sanatl Yaz Serisi hakknda; "nce sz vard, duygular, d-

yeniden hayat veriyor. Camda Mavi Beyaz Seri-

nceleri dile getiren. Sonra uuup giden szler, yaznn kalc izgileri ile lmszletiler. Seluklu'dan Osmanl'ya tm zamanlar
ap 'Cam'da Sanatl Yaz ile bugn iyi dilekler sunan birer armaa-

si'nde, beyaz opal cam zerinde mavi rlyeflerle spiral

desenler bulunuyor. rnler arasndaki opal cam zerine
mavi iek desenli, derin rlyefli "Kalaydeskop" tabak, "Hali i"

YILDIZ MADALYON VAZO

HAL

Londra British Mze'sinde sergilenmekte olan ve 1580 yllarna

tarihlenen znik mavi beyaz cami kandilinin form ve desen olarak opal cam zerindeki yorumu ve uygulamasdr.

16. Yzyl banda znik mavi beyaz seramiklerinde

Yldz Madalyon Vazo, el imalat opal camdan retilmi olup

zerindeki rlyef desenlerinin tm el iilii ile dekorlanmtr.

slubu, spiral kvrk dallarn stnde kullanlan kk

tabak, marapa, kase, cam zerine

yldz desenli derin rlyefli "Yldz
Madalyon" vazo, mavi desenli derin
rlyefli "Suzeni" vazo, "Hali ii" kase, opal
cam zerine yldz desenli, derin rlyefli "Yldz
Madalyon" vazo, el imalat opal cam zerine
mavi yonca desenli, derin rlyefli "Yoncal" vazo,
el imalat cam zerine mavi iek desenli derin
rlyefli "Katmerli" kavanoz, opal cam zerine mavi
hatayi ve yaprak desenli, derin rlyefli "Madalyonlu" kupa
gibi objelerin hepsi el imalat

"Helezoni Turake" slubu (Hali i) ad verilen yeni

bir bezeme ekli ortaya kmtr. "Helezoni Turake"
yaprak ve iek motiflerinden olumaktadr.

iecam Cam Ev Eyas Grubu Bakan Glsm Azeri, "Tarih-Kltr-

Cam Koleksiyonu"nun bir kltr Ar-Ge'si sonucunda yaratldn

vurgulayarak; "Kltrmz aratryoruz, bulduklarmz bugne

tamak zere tasarm yapyor ve yeni koleksiyon paralarmz

gelitiriyoruz. Bu koleksiyon, tarihimizle bugn arasnda ve kltrmzle farkl kltrler arasnda bir kpr grevi grerek 'Medeniyetler ttifak'na katk salyor." diyor. Azeri, Paabahe'nin bu
almalar sresince 2003 ylnda 19 eseri, 2004 ylnda 30 eseri,
2005 ylnda 38 eseri, 2006 ylnda ise 32 eseri halkla buluturduklarn da szlerine ekliyor.

KUTSAL
Kutsal kase zerinde, Zeugma antik kentinde bulunan MS.
2. yy. sonu 3. yy. bana kadar tarihlenen spiral ve geometrik motifli bir taban mozaii kullanlmtr. Mozaik bugn
Gaziantep Mzesi'nde sergilenmektedir.

Ustalkla retilen El Yapm Camlar

"Otomatik ya da el imalat cam retiminde ekillendirme, saniyeler iinde gereklemektedir. El imalat retimde, iinde 1500 derecede ergitilmi sv haldeki cam hamuru bulunan frndan ya da potadan, insan eliyle "pipo" ad verilen uzun elik ubuklar yardmyla alnan cam damlas, yine insan nefesi ile eitli kalplarn iine flenerek biimlendirilir ve soutulur. Saniyeler iinde souyarak katlaan cam hamuruna nihai eklini kazandrmak zere ou kez defalarca stlp yumuatlarak biimlendirme ilemine
devam edilmesi gerekecektir." eklinde aklanan Paabahe'nin el yapm retimleri, tezgah olarak adlandrlan ve 4 ile 12 kii arasnda deien sayda ekiplerle
yaplyor.
Ekipler, tezgahta oturarak alan bir ustayla birlikte ekillendirme, fleme, kesme ve koparma olarak adlandrlan becerileri gerekletirerek, rnn biimlendirilmesine elik eden kiilerden oluuyor.

10

MEDUSA
Medusa Mumluk zerinde, Antakyada bulunan ve Princeton niversitesi Sanat Mzesinde sergilenmekte olan Medusa Ba Taban Mozaii resmedilmitir.
Medusa, Yunan mitelojisinde yeralt dnyasnn dii canavarndan biridir. Medusa, lmldr ve kendisine bakanlar taa evirme gcne sahiptir, bu sebeple Antik dnemde byk yaplar ktlklerden korunmak iin Medusa kabartmalar ve mozaikleri kullanlmtr.

NAXOS
Naxos Vazo zerinde, evlik'te bulunan ve Antakya Arkeoloji Mzesi'nde sergilenmekte olan MS.
2. yy.'a tarihlenen Terkedilmi Ariadne Mozaiindeki geometrik emal bordur motifleri resmedilmitir.

Camcllk geleneinin yaatlmakta olduu Denizli Cam Fabrikas'nda ana retim,

beceri dzeyi, estetik deeri yksek, zgn tasarmlarda kadeh, bardak, kase, vazo, mumluk, srahi, kavanoz ve kllk gibi cam ev eyalar, zel talep
gren kristal el imalat, avize ta yapmnda kullanlan cam ubuk, Beykoz
serisi rnler, em-i Blbller, Opalin rnler, Nazarlklar gibi Trk cam sanat kltrn tayan rnlerden oluuyor.
Paabahe'nin 2007 yl koleksiyonlar ierisinde yer alan "Cam Ustas", el yapm teknii ile retilen zel formlardaki dekoratif cam objeleri kapsyor. Modern
formlarda ve yeni trendlere uygun, moda renklerde retilen cam objeler, renkli
cam harmanlamas ve her formun gerektirdii farkl alanlardaki bir dizi cam ustal
ile retiliyor. Cam ustas rnleri, vazo, kase, mumluk, tabak, ie gibi formlar ieriyor.
Her yl retimine dahil ettii yeni el imalat koleksiyonlaryla yurt d ve yurt iinde farkl
pazarlarn beenilerine hitap eden Paabahe, rnlerini daha ok ABD, Almanya, talya, Danimarka, svire, Fransa , ngiltere, Japonya, Avustralya ve rlandaya ihra ediyor.

11

Frann
Uuan Yapraklar
Metin ve Tezhipler: Mnevver ER

Stilize edilmi doadaki bitkilerin, yaln halinden karmak detaylarna kadar olan srete en belirgin olan
motiflerimizden biri de yaprak ve yaprak motifleridir. Orta Asyadan glerimizle yola kan stilize motiflerimiz, Anadolu, corafyasnda Seluklu ve Beylikler dneminde geometrik sslemeye verilen nem nedeniyle sekteye uram olsa da, 15. ve 16. yzyldan sonra sanatmzn her alannda kullanlmtr.
(Hat: Hseyin GNDZ)

12

Sazyolu yapraklardan oluan bir tezhib almas (Hat: Halim ZYAZICI)

Doann sadece toprak, ta gibi yzeylerden olutuunu dnrseniz ne monoton, ne renksiz

bir hayat olurdu. Bence doann makyaj olan
yeil bitkiler, iekler iinde yzeyleri gzel
gsteren en nemli etkendir. te bu
nemli doa unsuru, tezhip sanatmzda da
nemli bir yer tutar. eitli yorumlan ekilleriyle yzyllar ierisinden gnmze kadar
gelmitir.

Sade, yaln yapraklar

Sade yaln uzun yapraklar
Trtkl yapraklar
Haner yapraklar
Katlanm yapraklar
Yaprak motifi iin isimlendirme ve
ekillendirme birka ekilde yaplabilir. Yaprak motifinde de dier
stilize motiflerde olduu gibi
geometrik bir plan vardr ve
bu planlara gre motif ekillendirilir.
En yaln haliyle kullanlan
yaprak motifimizde, yapran srt ksm bir yaydan,
yapran i ksm da es yapan bir izgiden oluur, bu estetik iki izginin birlemesi ve ara
damar i izgisiyle yaprak motifi oluur. Motifi uygulayann el alkanlna gre yapra oluturan izgilerin yapm yn
belirlenir.

Sazyolu slubunda da kullanlan kenarlar trtkl yapraklar izilen

-es- plan stne kk yarm yapraklar st ste birleerek
kenarlar trtkl yapraklar oluur. Uygulamaclar arasnda haner
yaprak olarak da adlandrlan bu tarz yapraklar katlanm ve
uzun ekilde yaprak kompozisyonlu almalarda youn olarak
kullanlr. Aslnda haner yaprak olarak nitelenen form, yapran srt dz bir yay, i ksm
trtkl izilmi olandr. Dz srt izgisi ksmna desen kompozisyonu iinde yarm
pen, hatai, gonca, gibi motifler yerletirilerek zengin bir grnm salamakla
birlikte, yeni dallarn ayrmnda da
kullanlr.
Yaprak katlamalar kompozisyon
iinde kullanlan bir dier yaprak
unsurudur. Yapraklarn bilinen ve
izilen formlarna ek gibi izilen
bu ksmlar, doadaki haliyle
yapran kvrlm, katlanm
glge yapm halini temsilen
izilmilerdir. Kompozisyon
zeminlerinde boluklar
dolduran tamamlayclar
olarak kullanlrlar.
ri izilen yaprak motifleri
iinde, yapran ortasndan
geen ana damar izgisinin
yerinde, pen, hatai, gonca gibi
motiflerden oluan tek sra, ilenmi kompozisyonlara da rastlanr.
Tezhip sanatnda genelde halkr tarznda bu
tr esprili uygulamalar grlr.

13

Halkr tekniinde yapraklar sk kullanlan ssleme unsurlardr. (Hat Hasan ELEB)

Yaprak szc geince, ilk aklmza gelen ve karakteristik

uygulamalaryla bir slup olan sazyoluna deinmeden geemeyiz. 1514de Yavuz Sultan Selimin Tebrizden getirdii Badatl
sanatkar ah Kulu bu slubun Anadolu topraklar zerindeki
ustas olmutur. Kanuni Sultan Sleyman dneminde saray
nakkahanesinin bana geen ah Kulu, Velican gibi nemli bir
renci de yetitirmitir. Kalem ii, ini, ta mermer
sslemelerinde de rneklerini grdmz saz yolu tarz almalar Kadrga Sokullu, Eminn Rstem Paa, Topkap Takkeci
brahim Aa camiilerinde, Topkap Saray Snnet Odas duvarlarnda izleme ansmz vardr. Kitap sanatlarmzda da lkemiz
mzelerinde ve dnya mzelerinde ahkulu imzal ve atfen eserleri bulunmaktadr.
Merkez bir noktadan kan ve trtkl yapraklarn kkl bykl belirli bir sra ile kullanld, yaprak ortasndaki saptan gelen
orta damarn zellikle kaln izildii yaprak alt ksmnda iri trtkl
ksmn ste doru kld ve inceldii zellikleriyle gze
arpan sazyolu slubunda katlanm ve -es- yaparak uzayp giden

Sazyolu ekolnde 16. yzylda yaplm almalardan rnekler.

14

yapraklar grlr. Yapraklar arasna yerletirilmi olan hatai

gonca, pen motifleri, ku izimleri dier belirleyici noktalardr.
Yaprak ortasndaki kaln damar izmek ve fra ile ilemek ayr
bir maharet iidir. Makbul olan bir defada kalndan inceye erilikler ve kntlar oluturmadan bu kaln damar fra ile ekebilmektir. Bu uygulamalarda grlen bir nemli zellikte tahrirde
(kontrde) kullanlan siyah is mrekkebi rengi yerine -sephiarenginin benimsenmi ve kullanlyor olmasdr. Ak renk aharl
katlar zerine ilenen desenler ahkulu ekolnn simgeleridir.
Tezhip sanatnda yapraklar gibi boluk dolduran birka nemli
motif de trifil, sap kmalar, talar, stilize hayvanlar eklinde yer
alr. Trifil; tezhip sanatnda halkr adn verdiimiz ssleme tarznda yaplan kompozisyonun kalan kk boluklarnda kullanlan
burgu eklinde izilmi helezonu andran izime ve fra darbelerine verilen isimdir. Asma dallarnda zm olumadan nce oluan
helezoni, kvrml ince dal ksm ile ayn espridedir. Trifil adn da
bu grntsnden dolay alr. Yapraklar arasndaki bu ince helezoni kvrmlar, tezhip sanatnda da stilize olarak kullanlmtr. Bu
helezonlar asma dallarndaki gibi uzun olabildii gibi, ksa
virgller eklinde de kullanlr. Tezhip kompozisyonunun
iinde rastgele kullanlm olanlar eseri kt gsterebilecei gibi dengeli ve uzmanlkla kullanlm olan kompozisyona bir akclk ve denge salar.

(Hat Hseyin GNDZ)

15

16

Sap kmalar, Budaklar, Sap Fiskilleri

Yeni yetien aalarda, iek saplarnda genelde bahar mevsimiyle birlikte grlen budaklar, tomurcuklar, fiskiller, stilize edilerek
tezhip sanatmzda da kullanlmtr. Sap kmalarnn uzun saplar rtmek, saplarn kesime noktalarn kapatmak, boluk doldurmak gibi vazifeleri vardr. Bu stilize edilmi tomurcuklar st ste,
yan yana simetrik olarak, yapraklarla ve pen tomurcuklaryla bir
arada kullanlarak ekil almlardr. Boluk doldurmak kadar dal
zerinde kullanlarak kompozisyon iinde bir denge unsuru yaratan bu motifler kullanan kiinin tecrbesi ile ekil alr. Dier tezyini elemanlar, unsurlar gibi kullanm son derece dikkat isteyen bir
motiftir.
Sap st Ssleme Elemanlar; Salyangoz Trtl
Kompozisyon iinde dallardaki boluklar dolduran, tek veya birka bir araya gelerek kullanlabilen spiral eklindeki
yuvarlak ssleme unsurlar doadaki
eitli hayvanlara benzetilebilir. Bu anlam-

da bu ssleme eleman en ok salyangoza benzetilir. Dal stnde

kullanlmas, dala sarlm olmas, salyangozun kabuu gibi stilize
ekil almas bu kany da kuvvetlendirir. Benim izlenimlerimde de
bykten ke bir dal zerinde dizilerek kullanldnda bu tezyini eleman trtla da benzetilebilir. Bu yuvarlak spiral motif duruma gre ekillenerek deiik ekillerde olabilir.
Talar (Kaya Motifi)
Bulut motifine benzeyen, kk yma ssleme unsuruna kaya
motifi denir. Bu motif ieklerin k noktas olarak kullanlr.
Halkr, tezhip kompozisyonlarnda kullanld gibi, minyatr almalarnda da karmza kar.
Doada hafif bir rzgarla uuan bu yapraklar,
motif kompozisyonlar iinde yarattklar
akclkla Trk Ssleme Sanatnn
nemli unsurlar olmulardr.
Bu uuan yapraklar
sanatmzda hep grmek ve gelecek
nesillerin de
grmesini
salamak
amacyla

17

Diki Makinesi ile Resim;

Makine Naknda Gravr
Rukal KAYRA

Diki makinesi ve iplikler, gravr formunda biraraya gelince yepyeni ve esiz bir sanat ortaya kar. plikler boyadr bu sanatta, ineler fra, kumalar ise tuval nsan
beyninin hayal edebilecei her trl eya zerine uygulanabilen makine naknda
gravrn, tablolardaki muhteemlii ise gravr sanatnn kendine has zarafetinden
gelmektedir

stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar (SMEK)nda eitim veren makine nak usta reticileri ve
kursiyerleri tarafndan baarl bir ekilde icra edilen ve alan
sergilerle stanbullularn byk beenisini toplayan makine
naknda gravr sanatn tanmak iin, ncelikle bu sanat
oluturan iki sanat tantmak gerekli diye dnyoruz.
Bilindii zere; ipek, yn, keten, pamuk, metal vb. iplikler kullanlarak eitli ineler ve uygulama biimleri aracl ile kee,
deri, dokuma vb. zerine yaplan bezemelere ileme (nak)
deniliyor. Bir kuma zerine renkli iplikler, sim ve srma kullanlarak makinede yaplan ilemeler de makine nak olarak
adlandrlyor.
Franszca gravure szcnden gelen gravr ise aa,
muamba, ta veya metal zerine, kalem gibi
malzemeler yardm ile ayr ayr katlar
halinde ileme, arkadan

18

ve nden izim yaplarak desen oluturma sanat. Dier bir ifade ile kabartma ve kazma teknii ile resim yapma sanat da
denilebilir.
Gelelim makine naknda gravr sanatna Bu sanat yal boya ile resmin tuvale aktarm gibi ipliklerin kuma zerinde akmas, duygularn iplik renkleriyle naka yansmas eklinde tanmlayabiliriz. Ksacas bu sanat; makine nak sanat ile gravr sanatnn ho bir sentezidir
Bu sanat, gravrn kendine has zelliklerini kaybetmemesi
iin SMEKte sadece tablolarda uygulanyor. stanbul gravrleri makine nak teknikleri ile ileniyor ve enfes gzellikte sanat eserleri kyor ortaya Ancak makine naknda gravr
sadece tablolara deil, insann hayal edebilecei her trl eya zerine de uygulanabiliyor. Bu tamamen dncenin
geree dntrlmesi ile alakal diyor bu sanatn SMEKteki pirleri

19

20

Makine nak brannn teknik rehberlerinden Sevdagl Yolaydn

Hanmefendiden edindiimiz bilgilere gre SMEK usta reticileri
ve kursiyerleri tarafndan byk bir zenle yaplan yal boya tablo grnmndeki bu eserlerin icras hayli zor. lenmesi uzun zaman alyor ayrca ciddi bir el mahareti istiyor. Bu yzden yapan
kursiyerlerin says snrl.
SMEKte bu sanat ilk uygulayan ise makine nak usta reticisi
Semahat Can Cann almalarn takiben, ilk sergi Taksim Metro
Sergi Salonunda ald. Byk ilgi gren bu serginin ardndan a-

lan sergide makine naknda gravr sanatnn nadide rnekleri sergilendi. Getiimiz eitim dnemi sonunda Feshane Kltr
Merkezinde dzenlenen SMEK 9. Genel Sergide de yer alan tablolar inceleyen stanbullular, Osmanl kltrnn yaatlmasna
ve gelitirilmesine katkda bulunan bu sanata hayran kald.
Sanatn daha iyi anlalmas iin imdi de seyrine doyum olmayan
bu tablolarn malzemeleri, yapm teknikleri ve aamalarn anlatmak istiyoruz. Nak, dantel, boncuk, ta, inci, kuma, desen, sim,
pamuk ve renkli iplikler makine naknda gravrn malzemelerin-

21

nyor. Bunlara Sarma, in inesi, kum inesi teknikleri ilave

olabiliyor ve youn olarak tarama allyor.
Gelelim yapmna Gravr almaya balarken ncelikle
konu ile ilgili resim seiliyor.
Resmin istenilen ebatta ozalit
ekim ile bymesi salanyor.
Byyen resmin zerinden aydnger ile en ince ayrntsna
kadar izimi yaplp, kumaa
aktarlyor. Ancak kuma seiminde dikkat edilmesi gereken
ey; sk dokunulu ve tok bir
kuma olmas. Renkte ise zerine uygulanacak renk almalarn kolaylatracak tonda
olmas yani ne ok ak (beyaz)
ne de koyu olmamas.
den bazlar Bu sanat icra ederken her trl nak malzemesi
kullanlabiliyor ancak makine naknda gravr yaparken mefruat tarzna fazla tamamak gerekiyor.
Makine naknda kullanlan teknikler; Kum inesi, in inesi, Blonya inesi, Astragan, Suzeni, Aplike, Bartn ii (Tel Krma), Dival ileme (Mara ii-srma), Trk ii, Hesap ii, Beyaz i ve Antep ii. Makine naknda gravrde de teknik olarak makine nak temel al-

22

Ardndan kumaa aktarlan izim zerinde ilenecek alana uygun

ileme teknikleri seiliyor. Renk kaynatrmada istenilen renkler birebir elde yoksa bir ineden 2 veya 3 renk nak iplii geirilerek
renk tonlamas yakalanabiliyor. lemeye alt keden balanyor.
Saa ve yukar devam edilip, biten iin tersinden tleniyor. Ancak
her desende en az 2,5 cm fazlalk kenar pay ilemek gerekiyor ve
ereve pay braklyor. Son olarak ie uygun, ilemeyi kapatmayacak gzellikte bir ereve seiliyor ve tablo son haline kavuuyor

Makine naknda gravr sanatnn rneklerini baaryla ortaya

koyan ve bu sanatn ilk uygulaycs olan SMEK usta reticisi Semahat Can, Bizler SMEK usta reticileri olarak her yl yeni projelere imza atyoruz ve kaybolmaya yz tutmu nice sanat gnmze tayoruz. Makine naknda gravr sanat da bu uygulamalar ierisinde yer alyor. SMEKte makine naknda gravr sanatn ilk uygulayan kii benim. Makine naknda gravr ksa zaman
ierisinde ok byk ilgi grd. Zaten amacmz Osmanl kltrnn izlerini srmekti ve baarya da ulat diye dnyorum.
eklinde dncelerini ifade ediyor.
Bir bask teknii olarak matbaaclkta ve sanat rnleri yaratmnda kullanlan gravrn makine naknda youn ilgi grdne
inanan usta retici Neslihan nder, Daha
nceden gravr zerine birok almalar
yapldn biliyoruz. Biz de SMEK Ailesi olarak bu almalardan esinlenerek makine
nak tekniine uyarladk ve olumlu, gzel
sonular aldk. diyor.

Bir dier SMEK usta reticisi Sveyda zcan da Makine naknda gravr, gemiten gnmze gelen gravr sanatn, yurdumuzdaki tarihi mekanlarn veya yaptlarn, kuma zerine makine
nak ile eitli teknikler kullanarak, boyutlu, boyutlu, renkli ya
da renksiz olarak kumaa ilenmesi ile naka farkl bir boyut kazandrlmas sanatdr. eklinde tanmlyor.
Usta retici znur Altunay ise gravrn 15. yzyl sonunda kullanlagelen bir bask teknii olduunu ve gnmzde resim sanatlar tarafndan sanat basklarnn retilmesinde yararlanldn
sylyor. Nak tekniinde gravr uygulamaktaki amalarnn tarihi gnmze aktarmak ve makine naknda da gravrle orijinal
eserler yaplabileceini gstermek olduunu da szlerine ekliyor.

Osmanllar zamannda yabanc ressamlar

tarafndan yaplan ve genellikle kara kalemle allan eserleri SMEK kurslarmzda
bugne tamak iin eitli nak teknikleri
ile kumaa iledik. Bu sanat icra ederken
de byk haz duyduk. diyen usta retici
Gler zgl, sergileri gezen btn sanatseverlerden ok olumlu tepkiler aldklarn
ve almalarnn son hzla devam edeceini sylyor.

23

Tesbih Yapmak
iir Yazmak Gibidir
Rportaj: Mehmet GNDEM

Gnl yolculuu gibi tesbih yolculuu da tane, durak (niane), pul, dm yuvas,
imame, ara tane ve tepelikten oluan bir sretir. Tesbihi gnlden sevmeyen tesbihe ustalk yapamaz. Bu i tornac ii deil, gnl yontma iidir. Ham kalann ii de
ham olur.

Tesbihe merakm sonunda beni tesbih ustalarna kadar gtrd. Son birka yldr gittiim her ilde onlar aramaya baladm.
Bu arada stanbulda da pek ok ustayla tantm, eserlerine
hayranlk duydum.
Feyzullah Kalayc o gen ustalardan birisi. Gen ve usta kelimelerini zihnimiz yan yana getirmeye ilk etapta dirense de,
ustann mahirce ortaya koyduu estetik, duygu, zarafet ve titizlikle ilenen tesbihler bu mkl kolayca hallediyor.
Feyzullah Usta gnln tesbihe kaptral 13 yl geride kalm.
Onun ilk ustas babas Mustafa Kalayc da eski bir tesbih ustas. Yetmemi, bu evden bir nc tesbih ustas, mdat Usta
km. Baba ve oullaryla, ustaya sahip bir ev Kalayclarn
hanesi.

Zmrt, yakut, elmas, necef, firuzi, kristal, ahmaksut, zeberced, akik, yldz ta, kanta, altn, gm, fildii, baa, deve
kemii, inci, mercan, ysr, sedef, kehribar, d aac, pelesenk, abanoz, kuka, narl, and, fiber, katerin Ham maddesi ne olursa olsun her birine bismillah deyip el attklarnda,
onu okaya okaya sabrla tane tane ilerken adeta kendi ruhlarna da ekil vermiler, incelik, nezaket, zerafet, rikkat, efkat, gnl derinlii kazanmlar.
Gnl yolculuu gibi tesbih yolculuu da tane, durak (niane),
pul, dm yuvas, imame, ara tane ve tepelikten oluan bir
sretir.
Tesbihi gnlden sevmeyen tesbihe ustalk yapamaz.
Bu i tornac ii deil, gnl yontma iidir.

Torna sesiyle geirmiler ocukluk ve ilk genlik dnemlerini.

Birka i denedikleri halde gnl tesbihte karar klm ve nihayetinde tornann bana oturmular.
Tesbihin onlarda arm ok baka olmu,
zanaattan te sanata dnm.

24

Ham kalann ii de ham olur.

Sanatlk stn meziyetler ister, nk onlar dtaki kk dnyann eyalarna ekil verirken, iteki byk dnyann derinliklerinde gezinmeyi bilirler.
Ben bu lde, o meziyetleri olabildiince grdm. Onlar alemi
ho grp, faniler arasnda hilie talip olmular ve bir ipe dizilmi
tesbih taneleri gibi insanla, kainatla ve btn varlk alemiyle ilintili-uyumlu duruyorlar.
Ve dierlerinin adn saymak bir vefa borcu olsa
gerek; Horozun Salih, Yamal Halil, Arap Nuri,
Tophaneli smet, Mevlanakapl Mehmet,
Beylerbeyli Galip Elazl Yusuf Usta,
brahim zgen Usta, Yaar Evci Usta,
Erzurumlu Bnyemin Usta, Hseyin
elik Usta, Cem Blbl Usta, znikli Abdullah ner Usta, Zekai Usta Onlar tesbihin zikrine itirak
ediyorlar.
yi bir tesbih koleksiyoncusu
olan sevgili dostum Ali Demirel
iin daha nce yazdm bir
cmleyi yeri gelmiken burada
da kullanma ihtiyac hissediyorum; Hayatn bu kadar ince ilere ayarlam, meziyet peinde koanlarn; klc kesmez, hatlar susmaz,
ebrular solmaz, tesbihleri de ksmez
Birinin hikayesi tekileri de anlama imkan da
verir, diyerek Feyzullah Ustann tesbihle olan
gnl yolculuunu konualm dedik
Ne zamandan beri tesbihle urayorsun, seni tesbihe eken ne oldu?
1992 ylnda baladm. Babam eski bir tesbih ustasdr. Evde kk bir atlyesi vard. Ben, aabeyim torna sesiyle ve
tesbihlerin iinde bydk. O gnlerde babamn, yapt tesbihleri ocuk gibi sevmesi ve seyretmesi beni ok etkiledi. Bendeki merak da oradan geliyor. Okuldan arta kalan zamanlarda babama raklk yapardm. Benim
de tornada ektiim tesbihleri saatlerce seyrettiim ve gnlerce yanmdan ayrmadm zamanlar ok oldu. Gn
getike

ii daha ok
sevmeye baladm
ve kendimi bu meslein
iinde buldum.
Tesbih ustal senin iin bir
anlamda aile meslei, yle mi?
yle saylr. Babam Mustafa Kalayc, Aabeyim mdat Kalayc ve
ben urayorum.
Bu ii ne zaman meslek olarak setin? Senin iin tesbih zaman
ve para ayracak kadar nemli mi?
Baka bir iki meslek denedim, ama gnlm tesbihi tandktan sonra o ynde karar kld. 1996da bu i mesleim dedim. Tesbihi tanynca bakm deiti, onu bir maddi deer olarak hi grmedim.
Tesbih her durumda insana kazandryor. Bugn tesbihte maddi
manevi zarar eden kimseyi grmedim. Tesbih bal bana bir sektr haline geldi ama bizim iin ncelikle bir sanattr.
Tesbih ustal iin gereken sermaye nedir?
Bu iin sermayesi, tesbihe deer vermek ve eline aldn malzemeyi kk bir atlyede ustalkla ilemektir. Tesbih ustalnn
asl sermayesi; gnl, gz ve el marifetidir.

25

Baba meslei tesbihilie gnl veren Feyzullah Ustaya gre, dnyada iilii en iyi tesbihler Trkiyede
yaplyor. Feyzullah Usta kendisi gibi tesbih ustas olan aabeyiyle birlikte dnyann drt bir yann dolaarak tesbih iin hammadde toplam. Tesbih tornasna girerek birbirinden deerli tesbihe dnen
hammaddeler arasnda gergedan boynuzu da var su aygr dii de... Yerli ve yabanc birok mterisi olan
Feyzullah Usta, kehribar tesbihlerin Araplar arasnda ok moda olduunu sylyor.

Tesbihin sendeki karl nedir?

TESBH YAPMADAN DURAMAM

Tesbihi ustam olan babamla tandm. Bu sanata fiilen girmeden

evvel tesbih denince gzmn nne kabadaylarn en gzde aksesuar iri taneli oltu tesbihleri gelirdi. Tesbihi tandka, babamn
memur maayla iki bin dolara tesbih satn aldna ahit oldum.
Bu meslekte ilk emeklemem bu tr bir ortamda oldu. Halktan insanlar olduu gibi, sanat dnyas, i adamlar, brokratlar, tannm siyasiler ve bilim adamlarnn da tesbihe gsterdikleri byk
ilgiye ahit oldum 20 yl iinde. Bunlar benim duygularmda derin
izler brakt. Tesbihi bir aksesuar olarak grmemek gerekiyor, onu
Rabbimizi tesbih ederken kullandmz, manevi deeri ok yksek bir ibadet arac olarak grmeliyiz. Bana braklacak en byk
servet, babamn, annemin, yllardr namazlarndan sonra ektii
tesbihi olur. Ecdatta yaygn bir gelenek vard, yalanan her insanda 99luk bir kuka tesbih bulunurdu, o ahs vefat edince cenaze
masraflar o kuka tesbih satlarak karlanrd.

Tesbih ustal bir i mi, sanat m? Toplumda nasl alglanyor?

Tesbih bal balna bir sanat, bir sektr. Ben bunu meslek edinmiim ve severek yapyorum. Tesbihi tanmayan kiiler, zaman
zaman soruyor ne i yapyorsun, nasl geiniyorsun? diye. Tesbihiyim dediimde, i geirenler oluyor, Allah byktr geinirsin diyorlar. Bekar tesbihi arkadalar mesleki ynden bu noktada zorlanyor.
Tesbihi olacaklara evlendikten sonra tesbihi ol mu diyorsun?
Biraz yle, yoksa kimse kz vermez onlara. Biz tesbih ustalarnn
bir grevi de, tesbihi anlatmak ve tantmak.
Meslekle hobi arasnda elikide kaldn oluyor mu?
lk baladm yllarda oldu. Tornamdan uzak kaldm zamanlarda, bu iin bende ne kadar ok bamllk yaptn anlyorum. Tornamn sesinin, tesbihin tala kokusunun burnumda tttn
hissediyorum.
Sen tescilli sanatkr msn? Sadece tesbihten mi geiniyorsun?
Tek mesleim tesbihcilik Kltr ve Turizm Bakanl bana 2005in
banda tescilli sanatkar kimlii verdi.
raklktan ustala geerken kimler elinden tuttu?
Bata babam olmak zere, baba dostu ve ok byk bir koleksiyona sahip aban Kse ve ileme ustam Zekeriya enyurt.

mdat Usta tesbihin bamllk yaptn sylyor.

26

Kimleri usta bilirsin? Hangi ustann hangi tarzndan etkilendin?

En ok koleksiyonerlerin tesbihlerini seyretmekten etkilendim.

Tarz olarak rahmetli Elazl Yusuf Ustann tarzn zaman zaman
rnek aldm. Onun tesbihlerindeki gzellii gnmzde ok az
tesbihi yakalamtr.

zemesi bulmak iin. Bunlarn ierisinde, belki hibir Trkn yakn

tarihte adm atmad yerler de var. Bu malzemeler bazen devletten resmi izinle, bazen ihale ile alyoruz, bazen de eski objeleri
tesbihe eviriyoruz.

imdi sen kendi tarzn oluturabildin mi?

Bir tesbih ustas iin en zor olan nedir?

Kendi tarzmn olutuuna inanyorum. Her ustann bir tarz vardr

ve tesbihten anlayan herkes, herhangi bir tesbihin kime ait olduunu hemen karr.

Pazarlk ve tamirat... En zor i pazarlktr. Zira sanat eserinde at pazarl olmamal. Sanatkarn akn, evkini sndrc bir taraz
bu, ii ldrr. Biz yaptmz ie deer
bimekte zorlanrz. kinci zor bir konu
da, baka bir ustann yapt tesbihin
tamiridir. nk hem zaman alyor
hem de bakasnn eserine mdahale
ediyorsun. Yeni balanmayan bir tesbihte his ve heyecan olmuyor. 33 veya 99lk tesbih yapyorsun. Benzer bir eyin tekrar gibi...

alma tarznz nedir? Tesbihilere mi koleksiyonculara m?

Genelde koleksiyonerlere alyorum bunun yannda
tesbihilerle de alyorum.
Tesbih dnyada nerelerde iyi yaplyor, Trkiye bu iin neresinde?
Tesbihin Trkiyede yapld
kadar gzel iilii olan baka lke yok. Trkiye, tesbihin her zaman zirvesinde
kalmay baarm. Msrda
tesbih atlyelerini gezdim,
ok tesbihi var, hammadenin bol olduu lkelerden birisi fakat iilikleri
kt. Suriye ve ran da Msr gibi.

Skldn olmuyor mu?

Asla; her tesbihin gnlmde
ayr bir yeri var. lk baladm zamanlardaki kadar olmasa da hala
ryalarm tesbih ve tesbih malzemeleri
sslyor. Her tesbihe balamadan nce ayr bir
heyecan duyuyorum. Besmelesiz baladm tesbih yoktur.
En beendiin koleksiyonlar kimler?

EN GZEL MALZEME
AFRKADAN IKAR

Rahmetli Aydn Bolak Beyin

koleksiyonu, Bilal St, Ali
Demirel, aban Kse ve Fatih Ba Beylerin koleksiyonlar ok gzel. Necip
Sarc, Hsamettin zkan, Bedrettin Dalan,
Babakan Erdoann
ve Sabanc ailesinin
de hatr saylr zengin
koleksiyonlarnn olduunu biliyorum. Baz
gizli koleksiyonerler de
var elbette.

Kimlere alyorsun?
Bilal St, Ali Demirel, Kadir kr
Karateke, Fatih Ba, A. Ragp ner, Ahmet Tl ve yurt dndan tesbihi ve koleksiyonerlerle alyorum.
Bir tesbihe en fazla ne kadar emek
verdin?
Hammaddesine ve iiliine gre deiiyor. ki gnde bir tesbih kt gibi, bir ayda ilemeli bir taknn kt
oluyor.

Tesbih ustal teknolojik

deimelerden
etkileniyor
mu? Elden tornaya gei

Hammaddeyi nasl temin ediyorsun?

Hammaddeyi yurt dndan getiriyoruz. Tesbihin
en zor ksmlarndan birincisi diyebiliriz bu konuya. Mesela Trkiyede oltu ta, zeytin aac ve imir aac hari, gzel
bir tesbih malzemesi yok. Dnyada, yaam artlar ok zor olan
lkelerden, rnein Afrika gibi yerlerden arlkl olarak temin ediyoruz hammaddeyi.
Malzeme bulmak iin nerelere gittiniz?
Afrika arlkl olmak zere Uzak Dou, Arap yarmadas, Rusya ve
Baltk lkelerine gitmek nasip oldu. Son 3 yl iinde aabeyimle
beraber elliye yakn yurt d seyahati yaptk, sadece tesbih mal-

Eskiden el kemanesiyle yaplyordu. Gnmzde elektrikli tornalarda yaplyor. Gelimemi lkelerde hala el kemanesiyle yaplyor.
TESBH BAIMLILIK YAPIYOR
Tesbih ustalar arasnda paylam m var, kskanlk m?
Kskanlktan ziyade meslek srr sylememe gibi bir durum var
kimi tesbih ustalarnda. Sanatta sr saklanmal da, dost bildiimiz
kiilerin mteri gibi yanmza gelip ticari ve mesleki srlarmzdan
para kazandna ahit olmak insan biraz sarsyor. Buna ramen,
tesbihiler arasnda ok gzel paylamn rneklerini de yayoruz.

27

Yeni model iin, bazen dncede tasarlyorum, bazen de tornamda ban gidecei yne gre hareket ediyorum. Yani bu iir yazmak gibi kendiliinden, bir anda iten gelen bir ey.
Bu ite hedefin nedir?
lmin sonu olmad gibi sanatn da sonunun olmadn dnenlerdenim. Belki u an sanatmn zirvelerini yayorum, belki de ileriki yllarda yaayacam. Bunu biraz da zamana ve koleksiyonerlere brakmak gerekir.
Koleksiyona seninle balayanlar var m?

ki tesbih ustasnn da babas Mustafa Usta.

Srekli grp fikir ve malzeme alverii yaptmz tesbih ustalar da var.

Ne tr hammadde kullanyorsun?
Kehribar, gergedan boynuzu, su aygr dii, baa, mors, balina dii, fil dii, mamut dii, buffolo boynuzu, ren geyii boynuzu, ko
boynuzu, manda boynuzu, narl, kuka, katalin, ylan aac, d
aac, pelesenk aac, abanoz aac, vengi aac, azube aac, gl
aac, zeytin aac, imir aac.

Senin koleksiyonun var m?

Ufak da olsa var. Siparite olsa yaptm tesbihleri tutmak geliyor
iimden ama olmuyor, bir ekilde elden uup gidiyor.
Senin nerdiin malzemeler nedir?
Kehribar(damla), gergedan boynuzu, su aygr dii, skma kehribar,
baa.

Kendini hangi maddede daha baarl buluyorsun?

Niin damla kehribar?

Kehribar

Kehribar ok uzun yllarda olgunlaan am reinesidir. Guatr bata olmak zere, sarlk, stres atma vb. birok hastala iyi geldii
bilinir. zellikle Bat ve Sovyet lkelerinde, sala faydasndan

Yeni modeller gelitirmek iin ne yapyorsun?

28

Bilal St, Fatih Bac, Ahmet Tgl, Kadir Burak Demirci. Bunlar
koleksiyon sahipleri. Tesbihi tanmalarna vesile olduum kiiler
de vardr

gi yerde yapmm, hangi zor zamanm da yapmm Sanatnn

yaad en gzel duygu da bu olsa gerek.
Tesbihin bakm nasl olmal?
Kehribar hari hibir malzeme gnei sevmiyor. Bu sebepten
Araplar ok kehribar seviyor. Gne zellikle imamelerde
eilme-bklmeye ve tanelerde atlamaya sebep oluyor. Su, slak
el, ter tesbihin parlakln yok ediyor. Hayvansal rnlerden ve
ahaptan yaplan tesbihlere gvelenme ihtimaline kar naftalin
konmas ok iyi olur.
IRAIM UKRAYNALI BR GEN
Tesbihte de sahtecilik, imitasyon var m?
Hemen hemen tm malzemelerin imitasyonu oluyor. zellikle piyasada sahte baa, sahte kehribar bol miktarda satlyor. En azndan bize teyit iin gelen tesbihlerden anlyoruz. nternette de satlyor. Alan kiiler sahte olduunu anlamyor. Sahte tesbih aldn anlamayp tesbih ok gzelmi diye internette yorum da yapyorlar.
Sahte tesbihi hemen tanr msn?
Kehribar ve baa hari tm tesbihlerin imitasyonu zor. Kehribar
ve baa bazen tornaya takmadan anlalmayacak kadar geree
yaknlar var. Onlar gerektiinde ileme sokarak, dierlerini de
plak gzle sahte olup olmadn tanrm.
Feyzullah Usta tesbihi gnl yontma ii olarak gryor.

dolay ok insann kullandn gryoruz. Baz kiilerin bize gelip

kehribar tozu ald oluyor, hastalarn yiyeceklerine katmak iin.
Kehribar ekerken elimize ok gzel bir koku akseder.
Tesbih bamllk yapyor mu?
Bamllk yapyor. Gzel bir tesbihe alan bir insann tesbihsiz
durmas veya sanatsal deeri olmayan sradan bir tesbihi ekmesi ok zor olur.

Bu sektr nasl gndeme geliyor, sergiler oluyor mu?

Sergiler zaman zaman oluyor. Biz de itirak ediyoruz. Kltr ve Turizm Bakanl bu noktada sanata ve sanatkara deer veriyor. Gerek uluslararas fuarlarda Trk el sanatlar stand dzenliyor, gerek
kendi bnyesinde geleneksel el sanatlar fuar dzenliyor, biz de
katlyoruz.
Tesbihilik geleneksel el sanatlar kategorisinde mi deerlendiriliyor?
Evet

Yaptn ii kimlere gsterip fikrini, eletirisini, onayn alrsn?

Tesbih koleksiyonculuu lkse mi giriyor?
raklk dnemimde oldu ama ustalkta bir bakasndan onay aldm hi olmad.
Kimlerde senin tesbihin var?
14 yldr tesbih yapyorum. Bildiklerimin dnda bilmediim koleksiyonerlerde de tesbihimin olduunu dnyorum, nk karlatm ok oldu. ok tesbih yaptm, ama koleksiyonluk diyebileceimin says iki binin zerindedir.

Bu greceli bir durum. Kiiye gre deiir. Tesbih koleksiyonculuunun sermayesinde, tesbihi sevmekle birlikte maddi g de devreye girer. 100 dolara da tesbih vardr, 10.000 dolara da. Kimi tesbihlerin de maddi deerinden ok manevi deeri nemlidir. Ecdattan kalma tesbihlere paha biilmez. Manevi byklerin ektii
tesbihler de byk deerdedir. Osmanldan kalma olur, ok sayg duyduun bir bynden olabilir. Maddi boyutta tesbihe byk para yatranlar da oluyor, tesbih mzayedeleri yaplyor, ok
yksek rakamlara tesbihler satlyor.

Tesbihte talep hangi kesimden, nerelerden geliyor?

Yurt ii ve yurt dnda koleksiyoner ve satclardan geliyor, arlkl olarak Araplar tesbihi daha ok seviyor.
Yllar nce yaptn bir tesbihle imdi karlanca ne hissediyorsun?
lk nce yaptm an tekrar yayorum. ok yer deitirdim. Han-

Sen bir yldr Ukraynada yayorsun. Yaptn i tesbihilik. Ukraynallar bu ie nasl bakyorlar?
Evet, bir yldr Ukraynadaym. Orann insan benim bir tesbihle
gnlerce uratm grnce ok aryorlar. Merakllar. Sanat
deeri olmasa da hemen hemen herkesin arabasnda bir tesbih
var. Benim imdi bir ram var Ukraynada, ad Maksim. O da ok
merakl bu ie. in felsefesini oktan kapt.

29

Safranboluda
Akp Geer Zaman
Yaz: Dilek CAN - Fotoraflar: Mustafa YILMAZ

Unesco Dnya Miras listesinde yer alan, hala bizden kalabilmi tek kentimizdir Safranbolu Dillere destan
evleri, hanlar, hamamlar, sokaklar, kprleri, arlar, emeleri ve camileriyle bir ak hava mzesidir adeta.
Geleneklerine sk skya bal olan bu efsane kentin geleneksel el sanatlar da teknolojiye ve zamana inat, byk
bir ustalkla yaatlmaya devam ediyor

30

Safranboluda Zaman Safranbolu denildii zaman ilk aklma gelen; Karanlk bir gecede bir emenin azndan akan damlalar gibi akp geti zaman dizeleriyle bu belgeseldir.
Deerli hocam, nadide kltr ve sanat insan Sha Arn imzal Safranboluda Zaman belgeseli, bu tarihi kentin mimari, kltrel,
sosyal adan tantlmas

ve korunmas iin kamuoyu oluturma amacn tayan, 70li yllarn derin izlerine vakf unutulmaz bir yapmdr Hatta 2001 ylnda, belgeselin, Safranbolunun ulusal ve uluslararas arenadaki tantmna byk katks nedeniyle kent merkezindeki bir meydana
Sha Arn Meydan ad verilmiti. Tahtac Fatma, Kulada
Gn, Dnya Durduka Mimar Sinan gibi 50nin zerinde unutulmaz filme imza atan, yurt iinde ve yurt dnda byk baarlar
kazanan, ok sayda ynetmen, akademisyen ve sanat yetitiren, 2004 ylnda kaybettiimiz hocam Sha
Arn bu vasta ile rahmetle
anyorum

31

Adn yrede yetien safran bitkisinden alan Safranbolu, tarihi binlerce yl ncesine dayanan eski yerleim birimlerimizden biridir.
Hititler, Frigler, Romallar, Seluklular, Osmanllar gibi pek ok byk uygarln beii olan kent, 18.-19. yzyllardan yadigar, kalem ileri ve ahap oymalarla ssl ok katl konak tipi evleri ile
dillere destan olmutur. Dnemin yaama biimini yanstan ve
mkemmel bir mimari anlayla ina edilen yaklak 2000 geleneksel Trk evi bulunmaktadr Safranboluda. Bunlardan sadece
800 kadar yasal koruma altndadr.
Kent, 1975te sit alan ilan edilmi, 1976da Safranboluda Zaman
belgeseliyle n kazanm, yllar ierisinde gelen talepler dorultusunda konaklar turizm tesislerine dnmeye balamtr. Bugn
yurt ii ve yurt dndan pek ok kimse, naftalin kokulu tarihini;

32

odalarnda, sofalarnda, sedirlerinde, ocaklarnda, havuzlarnda,

dolaplarnda, perdelerinde, yorganlarnda saklayan bu evlerde bir
gece olsun konaklamak iin bu mze kente akn ekmektedir. Havuzlu Konak, Trkiyenin otele dntrlen ilk tarihi kk; Kaymakamlar Evi ise Safranboludaki evlerin kusursuz rneklerinden
biridir. Kilerciler Kona, Mmtazlar Kona, Karazmler Kona
gibi evler de dier gezilebilir evlerdendir. Arnavut kaldrml dar
sokaklarnda nazl bir gelin gibi salnan Safranbolu evlerinin bir gzellii de hangi evden baklrsa baklsn manzarann asla kapanmamasdr.
Safranboluda zaman, daha ok klk evlerin bulunduu, tarihi ve
turistik mekanlara da sahip olan ar kesimi ile yazlk evlerin younlat Balarda geer Eski dnemlerde ak hava namazgah olarak kullanlan Hdrlk tepesi, eitli el
sanatlar retimleri ve satnn yapld
arlar, Yemeniciler Arastas, Osmanl mimarisinin en gelimi rneklerinden 17.
yzyl yapm Cinci Han, bulunduu yer
kale olarak da bilinen Eski Hkmet Kona, ncekaya su kemeri, 1797 yapm olan
ve halen alan saat kulesi, Deirmenba su deirmeni, gne saati, her ke banda rastlayabileceiniz muhteem ta
iilii emeleri, saylar 25i bulan tarihi
camileri ve doal gzellikleri ile kltr gezisi yapmak isteyenler iin Safranbolu bir
yeryz cennetidir denilebilir lkemizdeki korunmas gereken yaklak 50 bin
kadar kltr ve tabiat varlnn 1000den
fazlasnn Safranboluda olmas bu mze
kentin nemini daha da artrmaktadr. Bu
bakmdan dnyann pek ok kesinden

33

gzelliklerin yer ald Unesco Dnya Miras listesinde Safranbolunun da olmasna amamak gerek
Safranbolunun Lonca arlar
Eski dnemlerde Safranboluda da retim ve ticaret, bir tr esnaf
rgtlenmesi olan lonca sistemi ile iletilen arlarda gereklemekteymi. Bugn hala Safranbolunun arlarnda lonca gelene-

inin devam olarak retim srmekte ve gemiin prltlarn tayan o nadide el sanatlar yaatlmakta. Kentte, Demirciler, Semerciler arlar ve Yemeniciler Arastas gibi pek ok tarihi mekan
bulunuyor.
Demirciler ars, scak ve souk el sanatlarnn retildii bir lonca ars. Bakrc ve kalayc esnaf, bu ar ierisinde retimlerine
devam ediyor. Kprl Mehmet Paa Camiine bitiik 48 ahap
dkkndan oluan Yemeniciler Arastasnda ise yemeni denilen
yresel deri ayakkablar retilmekte. Restore edilen bu eski lonca ars, gnmzde turistik amal da kullanlyor. Safranboludan yolu geecek olanlara gzel bir neri de; Yemeniciler Arastasndaki Ahmet Demirezen Yemenicilik Mzesi. Mze, Anadolu
kltrnde kaybolmaya yz tutmu yemenicilik el sanatlarna
ilikin ok gzel rnekler sunuyor.
Safranbolu arlarnda maket evlerden kap tokmaklar ve eski
zaman zillerine, arklara, eyerlere, nazar boncuklarna, rengarenk
yorganlara, ahap oymalara, bakr eyalara, Kastamonu dokumalarndan yaplm giysi ve rtlere, elii eyizliklere, tahta oymalara, incik-boncuk ve ilemelerin binlerce eidine rastlayabilirsiniz.
Trk kltrnn zenginliinin ve zerafetinin bir simgesi saylabilecek bu objeler, gerek yerli gerekse yabanc turistlerden youn ilgi gryor.
Bir Gelenektir Kap Tokmaklar
Bilenler bilir Safranbolu evleri, kap tokmaklar ve eski zaman kap zilleri ile de ok mehurdur. Zamana meydan okuyan kap tokmaklarndan gnmze kadar gelebilenler, bizlere ok naif ve zarif bir dnyann ipularn verirler. Elbette ki bir bilenin azndan

34

dinlediinizde anlarsnz bunu. Yoksa bu tokmaklar muhteem iiliiyle esiz bir sanat unsurudur sadece ilk bakta
Safranboluda kap tokmaklar, farkl bir iletiim biimi gelitirmitir insanlar arasnda. yle ki; evlerin sakinleri misafirlerini kap
tokmaklarn alndan anlarlar, yani o anki durumu bildiren gizli
bir mesaj anlam tar tokmaklarn sesleri Kapnn dnda bekleyen kadn m, erkek mi, ocuk mu, yoksa ailece misafirlie gelen
bir topluluk mu onu haber verir ev halkna
Safranbolu evlerinde iki byk kapaktan oluan giri kaplarnn
sa tarafnda bulunan motifsiz, byk tokmak erkekler tarafndan
kullanlr, alndnda ev ierisindeki hanmlarn toplanmalar gerektiinin iaretidir. Ayn tokman zerindeki yuvarlak tokmak,

ailece misafirlie gelenler tarafndan kullanlr, btn tokmaklardan daha ok ses karr. Sol kapaktaki ilemeli tokmak ise kadnlar tarafndan kullanlr, tiz ses karr, erkeklerin avluyu boaltmalarn gerektiinin iaretidir. ocuklar iin bile bir tokma bulunan
kaplarn yan sra, tokmaklara balanan ipler de kendi iinde anlamlar tar. Bu tokmaklar, sahipleri hakknda da bilgi vermeleri
asndan da ok ilgintirler. rnein kaplarda kz eli gibi tutacak
grdnzde o evde bekar kz var demektir
Velhasl Safranboluda Karanlk bir gecede bir emenin azndan
akan damlalar gibi akp geiyor zaman Anl, anl bir tarihin nda, sadece kltr ve sanat hazinelerimiz zamandan bize yadigar kalan Ve bu deerli miras torunlarmza iletebilmek saadeti
yaammzda aslolan

35

Yaz ve Tezhip aheseri

Dervi Ali Kurn- Kermi
Yrd. Do. Dr. Hseyin GNDZ**

eyh Hamdullah ekoln canlandran stadlardan biri olan Dervi Ali, altmtan fazla Kurn- Kerm, pek ok enm, evrd ve kta yazmtr. eyh-i sn lakabyla
mehur olan Dervi Alinin gerek yazsyla gerekse tezhibiyle byk zen ile hazrlanm olan bir Kurn- Kermi vardr ki; yaygn bir dncenin ifadesi olan Kurn-
Kerm Hicazda indi, Msrda okundu, stanbulda yazld ifadesini kantlamaktadr.

slm dininin temel ilkelerini, Hz. Muhammede gnderilen

ilahi buyruklar insanlara bildiren, onlarn her iki dnyadaki mutluluklar iin gerekli kaideleri anlatan kutsal
kitap Kurn- Kermi en iyi ekilde yazma ve ssleme konusunda Mslman sanatlar, yzyllar
boyu deta birbirleriyle yarmlar ve bugn
dnyann hayranlkla izledii Kurnlar hazrlamlardr. Kurn- Kerm yalnzca retileriyle deil, ayn zamanda madd
grntsyle de insanlarn ruhuna
ve gzne hitap eden mesajlar
ve gizemler btndr.
Kutsal kitab yazan hat
sanatlarnn ruhu,
sanki kutsal harflerden oluan bir
kaide ile rlmtr.
Mzehhipler deta kendilerinden geermicesine, ibadet
edermiesine, stilize
edilmi renkli ve altn
motiflerle Allahn kelmn
sarmlar ve onu en gzel ciltlerle koruma altna almlardr.
Batl sanatlarn resim, heykel gibi grsel sanatlarda ulatklar zirveye, Mslman sanatlar hsn-i hat (gzel yaz) ve tezhip gibi dallarda ulamlardr.
Mslmanlar iin Kurn hi kukusuz Allahn szdr. Bu inan, hattat ve mzehhipleri Kurn- Kerimi
en gzel ekilde yazma ve ssleme yollarn aramaya yneltmitir.
14. yzyla dek yazlan Kurnlarda tek bana kufi, muhakkak, reyhn sls ve nesih gibi yazlar veya muhakkak-reyhn, muhakkak-nesih ve muhakkak-sls-nesih gibi ikili ya da l yaz gruplar ortaklaa

36

kullanlyordu. Ama Kurnlar iin Osmanl beenisine

en uygun olan ve en ok tutulan hat nesihtir. Bu nedenle baz Osmanl kaynaklarnda nesihten hdiml Kurn (Kurna hizmet eden) olarak sz edilir.
Rahat okunmas iin gzel ve net yazlmas gereken
Kurn- Kermin sslenmesi dorudan gerekli grlmemitir. Ayrca, metni herhangi bir ekilde etkileme
kaygsndan dolay, tezyinat uzun sre kontrol altnda tutulmutur. Bu yzden tezhip, hat sanatndan
daha yava gelime gstermitir.
Kurn zaman iinde tezhip sanatsn davet edermiesine birok frsatlar dourmu ve bu frsatlar
tezyinatn gelimesinde temel etken olmutur. VIII.IX. yzyllarda yet bitiminde kullanlan, bazen zerinde yet numaralar yazl olan noktalar ve sure
balar, altn ve zaman zaman lacivert ve krmzms
bir renkle sslenmi olarak karmza karlar. Kk
emse grntsndeki bu noktalar, gnein parlakln temsil eden altn ile boyanmtr. Sure balarnda
sure ad yazldr ve tezyinat balangta geometrik
formlar ihtiva eder. Ayn dnemlerde Kurnlar okurken durulacak veya secde edilecek yetleri belirle-

yen ve bu yetlerin hizasnda bulunan kelimeler de

emse formlarnda tezyin edilmitir. Metnin balad
ilk sayfalar olan, Fatiha ve Bakara surelerini ieren
serlevhalar (balklar) ve zahriye ad verilen tantm sayfalar mzehhiplerin btn hnerlerini sergiledikleri blmlerdir. Zahriye sayfalar serlevhadan
nce gelen, kimi zaman yazsz braklp tamam sslenen sayfalardr. Gerektii zaman satr aralar srf altnla veya zengin motiflerle sslenmitir ki bu tarz
sslemeye beyn-es sutr (satrlar aras) ad verilir.
Kutsal metni sslerken sanatlar son derece cmert
davranmlar, ancak Kurn hazrlayanlarn isminin
getii sayfalarda olduka mtevaz olmulardr.
En erken rneklerine VIII.-IX. yzyllarda grmeye
baladmz Kurn- Kerm sslemecilii, XIII.-XIV.
yzyllardan itibaren byk bir gelime ierisine girmitir.
Kurn- Kerm yaz ve tezyinat, hazrlandklar dnemin sosyal ve ekonomik artlarn, yaz ve tezyinat
anlay ve beenilerini yanstmlardr. Osmanl mparatorluunun en gl olduu XV. yzyl sonu ve
XVI. yzylda hazrlanan ve bugn mze, ktphane

37

38

39

ve zel koleksiyonlar ssleyen Kurnlar, izleyenlerde hayranlk uyandracak, hatt aknlk yaratacak gzellik ve zenginliktedir. stanbul
niversitesi Ktphanesinde bulunan, 6662 envanter numaral Sultan
II. Bayezid iin eyh Hamdullah tarafndan yazlan ve Hasan bin Abdullah tarafndan tezhiplenen, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi yy.999
envanter numaral Ahmet Karahisari tarafndan 1546-47de yazlan ve
Topkap Saray Mzesi Hrka-i Saadet K 5.de bulunan yine Karahisari
tarafndan yazlm Kurn- Kermler, gerek yaz gerekse tezyinat ve
cilt kapaklar itibaryla bu gerei gzler nne sererler. Bunlar deta
Allahn setii, grevlendirdii ve ynlendirdii sihirli eller tarafndan
hazrlanmtr.
Birok Kurn- Kermin tezyinatnda karmza kan, XV. yzyl sonundan XVI. yzyl ortalarna dein etkin olmu, stilize edilmi rmi,
hatay, bulut motiflerinin ve altn ile lacivertin muhteem bir uyum
ierisinde kullanld sluba ilaveten, XVI. yzyl ortalarna doru ilk
kez mzehhip Karamemi tarafndan tantlan, saray bahelerinde yetitirilen yar stilize lle, karanfil, gl, smbl gibi iekler, bahar iekleriyle donatlm aalar, serviler Trk tezyinatna konu olmutur. XV.
yzyl ortalarndan XVII. yzyl sonlarna kadar sren dneme tezhip
sanat tarihinde Klasik Dnem ad verilir. XVII. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl tezhip sanatnda Bat etkisi yava yava kendini gstermeye balar. XVIII. yzyl sonlarna kadar sren bu sre ierisinde
Trk tezhip sanatnda natralist ieklerin kullanld slup etkili olmutur. XVIII. yzyl sonlarna doru balayp XIX. yzyl sonlarna kadar sren iek sepetlerinin, uzun palmet ve kurdelalarn ve natralist
ieklerin kullanlp ok renkli uygulamalarn yapld tarza tezhip sanatnda Trk Rokokosu ad verilir.
Batllama dneminde stilizasyon azalm, bitkilerin doadaki grnlerine daha yakn, bezemeden ok resim sanat erevesine giren
iek minyatrlerine arlk verilmitir. Tezhip sanatndaki gerilemeye
karlk XVIII. yzyl, iek resimlerinin en parlak devri olmutur. Avrupa sanatnn, bu dnemin iek ressamlndaki etkileri inkr edilemez. Sslemelerde XVII. yzyldan itibaren Avrupada iek ressamlnn reva bulmasna paralel bir gelime dikkati eker. XVIII. yzyl,
btn Bat lkelerinde kitap resmi olarak iein ok sevildii bir dnem olmu, gravrl veya renkli iek resimli kitaplara ok rabet
edilmitir. Bunun yan sra, kltr yaplan ve sevilen ieklerin tasvir
sanatna da ayn younlukla yansd dikkati eker. XVIII. yzylda
lle, XIX. yzylda smbl n plandadr. Rokoko bezemelerin sevilen
iei olan gln Hz. Muhammedin sembol oluu, en ok tasvir edilen iek olmasn tevik etmitir.

40

Natralist slupla, XVI. yzylda tanm olan

Osmanl sanat, XVIII. yzylda da renklerle boyanan ieklerin ve yapraklarn yeni dzenlemeleriyle zenginletirilmitir. Bir zenginlik
ve ihtiam slubu olan Rokoko tarznda ok
renkli motifler, dz ya da altn srlm zeminde deta iek amlardr.
Klasik tezhip sanatna hayranlk duymamak mmkn deildir. Ancak
onu temel alp, yz yl etkilemi Rokoko tarzn sevmemek ve ihmal
etmek de doru olmaz. Mze, ktphane, ve zel koleksiyonlar, bu
tarzda tezyin edilmi nadide el yazmalar ile doludur.
Bu eserlerden birisi de eyh Hamdullah ekoln canlandran stadlardan biri olan Byk Dervi Ali tarafndan yazlm olan Kurn-
Kermdir.
stanbulda dnyya gelen Dervi Ali, eyh Hamdullah ekoln canlandran stadlardan biridir. Bu sebeple eyh-i sn lakabyla mehur olmutur. Daha sonra gelen dier iki Dervi Aliden ayrmak iin Byk
veya Birinci lkablaryla da tannr. Yenieri Aas Karahasanolu Hseyin Aann terbiyesinde yetiti. lim tahsl yannda Hlid b. smail
Erzurmden aklm- sitteyi mekederek mezun oldu. stadlarn yazlarn tetkik ile onlardan istifde etmi, pek ok talebe yetitirmitir.
Okuluk sporu ile de ilgilenmitir.
Dervi Ali, Hafz Osman(1052/1642-1110-1698), Aakapl smail b. Ali
(. 1118/1706); Eyyb Mustafa b. mer (Suyolcuzde) gibi hat trihinde mstesna mevkiye sahip sanatkrlar yetitirmitir. Ayrca Fzl Ahmed Paa (. 1087/1676); Mehmed Kt (. 1097/1685); Ali b. Mustafa
(. 1103/1691); Mustafa Nigh (. 1104/1693); Mehmed Bahr Paa (.
1112/1700); Ali (. 1121/1709); Hseyin Dilver el-Cezir (. 1125/1713);
Mehmed Atullah (. 1129/1717); Mr Mehmed b. Hseyin (.
1132/1720); Mehmed b. Hseyin (. 1132/1720); Eb Bekir b. Rstem
(. 1135/1723); Mehmed b. Mehmed, Halil b. Sleyman, Tuhfede ad
geen talebeleri arasndadr.

41

Altmtan fazla Kurn- Kerm, pek ok enm, evrd ve kta yazmtr. Eserleri Srh Mustafa adnda bir mzehhip tarafndan tezhip edilmitir.
Dervi Alinin mzelerde bulunan eserleri arasnda: TEM, 176, 401 numaralarda kaytl yazd Kurn- Kermleri, 2431 numarada bir sls
nesih ktas, 2498, 2499 ve 2463 numaralarda murakka, Kahire Drlktbl-Msryye, F. C., 1016 numarada kaytl aklm- sitte murakka;
A.B.D, ve Michigan niversitesi Ktphanesi 438 nolu albm iinde
ktas zikredilebilir.
1084/1673 de vefat eden Dervi Ali, Topkap haricindeki kabristana
defnedildi.
zel bir koleksiyonda bulunan Kurn- Kermin cilt kapa 15x22 cm.
boyutlarndadr ve srt kalnl 4 cm.dir. Kahverengi kei derisinden
yaplm n ve arka kapaklar ile mkleb; bulut ve iek motiflerinden
oluan salbekli emse ve kebentler ile altn kullanlarak mlemma
tarzda tezyin edilmitir. Arka kapak ile miklebi birletiren sertab blmnde, altn zeminli bir pafta zerine, Ona tertemiz (abdestli) olanlardan bakas dokunamaz (Vaka 79) ayeti yazldr. Kapak ve mkleb ileri ak kahverengi deri zerine rum motiflerden oluan emse ile altn kullanlarak tezhiblenmitir.
Kurn- Kerm, nohud renk aharl kat zerine siyah is mrekkebi kullanlarak ince bir nesih hattyla yazlmtr. Fatiha ve Bakara srelerini
ieren ilk iki sayfa, yedier satr, dier sayfalar on, onbir ve onbe satr
olarak dzenlenmi ve 3 mm. kalnlnda altn cetvel ile erevelen-

42

mitir. Fatiha ve Bakara

srelerini ihtiva
eden serlevha; altn
ve lacivert zemin zerine klasik tarzda tezhiplenmitir. Rm ve iek motiflerinin kullanld sslemede altn
bolca kullanlmtr. Serlevha sayfasnda satr aralar altn ile bezelidir. Sayfa kenarlarndaki gller ve ortalarndaki altn
zeminli paftalarn iine beyaz mrekkep ile, sre
adlarnn yazl olduu sure balar altn ve lacivert zemin
zerine iek motifleriyle klasik tarzda tezhiplenmitir. Kurn-
Kermi yazan hattatn imzas ketebe sayfasnda daire bir form zerine
Ketebeh edafl mahlkyn vetrab akdaml mesakyn Dervi Ali
hamiden lillahi teala ve musalliyen ala nebiyyihi muhammedin ve alihi ve sahbihi ecmeiynettayyibiyn ettahiriyn vesellim tesliymen kesiren
kesiyra ila yivmil har vel karar, Sene 1072 olarak altn zemin zerine
beyaz mrekkeple yazlmtr. Eserin yazl tarihi 1072/1661dir. mzann yazl olduu formun etraf altn zemin zerine renkli iek motifleriyle tezhiplenmitir. Ancak Kurn- Kerimi tezhipleyen mzehhibin
imzas bulunmamaktadr.
Gerek yazsyla gerekse tezhibiyle byk bir zen ile hazrlanm olan
Kurn- Kerm, slam dnyasnda olduka yaygn bir dncenin ifadesi olan Kurn- Kerm Hicazda indi, Msrda okundu, stanbulda yazld ifadesini kantlamaktadr.
* Mimarsinan Gzel Sanatlar niversitesi, Geleneksel Trk Sanatlar
Blm Hat Ana Sanat Dal retim yesi.
KAYNAKA
1. Acar, inasi, Trk Hat Sanat, Ara-Gere ve Formlar, stanbul 1999.
2. Serin, Prof. Dr. Muhittin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul,1999.
3. Takale, Do. Dr. Faruk, Trk Kitap Sanatnda Gl Motifleri, El Sanatlar, 2006, stanbul,
S : 2, sh : 142-147.
4. Takale, Do. Dr. Faruk, Kurn- Kermde Aan iekler, M. Uur Derman 65. Ya Armaan, 2000, stanbul, sh. 537-552.

43

Seramiin Evrensel Ustas

Stk Olar
Ylmaz UYAR

Stk Seramie atlan bu imza, peinden birok koleksiyoner srklyor. Onu, yaayan Ktahya seramikileri arasnda hep kendini yenileyen, sanat tavrn nde tutan biri olarak tanyoruz. Bugne kadar dnyann bir ok yerinde sergi ama imkan
bulan ender sanatlardandr. Paris, Newyork, Tokyo, Viyana, Madrid, Londra gibi birok ehirde zel sergileri olmu, eserleri koleksiyonerler tarafndan kaplmtr.

O, Trkiyenin n yurt dna tam seramik sanats Stk Ustadr. Stk Olarn bu kadar nl olmasnn sebebi nedir? dersek, onun scak kiiliini, dier zelliklerinin nne koymak gerekir. Hemen arkada olmay beceren,
hep olumlu, candan, hogrl ve gler yzl oluu insan kendine balayverir. Yresel tavrlarn bilinli olarak nde tutmas daha da kolay sevilmesine vesile
olur.
Stk imzas bir deerdir. Onun seramii, imzas
ile sanat eseri dzeyine ykselir. Peki o imza bu
gne nasl geldi? imdi ona bakalm.
1948de Ktahyada dodu. Zaman zaman -espri olarak- sergi davetiyelerine imza yerine parmak basarak
okuma yazma bilmedii izlenimi brakmaya alt olduysa da lise mezunudur. 1973 ylnda Osmanl ini
adn verdii atlyesini kurdu. 1980den itibaren eski znik motiflerini uygulayan dier ini atlyelerinin arasnda dikkati ekerek ne kmaya balad. Bir trl ulalamayan znik krmzs peinde aba harcadysa da, gerek nn desenlerindeki isabet ve dost kiilii ile salad.
Gerek sanat dnyas gerekse toplumun nde gelen
isimleri ile kurduu dostluklarn seramik reten atlye
konumundan sanat dzeyine ykselmesinde nemli
rol oldu. Sanat ve fikir dnyasnn eletirilerini nemseyip fikirlerini uygulama konusunda abuk ve akll
davranmas ile hep gndemde kalmay baard. Taklit
eden deil, taklit edilen olmay hedefledi. Bylece yenilikler peinde koan, hemen her yl zgn, farkl eserlerle sevenlerinin (ya da mterilerinin) karsna kan bir
sanat oldu.
Bugn Asya, Avrupa, Amerika
ve Avustralya ktalarnn birok ehrinde sergiler am,
konferanslar vermi bir seramik sanatsdr Stk Ustamz. Bu lkelerde onun
her dnemine ait eserler-

44

den bulundurmak isteyen onlarca koleksiyoneri var.

Ustann Ktahyadaki seramik frnnda baz ressam ve dier sanat kollarndan nllerin alt da olmutur. Ktahya biraz da Stk Usta sayesinde daha merkezi bir yer haline geldi
desek, yalan olmaz. Gazeteci Hncal Ulu
ona Ktahyann Muhtar diyor. ehirle
ilgili eitli aktivitelerde onun ad geiyor. Cip, traktr yarlarndan tutun
uurtma enliklerine, Frig vadisi yrylerine kadar yaplan birok
kltrel ve i turizmi gelitiren gsterilerde ustann parma ve ncl var. Ne yapyor ediyor, gndemde kalmay beceriyor. Beceriyor derken, sakn bir zorlama olduu dnlmesin. Her olan eyann
tabiat halinde kendiliinden akarak
oluuyor. Stk Ustann bu olumlu
enerjisi bir ekilde rettiklerine de geiyor. Bunu mamullerine bakarken fark
ediyorsunuz. Bir baka tad var eserlerinde.
mzasn grmeseniz de onlar kendilerine
has zellikleri ile, Ben Stk Ustann atlyesindenim diye sesleniyorlar.
Gizli Bir Nee Var Bu Seramiklerde...
Stk Olar yakndan tanyanlar eserlerine akan bu neenin
kayna ile karlarlar. Evet onun hogrl ve hep neeli
tavrndan gemitir eserlerine bu tad... Ve dnyann birok
yerinde tannmakta, bilinip aranmakta olmalarn biraz da buna
borludurlar.
Hamurundan, -amurundan- balar; -birok aama ile- izilir, boyanr, piirilir, srlanr, yeniden piirilir seramik... Her safhas ayr
zen ister... Birinden dierine, snf geen renciler gibi st
aamalarn mensubu olarak son frndan karlar... Birok fire
verilir her safhada... Bazen -en sonunda da- koca bir frnn tamamndan vazgemek zorunda kalnr...
Gerek bir azim ve sebat gerektirir...

Hem cesur hem teslimiyeti, hem neeli, hem kaderci, hem

srkleyici bir yrek ister frnn yannda inicilik... te bu yrein sahibidir: Stk Olar.
Btn bunlarn tesinde onu Stk Usta yapan yan aratrmac, yeniliki ve en ok da insanla, doayla dost yandr. Kendiyle bu kadar bark ve hi zorlanmadan iyiyi, gzeli, gelenekten yeniyi karmay, yaratmay rahata becerebilen bir ho kiiliktir. Onunla
dakika bir arada kalan en az yirmi yldr tant dostuymu gibi kabul eder.
Geleneksel ini sanatmzda iniler retildikleri ehirle, yreyle isimlendirilmiler: znik, Ktahya, anakkale gibi. Yzyllara gre bu
isimler birbirleriyle alternatifli olarak
nem kazanmlardr. 16.
yy. znik, 18-19. yy. Ktahya, 19-20. yy. anakkale gibi. Ancak
gnmzdeki retimler yrelere baml olmuyor. Bugn Ktahya
nemli bir seramik merkezi
olmasna karn, retilen seramiklerin kiilii sorgulanrsa, Ktahyadan ok znik araylar ortaya kar.
Bu yzden lkemizde Ktahya, Bursa, znik
veya stanbul, nerede yaplrsa yaplsn; artk
firma ya da usta isimleri ne kmakta... retimler
bu isimlerle anlmakta... Stk Usta, Ktahyal bir seramiki olmasna ramen ad ile daha ok tannmaktadr...

45

niliklerle srdrr retimlerini... Bu araylara yorum adn verirseniz: Gelenein yorumu; gzeli arama derseniz: sanatnn yorumu olarak isimlendirebilirsiniz.
Stk Ustann bazen motif, bazen form, bazense kavramdan yola karak oluturduu koleksiyon serileri oldu. Balcalar znikler, Ktahya tabaklar, Yelkenliler,
intemaniler, Hatayiler, Rumiler, Balklar, Kaplumbaalar, Kediler, Kular, Atlar, Sefer Taslar, Lazmlklar, anakkale Evleri, Piri Reisler, Bizans Mozaikleri, Ayasofya
Mozaikleri gibi seriler oldu. Bakalm nmzdeki yllarda
ne srprizlerle karmza kacak. Onu tanyanlar artk
byle bir beklenti iindeler. Bizi buna altrd.

Onun
yaptklar
da Stk Ustann denilerek tanmlanr...
Stk Usta gnmzn nl seramikilerindendir demek yeterli bir
tarif olmaz... nk o kendine has zgn bir kiiliktir. Geleneksel
ini sanatnn gemiteki baarsn yakalamak ya da tpksn yapmak iin yaplan genel almalar ve baarlar takdire ayandr. Dierleri gibi o da bu amala yola kmtr... Ama bugnk baarsn, gemii aynen ya da onlara ok yakn izgide taklit edebilmesine borlu deildir. Bu konuda ondan daha baarl olanlar vardr... Ancak Stk Ustann retimleri, gemiteki benzerlerine yaklatklar iin deil, dengeli-seviyeli ve kiilikli zellikleri nedeniyle
tercih edilmektedir.
Stk Ustann yaptklar hediyelik eya snfnda deil, koleksiyonluk eser snfnda deerlendirilmektedir. Zaten bugn dnyann
eitli lkelerinde onun hayranlar hzla oalmaktadr.
Bugne kadar dnyann bir ok yerinde sergi ama imkan bulan
ender sanatlardandr. Paris, Newyork, Tokyo, Viyana, Madrid,
Londra gibi birok ehirde zel sergileri olmu, eserleri koleksiyonerler tarafndan kaplmtr. Ustann inilerini geleneksel ini sanatmz ierisinde nereye koyabiliriz sorusuna en ksa ekilde cevap vermek gerekirse yle diyebiliriz:
Stk Ustayla birlikte seramikler yresellikten ok
kiisellik kazanm ve bu kiisellikle yeni ufuklar
aramaya balamtr.
O kimi zaman anakkale, kimi zaman znik veya Eski Ktahya taklitleridir... Ama belki balangta taklitti. Ancak beenilen, yani taklidin
baarsndan ok, eserin Stk Ustaya ait olduunu belirleyen tarz olutu. Buna gelenein 20.
yydaki yorumu diyebiliriz. Ne gelenekten vazgeer, ne de yeni araylardan Usta.
Gelenekten kopmadan tarihten yararlanma arzusu,
hemen btn retimlerinde kendini gsterir. Ancak
ulat hi bir noktada durmaz. Hep yeni araylarla, ye-

46

Bizans Mozaikleri iin yle diyordu: imdi dnya deiti ne

Romal var, ne Bizansl Ne de yerlere serilmi hallar gibi duran mozaikler. Yaknda sular altnda kalacak olan Zeugma. Bunlarn hepsinden etkilenerek ve onlara dikkat ekmek iin imdiye
kadar hibir seramikinin yapmad bir almaya girdim. Her biri nik bir seri imalat yaptm. Ortaya kanlar dndmden de
baarl oldu. 1998de Bolognada atm sergide koleksiyonerler
tarafndan kapld..
Her zaman artc konular bulup her zaman yeni ve zgn olmay baaran Usta Piri Reis haritalarn seramie uygulamasn ise
yle anlatyordu:
Frig vadisinde kamp yapyorduk. Freya Koraln bana verdii turkuvazl fincandan kahvemi yudumlarken dncelerim ve gnlm engin denizlere dald. Denizler haritalar, haritalar Piri Reisi
artrd. Bir zamanlar Piri Reis nasl gezmise gemilerle benim
de anak, mleklerim neden gezmesin dedim, almaya baladm.
Bugn Sadberk Hanm Mzesinin giriinde Suna ve nan Kra
Vakf Antalya Mzesi Katalounun giri blmlerinde hep Stk
Ustann eserleri yer alr. O nce Ktahyann sonra Trkiyenin ve
sonuta Dnyann Stk Ustasdr.

Azapkap Saliha Sultan

eme ve Sebili
Dr. Sleyman BERK - Fotoraflar: Mustafa YILMAZ

Azapkap Saliha Sultan emesi, stanbul'da bulunan meydan emeleri ierisinde yap
ve ssleme olarak dikkat ekici gzellikte olan emelerden biridir. Balangta, Saliha
Sultan eme ve Sebili, fevkni bir sbyan mektebi ile birlikte yaptrlmtr. Fakat sbyan
mektebi 1957 ylndaki stanbul'un imar faaliyetleri srasnda yktrlmtr. eme ve
sbyan mektebi Sultan I. Mahmud tarafndan, annesi Saliha Sultan adna yaptrlmtr.

Azapkap Saliha Sultan eme ve Sebili, stanbul'da bulunan

meydan emeleri ierisinde yap ve ssleme olarak dikkat
ekici gzellikte olan yaplardan birisidir. Bilindii gibi stanbuldaki baz meydan emelerinde sebil de bulunmaktadr.
Kimisinde ise sebil bulunmamaktadr. Genellikle, sbyan mekteplerinin yanna eme ve sebil yaplmtr. Balangta, Saliha Sultan eme ve Sebili, fevkni bir sbyan mektebi ile birlikte yaptrlmt; sbyan mektebi 1957 ylnda yktrlmtr.1
Saliha Sultan eme ve Sbyan Mektebi Sultan I. Mahmud tarafndan, annesi Saliha Sultan adna yaptrlmtr.
1954 ylnda, stanbul Belediyesi Sular
daresi tarafndan neredilen
Azapkap emesi isimli esere, Dr. Saadi Nzm Nirven,
halk arasnda oka anlatlan bir menkbeyi
almtr. Halkn muhayyilesinden mi kmtr, yoksa gerekten olmu

bir vaka mdr, bilinmez ama bu tatl hikaye, yazarnn kaleme

ald haliyle aynen yledir:
"stanbul'un lk ve gneli aylarndan bir gn IV. Mehmed'in
zevcesi ve II. Mustafa'nn annesi Valde Sultan ehirde bir gezintiye kyor. Arabasile Azapkapsnn sokaklar arasndan geerken, ufak bir meydanda bir eme banda, krlan testisinden
elinde kulpu kalm, alayan bir kz ocuu gryor. Yavrucan alamakla bsbtn masumlam, meleklemi yz Valde Sultan'n rikkatini ekiyor. ocuu arttrarak, krlan testinin bu zntye sebeb olduuna da hkmederek, bir bakasn almas iin, atlas kesesinden bir mikdar para ihsan etmek istiyor. ocuk almyor ve "testiyi krdm; paras iin alamyorum; bir su getirmenin stesinden gelemediime alyorum".
Tatl hkrklar inci gz yalaryla sylenen bu szler Valde Sultan'n ok houna gidiyor. Ailesine haber salnarak kz saraya
alnyor. Kk Saliha, sarayn zengin ve renkli muhiti iinde bir
iek gibi byyor ve nihayet bir gn de II. Mustafa'nn zevcesi, hasekisi Saliha Sultan oluyor. Hanm Sultan bir mddet sonra gebe kalyor. Yatt atlas dekler iinde, Azapkapsn, banda testisini krd emeyi hatrlyor. Sarayn ihtiamna, arzularnn yerine getirilmesine alm sultan, daima o ufak emenin yerinde byk ve muhteem bir emenin yaptrlmasn dnyor. Kafesli pencerelerin, kaln kumal perdelerin
bsbtn, lo brakt, saray kzlarnn vakit vakit birer ipek
glge gibi dolat odasnda yaptraca eme iin bir ekil
aryor. Gebelik yatanda tabiatn iyice kabartt gsler ile
vcudunda husule getirdii deiiklik ona bir ilham kayna
oluyor. Bu suretle Azapkap emesinin her iki yannda mermer beyaz emelerle ortada mzehhep, zarif sebilin ekli bu
saf sultan'n temiz hislerinden domu oluyor."2
eme bugn Beyolu snrlar ierisinde, Unkapan Kprs'nn az ilerisinde, Azapkap Sokullu Camii'ne komu durumdadr. ihane yokuu ve emenin hemen yanbandan geen Karaky yolu, emeyi gzlerden uzak bir konuma getirmitir. eme, evvel 1952- 1953 yllar arasnda zamann Vali
ve Belediye Bakan Ord. Prof. Dr. Fahreddin Kerim Gkay tarafndan restore ettirilmitir. Bu yllarda yaplan tamir projesini
Mimar Ali Saim lgen hazrlamtr3. Yllarca metruk vaziyette
duran eme, 2005 ylnda Kuveyt Trk Finans Kurumu tarafndan tekrar restore ettirilmitir.

48

emenin 1930lardaki durumu

49

Sebil ebekesi zerinde bulunan motifler

eme, Lle devrinden hemen sonra yapld iin, Lle devrinde yaplan meydan emeleri gibi, ok zengin motifleri iermektedir. eme ve sebil zerinde bulunan kitbelerin airi Seyyid Vehbi, hattat ise Mehmed Rsim Efendi'dir4. Kitbe metinlerinin tamam, cel
sls hat ile yazlmtr. Satr halinde yazlan kitbenin harfleri, cel
sls yaznn tarihi geliimi ierisinde incelendiinde, harfler gayet
metin bir karaktere sahiptir. Kitbenin btnne baklnca sadelik
gze arpmaktadr. Hareke ve tezyini iretler yok denecek kadar
az bulunmaktadr. Mehmed Rsim Efendi'nin, XVII. asrda sls ve
nesihte byk deiimi gerekletiren Hafz Osman Efendi'nin talebesi Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi'nin talebesi olmas, bu cel
sls kitbenin harflerine, sls yaznn kvraklk ve canlln ver-

mesine sebeb olmutur, denebilir. Harflerin kitbe ierisinde durular, gze gayet ho grnmekte, gz yormamaktadr.
Sebil giri kaps zerinde ilk pafta ierisinde Farsa Mucize-i zihavz- namest ikinci pafta ierisinde Bismillahirrahmanirrahim. (Naim havuzundan (cennet bahesinden km) bir mucizedir Bismaillahirrahminirrahim.) manalarn ieren ibareler bulunmaktadr.
Kitbelerin Hattat,
Hattat Mehmed Rsim Efendi
Erikapl Mehmed Rsim Efendi, h. 1099/1688 tarihinde dnyaya

SEBL KTBES
Vlide Sultn- li-n- himmet-merebin
Ayn- cdundan gel ey leb-tene r u ekker i
Devr-i skender'de olsa Hzr derdi gsterib
te m aynu'l-hayat buldum ey skender i
Tfl- mdrik llesin vermezdi sedy-i dyeye
Deseler ister su i isterse r-i mder i
S be s gy lisn- lle ile emeler
alayb erbet-frn gibi derler anber i
Shibu'l-hayrn dusn s gibi ezberle de
te s ite sebl ister vuz et ister i
Vehbiy trihin irb et ut- mmete
Gel sebl-i Vlide Sultandan b- kevser i

geldi. Babas, Erikap Molla Aki mahallesi imam Yusuf Efendi'dir.

Zamannda, Erikapl elebi Efendi, elebi Efendi, Rsim Efendi ve
Hoca Mehmed Rsim denildii gibi, Eburreid knyesi ile de anlmtr. lk yaz dersini hattat olan babas, Yusuf Efendi'den ald. Daha sonra saray hocas, mehur hattat Hfz Osman Efendi (16421698)'nin talebesi Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi'den mek ederek, aklm- sitteden h. 1118/1706 tarihinde iczet ald. Mezun olduktan sekiz yl sonra, h. 1126/1714 ylnda Damad ehid Ali Paa
tarafndan Galatasaray'na mek hocas tayin edildi. H. 1150/1737
ylnda ta'lk hat hocas Mustafa Efendi yerine, Yeni Saray hat hocalna getirildi. Rsim Efendi, III. Ahmed, I. Mahmud, Nevehirli Damat brahim Paa, Hekimolu Ali Paa ve Dru's-sade Aas Hac
Beir Aa (. 1746) gibi insanlarn takdirini kazanmtr. Kendisinin
sls nesih talebesi olan Hekimba Ktibzde Mehmed Refi' Efendi'den talik yazda iczetnme almtr.

1145

Galatasaray'na hoca tayin edilinceye kadar yazlarnn altna

"Mehmed min telmzi es-Seyyid Abdullah" veya "mamzde",

50

EME KTBELER

Menba'- b- zll-i merhamet

Lcce-i pr c ihsn u seh
Devha-i pr berk u br- saltanat
ems-i smet mder-i zll-i Hd
Vlide Sultan ki etmi leme
Dest-i cdun maksem-i b- at
Zikr u fikri bkiyt- sliht
Kr hayrt- hasndr dim
F seblillh nice sar edib
Eyledi kesb-i rzy- kibriy
te ez-cmle bu dil-c eme km
Tene-lebdir Hzr u skender ana
Cri hfzlar gibi her llesi
Sre-i kevser okur subh u mes
M-hasal bu b- cn-bah ile
Oldu dn rh- pk-i Mustafa
n da cennette sir-b eyleye
Ski-i Kevser Ali-yyi mrtez
Dediler b- hayatn vasfn
G edib sylersin amma Vehbiy

Hazret-i Vlide Sultan yani

Mder-i hazret-i Sultan Mahmud
Matla'- ems-i hilfet ki nn
Fer'idir sye-i Hallk- vedd
Amel-i Slihadr sa'yi mdm
Krdr kesb-i rzy- Ma'bd
Havz- himmet kereminden meml
Feyz-i re'fet eserinden mehd
te ez-cmle bu srna bak
Lzm ise eer ityn- uhd
Nice kez yand ykld Galata
Gsterib tab- ut te u dd
Kimse su serpmedi ill keremi
Komad tene-leb-i tab-ald
Hac A'ma denilen semte edib
eme amala ilc- bihbd
Oldu bir hayre muvaffak ki olur
Ecri cennetteki havz- mevrd
Hem ann hem eh-i devrnn ola
mr-i Hzr ile zemn memdd
Oldu trihe sez ey Vehb

Bri bir mmtaz trih eyleyib

eme-i Vlide-i Han Mahmd

Vlide Sultann i hayrine m

1145

1145

51

52

Sebil zerindeki kitbe

sonralar "Mehmed Rsim" veya "Mehmed Rsim mamzde"

olarak atmtr.

HASKAN, Mehmet Nermi, Eypl Hattatlar, stanbul, Eyp Belediyesi, 2004, 224 s.
KALP, Tevfik. Hoca Mehmed Rsim Efendi ve Hakknda Yazlm Bir Rislenin
ncelenmesi (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). stanbul, Marmara niversitesi Gzel Sanatlar
Enstits, 2002, 117 s.

Birok talebe yetitirmi olan Rsim Efendi, altm Kur'n- Kerm,

bin kadar En'am, Delil-i Hayrat, Evrd, Vakfiye yannda Azapkap
Sliha Sultan emesi ve Sebili'nin yazlarn yazmtr5.

MUSTAKMZDE, Sleyman Sa'deddin. Tuhfe-i Hatttn. stanbul, Trk Tarih Encmeni Klliyt, 1928, 756 s.
PLEHVRAN, Nuran Kara- URFALIOLU, Nur- YAZICIOLU, Ltfi, Osmanl Bakenti
stanbul'da emeler, stanbul, Yem Yaynlar, 2000, 216 s. IV, s. 310- 311.
RADO, evket. Trk Hattatlar. stanbul, Yayn Matbaaclk, ts. (1984), 303 s.
SERN, Muhittin. Hat San'at ve Mehur Hattatlar. stanbul, Kubbealt Akademisi Kltr ve
San'at Vakf, 2003, 383 s.- "Ahmed Efendi, Mestcizde", Trkiye Diynet Vakf slm

Ayn zamanda iyi bir ir olan Rsim Efendi'nin iirleri talebesinden brahim Thir Efendi tarafndan toplanmtr. Rsim Efendi'nin
Divane'sindeki tarih kt'alar, tarih kayna bakmndan ok
nemlidir. Mehmed Rsim Efendi, 14 a'ban 1169/14 Mays 1756
tarihinde vefat ederek, Erikap Mezarl'na defnedilmitir. Mezar
ta kitbesi, hattat Mestcizde Ahmed Efendi tarafndan yazlmtr6 ve ibresi yledir:

Ansiklopedisi (DA), c. III, stanbul, Trkiye Diynet Vakf, 1989, s.60.

SUYOLCUZDE, Mehmed Necib. Devhat'l-Kttb. stanbul, Gzel Sanatlar Akademisi
Neriyat, 1942, 160 s.
TANIIK, . Hilmi, stanbul emeleri (I-II), stanbul, Milli Eitim Bakanl Eski Eserler ve Mzeler
Umum Mdrl Yaynlarndan, 1945.
TLGEN, Nurullah. Eypl Hattatlar. stanbul, Aydnlk Basmevi, 1950, 24 s. +8 ref.
148- Suyolcuzde, 52-53; Mustakimzde, 465-470; Tilgen, 14-15; Cavid BAYSUN, "Erikapl Rsim
Efendi", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c. VII, sy. 10 (Eyll 1954), s.1; Rado,
155-156; Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, 127-132; Tevfik Kalp. Hoca Mehmed Rsim Efendi
ve Hakknda Yazlm Bir Rislenin ncelenmesi. stanbul, Marmara niversitesi Gzel Sanatlar
Enstits, 2002, 117 s.

Huve'l-Hayyu'l-Bki
Allahu Subhnehu ve tel
Merhum ve mafru'l-muhtc
l rahmeti rabbihi'l-gfr
Hattat Rsim Mehmed Efendi
Kuluna ve cemi-i m'minn ve m'minta
Rahmet eyleye el-Fatiha
1169
DPNOTLAR
1) Semavi Eyice, "Azapkap emesi ve Sebili" Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, 1991, c.
IV, s. 311.
2) Sadi Nazm Nirven, "Azapkap emesi Nasl Yapld?", Azapkap emesi, stanbul, stanbul Belediyesi Sular daresi Mdrl, 1954.
3) Bkz. stanbul Ansiklopedisi, c. III, s. 1680.
4) Sebil ve eme kitabelerinde hattat imzas bulunmamakla birlikte, kaynaklarda kitbelerin hattatnn Mehmed Rsim olduu kaytldr. Bkz. Suyolcuzde Mehmed Necib, Davhatu'l-kttb, stanbul, Gzel Sanatlar Akademisi Neriyat, 1942, s. 53; Mustakimzde Sleyman Sadeddin Efendi, Tuhfe-i Hatttn, stanbul, Trk Tarih Encmeni Klliyt, 1928, s. 467; Habib, Hat ve Hatttan, stanbul,
1305, s. 146; Rado, evket, Trk Hattatlar, stanbul, Yayn Matbaaclk, ts. (1984), s. 156; Serin, Muhittin, Hat San'at ve Mehur Hattatlar, stanbul, Kubbealt Akademisi Kltr ve San'at Vakf, 2003,
s. 147.
5) Mehmed Rsim Efendi'nin yetitirmi olduu yaz talebelerinin toplu listesi iin bkz. Serin, Mehur Hattatlar, s. 147- 148
6) Bkz. Mustakimzde, 469; M. Cavid Baysun, "Erikapl Rsim Efendi", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c. VII, sy. 10 (Eyll 1954), s. 8; Muhittin Serin, "Ahmed Efendi, Mestcizde",
Trkiye Diyanet Vakf slm ansiklopedisi (DA), stanbul, Trkiye Diynet Vakf, c. II, s. 60.

BBLYOGRAFYA
Azapkap emesi. stanbul, stanbul Belediyesi Sular daresi Mdrl Yayn, 1954.
"Azebkapusu eme ve Sebili", stanbul Ansiklopedisi, stanbul, 1960, c. III, s. 1679-1683.
BARITA, H. rcn, Azapkap Saliha Sultan emesi, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1995, 133 s.
BAYSUN, Cavid, "Erikapl Rsim Efendi", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c. VII,
sy. 10 (Eyll 1954), s. 1-16.
EGEMEN, Affan, stanbul'un eme ve Sebilleri, stanbul, Artan Yaynlar, 1993, 860 s.
EYCE, Semavi, "Azapkap emesi ve Sebili", Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, 1991, c.
HABB. Hat ve Hatttn. stanbul, 1305, 285 s.

Sebil giri kaps zeri kitbesi

53

Osmanl Saray
Hal ve Seccadeleri
Derya TECMER *

Trk hal sanat, geleneksel motifler ve kompozisyonlar asndan deiimler gstererek

gnmze kadar devam etmitir. 16. yzyln son yarsnda Osmanl Saray Hallar adyla teknik ve dekor bakmndan farkl bir grup grlmektedir. Yine bu yzylda sultanlar,
ibadet etmek iin olaanst gzellikte seccadeler kullanmlardr. Bu seccadelerin byk ksm ise Bursa ve stanbulda saray iin hal dokuyan atlyelerde yaplmtr.

Ata sanat olarak kabul edilen hal sanatmz, geleneksel motifleri ve kompozisyonlar asndan deiimler gstererek gnmze kadar devam etmitir. Trk hallarnn klasik geliimi
yannda, 16. yzyln son yarsnda teknik ve dekor bakmndan tamamen farkl bir grup grlr ki, bunlara Osmanl Saray Hallar ad verilmitir.
Stilizasyon ve sluplatrma ad verilen ssleme anlaynn sanat dnyasnda bir dnm noktas olduunu ve klasik motiflerin bu metotla ortaya ktn kabul edersek; 16.yydan
19.yya kadar uygulanm saray hal ve seccadelerinde bahsi
geen ssleme anlaynn hakim olduunu, bu dnemi slup
olarak etkisi altna aldn grrz. Gnmze kadar gelen rneklerde, daha ok Hatai grubu ad altnda toplanan bitki kaynakl motifler, pen, yaprak, hatai, yar sluplandrlm iekler grlr. Bitkisel kkenli motiflerle birlikte meyveler ve bahar am aalar da bu dnemde birok sanat dalnda
1
raf
to
Fo
karmza kmaktadr. Hallarda ikinci grubu ise rumi
motifi ve eitleri oluturmaktadr. Dnemler arasnda byk farkllklar gsteren bulut motifi de bu dnem hal ve seccadelerinde
grlmektedir.
1514te Tebrizin, sonra 1517de Kahirenin de Osmanllarca fethedilmesi,
Trk hal sanatnda yeni teknik ve desen anlayna yol amtr. Kahire
tezghlarnda yaplan ilk hallarda, 15401550 arasnda Memlk hallarnn renk ve
motifleri ile kark rnekler grlm, fakat ksa zamanda Osmanl Saraynn natralist slubu
hkim olmutur. Herhangi bir gelimeye balanmadan, birden meydana kan hallarda saz denilen
haner yapraklar, palmet ve madalyonlar, tamamyla
natralist lale, smbl, karanfil ve nar iekleri ile birletirilerek yepyeni bir slup yaratlmtr. Kuma, ini, tezhip,
cilt kapaklar ve kalem ileri gibi Osmanl sanatnn eitli kollarnda ortaya kan natralist yaprak ve iek dekoru bu hallarda da kendini gsterir. ok ince ve zengin desenli bu lks
hallarda ular birbirine daha yakn olduu iin ran dm
tercih edilmitir. Yn ve pamuktan yaplan dmler (metrekarede 200.000-700.000 arasnda) daha sk olup, kadifeyi and-

54

ran yumuak bir tesir brakr. pek dm yoktur, yalnz

arga ve arlarda bazen ipek kullanlmtr.(1)
Osmanl saray hallarnn stanbuldan gnderilen rneklere gre Kahirede yapld fikri, ilk defa Erdmann tarafndan ileri srlm ve geni lde benimsenmitir. Fakat Khnel, bunlardan bazlarnn teknik
af 2
Fotor
zelliklerine gre stanbulda veya

Fot
or
af 6

1474ten beri hallarnn ad geen ipekilik merkezi Bursada yaplabileceini belirtmitir. III. Sultan Muratn 1585 tarihli bir ferman bu gr desteklemektedir. Bunda 11 hal ustasnn, boyanm
yn ipliklerle Kahireden stanbula gnderilmesi emredilmektedir.
Osmanl hallar kolayca renk tutan, ok yumuak ipek gibi bir
ynden yaplmtr ki, bu cins yn Msrda bulunuyordu. Kahire
de yaplanlarda arga ve arlar boyasz veya bazen sarms veya
krmz yn iplikten olduu halde, Bursada boyal ipekten tek veya iplikten bklmtr. Beyaz ve ak mavi renkler iin pamuk kullanlmtr. 16. yzyl ortasnda balayan Osmanl saray
seccadeleri lks hediye olarak Avrupaya gnderilmitir. Bunlarn
stanbul, Bursa ve Edirne gibi saraya yakn evrelerde yapld dnlebilir.

Fo
to
raf

Seccadeler
Namaz klmaya yarayan mihrap biimli motiflerle dokunan dikdrtgen boyutlu hallar seccade diye adlandrlrlar. Seccadeler gerek renk, gerek desen asndan gsterdii zenginlik yannda, camilerin mistik havasn evlere tanmas ile deer kazanr. Namaz
klmak amacyla yaplan seccadeler, cicim, zili ve kilim tarznda
dokunduu gibi, Kutnu, Kemha, Atlas gibi kumalardan da dokunmu olabilir. Seccadeler genellikle dikdrtgendir ve mihrap, ayetlik, tabanlk gibi blmlere ayrlrlar. Mihrap nemli bir yer tutmaktadr ve kandil asks, su testisi gibi dinsel eleri tayan desenler kullanlmaktadr(6).
16. yy banda mparatorluun geni snrlarna ulat devirde
sultanlar, ibadet etmek iin genellikle sanat asndan olaanst
gzellikte seccadeler kullanmlardr. Byk bir ksm Bursada ve
stanbulda saray iin hal dokuyan atlyelerde dokunmutur. Sultan seccadeleri sarayda sultanlar ve yaknlar tarafndan kullanlmtr. Topkap Saray hareminde Valide Sultan dairesinde ibadet etmeye yarayan, duvarlarnda Kabe tasviri bulunan
blm Namaz Odas adn almtr. Sarayda kullanlan seccadelerin bakm, temizlii ve kullanma
hazrlanmas iin zel seccadeci denilen kimselerin
grevlendirildii kaynaklarda yazldr. Seccadeler
yalnzca sarayda kullanlmak iin yaplmam, sultanlarn gittikleri her yere tanmlardr.
ran sanatnn tm dallarnda kullanlan yaz, dekoratif ve mistik anlayyla saray seccadelerinde de kullanlmaya balanmtr. Genellikle ayakla baslan alt ksmnda
kullanlmamasnn sebebi Kuran
yazs olduu iin gsterilen
saygdandr.
Seccadelerdeki desen kompozisyonu
ise, tabandan mihrabn tepesine doru kaln olan ve iriden balayarak gitgide incelecek
ekilde dzenlenmitir. Rumi, Hatai ve in bulutlu kompozisyonlar klasik Osmanl sslemeleri
biimindedir. Malzeme olarak Orta Anadolu yn kullanlmtr. zgler ince bkml kna rengi yn iplii,
keten iplii, ipek yn karm ya da yalnz ipek iplii olarak
kullanlmtr. Kufi yaz sslemelerine sim de kartrlmtr,
sarma tekniindedir. Renkler scak, parlak ve ahenklidir, 80x80

Fo
to
r
af
5

Fotoraf 3

Osmanl saray hallar, XIX. yzyln ikinci yarsnda Hereke Fabrika-i Hmayunu ile son gelime dnemine girmitir. Bu fabrika Sultan Abdlmecit dneminde 1843 ylnda kurulmutur (2). Fabrikada
hal retimi, 1844 ylnda padiahn emriyle kurulan hal tezghlarnda balanmtr(3). Bir baka kaynaa
gre ise; bu fabrikada hal retimine
1891 ylnda balanmtr(4).

1833 ylnda Defterdarda Feshane-i Fabrika-i Hmayunun kurulduu ve daha sonra geniletilerek 1843 ylnda hal imalatna balad da bilinmektedir. Hereke fabrikas atlyelerinde hal dokumalarna 1891de balandna gre, Feshane halclnn tarihi daha eski olmas gerekir. Ancak Hereke ve Feshanede daha evvelki
tarihlerde de hal dokunduu ancak bu hallara messese ad yazlmad dnlmektedir. Hereke hallarnn eski rneklerine
rastland halde, Feshane hallarnn eski rneklerine pek rastlanmamaktadr(5).

Fotoraf 1: Grdes Seccade, 18. yy., stanbul, Trk ve slam Eserleri Mzesi.
Fotoraf 2: Osmanl Saray Hals, 16. yy., Newyork, Metropolitan Museum of
Art. (Mc Mullan Koleksiyonundan)
Fotoraf 3: ift mihrabl kz Grdes, 17. yy. sonu, stanbul, Trk ve slam Eserleri Mzesi.
Fotoraf 4: 19.yy. Hereke pek Seccadelerinden, Topkap Saray Mzesi.
Fotoraf 5: Saray Hals, 16. yy. sonu, stanbul, Trk ve slam Eserleri Mzesi.
Fotoraf 6: Osmanl Saray Hals, 17. yy., Paris, Musee des Arts Decotatifs.

55

Fotoraf 7

56

Fotoraf 7, 8, 9: Hereke pek Seccade 19.yy. Topkap Saray Mzesi

veya 100x100 Grdes dm vardr. zgler ince bkml kna

rengi yndendir.
Saray Seccadeleri
Osmanl saray halsnda olduu gibi Kahireden malzemeleriyle
birlikte stanbula getirilen ustalarn etkisi, seccadelerin geliiminde de kendini gstermitir. Bu dnemde seccadeler malzeme asndan deiiklik sergilemilerdir. Teknik ve malzeme asndan
oluan bu deiiklik Osmanl saray hallarnn etkisiyle doru paralelde ilerlemitir.
Osmanl saray hallarndaki bordr zellikleri ve sonsuzluk prensibi seccadelerin mihrap nilerinin dolgusu olarak kullanlmlardr.
Bunlarn stanbul ve Bursada yaplm olduunun en iyi kant;
zellikle doal iekli bordrlerin saray seccadelerinde son derece baarl bir biimde kullanlmasdr.
Osmanl saray hallarnda kullanlan in bulutu motifi ile iri nar ieklerini kuatan haner yapraklar ve bahar iekli dallar, saray
seccadelerinin mihrap niinde zarif bir dolgu motifi olarak kullanlmtr.
XVI. yzyl ortalarndan itibaren yaplmaya balanan seccadeler,
Osmanl saray hallar grubuna dahil edilmektedirler. Seccadelerde
de Osmanl saray hallarnda olduu gibi ran dm kullanlmtr. Dmler, yn olup sadece beyaz ve ak mavi ksmlarda pamuk kullanlmtr. stanbul ve Bursada yaplm olanlarda zg
ve atklar ipekten imal edilmilerdir. Mihrap nileri yuvarlak dilimli olup, bazlar ince stunlarda iki veya blme ayrlmlardr.
Baz seccadelerde nilerin i tek renkte, bazlarnda ise zamann
saray slubunu ortaya karan, haneri yapraklar, bahar iekli ve
hataili dallarla dolgulanmlardr. Seccadelerin kemerli olanlar da
bilinmektedir. Daha sonra Uak ve Grdes seccadelerine rnek
tekil edecek kemer ekilleri ve stunlar da mevcuttur. Ladik seccadelerinde, Grdes dm kullanlm olmasna ramen, doal
iekli ve kvrk yaprakl bordrler yeni bir biimlemeye srdrlmtr.

Fotoraf 9

XVII. yy.dan itibaren Osmanl saray hallarn kaynak edinen seccadeler ok eitli rnekler sergilemi ve ok miktarda retilmitir. Kvrak kontrl mihraplar deiik renk ve dekorlar ile gzel
kompozisyonlar oluturmulardr. Genellikle ok zengin motiflerle
doldurulmu mihrap zemini daima tek renk olmutur. Mihrap stne asl bir kandil, ayak yerlerine de ilemeli takunya motifleri
yerletirilmitir. Osmanl saray hallarnda olduu gibi seccadeler-

Fotoraf 8

de de doal iekler ile yaprak dekoruna rastlanmaktadr. Bahar

am erik dallar, lale, karanfil, gl ve smbller ok ho bir kompozisyon yaratr. Bu seccadelerin ypranm olmalarna ramen
pek ok gzel rnei stanbul Trk ve slam eserleri mzesinde
bulunmaktadr. eitli renk ve desende yaplan Hereke seccadelerinin kendilerine has kompozisyonlar yoktur. Bordrlerdeki
Kuran ayetleri ve kartu dzeni, mihrap niinin iini kaplayan kvrk dall rumiler ve bulut motifleri ve ran desenleri XVI. ve XVII.
yzyl ran ilerinden gayet itinal bir ekilde taklit edilmilerdir.
Topkap Saraynda 35 adet Hereke seccade bulunmaktadr. Bu
seccadeler kendi ilerinde de, mihrap zeminli madalyonlu, madalyonlu uak kompozisyonlu, mihrap zemini geometrik, mihrap zemini ince kvrk dal, kandilli, mihrap zemini rumili, bulut motifli ve
vazolu seccadeler olmak zere 8 grupta toplanrlar. Bunlarn ok
az yazs olanlar olduu gibi, bordrlerinde sls ve talik ayetlerin yazld, kelere kufi madalyonlar yerletirildii de grlr.
Grdes ve Hekim dmnn birlikte kullanlmas atklarn ipek olmas bunlarn teknik zellikleri olup, Osmanl saray hals geleneklerini devam ettirmilerdir. iek dolgularnda, in bulutlarnda, rumilerde kvraklk
salad iin Hekim dm, Grdes dmne yardmc olarak kullanlmtr.
* M.S.G. Geleneksel Trk San. Bl. Hal-Kilim-Eski
Kuma Desenleri Ana Sanat Dal, Ar. Gr.
KAYNAKA
(1) Oktay Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Bin Yl sf. 137
(2) . Kkerman; Hereke Fabrikas, Smerbank Genel Mdrl, Ankara, 1986, s.50.
(3) C. Ergene; a.g.m., s.27.
(4) . Kkerman; a.g.e., s.51.
(5) H. Arseven;Feshane Hallar, Trkiyemiz, Yl 16, sayfa 47. Ekim,
Akbank Yaynlar, stanbul, 1985, s.16-19.
(6) Kenan zbel, El Sanatlar, Anadolu Hal Seccadeleri, 11. cilt s. 6
C.H.P. Halk Evleri Brosu, stanbul 1949

57

Konyada Naht Sanat ve

Kseolu Ailesi
Emine KARPUZ * - H. Ayla ENTRK **

Ahap oymann deiik tekniklerinin Konyada birka sanat tarafndan devam ettirilmesine karn, metalin kesme ve oyma olarak srdrld tek atlye Kseolu
Kardelere aittir. Metal, sedef ve fildii gibi malzemelere kesme, oyma ilemleri uygulayarak yaplan bu eserlerde, geleneksel ssleme sanatlarmzdan hat sanatnn
da kullanlm olmas nemli bir zelliktir.

Naht, Arapa bir kelimedir. Yontma, yontulma, oyma anlamndadr. Naht (oyma), aac yontmak suretiyle kabartma ekiller
vcuda getirmek sanat olarak tanmlanmaktadr. Bu sanat daha ok ahap iin kullanlmaktadr. Konyada ahap zerine
oyma, yontma, kakma ve yakma teknikleri ile alan sanatlar bulunmaktadr. Bu sanatlar arasnda Kndekari ustalar
Mevlt LLER, Ahmet YILAY, oyma sanatlar Cengiz BLGE,
Faiz BLGE, kakma, yakma, oyma teknikleri ile alan Halil
AIKGZ saylabilir.

Ahap yzeylerin dantel gibi delikli ekilde oymalarla bezendii ajur tekniinde rneklere daha ok rahlelerde rastlanr.
Osmanl dneminde naht sanat ile birbirinden gzel eserler
verildii grlr. Bu dnemde ahabn yan sra sedef, fildii,
gm, altn, inci ve kymetli talarn da delik ii teknii ile
sslendii rneklerle karlalmaktadr.
Ahap oymann deiik tekniklerinin Konyada birka sanat
tarafndan devam ettirilmesine karn, metalin kesme ve oyma olarak srdrld tek
atlye Kseolu Kardelere aittir.
Nesilden Nesile Naht Sanat
Ahap oyma, delik ii tekniini metale uygulayan Mehmet Kseolu, 1932 ylnda Konyada dodu. Konya Merkezde bulunan Hakimiyeti Milliye lkokulunu tamamlayan sanat, 1942-43 ylnda meslek olarak kuyumculuu seti ve kuyumcu Leon adnda Ermeni bir
ustann yannda almaya balad. Bir mddet altktan sonra askere giden sanat, askerlik dn kuyumcu Mevlana soyundan
Rfat NAZIROLUnun yanna girdi. 1957 ylnda ustas ile birlikte hat sanatn oyma olarak eitli malzemeler zerine uygulad. 1959
ylndan itibaren de yalnz almaya balad.
Uzun bir sre Mevlana Haftas etkinlikleri
iinde yapt eserleri sergileyerek dnyaya
tantmaya alt.
Bunun yan sra stanbul Yldz Saraynda, stanbul Sergi ve Spor Salonunda, Bursada,
Ankarada, Mersinde (Kanser Hastanesi yararna) sergiler at. 1997 ylnda da Kltr Bakanlnn emriyle 12 kiiye bu sanat dalnda
kurs veren sanat, ne yazk ki 1999 ylnda
geirdii rahatszlk sonucu fel oldu. Ustann
rahatszlanp iini brakmasndan sonra oullar bayra teslim ald ve bu sanat devam
ettirmek, tantmak amacyla aba vermeye

58

balad. Mehmet Kseolu 2006 yl ubat aynda hakkn rahmetine kavutu.

Sanatnn byk olu Rahim Kseolu, 1961 Konya doumludur.
Ortaokul ikinci snfa kadarki eitimini Konyada srdren sanat,
daha sonra eitimini brakarak babasnn atlyesinde hat oymacl almalarna balad. Babasyla birlikte her trl tantm etkinliine katlan sanat, 1997 ylndaki Kltr Bakanl tarafndan
alan Hat Oymacl kursunu baaryla tamamlad, Hat Oymacl belgesini ald ve kendi atlyesini at. Bu sanat halen Konyada Tevfikiye Caddesi, Ak emi Sokak, No:14, Kat:2deki atlyesinde srdrmektedir.
Mehmet Kseolunun kk olu M. Kenan Kseolu da 1965
Konya doumludur. 1997 ylnda alan kursa katlarak sertifika
alan sanat, nceleri babasyla daha sonra aabeyi ile birlikte hat
oymacl almalarn srdrd. u anda Konyada Mevlana Caddesi zerindeki Altn ar, No: 10daki atlyesinde almalarna
devam etmektedir.
Hat Oymaclnn Yapl

Kalemler
apa Kalemi: Hat yazsnn giri ve klarn (balama ve biti) belirlemek iin kullanlr.
izgili Kalem: Desen zerinde kumlama ve izgileme, glgeleme
ilerinde kullanlr.
Oyma Kalemi: Az ksmnn bir taraf keskin ve dz, dier taraf yuvarlaktr. Desenin i oyuntularn belirlemede kullanlr.
ngele Kalemi: ok keskin ve ok incedir (Sfr izik oluturmak iin
kullanlr).
ift: Ufak paralar cmbz gibi tutmada kullanlr.
Kargaburun: nce tel kvrmada kullanlr.
Yassaz: Tel gibi paralar tutmak, sabitlemek iin kullanlr.
Pense: Parann byklne gre paray kvrmak iin kullanlr.
Srgl: Deseni, kesilecek yzeye sabitlemek, sktrmak iin kullanlr.
Ee: Yass ee dz sathlarn przn gidermek iin, balksrt ee
ise bombeli sathlarn yzeyinin dzeltilmesinde kullanlr.
Cila Motoru: Eserin yzeyini parlatmak iin kullanlmaktadr. Bu
motorun iki ba vardr. Her iki tarafnda bulunan ve kee olarak
adlandrlan 93 kat tlbent bezi konularak oluturulan para bulunur. Bir tarafna zmpara izini almak iin pomza ta yerletirilir. Di-

Hat sanatnn oyma olarak gerekletirilmesinde ilk nce yaplmas gereken, uygulanmas istenen hattn seilmesidir. Yaz uygulanacak yzeye gre (tak, levha, dekoratif aksesuar vb.) istenen boyuta getirilir. Altn, pirin, gm, sedef, suni sedef, fildii gibi istenen malzeme zerine desen yaptrlr. Daha sonra karlmas istenen yerler delinir, bu delinen yerlerden testere taklr ve kesilir.
Kesme ilemi bittikten sonra tamam benzine atlr ve yaptrlan
yaznn ablonunun kmas salanr. Daha sonra su zmparas ile
zmparalanr. Desen zerine nak atlacaksa kavak aacndan yaplan rokele tahtas zerine aklr. apa kalemi ile hatlar belirlenir. izgili kalem ile hatlar belirlenir. izgili kalem ile desendeki rnein yapran damarlar da belirlendikten ve i oyma kalemi ile
yapraklarn ortas aldktan sonra naklama ilemi tamamlanr.
Daha sonra cila motorunda parlatlr. Eser altn kaplama yaplmak
isteniyorsa stanbuldaki atlyelere gnderilerek kaplanmas
salanr.
Hat Oymacl Sanatnda Kullanlan Malzemeler
Makas: Sac ve plaka kesmede kullanlr.
El Matkab: Delik amak iin kullanlr. (Sanatnn halen kulland
matkap 70-80 yllktr.)
Elektrikli Matkap (Freze): Delik amak amacnn yannda talama
yani zmparalamada da kullanlr.
Testere ve Testere Kolu: Yaznn kesilmesinde ve desenin ortaya
karlmasnda kullanlr.

59

er tarafta parlatmak amacyla yeil ta kullanlr. Gerek kee

malzeme tepsi, aydanlk gibi byk paralarn zmpara izini almak iin kullanlr.
Kseolu Ailesinin Sanatsal almalar
Rahim ve Kenan Kseolu hat sanats olmadklar iin hat yazmay ve okumay bilememektedirler. Onlar eserlerini oluturmak
iin hat yazsn seerken yaznn gzellii yannda oymaya ya da
kesmeye uygun olup olmadna dikkat etmektedirler. Geleneksel
bir sanatla altklarnn bilincinde olduklarndan hattatn yazsna
asla mdahale etmemekte, aynsnn kopyasn karmaktadrlar.
Sadece ssleme detaylarnda sanat yetkilerini kullanarak baz
ilave ve deiikliklere gitmektedirler.
Eserlerinin kompozisyonlarnda bitkisel, geometrik, figrl, nesneli, mimarili tasvirler grlmektedir. Tura, Mevlevi sikkesi, semazen, mezar, bayrak, yldz, armut, gemi, daire, leylek, ku, insan figr biiminde istif edilmi hat eserlerini kullandklar tespit edilmitir.
Sanatlarn rn trleri arasnda bata levha, pano olmak zere
kolye, kpe, bro gibi tak eitleri, anahtarlk gibi dekoratif aksesuarlar bulunmaktadr.
Sanat Atlyelerinin Fiziki Durumu ve Sorunlar
Konyada metal hat oymacl sanatnda tek olarak kalm bulunan Kseolu atlyeleri iki odadan olumaktadr. Bunlardan birisi
alma ve tehir iin kullanlrken, dieri yardmc aralarn bulunduu ve gerektiinde kullanlmak zere hazrlanm atlye odasdr. Rahim Kseoluna ait atlye Konyann ayakkabclar bedesteninin iinde ve ok da kolay bulunabilecek bir yerde deilken,

Kenan Kseolu Atlyesi Mevlana Caddesi zerinde, son yllarda

yaplan ve gelen yerli ve yabanc turistlerin hediyelik eya alabilmek iin ska urad bir ar iindedir. Her iki atlye de karasal iklimin hkm srd Konyada soba ile stlmaktadr. alma odas olarak dnlen ikinci atlye odalar doal ktan faydalanamamaktadr.
Atlyelerin en nemli sorunlar yardmc personel talebinin olmamasdr. lkretimin 8 yla km olmasndan dolay devaml gelen rak bulamadklarn, baz genlerin ise sadece yaz tatilinde
almak istedii sanatlarmz tarafndan ifade edilmektedir.
Her iki atlye de sanatlarmza ait deildir, kirada oturmaktadrlar. Sanatlarmz El Sanatlar ile ilgili herhangi bir odaya deil Saatiler Derneine bal olarak almaktadrlar.
Sanatlarmzn en nemli sorunu ise pazarlamada yaadklar
zorluklar... nceki yllarda Belediye Bakanlar, Valilik ve Kltr ve
Turizm Mdrlkleri gibi yetkili birimlere gelen misafirler iin sipariler verilirken, gnmzde kendilerine sahip klmad, kiralarn deyemediklerini ifade etmektedirler. Kendilerinden sonra
bu sanat devam ettirecek kii bulamadklarn syleyen sanatlar, devlet destei beklediklerini, vergiden muaf olmalar gerektiini zellikle vurgulamaktadrlar.
Sadece metal ve ahap oyma sanatlar deil, Konyada yaayan
btn el sanatlarnn tarihi doku iinde oluturulabilecek ve ulam kolay Konya soka, bir han ya da ar iinde faaliyetlerini srdrmelerine frsat verilmeli diye dnyoruz. Bylece gelen turistlerin keecilik, halclk, kaklk, bakrclk vb. el sanatlarn
toplu olarak grmelerine, yaplan eserleri izlemelerine ve satn almalarna imkan verilmi olacaktr
* S.. Mesleki Eitim Fak. El Sanatlar Eitimi Blm, Yrd. Do.
** S.. Mesleki Eitim Fak. El Sanatlar Eitimi Blm, r. Gr.
BBLYOGRAFYA
ARSEVEN, C.E., Sanat Ansiklopedisi, Cilt: III, stanbul, 1966.
BARITA, H.rcn, Trkiye Cumhuriyeti Dnemi Halk Plastik Sanatlar, Ankara, Kltr
ve Turizm Bakanl Yaynlar, 2005.
KHAN, Gabriele Mandel, Lalfabeto Arabo, Milano, 2000.
KARPUZ, E., Konyada Maden Sanat ve retime Katklar, Ulusal I. Konya Ekonomisi
Sempozyumu, Konya, 2003, s. 337- 453.
DEVELOLU, Ferit, Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara, 1970, s. 956.
NEY. Gnl, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, Trkiye
Bankas Yayn, 1992.
ZNDER, Hasan, Naht Sanat, Yaayan Konyal Sanatlar ve Eserleri, Konya, Seluklu Belediyesi Kltr Yaynlar, No: 10, zmir, 1998.
ZEN, Fatma, Konyada Yaayan Naht Sanat Ustalar ve almalarndan rnekler,
Konya, 2002, (Baslmam Lisans Tezi).

60

Gerek Bir Dtr

Kurdele Nak
Melis GZEL

Ev aksesuarlarndan tutun da giysi ve mefruata kadar ok geni bir kullanm alan

olan, el sanatlarnn gz bebei kurdele nak, SMEKte, dokunsan canlanacakm
gibi duran tablolara dnyor. Mis kokulu menekeler, laleler, mineler, gelincikler,
yemyeil krlar, aalar, gn binbir renkli tonlar, irin mi irin bebekler, evler, hayvan figrleri ve daha neler neler

DRT MEVSM
Kullanlan Teknikler: El Nak (Tohum i, Dm i, Rokoko, ne Ard, Balksrt), Kurdele Nak (Lop, Japon nesi, Fransz Dm, Kolonial Dm, Bzg
i). Malzemeler: Zemin kuma, kasnak, kurdele nak ineleri, parmen kad, silgi, kalem, nak iplikleri, ileme nak kurdeleleri. Uygulama: ncelikle desenin transfer basks yaplr. Basit nak ineleri ilenir. En arka plandan balamak suretiyle kurdele nak teknikleri kullanlarak ileme tamamlanr. Birinci karede stampwork teknii uygulanmtr.

Gnmzn en ok ilgi gren el sanatlar arasnda yer alan kurdele naknn serveninin ok eski dnemlere dayandn syleyebiliriz. nk
bildiimiz gibi kurdelenin ana malzemesi; ipek.
pek ise, aratrmalarmza gre, ilk kez M
1200 yllarnda Uzakdouda kullanlmaya
balanm ve pek Yolu vastasyla Akdeniz kylarna kadar tanm. Ticari sebeplerle imalatnn srr Uzakdou tarafndan yzlerce yl saklanan ipein
fiyat o dnemlerde neredeyse altna
edeermi. Ancak Romallar, 2 Hintli
Monkun bambu dallar arasnda getirdii
ipekbcei kozalar araclyla ipein nasl
olutuunun srrn ele geirdikten sonra Bizansllar ksa srede ipek ret-meye balam ve bu
bir endstri haline gelmi 16. yzyln sonlarnda
Fransa, Almanya, talya ve ngiltere, ipek kurdeleyi giysi
sslemede kullanm. 17. yzyln ortalarnda kurdele
zellikle erkek giysilerinde popler hale gelmi, 18.
yzyln sonlarnda kurdele nak dantel ve dier
elileriyle birlikte Avrupada youn olarak kul-

lanlmaya balanm. Giysilerin yan sra ev dekorasyonu, eitli aksesuarlar ve dier sslemeler
iin de kurdele naknn kullanm da zaman
iinde yaygnlam Ksacas ipek kurdelenin
giysilerde ssleme unsuru olarak kullanlmas
ile balayan kurdele nak, bu anlamda ipein dnya zerindeki yaylm hzyla edeer bir gelime gstermitir diyebiliriz.
anta, ayakkab, kemer, czdan, gzlk
kab gibi aksesuarlardan, tepsi, kutu,
ayna, albm kapa, kap ve duvar ss, abajur gibi eyalara, gelinlik, bebek
elbiseleri ve abiye giysilerden masa, sehpa
ve yatak rtlerine kadar geni bir kullanm alanna sahip olan kurdele naknda birbirinden gzel motifler istenilen zemine uygulanyor ve bir ssleme unsuru olarak olduka zengin, kibar ve ho bir grnm elde
ediliyor.
El nak, pul, boncuk ileme ve aplike teknikleri kullanlarak yaplan ve insanlarn ilgisini cezbe-

61

PEMBE GLLER
Kullanlan Teknikler: El Nak (Dm i, Rokoko, ne Ard, Balksrt, Boncuk ilemeleri), Kurdele Nak (Batmagl, Kvrmal Gller, Bzg i, Japon nesi, Lop, Kolonial
Dm, Fransz Dm). Malzemeler: Zemin kuma, kasnak, kurdele nak ineleri, parmen kad, silgi, kalem, nak iplikleri, ileme nak kurdeleleri. Uygulama: ncelikle desenin transfer basks yaplr. Basit nak ineleri ilenir. En arka plandan balamak suretiyle kurdele nak teknikleri kullanlarak ileme tamamlanr.

den kurdele nak, renilmesi en kolay branlardan kabul ediliyor. Kullanm alanlarnn geni olmasndan dolay da byk bir kitlenin ilgisini ekiyor. SMEK teknik rehberlerinden Sevim Su, bu
konu hakkndaki grlerini yle zetliyor: Son yllarda lkemizde talep patlamasna sebebiyet veren kurdele nak, kolay ile-

nirlii ve grsel anlamdaki cazibesi ile hanmlar arasnda pek bir

rabet grd. Yazl ve grsel basnn da bunda etkisi vard elbette. Son 3-4 ylda inanlmaz bir ykseli sergileyen bu el sanat gnllerdeki yerini buldu diyebiliriz. nceleri ana malzemesi olan
nak kurdelesi yurt dndan ithal ediliyordu, kaynak kitaplar yabanc yaynlardan oluuyordu. Ancak u anda btn bunlar yerli imalattan
temin edilebilir hale geldi.
Kaynaklar da ayn ekilde
yerli yaynlardan eitlendirilebilir durumda. Dileim bu sanatn, gnmzn ve amzn sorunu
olan hzl tketimin arklar arasnda kaybolup gitmemesi ve kazand bu
ivmeyi ayn ekilde devam ettirmesi
Kurdele naknda renklerin canlln en gzel biimde ifade etmek iin en
ok doa figrleri (iek,
yaprak, aa, gkyz,
yeil alan, deniz vs.) kullanlyor. Malzemeleri arasnda ise ahap kasnak,
keten tarz kuma (seyrek
dokulu), ipek veya sente-

62

KIZ BEBEK
Kullanlan Teknikler: El Nak, Kurdele Nak, Aplike. Malzemeler: Zemin kuma, aplike kuma, tela, kasnak, kurdele nak ineleri, parmen kad, silgi, kalem,
nak iplikleri, aplike teknii uygulanabilecek kz figr, ileme nak kurdeleleri.

63

TAVUS KUU
Kullanlan teknikler: Japon nesi, Katlamal ve Bzgl Gl, in nesi, Tohum i, ne Ard, Tavus Ku Ty ve Basit nak ineleri. Malzemeler: Kurdele, iplik, kuma, boncuk, ta. Uygulama: Desen kumaa izilir, renk ve teknikler belirlenir. nce zemin oluturulur. (Dallar saplar vs.). Byk ve kk gllerin, tohum ii ve minelerin yerleri
belirlenir.

64

tik kurdeleler, kurdele inesi, ipek veya pamuklu nak iplikleri, makas, pul, boncuk, karbon kad, desen ablonu veya dijital bask resim bulunuyor. Yalnz kurdele seimi konusu olduka
nemli. Geni apta kullanlan saten ve naylon
karml kurdeleler, ipek kurdelenin yumuaklk
ve esneklik zelliinden yoksun. Yaplacak olan
almalarda organze kurdele kullanld takdirde olduka dk maliyetlerle birbirinden gzel
rnler yaplabiliyor.
Kurdele naknn tablolarda kullanlmas SMEKte ilk kez Kurdele Naknda Drt Mevsim
Sergisindeki eserlerle grcye kt. Sergi stanbullularn youn ilgisine sahne oldu. Ve bu takdir, icra edenler iin elbette ki bir evk kayna
idi SMEKte, dokunsan canlanacakm gibi duran panolara dnen kurdele nak tablolarda,
mis kokulu menekeler, laleler, mineler, gelincikler, yemyeil krlar, aalar, gn binbir
renkli tonlar, irin mi irin bebekler, evler, hayvan figrleri ve daha neler neler var. Bunlardan
birkan siz El Sanatlar Dergisi okuyucularmz
iin setik ve teknik rehberler Hacer ayl, Fadime Dursun ve Sevim Sunun deerli katklaryla,
kullanlan malzemelerden teknikle-rine ve yaplna kadar ksaca anlatmak istedik

SMBL SALKIMLARI
Kullanlan teknikler: Brezilya Nak, Basit nak
ineleri, Lp Atlar, Yakma (yapraklar), Dz ine
atlar. Malzemeler: Kuma, kurdele, iplik, tel, transfer, (resim bask), boncuk, tel. Uygulama: Desen
kumaa izilir, renk ve teknik belirlenir. nce zemin
oluturulur.(dallar saplar vs.) Byk ve kk gllerin, tohum ii ve minelerin yerleri belirlenir.

65

Rahle Sanatnn Byk Ustas

mer Bilge
Emine NAS *

Trk slam Sanat aa oymaclnn en gzel rneklerinden olan ve Kuran- Kerime

bir sayg iareti olarak nitelendirilen rahleler; zerine kitap konup, nne oturularak
okumak iin kullanlan aa krslerdir. Rahle sanat ustalarnn en tannanlarndan
mer Bilge, 45 yllk meslek yaamnda yurt ii ve yurt dnda pek ok eser vermitir. Bilge, yaklak 50 adet rahle, 30 adet pano ve 45-50 adet kutu almtr.

Trk slam Sanat aa oymaclnn en gzel rneklerinden

olan ve Kuran- Kerime bir sayg iareti olarak nitelendirilen
rahleler; zerine kitap konup, nne oturularak okumak iin
kullanlan aa krslerdir. Ayak, mentee (kilit - di) ve kitabn konulduu st ksm olmak zere blmden meydana
gelen rahleler, sabit ve hareketli olarak iki trde yaplmaktadr. Sabit olanlar st dz masa eklinde, hareketli olanlar alr kapanr biimde birbirine gemeli X eklinde, ie doru
her iki ynde meyillidir. Rahlenin zerine konup okunacak kitap, bada kurup yere oturmu bir kiinin gs hizasna gelecek kadar yksekte kalr. Ayrca rahlenin ak durumu, kitabn tamamen almasna izin vermedii iin ciltlerin abuk bozulmasn da nlemi olur.

Rahle yapm; Konya ilinde 20. yy.n sonlarna doru aa oyma ustalar ve marangozlar tarafndan ilgi grmtr. Ayrca
kendi mesleklerinin dnda rahle yapm ile hobi olarak ilgilenen kiilerin de bulunmaktadr. Bu kiilerden bazlar vefat etmi, bazlar da halen yaamn srdrmekte ve rahle yapm
ile uramaktadr. Bu ustalardan bir tanesi olan ve bugn hayatta bulunmayan mer Bilge de rahle yapmna hobi olarak
balam ve yaklak 45 yl rahle yapm ile uramtr. Amerikal folklor aratrmacs Henry Glassie 1987 ylnda mer Bilge hakknda bir aratrma yapm ve 1984 ylnda mer Bilge
rahle yapm ile ilgili kendi deneyimlerini, kulland malzeme
ve teknikleri tantan bir kitapk yazmtr.
mer Bilgenin Hayat, Ahap Sanatna lgisi ve Sergileri

zellikle cami, mescit, medrese, mektep ve dergahlarda kullanlan rahleler, sadece Kuran koymak iin kullanlmakla kalmam farkl amalara da hizmet etmitir. Ksa ayakl masa
eklindeki rahleler, eski devrin niversitesi roln oynam
olan cami derslerinde rahle-i tedris ders masas olarak mderrisler tarafndan kullanlmtr. Bunun yannda farkl kullanmlarda, resim cildbendlerini koymak iin cildbend rahlesi
ve fotoraf rtularn yapmak iin retu rahlesi olarak adlandrlan rahleler de yaplmtr.
Gnmzde rahle yapmnda kullanlan teknikler teknoloji ile
beraber gelierek Bursa, Eskiehir, Erzurum, Kahramanmara, zmir ve Konyada devam
edilmektedir.

1915 Argthan-Konya doumlu olup esas meslei muhasebecilik olan mer Bilge, lise eitimini tamamladktan sonra aa
ilerine ilgi duyarak marangozluk yapmaya balamtr. 1940l
yllarda almak iin stanbula giden mer Bilge stanbulda
odunculuk yaparak, aa oyma sanat ve kullanlan motiflerle
ilgili ok sayda dokman toplamtr. lk olarak stanbulda
aa oyma sanatna duyduu ilgiyle 1940-1950li yllarda kl
testere ile kontrplak ileri yapmaya balayarak, aa kutular
ve panolar almtr.
1950 ylnda Konyaya dnen Bilge; Mevlna Mzesindeki Konya Mevlana Dergahndan mzeye kalan ve mze envanter
kaydnda devri Hind-Arab olarak gsterilen, ok ince bir
oyma teknii ile yaplm ve kenarlarn evreleyen
sls yazlarda peygamberin hadislerinin yer ald bir rahleden etkilenerek, 1960 ylnda rahle
ile tanmtr.
Rahle yapmnn yannda nl hattatlarn yazlarn, oyma teknii kullanlarak aa levhalar zerine
alan Bilgenin eserleri arkada evresi tarafndan olduka beeni kazanm ve Musalla Balar Mahallesindeki evinin
bir odasn atlyeye evirerek iki olu Cengiz ve Faiz Bilge ile
beraber sipari olarak pano ve rahleler almaya balamtr.
Rahle yapmnda uzmanlaan mer Bilge, 1970li yllarda youn bir ekilde rahle yapm ve eserlerini 1980-1990 yllar arasnda Konya Ticaret Odasnda ve Mevlana Mzesinde dzen-

66

mer Bilgenin New Mexicodaki Uluslararas Asya Halk Sanatlar Mzesi'nin koleksiyonunda yer alan ceviz aacndan yaplm, krk izgi sistemi ve
kapal ekil gemesinin bir arada kullanlmasndan oluan rahlesi.

lenen pek ok sergide tantarak, yerli ve yabanc turistlere sat

yapmtr. Son olarak 2000 ylnda olu Faiz Bilge tarafndan eserleri Fransaya gtrlerek 15 gn sreyle sergilenmitir.
Amerikal bir folklor aratrmacs olan Henry Glassie 1993 ylnda
Indiana niversitesi tarafndan yaynlanan Turkish Traditional Art
Today (Gnmzde Geleneksel Trk Sanat) kitab iin 1987 ylnda mer Bilge ile rahle hakknda grmeler yapmtr. Henry
Glassie kitabnda, mer Bilgenin rahle yapmnda kulland malzeme ve teknikler hakknda ayrntl bilgiler vererek, eserlerini tantmtr. Ayrca, eklenmitir.
1984 ylnda rahle yapm ile ilgili bir kitap yazan mer Bilge sergilerinde bu kitapktan ilgilenenlere cretsiz olarak datmtr. Rahle yapmnda kullanlan malzemeler ve yapm aamalarn konu
alan bu kitap mer Bilge, bo vakitlerini deerlendirmek isteyenlere kk bir armaan olarak nitelendirmi ve ilk sayfasnda
Kendisinden yararlanlmayan bo zaman bir daha bulunmas ve
geri getirilmesi mmkn olmayan ok kymetli bir
gaiptir, yitiktir eklinde ifade etmitir. 1985 ylnda
rahatszlanarak rahle almalarna ara veren mer
Bilge, 1991 ylnn ubat aynda vefat etmitir.

mak olarak snflandrlmaktadr. Seri imalat rahle almalarnda

ise; kl testere grevi yapan dekupaj, desen kartma ve oyulacak
ksmlar oymaya yarayan kopyalama (freze) makinalar kullanlmaktadr.
Hazrlanacak rahle; plan yaplp ayrntlar tamamlandktan sonra
yapmna balanr. mer Bilge kitabnda rahle yapmn dokuz aamada ekillerle anlatmtr. Bunlardan ilk aama aacn hazrlanmas, eitleri ve lleridir. Bilgeye gre rahle yapmnda kullanlacak aa kuru, budaksz, elyaf ok sk ve aralar damarsz olmaldr. Aa dik bime olarak kesilerek ilenmelidir. Ktk olarak alnacak aata merkeze ve evreye yakn ksmlarnn rahle
yapm iin kullanlmamas gerekmektedir. Bu ksmlar eilip, bkld iin aa ilerine elverili deildir. Seilen aa kt
rahle iin uygun kalnlkta dilimlere ayrldktan sonra; toprak bir
alanda ve yerden bir kar ykseklikte aa talarla hazrlanan zgaralarda ba ksmlarna zamkla kat yaptrlarak en az bir sene kurutulmaldr.

Kulland Malzemeler ve Uygulad Teknikler

Rahle yapmnda pek ok makine ve alete ihtiya
vardr. Bunlar sras ile; kesim ilerinde; hzar, dzeltme ilerinde; planya, kalnlk ayarlama ilerinde; kalnlk (kalibre) makinesi, l eitleme ve
ayarlama ilerinde; yatar daire (gnyeleme) makinesi, yzey dzeltme ilerinde; titreimli zmpara makinesi, delik delme ilerinde; matkap, ince
kesim ilerinde; testere ve kl testeresi, l alma
ilerinde; metre, kumpas, pergel, cetvel, oyma ilerinde; skarpela takm, oluklu kalemler ve tok-

67

kesilerek rahle kanatlara ayrlm olur. Kilit sisteminden sonra

nc aama olan, ekil izme veya kopya etme ileminde rahle yzeyine uygulanacak motif kompozisyonu ve lleri rahle
boyutuna gre ayarlanarak bir kat zerine izilir ve tahtann her
iki yzeyine de aktarlr.
mer Bilge rahle yzeyine desen olarak, bitkisel ve geometrik
motiflerin yannda makli, kfi ve sls yazl kompozisyonlar da
kullanmtr. mer Bilgenin en zevk ald kompozisyonlar; geometrik desenler olmutur. Genellikle merkeze simetrik motiflerin
birbirini tekrar etmesinden oluan kompozisyonlar tercih etmi
ve rahle zerine aktarlan kompozisyonda simetri kurallarna olduka nem vermitir. Henry Glassie kitabnda mer Bilgenin simetri anlayn yle ifade etmitir: Konyal tahta oymacs mer
Bilge rahlelerinin her iki kanadnda da ayn deseni yineler; bu desenler de ayrca yinelenen birimlerin toplamndan oluur. Simetri
simetriyi sarmalar, yllar yllar, iekler iekleri izledike, biimler kendilerini yinelerler. Her ey gksel krelerin dnnde dile
gelen nihai btnlkte dzenli yinelemeyi belgeler. Bu dnyal
usta, sabrl ve bilinli yineleme yoluyla yaradln i dinamiine
uygun bir tablo koyar ortaya

mer Bilge, oymaya elverili sert aalarn seildii rahle yapm

iin en uygun aacn ceviz olduunu dnmektedir. Cevizin dnda kays, mee, al, yabani armut (ahlat), grgen ve dut aalar da kullanlmaktadr. Rahle yapmnda seilen aa istenilen
boyuta gre hazrlanrken eni, boyunun te biri olarak hesaplanr. st pano, kilit (geme-diler) ve alt pano olarak blmden
oluan rahlede mer Bilgeye gre en uygun orant, rahle uzunluunun geniliinden 4 katna yakn lde olmasdr. Bu ekilde
hazrlanan tahtann kalnl 2,5 cmden az ve 3 cmden ok olmamaldr. Tahta hazrlandktan sonra, ikinci aama olan ara ama ve
apraz oyma (kilit sistemi) ileminde, kilit sistemini oluturacak
blm yaklak olarak rahlenin boyunun te biri eklinde ayarlanarak yatay bir izgiyle belirlenir. Bu l rahlenin orants iin
ok nemlidir. Kilit sisteminde alacak bir diin eni, ortalama tahtann kalnlndan 1 cm. byk olmaldr. Nedeni ise; kilitlerin rahle yaplacak aacn kalnlnda olmas durumunda, rahlenin ok
dik bir ekilde almas ve ark usul oturan okuyucunun bu durumdan rahatszlk duymasdr.
Yatay izgi ile belirlenen kilit sisteminde geme-dilerin kalnl
ilk izgiye paralel ikinci bir izgi ile belirlenir ve bu ksm eit llerde blmlere ayrlr. Hazrlanan blmelerdeki oyulacak ksmlar, tahta zerinde bir bo bir dolu olmak zere atlamal olarak
belirlenir ve tahtann her iki yz belirlenen ksmlardan balanarak oyma kalemleri ile 45olik ayla oyulur.
Rahlede alan kilitlerin says tek veya ift olabilir. slam dininde
tek tanrya inantaki kutsallktan dolay genellikle tek sayda yaplan kilitlerde, bir di tam ortaya gelir ve kenarlardaki dilerin ekilleri de birbirlerine benzer. Bu dzenleme rahlenin zerine uygulanacak desenin simetrisi ile ilgilidir. Rahlenin kilit sistemi hazrlandktan sonra, hzar ad verilen kesim makinesinde ortadan ikiye blnerek kanatlara ayrlr. ok dikkatli yaplmas gereken bu
ilemde, st panodan kilitlerin ald stte yer alan ilk izginin
kenar hizasna kadar kesilir ve tekrar ayak ksmndan balanarak
kilitlerin ald altta yer alan ikinci izginin kenar hizasna kadar

68

Rahle yzeyine uygulanacak kompozisyon aktarldktan sonra

drdnc aama olan, ayak ama ilemine geilir. mer Bilge
rahlelerinde kullanaca ayak formunu da, uygulad motif kompozisyonlarna gre biimlendirmitir. Kompozisyonlardaki simetri ve motif eitlerine uygun ekilde planlanan rahle ayaklar hazrlanan planda belirtilerek, genellikle dz, dilimli, ka kemer ve
alt panoda devam eden ve ayaklar zerine de yerletirilen motif
formlarna gre kesilmitir. Ayrca yapt rahlelerin ayak ksmlarnn i blmne ince ulu matkapla kk delikler aarak rahleyi yapt yl ve Hac mer Argthan eklinde imzasn atmtr.
Beinci aama rahle yzeyindeki deseni oyma ilemidir. mer Bilge rahlelerinde ve yapt dier aa ilerinde oyma tekniklerinden dz sathl derin oyma, eri kesim teknii ve ajur tekniklerini
kullanmtr. Usta fildii, sedef ve deerli materyallerden yaplan
kakma tekniine kar hayranlk duymu fakat ne ustann ne de
mterilerin bu tip materyalleri almaya gc olmad iin kakma
tekniini kullanamamtr.
mer Bilgenin kitabnda yedinci aama temizlik, sekizinci aama
ise temizlik malzemeleri olan zmpara, kee, yn kuma, cam elyaf, sistre ve ee hakknda verilen bilgilerden olumaktadr. Yzey ssleme ilemi tamamlanan rahlede temizlik ilerine geilerek, przl yerler zmpara, ee ve ak ile giderilir. lem srasnda motiflerin zeliklerinin bozulmamasna dikkat edilmelidir. Tm
aamalardan geip, kullanma hazr hale gelen rahlenin dokuzuncu ve son aama olan ve kitapta cila ve eitleri olarak geen vernikleme ilemine geilir. Bu ilemden nce rahle yzeyi, zeytinya ile yalanarak hem dolgu vernii yaplm olur, hem de rahle-

nin rengi koyulatrlr. Bu ekilde yalanan rahleye, istee gre

genellikle aa ilerinde kullanlan gomelk vernii veya lake vernik uygulanr. Ayrca mer Bilge kitabnda rugan ve balmumu ile
cila yapmn da aklamtr.
Gnmzde Konyada Rahle Yapm
Gnmzde Konyada devam eden aa ilerinden biri olan rahle
yapm; son 15 yldr Konya ilinde seri imalat halinde sadece bir
atlyede devam etmektedir. Rahle yapmnn yannda malzemesi
aa olan kk kullanm eyalarnn da retildii atlyede, 6 kiilik bir ekiple talebe gre ayda yaklak 300-400 adet rahle retilmekte olup, retilen rahleler Konya iine ve stanbula datlmaktadr. Grgen ve kayn aalar kullanlarak yaplan rahlelerde;
aacn kesilerek llere gre ayarlanmas, geme kilit (di) sisteminin hazrlanmas, sslemelerin hazr ablonlara gre oyulmas,
yzey dzeltme (sistire) ve rahlenin ortadan ikiye blnerek kanatlarnn almas ilemleri tamamen makinelerde yaplmaktadr.
Bu aamalardan sadece hazr ablonlara gre avkll freze makinesinde desenleri oyulan rahlelerin rtu ilemleri; raklar tarafndan skarpela kalemleri, oluklu oyma kalemleri ve tokmak kullanarak yaplmaktadr. El yapm oyma veya kakma rahleler ise,
aa oyma ustalar sipari olarak allmakta ve rahle yapm ile
hobi olarak ilgilenen kiiler tarafndan yaplmaktadr
Rahle yapmna hobi olarak balayan ve ortalama 45 yl aa oyma ileriyle uraan mer Bilgenin yurt ii ve yurt dnda pek
ok eseri bulunmaktadr. Bilge, yaklak 50 rahle, 30 pano ve 4550 kutu almtr. Rahle yapmnda genellikle ceviz aacn tercih
eden usta, teknik olarak dz sathl derin oyma kullanmtr. Motif kompozisyonlarnda simetri kurallarna olduka nem veren
Bilge; birbirini tekrar eden geometrik kompozisyonlar, stilize edilmi bitkisel kompozisyonlar ve nl hattatlara ait olan yazlar
tercih etmitir.
1980li yllarn sonlarna doru rahatszlanan mer Bilge rahle yapmna ara vermi, oullar Cengiz ve Faiz Bilge rahle yapmna devam etmilerdir. mer Bilgenin byk olu olan 1942-Konya doumlu Cengiz Bilge Konya Kanhan Atatrk lkretim Okulu mdr olup, bo vakitlerinde rahle, pano ve kk kutular alarak,
babasndan rendii aa oyma sanatn halen devam ettirmektedir. mer Bilgenin kk olu olan 1958-Konya doumlu Faiz Bilge ise; 1988den sonra youn olarak rahle yapm ile uram ve
Konya Etnografya Mzesinde bulunan katl rahleden alarak, bu
rahlenin seri retim tekniini gelitirmitir. Ancak, rahle yapmnda
kullanlan malzemenin kolay elde edilememesi, talebin azalmas
ve fazla gelir salamad iin rahle yapmna ara vermitir.
slam inancn ve sanat ok ince bir estetikle bir araya getiren
rahleler, Trk insannn sahip olduu snrsz beceriyi bir kere daha vurgulamaktadr. Ekonomik ynden tatminkr olmayan rahle

ekil izme veya kopya etme ilemi

yapmna kar duyulan heves azalmakta, fakat rahlelerde bulunan btnleyici zellikler ile ince sanat zevkine kar duyulan ilgi
gn getike artmaktadr. Hammadde teminin de yaanan zorluklar ve tantm eksiklii gibi olumsuz nedenlerden dolay, mer Bilgenin belki de Konya ilindeki son rahle ustalar olan oullarna
miras olarak brakt rahle yapm da giderek yok olmaktadr.
Sonu olarak; eldeki deerlerin unutulmamas asndan rahle ustalar ve rahlelerin el sanatlar ile ilgili kurum ve ahslar tarafndan tantmnn yaplmas ve desteklenmesi gerekmektedir. Bu
ekilde geleceinden endie duyulan rahle yapm iin yeni aa
ustalar ve yeni yeteneklerin yetimesi salanmaldr. nsanolu
iin iki nemli unsur olan inan ve sanat bir btn olarak, ok zarif bir grnmde yine insanoluna sunan rahlelerin tantlmasna
ve gsterilen deerin artmasna yardmc olmak, Trk Sanatnn
tantm ve geliiminde de bir basamak oluturacaktr.
* Seluk niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi, El Sanatlar Eitimi
Blm, Yrd. Do.
KAYNAKLAR
Anonim, Rahle, Yeni Trk Ansiklopedisi, C.8, stanbul, tken Yaynlar, 1985.
Arseven, C., Esad, Rahle, Sanat Ansiklopedisi, C.3, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1950.
Bilge, mer, Rahle Yapm, Konya, 1984.
ulpan, Cevdet, Trk-slam Tahta Oymaclk Sanatndan Rahleler, stanbul, Milli Eitim
Basmevi, 1968.
Glassie, Henry, Gnmzde Geleneksel Trk Sanat, stanbul, Indiana niversitesi
Trke Program Yaynlar:3, 1993.
Glassie, Henry, Turkish Traditional Art Today, Bloomington & Indianapolis, Indiana Universty Press, 1993.
Kerametli, Can, Osmanl Devri Aa leri, Tahta Oyma, Sedef, Ba ve Fildii Kakmalar,
Trk Etnografya Dergisi, S.4, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1962, s. 5-13.
Nas (Tuncer ), Emine, Konyada Yaayan Geleneksel Aa ve Toprak ilii, Konya, S..
Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1998.
nder, Mehmet, aheserler Konutuka, Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
1996.
nder, Mehmet, Rahle, Antika ve Eski Eserler Klavuzu, Ankara, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, 1998.
Yusufolu, Mehmet, Seluk Devrine Ait Bir Rahle, Ant, Y.1, S.1, Konya, 1949, s. 11-13.

69

Doann Sanata Yansmas;

Yaprak Sanat
Hatice GZLEMEC

zmirli sanat mr Uarn yaprak sanat olarak isimlendirdii sanat, kurutulmu

bitkilerle oluturulmu bir resim kompozisyonu. Yurt dnda, zellikle de Japonya ve
Rusyada youn olarak yaplyor. Oysa Trkiyede bu sanat tanyan pek yok. Ancak
doru ellerde, doru yapldnda yaprak sanattr. diyen Uarn tek amac ise bu sanat Trkiyede yaygnlatrmak...

9 Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi mezunu zmirli resim sanats mr Uar, yaprak sanatna ilk admlarn ortaokul dneminde kitap aralarnda saklad yaprak ve ieklerle atyor. Ciddi anlamda 1998 ylnda almalarna balayan
Uar, insanoluna bahedilen bu dnyann tmyle bir sanat
eseri olduunu belirtiyor ve bir sanatnn kullanaca malzemenin tamamn, doadan temin edilebileceine inanyor. Sk
sk yapt doa yrylerinde tabiatn esiz bitki rtsnn
kendisini bu sanata ynlendirdiini belirten mr hanmn btn almalar doaya olan hayranlnn adeta bir tezahr
Her ey Bir Yaprakla Balad
Uar nceleri, a olduu tabiatn, mozaik sanatnda olduu
gibi paralardan oluan esiz bir btn olduunu dnr.
Kendisi de kuruttuu ilk yaprakla, tabiatn eteinden paralar
toplayarak yaratcnn insana sunduu sanat ve estetik duygusuyla bir mozaik oluturabileceine inanr. Ve mr hanm iin
yaprak sanat yolculuu balar
Kr gezileri, piknikler, doa yryleri Her biri ayr bir frsat
halini almtr, kurutulmu bitki koleksiyonuna yenilerini katmak iin. Tabiatla i ie olduu her an, sanatya yeni keiflerin kapsn aralamtr. Artk resimlerinde gne sarsn
kays ieiyle, gn batm kzlln kurumu mor
menekeyle yakalayabileceini anlamtr.
Doada grdnz her
trl malzemeyi

70

kullanyorum. Havutan patlcana, sarmaktan hercaiye kadar

her tr kurutulmu bitki mevcut diyor Uar. Pisipisi otu, pelin, kays iei, gl yapra, gl hatme gibi birok iek trnn yannda maydanoz, mor lahana, patlcan kabuu, bakla
kabuu gibi malzemelerle de eitlilii artrdn szlerine ekliyor.
Eserinin balang aamasn Yaprak sanatn uygularken ncelikli iim malzemeyi hazrlamaktr. Bu da, uzun zaman alan
bir itir. eklinde ifade ediyor. mr hanm, yaprak sanatnn
kayna doa olduu iin kullanlan malzemenin de snrsz olduunu belirtiyor. Doada var olan her bitkiden bir sanat eseri yaratlabileceini, her birinin yaamnda yeni bir keif olacan dnen sanat, drt bine yakn kurutulmu bitkisi olduunu belirtiyor. Ustalamak iin ciddi bir bitki bilgisine sahip
olmann zerindeyse srarla duruyor.
Kurutulmu Bitkilerden Canl Manzaralara
Ve bu sanatn malzemelerini, yapm aamalarn anlatmaya
balyor mr hanm; Nisan aynda balyorum malzemelerimi toplamaya, doann tm ihtiamyla uyand ve cezbedici
renklerle bitki rtsnn adeta beni ard mevsim
olan baharda. Drt ay kadar topladm
bitkilerin, ieklerin kurumasn

mr hanm, yaprak sanatnn kayna doa olduu iin kullanlan malzemenin de snrsz olduunu
belirtiyor. Doada var olan her bitkiden bir sanat eseri yaratlabileceini, her birinin yaamnda yeni
bir keif olacan dnen sanat, drt bine yakn kurutulmu bitkisi olduunu belirtiyor. Ustalamak iin ciddi bir bitki bilgisine sahip olmann zerindeyse srarla duruyor.

71

bekliyorum. Presledikten ve bitkilerin bozulmamas iin ilaladktan sonra desen kompozisyonlarm hazrlamaya balyorum. Bazen elimdeki malzemeler ilham veriyor bana, bazense tasarladm bir resim zerinde alyorum. Kurumu bitkilerle yaptm
bu eserlerin aslnda bir resim tablosundan fark yok diyebilirim,
boya yerine sadece kurumu bitkileri kullanyorum.
Kulland materyaller tamamen doadan olduu iin almalarnn da doal grnmlerinden kmamasna dikkat eden Uar, almalarn doa manzaralar ve iek kompozisyonlar olarak iki
tema zerine yapyor.
Doru Ellerde, Doru Yapldnda Yaprak Sanattr
Sanat bu zamana kadar ciddi anlamda on iki kiiye vermi bu
iin eitimini. Malzemenin doadan olmas insanlarn ilgisini fazlasyla ekiyor. diyen Uar, u an zmirdeki atlyesinde rencileriyle beraber alyor ve rnlerini yurt dna gnderiyor. Atlyede retilen aynalar, sandklar, kartvizitlikler, sigara tabakalar,
ahap tepsiler Almanya ve Amerikadaki maazalarda ve freeshoplarda sata sunulmaya balam bile.
rencileriyle paylam iinde olduunu ve farkl bak alar yakaladn ifade eden sanat, bylece bu sanatn daha da gelitiine inanyor. Yaprak sanatn maddi getirisinin yan sra dinlendirici bir ura olmas sebebiyle hobi amal renmek isteyenler
de oluyormu.
mr hanm, bu baarsnn srrn ksaca yle zetliyor: Bu i
zerinde alrken kimi baarl kimi baarsz sonulanan deneyimlerim oldu. Bu tecrbeler ustalatrd beni. Grmemiz srasnda sanatnn inceliklerini anlatmay pek istemiyor sanat. Sebebini sorduumuzdaysa; nsanlarn burada okuduklaryla bu sanat uygulamaya almalarn istemiyorum. Daha evvel almalarmn taklit edildiini grdm, resimle, sanatla hibir ilgisi olmayan
bu rnler neredeyse beni sanatmdan soutacakt. renmek isteyenlere, bu ii ciddiye alanlara severek eitim verdim, vermeye

72

de devam edeceim. diyen usta, sanatnn sanatna olan balln da bylelikle gsteriyor bize
u sralar Uar, yaprak sanatn ta ya da camdan yzlerce kk
parann bir araya getirilmesiyle oluan mozaik sanatyla birletiriyor. zel olarak zerine eildii bu almasnda kurutulmu bitkilerle insan portreleri oluturuyor. Bugne kadar younluu sebebiyle sergi amaya frsat bulamadn dile getiren usta, yakn
zamanda sergi amay planladn da szlerine ekliyor.
Emek ve sabr verilen her ey gzeldir. Yeter ki her ey isteyerek, sevgiyle yaplsn diyerek szlerini noktalyor doa a
mr Uar

k
i
t
e
t
s
E
e
v

r
a
l
t
a
n
a
S
l
E

KD
A
P
KA

SI:
A
Y
OS

Aynur CAN, Sadettin KTEN, lhan ZKEEC, Mustafa ARMAAN, Hseyin TRKMEN,
Hamet BABAOLU, Hncal ULU, Nebil ZGENTRK, Sunay AKIN

Mantn Kk Kzkardei
Estetik
Aynur CAN

Mantn kk kz kardei olarak betimlenen estetik bilimi, zihni bilginin yetkinliini hedefleyen manta benzer biimde duyulur/duygusal bilginin yetkinliine ulamak amacndadr. Estetik bilginin yetkinlii kendi zgn kavram ile gzellik olarak
ifade edilmektedir.

Gzel ve gzellik, insan varl ile var olmu bir olgudur. nsann ve insanln zerine yaktrlan, adeta hediye edilen gzellik sevgisini, kalp, gstermeden aldnca doldurmu; vicdan, merhametinin iinde saklam ve akl
onu grmezden gelmeyi baaramamtr. nsan serveninin hep popler olmay baarm asli kahraman,
trl diller, biimler ve vehelerden grnr dnyaya, gizlilik perdesini aralayarak katlmaktadr.
Bu yaz ile, grnr dnyadan yol
alarak retilen gzel kavram ve
modern estetik kuramndan genel hatlar ile bahsedilmesi amalanmaktadr.
Yaam gzel gsteren, gzelletiren yaayarak/yaanarak var olan bu srecin,
uzun yaam deneyimini felsefi
tartma

74

zeminine tamas ve insan dncesine misafir olmas, Antik

Yunan medeniyeti ile hatrlanmaktadr. Talebe olma ba ile
birbirlerine tutunarak ilerleyen felsefi derinlik, Sokrates, Eflatun ve Aristonun dnsel dnyasndan yol alarak bugne
uzanr. Grek estetiinin temellerini oluturan ve farkl bak
alaryla betimlenen gzel ve gzellik zerine dnme egzersizi, meraktan beslenen bir soru ile perdeyi aar. Gzel nedir? ile phe simgeletirilir
ve diyalog yntemli tartma balatlr. dealar dnyasndan olduu kadar, bizatihi
yaamn iinden, onu heyecanla ekme
abas ile varlk kazanan diyaloglar,
Gzel gtr! yargs ile kendini bugne tar. dealist ve realist izginin
filozoflar tarafndan ilmik ilmik ilenerek, emek emek ekilerek gelinen bir zaman sonra, XVIII. yzyln ilk yarsnda bilim dnyas krpecik bir kavramla tantrlr.
Frankfurt Okulunda derinden etkilendii felsefe dersleri ile
Wolffun talebesi olarak yetien
Baumgarten, 1735 ylnda tamamlad iir zerine Baz
Felsefi Dnceler adl doktora
tezinde, estetik szcn zel
bir bilimin ad olarak kullanmtr. Wolff, doruyu dnmenin
yollarn ve kurallarn aratrd
Logicas ve doruyu istemenin yollar
ve kurallarn belirledii Ethicas ile talebesinin zihnini olduu
kadar nn de amt. Doru hissetmenin yollar ve kurallar olabilir mi? sorusu ile hesaplaan Baumgarten, on be yllk aba ve birikiminin ardndan, lmnden drt yl nce
1750-1758 yllar arasnda kaleme ald ve Aesthetica
adn verdii kitab iinde estetik bilimini temellendirmitir. Bylece bat geleneinin Antik Yunan ile balayan kategorizasyonuna paralel, ilk sistemletirme
ve bal bana ele alnma ile duyusal yani duyu ve
duygularla kavranan bilgi olarak estetik, bir felsefe disiplini olarak varlk kazanmtr.

Estetik, zgr sanatlar teorisi, aa bilgi teorisi, gzel zerine dnme sanat ve akla benzer bir yeti bilimi olarak adlandrlabilmektedir. Olduka greceli bilgiler ieren bu betimlemeyi objektifletiren temel belirleyici unsur, onun duyusal bilgiye dayandrlmasdr. Baumgarten duyusal (sensitive) kavramn aa bilgi yetisinin ortaya koyduu tasavvurlar, ak ve seik eylerin tesinde tasavvurlar btn olarak aklamaktadr. Zihni bilginin ls
ak seik olmas, devi ise ak seik tasavvurlarn ilgi ve balln ve onlarn doruluunu aratrmasdr. Ak seik olmayan
duygusal tasavvurlar aratran estetik, duyusal bilginin mant
olarak dnlmektedir. Kurucusu tarafndan mantn kk kz
kardei olarak betimlenen estetik bilimi, zihni bilginin yetkinliini hedefleyen manta benzer biimde duyulur/duygusal bilginin
yetkinliine ulamak amacndadr. Estetik bilginin yetkinlii kendi
zgn kavram ile gzellik olarak ifade edilmektedir. Bylece gzellik, duyu bilgisinin yetkinliidir. Greke duyum ve duyulur alg
anlamna gelen aisthesis ya da duyu ile alglamak anlamnda
aisthanesthai kelimesi kkeninden iz sren, bu yeni felsefe bilimi, geni bir alan kaplayan, duyusallk alan iinde oluan, gzellik fenomeni ile ilgilenmektedir.
Adeta bir bilmece zelliine sahip olan estetik fenomeni, drt temel yap elemannn ontik btnlnde vcut bulmaktadr.
Estetik zne, estetik nesne,
estetik deer ve estetik
yarg bu varln zorunlu ve organik paralardr. Tarihsel
srete nesne
zerine
dnme ve estetik
nesne aratrmalar, zne aratrmalarndan daha erkendir.
znenin nemi mutlaklatrldnda tamamen psikolojist, monist ve subjektivist
bir estetik anlaya ulalmas sonucu domaktadr.
Nesneden hareket eden estetik ise, bir sanat felsefesi
ve bir sanat ontolojisi gibi objektivist olmaktadr.
Estetik Haz Sreci
nsan, sadece evresindeki nesneleri kavramaz; i gzlem yolu
ile kendi varln da kavramaktadr. Sz konusu kavrama olaynda, kavrayan bilin varlna ya da bene zne, kavranan varla da
nesne denilmektedir. Kavrama sreci estetik alanna tandnda,
estetik nesne ile arasndaki etkinlik srecine, estetik haz denilmektedir. Estetik haz veya estetik tavr aklamay kolay klmas
asndan, nesneye ynelik gelitirilen tavrlardan bahsetmek ihtiyac hissedilmektedir. Bu bak alar;
Bilgisel tavr
Pratik-ekonomik tavr
Estetik tavr olarak sralanmaktadr.
Geleneksel bir el sanat rnne, bilgi ve doru bilgiler edinmek
amacyla baklrsa, bilgisel tavr iine girilmitir. Pratik ya da eko-

nomik fayda salamak amac iinde olu, pragmatist tavra bir rnektir. Sz konusu nesneye baktaki ncelik, anlatlan yaklam
ve hedeflerden arnm, salt holanmak ve haz almak ise veya
nesne sadece seyretmek iin seyrediliyorsa, estetik bir tavr alnm demektir. Bu anlamda estetik tavrn amac, kendine dnk ya
da kendinden ibarettir.
Estetik haz, insann kiiliinin btnlne ynelmektedir. Bylece insan, iinde bulunduu geici kuku ve kayglardan (vehim,
vesvese, tela vb.) uzaklatrmakta ve onun ruhunun arnmasna
vesile olmaktadr. Estetik haz srecinin sonunda insan kendini evrensellemi, sonsuz mutlulua ermi bir varlk olarak duyumsamaktadr. Duyusal haz ile estetik hazz birbirine kartrmamak
lzmdr. Duyusal haz, ac hissinin tezad olarak her zaman olumlu olan gstermekte olup, insann iinde bulunduu ruh durumuna gre, onun menfaat ve ilgilerine bal olarak gelimektedir. Estetik haz ise, her zaman acnn tezad olmayabilir ki zaman zaman
ac hissi ile rtebilmektedir. Bat dnyasnda trajedi, Dou
dnyasnda tasavvuf, duyusal acnn ruhtaki iz dmlerini
estetik hazza dntrmektedir. Estetik haz srecinin
yaanmasnda insan vcudunun grme ve iitme duyumlar ncelikli ve ayrcalkl bir
yere sahiptir. nsann dnsel-bilgisel oluunda en ok
pay alan, entelektel duyular
da denilen grme ve iitme
duyumlar, bedenin maddesellii ile balarnn zayf
olmasndan
tr
gl bir etki brakmaktadrlar. Grlen
veya
gzsz grlen
hayaller ve ryalar,
arm yollu hatrlanlan, unutulmayan melodi
ve tnlar, ideal ve reel dnyada kol gezerken bir sanatkr eliyle, diliyle
ve gnlyle basit
bir nesnede biim alarak, zaman
ve
mekn donuklatran bir etki ile insan kalclk/zamanszlk mertebesine
eritirebilirler. Estetik nesne slp bakmndan romantik, realist, ideolojik, idealist vb. farkl yaklamlar sergileyebilirse
de, estetik tavrn z ve nitelii ayndr.
O hayal ve kurgu ile belirlenmektedir.
Estetik tavr hayale dayal kurgusal bir
fenomen olmakla birlikte, ayn zamanda
dnsel ve duygusal karmaalk iermektedir. rnein uara Sresinin 88. ve
89. ayetlerinin Cel Sls hattyla yazld
bir levha, estetik bir nesneden nce bir bilgi
nesnesi olarak kavrama gayreti ile zneyi estetik hazza eritirebilir. Estetik nesne karsnda
alnan tavr, sbjektif ve bireyseldir. znenin duygu dnyasndan esinlenenerek yeni anlamlar kazanarak maddesellikten kurtulan nesneye adeta

75

flenen, duygusal-ruhsal akis, bireysellikte derinleip oaldka, toplumsal var oluta yerini alr. Kendine zgl olan bu ruhsal durum, belli bir uyarcnn duygusal bir tepkisi olmayp, belli bir deere dayal olarak doan ve ruhun btn
glerini uyumda birletiren bir hl deiimidir. zne bu vesile ile
insanln hatrlar ve sonsuz mutluluktan ihtiyac olan hazz, alabildiince iine eker.
Estetik Hazzn Kavranmas Sreci
Estetik haz sreci analiz edildiinde, onun ok tabakal, farkllklardan mteekkil, iki ayr yapdan olutuu; ancak, sz edilen yaplarn ontolojik bir btnlk iinde, ayn anda ve kendiliinden
algland ve kavrand grlmektedir. Bu sre, birinci alglama
ve ikinci alglama veya n yap (reel varlk alan) ve arka yap (irreel varlk alan) kavramlar ile aklanmaktadr. n yap; ak olarak bilinen, bamsz ve ontik bakmdan kendi bana var olandr.
Arka yap ise, bamsz olmayan, asl ierik veya zdr. n yapnn ya da grnen formun alglanma srecinde, duyularn algs ile
nesneler znenin bilincine konu olurken; grnmeyen arka yapnn alglanma sreci, zne tarafndan oluturulan/yaanan anlamlar kmesinin, nesneye yklenmesi ile gerekleir. Estetik nesne
bu sbjektif karakter iinde doal ballk ve ilikilerden kurtulup,
irreel varlk dnyasna doru uzanmaktadr. Nesnede bu deiiklikler oluurken, zne de dsal reel ballklardan kopar ve nesne
ile btnlemek ister. Bylece zne ile nesne arasnda bir duygusallk ba oluur.
Estetik haz, her iki yapnn btnl ile oluan ve btn estetik
sre boyunca estetik yaantya katlan, farkllklar iinde barndran bir duygudur. Hartman ve ngarden tarafndan gelitirilen bu
model analizi, varlk alan ile nesne alann karlatrmakla balar.

76

Nesne,
varlk alannn iinde, bu alann kk ama gittike byyen bir ksmn
oluturmaktadr. Estetik
nesne, doadan ya da
herhangi bir doa manzarasndan veya nesnesinden, iinde tad anlam ve ifade bakmndan ayrlr. Grnr alanda izlenen n yapnn zerinde ykselen,
grnmeyen ama hissedilen/yaanan arka yapdan meydana gelen, ok tabakal bir btndr. Ancak bu iki yap
ylesine i ie gemitir ki tek bir
nesne gibi grnmektedir. Estetik
kavrama sreci ile estetik nesne,
bir btn olarak okunur, anlalr
ve ondan lezzet alnr. n yap ve
arka yap bir uyumda buluuyorlarsa da nitelik itibariyle bir arada
ikilem oluturmaktadrlar. n yapda gereklik, arka yapda gereklemesi arzu edilen temsil edilmektedir. Arka yap kendi iinde, yaln
olarak ve derinlemesine doru tabakalamaktadr. erdii eitliliklerle
arka yap tabakalar n yapdan ne kadar uzaklarsa, estetik nesne o denli zenginleir.
Estetik zne, estetik nesne ile kar karya kaldnda, znenin algs ile nesneyi gerekletirenin
dnyasna karr. n yapda reel duyusal varlkla selamlama sonras, bu yapda grne ulam arka yap tabakalarna nden arkaya doru geilir. Bu sre nesneyi gerekle-

tiren sanatkrda arkadan ne, seyredende nden

arkaya doru yol almaktadr. Bylece estetik nesne,
seyredende bir hayal ve kurgu etrafnda ekillenir ve
srekli olarak dnmektedir. Bu srekli dnm serveni, sonsuza kadar ya da nesne var olduu ve insana ald srece devam edecektir.
Nesneyi Gzel Klan Kriterler zerine
Zevkler ve renkler tartlmaz kabul ile
sylenegelen ve pekitirilen, nesneye ynelik tavrn, sbjektif ve bireysel oluuna
karlk, Kant tarafndan zevkler ve beeniler tartlr ve tartlmaldr uyars
ile gzele ve gzellie snrlandrlm bir
alandan baklmas gndeme getirilmitir.
XVIII. yzyln son eyreine tarihlenen
ve estetik alannda iddial savlar ieren
Saf Akln Eletirisi kitabnda Kant, duyu ve
duygular ahlaki yarglardan azat etmektedir. Douda ve Batda tarm ve ticaret ekonomisi ile hayat bulan toplumsal yaamn organik, btncl bak asnda, paralanma
Kant tarafndan yksek sesli dile getirilmektedir. Bylece eski medeniyetlerin bir zdelik ilikisi ile dnmeye ve yaamaya alt forml
masaya yatrlr. yi ve faydal ile hep yan yana durmaya alk, hatta bir zdelik ilikisi iindeki gzel
kavram dierlerinden paralanarak kl dnyaya takdim edilir.
Herhangi bir nesnenin retilmesinde salamlk lsnde bavurulan iyi kavramnn, fayda ve gzel
kavram ile sregelen can kardeliine, Kant,
Siz karde olamazsnz, nk hi birbirinize benzemiyorsunuz gerekesi ile
kar kmakta ve gzel kavramna, Siz yle nden buyurunuz
diyerek onu hayatn iinden
sanat galerileri, kltr merkezleri ve fuar ve sergi salonlarna ynlendirmektedir. Tabi bu sadece Kantn
akla ynelik eletirisi ve
onun sihirli kaleminin
eseri deildir. Toplumsal
var olu serveninin bir
hl tercmesidir. Nitekim zanaat kavramnn
iinden sanat, koparak
toplumdan ayrlr ve snrl saydaki doutan
kabiliyetli insana zg bir
ura biimine dnr.
dealistler gzelin z veya ierikle ilgili olduu anlayn savunurken, realist izgi grnr alandaki biimi ihmal etmemeyi nermitir. Bylece zaman iinde, estetik bilimi
erevesinde, gzel ve gzelliin niteliklerinin okunabilecei, kriterler ortaya konmutur. Gzel ve gzellik atfedilen nesnenin zellikleri isel/ie-

riksel ve dsal/biimsel zellikler olarak ikiye ayrlmaktadr. Bunlardan dsal nitelikler orant ve simetri, ahenk (uyum), oklukta
birlik ve ekonomi ilkesi olarak belirlenmitir. sel nitelikler ide,
tr ve tipe uygunluk, yetkinlik, canllk ve anlatm (ifade) unsurlar ile temsil edilmektedir. Estetik nesne bak asndan ve rnekler eliinde aklama bulacak bu unsurlarn, baka bir yaznn konusu olabilecei dnlmektedir.
inde yaadmz yzyl, sanayi devriminin ve hzna yetiemediimiz teknolojik yeniliklerin bedelini, kavrama ve bununla yzleerek kendimize sosyal alanda yeni uralar bulma ve srdrebilme sorumluluunu bireysel olarak zerimize, kurumsal dzeyde
arlkl olarak yerel otoriteye yklemektedir. Bir taraftan ekonomik istikrarszlkla gelen isizlik art, dier yandan teknolojinin
sunduu bo zaman deerlendirme biimleri, kentli olma bilinci
ve stat aray ile SMEK uygulamalar, tabandan gelen yksek bir
taleple, kent kltrnde yerini almaktadr. Batdan ithal edilen hobi kavramnn ii, toplumun yeni ve ncelikli ihtiyalar gz nnde tutularak doldurulmaktadr. Tm bunlar, yaadmz topraklardaki var olu servenimizi kefetme frsat, gelecein koullarna hazrlanmak ngrs ve bugn deeriyle yaamak gzelliini beraberinde getirmektedir.
* Marmara nv. Sos. Bilimler Meslek Yksek Okulu retim yesi,
Yrd. Do.

77

Toplum, Sanat
ve Estetik
Prof. Dr. Sadettin KTEN

Bireyin sahip olduu estetik ltler ve daha nemlisi bunlarn olumasnda asli rol
oynayan temel kabuller, birey iin bir kimlik ve kiilik gstergesidir. Estetik ltler
birey tarafndan ifade edildiklerinde ahsi tercihler gibi grnebilirse de aslnda bunlar kendilerini oluturan temel kabulleri de zmnen ifade ettikleri iin ayn zamanda
bir aidiyet ve mensubiyetin beyan edilmesidir.

Genel bir bak as altnda ifade edilirse gerek toplum ve

gerek birey iin nce sanat eseri vardr. Toplumun bir
yesi olan ferd nce sanat eseri ile tanr ve bu eserden
etkilenir. Bu etkilenme neticede bireyin sanat eseri ile
estetik ilgi kurmasna yol aar, bu ilgi zaman iinde gelierek olgunlar. Birey artk o eser ile fiziksel bir iliki iinde
olmasa bile i dnyasnda onunla meguldr, ona yeni anlamlar atfeder ve o eserden yola karak bir takm yorumlar yapar. Bu sre zihinsel olmaktan ok
duygusal bir sretir veya burada
akl ok n planda deildir, hakimiyet duygulardadr. Ferdin bir
sanat eseri
ile yaad
bu duygusal

78

serven onun zevk ve duygu dnyasna, bu dnyay

zenginletiren yeni bir boyut olarak akseder. Bylece
bireyin estetik alglamas geniler, estetik deer ve
yarg dzeyi ykselir. Birey ile sanat eseri arasnda
kurulan ilikinin mutlaka msbet bir istikamette gelimesi de art deildir, dier bir deyile ferd bir eseri her zaman beenmek ve bu beeni sonucu onu
iselletirmek veya onunla hemhal olmak durumunda da olmaz. Ancak bu halde de birey ruh ve duygu
dnyasnda o eserle meguldr, onun ardndaki anlam ile bir gerilim yaamaktadr. Bazen bir eser ferd
tarafndan reddedilebilir de, bu durumda yine estetik
bir deerlendirme ve yargdan bahsedilebilir. Fakat
burada estetik deerlendirmenin sonucunda varlan
yarg olumsuzdur ve bunun neticesi olarak o eserin
gzel grlerek temellk edilmesi bahis konusu deildir. Bir sanat eserinin iselletirilmesi veya reddedilmesi bireysel lekte dnldnde ferdin duygu ve zevk dnyasn tanmlayan estetik ltler ve tercihler ile ilgili ferdi bir

mesele olarak alglanabilir, bu alglama bir noktaya kadar dorudur. Denilebilir ki bireyin estetik dnyasn tanmlayan ltler
olumutur ve her eser birey tarafndan bu ltlere gre deerlendirilir. Bu ltlere uygun olan veya bunlar oluturan ana ilkelere ya da temel kabullere ters dmeyen eserler ferd tarafndan beenilerek iselletirilir. Bir eser zahiren ferdin duygu dnyasndaki estetik ltlere tamamen uymasa bile eer bu ltleri
oluturan temel kabuller ile ters dmyorsa yine de gzel grlebilir ve temellk edilir. Bu suretle birey bu eserden etkilenerek
gelitirdii iliki sonucu estetik ltlerini gelitirir, duygu dnyasna yeni bir boyut kazandrr.
Bireyin sahip olduu estetik ltler ve daha nemlisi bunlarn
olumasnda asli rol oynayan temel kabuller birey iin bir kimlik
ve kiilik gstergesidir. Estetik ltler birey tarafndan ifade edildiklerinde ahsi tercihler gibi grnebilirse de aslnda bunlar kendilerini oluturan temel kabulleri de zmnen ifade ettikleri iin ayn zamanda bir aidiyet ve mensubiyetin beyan edilmesidir. nk ilk bakta ahsi bir tercih gibi grlen estetik ltler daha derine inildiinde bir aidiyet ve mensubiyet ifadesi olan temel kabullerden kaynaklanr. Ksaca belirtmek gerekirse bu temel kabuller bireyin ait olduu toplumun medeniyet tasavvurundan kaynaklanan deerlerden baka bir ey deildir. Buradan hemen anlalr ki ilk bakta tamamen ahsi bir zellik gibi grlen estetik
ltler ve estetik tercih, ksaca sylenirse; estetik zevk, ferdin aid
ve mensup olduu medeniyet tasavvurunun onun duygusal ve
ruhi dnyasna bir biimde yansmasndan doar. Bu sebeple ayn medeniyet tasavvuruna sahip olan kimselerde estetik zevkin
ana hatlar birbirine benzemesi ve bylelikle toplumsal lekte
bir btnlk arz etmesi son derece tabii bir vakadr.

Birey iin sanat eseri nce, sanatkar daha sonra gelir. nce eserle tanan, onunla duygusal bir iliki kurarak estetik deer srecini yaayan ve buradan estetik bir yargya varan ferd iin bu eserin sahibini tanmak bir sonraki aamadr. Biroklar sadece eserde kalmakla iktifa ederler, buradan eserin sahibine ulaan yolu
katetmeyi gze alamazlar. Bir sanat eseri ile gerek ve derin manada kurulan estetik ilikinin sonunda ise bu eserin sahibini tanmak adeta duygusal bir zaruret ve estetik sayg ifadesidir. Tek tek
dikkate alndnda her sanat eseri duygusal bir dnyann ve estetik bir haberin veya haberlerin ileticisi ve taycsdr. Bu bakmdan eser bal bana duygulanmann paylalmas, haberinin tahlil edilmesi ksacas birlikte yaanlmas gereken bir varlktr. Ancak bu birlikte yaama sonucu eser duygu dnyamzda izler brakr ve zevk ufkumuzu yeni renklerle aydnlatr. Bu sre olduka
zordur, nk duygusal derinliklere gtrebilen yeteneklerle beraber sabr, merak, titizlik ve dikkat gibi ahsi zellikler ister. Her
sanat eseri iin bu eserle beraber yaama ve ayn duygusall
paylama srecini geirmek zere bireyde bulunmas icap eden
yetenekler ve zellikler farkl seviyelerdedir. Baz eserler az bir
gayret ve olduka yzeysel bir duygusallk sonucu estetik muhtevasn ikram ettii halde dier bazlar iin byle bir ikrama nail olmak olduka zor ve meakkatlidir. Eserdeki haberin paylam
noktasnda ve birlikte yaama srecinde nihayete varld zannedilen ve bu haberin tm ile temellk edildii zehabnn uyand
bir safhada eser zerinde ldayan yeni ve mehul bir ufkun varl fark edilebilir. Yetenek ve zellikler itibar ile bu esrarl ufku
alglayabilen birey iin ise bu safhada imdiye kadar geldii yoldan ok daha zahmetli bir yola revan olmaktan baka are kalmaz. Bireyin sanat eseri zerinde yapt bu duygusal paylam
ve beraber yaama yolculuu gerekte eserin sahibinin yani

79

sanatkarn ruh dnyasna doru ihtiyar edilen bir zmleme ve

keif seferidir. Birey sanat eseri zerinden giderek veya baka kelimelerle ifade edilirse sanat eseri vastas ile sanatkarn duygu
ve ruh dnyasna doru yola kmtr. Kendi estetik ikliminde
arayp bulamad, eksikliini hissedip adn koyamad duygusal
boyutlar ve deruni inceliklerle sanatkarn ruh ve duygu dnyasnda tanacak ve yine yetenek ve zellikleri nisbetinde onlarla zenginleecek ve derinleecektir. Bu adan bakldnda sanat eseri
sanatkarn ferdlere gnderdii gizemli ve cazibedar bir davet ve
kabul mektubudur. Sanatkar bu mektup ile insanlar kendi duygu ve ruh iklimine davet etmekte ve mektubun srrn zebilenleri baka hibir kayt aramakszn bu iklime kabul etmekte ve
oradaki estetik coku ve hazz o kimselerle paylamaktadr.
Bir sanatkar birok esere imza atmtr, dolays ile o, topluma birok ak davet mektubu yollamtr. Genel olarak birey nce bir
eseri vastas ile sanatkara ular, estetik etki byk ve estetik
haz vazgeilmez bir mertebeye ulam ise bunu o sanatkarn dier eserleri ile olan iliki takib eder. Birey sanat eserlerinin verdii sarho edici estetik haz iinde sanatkarn ruh ve duygu dnyasn tanmak iin adeta seferber olur. Bu gayret baz kereler o
mertebede tecelli eder ki bir sanatkar tanmak ve onunla btnlemek iin bir mr kafi gelmez. Sanatkar da bir ferddir ve her
ferd gibi bir lde zemine, zamana ve muhite baldr, bu saydklarmzdan tamamen bamsz deildir. Onun ruh ve duygu dnyas, bu dnyay tanzim ederek sistemletiren estetik kayglar ve
bu dnyann da vurumu srasnda, yani eser verirken izledii
usuller yaad toplumun temel kabulleri, ksacas medeniyet tasavvuru ile derin ve salam ilikiler iindedir. Burada sz edilen
derin ve salam ilikinin mutlaka olumlu manada olmas gerekmez, sanatkar iinde yetitii ve yaad toplumun medeniyet
tasavvurunu benimsedii gibi reddedebilir de. Ancak gerek kabulde gerek red halinde sanatkarn duruunu belirleyen veya daha
yumuak bir ifade ile kuvvetle etkileyen olgu, ait ve mensub olduu toplumun deer yarglar ksacas medeniyet tasavvurudur.

Bireyin estetik ltleri ve tercihleri gibi sanatkarn da ruh ve

duygu dnyas, estetik kayglar ve bunlar da yanstma biimi,
iinde yetitii ve yaad toplumun medeniyet tasavvuru ve bu
tasavvurun d dnyaya yansma biimleri olan kltrle ok yakndan ilgilidir. imdi bu ilikiyi daha yakn bir perspektiften gzlemleyerek aklamaya alalm.
Toplum ferdlerden oluur ve her ferdin ilk bakta dierlerinden
farkl kendine zg gibi grlen bir yaama, dnme ve duygulanma biimi vardr. Ancak bu biimlere toplumsal lekte bir genelleme ile yaklalrsa bunlarn her birinin kendi iinde ana hatlar ile bir btnsellik gsterdii ve ahenkli bir yap arz ettii grlr. Bu btnsellii mahade etmenin en kolay yolu bu vakann mahhas cephesini yani toplum iinde yer alan ferdlerin yaama biimlerini gzlemlemektir. Belli bir toplumun mensubu
olan ferdlerin gnlk hayatta her zaman karlalan rutin davranlarnda geni ve genel anlamda belli kalplar iinde hareket ettikleri grlr. O toplumda yaayan insanlarn selam verip almalar, birbirleri ile muaeretleri, yemek yeme adab, yolculuk yapma tarzlar, doum, lm ve evlilik trenleri ve bunlara benzer dier tm davran ve hareketleri kendi kiisel zelliklerinin zerinde yer alan belli bir biimler dzenlemesine gre gerekleir. Toplumsal lekte gerekleen ve bir btnsellik iinde sistem haline
gelen bu biimler ayn zamanda o cemiyeti dierlerinden ayran
zelliklerdir, bu sebeple maddi planda o cemiyeti tarif ederler.
Toplumun yaad ve yaatt biimlerden oluan bu sisteme o
toplumun kltr adn verelim.
Benzer ekilde yine bir genel hkm elde edebilmek iin bu kez
farkl bir yol izleyerek yaplacak gzlem ve tesbitler, toplumu
oluturan ferdlerin dnme tarzlar ve fikir dnyalar iin de gerekletirilebilir. Bu gzlem ve tesbitlerden u sonuca varmak kabildir, yine ferdi zellikler ve eitlilikler bir yana braklrsa bunlarn zerinde yer alan ve ferdlerin dnce tarzlarn tanmlayan
genel ve toplumsal ortak bir dnme biimi veya dnme yntemi mevcuttur. Bu ortak dnme tarzn veya yntemini belirlemek d dnyada gerekleen davran biimlerindeki ortak ve
genel zellikleri tesbit etmek kadar kolay deildir. Ortak biimlerden oluan kltr yaln gzlem ve tesbit ile belirlemek mmkn
olduu halde toplumda mevcut ortak dnme tarz veya yntemini ksaca sylersek ortak akl veya maeri akl belirlemek iin
bu tr abalar yeterli olmaz. Toplumun ortak akl o toplumu dnce ve fikir plannda temsil eden bilim, fikir ve dnce adamlarnn zihin dnyalarn tanmak ile mmkn olur. Bu kimseler fikir ve dnce ortamnda toplumun nnde olan, toplumdan ok
daha geni bir ufka, ihatal bir bilgi hazinesine ve derin bir dnme kabiliyeti ile buradan fikir retme kapasitesine sahip kimselerdir. Dolays ile toplumun dnce yaps yani ortak veya maeri akl bu kimseler tarafndan belirlenir, bireyler farknda olarak ya
da olmayarak bunlarn etkisinde kalr ve bu kimselerin gelitirdii
dnce sistematiini benimser. Toplumun benimsedii ortak akl veya maeri dnce tarzn anlamak iin o toplumun iinde yetimi bilim, fikir ve dnce adamlarnn eserlerini tetkik etmek,
bu eserlerdeki ortak noktalar ve bunlar douran ortak yaklamlar tesbit etmek gerekir. Bu alma sonucu o cemiyete has toplumsal dnme tarznn zellikleri belirlenebilir.
Toplumdaki ortak davran ve ortak dnme tarzna benzer bir
ekilde toplumun ortak bir duygusallndan da sz edilebilir. Bir
toplumu tekil eden ferdler duygu dnyalarnda da genel izgileri ve zellikleri ile ifade edilebilecek belli bir duygusal tarz izlemektedirler. Buna, ferdi zellikleri hibir zaman ihmal etmeden
ancak bu zelliklerin zerindeki bir dzlemden bakarak, toplum-

80

sal duygudalk veya maeri zevk ve hissiyat denilebilir. Maeri

akl tanmlamak iin izlenen yol ana hatlar ile burada da geerli
olur. Orada toplumun maeri akln tanmlamak noktasnda bilim,
fikir ve dnce adamlarnn eserleri ve birikimleri zerinden gidilmektedir, burada ise takip edilecek yol o toplumda yetimi
sanatkarlarn duygu ve ruh dnyalarnn tannmas ve bu dnyalardaki muhtevann sanat eserleri zerinden ifade edilirken kullanlan uslubun tahlil edilerek anlalmasdr. Toplumun, zerinde
uzlat sanat eserlerini deerlendirirken gndeme gelen toplumsal duygu dnyas ve estetik alglamas, dier bir deyile maeri zevki sanatkarlar tarafndan ortaya konulan eserlerde grlen ve derinleen estetik bir ortamda doan ve gelien estetik
deer ve yarg dnyas ile tanmlanr. Bu bakmdan sanatkar o
toplumun bir ferdi olarak maeri zevki hem esaslar ile ortaya koyar, hem de zaman iinde deien artlara bal olarak gelitirerek zenginletirir.
Gerekte sanatkarn eser zerinden topluma sunduu haber, aid
ve mensub olduu toplumun medeniyet tasavvuruna yapt bir
vurgu veya gndermeden baka bir ey deildir. Sanat eserinde
ok gl, asil ve gzel bir biimde tezahr eden bu gnderme o
eser ile duygudalk ba kuran ve ayn topluma ait olan birey tarafndan byk bir haz ve coku iinde iselletirilir. Bylece toplumun medeniyet tasavvuru veya deerler sistemi o eserde ifadesini bulan bir cephesi ile bireyler tarafndan temellk edilerek toplumsal bir btnlk ve genellik kazanr. zetle sylersek sanatkar toplumsal medeniyet tasavvurunun maeri zevk sahasndaki
yetkili szcs, belirleyicisi ve gelitiricisidir. Onun imzasn tayan sanat eseri de yine maeri zevk sahasnda sanatkardan bireye uzanan bir haberdir.

Yukardaki aklamalardan ortaya kt gibi bir toplumda kendine has ve onu dier toplumlardan ayran ortak (veya maeri) davran, ortak akl ve ortak zevkten sz edilebilir. Bu ortak hususlar
toplumsal balar tekil ederler ki bunlar sayesinde toplumun var
olma iradesi, birlikte yaama uuru ve beraber eylem yapma kudreti doar. Ortak akl ve ortak zevk toplumda benimsenen medeniyet tasavvurunun veya deerler sisteminin zihin dnyasna ve
gnl alemine den yansmalar ile zuhur eder. Var olma iradesini belli eden davran ve eylemler de bu yansmalarn d dnyadaki izdmlerinden baka bir ey deildir. Sanatkar iinde
yaad toplumun medeniyet tasavvurunu benimsedii lde o
topluma ait olur ve bu aidiyetten yola karak kendi duygu ve ruh
dnyas zerinden toplumun ruh ve duygu dnyasna tasarruf
eder. Bu yolda ilerleyerek verdii eserlerdeki gc nisbetinde de
o topluma mensubiyetini pekitirir. Burada aidiyet kavram pasif
bir birliktelii, mensubiyet kavram da aidiyetten yola klarak ortaya konan eylemi veya aktif bir beraber olmay ifade etmek zere kullanlmtr. Sanatkar zmsedii deerler sistemi veya medeniyet tasavvuru itibar ile topluma aittir, bu deerleri yanstan
eserler verdiinde de bu aidiyetin yanna bir de mensubiyet gelir.
nk ortaya konulan eser ile aidiyet aikar hale gelmi, sanatkar eseri zerinden deerlendirilerek benimsedii medeniyet tasavvuruna nisbet edilir olmutur.
Sanatkarn eseri ile ortak bir duygusallk serveni yaayan birey,
bu eser ile sadece duygu plannda mterek olup bu olguyu d
aleme yanstmad srece eser ile, aslnda toplumsal medeniyet
tasavvurunun bu eser zerinden iletilen haberi ile pasif bir iliki
iindedir. evredekiler bu gizemli ilikiden habersizdirler, buna aidiyet adn verelim. Bu iliki estetik bir coku derecesine varp bi-

81

llustrasyon: Mehmet Myasolu

ortaya karken duygusal sahada yeni bir merhale veya haber, zaman, mekan ve muhit artlarna uygun bir biimde olmak koulu
ile hemen yerine ve maksadna vasl olur. Bu bakmdan bir medeniyet tasavvurunun geni kitlelerce iselletirilmesi, benimsenip
kabul grmesinden daha kolay ve umulldr. Bu noktadan deerlendirildiinde ise toplumun kendi medeniyet tasavvurunu geni kitlelere temil etmek ve sevdirmek asndan sanatkara olan
ihtiyac inkar edilemez bir biimde ortaya kar.

reye ait yeni bir estetik ufka dntnde ise herhalde dier insanlarla paylalmas gereken bir gzellik olacaktr. Bu gzelliin
paylalmas ve yaygnlatrlmasn da bireyin toplumsal medeniyet tasavvuruna mensubiyeti olarak nitelendiriyoruz. Ksaca denilebilir ki sanatkarn duygu ve ruh dnyas, bu dnyay dzenleyen estetik ltleri ve bu dnyay d aleme yanstrken yani
eser verirken izledii uslup, aid ve mensup olduu toplumun medeniyet tasavvuru ile derin ve kuvvetli bir iliki iindedir. Ayn iliki sanat eserinin muhatab olan birey iin de geerlidir. Estetik zne olan bireyin duygu dnyas ve estetik ltleri byk lde
yine aid ve mensup olduu toplum tarafndan belirlenmektedir.
Toplumsal yapy kuran, yaatan ve salamlatran medeniyet tasavvurunun yaamak ve gelimek iin mutlak surette sanata ve
dolays ile onun yapcs olan sanatkara ihtiyac vardr. Toplumun
sahip olduu medeniyet tasavvuru toplumsal katmanlarda yayld nisbette, benimsendii ve iselletirildii lde g ve kudret kazanr, toplumsal var olma iradesini, beraber yaama uurunu ve birlikte eylem yapma kudretini ortaya koyar. Medeniyet tasavvurunun benimsenmesi veya toplumsal bir kabul grmesi daha ziyade fikir ve dnce dnyas zerinden gelien bir olgudur.
Bilim ve dnce adamlar eylemleri ve eserleri ile topluma ait ortak dnce tarzn yani maeri akl olutururlar. Bu akln, kiisel
yetenek ve zellikleri ok farkl geni halk katmanlar tarafndan
arzu edilen bir dzey ve muhtevada anlalarak kabul edilmesi olduka zordur. Bunun yerine geni kitleler kendilerine rnek olarak aldklar baz yetkin kimselerin fikir ve dncelerini kabul,
daha dorusu tahkike g yetiremeyecekleri iin taklid ederler.
Buna karlk toplumsal medeniyet tasavvurunun iselletirilmesi
bir baka alanda, duygular ve ruh dnyasnda gerekleir. Burada
ise sanatkarlar hakimdir ve tasarruf sahibidir. Sanatkarlar verdikleri eserler ve yaadklar hayat tarz ile maeri zevki tekil ve tanzim ederler. Bir sanat eseri zerinden yaylan estetik bir haberin
yahut medeniyet tasavvuruna ait bir yorumun en cra noktalardaki en mnzevi bireylere ulamas, fikri bir eserin ya da bilimsel
bir yorumun bu noktaya ulamasna gre ok daha kolay, abuk
ve yaygndr. Ayrca sanat eserinin haberi byk lde bir baka birikime ihtiya kalmadan bir anda iselletirilebilir. nk
duygularn dili ve iletiimi akln diline ve iletiimine gre ok daha abuk ve etkindir. Zihni sahada bir merhaleyi gemek iin inceleme ve dnme aamalarnda uzun gayretlerin sarf edilmesi
gerekirken ya da bu yaplamadnda taklid ile yetinmek gerei

82

Bir sanat eseri toplumun medeniyet tasavvuruna ait bir deeri

(bu deere genel anlamda ksaca z de diyebiliriz) zaman, mekan
ve muhit artlarna uygun bir biimde ve estetik bir sylem iinde ifade ettiinde geni toplumsal katmanlar tarafndan beenilir,
sevilir ve iselletirilir. Eser bizatihi d dnyada var olan malzemeler ile ortaya konmu fiziksel bir gerekliktir. D dnyaya akseden bir varlk ve bir uygulama rn olduu iin de kltrel bir
vakadr. Eserin maddesel boyutu ile, yani biimsel olarak, alglanmas onun arka plannda yer alan ve ifade edilmesi asl gaye olan
mcerred kavrama, dier bir deyile ze gre ok daha kolaydr.
Bu nedenle biim, kitle tarafndan ardnda bulunan ze gre ok
daha abuk ve yaygn olarak anlalr. Ve neticede eser, daha ziyade biimsel yn nde olarak maeri bir beenie mazhar olur
ve toplumsal ortak zevkin olumasna bir katk yapar. Sanat eseri maddesel bir biimlenme olduu iin ayn zamanda duraan bir
bnyeye sahiptir, biimsel olarak zaman iinde deimesi sz konusu deildir.
Ksaca sylemek gerekirse sanat eseri iinde bir z barndran sabit bir biimdir. Kitle bir zaman diliminde kendi zel artlar iinde
ok beendii bir sanat eserini, o eserin ardnda duran ve ona ruh
veren medeniyet deeri yani z ile zdeletirir. Estetik heyecann
diri olduu, medeniyet tasavvurunun kudretini kaybetmedii ve
bilinle algland zamanlarda bu zdeleme byk bir mahzur
tekil etmez, hatta eserde vurgulanan medeniyet deeri gibi soyut bir kavramn ok daha kolay ve yaygn anlalp iselletirilmesini salad iin faydaldr. Dier bir deyile bu zdeleme sebebiyle biim ile z birbiri ile aynilemi, ou kez z, biimin glgesinde kalm ve z adn verdiimiz mefhum veya deer kolay ve
yaygn anlalmakla birlikte biimin kalbna dklmtr.
Geen zaman iinde zn biime ruh ve hayat veren zelliinin
toplumsal katmanlar tarafndan unutulduu sk grlen bir hadisedir ve bu durumda z artk bir biim olarak alglanr. z ile biim arasndaki iliki, biimin duraan bnyesi dolays ile donar ve
rijit bir mahiyet kazanr. Halbuki medeniyet tasavvuruna ait bir
deer olan z, farkl zaman, mekan ve muhitlerde farkl biimlerde ifade edilmek mecburiyetindedir. z bir kavramdr ve medeniyet tasavvurunu kuran ve ona hayat veren bir zellie sahiptir.
zn deien koullarda yeni biimler kullanlarak mutlaka ifade
edilebilmesi gerekir ki bu ilevini yerine getirsin yani toplum bu
yeni dnemde de maziden tevars ettii medeniyet tasavvuru ile
hayatiyetini srdrsn, kimliini ve kiiliini muhafaza edebilsin.
Dier bir deyile zaman, daha dorusu zaman iinde deien artlar, biimleri sorgular, zorlar ve deiime srkler, toplumun bu
yeni dnemlerde de kendi kalarak var olabilmesi yani kendi zgn medeniyet tasavvuru ile hayatna devam edebilmesi iin
zn yeni biimler altnda ifade edilmesi kanlmaz bir zarurettir.
Biim ile z arasnda bir vakitler var olan ve o artlarda ok msbet neticeler veren zdelik, biimin kanlmaz olan duraan
bnyesi, zn de farkl zamanlardaki yeni artlara gre ifadesini
bulmak noktasnda belli bir kalba bal kalamayaca gerei dikkate alndnda artk bu yeni dnemde vazifesini yerine getiremez olur ve biim zn ifadesinde yetersiz kalr.

z ile biim arasnda kurulan ve zaman iinde giderek bir zdelie dnen ilikinin zn yeni nesiller tarafndan iselletirilmesinde yetersiz kal yeni insanlarn o ze nem verdiklerini gsterdikleri halde onu ifade eden esere bir anlam verememeleri ile
ortaya kar. Kitleler eserin ardnda var olan ze deer verdiklerini beyan ettikleri halde o z iselletirmek iin en kolay ve abuk sonuca gtren vasta olan sanat eserine daha dorusu o biime bigane ve yabancdrlar. Dolays ile z ile biim arasndaki
iliki kurulamad iin gerekte toplumsal olarak deer verildii
ifade edilen z de tam manas ile beenilip iselletirilmi deildir.
Bu durumda tutulacak yol iin u hususlar akla gelebilir, zn ifadesinde grlen bu yetersizlik balang safhasnda ise sanat eseri, zerinde yaplan yeni yorumlarla yeni kitlelere hitap edebilen
bir anlam haritasna oturtulabilir. Bu yorumlama yaplrken eserin
ardndaki zden inhiraf etmemek ve taviz vermemek gerekir, aksi halde z yara alr ve toplumun medeniyet tasavvuru zedelenir.
Bu yorumlama faaliyeti kitlelerin eseri anlayp ardndaki z iselletirmesi iin yeterli olmadnda o z ifade edebilecek yeni bi-

imlerin aranmas vazgeilmez bir hareket olur. Yorumlama ve

yeni biimler arama faaliyetlerinde eski biimlerden ve bu biimlerde kurulan biim ile z ilikisinden faydalanmak ve mazide gelimi sanat ihtiram ve dikkatle tetkik etmek gz ard edilemeyecek bir mecburiyettir. nk mazide gelimi sanat toplumun
maeri zevkinin mazisidir, mazi olmadan ve mazi iselletirilmeden hal ina edilemeyecei iin mazideki sanat, da bu gnn
sanatnn temeli ve mesnedi olacaktr. Ancak bu suretle medeniyet tasavvurunun bnyesinde mndemi olan evrensel boyut ifadesini ve ilevini bulmu olur ve toplum kendi kalarak dnemler
zerinde hayatiyetini srdrr.
Yorumlama faaliyetine giriilmez ve zn yeni biimler ile ifadesi
hususundaki araylar srdrlmez ise z toplumda ifadesini ve
yansmasn bulamayaca iin giderek nefes alamaz hale gelir ve
bu tutum devam ettiinde ise hayatiyetini kaybeder. Gerekte
nefes alamayan da, hayatiyetinden bir unsuru kaybeden de toplumdur, z soyut bir deer olarak niteliklerini aynen muhafaza etmektedir. Toplum giderek o zden uzak kald iin nefes almakta zorluk ekmekte ve o z tm ile yitirdiinde ise hayat kaynaklarndan birini kaybetmi olmaktadr. Zira zler yani deerler,
bir sistem tekil ederek topluma kiilik ve hayat veren medeniyet
tasavvurunu ortaya koyarlar, bir zn yani bir deerin unutulmas veya terk edilmesi bu tasavvuru yaralar. Deerler zerinde veya zlerde giderek artan unutulma ve terk edilme toplumun medeniyet tasavvurunun harabiyetine yol aar ve o toplum artk
kendi kalarak var olamaz, birlikte yaama uurundan ve beraber
eylem yapma kudretinden mahrum kalr.
Bu adan deerlendirildiinde sanatkar toplumsal medeniyet tasavvurunun yaatlmas ve kendi kalarak istikbale nakledilmesi
gibi ok mhim vazife ile grevlidir ve bunu icra etmeyi mmkn
klan etkin bir mevkie sahiptir. O, kendinden nceki sanat birikimini iselletirmi ve yorumlam bir halde kendi dneminde yaatrken bir yandan da ayn kkten beslenmek zere gelecein
sanat dnyasn hazrlamakta, o dnyann temellerini vazetmektedir. Sanatn ruhlar etkileyen o harikulade duygusal gc onun
emrine verilmitir. O, bu kudreti ile medeniyete ait zlerin btn
devirlerde kitleler tarafndan byk bir coku ve evk iinde iselletirilmesini salar ve bylelikle toplumun zamanlar zerinde
kendi kalarak devam etmesine imkan vermek gibi ulvi bir mesuliyeti deruhde eder.
Fotoraflar: Bahadr TAKIN / stanbul Antik Arivi

83

El Sanatlar ve Estetik zerine

Yaamdan Dakikalar
Emine UAK

Reyting yaryla giderek yozlaan medyamzda nitelikli programlar yaplrsa gereken ilgiyi greceinin kant oldu; Hncal Ulu, Hamet Babaolu, Sunay Akn, Nebil
zgentrk drtlsnn yapt Yaamdan Dakikalar program El Sanatlar Dergisi olarak kltr, sanat alannn bu nemli drtlsyle el sanatlarndan, estetie, gemiten gelecee yansmalar zerine yaamdan dakikalar paylatk.

Reyting yaryla giderek yozlaan medyamzda nitelikli programlar yaplrsa gereken ilgiyi greceinin kant oldu; Hncal
Ulu, Hamet Babaolu, Sunay Akn, Nebil zgentrk drtlsnn yapt Yaamdan Dakikalar program SMEK El Sanatlar Dergisi olarak kltr, sanat alannn bu nemli drtlsyle
el sanatlarndan, estetie, gemiten gelecee yansmalar
zerine yaamdan dakikalar paylatk.

84

lerek oluturduu aureyi artryor. Yani el sanat demek

bence aure demektir. Nasl ki aureden nohutu fasulyeyi, inciri kartrsanz; bir eyler eksik kalp tad bozulursa, el sanatlarn oluturan kltrlerden birini de grmezden gelmek bence ayn yanll yapmak demektir.

El sanatlar sizde neyi artryor?

Nebil zgentrk: Bana, insann yaratc gcn, kendi el emeini ve yalnzln artryor. Dnyann her tarafnda insanlarn birey olma, bireyselliini srdrme abasn ifade ediyor.

Sunay Akn: El sanatlar bana bu corafya zerinde insanlk

tarihi boyunca oynanan satran oyununun hamlelerini artryor. Nasl ki; satran oyuncusu dnerek, ince eleyip sk
dokuyarak bir hamle yapyorsa el sanatlar da bugne byle
ulamtr. Tek bir kltrn deil, birok kltrn bir araya ge-

Hamet Babaolu: Bana da kaybolmu, ortalarda grnmeyen bir eyleri artryor. Hatta daha ackls hayatmzn
iinde olan, har neir olduumuz bir eyi deil de hediyelik
eya olarak krk ylda bir aklmza gelen bir eyi artryor.
ok zel ve marjinal bir sanat alann artryor gibi.

Peki bu ilgisizliin, giderek kaybolmasnn sebepleri nelerdir?

Nebil zgentrk: Sadece Trkiyenin deil dnyann deiimiyle
ilgili bir durum. El sanatlarnn yaamas iin organizasyonlar yaplmyor, gerek duyulmuyor. reticinin alcyla buluabilecei bir
mekan yok. imdinin insan badyguard, manken olmak istiyor.
Genler markay tercih ediyor, elle yaplm kazan, oyulmu kan, eski yorgann bir ehemmiyeti yok. Hayatn alglanmasnn
deiimiyle ilgili. Trkiye bu kresellemeden en ok etkilenen,
en ok maran, yabanclaan lkelerin banda geliyor; televizyonuyla, medyasyla.
Hamet Babaolu: Haklsn. Dnyada hibir geleneksel sanat bizdeki gibi yalnzlatrlm, marjinalletirilmi deildir. Bana gre
bunun son yz yldaki sulusu muhafazakarlardr. Muhafazakarlar
kendilerine muhafazakar demiler ama ata yadigar sebil emeleri susuz brakmlardr. Dolaysyla geleneksel sanatlarn bu hale
gelmesi beni hi artmyor. Sam sakalm aarttm bunca sene boyunca; stanbulu seven ve dolaan biri olarak su akan bir
eski emeyi bulamyorum. Ata yadigar bir emenin eme olarak kaldn grmedim. Muhafazakar olduunu syleyen bununla ilgilenmezse; her eyi boveren bir kltrn temsilcilerinin geleneksel dediimiz bir sanata sahip kmas zaten olacak bir ey
deil.
Asl sorun u, gnlk hayatmzda 80lerden sonra oldu bu durum.
Durup bakmay kaybettik. Batllardan bile hzl yayoruz. Batl
saat olarak hzl yayor, saati nemsiyor. Biz saati bile nemse-

meden ne olduunu bilmeden hzl yayoruz. Evlerindeki eski kilimlere bakmayan insanlar, dnya berbat makine halsn evlerine aldlar. Bu hal reticileri o korkun hallar kendi evlerindeki kilimlere bir kez bakmadan rettiler. Bir geleneksel halya doru
drst bakmadklar iin yle korkun hallar yaptlar. Bu sadece
kt niyetten olmuyor. Giderek, gzelliklere durup bakmayan,
grmeyen bir toplum olduumuz iin de oluyor.
Hncal Ulu: Bakn size bir olay anlataym; iki yl nce Mardine
gittik. El sanatlar rnlerinin satld bir sokak var. Tek bir dkkanda adam yok. Sahibi bile yok, kahvede olduklarn rendik.
Sokak batan baa el ii zerine ama bir kii bile yok. te o soka Avrupaya tayn, yryecek yolu bulamazsnz.
Birgn Amerikal eim Holly ile yeni evlendiimiz zamanlarda benim evde ilerime yardmc olan bir kadn var, annemden miras
kalan. Onun evine gittik. Yemee armt. Holly yemek yediimiz kaplara, sofra rtsne, perdelere hayran kald. Muhteem bir
ev dedi. Bu grdklerinin hepsini ben hediye ettim dedim. Evde
kullanmadklarm ona verdim dedim. Seni byle bilsem evlenmezdim dedi. Batan baa elle rlm bir perde tam bir servet.
El iinin deeri bu Trkiyede. Yabanclar bu ileri biliyor gelip topluyorlar. Bitmi bir sanatn kalntlarn topluyorlar. Paabahe olmassa Ebru sanat yok. Bir antika eser kereste diye satlyor. Bu
millete bunu anlatamayacaksnz. O dkkanlar bo olunca adam
ocuuna o meslei, o sanat retir mi? Durum pek fazla i ac
deil.

Durup bakmay kaybettik. Batllardan bile hzl

yayoruz. Evlerindeki eski kilimlere bakmayan insanlar,
dnya berbat makine halsn evlerine aldlar. Bu hal reticileri o korkun hallar kendi evlerindeki kilimlere bir
kez bakmadan rettiler. Bir geleneksel halya doru
drst bakmadklar iin yle korkun hallar yaptlar. Bu sadece kt niyetten olmuyor. Giderek, gzelliklere durup bakmayan, grmeyen bir toplum olduumuz
iin de oluyor.

Erenkyde Ulusta, Etilerde hanmlar kk ahaplarn stne

modern figrlerle boyama yapyorlar. Fatihteki Eypteki hanmlar da belki ebru alyor. Gzel. Gzel ama arkadaki motivasyona
bakar msnz? Bunu bir vakit geirme, bir oyalanma bir ura olarak
dnyor. Bu tr bir ilgiyi de kmsemiyorum. Byle balar her ey
ama keke gerek bir ilgi olsayd. Sultanahmete kursa giden kadn
ayn zamanda bir de Sultanahmete baksayd. Zaten bakarsa yava
yava i deiecek. El Sanatlar Dergisini bu anlamda nemsedik ve
programmzda konutuk. Bir uran tesinde bu konuya kafa
yorulduunu, emek verildiini, yaatma abas olduunu gryoruz bu dergide. Bu tr rnekler artarsa mutlaka
durum olumlu ynde deimeye balayacaktr.

85

El sanatlarn canlandrmak iin neler yaplabilir? Bu konuda

toplumun farkl kesimlerine veya kurumlarna den grevler
nelerdir?
Sunay Akn: Yerel ynetimler ok gzel eyler yapyor. yi niyetle katkda bulunmaya alyor. Fakat onlarn yapaca her ey snrl kalyor ama unu yapmalar lazm; mzecilik sektrne nem
verilmelidir. rnein stanbul bir buluma yeridir. Haydarpaa gar artk kapatlacak. Yerel ynetimler bu garn mze yaplmasna
karar vermelidir. nk Haydarpaa Gar, Anadoluya alan kap.
Anadoludaki btn el sanatlarnn sergilendii anlatld bir mze olabilir. Tarihe ait, gelenee ait rnleri ortaya karrken bunlarn mzesini kurmazsanz topluma ulatramazsnz.
Nebil zgentrk: Medyamzn manken haberlerini brakp el sanatlaryla ilgili, toplumun gerek sorunlaryla ilgili haberlere yer
vermesi gerekiyor. El sanatlaryla ilgilenenlerin emeinin karln alabilmesi iin organizasyonlar yaplmas gerekiyor.
Hamet Babaolu: Evlerde biblo vazifesi yerine bir deer kazanrsa bu gerek bilgi ve grg olur. Bir sosyolog olarak bunu dnyorum. Evdeki bir tablo bir ekilde size glmsyor, yahut oraya farkl bir bak oluyor. Resimin dndaki bir sanatn evlerde
byle bir misyonu olduunu dnmyorum. Dier sanatlar sadece biblo olarak, ss eyas olarak duruyor. Ben de orada bir deiim olmasn bekliyorum. Bu birdenbire olacak bir ey deil. Kltrel zenginlii tamakla olur. Hamete sylersek; bu muhabbetle olur. Muhabbet deyince karlkl konuma olarak alglyor.

Bu deil. Muhabbet udur; Erzurumdan gelince hadi bana gzel

bir oltu tesbih getir bu da muhabbettir. Ben unu nemsiyorum.
Ben sabah kalktnda insanlar evlerinde babaanneden kalan bir
gm ilemeli tepsi bile olabilir sizin yaptnz bir ebru da olabilir ona bakyor musunuz? Her gn tekrar tekrar bakyor musunuz?
Benim bahsettiim budur? Her gn onlara tekrar tekrar bakan oaldka i deiir.
Basit bir rnek sylyorum. iekleri dnn evlerde, baklmazsa lyorlar. Bu sanatlarn baklmazsa, emek verilmezse lmeyeceini kim sylyor?. Geleneksel sanatlar gelenekteki gibi alglayamayz. Dnya deiti. Modern bir resimdeki deeri kazanmal el
sanatlar ve geleneksel sanatlar.
Son yllarda popler bir ilgi de gryoruz. Bunu gerek bir ilgiye evirebilmek iin neler yaplabilir?
Hamet Babaolu: Erenkyde Ulusta, Etilerde hanmlar kk
ahaplarn stne modern figrlerle boyama yapyorlar. Fatihteki
Eypteki hanmlar da belki ebru alyor. Gzel. Gzel ama arkadaki motivasyona bakar msnz? Bunu bir vakit geirme, bir oyalanma bir ura olarak dnyor. Bu tr bir ilgiyi de kmsemiyorum. Byle balar her ey ama keke gerek bir ilgi olsayd.
Sultanahmete kursa giden kadn ayn zamanda bir de Sultanahmete baksayd. Zaten bakarsa yava yava i deiecek. El Sanatlar Dergisini bu anlamda nemsedik ve programmzda konutuk. Bir uran tesinde bu konuya kafa yorulduunu, emek verildiini, yaatma abas olduunu gryoruz bu dergide. Bu tr

El sanatlarnn yaamas iin organizasyonlar

yaplmyor, gerek duyulmuyor. reticinin
alcyla buluabilecei bir mekan yok. imdinin insan
badyguard, manken olmak istiyor. Genler markay
ediyor, elle yaplm kazan, oyulmu kan, eski yorgann bir ehemmiyeti yok. Hayatn alglanmasnn deiimiyle ilgili. Trkiye bu kresellemeden en ok
etkilenen, en ok maran, yabanclaan lkelerin
banda geliyor; televizyonuyla, medyasyla.

86

Matematikte bir pi says vardr ama estetiin pi says

yoktur. Bu ok seslilii, demokrasi kltr barndrr iinde.
Orkestraya baktmzda nasl farkl alglar varsa estetik
konusunda da sanatn hangi dalnda olursa olsun dnce
farkll olacaktr. Hayatn kendisi de byle deil midir?
nemli olan bir armoni oluturabilmek, bir aure yapabilmek. Estetik kayglar farkl olacaktr.
Ama btn o kayglarla birlikte, farkl
bir tad kacaktr.

rnekler artarsa mutlaka durum olumlu ynde deimeye balayacaktr.

Sunay Akn: Tekrar geriye dnerek sylyorum ki; Haydarpaa gibi Boazn kysnda herkesin gz nnde tarihe mal olmu bir
binada onlar mze iinde topluma sunmak gerekiyor. 50 kuruluklarn zerinde bir kadnn resmi var Sabiha Tansu. Sabiha Hanm btn Anadoluyu ky ky dolaarak giyim konusunda rnekler toplam. Bazlar yzyllk daha eski olanlar da var ve evinde duruyor. Bizim el sanatlarmza, kltrmze yaktrdmz
bu mudur? Sabiha Hanma el uzatsak bunu bir mze yapsak onun
ihtiyac yok ama bizim toplum olarak ihtiyacmz var. Bizde eksik
olan budur.
Hamet Babaolu: Mzeleri turistlere ait bir ey sanyoruz. Mzelere okul devi olarak bakyoruz. ocuklar da okul devi olduu
iin gittiklerinde bir angarya olarak bakp hi ilgilenmeden, grmeden kyor. Kaybmz bu; zihnimiz dald.
Sunay Akn: Mze derken mevcut mzeler gibi deil. Mzecilik
bizde ok gelimi deil. Mziiyle, dekoruyla yle farkl bir ekilde sunmalyz ki bir filmin bir sinemann iine girmi gibi hayran
kalmal. Yoksa yle bir mankeni giydirip koyarak mzecilik olmaz.
Ik oyunlaryla, ses oyunlaryla grkemli hale getirilmeli.
El sanatlarnda estetik kavramna girersek?
Hncal Ulu: in estetik ynn sylediimizde devreye yetenek

giriyor. Sanatla herkes uraabilir. Kkken ben de urayordum. Eskiden her ey elle yaplrd. Elbisenizden ayakkabnza kadar, kullandklarnzdan, oturduunuz koltuktan, masaya kadar.
stnze rttnz yorgana kadar. Tm rtler t ve ineyle ilenirdi. Ben de kkken anneme yardm etmek iin yapardm.
in bir renme yan var. Bunu renebiliyorsunuz. 6 yandaki
Hncal kadnlara ait gibi grnen bir nak iini yapmay becerebiliyordu. Zor bir ey deil, bunu retirseniz yapar. Onun tesinde
estetie gemek iin yetenek gerekiyor. Birinin yapt rne bakp aynsn yapnca el iilii yapm oluyorsunuz. Sanat iilii
yapm olmuyorsunuz. Ressam, heykeltra veya mzisyen iin
nasl zel bir yetenek gerekiyorsa el sanat iin de yetenek gerekiyor. Herkes koltuk yapar, ama byk usta baka yapar. Estetik
tamamen zevk ve yetenek iidir.
Sunay Akn: Estetikte en nemli yargy zaman veriyor. Eskiyle
yeninin atmasna baktmzda ne her zaman eskinin yannda
olmalyz ne de yeninin her zaman kt olduunu dnmeliyiz.
Bu bir sentezdir ortaya kan estetik adna. Gemiin iinde ok
kalmak yeniyi dlamaktr, gemii tamamen unutup, srt evirip
bir yeniyi ortaya koymak da yanlgdr. nk mutlaka gelenekten, gemiten beslenilir. Bence pusulay ortaya koyduumuz anda neyin yaplmas gerektiini grr sanat. Zaten bu sanatnn
iindeki bir kavgadr.
Her sanat bu kavgay iinde verir. Ben edebiyat olduum iin
iirden yola kaym. Ben iiri kefettim diye ortaya kamam.
nk iir yzyllardr yazlyor. Elbetteki ben bu gelenein iinden

87

iirler yazacam ama kendi slubumu koyarak. Onun stne

kendimi koyacam, kendi duyarlm, kendi air gcm koymalym ki yeni bir ey olsun.
El sanatlarnn estetik rnler oluturabilmesi iin hangi kaynaklardan beslenmesi gerekiyor?
Hncal Ulu: Btn yetenekler gelitirilebilir. Yani ham yetenek
ie yaramaz. O yetenein ilenmesi lazm. Bunun iin okullar, niversiteler, niversiteye gidemeyenler iin seminerler, kurslar dzenlenmelidir. Btn bunlar yetenekleri ortaya karmak ve o yetenekleri ilemek amacyla yaplmaldr.
Sunay Akn: Okuyacak, okuyacak, okuyacak. Kendini kefedecek,
Yunus der bir ben var benden ieri. Kendini kefedecek, kendini
gelitirecek ok okuyup ok aratrmas gerekiyor, sanatn her
alanyla ilgilenmesi gerekiyor. Sadece kendi alannda deil sanatn
her alanyla ilgilenmesi gerekiyor, takip etmesi gerekiyor.
imdi Balkanlar dnn ne kadar zengin, Kafkaslar dnn ya
da Mezopotamyay dnn ne kadar renkli, mthi. Hepsinin getii yer Anadolu. Dnyann el sanatlar konusunda en eski, en renkli rneklerinin verildii yerler bu topraklar. Btn sanatlarn kkeni

nzda en ok kullandnz el sanat hangisidir?

Hncal Ulu: Ben maddi gcmn, imkanlarmn yettiince el ii
istiyorum. nk biz byle bydk. Kiliste mobilya fabrikas
yoktu. Yorgan alyorsanz el ilemesiydi. Ayakkablarm el iiydi.
lk fabrikasyon ayakkabm lisede aldm. Ondan evvel ayakkabcya giderdim etraf izilirdi benim ayama zel ayakkab yaplrd.
Hayatmn en byk lksn ben ocukken yaamm.
Sunay Akn: Benim cevabm burada belli. ocua ynelik olanlar
yani oyuncaklar. El sanatlarnda u an en ok unutulan, kaybedilen, erozyona urayan ne yazkki oyuncak konusudur. Pek ok
oyuncan doduu ilk kez retildii yerdir Anadolu. Fakat bugn
el sanatlarndan oyuncak retenler artk kalmad. Bunlarn yaatlmas gerekir. Eyp Belediyesi Tarih Vakfnn desteiyle byle bir
giriim balatt, Eyp oyuncaklarnn canlandrlmas konusunda.
Bu ok sevindirici bir gelime. Bunlar iyi niyetli giriimler ama yeterli deil, bunun oyuncak endstrisi durumuna gelmesi gerekir.
Kendi lkemin oyuncak dkkanlarnda inden ithal edilen
oyuncaklar deil el sanatyla yaplan oyuncaklar grmek isterim.
Hncal Ulu: El sanatlar byk bir servet ama biz farknda deiliz
sadece oyuncakta deil her konuda byle. Bakn, yllar nce Ame-

Yllar nce Amerikal eimle Amerikaya gittim.

Bir maazaya girdik. Kapnn giriinde bir
gmlek gsnde bir arma var: 10 dolar. ki kat
yukar ktk ayn gmlek ayn arma ama bu kez
110 dolar. Tezgahtara aadaki katta ayn
gmlek 10 dolara nedir bu fark? diye
sordum. Buradaki el ii dedi. Kim fark
edecek? diye sordum? Siz fark edeceksiniz dedi. te el sanat bu

el sanatlar ve Asyadr. Bugn modern dediimiz btn sanatlarn

kkeni bu topraklardr. Yeterki sanatlarmz nerede olduklarna iyi
baksnlar yeterli kltr ve birikim bu topraklarda mevcut.

rikal eimle Amerikaya gittim. Bir maazaya girdik. Kapnn giriinde bir gmlek gsnde bir arma var: 10 dolar. ki kat yukar
ktk ayn gmlek ayn arma ama bu kez 110 dolar. Hi enmedim tekrar aadakine baktm her ey ayn. Tezgahtara sordum
aadaki katta ayn gmlek 10 dolara nedir bu fark diye sordum.
Buradaki el ii dedi. Kim fark edecek diye sordum? Siz fark edeceksiniz dedi. te el sanat bu.

Estetik konusunda farkl alglamalar var?

Sunay Akn: Bu ok gzeldir. Matematikte bir pi says vardr ama
estetiin pi says yoktur. Bu ok seslilii, demokrasi kltr barndrr iinde. Orkestraya baktmzda nasl farkl alglar varsa estetik konusunda da sanatn hangi dalnda olursa olsun dnce
farkll olacaktr. Hayatn kendisi de byle deil midir? nemli
olan bir armoni oluturabilmek, bir aure yapabilmek. Estetik kayglar farkl olacaktr. Ama btn o kayglarla birlikte, farkl bir tad
kacaktr.
Son olarak zel bir soru soraym. Kendinize en yakn hissettiiniz el sanat hangisidir? Ya da yle soraym evinizde, hayat-

88

Nebil zgentrk: Ben kilimleri ok seviyorum. Anadoludaki kilimlerin insana gemi bir yaps vardr. Kilimlerde kullanlan doal
renkler o yaplma halleri beni ok cezp eder. Evimde rengarenk
kilimler vardr, duvara bile astm kilimler vardr.
Hamet Babaolu: Ben de kilimlere meraklydm. Nebil anlatrken
bunun ne kadar geride kaldn dndm. Evimde ve hayatmda ok kullandm el sanat yok. Ama imdi aklma geldi tespihlere merakm var.

Milletlerin Medeniyet Seviyeleri

Sanatla llr
Hseyin Hsn TRKMEN

Milletlerin medeni seviyeleri, vcuda getirdikleri sanat eserleri ile llr. Kkleri
mazide olmayan ve gemiini inkar eden milletler milli varlklarn devam ettiremezler. Tarih sahnesinden silinirler. Sanat, fertlerin gnllerine hitap eder. Sanat
dn olduu gibi bugn de ruhlara nasl hayat veriyorsa, yarn da hayat ve heyecan
verecektir.

Sanatn szlk manas, el alkanl ile yaplan i, ustalk, bir

maddeye zihinde ekillendirilen sureti vermek, bir eyi gzel
ve hnerli ekilde yapmaktr. Gzel sanatlar kelimesi ise, zeka,
tecrbe, ilim, hner ve ak mahsul i ve eserler iin kullanlr. Sanat bir melekedir. Yani taklit ve tekrarlar neticesinde kazanlan ruha ait bir maharet ve hnerdir, ayrca kudretin mahsuldr. Bu marifet ruhtan tabii olarak zorlanmadan meydana
gelir. Dinleyen ve grenlerde hayranlk ve zevk uyandrr.
Milletlerin medeni seviyeleri, vcuda getirdikleri sanat eserleri ile llr. Kkleri mazide olmayan ve gemiini inkar eden
milletler milli varlklarn devam ettiremezler. Tarih sahnesinden silinirler. Sanat, fertlerin gnllerine hitap eder. Sanat insanln tekaml iin kullanan musikide Dede Efendi, Mustafa Itri; mimaride Koca Sinan; iirde eyh Galip; hat sanatnda
eyh Hamdullah, Mustafa Rakm gibi byk sanatkarlarn kitleleri vecde (kendinden geirme, ilahi aka dalma) getirdikleri
bir gerektir. Sanat dn olduu gibi bugn de ruhlara nasl hayat veriyorsa, yarn da hayat ve heyecan verecektir.
Bugn hayranlkla seyrettiimiz Sleymaniye, Sultanahmet,
Selimiye gibi mabetler hala insanlar vecde getirmiyorlar m?
lim, irfan seviyesi yksek cemiyetlerde sanat asil bir duygu
olarak insanlar ruhen tatmin eder ve yceltir. Sanattan anlamak ve zevk almak, fertlerin sahip olduu din ve sanat terbiyesine, kltrne baldr. Hayatn gzelliklerine, srlarna bu
yolla sahip olunabilir.

Medeniyetlerin en son elde edilen meyvesi sanattr. Bir cemiyetin ilk k iaretleri de sanat alannda balar, sanat yozlaan toplumlarda maddi ve manevi deerler yklr.
Sanat, iyi bir mrebbi (terbiye edici) dir. nsann nefis ve irade
terbiyesini iyi bilen atalarmz eitim andaki genlerimizi
kt alkanlktan uzaklatrp, bir hayat disiplini kazandrmak
iin onlara musiki, hat, tezhip ve ebru sanatlarn retirlerdi.
Daha kk yalarda yazya balayan genlerin hocalarnn
yan banda hem yazy renmesi mmkn olur hem de
ahsiyetleri teekkl ederdi. nk hat sanat insanlara sabr,
almak, temizlik ve tertip gibi gzel hasletler de kazandrmaktadr. Bu sebeple Osmanllarda Enderun mektebi, hat, tezhip, ebru, cilt, musiki sanatlarnn retildii birer gzel sanatlar akademisi mevkiinde idi.
Hat Sanat
Hicri 1. ve 2. yy.da yaz bir taraftan ekil ve imla ynyle dier taraftan da sanat yazs seviyesine ykselmi slam sanatlarnn en nemli seviyelerinden biri olmutur. Kuran- Kerimi
Allahn szne yakr bir gzellikte yazma heyecan, gayret
ve titizlii, gzel eyler, gzel kaplara konur anlay, yaznn
sanat yazs (hsn-i hat) seviyesine ykselmesine sebep olmutur. Kuran- Kerimin manas ve lafz gibi, yazs da kutsi
bir karaktere sahiptir. slam hattatlar bu anlayla bir ibadet
cokusu ve disiplini iinde Kuran nshalarn oaltmlar,
gnllere sanat yoluyla iletilmesine vasta olmulardr.
Yaz hocann taliminde gizlidir. nk hoca ondaki ruhi hendesenin maddi hendese iinde nasl ve ne suretle yer aldn pek
ok tecrbe iinde anlamtr. Hoca vard estetik inceliklerin
ve karakterlerin kalem ile nasl salandn daha yakndan bildii iin, bunlar mekleri ve ifadeleriyle tarif ve talim ederken
daima kolay ve isabetli retir. Ve zevkine vardra vardra belletir. Talebe istidat ve kabiliyetini daha kestirmeden inkiaf ettirmeye yol bulur.
KAYNAKA

Mahmud Celleddn hatt ile sls-nesih kta

SERN, Muhittin, Trk Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul,

Kubbealt Neriyat, 2003.
YAZIR Bedrettin M., Kalem Gzeli III, Ankara.

89

Sanatn Ruhu
Prof. Dr. lhan ZKEEC *

Bir medeniyetin veya bir toplumun kltrnn gstergesi olan sanat, ayn zamanda
toplumlarn gelecee brakt izlerdir. lk insanlardan bugne bizler tarihteki milletleri bu eserlerinden tanrz. Bu sebeple her medeniyet gcn simgelemek, kalc olmak, gelecek iin kendinden, yaadklarndan bir iz brakmak, en nemlisi kltrlerini, inanlarn, duygularn ve deerlerini aktarmak adna sanat eserleri retmitir.

Toplumlarn hayatnda insan mrn ok aan sreklilikler sz konusudur. Bu sreklilikler toplumlar millet yapan deerlerin yeni nesillere aktarlmasyla salanr ve bu
deerler gen kuaklarn benimsedii oranda biim deitirerek varln srdrr.
Tarih boyunca tm kadim medeniyetler kendi varlklarn ve deerlerini gelecee
aktarmann en kalc yollarndan biri olarak sanat semilerdir. Zira sanatn ve sanatsal etkinliklerin, insan hayatnn amacn ifade etmede ve bu amac gerekletirme srecinde vazgeilmez bir yeri vardr.
Bir medeniyetin veya bir toplumun kltrnn gstergesi olan sanat, ayn
zamanda toplumlarn gelecee brakt izlerdir. lk insanlardan bugne
bizler tarihteki milletleri bu eserlerinden tanrz. Bu sebeple her
medeniyet gcn simgelemek, kalc olmak, gelecek iin kendinden, yaadklarndan bir iz brakmak, en nemlisi kltrlerini, inanlarn, duygularn ve deerlerini aktarmak adna
sanat eserleri retmitir. Sanat ve sanatsal retimin gc veya gszl- lkelerin dnyadaki kltrel, tarihsel,
toplumsal konumunu belirlemede etkin rol oynamtr. Bu gcn farknda olan byk uygarlklar, sanata
ve sanatya verdikleri nemle binlerce yldr kullanlagelen estetik anlaylar, normlar gelitirmilerdir. Bu sebeple kendileri asrlar nce fiilen yok
olup tarihte kalsalar da zgn eserleri hl yaamaktadr.
Sanatsal retim ve tasarmlar aynen bilimsel gelimeler, teknik tasarmlar gibi bir toplumun kltrel
deerlerinden, gnlk yaantsndan, inanlarndan, ekonomisinden, ynetiminden, skntlarndan, baarlarndan, ksaca toplumun btnnden ayr dnlemez. En byk g kayna
inan olan ve toplumlarn deer sistemleriyle
beslenen sanat, tarih boyunca ynetimlerin
destei ve ynlendirmesiyle gelimitir.
Hatta byk sanatlara sahip olmak, savalarda onlar kendi himayesine almak
imparatorluklara ayr bir itibar ve g
kazandrmtr.
Neredeyse tm insanlk tarihi boyunca bu minval zere sregiden
sanat faaliyetleri gnmzde ok
farkl ve karmak bir grnm

90

Efanc Mehmed albmnden bir kat deseni (..K.)

arzeder. Genel olarak baktmzda uzun bir sredir sanat tarihimiz Batnn hkim g olma srecinde dier toplumlara dayatt
evrimci pozitivist dnce biimi iinde ekillendirilmitir. Trk sanat hakknda yaplan nemli aratrmalar da kendini uygar dnyann merkezine koyan Bat medeniyetinin stnln kabul ettiimiz bu dnemde gndeme gelmitir. Bu anlay erevesinde
Trk sanat, slam sanat bnyesinde deerlendirilmi ve bu btn
iinde ele alnmtr.

Modernleme maceramzn tartmas ayr bir konudur, ancak biz

burada bu srecin sanat hayatmza yansmalarn ele alacaz. lkel veya giderek yumuatlm ifadelerle az gelimi, gelimekte olan vs. olarak tanmlanan toplumlar, bu projenin olumsuz etkilerini yz yllarca zerlerinde tam, kompleksli bir

Bizim bir pay sahibi olmadmz bu bak as iinde sanatn tarihi maara devri resimlerinden Antik Yunan'a, oradan Rnesans'a ve modern Bat sanatna ulaan bir seyir izler. Bat gelenei dnda retilen tm sanatsal birikimi bu seyrin dnda tutularak tli ve basite indirgenmi bir biimde deerlendirilir. Bugn hl byk lde hkimiyetini ve
geerliliini koruyan Batl dnce tarz, muhteem
bir gemii olan sanatmzla ilgili gereki bir yaklam ve zgn kavramlar gelitirme konusunda
bize yardmc olamaz. Batl emperyalist grn
aksine eer bugn nyargsz bir dnya tarihi
yazacak olsak, muhakkak ki bunun merkezini
eski dnyann ok geni topraklar ve nemli
bir blmn de slm corafyas oluturacaktr. Byle bir tarih yazldnda Avrupa, tarihe ok sonra katlan (XVIII. yzyldan sonra)
ve ancak her adan beslendii bu merkezin
evresinde kalan bir tarih olma vasfn aamaz. Bat bu eksiini kapamak ve kadim medeniyetler yaam topraklarn gnmzde
kendi glerinin idrakine varmasn engelleyebilmek iin bu toplumlar uzun sredir modernite serabyla oyalamaktadr. Modernleme siyasi,
ekonomik, ideolojik karlar erevesinde bilinli
olarak gelitirilen srekli bir projedir ve sadece Trkiye'yi deil tm dnyay kapsayan, toplumlarn btn hayatn etkileyen ok ynl bir olgudur.

91

savunma mekanizmas gelitirerek, ilkel gemilerinden kurtulmak veya byle olmadklarn ispatlamak abasna dmlerdir.
Tebihte hata olmaz ama modernleme dncesi aynen bir insann kendine, bir yabancnn, hatta hasmnn gzyle bakmasna,
kendini onun deerlendirmeleri ve direktifleriyle ynlendirmesine
benzemektedir. En traji-komik olan buna kendini mecbur zannetmesidir. Bu bakn benzetmedeki kiinin hayrna olmayaca ok
aktr. Baka trl bir yaam ve dnce tarz olamazm gibi
kendini zmszle mahkm etmek, kargadan baka ku tanmayp blbln sesinden, kartaln heybetinden, gvercinin sfiyetinden vb. her farkl gzellikten kendini mahrum etmektir. Nitekim bu modernleme hercmerci iinde gnll olarak reddi mirasla kendi elimizle kendi hazinelerimizi talan ettiimizden imdi
maalesef yerine yenisini koyamayacamz ok eyler kaybettik.
Bu mantksz anlayla bizim olmayan bir tarihe sahip karak
onun sorunlarn bile benimsemeye altk ve dnyamz k k
aydnlatan medeniyet alarmz Batnn karanlk a diye biz
de karanlk kabul ettik. Halbuki Batnn kendisi iin karanlk a
olarak adlandrd dnemde, slm toplumlar grkemli bir medeniyetle altn bir aydnlk a yaamlardr.
slm medeniyeti esiz ykseli dnemi olan 700 - 1200 yllar arasnda; toplumlarn bilim ve kltr hayatna nemli katklar salarken, hayat seviyesi, iktidar kudreti, grg, bilgi, insan haklar, dini
msamaha, ilim, edebiyat, sanat, tp ve felsefede dnyaya nc-

Tezhipli, sls yazl kompozisyon Trk Yldzlar (lhan zkeeci-2001)

92

lk etmitir. slm'n girdii her corafya, her toplum mutlaka gelimi, her alanda bulunduu durumdan ok daha ileri bir yaam
tarzna kavumu ve bu beldeler bir daha geri dnmemek zere
slmlamtr. Dolaysyla slm'n toplumlara ilk kazandrd yksek bir medeniyet seviyesi olmutur. Coku, heyecan ve dinamizm bu dnemi anlatan en doru kelimeler olacaktr.
slm dnyas, etnik yap, dil, adetler, toplumsal ve siyasi tekiltlar, kltr ve teknoloji ekilleri asndan saysz beeri yaant farkllklar gsterir. Kendi iindeki tm bu eitlilie ramen
slm, onlar birletirerek, insanln byk manevi ailelerinden birini oluturur. slm dnyasna katlan her yeni unsur kendi birikimlerini de bu kltre katarak zenginliini artrmtr. slm'n kabul edildii lkelerde o blgenin sanat ve sanatsndan yararlanlarak meydana getirilen sanat eserleri farkl slp ve karakterlere
sahip olmulardr. ndus nehrinden Atlantik denizine kadar usuz
bucaksz corafyada, blge, zaman, toplum farkllklarna ramen
grlen sanat eserlerine birliini veren, her eyden nce slm dininin vaz' ettii kaidelerdir.
slm sanat tabiri caizse l topra salm dnyaya, canl ve
yeni bir ruh getirmitir. Muhteem mimari eserler yannda slm
sanat daha nceki medeniyet ve kltr evreleri iinde farkl biimlerde grlen bezeme trlerine kendine zg bir tarz ve kimlik kazandrarak, hrikulde gzellikler meydana getirmitir. nsanlk tarihinin gelitirdii farkl duygular ve estetik izgileri birletiren bu eserlerde sanatkrlar
neredeyse insanst tablolar
ortaya
koymu,
mimari
meknlarda i ve d dekorasyonda zengin kompozisyonlarla yeni yeni eserler vcude getirmilerdir. slm sanatna zg bir gelime olarak tasarmlarda yaznn kullanm ile dnceler ve mesajlar en gzel
biimde aktarlmtr. Birok
alanda grlen sanat eserleri
estetik gzelliklerinin yannda
mutlaka bir ileve sahiptir ve
bu gelimi, zengin kompozisyonlar felsefi olarak derin anlamlar ifade etmektedir.
Sanat gzel ile btnleyen
slm sanatnn olgun kompozisyonlarn tasavvufi retilerle balantlandrarak yaplan
aklamalarda -Batl aratrmaclarn yorumuyla- genel vurgu,
slm dncesi iinde yer alan
dnyann geicilii konusuna
odaklanr. Bu yorumlara gre;
Mslmanlar iin herey bir
hayalden ibarettir ve gelip geicidir. Balangsz ve sonsuz
olan tek bir Allah vardr. Bu
dnyada insanlar bir sre bulunduktan sonra, ebedi dnyaya geceklerdir. nsanlara den grev maddeye itibar etmemek, ondan arnmaa almaktr. slm sanatlar eserle-

Divrii Ulu Camii bat kaps yannda bulunan ift kartal motifi.

rinde bu dnya grn yanstmtr. Mslman toplumlarn

aratrmaclar da bu yorumlar hi sorgulamadan hatta hayranlkla kabul etmilerdir.
slm sanatn biimlendiren fikir, temelde slm inancdr. Ancak
sanatsal retimi dnyann geicilii vurgusunu n plana kararak
aklamak, tek ynl ve eksik bir yaklamdr. slm sanatsnn
soyutlama ile geici olan maddi dnyadan kurtulma abasnda ol-

duu ve bu dnya gr ile eser verdii eklindeki bu yaklam,

heyecan verici bir eitlilik gsteren slm sanatnn dinamik ruhunu aklayamaz. Mimarde ve dier sanat dallarnda ortaya konmu nadide eserlerle insanla yepyeni bir alm getiren slm sanatn bu s bak as ile aklamak yaanlan tarihin gerekleriyle rtmez. Dnyann geiciliine inanp hibir eye demez olduunu dnen bir toplumun, bu miskin dnce ile tm dnyay etkileyen muhteem bir medeniyet kurmas mmkn deildir.

93

Sanatta yeni almlar arayan bir alma, tual zerine yal boya kompozisyon-lhan zkeeci-2006 (ller: 95x135 cm.)

n yargl biimde Mslman, Hristiyanlktaki gibi Allah' izemez. veya Dnya geicidir, onun iin izilmeye demez. eklinde yorumlanan slm sanat, bu snrlarn ok tesinde bir ruha sahiptir. Ei benzeri olmayan bir hz ile byyen, muhteem bir me-

94

deniyet douran, girdii toplumlara yeni bir yaam sevinci getiren

slm'n sanatndaki bu eitlilik, tasarmlardaki mkemmel hayal
gc, bitmeyen heyecan, dnyann geicilii dncesi ile hereyden vazgemi bir zihniyetin rn olamaz.

Beyehir Erefolu Camii mozaik inili mihrab ve ahap minberi.

Bat dnyasnn, tezyinat anlayn dnya hayatnn boluu melankolisiyle zdeletirdii slm inancnda dnya hayat bo deil, aksine doldurulmas byk sorumluluklar isteyen zor bir sretir. Dolaysyla lm sonras kadar, sonsuz hayat hazrlayp ekillendiren bu yaam iinde denge ve ller hereyden nemlidir. Bu tezyinatn anlatt en nemli gerek, yokluk deil, hayat
ve lm, akl ile iman, doru ile yanl vb. arasnda hassas dengeleri kavrayabilmek olabilir. Sonuta slm'n hayat anlaynn ifrelendii bu tasarmlar; hayat, i ie gemi insan ilikilerini, insanlarn bitmez tkenmez isteklerini, mcadelelerini, kaosu, kaos iinde var olan ilh dzeni, grnenin ardnda her zaman var
olan ilh iradeyi mkemmel bir estetik olgunlukla anlatr. Feyzald ilh kaynan verdii ilhamla doru okunduunda evrensel
dzeni, hayatn hassas dengelerini, insan ilikilerini kavramada
ok deerli ipular sunar.
Trk sanat ite byle gl bir kaynaktan beslenerek zirvelere
ulamtr. Trkiye ayn zamanda bugn de dnyann merkezini
oluturan tm felsefi dncelerin ve inan sistemlerinin doup
gelitii byl bir corafyann, Asya'nn nemli bir parasdr.
Kkl ve gl kltr ile neredeyse insanlk tarihi ile yat olan
Asya, drt bir kesi ile kadim bir gemie sahiptir. Tarih boyunca
nice ihtiaml medeniyeti barnda yetitirmi, bunlarn birikimlerini yeryzne tam olan Asya'da, insanln ortak tarihi yazlmtr. Her dnemde ar, ykc, vurucu savalar, akl almaz istillar, uzun soluklu gleri ve byk nfus hareketleriyle birlikte
bu kta, ok byk deiim ve altst olulara ahit olmutur. Bu
ykmlara ramen bata Orta Asya Trk kltr olmak zere; in,
Hint, ran, slm ve Mezopotamya gibi nemli medeniyetlere sahip
olmak ayrcaln tam, insanlk tarihinde bugn de ihtiya duyduumuz saysz deerleri, gzellikleri, zellikleri yaatmtr.
Zengin, veld, dinamik, byk Asya'nn ve slam dnyasnn bir
paras olan Trkiye'nin bu st kimlii bir avantaj olarak deerlendirmesi mmkndr. Hepsinden nemlisi Trklerin slamiyet'i ka-

bul etmelerinden, bu yana bin yl akn sredir. slam, hem bireysel hem toplumsal tm sanat eserlerinin amacn belirlemi, onlara ruh vermitir.
Grld zere bu uzun ve geni kapsaml tarihsel srete gelien sanat mirasmz -geni kitlelerin zannettiinin aksine- sadece
Osmanl sanatyla snrl deildir. Sanat tarihimizin bilinen derin
kkleri slam ncesi dnemlere, binlerce yl nceye ve hl kullanlan motiflere kaynaklk eden Orta Asya'ya dayanr. Trk devletleri her dnemde ulatklar corafyada eski sanat geleneklerinde
ve adalar olan farkl kltrlerde bulunan gzel ve faydal unsurlar hi ekinmeden alm ve bu birikimleri, inanlar dorultusunda belli bir artma szgecinden geirerek kendi bnyelerine
katarak zgn bir sanat anlay gelitirmilerdir.
Bylece Trk sanat Orta Asya, Mezopotamya, ran, Anadolu gibi
fethedilen ve iinden geilen topraklar zerinde var olmu binlerce yllk medeniyetlerin tecrbelerinden szle szle tanp gelen tabiri caizse tm insanlk tarihinin bir birikimi olmutur. slam
toplumlarnn son byk imparatorluu olmas hasebiyle bnyesinde toplad muhteem mimari abideleri, 150 milyon civarndaki dnyann en zengin ariv belgeleri, says drtyz bin olduu
tahmin edilen el yazma eserleri ile Trk kltr ve sanatnn esiz hazineleri sadece bizim iin deil, tm dnya iin vazgeilmez
nem tar. Hi phesiz bu hazineler hakkyla deerlendirilirse,
insanln ufkunu aacaktr.
Yalnz u var ki, tarihte evrensel medeniyetler kurarak kkl kurumlar gelitiren, mkemmel eserler reten Asya ve slm toplumlar, gnmzde, sorunlu, birbirinden kopuk ve paral bir grnt sergilemektedir. Kltrel, bilimsel, teknolojik, siyasi, dnsel ksaca her alanda kendi tezlerini retemeyen, dank, baml ve edilgen bir konumdadr. Bu konuma paralel olarak sanatsal
retim konusunda da gnmzde parlak bir dnem yaand
sylenemez.

95

Sleymaniye Ktphanesinde bulunan (Sultan Ahmet 25 no.lu) Kur'an Kerim'den zahriye sayfalar.

meleri taklit eder. Yanl temellenmi bu mantksz ikilem maalesef ok uzun sre sanat ortamn ikiye ayrarak -grece- verimli ve
retken olmasn snrlam, sanatta yeni almlar, baarl akm
ve slplarn gelimesini engellemitir.

Geometrik alan blmeleri zerine kurgulanm ilgin bir hal kompozisyonu.

Trkiye olarak yakn tarihimizde, Osmanlnn son dneminde ve

sonrasnda Cumhuriyet dneminde Avrupa tesirleri toplumsal hayatn tm alanlarnda youn bir ekilde artm ve Trk toplumunun hayat tarzn kkl biimde deitirmitir. Toplum, yaanan
yenilikler ve nceki hayat tarz arasnda byk ikilemler yaam,
hl da yaamaktadr. Burada gzden kamamas gereken en
nemli nokta, modernleme srecinin bandan itibaren genel olarak toplumun istek ve talepleri neticesinde deil, ynetim tarafndan topluma dayatlmas eklinde gelimi olduunu grmektir.
Gerek sanatlar gerek sanat tarihiler gerekse eitimciler, Batnn
pozitivist, evrimci tarih anlay iinde ilkel insandan modern topluma ulaan tek bir sanat izgisi kabul edip, bu izgiyi takip etmeyi, ona yknmeyi ama edinmitir. Bu ksr anlay sonucunda
sanat, ada Trk sanat ve geleneksel Trk sanat olarak ikiye ayrlr. Bu ayrm iinde ilk olarak geleneksel adyla olumsuz veya olumsuzlatrlm bir imajla yola karak batan -zellikle resmi erevede- dlanm bir durum yaayan klasik sanatlar, geleneksel el sanatlar olarak uzun bir sre hor ve aa grlr. Srekli savunmada olan, gemite kalm eski bir kltrn izlerini
srkleyen, tekrara dm kk abalar olarak ve neredeyse
hat, tezhip gibi dar alanlarda sadece tablolarla snrlandrlr. ada sanat ise, Batllama sresinde modernlemeyle edeer tutulup yceletirilerek, genelde resim ve heykele indirgenerek sanat eitiminin temel gayesi olur, Batdaki akmlar ve yeni geli-

96

Bu ikiliin dourduu kimlik ve aidiyet sorunu bir yana, toplum

iinde uzun sre kendi deerlerinden uzak sanat anlaynn dayatlmas, sanat-toplum ilikisini zedelemi ve toplumun sanattan
kopmasna yol amtr. Zira sanat ancak iinden kt toplumun
kltrel deerleriyle beslenip zenginleirse kendi zgn kimliini
bulur ve evrensel beeniye ulaabilir. Tarih boyunca hayatn her
alann, kulland en alelade eyay dahi bir sanat eseri haline getiren bu toplum, btn olumsuzluklara ramen zne ileyen kltrel deerlerle direnmi ve bir ekilde birikimlerini yaatmaya
gayret etmitir. Balangta sadece yaatabilme ve srdrebilme
gayretleriyle srdrlen sanat almalarnda, zellikle 1980 sonrasnda eldeki klasik rneklerin eitli yorumlaryla eserler verilmitir. Tarihte belli dnemlerde ne kan motifler, renkler, kompozisyon kurgular maalesef ok da bilinli olarak nitelendiremeyeceimiz bir biimde bir arada kullanlmaktadr. Gnmzde kamu ve
zel ok eitli kurulularda tezhip eitimi verilmekle beraber bunlar arasnda ciddi bir diyalog veya koordinenin olduu sylenemez.
Yaadmz ada, hem Trkiye'ye, hem de tm dnyaya genelleyebileceimiz bir biimde sanatsal retimin etkinliinden sz
etmek zordur. Tm dnyada teknolojik gelimelerin ne kt
grlrken, estetik boyutun ayn oranda gelitii sylenemez. Rnesans'taki gibi veya slam aydnlanmasndaki gl sanatsal ykseli, insanlar srkleyen sanat akmlar yok bugn.
Bu tespitlerle karamsar bir tablo izmi olmayalm. Bu konuda yaplacak ok eyler var. Sanatmzn gelecei iin atlacak admlardan bazlarn ylece netletirebiliriz:
Mantkl bir yaklamla bir dnemin bu ikilemi krkleyen ksr ve
gerilimli bak asn aabildiimiz zaman, sanat faaliyetlerimiz
yeniden bir dinamizm kazanarak, evrensel beeniye ve yeni klasik dnemlere ulaacaktr. Trkiye artk dier lkeleri takip eden,
tarihini srkleyen bir toplum olmaktan kurtulmak ve gelecei
kurmak adna yeni admlar atmak durumundadr. Bu admlar, entelektel bilince sahip sanatlarn ve bilim insanlarnn yetitirilmesi ve topluma nderlik etmesiyle mmkndr.
ncelikle tarihilerin bir trl iinden kamadklar sanat tarihinin
sorunlu faraziyelerini ve ksr ekimelerini sorgulayp aarak, kltrmzn gemii ile arasnda yklan kprleri onarmak zorun-

dayz. Ancak unu da unutmadan; her ne kadar mkemmel bir

gemie sahip olsak da eskiye taklp kalamayz, onlardan g alrz, ilham alrz, fikir alrz ama eskiyi veya bir baka toplumu taklit ederek zgn olamayz. Mevlana'nn dedii gibi Dn dnde
kald cancazm, bugn yeni birey sylemek lazm.
Bu balamda ele alnmas gereken nemli konulardan birisi, sanat
eitimi konusu olmaldr. Trk klsik sanatlarnn mimari, ssleme
ve dekorasyon boyutlar yannda asl dnsel boyutuyla gnmz akademik eitimine yansmas nemli bir husustur. Sanat
eitiminde aslolan, aratrma ve gelitirmeyi n plana karmak
olmaldr. Sanat tarihimizle ilgili temel tezler ve yaklamlar, kendi toplumumuzun aydn, dnr, tarihisi, bilim adam tarafndan deil, yabanc aratrmaclar tarafndan belirlenmitir. Bu verili teorileri, kavramlar, terimleri, adlandrmalar aratrmac, gereki ve objektif bir yaklamla yeniden ele alp analiz etmek gerekmektedir. Sanata, sanatsal retime bak asyla gncel gereklii btnleyen bir felsefi yaklamn rn, sanat anlayn ve
tarihsel srete sanatsal retimin geliimini sorgulayan, sanat olgusuna ok boyutlu bir yaklam getiren ilkeli bir sanat eitimi
hedeflenmelidir. Bu sayede yaplan ok ynl aratrmalar, gelecein sanatlarna da gncellenmi bir altyap oluturacaktr.
Trk sanatnn gerek ok uzun bir tarihe yaylmas, gerekse neredeyse tm dnyay etkileyecek ekilde geni bir corafyay kapsyor olmas, bu konuda yaplacak aratrmalar zora sokmaktadr.
Tm ynleriyle bu sanat anlatabilmek bir kiinin harc olmadndan aratrmaclarn verdikleri eserler bu btn tamamlayamayacaklar iin sadece bir para olmak durumundadr. Bu sebeple, ancak uzman ekiplerin egdml ve profesyonel almalaryla, hem dnemleri, hem dier sanat evrelerini ve hem de etkileimleri, deimeleri gz nne alarak, karlatrmal, doyurucu
sonulara ulalabilecektir.
Kltrlerin n plana kt, kreselleme sreci olarak adlandrlan yeni dnemde yerel kimliklerin nem kazand, medeniyetler atmas, uzlamas vs. gibi kavramlarn tartld gnmz
dnyasnda, ok zengin sanat, kltr ve medeniyet miras olan
Trkiye'nin bu almalara ok daha fazla ihtiyac vardr.
Sanat tarihimiz asndan, sorunlu kavramlar, adlandrmalar, tanmlar gndeme getirip tartarak bunlar yeniden tanmlayp adlandrabiliriz. Bu ie ncelikle Trk sanatnn geleneksel olarak
adlandrlmasndan balayarak, sadece sanat dnyasn etkileme-

Sleymaniye Ktphanesinde bulunan (Sultan Ahmet 25 no.lu) Kur'an-

Kerim'den Serlevha (Fatiha) sayfalar.

Hamse-i Nizami'den ok zengin kompozisyonlu bir minyatr tasarm

(Timurlu dnemi).

yen, ok boyutlu tesirleri olan bu kavram yerine, hi deilse hi

bir zaman eskimeyen, pabucu dama atlamayacak ve iinden kt toplumun deerleriyle evrensel beeniye hitap eden ilkeler,
kurallar ve eserler manasna klasik tabirini kullanabiliriz.
Sanatn ilevsel, simgesel boyutlaryla ve kltrel arka planyla
birlikte seyredilen bir obje olmaktan karak, yeniden hayatn
iinde yer almas gerekmektedir. nsan eliyle biimlenmi bir evrede yaamak zorunda olan ada insann bu yapay ve sorunlu
evrede daha doal ve estetik grnmlere ruh sal asndan
da acilen ihtiyac vardr.
Sanat konusunda asl ama, sanatn znde var olan gereklii
kavramaya almak olmaldr. Bu z ve arka planda var olan temel felsefe kavranmad srece nereden alrsanz alnz (ister batdan ister doudan) bunlar sadece bir kopya, aslsz bir grnt,
bir taklitten teye gidemez, yeni ufuklar ap gelecei kuramaz.
Dolaysyla gemite bu sanatsal seviyeye ulaan toplumlarn medeniyet tasavvurunu kavramak ve burada aslolann sadece sanat
eserleri deil btn bir yaama biimi olduunu grmek gerekir.
Ruhu olmadan sanat olmaz, ruhunu tanmadan yaplan sadece biim olur. Sanatn ruhu sanatnn inancdr. Bu yzden gnmzde insanlar etkileyip sarsan byk akmlar yoktur, tm dnyada
sanat teknolojini glgesinde veya daha kts hizmetindedir. Bu
sebeple ncelikle ie en can alc noktadan, yani sanatn amacn
sorgulayarak balayabiliriz.
Dnem dnem kendini yenileyen ve zengin bir eitlilik arz eden
sanat mirasmz, dar bir bak asyla sadece hat, tezhip, kitap
resmi vb. gibi yazma kitap sanatlarna indirgenmektedir. Hlbuki
bir sanat iin; bir deer sisteminin sreklilii ierisinde binlerce
ylda olgunlaan mimari formlar, oturmu klasik normlar, biimler,
kalplar vazgeilemez mkemmel bir esin kaynadr. Maalesef bizim kymetini bilmediimiz, hatta farknda bile olmadmz cihan-

97

Sazyolu kompozisyon (lhan zkeeci-2001)

mul bu klasik unsurlar farkl medeniyet ve kltr evrelerince

deerlendirilip yenilenmekte ve sahiplenilmeliktedir.
Klasik sanatlarn bo zamanlar deerlendirilecek sradan bir hobi
gibi grlmesi yanlna dlmemelidir. Toplum iinde ilgilenen
ve kendi apnda gzel almalar yapanlar olabilir ama bunun
tesinde ciddi devlet politikalar ile madden manen desteklenmelidir. Byk medeniyetler byle kalc olmulardr. Zaman iyi kavramak, an deiimlerini doru okumak gerekir. Sanatsal etkinlikler ve beeniler de deimektedir, gnmzde ne kan ve

98

kitleleri, zellikle yeni nesilleri pervaszca biimlendiren sinema,

tv gibi grsel ekicilii youn alanlar analiz ederek bu konularda
zgn ve kendi kimliimizi yanstan yeni projeler gelitirmek gerekmektedir. Bunlarn tesinde sanata yeni boyutlar kazandrmak, yeni sanat alanlar, farkl sanatsal faaliyetler gelitirerek bir
r amak ve bylece gelecekte takip edilen konumuna ykselmek dncesiyle hareket etmeliyiz. Bizim birikimimiz -eer uuruna varrsak- buna yeter.
* Fatih niversitesi retim yesi

Mustafa Armaan:

Deerli Olmak ile Estetik Olmak

Ayn eyler Deildir
Rportaj: Metin YKSEL

Deerli olmak ile estetik olmak ayn eyler deildir. Bir aile fotoraf benim iin deerlidir ama estetik deeri yoktur, yani bir bakas iin donmu bir grntden ibarettir. Son zamanlarda bu kart birbirine. 50 yl nce Kiliste yaplm Halep ii taklit Mrra srahisi bugn antika yerine geiyor. Estetik seviyesi yok, stelik kusurlar
ayan beyan srtyor. Ama anlamayan biri iin o estetik deeri haiz oluyor.

Aratrmac yazar Mustafa Armaan el sanatlar ve estetik

zerine sorularmz yantlad.
Estetik nedir? Ne deildir?
Estetik, genel olarak gzellii alglamaktan alnan zevki anlatr.
Doadan alnan zevk de estetiin alanna girer ama biz genellikle insanolunun yapt sanat eserlerinden alnan zevk iin
kullanyoruz.
Estetik algs ya da duygusunun el sanatlarna
bir eyler kattn syleyebilir miyiz?
Bugn modernizmin etkisiyle estetik sanki
yksek sanat eserleri iin kullanlyor gibidir ama geleneksel dnyada zanaat ile sanat arasnda belirgin bir snr izgisi mevcut
deildir. Dolaysyla el sanatlarn, gzel
sanatlarn dna koyan sekinci yaklama scak bakmyorum. Geleneksel el sanatlarmz da pekala estetik algsnn konusu olabilir. Yeter ki, biz onu bu gzle grelim. Bakn Shakespearein Othello adl piyesinde bir Trk mendili vardr. Bu mendilin Trkiyeden yaptrlan
bir rnei, Othellonun 400. yazl yldnm etkinliklerde nl Shakespeare Globeda oyunu seyretmeye gelenlere datld ve mendil ilemelerimiz Londraya sesini duyurmu oldu. Demek ki, nce bizim
onlar kmsemememiz gerekiyor; daha
dorusu son bir buuk asrlk aalk
kompleksinden bir an evvel kurtulmamz...
Estetik anlaymz etkileyen toplumsal
faktrler nelerdir?
Toplumlar deiir. Deimek zorundadr. En azndan bn Haldundan beri biliyoruz bunu. Deiim, alara ruh getirir, ruh
gtrr. Buna alg modalar da diyebiliriz. Modern toplumu
farkl klan ey, bu alg modalarnn belli mihraklar tarafndan
bilinli ve sistematik bir ekilde etkileniyor olmasdr. Yoksa
geleneksel dnemde de modalar olmutur. Hatta her padia-

hn tahta knda sarayda yeni bir zevk frtnas estiini ve giyim kuamdan demeye kadar yeni bir kreasyonun hakim
olduunu biliyoruz. (Biliyor muyuz sahiden de? Emin deilim o
kadar.) Bu alg modalar, estetik algmz da etkileyecektir. Padiah resimlerine baktnzda sarndan kaftanna kadar asrlar
iinde ne tr zevk deiimleri,
hatta diyebiliriz ki zevk devrimleri yaandn daha iyi grrsnz. nk 14. yzyln
dnyas deildir 18. yzyl. Bizim Osmanl tarihini tek bir yk gibi kurgulaymza inat, olamazd da zaten.
Zamana gre estetik anlaymz deiiyor mu?
Deimeyen bireyler olmasayd, nelerin deitiini de, dolaysyla deimeyi de kavrayamazdk. Btn deimelere ramen, her zaman beenilesi eserler de ortaya konuluyor. Sleymaniye mesela; 1550lerde de gzeldi, imdi de
gzel. Osmanl iin gzeldi, Trk iin de gzel, hatta bir Japon iin de gzel. Demek ki,
sanat, insann dnyasn srekli bir mcr
yn haline getiren deime makinesine ramen deimeyeni, kalc olan,
evrensel olan yakalama ustaldr.
Her eski olan estetik ya da deerli
kabul edebilir miyiz?
Deerli olmak ile estetik olmak ayn
eyler deildir. Bir aile fotoraf benim
iin deerlidir ama estetik deeri yoktur,
yani bir bakas iin donmu bir grntden ibarettir. Son zamanlarda bu kart birbirine. 50 yl nce Kiliste yaplm Halep ii taklit Mrra srahisi bugn antika yerine geiyor. Estetik seviyesi
yok, stelik kusurlar ayan beyan srtyor. Ama anlamayan biri iin o estetik deeri haiz oluyor. Niye? nk eski. An icat
etmek istiyoruz, nk kolektif anlarmz berhava edilmi. Bir
eyleri ikame etmek istiyoruz o boluun yerine. Gayyay ne
doldurabilir?

99

Gnlden Kumaa
Dklen Damlalar
mer Faruk DERE*

Gelenekli olmak yeni ufuklara emin admlarla yryebilmemizi salar. Trk ebr
sanat gelenekli bir sanat olup zamann artlarna uyarak, yeni gelien malzeme ve
teknik imknlar kullanarak tekml yolculuunu srdrecektir. Kumaa ebru yapmak
bu yeniliklerden biridir. Ancak kumaa ebr yapmann en byk riski, retilen ebrlu
kumalarn basit, renkli kuma gibi grlmesi ve uygunsuz yerlerde kullanlmasdr.

Orta Asyada zuhur etmi, ran ve Anadolu topraklarnda yaam, 17. asrn balarnda Avrupaya intikal etmi gelenekli Trk
ebr sanat, asrlardr kt sanat olarak uygulanm ve batda
da Trk Kd ya da Trk Mermer Kd olarak anlmtr.
Gelenekli olmak gelecee umutla bakabilmemizi, yeni ufuklara emin admlarla yryebilmemizi salar. Geleneki olmak
ise gemite kalmay, eski gnlerin zlemiyle yaamay ve
tekmle kapal olmay da beraberinde getirir. Oysaki eski
gnlerin zlemini ancak o devrin sanat anlayn ihya etmeye
gayret ederek bir nebze de olsa dindirebiliriz. Bu sebepten
Trk ebr sanat, gelenekli bir sanat olup, zamann artlarna
uyarak, yeni gelien malzeme ve teknik imknlar kullanarak
tekml yolculuuna devam edecektir.
Trk-slam sanatlar, mek yoluyla renilen sanatlardr. Usta-rak ilikisi iinde asrlardr
nesilden nesile aktarlarak gnmze kadar gelen ebr sanatmzda, gelenekli kt
ebrsu iyice renilmeden
yeni

araylara teebbs edilmemesi gerekir. Salam bir temele

oturmayan sanat anlaylar -en hafif ifadeyle- yozlamaya,
bayalamaya mahkmdur.
Gelimeye ve yeni denemelere son derece msait olan ebr
sanatnda dikkat edilmesi gereken en mhim husus, sanatn
ifsd edilmemesi hakikatidir. Burada zerinde durulmas gereken asl mevzu, bu sanatn haysiyetine zarar getirmeden, geleneklerimizden gelen ebr formlarn en baarl tarzda nasl
uygulayabildiimiz olmaldr.
Boya sanayindeki ilerlemeye paralel olarak, ebr sanatnda
kullanlan boyalarda da gelimeler olmutur. Baka alanlarda
kullanlmak zere imal edilmi baz boyalar, ebr tekniiyle su
zerinde denenmi ve eitli yzeylere tatbik edilmitir. Batda lkemizde olduundan ok yllar evvel bu tarz uygulamalar grlmektedir. lkemizde ise zellikle son dnemde ahap, seramik, cam ve kuma yzeylere ebrlar yaplmaktadr.
Bu uygulamalarn bazlar yukarda saydmz hususiyetlere
riyet edilerek hazrlanm olsa da pek ounun renk ve desen olarak zevksiz olduunu esefle mahade etmekteyiz.
Devam eden satrlarda ebrnun kt haricinde uygulanan yzeylerden kumaa yer verecek, iyi bir kuma ebrsunda bulunmas gereken hususiyetleri, tespit edebildiimiz tecrbeleri ve malzeme seimindeki tercihleri sralamaya
alacaz.
Ebrlanacak kuman cinsi nemlidir.
Sentetik kumalarn emicilik zellikleri fazla olmadndan tercih edilmemelidir. Pamuklu, ynl ve zellikle de has ipek kumalar boyay
gayet gzel emmektedirler. Kuma kalnl, kullanlacak amaca
gre tespit edilmeli, boyalarn bir
miktar kuma kalnlatraca unutulmamaldr. Bu
sebepten ayn ama iin kullanlacak kumatan az
daha ince bir kuma tercih edilmelidir.
Haddinden fazla koyu renk kumalarn ebrda kullanlamayaca aktr. Ak renklerde kumalar ebryu

100

ok daha belirgin hale getirmektedir. Kuma ebrsunda kullanlan

hemen btn marka boyalar az da olsa geirmektedirler. Seilecek kuman rengi, boyalarn rengini dorudan etkileyeceinden, boya rengini olgunlatracak bir kuma rengi tercih edilmeli,
kuma renklerinde ilikten kanlmaldr. Tekne ebad kumalarn firesiz ebrlanabilmesine imkn salayacak ekilde ayarlanmaldr. Bunun iin 100x150 cm. ebadndaki paslanmaz malzemeden
imal edilen tekneler kullanlabilir. Bylesine byk ebattaki teknenin su tahliyesi hayli mkldr. Bu mkl, teknenin bir kesine kaynatlacak kk bir tahliye vanas pek l halledecektir.
Yzeydeki ebryu kumaa aktarmak dikkat ve tecrbe isteyen
bir ilem olup, kuman tek kii tarafndan yzeye yatrlmas neredeyse imknszdr. Farkl teknikler gelitirilebilecei gibi iki kiiyle karlkl tutularak yatrlmas ok iyi netice vermektedir.
Kuma ebrsunda kullanlan boyalar, kt yzeye uygulanan boyalardan farkldr. Kt yzeye uygulanan boyalar, bnyesinde
hibir katk maddesi bulunmayan saf pigmentlerdir. Kda alnan
ebrnun ykanma, anma gibi bir meselesi bulunmadndan gayet rahatlkla kullanlabilirler. Fakat kumaa alnacak boyalarn kuruduktan sonra bnyesine su kabul etmemesi ve anmamas gerekmektedir. Bunun iin, aslnda hzl kuruma zelliinden dolay
yal boyann alternatifi olarak, resimde kullanlmak zere imal
edilmi su bazl akrilik boyalar kullanmaktayz. Bu boyalar ihtiva
ettikleri sentetik maddeler sayesinde kuruduktan sonra asla slanmazlar ve suyla ykansa dahi kmazlar. Kullanlacak akrilik boyann kalitesi ebrmuzun kalitesini dorudan etkileyecektir. indeki
boyar madde (pigment) oran yksek, yzeyde iimizi bozacak yzey-aktif madde ihtiva etmeyen akrilik boyalar tercih edilmelidir.
Ebr sanatkr renk tccardr. Sermayesi renklerdir. Renkleri ne
kadar ustaca kullanabilirse o nispette muvaffak olur. Gelenekli

ebrmuzda renkler, tabii olduundan tabiattaki renklerle uyumlu,

gz yormayan, olgun renklerdir. Akrilik boyalarda ise tabii renklerin yannda bir hayli de sentetik, gayri tabii renk bulunmaktadr.
Bunlar dier renklerle, usulne uygun, bir renk dizisi halinde birbirleriyle kartrarak ok ho renk kompozisyonlarna ulalabilmektedir. Ancak burada ebrlanan kuman kullanm amacna
ynelik olarak renklerin tespit edilmesi gerekmektedir. Mesela giyim-kuamda kullanlmak iin ebrlanm bir kumata renkler,
daha canl ve dikkat ekici olmaldr.
Ebr sanatnda desenler uzun asrlarn tecrbesi olarak ortaya kmlardr. Zaman iinde en olgun ekillerine ulam bulunan desenler, belirli form adlaryla anlrlar. Bu formlarn adlarn ve yapl tarzlarn ksaca izah etmek, mevzunun daha iyi anlalmasna
yardm edecektir.
Battal, gel-git, al, tarakl, blbl yuvas, hatib ve iekli formlar en
ok eser retilen formlardr. Battal ebr, fradan suya den
damlalarn yzeyde oluturduu, hibir mdahalenin yaplmad

101

damlalar serperek de serpmeli gel-git ya da serpmeli al formlar

ortaya kmaktadr. Gel-git desen; sk aklm, ince ine taraklar
yardmyla doksan derece dik olarak taranmasyla tarakl ebr
olumaktadr. nce atlm battal ebr, kalnca bir bz (ebrculukta kullanlan farkl kalnlklarda sapl metal tel veya ubuklar) yardmyla dtan ie doru kk helezonlar oluturacak ekilde hareketlendirilirse biz buna blbl yuvas formu adn veririz.
Yukarda saylan formlarn zemin ebrsu olarak kullanld ve bu
zeminin zerine eitli, desenlerin yaplabildii hatib tarz ve iekli ebrlardan da bahsetmeliyiz. Ayasofya-i Kebir Camii hatiblerinden Mehmed Efendinin (. 1773) slah ettii ve kendi adyla
anlan ebr tarzna hatib ebrsu denir. Bu tarzda hafif zemin ebrsu zerine bz yardmyla tm yzeye eit aralklarla i ie konulan boyalara hareket verilerek motifler elde edilmektedir. iekli
ebrlar ise zemin zerine konulan damlalarn farkl kalnlklardaki
bzlar yardmyla ekilmek ve itilmek suretiyle iek ekillerinin
resmedilmesinden ibarettir. 17. asrdan itibaren iek denemeleri
grlmekteyse de, bu iek desenlerini slah edip, daha nce yaplamam iekleri de aslna en uygun biimde yapmaya muvaffak olan Hezarfen Necmeddin Okyaydr ( 1976).

desenin addr. Burada sanatkr yalnzca damlalarn byklklerini kontrol etmeye alarak desenin ahengini oluturur. Ebrculukta ilk ve en zor renilen desen olup, dier btn formlarn temelini tekil eder. Battal ebrdan sonra ikinci form gel-gittir.
Adndan da anlalaca zere yzeydeki
battal ebrnun birbirine yakn paralel
izgiler izilerek hareketlendirilmesiyle oluur. Bu gel-git
ebrnun geliigzel ama
dengeli bir ekilde hareketlendirilmesiyle
al ebrsu, her
iki
formun
zerine
i n c e

Hatib ve iekli tarzlarn dndaki ebrlar mevcut kuma boyalaryla rahatlkla yaplabilmektedir. Zemin ebrlarnn zerine desen
yaplacak boyalarn pigment ve yzey aktif madde oranlar normalden daha yksek olmaldr. Bu sebepten mevcut boyalarla hatib ve iekli ebrlar yaplsa dahi istenilen netice elde edilememektedir. Bu konuyla alakal olarak boya retici firmalarn Ar-Ge
birimleriyle grmelerimiz srmekte olup toz pigmentlerle yaplan iekli ebrlara ok yakn ebrlar yapabilmek iin denemelerimiz aralksz devam etmektedir.
Sanatta en mhim zelliklerden biri dengedir. Buraya kadar saylan btn formlarda aranlan temel zellik dengedir. Renklerde
denge, fra vuruunda denge, boyalarn yzeydeki dalmnda
denge. Denge, denge, denge... ster ktta, ister kumata, isterseniz bir baka yzeyde, nerede olursa olsun iyi bir ebrnun ilk art dengedir.
Kuma, asrlardr insan hayatnn vazgeilmez paras olmutur. Giyimden mefruata, ayakkabdan antaya kadar gnlk hayatn her
alanna girmitir. Kumaa ebr yapmann en byk riski, retilen
ebrlu kumalarn basit, renkli kuma gibi grlmesi ve uygunsuz
yerlerde kullanlmasdr. Ebrlanan kuma, renklendirilmi desenli kuma olmaktan kurtaracak tek yol insan hayatnda
itibarl amalar iin kullanlmasdr. Hanmefendilerin
banda rt, fular, beyefendilerin boynunda kravat
ya da takm elbisede bir aksesuar mendili olarak
kullanlabilir. Ancak ebrlu kumatan elbise
retmek gibi basit uygulamalarn bu sanatn itibarn dreceine inanmaktayz. Yaptmz her ebrlu kuman bu sanata duyulan muhabbeti perinlediini mit
ederek, almalarmz
bu minval zere devam ettirirsek istikbale emin admlarla yryebileceimizi
dnmemiz yersiz olmasa gerektir.
Gayret bizden baar Haktandr.
* SMEK Ebru Usta reticisi.

102

Konyann Ssl Pilav Tabaklar:

Lengerler
Zuhal BEZRC TRKTA *

Zengin mutfak kltr ile nl olan Konya ilinde bakr madeninden eitli ebat ve
ekillerde birok mutfak eyas retilmitir. Bu rnler ou zaman, iinde sunulacak
yemein zelliklerine uygun ekil ve byklkte imal edilmilerdir. Geleneksel ve
yresel zellik tayan lengerler de Konya mutfaklar iin bu kapsamda retilen
bakr kaplardan biridir.

Eski alardan beri pek ok uygarln beii olan Anadolu topraklar, bu uygarlklarn brakt gerek kltr ve sanat hazinelerine sahiptir. Seluklulara bakentlik yapm Konya ili de bu
sanat hazineleri asndan olduka zengin bir Anadolu kentidir.
El sanatlar, gnlk yaamda halkn ihtiyacn karlamak amacyla yaplm faydal, gzel ve estetik deeri olan rnlerdir.
Ayn zamanda el sanatlar, insanlk tarihi ile birlikte
gelien ve toplumlarn karakterlerini yanstan birer e durumundadr. Hemen hemen her trl
el sanatnn yapla geldii bir kent olan Konya
ilinde bakr iilii ile yaplm birok eser bulunmaktadr.
Bakr iilii bakr madeninin eitli
tekniklerle ilenerek bir rn
haline getirilmesi ve sslenmesini kapsayan bir ata el
sanat-

dr. Uzun yllardr yapmna devam edilen bakr eyalarn gnmze gelmi rnekleri bizlere gemiin izlerini yanstmaktadr.
nsanln ilk bulduu madenlerden biri olan bakr, kimyasal
zelliklerinden dolay ilenmeye olduka msait bir hammaddedir. Bundan dolay bakrdan, en kk bir fincan zarfndan,
byk boyutlardaki kazanlara kadar ok eitli eyalar retilmitir.
Bakr eskiden beri mutfak eyalarnn yapmnda en ok
kullanlan madenlerden biridir. Ancak kalaylanmad
takdirde zehirlenmelere yol aabilecei muhtemeldir. Fakat saf bakrdan yaplm kaplardan gda maddelerine ok az bakr geebilir. Bu da gdalardan insan vcuduna giren
bakrn yannda
nemsizdir.

Kapakl Sahan

103

Ayrca mideye alnan bakr alnn pek nemli olmad, yetikin

bir insann gnde 100 mg. kadar bakr alabilecei ve insan vcudunun binlerce yldr kullanlan bir maden olan bakra alt gzlenmektedir. Hatta hastalk yapan mikroorganizmalarn bakr kaplarda yaamadklar iin bakrdan yaplan mutfak eyalarnn nemi artmaktadr (ARLI, 1984).
Bunlarn dnda Anadolu kltrnn bir gelenei olarak mutfak
eyalar arasnda bakr kap-kacaklar gerek bir zenginlik belirtisi
olarak grlmekte, bakr eya, eyiz sergilerinde nemli bir yer
tutmaktadr.
zellikle zengin mutfak kltr ile nl Konya ilinde bakr madeninden eitli ebat ve ekillerde birok mutfak eyas retilmitir.
Bu rnler ou zaman iinde sunulacak yemein zelliklerine
uygun ekil ve byklkte imal edilmilerdir. Geleneksel ve yresel zellik tayan lengerler de Konya mutfaklar iin bu kapsamda retilen bakr kaplardan biridir.
Lenger; sofrada zellikle pilav tabann servisi
iin kullanlan, ekil olarak yayvan fakat duvarl bombe dip kaideli tabaklara denir. Konyada lengeri olarak da tabir edilen pilav tabaklar, bakr madeninden dvme teknii ile

yaplm ve kazma teknii ile sslenmilerdir. Geni i duvarlar

zellikle bereket temsili nar, kozalak, enginar vb. bitkisel motifler
ile sslenmitir. Zengin bezemelerle ssl birok mutfak eyasnn
tersine, genellikle geni i duvarlarn dnda ssleme bulundurmayan kaplarda i duvarlara ilenen motifler, son derece youn
kullanlmtr. Sslemede zellikle tekrarl kompozisyonlar dikkat
ekicidir.
Konya mutfaklar iin retilen lengerler kk ve byk olmak
zere 2 ebattan olumaktadr. Daha ok gnlk yemek servislerinde kullanlan kk lengerlerin az ap 26-30 cm, kaide ap
10-14 cm. ve yerden ykseklikleri yaklak 2-3 cmdir. Daha ok
misafir sofralarnda pilav servisinde kullanlan byk boy lengerlerin ise az ap 37-40 cm, kaide ap 20-25 cm, yerden ykseklikleri ise 4-5 cm, olarak retilmitir.
Pilav tabaklarnn bazlar istee uygun olarak kapakl retilmitir.
Ancak kapakl trlerine ou zaman lenger deil, kapakl sahan ismi verilmitir.
Zengin Konya sofralarnn bir zamanlar olmazsa olmaz unsurlarndan biri olan ve sadece kapama denilen geleneksel pilav
alt et yemeinin yer sofralarnda servisi iin kullanlan
lengerler gnmzde sadece geleneksel Konya
sofralarn canl tut-

Bakr kaplar ile oluturulmu

geleneksel bir Konya sofras

104

rnek No
Fotoraf No
nceleme tarihi
lgili Koleksiyon
Koleksiyonun ak adresi

:1
:1
: 25. 05. 1999
: Halil Kkbakrc
: stanbul Cad. No: 42 Konya

Tarihlendirme
Boyutlar

: 1149 Rumi (Osmanl Dnemi)

: Az ap 26 cm
: Kaide ap 14 cm
: Maksimum ykseklik 2, 5 cm
: Bakr
: Dvme teknii
: Kazma teknii
: Salam

Kullanlan malzeme
Yapm teknii
Ssleme teknii
Bugnk durumu

maya alan platformlarda sembolik olarak kullanlmaktadr. Birok rnei ise ehir mzelerindeki vitrinlerde ve mzelerde temsili olarak oluturulmu Konya sofralarnda yer bulmaktadr.

genler belli bir kompozisyonda tm evreyi dolamaktadr. Lengerin baz blmlerinde zellikle taban ksmnda oksitlenme
mevcuttur.

Gerek gnmzde bakr madeninin yerini farkl alternatiflerin almas gerekse tm yerleimlerde olduu gibi Konyada da sofra
kltrnn deimesi ve geleneksellikten uzaklamas ile bir zamanlar zaruri bir ihtiya olan lengerler, birok el sanat rn eya gibi bugn kullanmdan kalkm yerini gncel malzemelerle
retilmi servis tabaklar almtr. Ancak lengerlerden geriye, geleneksel kltrmz ve Konya mutfan tanmlayc ho izler
kalmtr.

Eser bakr malzemeden yaplmtr. Yuvarlak dz dip kaideli, geni

kenar azldr. Byk boy lenger grubunda incelenen bir eserdir.
Taban ksm sslemesiz eserin geni az kenarlarnda ileri rumilerle bezeli enginar motifleri ve srahi motifleri birbirini takip eder
biimde tm evreyi dolamaktadr. Baz blmlerinde oksitlenme grlen eser kalayl olarak muhafaza edilmektedir.

ncelenen eserlerden adet rnei gzlem fileri ile detayl tantacak olursak;
Bir mutfak kullanm eyas olan lenger, dvme teknii ile yaplm,
kazma teknii ile sslenmitir. Pilav taba adyla da anlan ve pilav servisinde kullanlan eser, yuvarlak dz dip kaideli geni kenar
azldr. Taban ksm sslemesiz olan eserin az kenarlar motifler ile bezelidir. Bu ksmda ileri rumilerle bezeli enginar motifleri, nar meyvesi motifleri ve selviler, birbirini takip eder biimde
belli bir kompozisyonda tm evreyi dolamaktadr. Taban az
kenarnda bir madalyonun iinde sahibinin ad ve yapld yln
yazl olduu Arapa bir bildiri bulunmaktadr. Eser kalayldr.
Eser bakr malzemeden yaplmtr. Yuvarlak dz dip kaideli, geni
kenar azldr. Taban ksm sslemesiz eserin geni az kenarlarnda ileri rumilerle bezeli enginar motifleri, lale motifleri ve -

* Seluk nv. Mesleki Eitim Fak. El Sanatlar Eitimi Blm,

Aratrma Grevlisi.

KAYNAKA
ARLI, Mustafa. , Beypazarnda Dvme Bakrclk, Kltr Ve Turizm Bakanl
Milli Folklor Aratrmas Dergisi Yay: 54, Maddi Kltr Dizisi: 1 Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1984.
ATASOY, Smer. , Bizans Ve Osmanl Devrinde Madenler, Sanat Tarihi Yll:
11, stanbul, 1982.
BELL, Oktay. , KAYAOLU, . Gnda. , Anadoluda Trk Bakrclk Sanatnn Geliimi, Sandoz Kltr Yaynlar No: 14, stanbul, 1993.
BROL, nci. , DERMAN, iek. , Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, stanbul, 1995.
KARPUZ, Emine. , Anadoluda Trk Mutfak Mimarisi ve Madeni Kullanm Eyalar, 18-20. yy. , Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Ens. Baslmam Doktora Tezi, Konya, 1996.
KAYA, Firdevs. , El Ve Ky El Sanatlar erevesinde Bakrn lenmesi, Bakrclk zerine Bir Aratrma, Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1981.
ODABAI, Sefa. , 20. Yzyl Balarnda Konyann Grnm, T. C. Konya Valilii, l Kltr Mdrl Yaynlar, Konya, 1998.

rnek No
:2
Fotoraf No
:2
nceleme tarihi
: 25. 05. 1999
lgili Koleksiyon
: Nadir Gezgin
Koleksiyonun ak adresi : Aziziye Cad. Ayanbey Sokak No: 23/c
Konya
Tarihlendirme
: 150 yllk
Boyutlar
: Az ap: 37 cm
: Kaide ap: 21 cm
: Maksimum ykseklik: 4 cm
Kullanlan malzeme
Yapm teknii
Ssleme teknii
Bugnk durumu

: Bakr
: Dvme teknii
: Kazma teknii
: Baz ksmlarda oksitlenme mevcuttur.

105

Gelecein Antikalar
Kabara Sandklar
Belma OUZ

Gelinlik hatrasdr nice ak sal ninenin, annenin; evin bir kesinde duran, kilitleri
kf tutmu o sandklar imdilerde ise bir i ekitir belki gemi zamanlara Yitip
gitmekte olan deerlerimize sahip kmak boynumuzun borcu diye dnen elebi
ifti, 10 yldr el yapm, Osmanl motifli ancak zgn tasarml sandklar dizayn ediyor ve gelecein antikalarn retiyoruz diyorlar; Kabara Sandk adyla

Hale ve Feridun elebi ifti, 10 yl nce, satn aldklar eski bir

sandktan etkilenerek bu ie gnl vermi iki gzel insan skdar Mobilyaclar arsndaki irin atlyelerinde iten bir
ho geldiniz ile konuk ediyorlar bizi. eit eit boylarda ve
motiflerde, sra sra dizilmi, mis gibi am kokulu sandklarn
yan banda balyor sohbetimiz. Plastik dorama ve panjur
ileri ile urayorduk daha nce. 1997 ylnda iledeki yazlmzda hobi olarak baladk aslnda, rettike daha ok sevdik,
aratrdka yapan ustalarn kalmadn, yitip gittiini rendik ve daha sk sarldk bu ie. Bu atlyeyi tuttuk ardndan, braktk iimizi gcmz ve bkmadan, ylmadan, usanmadan
altk, rettik. diyor Hale Hanm. Trkiyenin drt bir yann
dolaan ift, bu el yapm sandklarn sadece Kerkkte yaayan yal bir usta tarafndan yapld bilgisine ulaabilmi.
Oysaki eskiden byle miydi? diyor Feridun Bey ve anlatmaya balyor; zellikle Osmanl dneminde ok nemsenirmi
sandklk ve istisnasz her yerde yaplrm bu sanat, bir yreye zg deilmi kesinlikle. Ancak gitmediimiz, gezmediimiz yer kalmad, yapan hi kimseyi bulamadk. Sadece yllar
ncesinden kalma, ana baba yadigar sandklarla karlatk
hep. Tamir eden kimseyi bile bulamadk. Ei

106

giriyor sze usulca; Etrafmzda grdmz herey ithal,

herey makine rn, her ey o kadar doasndan, z kltrmzden uzaklat ki, bu yozlama beni ok zyor. Artk
kzlarmz, ithal Uzakdou sandklaryla gelin oluyorlar ya da
sandk bile yok artk eyizlerde... Oysa ki eskiden kylerde delikanllar alp, ok para kazanacam, sana aynal sandk alacam derlermi yavuklularna. Ne kadar naif bir sylem yle
deil mi?
Sandklarn adna taklyor aklmz ve Neden Kabara Sandk?
diyoruz. Meer kabara, ba kabartlm ivi anlamna gelirmi.
Tm sandklarda kabara kullanlr o yzden bu ad setik. Aynal sandklar, Osmanl sandklar, Kabaral sandklar hepsi bizim admz, bizim retimimiz.10 ylda 1000i akn sandk retmiizdir herhalde, saymadk ama diyor Hale Hanm biraz
mahup, glmseyerek
Bir Elmann ki Yars Gibiyiz
Bir sandk nasl ortaya kar anlatmasn istiyoruz Feridun
Beyden. Yava yava, ak ve anlalr bir ekilde anlatmaya
balyor usta; Sandk yapmaya balarken ilk ilem aacn kurutulmasdr. Genellikle kullanlan aalar am aalardr. nk yaplan desenler iyi grlr, uzun yllar
yaar ve bceklenmez. Nem
oran yzde 16 ile yzde 20 civarnda olmaldr yoksa dayankl ve
salkl bir sandk olmaz. Ardndan
imalat aamas gelir. Kesim, zmparalama, yaptrma, akma gibi Su
bazl boya ile boyama yaplr sonra.
Ve st ilemler iin sa, teneke, bakr
gibi metaller ilenir ve aklr. Sandklarn yapmnda dvme ve kakma
yntemlerini kullanrz. zerindeki
sslemelere gre sar, oksitli, gm ve
bakr ilemeli sandklarmz vardr. Kk
bir detay ama nemlidir; cila yaparken asla kompresr kullanmayz, fra ile gerekletiririz bu ilemi. Anlatrken sanki ok

ey kazanmyoruz. Sadece kendi masrafn karsa

yeter atlyemiz ancak destek olmaynca ok zor
ilerliyor iler Her kesime ulaabilmek iin fiyatlar da minimum tuttuk. 20 YTL ile 350 YTL arasnda
deiiyor sandklarmz. diyen Hale Hanm, basn
sayesinde yurt dndan ok byk bir ilgi olduundan bahsediyor sandklara.

basit gibi duruyor. Oysa sandklarn yapm aamas olduka zorlu

ve zahmetli bir sretir. diye giriyor konuya Hale Hanm, Pek ok
kez metallerden ellerim kesildi, eimde eitli salk problemleri,
sakatlklar yaad. diye de ekliyor
Peki sandklar yaparken bir i blmnz var m? diye bir soru
taklyor aklmza, soruyoruz ve cevab hemen geliyor Hale Hanmdan; Ustamz olmad bizim, kendi abalarmzla bir eylere
baladk ve gelitirdik zamanla. Eim teknik okul mezunu ve dorama ustas o yzden hi zorlanmadk. Bende tasarm yapmay,
yeni bireyler retmeyi ok sevmiimdir zaten. El sanatlarna ilgim
ok fazla. Motif tasarmlar ve izimleri bana aittir, kesme- dvme
ilemlerini de ben yaparm, dzenlemeler ise eime ait. Biz kelimenin tam anlamyla bir elmann iki yarsyz

Trk Amerikan adamlar Derneine kaytl bir

iadamndan bile teklif geldiini belirten Hale Hanm, Ancak ABDde retim yapmamz istedii
iin kabul etmedik. diyor. Neden ki? diyoruz hi
dnmeden. Olur mu diyor ve ekliyor: Bu bize
ait bir sanat. Buradan btn dnyaya yollanmas
lazm, amacmza ters dt iin bu teklifi kabul etmedik. Haklsnz diyoruz Peki baka
hangi lkelerden teklifler var diye merak ediyoruz, sayyor Feridun Bey; ABD, Kanada, ngiltere,
Almanya, Belika, Hollanda, Yunanistan, Moldova,
Arnavutluk, Fransa gibi pek ok lkeye sandk yolladk. Kabara
Sandk adyla yani Trke etiketle gnderdik. Bu da bizim gururumuzdur. Hatta yurt d iin kolaylk olsun diye zel retimler gerekletirdik, sandklar i ie koyulacak biimde dizayn edip yedi
sand iki sandk iinde gnderdik. Ancak zellikle yurt dndan
sipari verenler ok fazla sayda sandk talep ediyorlar ama bunun
iin daha byk bir atlye ve ok sayda alan gerekli eklinde
dertlerini dile getiren ift, Bize yer gsterilsin, alanlarmz iin
destek verilsin, gerisi gelecektir zaten. O kadar ok abaladk ki
ancak olmad, hibir yerden destek bulamyoruz. Kstk artk, bittik, en fazla 2 sene veriyoruz, byle giderse kapatacaz atlyemizi diyorlar ve 10 yldr bu sanatn bekiliini, askerliini yapyoruz ancak 10 yldan fazla askerlik yaplmaz diyoruz artk diye
hznl, kzgn ve krgn bir biimde szlerini noktalyorlar

10 Yldan Fazla Askerlik Yaplmaz

Karanfiller, laleler, peri bacalar gibi eit eit figrleri kullanarak,
geleneksel motifleri modernize eden Hale Hanm, rettikleri hibir
sandn bir ei daha olman belirtiyor. Sandn yan sra kavukluklar, aynalar, raflar ve konsollar da rettiklerini syleyen ift,
Biz, gelecein antikalarn retiyoruz. diyorlar. Ardndan Hale Hanm biraz komik, biraz gurur verici bir anlarn anlatyor konuyla
ilgili olarak; Bir keresinde yurt dnda yaayan bir mterimiz,
bizden ald Osmanl sandn lkesine gtrrken gmrkte Bu
sandk tarihi eserdir diye sorun yaamt ve bizden sandn yeni retim olduuna dair fatura bilgisi istemilerdi ok glmtk
ve ayn zamanda da memnun olmutuk elbetteki
Bu Osmanl sandklarnn retimini sadece bizim yaptmz artk
aikar. Basnda o kadar ok yer aldk ki, srekli tek biziz dedik.
Bir kii de ksn ve Ben de yapyorum desin diye bekledik ama
olmad. imdi bu eserleri kayt altna aldrmaya alyoruz. Eserlerimiz niversitelerde tez konusu bile oldu. Bu yl bir de sergi atk, Osmanl Sandklar adnda. Sergimiz ok ilgi grd. eklinde
konuuyor Feridun Bey. Ardndan Hale Hanm alyor sz; Basn
en byk desteimiz bizim. Kltr Bakanlyla da defalarca grmelerimiz oldu ancak bir sonuca ulaamadk. Halbuki bakanln koruma altna ald 150 sanattan biri bu...
rak yetitirmeyi ok isteyen Hale Hanm, bu sanatn yaatlmas
ve gelecek nesillere aktarlmas gerektii konusunda ok duyarl ve
srarl. Ancak hibir destek olmamas onlar ok zyor. Neyse ki
ek gelirimiz var, yoksa rettiimiz sandklardan elle tutulur hibir

Tasarmlar, izimleri, kesme ve dvme ilemlerini Hale hanm yapyor.

107

Hasankeyfin Direnmeye alan Yz;

DOKUMACILIK
Yaz: mer
mer Faruk
Faruk CAN
CAN
Yaz:
Fotoraflar: Mustafa
Mustafa YILMAZ
YILMAZ
Fotoraflar:

108

Ak gzergahn Danyal Peygamber'in izdiine

inanlan Dicle Nehri, Hasankeyfin gzyalarn tayor
usul usul szlen sularnda Zeugma'nn kaderini
paylaan antik kent suskun, yapayalnz, boyun
emi kaderine Paha biilemez kltrel varlklarla
birlikte binlerce yllk dnya miras sulara gmlmeyi
bekliyor. Yllardr bu nedenle yatrmlardan mahrum
kalan Hasankeyf'deki tm yok olular karsnda
geleneksel dokumaclk sanat var olmaya alyor,
alacak biimde

109

110

Nice uygarla ev sahiplii yapm, insanln beii kabul edilen Mezopotamya blgesinde, tarihi bilinmedik dnemlere kadar uzanan
nemli bir antik kenttir Hasankeyf Tarihi kalesinde Kk Saray,
Ulu Camii, Byk Saray' arlar, Hasankeyf denildiinde Antik ta
kprs, El-rzk Camii, Sultan Sleyman Camii, Ko Camii ve Zeynel
Bey Trbesi gelir hemen akla. Ancak Batman'n kalbi krk ocuu,
kalbinde gizli binlerce maara ve tarihi eseri ile gemiin son ahidi
olmann hznn tar ve bu acya mecburi tanklk eder adeta

Miladn ilk yllarndan itibaren Dicle Nehrinin sulad verimli topraklarnda, Bizansllar, Sasaniler, Emeviler, Abbasiler, Hamdaniler,
Mervaniler, Artuklular, Eyybiler, Osmanllar gibi uygarlklar arlayan Hasankeyf'in en nemli tarihi mekan, antik ehre adn veren yekpare tatan kalesi "Hsn Keyfa". Hsn Keyba, Kipas, Cehpa
gibi isimlerle de bilinen antik kentin korunakl kalesi, zerindeki
tarihi eserleri, muhteem gzellikteki kaps, kitabeleri, nehre inen
gizli yollar ile gizemli ve marur bir kralie gibidir

Tarihi sre ierisinde gittike nemini kaybeden bu sanat, Hasankeyf'deki tm yok olular karsnda gnmzde yeniden diriltilmeye allyor.

111

Yaklak 70 yl ncesine kadar Hasankeyf'de dokumaclk 300'n

zerindeki tezgahta yaplrken, gelien teknoloji ve tekstil sanayiine
yenik dlm, ilkel tezgahlardaki retim zamanla durmaya
balam.

112

Yakn zaman nce byk yank uyandran ancak kaderinin ak deitirilemeyerek Birecik Baraj'nn sular altnda kalan mozaikler diyar Zeugma gibi gneydounun incilerinden Hasankeyf de Ilsu Baraj'nn sularn bekliyor
u anda. Bu bekleyiin bir sonucu olarak yllardr yatrmlara kapal kalan Hasankeyf'in sakinleri ise en ok isizlikten yaknyor doal olarak. Halkn gelir dzeyi dk, ticaret gerilemi, g yaygn Batman'n geim kaynaklar
arasnda nakliyecilik, Dicle Nehri yatanda kum iilii,
verimli tarm alanlarnda sera iletmecilii, tarma elverisiz alanlardaki meralarda hayvanclk, alabalk avcl,
Batman-rnak ve Batman-Mardin karayolu zerinde bulunduundan market ve lokantaclk faaliyetleri bulunuyor. Batman ve yresinde el sanat olarak ine oyalar,
danteller, kanavie zerine naklar, yn orap, kazak,
heybe ve benzeri el rme ileri yaplyor. Hasankeyf'de
en yaygn olarak yaplan geleneksel el sanat ise; dokumaclk
Yerleimin kale iindeki maaralarda olduu, dokuma
fabrikalarnn henz gelimedii dnemlerde halk, youn
bir ekilde dokumaclk sanat ile uramaktaym. Ev
tezgahlarnda, yresel adyla "cav-mebrum" isimli effaf
kumalardan dokuyan Hasankeyfliler, bu retimleri ile
Badat, Musul ve Basra'ya kadar olan blgenin ihtiyacn
karlarlarm. Ayrca battaniye, kilim, havlu ve halkn
"doko", "hizer" ve "dgrt" dedikleri kuma cinsleri de
dokunuyormu. Dokuma tezgahlarnda dokunan rnler
yrede yetien bitki ve aa kklerinden elde edilen boyalarla boyanyor, genellikle mavi ve pembe renkler tercih ediliyormu. Dnemin ulam vastas olan kelek'lerle
bu blgelere ihra edilerek nemli gelir salanyormu
Ancak pek Yolunun nemini yitirmesi ve baka sebeplerden dolay Hasankeyf'in dokumac ustalar evre illere
dalm, zellikle Siirt'te dokumacln gelimesine
nemli katkda bulunmu. nceleri kalenin iindeki maaralarda yaam srerken, 1974 ylndan sonra yerleim
kale dndaki konutlara kaym, bu da maara iindeki
tezgahlara veda edilmesi sonucunu dourmu
Yaklak 70 yl ncesine kadar Hasankeyf'de dokumaclk
300'n zerindeki tezgahta yaplrken, gelien teknoloji
ve tekstil sanayiine yenik dlm, ilkel tezgahlardaki
retim zamanla durmaya balam. Tarihi sre ierisinde
gittike nemini kaybeden bu sanat, Hasankeyf'deki tm
yok olular karsnda gnmzde yeniden diriltilmeye
allyor. Dede meslei olan dokumacl devam ettirenlerin says yakn zamana kadar sadece birka kiiyken,
bu meslee sahip kan genlerin says hzla artyor. Bugn Hasankeyf'deki dokumaclarn saylar 10'u geti. Kurulan tezgahlarda tiftik dokumacl yaplyor, bu sanatn
daha da gelitirilmesi iin aba sarf ediliyor
Batman merkez ve dier ilelerinde de resmi ve zel sektr eliyle canlandrlmaya allan dokumaclk, kurulan
tezgahlar, yetitirilen baarl eiticilerle artk bal bana
bir sektr. Dokunan hal-kilimler yurt ii ve yurt dndaki
pazarlarda alc buluyor. Dokumaclk mesleine gnl
vermi Hasankeyf esnaf ise yreye has olan havlu, halkn
"doko", "hizer" ve "dgrt" ismini verdii kuma dokumaclnn gelitirilmesi iin Kltr Bakanl'nn desteini bekliyor

113

Beyehir Erefolu Klliyesi

Dr. Hatice AKSU *

Beyehir Erefolu Klliyesini (1297-1300), Erefolu Sleyman Bey ina etmitir.

Cami, trbe, eme, bedesten, hamam, kitaplk ve btn kompleksi saran klliye duvar ve kaps ile klliye oluturulmutur. Bu klliyenin zellii, fonksiyonel yaplarn
ayr ayr yaplar olarak yorumlanm olmasdr.

1277 ylndan itibaren varlklarn Mool hanlarna bal olarak

srdrmekte olan Seluklularn sanat ve gelenekleri Anadoluda uzun sre kendini korumutur. 1308 ylnda son Seluklu hkmdarnn lmyle balayan Beylikler Dneminde,
Anadolunun eitli blgelerinde bamszlklarn ilan eden ve
giderek glenen Trkmen Beylikleri, varlklarn kantlamak
istercesine youn bir imar faaliyetine girmitir.
Anadoluda bamszln ilk ilan eden ve en ksa sreli olan
Erefolu Beyliidir. 1300lerde kurulan beylik, 1325 ylnda
Sleyman ahn ldrlp, lhanl Valisi Timurtan Beyehrini zapt etmesi ile Mool hakimiyetine girmitir, ancak
1328de Timurta, Msra kamak zorunda kalmtr. Daha sonra Hamitoullarnn idaresine giren beylik, 14. yy. sonlarnda
1391de Teke yarmadas ile birlikte Osmanllarn (Yldrm Bayazdn) idaresine katlmtr.
Beyehir Erefolu Klliyesini (1297-1300), Erefolu Sleyman Bey ina etmitir. Cami, trbe,
eme, bedesten, hamam, kitaplk
ve btn kompleksi saran klliye duvar ve kaps ile klliye
oluturulmutur. Bu klliyenin zellii, fonksiyonel
yaplarn ayr ayr yaplar olarak yorumlanm olmasdr. Klli-

114

yede ktphanenin varlndan sz edilmektedir, bugn ise

bu ksm kadnlar mahfilidir. Kapsnda yer alan kitabeye gre;
699 H. - 1299 M. ylnda bu kapdan ieri girildiinde, blme duvar zerindeki ini kitabede ise 696 H- 1297 M. ylnda caminin yapldn reniyoruz. Camiye bitiik bulunan, Sleyman
Beyin konik klahl trbesindeki kitabe, H. 701. - M. 1301 tarihini vermektedir. Bylece trbesini sa iken yaptrm olduu
anlalr.
Beylikler dnemi ahap direkli camilerin en by olan bu
yap, 35,5 x 46. 60 m. ebadndadr. Trbe ile bitiik olup ona
geit verecek ekilde ina edilmitir. Genel plan dikdrtgen
dnlm fakat kuzey-dou kesi pahlanmtr. Pahlanm
olan bu kuzey dou kesinde antsal bir cephe oluturulmutur. Caminin ana giri kaps da bu cephede yer almaktadr.

 hacimde; dikdrtgen plan emasn, iindeki mekan

yorumunu, mihrap duvarna dik yedi sahn ve orta sahnn da daha geni ve daha yksek tutulduunu gryoruz. Mihrap n kubbesi ise, yldz kesitli iki serbest paye ve mihrap duvar payeleri zerine atlan kemerlerle
tanmtr. Bu mihrap n kubbesine yelpaze genlerle geilmi, kubbe eteini yeil zemin zerine siyah
renkte mozaik ini kitabe kua dolanmtr. Yapnn
ana beden duvar kubbenin dnda btn alan ahap
destek zerine ahap stun balkl ve bunlar zerine
atlan dikine kiri ve konsollar zerine oturan enine
mertekler ve bunlarn zerinde kaplama tahtalar ile rtlmtr. at dtan toprak damdr. Daha sonra at,
yaplan onarmlarla ahap rt sistemi ve kiremitle
kaplanmtr. Son derece etkileyici bir i mekana sahip
olan cami, 39 ahap direklidir ve bu direklere kadnlar
mahfilinin be ahap direi ilave olmutur. Ahap direkler ta kaideler zerinde sekizgen kesitli olarak ykselmekte ve zerlerinde ahap balklar yer almaktadr.
Yapnn orta sahnnda ortadaki blmn zeri ykseltilmi ve aydnlk feneri bulunmaktadr.
Mekana k, iki yan duvar st ksmlarndan kk
pencereler ile mihrap yanndaki pencerelerden ok, bu
blmden girmektedir. Ayrca yapnn iinde btne
katlan iki unsur bulunmaktadr.
1- Giriin hemen nnde kalan ini kitabenin yer ald
kemerli giri ile bu blmden sonra devam eden ve ahap ile yaplm olan kadnlar mahfili yer almaktadr.
(Yaynlarda son cemaat yeri olarak gemektedir, fakat
yapnn btn iinde son cemaat yeri yoktur.)
2 - Mihrabn sa kesinde, ceviz aacndan yaplm,
ahap destek ve korkuluklar bulunan bey mahfili yer

115

almaktadr. Dtan yapya baktmzda, gneybat kesinde atnn ykseltilerek, mahfilin neminin belirtilmek istendii grlr.
Muhteem ta kap sslemeleri ve pencere ssleme zellikleri
Anadolu Seluklu zelliklerine balanmasna ramen, ayrlan
zellikler de bulunmaktadr. Bunlar bize Beylikler Dneminin kendine has tasarm zelliklerinin olduunu gstermektedir. Caminin
ikisi altta, yedisi stte olmak zere dokuz penceresi vardr. Bun-

lardan birisi mihrap st penceresi olup, renkli camldr. Altta bulunan ve cevizden olan sa pencerenin kap kanadnda Elhabiblmali vel keramettekva ve sol kanadnda Elhayr iadetn veerri lihadn sls yazs kabartma tekniinde yazlmtr. atma
tekniinde yaplan dikdrtgen paralar arasna dz sathl derin
oyma tekniiyle rumi motifler ilenmitir. Aa oymaclnn stn rneklerinden saylan ve rumilerle ssl bulunan bu pencerenin d kanad Konya nce Minare Ahap ve Ta Eserler Mzesinde
sergilenmektedir. Mihrabn sanda ve solunda yer alan pencere
kanatlar, birbirine geme dikdrtgen paralarn enine ve dikine
yerletirilmesi sureti ile geometrik bir tasarm oluturulmutur.
Beyehirin dier nemli bir zellii, cephe zerinde dilimli dendanlarn kullanlmasdr. Mimar Sinan, Edirnekap Mihrimah Sultan Klliyesinde, Anadolu`da menzil kurulularnda ayn uygulamalar
zellikle gen dendan olarak kullanlmtr. Derin ta oyma teknii ile yaplm ark- felek rozetlerle, zeri bezemeli stunceler
oluturulmutur. Kabaralarn ke dolgu zerine yerletirilmi olmas, bitkisel bezemenin zellikle palmetlerin rg zincirler meydana getirmesi nemlidir. Bitkisel bezemelerde oluklu oyma teknii grlr. stifli yaz ile ayetler, bitkisel bezemelerle birlikte kullanlmtr. Camide tavan kirileri konsol aralar ve mukarnas balklardan bazlarnda ok ince kalem ileri ile ssl olup, mukarnas
balklarnn bazlarnda da bu eski kalem ilerinden izler kalmtr.
Tavanda grlen ok renkli kalem iiliinin eine az rastlanr motifler geometrik, rumi ve bitkisel kompozisyonlardan olumaktadr.
Mezzin mahfili ise, Kanuni dneminde, mihrabn kuzeyinde ve
mihrap n kubbesi altna yakn yerde, sultann vezirinin olu
Mustafa Bey tarafndan Mays 1574 ylnda, ahaptan yaplmtr.
D merdivenle klan mahfilin ahaplar zerinde bitkisel motiflerle sslemeler, bunlarn arasnda talik hatt ile yazlm beyitler ve
hattatn imzas yer almaktadr. Tavanda ve mezzin mahfilinde yer
alan kalem ilerinde toprak boyalar, zellikle a krmzs bolca
kullanlmtr. Blgede yaptmz alan aratrmasnda toprak altnda damarlar halinde, demir oksit olarak bilinen a krmzsnn bulunduunu tespit ettik. Dier kullanlan renkler ise beyaz- stbe,
siyah-is, sar-zrnk, mavi-lapis ve turkuaz renkleridir.

116

Mihrap n kubbesi, tuladan rlm sivri kemer zerine oturur; baklava gen rnei srl tulalar ile mozaik iniler ile kapldr.
Kubbe dtan piramit bir klahla rtlerek gizlenmitir. ap 5.74
m. olup, kubbenin ortasnda kufi yazdan begen bir yldz dolgu
vardr. Bunlar; Allah, Muhammed, Osman, Ebubekir, mer ve Alidir.
Kubbenin kasnanda nesih yaz ile Ayetel Krsi yazldr.
Tmyle ini mozaikle kapl olan mihrap, 4.58 m. eninde ve 6.17
m. yksekliiyle Konya evresindeki btn inili mihraplardan daha byk olup, Seluklu dnemi mihraplaryla yarabilecek grkemdedir. Mihrabn evresini lacivert inilerden sekizgen yldzlarla gelien geometrik bir bordr evirir. Ara boluklar firuze levhacklarla, ara yldzlarn iine ayrca baka yldz dolgular konmutur. Ana bordr bir kademe ie dnktr ve zerinde nesih yazyla 79. ayeti yazldr. Harfler mor inilerden kesilmi ve bunlar alya kaklm olan firuze iniden kvrk dall bitkisel bir zemin zerine yerletirilmitir. Bundan sonraki bordr, iki ayr bordr eridinin birbirine dolanmasyla oluur. Biri geometrik geme desenli,
br bitkisel sslemelidir. Mihrap niinin zerinde lacivert sls
yazyla dier bir ayet firizi uzanr. Mihrabn sa ve solundaki dey yazlarda Ali mran suresinin 38. ve 39. ayetleri sada aadan yukarya ve solda yukardan aaya doru yazldr.
Caminin minberi ceviz aacndan stn bir iilik ve zengin bir
sslemeyle oymal, atmal ve tutkalsz olarak kndekari tekniinde yaplmtr. Minber bir kemer, bir kap, be ayak ve dokuz
basamaktan oluur. n yz 1.03 cm., ykseklii 2.70 cm., ykseklii 5.10 cm., yan parmaklklarn eni 92 cm. ve kaidelerin eni ise

2,5 cm.dir. Binlerce oymal kk para tutkalsz ve ivisiz olarak

atma yoluyla bir araya getirilip tutturularak yaplmtr. Sekizgen,
begen yldz geometrik ilerine rumi sslemeler yerletirilmitir.
Minberin, oymal-atmal kapsnn stndeki kufi yazl oymalardan oluturulmu karenin iinde Allah, Muhammed, Ali, Ebubekir,
mer, Osman yazldr. Dilimli kemerin ke dolgularnn sa ve
solunda Amelehu sa yazl olup minber ustasnn imzasdr. Yan
sa aasndan balayarak, sol yan aasna kadar Ayetel kursi
Seluklu neshi ile minbere oyulmutur.
Bedesten, d cepheleri tonoz rtl, her cephesinde birer kapnn
bulunduu zerleri kubbe ile rtl, beik tonozlu dokuz kubbeli
bir yapdr. Medrese ve hamamn cephe ve temel duvarlar kalkmtr. Bezemelerin bulunmasna ramen ok ypranm durumdadr. Klliyeyi eviren bir klliye duvar bulunmaktadr ve buraya kemerli bir kap ile girilmektedir. Zaman ierisinde klliye duvar yklm sadece kapnn kalnts kalmtr.
* SMEK Tezhip Usta reticisi.
Bibliyografya
1-Akok Mahmut, Konya Beyehirde Erefolu Camii ve Trbesi
T.E.D.,Say;XV. Ankara.1976, S33
2-Akyurt Yusuf, Beyehir Kitabeleri ve Erefolu Camii ve Trbesi,
T.Tarih Arkeoloji ve Etnorafya Dergisi,Say;IV,stanbul,1940.s.56
3-Aslanapa Oktay; Trk Sanat,stanbul.1984.
4-ngeYlmaz; Seluklularda ve Beyliklerde Ahap Tavanlar, Vakflar Dergisi,
Say:VII,Ankara,1957.S.121-123.
5-ney Gnl; Seluklu Dnemi Ssleme El Sanatlar,Ankara,1976
6-ney Gnl; Beylikler Devri Sanat,Ankara ,1989.

117

ocuk Geliiminde
Sanat Eitimi
Rukiye YENBA *

Sanat artk ocuklarda, genlerde ve yetikinlerde terapi amal kullanlmakta ve en etkili terapi yntemlerinden biri kabul edilmektedir. Sanat, byk kk herkes iin vazgeilmezdir, hayatn bir parasdr ve insan sal asndan da gereklidir. Bu anlamda sanat eitimi, hem yetikin hem de ocuklara, rgn ve yaygn eitimle verilmelidir.
Tercih edilen ve daha faydal olan ise; sanat eitiminin ocukluktan balamasdr.

Sanat, kii ya da kiilerin kendi yeteneklerini ve bilgilerini kullanarak, duygularn ve yaratclklarn da katarak ortaya kardklar rndr. Sanatla ilgilenmek ocuklukta balayp yaamn sonuna kadar srer ve geliim srecinde insan hayatnn
ayrlmaz bir paras haline gelir.
Sanat denince akla, yeni ve kendine zg eser reten kii
gelmektedir. Sanatla, sanat meslek kabul eden kiiler ilgilendii gibi hobi amal olarak bu ii seen kiiler de ilgilenmektedir. Bunlarn dnda sanat artk ocuklarda, genlerde ve yetikinlerde terapi amal kullanlmaktadr ve en etkili terapi
yntemlerinden biri kabul edilmektedir. Sanat, byk kk

herkes iin vazgeilmezdir, hayatn bir parasdr ve insan sal asndan da gereklidir.
Sanat, hem yetikin hem de ocuk iin zevkli bir uratr. Yetikin ve ocuun ortaya kard rn onun sanat eseridir.
Her ekonomik seviyedeki insann ilgilenebilecei bir sanatsal
ura vardr.
ster yetikin olsun ister ocuk, herkese sanatla ilgilenebilecei ortamlar yaratlmal ve frsatlar tannmaldr. Yetikinlik ana gelmi olmasna ramen sanatla yeni tanan ve ilerindeki cevheri fark edip dar yanstan kiiler vardr. O kiilerin

ocua verilen sanat eitiminin hedefi; ocuun sosyal, duygusal, zihinsel ve bedensel zelliklerini gelitirmek, yaratcln artrmak, zgn dnceyi ve estetik anlay gelitirmek, haz almasn ve duygusal adan
rahatlamasn salamak ile paylamay retmek olmaldr.

118

Sanat ocuun zihinsel geliimi hakknda da ipular verir. ocuun izgilerinin geliimi, kulland figrler, sergiledii kompozisyon, nesnelerin orants,
ayrntlarn yer al ekli onun zihinsel durumu hakknda bize ipular vermektedir.

bir sre sonra hem kendilerine hem de dnyaya ynelik bak

alar deimektedir. Sanat eitimi hem yetikin hem de ocuklara, rgn ve yaygn eitimle verilmelidir. Tercih edilen ve daha
faydal olan ise; sanat eitiminin ocukluktan balamasdr.
ocuklarda Sanat Eitiminin Hedefi

ocuun Sanat ile Yansttklar

ocuk, sanatla uramaktan zevk alr. Sanatla ortaya bir rn karr ve bu rn onun eseridir. Sanat ocuun kendisine ynelik
algsn olumlu olarak etkiler. Ortaya kan rn, ocuun evresindeki dier kiiler tarafndan beenilirse ocuun kendine yne-

ocua verilen sanat eitiminin hedefi; ocuun sosyal, duygusal,

zihinsel ve bedensel zelliklerini gelitirmek, yaratcln artrmak, zgn dnceyi ve estetik anlay gelitirmek, haz almasn ve duygusal adan rahatlamasn salamak ile paylamay retmek olmaldr. Sanat bu amala kullanlmaktan baka, eitim
ortamlarnda retmen-ocuk, okul idaresi-ocuk, ocuk-ocuk
veya ocukla dier retmenler arasndaki iletiimi gelitirmeye
dnk olmaldr. Sanatn da iinde olduu renmeler, ocuklar
iin daha zevkli hale gelmektedir. Gerek okul ncesi gerekse okul
dnemi ocuklar iin okullar, zoraki gelinen, sadece dinleyerek,
okuyarak, yazarak renmenin olduu, ezberci anlayn kabul
grd bir ortam olmaktan karlp, ocuklarn zevk alarak gittikleri bir yer haline dntrlmelidir. Evde ailece gerekletirilecek sanatsal etkinlikler, aile yeleri ve ocuk ilikisinin kalitesini
etkilemektedir.
ocuk birok sanat dalyla uraarak kendisi iin hangisinin daha
zevkli olduunu kefetmeli ve hangi sanat dalna daha yetenekli
olduunu fark etmelidir.
Sanat eitimi okul ncesi yalarda balamaldr. nk doumdan
6 yana kadar olan dnem, ocuun zihinsel, sosyal, duygusal,
kas ve sinir geliiminin, olgunlamasnn olduu dnemdir. Bu nedenle bu dnemdeki sanat eitimi, ocua daha fazla uyaran verilmesine olanak tanr. Bu da daha iyi bir geliimi beraberinde
getirir.

119

koyar. 5 yanda hayvanlardan korkan bir ocuk bunu resmine

yanstmaktadr. ednk, bakalaryla iletiim kurmaktan korkan
ocuklarla sanat yoluyla iletiim kurulmakta ve ocuk hakknda
bilgi sahibi olunmaktadr.
Sanat, ocuun ne kadar kavram bildiini yanstr. Kavram says
yetersiz olan ocuklarn sanat yoluyla kendilerini ifadesi de yetersiz olmaktadr. Sanat, ocukta yaratcl ve zgn dnceyi gelitirir. ocua deneme yapmak imkan tanr, yaayarak renmesini salar. Sanat yoluyla retilen bir eyin, hem yaayarak hem
de grme, dokunma, iitme duyularn da gerektirdii iin kalcln arttrr. Zihinsel adan ocuun dokunduu, grd yapt
her yeni ey onun zihnine kaznr, nceki renmelerinin zerine
yeni eyler katmasn salayarak nceki renmeleri pekitirmesini, gelitirmesini salar. Sanat ocuun el becerilerini gelitirir. El
becerisi gelien ocuk, daha iyi ekil izebilir, daha iyi makas kullanabilir, daha iyi yaz yazabilir. Sanat ocuun gz ve eli arasndaki egdmn gelimesini salayarak daha becerili davranmasn salar.
Sanat ocuun problem zme becerilerini gelitirir. ocuun urala ilgili planlama yapma ve yaplan plana uyma yeteneini kazandrr. ocuk, sanat yoluyla iinde yaad atmalar da vurur, dnya ve iinde bulunulan kltr hakknda bilgi sahibi olur.
Sanat, ocuun farkl nesnelerin ilevleri hakknda bilgi sahibi olmasn salar. ocuk sanata zlemlerini yanstr. Sanat yoluyla
farkl nesnelerin ortak bir ura iin bir arada kullanlabileceini
renir.

lik olumlu benlik algs gelitirmesini, kendine olan gvenini kazanmasn, bir etkinlie balarken daha istekli olmasn ve arkadalar arasnda onore olmasn salar. ocuk iin bakalarndan
gelen olumlu geri bildirimler ok nemlidir. Sanat yoluyla ocuk
bu olumlu geri bildirimleri alma ans elde eder. Sanat ocuun
yeteneklerini fark etmesini ve gelitirmesini salar. ocuk genetik olarak belli yetenekleri almasna ramen eer uygun ortam ve
gerekli destek salanmazsa bunu ortaya karamamaktadr. Yetikin anda sanat eitimi almaya balayp iinde cevher olduunu hem kendisi fark eden hem de evresi tarafndan fark edilen insanlar vardr. ocua uygun ortam salayan evre ayn zamanda ocuu sevmektedir. ocuk bu sevgiyi hisseder ve bu evre onun kabul edilme ihtiyacn da karlar. Baz ocuklar vardr;
sanat dnda ortaya bir rn koyamamaktadr. Bu ocuklar sanatla kendilerini ifade etmektedirler. ocuk sanata duygularn
aktarr. ocuk izdii resimde zgn m, kzgn m olduunu anlatr. ocuk sanata ailede yaadklarn da yanstmaktadr. Babas tarafndan iddet uygulanan ocuk, resminde babasn abartl olarak izebilmekte, ou zaman elini dier vcut oranlarna gre daha byk izebilmektedir. Sanat ocuun zihinsel geliimi hakknda da ipular verir. ocuun izgilerinin geliimi, kulland figrler, sergiledii kompozisyon, nesnelerin orants, ayrntlarn yer
al ekli onun zihinsel durumu hakknda bize ipular vermektedir. ocuk, sanata sosyal geliimini yanstr. Arkada ilikileri nasl,
toplumsal normlar alglay, sosyal ortamdaki kiilerin ocukla
ilikisi sanata yanstlmaktadr. Sanatla ocuk hayallerini ortaya

120

Birden fazla ocuun birlikte yapt sanatsal uralarda ocuk iblm yapmasn, kendine verilen sorumluluu yerine getirmeyi, ekip almasn, isteklerini nasl ifade edebileceini renir. ocuun hareket gereksinimini karlar. ocuun bo kalarak cannn
sklmasn engeller ve istenmeyen davranlar gstermesinin
nne geilir. Aile iindeki ocukla, anne baba arasnda yaanan
atmalar azaltr. ocuun enerjisini faydal ve amal bir urala
yani sanatla boaltmasn salar. ocuun sanatsal eylemler ncesi yani hazrlk aamasnda iin iine katlmas ve sanatsal eylemler bittikten sonra kullanlan malzemeleri toparlamasn salayarak sorumluluk kazandrmakla kalmaz, ocuun dzen alkanln da gelitirir. Yetikinin de katld sanatsal eylemlerde, ocuk
yetikinle olumlu etkileimler kurarak temas ihtiyacn karlar.
Geliimde model almann nemi byktr. ocuk iin sanatsal faaliyetlerle ilgilenen yetikin olumlu bir modeldir. Bu modeli gren
ocuk onun gibi olmak ister. ocuun sadece tketici deil de
retici olarak da yaamas gerektiini renmesini salar.
ocuk, geleceine ait planlamalarn sanata yanstr. Sanat ocuun hayattan doyum almasna katkda bulunur. ocuun duyarlln artrr, estetik gcn gelitirmesini salar. Eitim retim
almalar sanat yoluyla yapldnda kalcl artmakta ve farkl
zellikteki ocuklarn renmesi de kolaylatrmaktadr.
ocuk sanata fiziksel zelliklerini yanstr. Kilolu bir ocuun izecei insan figr de dier insan figrlerinden daha byk olmaktadr. Dier ocuklarla kulland malzemeleri paylamay renir.
Yardmlama duygusunu gelitirir. ocuk, ihtiyac olan bir malzemeyi arkadandan alabilir ya da ona verebilir.
ocuklukta sanat eitimi alm kiilerin kendilerini tanmalar, renimlerini bu alanda yapmalar salanabilir. ocuklar dier ocuklardaki farkllklar grme ve tanma imkan bulur. Bu, ocuun
yaamnda bireysel farkll olan kiileri tanmasn ve eletirme-

den, dlamadan kabul etmesini salar. Sanat eitimi ocuun samimi ilikiler kurmasna yardmc olur. Akademik alanda renme
gl yaayan ocuklar yapabilecekleri ve ortaya rn kartabilecekleri bir olanak elde etmi olurlar ve renme gl yaayan ocuklar, klasik renme metotlaryla renmede zorlandklar iin onlara birok duyunun katld ve deneyimlere dayal
bir renme ortam salanm olur. Bu ocuklar eitim aldklar
sanat dallarn meslek olarak semekte ve ekonomik gelir elde
edebilmektedirler.
ocuun zgr dnmesine katkda bulunur. Ortak davran bilincini gelitirir. Okul baarlarnn artmasn salar. Sanat eitimi
alan ocuklarn stresle baa kma becerileri geliir. Sanat evrensel bir iletiim ve kendini ifade yoludur
ocuun Seebilecei Sanat Alanlar ve Malzemeler
ocuklar, resim, fotoraflk, heykel, mum yapm, ebru yapm,
ahap boyama, rg, vitray, mzik eitimi, enstrman alma, tak
tasarm, halclk, dokumaclk, basit ara tasarm, drama, iir gibi alanlarda eitim alabilirler.
Sanat iin kullanlan malzemeler eitli olmaldr. Her renkte farkl boyalar (Pastel boya, akrilik boya, yal boya, toz boya, kuma
boyas, soba boyas, mrekkepler, sprey boya), kalemler (renkli
kalemler, kurun kalem), tebeir, farkl byklkte ve farkl kalnlkta katlar ve kartonlar, mukavva, jelatin, kumalar, yn, pamuk, farkl renklerde ve farkl zellikte ipler, dme, boncuk, kablo eitleri, ie kapaklar, yapraklar, talar, kum, toprak, farkl byklkte kutular, kabuklar, sanat dalyla ilgili olarak kullanlacak
dier materyaller

Kullanlan malzemeler ve seilen sanat dal, ocukta pozitif duygularn gelimesini salamaldr. Malzemeler ocuun ulaabilecei yerlerde olmaldr. Sanat eitimi verilecek evre gvenliine
dikkat edilmelidir. Kullanlan malzemeler ocuklara zarar vermeyecek ekilde tercih edilmelidir.
Sanat eitimi verilirken ocuun renme hz dikkate alnmaldr.
Sanat eitiminde ocuun geliimsel zellikleri dikkate alnarak
yksek beklenti iinde bulunulmamaldr, mkemmellik beklenmemelidir. ocuun yana gre ilgilenecei sanat etkinlikleri ve
ortaya kan rn deiebilir. ocuklarn ortaya kard rnler
birbiriyle karlatrlmamaldr.
Sanatsal almalarda ocuk ynlendirilmeden iinden geldii gibi
almaldr. Sanatsal etkinlikler srasnda ocuk ve evresindeki
kiiler arasnda olumlu bir etkileim oluturulmal, paylamn,
yardmlamann nemi konusunda renciler ynlendirilmeli ve
bu deerler onlara kazandrlmaldr. ocuun zorland etkinliklerde gerek fiziksel olarak gerekse szel olarak yardmda bulunulmaldr.
ocuun sanat eitimindeki giriimleri, yaratclklar desteklenmeli, ortaya kan rn konusunda ocuk tebrik edilmeli ve szel
olarak dllendirilmelidir. ocuun birok sanat daln da grmesi
ve denemesi iin imkan verilmelidir. ocuk gerekletirmekte
zorland etkinlikler konusunda kesinlikle eletirilmemelidir. Eitimci, ocuun zgn eserler retmesi iin ynlendirilmelidir. Sanat eitimi verilen ortam ocuun zgr dnmesini salayc olmaldr
* SMEK ocuk Eitimi Usta reticisi

ocuk, geleceine ait planlamalarn sanata yanstr. Sanat ocuun hayattan doyum almasna katkda bulunur. ocuun duyarlln artrr, estetik gcn gelitirmesini salar. Eitim retim almalarna sanat yoluyla yapldnda kalcl artmakta ve farkl zellikteki ocuklarn renmesi de kolaylamaktadr.

121

Bitlisin Yresel Ayakkabs

Harik
Ouzhan AYDIN

600 yllk bir mazi Bu mazinin kahramanlarn, ait olduklar Bitlis toprann srtlarnda binbir eza ve cefa ile tayan harik, imdi bu geleneksel sanat yaatmaya alan iki gencecik ustann becerikli ellerinde tanyor bilinmedik zamanlara Sadece
iki kii kaldk diyor Serkan Kurtulgu ve ekliyor; Malzemeler pahal, renmek zor
ama direniyoruz, bu sanat yaamal

Bitlisin en nemli el sanatlarndan olan yresel ayakkab yapm harikilik, ou sanat dalnda olduu gibi yal ustalar tarafndan deil, yirmili yalarnda iki gencecik insann abalaryla ayakta tutulmaya allyor. Rportajmz gerekletirdiimiz Serkan Kurtulgu ve ne yazk ki konuma frsat bulamadmz Haydar Ylmaz, 9 yl nce l Kltr Mdrlnn at
kurslara katlmlar. O dnemde onlarn dnda on kii daha
bu kurslarda harikilik eitimi alm. Ancak imdi Bitliste bu
sanat icra eden sadece iki kii kalm O da l Kltr Mdrl olarak faaliyet gsteren hlasiye
Medresesinin bahesinde, mdrln sanata destek salamak
amacyla verdii kk atlyede, zor zahmet
Kltr Mdrlnn her yl bu
kurslar dzenlediini ancak
genlerin talep gstermediini belirten
harik ustas Serkan Kurtulgu,
Bitlisde isizlik diz boyu.
Ancak genler bir sanat
sahibi olaym demiyor.

122

Bir lokanta ya da kahvede, gnbirlik ilerde almay tercih

ediyorlar. Evet zor bir sanat, malzemesi de pahal ama cefa olmadan sefa olmuyor. diyor ve nemli bir noktaya dikkat ekiyor: Tantmn doru drst yapamamamza ramen bazen
yle bir sipari birikiyor ki sabahlara kadar alyoruz u anda bu sanat dnyayla buluturmak gayesiyle internet ortamna tamak iin almalarmz devam ediyor
Hariklerin eski devirlerde Bitlisin yan sra Van, Mu, Siirt gibi illerde de giyildiini syleyen Kurtulgu, imdilerde ou kiinin
hatta Bitlislilerin bile bu sanattan haberdar olmadndan yaknyor. Sadece baz yal amcalar var ki, hariin yal bedenlerine faydalarn bildiklerinden ayaklarna baka ayakkab kesinlikle giymiyorlar. diyor. Merakla soruyoruz bu yresel ayakkabnn faydalarn. Romatizmal hastalklara iyi geldiini, ayaklardaki arlar aldn, terletmediini, koku ve mantar oluumunu engellediini renince daha bir dikkatli bakyoruz hariklere ve Zaten eskiler ne eylerse gzel eyler. deyip, gnmz
yaamndaki salksz herey iin derin bir i geiriyoruz
zenle ve merakla incelediimiz hariklerin malzemelerini soruyoruz. Kei kl, kei kl ipi, kendir-kenevir, koyun yn, uvaldz, biz, makas ve orlon diyor ustamz. Kei kl, kei kl ipinin pahal olduunu sylyor. Kenevirin ise zaten devlet kontrolnde yetitirildiinden bahsediyor.
Malzemelerini incelerken elbette ki yapln merak ediyoruz
ve tm sorularmza yresel ivesiyle gzel cevaplar vererek
sabrla anlatmaya balyor: lk nce kei kln ap, tozu pislii alr, tahta kalplarn iine yerletiririz. Scak su ve sabun yardmyla ovarak kalp haline getirir ve kurutmaya brakrz. Kuruduktan sonra bezlendirme ilemini uygularz. Ancak bu Mutkide olur sadece, kalbn dalmamas iin. Hizan da ise dalmamas iin kei klnn zerine orlonla diki yaplr. Hizan ve
Mutki nedir diye araya giriyoruz aamalar anlatrken ustamz, Hizan tipi yazn, Mutki tipi de kn giyilir. diyor ve
Eee ne demek bunlar? diye kafamzda soru iaretleri
oluurken, Hizan ve Mutkinin Bitlisin ileleri olduunu
renmemiz uzun srmyor. Farklarn ise yle anlatyor Kurtulgu; Hizan tipinde direkt olarak kei klnn
zerine dikim yaparz ve stn koyun yn ipinden hazrlarz. Mutki tiplemesinde ise sadece st taraf kei kl

ipinden yaplr. Kei klnn bir zellii de su alnca ierek ieri su

geirmemesidir Sonra yapm ilemlerine kald yerden devam
ediyor: Bezlendirme ileminden sonra ipi eklerine ayryoruz. Kk sapana benzer bir el aletini iaret ediyor ve devam ediyor:
Tai ad verilen bu aletle birletiriyoruz ipleri evirerek. Her ift
iin ortalama 20 ip gerekiyor. pleri hazrlanm olan kalplara uvaldzla dikiyoruz. st yapmna geliyor sra. Bu aamada devreye kadnlarn girdiinden bahsederken, kadn eli demeden hibir
eyin gzelleemeyeceini itinayla ekliyoruz ve konumasn srdryor ustamz: rgden geldikten sonra ilinti ile tutturulup,
kendirle st dikimi yaplyor. Balar ise sa rgs eklinde orlondan hazrlanyor, ularna pskl yaplyor ve st ksma dikiliyor.
Bylece harik tamamlanyor
Kkl bykl, yazn giyileni kn giyileni ile eit eit, salkl ve gzel harikleri bu meakkatli yapm srelerini dinledikten
sonra itina ile inceliyoruz. Ve bu sanatn ne kadar srede renilebileceini ve yaplabildiini merak ediyoruz. Eer gerekten
emek verilirse 3 ayda renilir. Zahmetli bir sanat olduundan insanlar hemen ylyorlar. Ben ilk ayakkabm 1 ayda bitirdim. Byk bir harik normalde gnde bitirilir. Ancak biz iki kii altmz iin seri retiyoruz, iki gnde tamamlyoruz. diyor. Peki ya

Harik yapmnda, kei kl, kei kl ipi, kendir-kenevir, koyun yn, orlon,
uvaldz, biz, makas, tai, ilinti v.b malzemeler kullanlyor.

fiyatlar? diyoruz merakla. 5 YTL ile 50 YTL arasnda deiiyor derken ustamz, bu kadar emee bu fiyat gerekten ok az demeden
geemiyoruz

123

Urfa Culhalar
Tarihe Karyor
idem USLUSOY Z *

1883 tarihli Halep Vilayet Salnamesinde Urfada 221 adet kuma tezgahnn varlndan sz edilmektedir. 30-40 yl ncesine kadar anlurfann belli mahallelerinde
100e yakn kaml tezgahta retilen Culha dokumacl, son zamanlarda nemini
yitirmi, tezgah says 1e dmtr.

Yerleim merkezi olarak milattan nce 9000li yllara uzanan

bir tarihe sahip olan anlurfa, dnyann ilk niversitesi olarak
bilinen Harran niversitesi ile nemli bir kltr ve sanat merkezi olmutur. pek yollarnn kesime noktasnda bulunmas
ve nemli bir ticaret merkezi olmas nedeni ile de tarih boyunca g almtr.
Bu blgede hkm sren kara iklimi, yreyi sosyolojik anlamda etkisi altna alrken, dier yandan da bitki rtsne etkisi
nedeni ile, renk eitliliine kstlama getirmitir. Geleneksel
giysi kullanmnda yrede kendini gsteren dokuma trleri de
iklimle birebir ilikilidir. Halkn dokumada ska kulland pamuk, yn ve floun iklime uygunluk asndan etkili olmas
balca sebeplerden biridir.
Elde bulunan yazl belgelere gre dokumann anlurfa yresindeki tarihi geliimi ok
eski uygarlklara dayanmaktadr.
Segaln
Edessa isimli kitabnda
yer alan mozaikler,
bize anlurfann genel yaam tarz ve giyimi hakknda bilgi
vermektedir. Gnmzde de bu giyim
tarznn zellikle krsal kesimde yaayan
halk tarafndan
devam ettirildii grlmektedir.

124

1650 yllarnda Urfay ziyaret eden Evliya elebi, Seyyahatnamesinde Urfada pamuk ipliinden kapu gibi salam bez dokunduunu, bunun Musul bezinden daha gzel ve temiz olduunu sylemektedir. 1883 tarihli Halep Vilayet Salnamesinde
Urfada 221 adet kuma tezgahnn varlndan sz edilmi olmas, dokumacln bu ilde ok nemli bir sektr olduunu
vurgulamaktadr. 1900 yllarndan bahseden Halep Salnamelerinden ise, Urfada faaliyet gsteren birok dokuma tezgah
bulunduu ve bu tezgahlarda ipekli, ipekli alaca, eitli pencere rtleri, minder, yatak, yastk ve yorgan yzleri, ynden kilim ve hal, kldan uval, torba ve dier adr bezleri de dokunduu anlalmaktadr.
anlurfada dier dokuma rnlerine oranla daha yaygn bir
retim ve kullanm alan bulunan Culhaclktan bahsetmek istiyoruz. Culhaclk; yn iplii, pamuk iplii ve floun kaml
tezgahn tek ayakla alan eidi olan Cakarl yada 2 veya 4
ayakla alan eidi olan ekmeli tezgahlarda dokunarak
Yamak (Neek-efiye) ve Puu denen ba rts ile Ehram denen kadn boy rts haline getirilmesi sanatna anlurfada verilen isimdir.
Culha Tezgah
Culha tezgahlar, ukur tezgah ve yksek tezgah olmak zere ikiye ayrlrlar. Urfada yaygn olarak grlen, ounlukla da
yamahlarn dokunduu tezgahlar, ukur tezgahlardr. Urfa
toprann sert ve kolay kaznlabilirlik zelliinden yararlanlarak oluturulan 50-60 cm. derinliindeki ukurlara tezgah
aklarak yerletirilir. Tezgahn zemine salam bir ekilde balanmasn salayan bir de at aksam vardr. Tezgahta gclerin ve tefelerin bal olduu ayaklar da bu ukurun iindedir.
Dokumac alan ukurun iine girer ve kenara dayanarak dokumasn yapar. stendiinde zeminden sklebilen, kolay tanabilen bu ukur tezgahlarda tefelerin almasnn yarataca sarsntnn en aza iniyor olmas dokumann daha sk yaplabilmesine olanak verir. Bunun yan sra iklim etkisi ile dokuyucunun memesi iin tezgahla birlikte stnn rtlerek
korunmasn da salar. Karasal iklime sahip olan anlurfada
ok fazla aa bulunmamas ve bu nedenle ahap kullanmnn en aza indirgenmesi amac ile ukur tezgahlarn olutuu
grndeyiz.

ukur kazlmas mmkn olmayan yerlerde tula veya ta gibi

farkl yap malzemeleri kullanlarak, ayn sistemden olumu tezgah ykseltilir. Yksek tezgah ad verilen bu tip tezgahlarda genellikle Ehram ad verilen kadn boy rts dokunur.

Kare biimli normal bir yamah boyutu 120x120 cm., 130x130 cm.
yada 140x140 cm.dir.

Hareketin dokuyucunun el ve ayaklar ile saland bu tezgahlara Kaml Tezgah da denilmektedir. Culha tezgahlarnn tek
ayakla alanna Jakarl, iki-drt ayakla alanna ekmeli ad
verilmektedir. Jakarl tezgahlarda Puu, iki ayakl ekmeli tezgahlarda ise ince, dz Yamahlar dokunurken, drt ayakl ekmeli tezgahlarda da Dgr Yamahlar yani Kaln Yamahlar
dokunmaktadr. Ahap tezgahn genilii 150 cm.dir. yi bir dokumacnn gnde 10 m. kadar dokuma yapabildii bu tezgahlarda
dokunan kuma eni istee bal olarak 120-130-140 cm. arasnda
deiebilir. Kuman boyu ise tm dokumalarda olduu gibi ekilecek zgnn uzunluuna baldr. Culhalarda bu uzunluun
200 m.ye kadar ulat rneklere kaytlarda rastlanabilmektedir.

Geleneksel anlurfa Culha dokumaclnda yn, pamuk, ipek ve

sim iplik kullanlrken, atk ve zgde pamuk iplii, atlama ve ilemelerde sim ve ipek, Ehram ad verilen dokumalarda ise ok
ince erilmi, kaliteli yn iplii kullanlmtr. Hayvanclk ve tarmn
elverili olmas pamuk ve ynn oka kullanlmasna olanak tanmtr. Az kullanlan ipek ise ounlukla Bursadan getirtilmitir.

Dokumalarn byk ounluu bezaya teknii ile yaplr. kinci olarak

kullanlan teknik ise dimi rgs ve trevleridir.

Culha Dokumaclnda Kullanlan Malzemeler

Gnmzde ise Culha dokumaclnda modern teknolojinin yardm ile fabrikalarda retilen rayon ya da flo iplii gibi suni malzemeler de kullanlmaktadr.
zglerin Tezgaha ekilmesi
Kirman ya da ilerde erilen iplikler krk yardm ile bobinlere sarlr ve alklara dizilir. zme ilemi iin alklarda dizili bobinlerden kan iplikler, aln nndeki deliklerden ve ellik denilen elde tutulan metal aracn deliklerinden geirilerek zg dolabnn alt kenarna taklr. zg dolabnn dndrlmesiyle alklardan gelen iplikler dolap evresinin yan iplikleri zerindeki eltiklere ilitirilerek sarmal olarak aadan yukarya doru sarlr.
Dolabn st kesine gelince tersine dndrlerek bu kez geriye
sarlr. Alt uta tekrar apraz yaplp, dokumann enine gerekli
olan zg teli tamamlanncaya kadar srdrlr. Culha dokumalarnda deseni farkl da olsa genellikle bir dokumada 1800 zg
teli kullanlr. zg teli saylp, ilem bitikten sonra dolaptan karlan zgler tezgaha tanncaya kadar top halinde sarlr. Hazr
hale gelen zglerin (yrede direci denir) dokuma tezgahna taklmasnda ilk ilem; gclerden ve taraktan geirilerek sermine

125

(levent) balanmasdr. Bu ilem iki kii tarafndan, teker teker srasyla ilk gc deliinden ve taraktan geirilerek, son zgye
kadar devam eder.
Dokuyucular zglerini kendileri ektikleri gibi, sadece bu ii yapan zg ustalarna sipari vererek de zglerini hazrlatrlar.
Dokumann Yaplmas
Dokumalarn byk ounluu bezaya teknii ile yaplr. kinci
olarak kullanlan teknik ise dimi rgs ve trevleridir.
anlurfada yaplan rnlerde bu tekniklerin biri veya ikisi istenilen yzey grnmn verecek ekilde bir arada renkli veya farkl renkte iplikler kullanlarak ekoseli, izgili veya karo desenli dokumalar yaplmaktadr. rnein yn ipliinden dokunan ehramlarda bezaya teknii kullanlmtr ve dokunmakta ve zerine
tezgahta yrede Brokar teknii denen bir ileme yaplmaktadr.
Kaml Culha Tezgahnda Dokunan rnler
Yamah: Yrede pamuk ipliinden bezaya veya dimi rg eitlerinden biri veya trevleri ile dokunan erkek ve kadnlarn balarna rttkleri rtlerdir. Halen youn olarak kullanlan bu rtler
rten kiiyi kn souktan, yazn scaktan korur. Hem kullanmndaki pratiklik, hem de ekonomik oluu yamaa olan rabeti artrmtr. Salam ve tek tip kullanlyor olmas tketimini azaltmaktadr, bu da reticileri turistik amal sata yneltir. Renkte
ve desende eitlilik gsteren yamahlarda pamuk ipliinin yan
sra sar ve yeil renkte flo da kullanlmaktadr. Flo; birinci kalite, parlak, ipek grnmnde bir ipliktir. Bursadan beyaz olarak
getirtilip anlurfada sar ve yeil renge boyanmaktadr. Dokunan
yamahlar, naklanmak zere ilemeciye gnderilir. Diki makinesine benzer Corne Makinesi denilen makinada pamuklu iplik
ve flo kullanlarak yamahlar zerine eitli motifler ilenir. Yaman tm yzeyinin tek tip motifle ilenmesine Kablma, iri kareler arasna gl motifi ilenmesine Gll denmektedir. lemecide naklanan yamahlar saaklar rlmek zere evlere gnderilir ve kadnlar tarafndan rlerek pskl haline getirilir.

Balca Yamah eitleri;

akkal, Hval, Direkli, Kuzu Hafz, Ahmediye, Sar Aaban, Dmblldr.
Puu: Tek ayakl tezgahlarda genellikle beyaz, koyu bordo, siyah
renklerde flodan, srmal olarak dokunan erkek ve kadn ba rtsne verilen isimdir. Puu ayn zamanda gmlek zerinden bele sarlmak suretiyle de kullanlr. Genellikle 125x125 cm. ebatlarnda, btnnde dimi dokuma rgs, trevlerinde karo dimi rgs ile dokunan Puunun dier dokumalardan bir fark da saak
boyunun daha uzun (15 cm.) olmasdr.
Ehram (hram): Asl Arapa olup haramdan tretilmi bir isimdir.
Kadnlarn, balarndan aaya kadar inen ve sadece gzleri grnecek kadar aklk brakarak elleriyle brklendikleri (yzn el
yardmyla kapatlmas) boy rtsdr. Bugn anlurfada daha
ok yal kadnlar tarafndan kullanlan bu rt, tmyle saf ynden dokunur ve su geirmez zellii ile rabet grr. Giyim dnda; eski evlerde toplanp st ste konan yer yataklarnn, oda ierisindeki sandk ve benzeri eyalarn zerini rtmede, yer sofralarnn altna yayg olarak serilmesinde ve evlerin damnda yatlan
yaz gecelerinde, sivri sinekten korunmak iin cibinlik olarak da
kullanlmaktadr.
Aba: El mekikli ukur tezgahlarda deve ynnden dokunan ve elbise zerine bir eit manto gibi giyilen bol giysidir. Biim olarak,
dikisiz, kolu kendinden kan, kenar kaytan denilen ssleme ile
evrili olan abalar, artk ok fazla kullanlmad iin dokumas da
terk edilmitir. Ancak gnmzde mekanik tezgahlarda dokunan
aba benzeri kumalardan yine ayn ilevi gren giysiler yaplmakta ve krsal kesimde kullanlmaya devam etmektedir.
Sonu olarak; geleneksel sanatlarmzn birounda olduu gibi,
anlurfa Culha dokumacl da gnmz koullarnda sosyal,
ekonomik ve kltrel nedenlerle yok olma tehlikesini yaamaktadr. 30-40 yl ncesine kadar anlurfann belli mahallelerinde
100e yakn kaml tezgahta retilen Culha dokumacl son zamanlarda nemini yitirmi, tezgah says 1e dmtr. Bu sanata olan ilginin azalmas sonucunda tarihi imalathanelerdeki tezgahlar 1991 ylnda datlm, imalathaneler konuta dntrlmtr. Gnmzde ancak 5 usta tarafndan srdrlmeye allan bu el sanatnn devam iin almak isteyen rak bulunamamaktadr. Son olarak yrede retilen rnlere yeni kullanm alanlarnn bulunmas, bu dokumalarn turistik adan deer kazanan
GAP balamnda deerlendirilmesi gereini vurgulamak isterim.
* Mimarsinan Gzel Sanatlar niversitesi Geleneksel Trk
Sanatlar Blm retim Grevlisi.

126

Ahap Yontu Sanatnda

ada Yorumlar
Yusuf ILGIN

Trk ahap yontu sanatn Trkiyede akademik seviyede yaatma mcadelesi veren
birka kiiden biri olan Devrim Erakaln, miyadn doldurduu iin kaybolan kimi
geleneksel sanatlarn aksine ahabn hala yaam alanlarnda etkinliini srdrdn,
yok olmamas gerektiini sylyor. Sanat, almalarna kendine zg ritimlerle farkl bir boyut kazandrarak gelenekselden kopmadan ada yorumlar katyor.

Eskiehir Anadolu niversitesi Eitim Fakltesi Gzel Sanatlar

Blmnde almalarn srdren ahap oyma sanats Devrim Erakaln, Trk sinemasnn nl ynetmenlerinden lk
Erakalnn olu. ocukluundan bu yana sanata ve doann
cmert eli dedii ahaba ak olan sanat, ahap yontu teknii ile daha ok yaam alanlarnn donat elemanlarna can
veriyor. Erakalnn almalarnda armalar, turalar, lambalklar, panolar, aynalar, kaligrafik form ve detaylar yer alyor.
Eer ahapla berabersem keyif iskarpelenin (yontu bann)
ucundadr. Gelenekselimizde motiflerden damgalara kadar,
ucu ak olan pek ok birikim bulunuyor. Hepsi yeniden yorumlamaya, gelitirmeye, dntrmeye msait. Osmanl
harfleri rnein. Onlar bal bana grafik harikalardr. Hele
boyutlu canlandrmalar, benzersiz form kayna. eklinde konuan sanat, Uzayda bir varlk olma iddiam o harfleri iskarpelemle kaidelere oturtmak kantlad. diyerek yllarn verdii
sanatna iddial bir anlam katyor

Ahap yontu sanatn akademik platformda baaryla temsil

eden, almalar yurt iinde ve yurt dnda ilgiyle izlenen deerli sanatmz Devrim Erakaln Beyefendi ile gerekletirdiimiz keyifli syleimizi ilgiyle okuyacanz mit ediyoruz
ncelikle bize biraz kendinizden bahseder misiniz Devrim
Bey?
1961 stanbul doumluyum. Dedem, babaannem ve babamn
sanat genlerini tayarak, ruhumda hissederek yaadm genlik yllarm. lk retim ve lise renimimi stanbulda tamamladm. u anda Trkiyenin bence en gzel kenti olan Eskiehirdeyim
Neden ahap yontu sanat desem?
Ahap yani aa, eski inanlarmzda bile kutsal saylm ok
scak bir malzemedir. Hem direnir, hem de ustalam emee
iyi cevap verir. Kendini ifade etmede, insana yakn bir rgs
vardr... O yzden severim ben ahabn insan ruhuna ileyen
bu dokusunu
Ne zaman ve nasl baladnz bu sanata?
ocukluum stanbulda geti. stanbul tm sanatlarn yan sra, ahabn da kalbidir. Daha dorusu kalbiydi, imdi piyasann
durumu nasl bilemiyorum. Usta-rak ilikisi ierisinde rendim ben bu sanat ve kendi imkanlarmla da srekli gelitirdim. imdilerde Eskiehir Bykehir Belediye Bakan olan eski rektrmz Prof. Dr. Ylmaz Bykerenin
zel ilgisi zerine Eskiehire geldim. Yeri gelmiken belirtmeliyim ki; u andaki baarmn mimar Sn. Prof. Dr. Ylmaz Bykerendir. 1989 ylnda Eskiehir Anadolu niversitesinde greve baladm. Gzel Sanatlar
Fakltesindeki hoca arkadalarmn destei, Trk ahap yontudaki srad olarak nitelendirdikleri iiliim ile, zanaatn stndeki izgiyi yakalayabileceimi hissettirdi bana.
Ahap yontunun sadece rlyef ve heykel olmadn, gelenekselinden adaa ok verimli
bir birikim oluturduunu, bunu daha st bir estetik iletiim
diline dntrebileceimi, hocalarmdan feyiz alarak anlayp,
gelitirdim

127

Geleneksel Trk Ahap Yontu Sanatnn tarihesi hakknda biraz bilgi verir misiniz?
Trk Ahap Yontu Sanat altn an Osmanllar dneminde yaamtr. Osmanl padiahlar, Avrupa ve dier slam saraylarnda olduu gibi, air, mzisyen ve bilginleri evresinde toplamlar, bunun yan sra, mimar ve her trl ssleme sanatlar ile ilgili sanaty da saraya bal, maal olarak altrmlardr. Osmanl mparatorluunun ynetildii yer olan Topkap Saray sanatsal faaliyetlerin de kayna olmutur. Fatih Sultan Mehmet, II. Beyazt ve
Yavuz Sultan Selimin saltanat yllarnda tam anlamyla varlk gs-

128

terdii ve anlalr bir rgtlenmeyle faaliyetlerini srdrd belgelerle kantlanmaktadr. Kanuni Sultan Sleymann saltanatnn
balangcnda saylar 598 olan ssleme ustalar, 1566 ylnda 636
kiiye ulamtr. O dnemlerde genellikle cami ve saray sslemeleri youn olarak alldndan, mobilya ve i dekorasyon ikinci
planda kalmtr. Son dnem Osmanlsnda ise mobilya almalarna arlk verilmitir.
Bu sanat Trkiyede akademik seviyede yaatma mcadelesi
veren sayl kiilerden birisiniz. Sanatn akademik ynne deinirsek

Kendimi bu soru karsnda onurlu ve mutlu hissettim teekkr

ederim. Gelenekseli renmek isteyen genlerle mrm olduu
mddete deneyimlerimi paylamaya devam edeceim Birka
niversitede ahap yontu dersinin verildiini biliyorum. Onlar da
sanrm mobilya ve i dekorasyonda retim yapyorlar. Geleneksel anlamda usta retici yetimediinden, eitim alanlarnda ahabn soluunu hissedemiyoruz. Bunun hznn yaadm syleyebilirim. Geleneksel blm bakanlarnn yontu sanatna ilgisizlii u andaki durumumuzu ksaca zetlemektedir.
Pek ok geleneksel sanatmz gibi ahap yontu da yava yava
lyor diyebilir miyiz?

Bu sanat renmek istiyorum diyen bir kimsenin baarl almalar yapabilmesi iin en az ne kadar zaman gemesi gerekir?
Bence hayatta baarnn srr inat ve sabrdr, zor olan hibir ey
yoktur. Kafaya koymak, renmeyi ksaltr. Ar aba ve emek
verilmeyen hibir yeni, farkl olu yoktur. nemli olan yapacana, insann kendisinin inanmasdr. skarpelenin, ahap zerinde
ilerlemesi, en yumuandan sertine kadar ok eitli el basncna,
gz ve beynin uyumlu gcne, ahabn diren ieren basncnn
hissedilmesine ulamak, ahab yaayabilmekle ve bunu istemekle mmkndr.
sterseniz biraz da eserlerinizin yapm aamalarndan konualm

Sabr ve emek isteyen zor bir itir geleneksel ahap yontu. Evet, dier geleneksel retim alanlar gibi, yava yava bitiyor diyebiliriz.
Teknoloji ve malzeme geliiminin el sanatlarn ldrmesi kanlmaz boyutlara ulat. Bu sanat yaygnlatrmak iin kurslarn devamll salanmal ve iyi ustalar yetitirilmeli diye dnyorum.
u ana kadar ka sergi atnz Devrim Bey? Yurt dnda da faaliyetleriniz var sanrm
u ana kadar 25 sergiye imza attm. Yurt iindekileri de seviyorum
ancak yurt dndaki sergilerimin duygular daha farkl. Oradaki insanlarn damaklarnda gelenekselimizde sakl o esiz lezzeti brakmak ok gzel... u anda yeni sergi almam var; Avusturyada
zel bir galeride olacak
Ahap doann iinden bir malzeme. Onunla har neir olmak
rahatlatc olsa gerek, bu sanatn hissiyatndan da bahseder misiniz?
Ahap aslnda dier yontu malzemeleri arasnda hem zor hem de
kolaydr. Eer ahabn formln zm, onunla btnlemi ve
ona gerekli saygy, sevgiyi gsteriyor iseniz, kendisini size teslim
eder. Ona ekil vermek sizin elinizdedir. Bizde adamn suyuna git
diye bir deyim vardr. Bu aslnda ahapla uraanlarn deyimidir.
Ahapta su vardr. Yani, yn doru istikamette yontulursa size
inanlmaz keyif verecektir. Ve doru iskarpeleyi doru ynde vurursanz yle gzel ritimlerle karlarsnz ki... Doyamazsnz...

Bir ie balama srecini, sipari ve sergi almas olarak ikiye ayrrm. Sergi iinse her eyiyle bana aittir, benimdir. Boyutuyla, derinliiyle, rengiyle... Siparise bu konuda daha rahatmdr. nk
bana notalar verilmitir. Bana kalan o notalar armoniye dntrmektir. Ve ben eminsem, o besteyi tamamladma inandysam
dinleyiciye sunarm. En kk boyuttaki iimde bile ahapla beraber olmann o duygu younluunu yaarm. alma bir ak ise,
retilenle zihinsel bir empati kurulmusa, rn kendi sresini belirlemektedir zaten...
Son olarak eklemek istediiniz bireyler varsa
Her insann el becerisi olduuna inanrm. Bu beceriyi aa karp hayata geirme, kiinin kendi elindedir. rn, deyim yerindeyse hakkn vererek yaplmsa, her mekanda ve evrede deerini bulur. Bunu dstur edinenler iin nemli olan deneme yanlmaynteminden bkmamalar ve imkanlar varsa yapmak istedikleri
almalar en iyi yapanlardan renmeleridir. Hibir insan balad ilk almasnda baaramamtr. nat ve sabr, insann baar
anahtarn ele geirmesi demektir
Sayn Devrim Erakaln Beyefendiye, biz sanat dostlarn ahabn
byl dnyasnda kard anlam dolu gezinti iin ok teekkr
ediyoruz. Temennimiz byle deerli sanatlarn gelecein sanatkarlarn yetitirmesi ve geleneksel sanatlarmzn kuaktan kuaa aktarlmasdr

129

Elimizdeki Sanat;
Osmanl Misk Sabunlar
Kezban KARAKA

Osmanlda hayatn her alanna yansyan sanat anlayndan, gnlk yaamn vazgeilmezi sabun da payn alr. O dnem, yapm Edirnede gerekletirilen ho kokulu
mis sabunlar, sultanlara, devlet erknna sunulan hediyeler iindedir. Osmanl yadigr bu sabunlar, imdilerde ise Edirneli hanmlarn eliyle hem lkemize, hem
dnyaya tantlyor.

Oteller, byk maazalar, ofisler gibi pek ok mekanda karlatmz mis sabunlar, dekorasyon amal kullanmyla birlikte ho kokusuyla da farkl bir atmosfer yaratyor. Bu sabunlarn fark ise meyve eklinde olmas ve ekillendirilen meyvenin kokusunu tamas.
Mis sabunlarnn yenilik olarak hayatmza girdii dnlse de
aslnda yzlerce yllk bir gemii var. Osmanl dneminde mis
sabunu retimi, bir sanayi kolu olan sabunculukla balam.
Sabunhane ad verilen imalathanelerde kullanma ynelik birok sabun trnn yan sra mis sabunlar da retiliyormu.
retim aamasnda mis sabunlarn dier sabunlardan ayran
zellik, tamamen elde ekil verilmesiymi. Ho kokulu bu sabunlar zamanla saray eraf hanmlarnn, kzlarnn odalarn
bezeyen zel bir ss eyas halini alm. Sabun, safl, temizlii temsil ettiinden kz eyizlerine de mutlaka mis sabunu
konurmu. Cariyelerin, sandklarna sinen kokusuna hayran
kaldklar bu sabunlar, padiahlarn dardan gelen zel misafirlerine sunduklar hediyelerin banda gelir olmu. Rabet
arttka mis sabunlarnn yapm da Kudse dein
uzanm.

Edirnede Devam Eden Mis Sabunculuu

Yzyllar nce Edirnede balayan mis sabununun hikayesi,
gnmze gelindiinde, Edirne halknn abalar sonucu yine
bu ehirde devam ediyor. Valilik ve belediyenin salad mis
sabunculuu eitimleri sayesinde Edirneliler, kendilerine miras
kalan bu sanat yaatyorlar.
Meyve ekilli, enfes kokulu bu sabunlarla ilgili bilgi alabilmek
iin Edirnede almalarn srdren Sultan Mis Sabunlar Atlyesi sahibi Gkhan Kelleci ile gryoruz. yllk gemii
olan atlyesinde alanlaryla mis sabunlar reten Gkhan
Bey, atlye fikrinin mimar olarak kz kardei ve orta Bahar
Kelleciyi gsteriyor. Bahar Hanm, Edirne Valiliinin verdii
mis sabunu eitimleriyle bu sanat zerine profesyonel anlamda kendini gelitirir. Bir sre mis sabunu eitmeni olarak grev
yapar. Daha sonra, kardei Gkhan Beyin de desteini alarak,
kendilerine Osmanl misk sabunlarn, Trkiyeye ve dnyaya
tantmak gibi byk bir hedef belirlerler. ki karde, zaman
iinde bu projeye birka Edirneli ev hanmn da dahil ederek
yollarna devam ederler.
Heykel Sanats in amur Neyse Bizim in de Sabun O
Mis sabunu ustas Bahar Hanmdan bu konu hakknda bilgi
vermesini istiyoruz. Usta, ncelikle mis sabununun temizlik
amal bir sabun olmadn belirtmek isterim. diyor. Bu
bir sabunsa neden sabun
olarak kullanlmyor?
sorusuna, Bir heykel
sanats iin amur
neyse sabun da bizim
iin odur. Mis sabunlar sadece ho bir
grnt oluturmakla kalmyor, etrafa grntlerine elik eder
holukta kokular yayyor. Mis sabununun olduu mekan temizlie edeer, pozitif bir enerji saryor.

130

eklinde cevap veriyor. nsann zihnini kartracak derecede meyveye benzemesinin sebebi olarak da yaptklar rnn, mesela
kays ekilli sabunun kays kokulu olmasna balyor. Haliyle zihnimiz onu meyve olarak alglyor. derken her an
birini yiyebilirim baklarmz da yakalyor herhalde
Gkhan Bey, tamamen
elde yaplan mis
sabunlarnda
kullandklar
meyve figrlerini Hemen hemen tm meyveler mevcut. eklinde ifade ediyor. Osmanl meyve figrleriyle kendimizi snrlamak istemedik. iek formunda ve sebze eklinde
almalarmz da var. diye
ekliyor. Masa zerindeki sepette duran biber, patlcan, kabak gibi sebzelerin yan sra ceviz
ve mantar ekilleri de hayret uyandracak derecede gereki.

rum ve bir gn daha bekletiyorum. Bu ilem de bittiinde teli karyorum, frayla son rtular yaparak mis sabunu yapmn nihayete erdiriyorum.
Bu Sanat Unutturmamak Bizim Elimizde!
Atlyenin iletme grevini
stlenen Gkhan Bey, mis
sabunu retiminin Edirnenin en nemli ticari
kaynaklarndan biri
olduuna iaret edi-

Yapmnda En nemli Unsur; Hayal Gc

Mis sabunlarnn nasl yapld hususunda okurlarmzn merakn gidermek iin sz, bu iin
ustas Bahar Hanma brakyoruz; Mis sabunu retiminde kullanlan malzemeler sabun,
esans, gda boyas, su, tel, fra ve rendedir. Bir
hafta sren yapm aamasysa yle; sabun kalp halinde olduundan nce rendeliyorum daha
sonra rendelediim sabuna bir miktar su dkyorum. Bir sre bekledikten sonra sabunu youruyorum ve homojen bir kvama
getiriyorum. Yapacam rne gre bir para sabunu alyorum, elimle ekli veriyorum.
Burada en nemli unsur yapan kiinin hayal
gc. Daha sonra kurumaya brakyorum. Kuruttuum yerdeki s ve havalandrma artlarna gre 3 - 4 gn iinde sabun kuruyor. Kururken nemi dna att iin yzeyi
bozuluyor, gerekli dzeltmeleri yapyorum. Bu
aamadan sonra sabunu
10 cm. uzunluunda ince
bir bir tel yardmyla asyorum.
Tellemedeki amacm boyama
ve cilalama aamasnda sabunun
hibir yere temas etmemesi, boyasnn bozulmamas. Boyama
ilemi bitince, bir gn daha bekletiyorum. Boyas kuruyan sabunu sv hale getirdiim sabun cilasna daldrdktan
sonra tekrar asyo-

yor. Dier el sanatlar gibi Osmanl misk sabunlarn da unutturmamann yolu olarak bu rnlerin pazarlanmas gerekliliini savunuyor. Yaadmz bu zaman da retilen her rnn ticari ederi olmak zorunda. Aksi takdirde unutulup gitmesi kanlmaz. Bu tm
el sanatlar iin geerli. eklinde dncelerini ifade ediyor.
Gkhan Bey, mis sabunlarna Trkiyenin birok blgesinden talep
olduunu, Almanya, Belika gibi lkelerden aldklar siparilerle
Osmanl misk sabunlarn yurt dna da gnderdiklerini sylyor.
Atlye alanlar ise hem byle bir kltr hizmetinde bulunmaktan, hem de sanatla i ie almaktan byk bir zevk aldklarn
belirtiyorlar

131

znikten Dnyaya Uzanan

Zeytin Dal
Erhan ENOL

Getiimiz yln son gnlerinde Trkiyeyi ziyaret eden Katoliklerin ruhani lideri Papa
16. Benediktusa, zerinde gvercin figr eklinde besmele yazs ile iki zeytin dal
bulunan znik inisi bir karo hediye edildi. Bar sembolize eden bu enfes gzellikteki eser, znikteki Eref Erolu Atlyesinde sessiz sakin almalarn srdren iki bayan; Seyhan Erolu ve Aslhan Erolu Srk tarafndan zel bir teknikle retildi...

Papaya takdim
edilen karonun
bir benzeri

sene sreyle rencileri olmu. Eref Erolunun 2001 ylnda vefatndan sonra ise, ocukluundan itibaren iin iinde olan byk kz Aslhan Erolu Srk retimin bana gemi.
Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi
Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Tezhip
Minyatr Anasanat Dalnda lisans, Marmara
niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Seramik
Cam Blmnde yksek lisans eitimi alan Aslhan Hanm, halen Uluda niversitesi znik
Meslek Yksek Okulu ini lemecilii Programnda dersler veriyor. Tabir yerindeyse hem
alayl hem de mektepli olarak bu ie devam
ediyor. u anda Afyonda ikamet eden kz kardei Selcen Erolu Evrenkaya ise seramik mhendisi O da atlye retimine katk salyor
Erolu Ailesini ksaca tandktan sonra Papaya
hediye olarak sunduklar enfes iniyi soruyoruz heyecanla znik ini Atlyesinin u anda
hayatta olmayan kurucusu Eref Erolunun
yllar nce yapt bir konumaya deiniyor
hemen Aslhan Hanm. Yllar nce bir televiz-

ini ve seramikte byleyici gzelliin doduu yerdir, znik Her biri insanolunun yaratclk ve hayal gcnn
simgeleri olmutur yzyllar boyunca. Osmanl mparatorluu ile gelien ve byyen bu gzel sanat, imparatorluun gerilemesi ve okyanus yollarnn kefi sonucu porselenlerin ok ucuz olarak Avrupaya akmas neticesinde duraklam, 17. yy. sonlarna doru znik frnlarnda gller
solmaya, laleler boyunlarn bkmeye balamtr. znik inileri parlayan bir yldz gibi kaymtr adeta
Ve 300 yl sonra Antik ehrin barndan bir gne ykselmi, znikteki ilk ini atlyesine Eref
Erolu can vermitir1985 ylnda Eref Erolu ve
Seyhan Erolu tarafndan kurulan ite bu atlyede, halen Osmanl tarznda geleneksel yntemlerle retim yaplyor. Usta rak ilikisi ile bu ie
balayan Erolu ifti, o dnemlerde stad Faik Krmlya atlyelerini tahsis etmi ve kendisinin iki

132

ini karo, stanbul Mfts Prof. Dr. Mustafa arc

tarafndan Papa II. Benedictusa takdim edilirken.

yon programnda yaynlanan rportajnda znikteki sanat anlayn u szlerle ifade etmiti babam diyor: Atalarmz zniki ilim
kltr ve sanat merkezi yapmak suretiyle evvela kendinden nce Bizans kltrn yakalam ve gemilerdir. Ayrca bugn dnyann konsenss diye lklar att bir dnemde bunu arayanlar
znik inisinde bu konsenss bulabilirler. nk zniki fethedenler kendilerinden evvelki Nikya mozaiklerini yapanlarla kaynamlar ve yzyllar boyunca dnyaya olumlu mesajlar vermilerdir. O gnk Anadoluda yaradlan yaradandan dolay ho grmek
her millete ayn gzle bakmak, dil, din ve rk fark gzetmeksin
her eyi kucaklamak, sevmek Mevcut dnce yaps ile znik inisinde ilenen motiflerin de bize, gnmze verdii mesaj da
budur...
Eref Erolunun izdii bu bak ve sanat anlay ile atlyelerinin
temellerinin atldn syleyen Erolu Ailesi, Papaya verilen hediyenin kendilerine ksmet olmasnn manevi ynden tesadf olmadn dnyorlar elbette ki
1 Karo in 3 Ayda 21 lem Uygulanyor
Baladklar gnden bu yana almalarn geleneksel yntemle
srdren Erolu Ailesinin, tek tek tahta kalplarda elle ekillendirilen hamurun astar, boyas, srr ile kendi atlyelerinde retilen
inileri, nefes alp veren bir zellie sahip... Bir karonun hayata
gemesi iin aylk zaman iinde 21 kez ileme tabi tutulduunu sylyor Aslhan Hanm. Bu ilemlerin ayrntlarn anlatmasn
istiyoruz kendisinden. Geleneksel yntemle retim yapmaktayz.
znik civarndan topladmz kvartz talarn odunlu frnn cehennemlik dediimiz ksmnda yakyoruz. Daha sonra eski tip ta deirmenlerde tyoruz. tlm dier hammaddelerle birlikte kvartz hazrladmz tertibe gre yourup, hamur haline getiriyoruz. Tahta kalplarda elle presliyoruz. Doal ortamda kuruttuktan sonra ininin gz ak beyaz rengini veren bir astarla st
yzeyini kaplyoruz ve tekrar kurutuyoruz. Kuruduktan sonra 900
derecede kuru grgen odunuyla yanan klasik llerde
yaplm olan frnmzda piiriyoruz. Frn bir gn
nceden akamst yakp, at kapan kapatp ttslyoruz. Ertesi gn sabah ezannda
alt kapa ap, yakma ilemine balayp,
yaklak on saat sre ile devam ediyoruz. Yanan en son odunlar da frnn
alt ksmna ittikten sonra kapa kapatyoruz.
Frnn st ksmnda scaklk 900 dereceyi bulurken alt ksmnda 1000
dereceyi geiyor. Frn
gn sreyle souyor. Frn
souduktan sonra kan biskvilerin yzeyi zmparalanyor. zerine uygulanacak desenler aydnger kadna boncuk inesi ile
deliniyor. Genellikle klasik desenler ve klasik ve
modern tarzda retilmi yeni tasarmlar uygulanyor. Aydnger kad biskvinin zerine konup, kmr tozu ile desen biskvinin zerine geiriliyor. Boyalarmz
maden oksitlerinden, zellikle krmz
rengi znik toprandan elde ediyoruz.
Kmr tozu ile geirilen motifler siyah
boya ve samur fra ile tahrirleniyor.
Tahrirleme ilemi bittikten sonra ilerini

boyuyoruz. Boyalar kuruduktan sonra biskvini yzeyini kendi

hazrladmz kurunlu bir sr ile srlayp kuruttuktan sonra tekrar
900 derecede frnlyoruz. Frndan ktktan sonra en son eklini
alyor. eklinde zetliyor bize yaplan ilemleri. O kadar zahmetli
bir i ki, siz anlatrken biz yorulduk diyoruz
Papaya armaan edilen ininin de bu ilemlerden geirilerek
meydana geldiini syleyen Aslhan Hanm, eserin sr alt tekniiyle oluturulduunu sylyor. Trk Hat Sanatnda kullanlan
hayvan figr eklinde tasarlanm besmele ilemeli yazlardan
birini iniye uyguladklarn ifade eden gen sanat, bu figrn
1995 ylnda Kltr Bakanl tarafndan Yunus Emre Sevgi Yl dolaysyla kullanldn da ekliyor
Dnyaya Yaylan inilerin Mtevazi
Sahipleri
Erolu Ailesi, daha nce de birok lkenin cumhurbakan, babakan ve
brokrat iin eserler retmi, yurt
ii ve dnda pekok mimari yap ve
zel koleksiyonlarda almalar sergilenmi. lk ihracatlarn ise 1989 ylnda Suudi Arabistann Cidde kentinde tarihi bir sarayn eref Salonunu 21
pano ile ssleyerek gerekletirmi...
Kuruluundan itibaren birok sergi fuar
ve festivallere katlan Atlyede yerli yabanc birok devlet televizyonu ve zel kanallar
atlyemizde belgesel ekimi yapm. Japon NHK Devlet Televizyonu, Alman ARD Devlet Televizyonu, Finlandiya Devlet
Televizyonu gibi... Ayrca aile boyu sanatkr olan Erolu Ailesinin
rettikleri eserler, Macaristan Glbaba Trbesi, ngiltere mzeleri,
Japon slam Eserleri Mzesi, Glbenkian Mzesi gibi birok mzede de yerini alm
Eref Erolu Ailesi, bugne kadar olduu gibi bundan sonra da geleneksel yapdan taviz vermeden, zlemlerini, tarihimizi yanstmay hedefliyor. Ve istek olduu takdirde protokol iin eserler
retmekten de gurur duyacaklarn da ekliyor

133

Yazmaclk Sanat ve
Konyadaki zleri
Meral AKAN *

Teknolojinin ilerlemesi, giyim ve kullanm eyalarnn hzla deimesine yol aarak,

yazma rnlere olan talebin azalmasna yol amtr. Konya ve evresinde bugn
tespit edilen kenarlar ine oyal yazma rnekleri de gnlk kullanm zelliini yava
yava kaybetmekte ve sandklarda gelecek kuaklara aktarlmak zere saklanmaktadr.

Basma veya yazma adyla tannan yazmaclk sanat; oyulmu

tahta kalplarn boyanarak pamuklu kumalar zerine baslmas ya da desenlerin fra ile resmedilmesi esasna dayanmaktadr. Almanca Zeugdruck, ngilizce Black Printing,
Franszca Lestampage olarak adlandrlan bu sanat, Trk
Ssleme Sanatlarnn geleneksel bir kolu olarak ortaya kan
ve yllarca gzelliinden dn vermeden sregelen el sanatlarmzdan birisidir. Halk arasnda basmaclk olarak da bilinen yazmaclk sanat, adn desenlerin kuma zerine kalp ile
deil de fra veya kalem ile aktarlmasndan almtr.
En eski el sanatlarmzdan olan yazmacln hangi kltr
evresinde doduu tartmal bir konudur ve bu konuda
kesin bir tespit yapmak gtr. Hindistan, Msr ya da Orta
Asyann bu sanatn kkeni olduuna dair kesin kantlar
bulunmamaktadr. Bu el sanatnn ilk rneklerine ilikin
gstergeler, mum veya topraktan yaplm kalplar ve boyanm kuma rnekleridir. M.. 7000 ylnda Hitit sanatna ait
bulunan arkeolojik eserler arasnda pimi kilden ok sayda
mhr damgalarna rastlanmaktadr.
Tarih ierisinde kuma bask sanat Anadoluda da uygulanm
ve gnmze ok az sayda rnek ulamtr. En eski bask
kuma rnei Beylikler Dnemine tarihlenmektedir. 1389 yl-

na ait olan bu rnek Kosova Meydan Savanda kullanlm

olan bir sancaktr. 18 yy. ve 19. yy.da ilemelerin zemininde
grlen bask sslemeler daha sonraki dnemlerde anilin boyann bulunmasndan dolay artan boya saysnn etkisi ile
giderek ilemenin yerini almtr.
Dnyaca tannan bu sanat dal Anadoluda youn olarak uygulanmtr. Yazmacln merkezi haline gelen illerin banda ise
Kastamonu, Tokat ve stanbul gelmektedir. Bu sray Bursa ve
dier Anadolu illeri izlemektedir. Korunmas ve saklanmas
g olan bu gnlk eyalardan ok az gnmze ulaabilmitir. Bugn bu yazmalar evlerdeki eyiz sandklarnda
veya mzelerimizde grebilme olana bulunmaktadr.
Bir sanat dal olarak saraya kadar giren ve daha sonraki
dnemlerde ihracat yaplan yazmalar, Anadolu halknn gnlk kullanm eyalarnn banda gelmektedir. Yazma ismi bu
ince sanatn bazen bir bartsnde, yemenide, bazen bir
sofra rtsnde, bazen de elbise ve eteklik kumalarda kendisini gstermesi ile tannm ama en ok yazma ifadesi baa
balanan yemeni ve bartleri tanmlamtr. Halkn sanat
olan yazmaclk, kullanm eyalarnn tesinde trk, mani ve
komalara konu olarak halkn yaantsn yanstmas asndan
nemli bir miras olarak gnmze ulamtr.
Yazmaclk sanatnda temel olarak iki teknik kullanlmaktadr.
Bu tekniklerden ilkinde desen fra ile resmedilir. kincisinde
ise desenleri oluturmak iin kalplar kullanlr. Bu temel
teknikler dnda belli kuralara bal kalnarak gelitirilen ve
ustalar iin sr nitelii tayan birok teknik mevcuttur.
Kalem i Yazmalar

Bordr sslemesi iin kullanlan yazma kalplar.

134

Bu teknikte sanat kuma zerine fra ile desenleri boyamakta ve bir ressam gibi almaktadr. Kalem ii yazmalarn
nce konturlar izilmekte ve daha sonra eitli renkteki boyalarla desen snr iinde kalan alan boyanmaktadr. Kalem ii
yazmalarn izgilerindeki akclk ve kompozisyonlarndaki
rahatlk ilk bakta gze arpmakta ve bu rnekler kalpla
allan yazmalara gre daha zarif almalar olarak nitelendirilmektedir. Eski stanbul yazmalar bu zellikte yazmalardr (foto.1).

Geometrik bezemelerin kullanld yazma rnei.

Kalp ile Bask i Yazmalar

Kalp ile bask tekniinde allan yazmalar desene gre oyulmu
tahta kalplarn boyaya daldrlmas ve desenin kumaa geirilmesi ilemine dayanmaktadr. Kalplarn kntl ksmlar siyah boyaya batrlarak baslr ve desenin konturu kumaa geirilmi olur.
Konturlarn i ksmlar farkl renklerdeki boyalarla ve yine kalpla
baslr. Kalpla bask tekniinden gelitirilmi olan kalp-kalem
yazma tekniinde ise konturlarn i ksmlar fra ile boyanarak
allmaktadr. Bu teknik kalpla bask tekniinden daha zarif
rneklerin ortaya kmasna imkn tanmaktadr(foto2-foto3).
Kullanlan Yazma Kalplar
Yazmaclk sanatnda kullanlan yazma kalplar istenilen desene
gre hlamur, armut ya da ahlat gibi aalardan oyularak ortaya
karlmaktadr. Olduka zahmetli ve beceri isteyen bir i olan
kalp oymacln yazma ustalar dndaki kiiler yapmaktadrlar.
Kalplar oyulmadan nce oyarken kolaylk salamas ve dayankl
olmas amacyla scak balmumuna batrlmakta ve zel baklar
kullanlmaktadr. Eski kalplardan elimize ulaan rnekler ait
olduu dneme ilikin yazmaclk sanat hakknda bilgi vermektedir (foto.4-5-6-7).
Sanat sanatn ortaya koyarken en ok tabiatta grd gzellikleri ve dolaysyla renkleri kullanmtr. evresinde grd krmz, mavi renkli iekler onun ilham kayna olmutur. Yazmac
doann renklerini yazmasna konu ederken, bu renklere ulaaca kayna da yine doa olarak belirlemitir. Anadoluda bitkisel

Aatan retilmi yazma kalb

Kokanal yazma rnei.

135

boyalar yllardan beri her trl sanat dalnda kullanlmaktadr.

Yazmaclk sanatnda da ok sk kullanm alan bulan doal boyalar, kimyasal boyalarn ortaya kmasyla gnmzde hemen
hemen hi kullanlmamaktadr.
Yazmaclk sanatnda kalplarn basld kumalarn ok iyi
apreleme ilemi grm olmas gerekmektedir. lk dnemlerde
Bursada dokunmu olan ve mermerahi denilen ok ince tlbentler kullanlrken d piyasa rekabeti ile Trkiye mermerahi
ticareti lm ve bu daha aa kalite kumalarn dokunmasna
neden olmutur. Yazmaclk sanat rneklerinin XVI yy.dan daha
geriye gidememesinin nedeni kullanlan ok ince kumalardr. Bu
ince dokumalar geen yllar iinde dier kumalara gre daha
kolay ypranmakta ve bugne ulam rnek saysn snrlamaktadr. Gnmze yaklatka bu kumalarn yerini daha kaln
kumalarn ald grlmektedir. Masa rts, yorgan yz gibi
alanlarda kullanlmak zere bask yaplan kumalar Smerbank
maazalarnda satlan Amerikan bezi veya beyaz patiska olarak
tarif edilmektedir. Bunu yannda renkli ile bezine de bask yaplmaktadr.

le baa balanan rty niteledii ve yazmalarn, kenarna uygulanan ine oyalarna gre deer kazand tespit edilmitir
(foto.15). Bu zellik Konyann yazma eserler asndan dier
yazma merkezlerinde olduu gibi gelimesini ve zengin rneklerin ortaya kmasn snrlamtr. Bugn oya yaplacak yazmalar,
serigrafi yntemi ile ortaya karlan ve arda satlan renkli tlbentlerden teye gidememektedir.
Sonu olarak yazmaclk sanat, gnmz el sanatlarndaki yozlamadan gereken pay alm ve seri bask yntemleriyle yaatlmaya allmaktadr. Yazmaclk sanatnn kaybettii anlamn
ona yeniden kazandrmak iin yeterli aratrma ve retim yapma
ihtiyac vardr. Gnlk kullanm eyalarna, modaya uygun tarzda,
desinatrlerin yardm ile yazma desenlerinin aktarlmas ve dekoratif yzeylerin bu anlayla bezenmesi bu sanatn yaatlmas ve
gelecee aktarlmas asndan atlmas gereken admlar olmaldr.
* Seluk nv. Mesleki Eitim Fak. El Sanatlar Eitimi Blm
Aratrma Grevlisi
KAYNAKLAR

Yazmaclk sanatnda kullanlan motifler ve kurulan kompozisyon,

yazma sanatnn stn bir sanat anlay ve zevkine sahip olduunun gstergesidir. Tm geleneksel sanatlarmzda olduu gibi
yazma sanat da konularn doadan almtr. ok eitli ieklerin,
aa, dal ve yapraklarn yer ald bezemeler ve kular, balklar ve
drt ayakl hayvanlarn konu edildii hayvansal bezemeler tabiattan alnarak yazmalarda ok sk kullanm alan bulmutur.
Bunun dnda keli ve yuvarlak hatl daire, meandr, gen,
zikzak gibi geometrik bezemeler yazmalarda gze arpmaktadr(foto.10). Kandil, vazo, kazan kulpu, stun, minare gibi
nesneli bezemelerin ise kullanlan eyalar resmetmek ve
inanlar sembolize etmek asndan nemli bir kullanm
alanna sahip olduu dikkati ekmektedir. Kullanlacak
yazma eyann fonksiyonel amacna uygun ekilde mesajlar
ieren yazl rnekler ise yazmalarda yazl bezemenin kullanldn gstermektedir (foto 11). slami inann etkisiyle
ok az kullanlan figrl bezeme ise yazma sanatnda
kokana olarak isimlendirilmektedir (foto.12). Btn bunlar
dnda yazmaclk sanatnda manzara resimli sslemelere
ok sk rastlanmaktadr.

-AKBL, Fatma., Trk Yazmaclk Sanat, Kltr-Sanat Dergisi, S.5, stanbul, 1977.
-BARITA, rn., Kastamonuda Yazmaclk, Erdem Dergisi, A.K.M. Yaynlar, Cilt:4,
S.10, 1988.
-BARITA rn., Trk El Sanatlar, Ankara, 1988.
-KAYA, Reyhan., Trk Yazmaclk Sanat, Bankas Yaynlar, stanbul, 1974.
-KKDA, Y., ARABACI, C., Seluklular Ve Konya, Seluklu Belediyesi Kltr
Yaynlar, No:3, Konya, 1954.
-TRKER, Kemal, Tokat Yazmalar, Kltr Ve Sanat, Tokat zel Says, Trkiye
Bankas Yaynlar, S. 24, 1994.
-ZBER, Hsn, Trk Ssleme Sanat, Trkiye Bankas Yaynlar Sanat Eserleri Dizisi
6, stanbul, 1972.

Teknolojinin ilerlemesi, giyim ve kullanm eyalarnn hzla

deimesine yol aarak, yazma rnlere olan talebin azalmasna yol amtr. Ortaya karlmas zahmetli ve uzun
zaman gerektiren eyalar yerine teknolojik gelimelerin
sunduu seri rnleri talep eden insanlar gnmzde bu
sanat eserlerine ancak mzelerde rastlamaktadrlar. Bu
gelimelerden dolay aa bask teknii yerini seri retimin
yaplabildii serigrafiye brakm, yrelere ait renk ve desen
zellikleri yava yava kaybolmaya balamtr.
Konya ve evresinde bugn tespit edilen kenarlar ine oyal
yazma rnekleri de gnlk kullanm zelliini yava yava
kaybetmekte ve sandklarda gelecek kuaklara aktarlmak
zere saklanmaktadr (foto 13-14). Buna bal olarak
gnmzde il merkezinde yazmaclk sanat ile aktif olarak
ilgilenen usta ya da atlyeye rastlanmamaktadr. Konya
evlerinde yaplan aratrmalarda sandklarda bulunan
yazma eyalarn yapm tarihlerinin olduka eski olmas
rnn ypranma durumu gz nne alndnda olduka
artcdr. Konya ve evresindeki yazma eyalarn genellik-

136

Ankara yresinden horoz ve geyik figrlerinin kullanld bir yazma rnei.

Sanatta Yaratc Bir Uygulama

Piyalepaa Camiinin Elifi
Dr. Kaya ER *

alayan'dan Kasmpaa ynne, yokutan aaya doru inerken yol dzle geldiinde yoldan 100 m. ieride sa kolda bildiimiz cami formlarndan farkl yapda 6 kubbeli ve mihrap cephesinde payandarlarla abidevi bir grnm kazandrlm olan Byk Piyalepaa Cami yerleim konumundan dolay bilim kurgu filmlerinden frlam gibi karmza kar.

Cami aslnda yapld yzylda bile bir aray habercisi gibidir. Tek byk kubbeli ve kelere yerletirilmi olan minarelerle klasik bir cami formundan ok, 6 kubbenin ortasndaki tek minaresiyle, -yaptran kiinin grevi de meslei de
dnlecek olursa- yelkenli bir gemiye de benzetilebilir.
Kaptan- Derya Damat Mehmet Piyalepaa (Vefat 12 Zilkade 985 Hicri 1577 Miladi) tarafndan yaptrlm olan bu caminin mimar olarak eitli kaynaklarda Mimar Sinana
atfedildii grlr. Cami kadar nemli bir unsurda pencere stlerinde cami yaz bordrnde ve mihrabnda yer
alan 16. yzyl inileridir. Pencere ve kap st inileri a-

lnp dnya mzelerinde sergilenmekteyse de mihrap ve

yaz bordr cami iinde mevcut durumdadr. Restorasyonlar yaplmaktadr.
Cami mimari ve sanat tarihi asndan pek ok zellii
bnyesinde barndrmaktadr. Hattat Hasana ait olan
Hsn- Hat yazlar, 16. yzyln nadide inileri TEM (Trk
ve slam Eserleri Mzesi), sergilenen muhteem hallar, 6
kubbeli enteresan mimarisi camiyi zel klar. Dier zelliklerinin yan sra en nemli zelliklerinden biri de caminin iinde bulunan kalem ii sslemelerdir. 20052006 yllar iinde yaplan restorasyonuna kadar olan

137

Bugne kadar benzerine rastlanmayan ini bordrn bir harfinin ahap zerine uygulanmas.

srede, camiin tavan ve duvarlarna bakldnda dz beyaz renkte boyanm olduu grlr. En dikkat ekici ksm ise kadnlar
mahfili seperelerinde yer alan ahap st kalem ii sslemeleridir.
Caminin son bir buuk ylda geirdii restorasyon almalarna
gemeden kalem ii nedir, Ahap st kalem ii nedir, Sva st
kalem ii nedir, ksaca deinmek istiyorum.
Kalem ii Nedir?
Geleneksel Trk Sanatlarnn en nemli kollarndan biri olan kalem ii sanat Trk Sanat tarihiyle yattr. Orta Asyada Trklerin
anayurdunda ortaya karlan Kara Hoca ve Bezeklikteki eserlerde 8. ve 9. yzyllarda bugnk anlamnda ve desen zelliklerinde ssleme tarz karmza kar. Sva stndeki pek ok desenin
ve resimlerin orijinalleri u anda Berlin slam Sanatlar Mzesinde
sergilenmektedir. Ejderhann kanatlarndaki rumi motifi srtlarnda
bulunan izgide bulut motifi vcud dokusunda yer alan mnhani adn verdiimiz motifler bugnde ayn ekil ve llerde kullanlmaktadr.
Tezhip, minyatr, ini gibi sanat kollarmzn ana yurdu Orta Asyadan, glerle, kat ettii yollardaki sanatlar ve sanatlarla harmanlanp Anadoluya gelen, nemli sanat kollarmzdan kalem ii
sanatnn kelime anlamn aacak olursak; dini, sivil veya askeri
mimari yaplarn i veya d mekan yzeylerine (tavan, kubbe, duvar vb.) uygulanan kurall ssleme tarzna denilmektedir. Yapan
sanatsna da nakka ad verilir.

138

Orta Asyadan beri sre gelen klasik motif tarz, kalem ii sanatnda, slamn etkisi ve Anadolu topraklarndaki geliimiyle en st
seviyeye kmtr. 13. yzyl Seluklu sanat iinde ahap direkli
camiler ve onlarn tavanlarnda yer alan kalem ii sslemeleri
Anadolunun eitli yerlerinde grlebilir. Beylikler dnemi ile de
devam eden srete Beyehir Erefolu Camii, Afyon Ulu Camii,
gnmze kadar sre gelen muhteem uygulamalardr. 16. yzyllarda ta iine verilen nem, ini sanatndaki gelimeler, en
nemlisi cami veya dier mimari mekanlarn i aydnlatmasnn,
snmasnn ya kandilleri ya da mangallarla yaplyor olmas ve
snan havann yukarya kmas nedeniyle oluan islerin tavanlara, duvarlarn st ksmlarna yapmas ile bu yzeyleri kirletmesi bu sanatn ikinci planda kalmasna sebebiyet vermitir. 15. yzylda geleneksel sanatlarmzn her alannda grlen gelime kalem ii sanatnda da kendini gstermi ve Osmanl sanatndaki ilk
kalem ii rnei olarak kabul edilen znik Krgzlar Trbesi, Bursa
Muradiye Trbeleri ve Edirnede bir ksm eserlerde iri rumi motiflerden yaplan kompozisyonlarn hatai ve tr motiflerlerle desteklendii almalar ortaya kmtr. 16. yzyl ise bu sanatn zirveye kt bir yzyl olarak anlr. En nemli sebeplerinden biri de
Mimar Sinann camilerde yapt is odalar olmutur. Yaklan ya
kandillerinden kan isler bu odalarda topland iin ilenmi kalem ii desenleri kirlenmemi ve gnmze kadar da gelebilmitir. Edirne Selimiye, skdar Atik Valide, Kadrga Sokullu, Rstem
Paa, Tekkeci brahim Aa, Topkap ehit Ahmet Paa, Sultan Ahmet Camileri, Topkap Saray, Badat Revan Kkleri ilk akla gelen
klasik dnem diye adlandrdmz kalem ii rneklerini iinde ba-

Caminin restorasyon sonras ve nceki grnm

rndrmaktadr. Belirli kurallar iinde uygulanan ve belirli renklerle

kullanlan klasik dnem kalem ii sslemelerinde rumi, hatai,
pen gonca, bulut gibi motifler, sade bir uyum iinde ama bir o
kadarda ihtiaml bir grnt oluturularak kullanlmtr. Pek ok
kii tarafndan bozulma dneminin balangc olarak kabul edilen
17. yzyl kalem ii ve Trk Geleneksel Sanatlarnda, Osmanl mparatorluunun batya almasnn etkisi ok byk olmutur.
Gelenek ve greneklerimiz iinde nemli bir yer tutan, byklerimize olan sayg, hrmet gelenei de bu sanat akmlarnn hzla
yaylmasnda etkili olmutur. Ne akalas
var canm der gibi bakan yz ifadelerinizi
grr gibiyim!
Batllama dnemiyle sanatmza nfus
eden barok, rokoko, ampir gibi sluplar,
geirdikleri Trk sanat ile kaynama evrelerinden sonra, Trk Rokokosu gibi isimler
bile almt. Ya da gnmz sanat tarihilerinin yaktrmasyla eklektik ad altnda yorumland. te Osmanlnn hala zengin olduu bu devirlerde bir moda olarak
yaylan bu eklektik akm, nemli cami,
trbe ve mimari mekanlarmzda da ska
kullanld. te byklerimize olan sayg
sebebiyle yaylmas da bu dneme rastlar.
rnein bugn Bursadaki trbe ve camilerin 16. yzylda yaplanlarn bile gezin,
bu tr elektrik akmda yaplm uygulamalar grrsnz. Bir moda olarak yaylan
bu akmda zerinden 100-150 sene gemi, bir bymzn yaptrd cami ya
da yaplm olan trbesindeki sslemele-

rin eskimi olmas ve artk o desenlere, sslemelere itibar edilmez

bir dnemde olunmas moda olan bu almalarn, eskilerin stne sva, boya ekilip, yerlerine yenilerinin yaplmasna neden olmutur. te siz bir padiahsnz ve dedenizin trbesini ya da camiini onartmak, bakmn ona olan saygnzdan yaptrmak istiyorsunuz, o an moda olan tarz uygulatyorsunuz ve bu sayede Anadolunun veya imparatorluun en cra kesine kadar bu tarz uygulamalar bylece yaylyordu. 18. yzylda da zirveye kan elektirik uygulamalarda barok, rokoko, Trk rokokosu, ampir gibi tarzlarn karmlar, kalem ii desenlerinde yer ald. Kelime anlam

Tavan sslemelerinin eski ve restorasyon sonras grnm

139

18. yzyl sepere restorasyonu.

yamru yumru, ekil olarak bozuk inci demek olan barok sayesinde eski Roma ve Yunan sanatnda kullanlan akant yapraklar
arasndaki merkeze istiridye kabuklar ve inci motifi oturdu. Bu
tarza abidevi yaplar, stunlar, kemerler ve havuzlar eklenince
ampir tarz adn ald ve de barok ssleme unsurlar iine karan
manzara resimleri ki bunlar stanbulun nemli yer ve mekanlaryd ya da kufe adn verdiimiz iek buketleriyle oluunca
rokoko adn ald. Bu ekilde gelien kalem ii sanat Cumhuriyetin ilanna kadar devam etti. Cumhuriyet sonras Trkiyesinde
duraklayan geleneksel sanat kollar gibi kalem ii sanat da duraklamadan payn ald.
Bu sanatn birka gnlls ile gnmze babadan ola geen bir
jenerasyonlar gelebildi ve bizler de sizlere bu sanat tantarak, anlatarak gelecek nesillere intikal etmesini salamak amacndayz.
Byk Piyalepaa Cami restorasyonunda yaatlan mekanlar gibi
kalem ii sanatnn da yaatlp gelitirildii bir yer olarak tarih
sahnesindeki yerini alacana inanmaktaym.
Piyalepaa Caminin kalem ii restorasyonu iin ie baladmzda
geni bir fotoraflama almasndan sonra mevcut desenlerin
kopyasnn eskiz katlaryla izilmesi ve bilgisayar ortamnda rlvelerin yaplmas oldu. Bu almalar yaplrken mekan ile ilgili kitaplar, dokmanlar aratrlmaya baland ve bu ilem aslnda iin
sonuna kadar devam etti. Ktphaneler, vakflarn arivi, zel fotoraf arivleri aratrlp eskiye ynelik her tr evrak topland. Ca-

Ta kaidelere kimyasal malzemelerin yardmyla temizlik ilemi uygulanrken.

140

Kalem ii desenleri aslna uygun olarak yenilendi.

minin sva stnde olmas gereken kalem ii almalar yoktu. Caminin inilerine, mermer ve metal iiliklerine baknca kalem ii
desenlerinin mevcutta bulunmamas imkansz gibi geliyordu. Bu
duvarlarda raspa dediimiz sva ve boyay temizleme ileminden
sonra ortaya kt. Kalem ii olmaynn sebebi; svalarn vakti zamannda bir restorasyon srasnda imentolu sva ile deitirilmi
maalesef orijinal sva ve kalem ii almalarnn yok edilmi olmasyd. Sva stndeki kalem ii rnekleriyle ilgili olarak birka kemer stnde ve pencere stnde barok kkenli motifleri azda olsa ele geirdiimiz iin artk i mekanda kalem ii deseni olduunu biliyorduk. Tahminlerimizi bulduumuz bu az saydaki dokman doruluyordu. Tam umudumuzu yitirmek zeriydik ki Alman
Arkeoloji Enstitsnde bulunan Piyalepaa Cami resimleri imdadmza yetiti. Bu eski sararm fotoraflarda cami i mekannda son
dnemin eklektik tardaki muhteem sslemeleri mevcuttu. Evet!
Aradmz bulmutuk. Bugne kadar cami ile ilgili yaynlanm
makalelerde de bu ynde hibir bilgi yoktu, her yazar mevcut durumu resmetmi ve yorumlamt. Bulunan belgeler sanat tarihi
asndan ve kalem ii sanat adna da bir bulu olarak nitelenebilirdi. Uygulamac mteahhit irket GRYAPI antiye efi Nilgn Olgun ve iin sahibi Vakflar Genel Mdrlnden kontrollk tekilatnn ve de genel mdrmz Ahmet Tanyolan destei ile bulunan fotoraflar cami plan iinde lmlendirilerek tarafmzca
kalem ii desenleri tekrar retildi. Devrin emsal binalarndaki almalarda incelenerek renk kararlar verilerek mevcut yerlerine kurulan iskele sayesinde kalem ii desenleri ilendi. Akant yapraklar, kurdeleler, mee palamudu, mee palamudu yapraklar, elenk
motifi yapraklar, nlar rozet hsn hat
yazlar yzeylere ilendi. Fotoraflardaki
bir ilgin nokta da; mevcut desenlerin altnda baka bir desenin de olmasyd. Piyalepaa trbesindeki kalem ii desenleriyle
ayn konseptle olan bu sslemelere tam
ulaamadmz iin mevcutta net gzkenleri ilemeyi tercih ettik. Kadnlar mahfilin stndeki tonoz kemerlerde de bir orta gbek motifi kompozisyonu ve tonozu
evreleyen sslemeler mevcuttu ve aynen
yerlerine ilendi. Yaprak ve kurdele motiflerinden orta gbek desenini evreleyen
tepelik motifli kurdeleler, akant yapraklar
ve zeytin dallar, yuvarlak ke rozetleri
desenlerin zelliklerini tekil etmekteydi.
Caminin bir dier kalem ii zellii de ahap stne yaplm olan almalaryd.
Kadnlar mahfilinin korkuluk st sepere-

Piyalepaa Camii restorasyonu bir yl boyunca devam etti.

lerinde yer alan bu almalar yapld yzyln zelliklerini tamakla beraber yar stilize motif zelikleriyle de ayr bir nem tamaktadr. Seperenin kafes sistemi dnda kalan her yerinin bezendii bu kalem ii rneinin benzerleri az da grlse stanbulun eitli yerlerinde karmza kar. Anadolu Hisarndaki Amcazade Yals ve Esat Paa Yals, Topkap Saray Yemi Odas, Valide Sultan
Dua Odas, III. Ahmet Ktphanesi sslemeleriyle benzerlik gsterir. Yar stilize iek motiflerinin kullanld bu sslemelerde lale,
gl, karanfil, nergis, meneke, gelincik, yavru az, siklamen ve bu
ieklere ait yapraklar bordrler iinde youn olarak kullanlmtr.

halde otoriteler bizi tefe koyar ve olmadk eletirileri alrz herhalde. Ama ite eski zamanlarda bu ii yapanlarn konularna nasl
vakf olduklarn gsteren, yaratc, cesaretli ve de esprili uygulamalarn tm aklyla gz nne sunuyor bu alma. Aslnda
restorasyonda; kalem ii sanatnda raspa yapmak macera filmi gibidir. Karnza ne kacan neyle karlacanz bilmeden aratrmaya balarsnz ve bu her aratrmada standard olmayan heyecan verici bir sretir. Bulduumuz elif harfi de bizim gibi bu
ie gnl vermiler iin bulunmaz bir deerdir. Hem uygulama ilginti hem de fikir.

Topkap Saray Ktphanesi H. 2365 Takvim-i lale kitabnda iyi bir

stanbul lalesinin tarif edildii varaklarndaki lale tarifine uyan stanbul laleleri de desenler iinde yer almaktadr.

Camiye girdiinizde sa st kesinden balayan bordr yaz cami iinde dnmekte idi. Ama bu dn caminin arka duvarlarnda
gelindiinde kesiliyor, kar cephesinde tekrar balyordu. Elif
harfiyle biten bu ini bordr, dier tarafta kald yerden devam
ediyordu. te ilgin nokta burada kt. inide son harf olarak elif
harfiyle biten yaznn devam edip balanan ksmnda aratrmalarmz sonucu yeil boya temizlendiinde altndan slyen renk kan mermer taklidini andran desenli ahap direin hemen dibinden balyordu. te bu noktada temizlikten nce yaz iniden devam ediyordu. Hatta bir noktada eksik duruyordu ama ahap direk stnde dier tarafta biten elif harfinin hatrlatma ya da kelimeyi tamamlayan eksik harf gibi ilendiini grdkten sonra, iniyi tamamlayan eksik noktann yars inide yars ahap direkte
karmza kt.

Vazo iinde yer alan iek kompozisyonlar da bire bir Topkap Saray Yemi Odas desenleriyle btnlk gsterir. te bu deerde
desenler arasnda altn varak yaptrlm zeminler zerinde allm krmz renk ve siyah konturl stilize iekler yer alr. Bir enteresan nokta da altn varakl bu kemer ksmlarnn simetrilerinde sadece zrnk sars zerine yaplm rumi motifini andran desenlerin ilendii kompozisyonlarn olmasdr. Bilindii zere slyen ekilen ahap stne altn varak yaptrlacaksa ya kilermeni ya da zrnk sars srmek gelenektendi. Bu sistemde hat yazlarnda da zrnkl yazlar kat zerinde mevcuttur. Bu ahap seperelere 1978 ylndaki restorasyon srasnda ar bir vernik srldn gzlemledik ve temizlenmesi iin kimyasal bir metod uygulayarak renklerini gerek kimliine kavuturduk. Ve daha uzun
bir sre yaayacak hale getirdik. Dnya restorasyon kriterlerinde
ilalama ve koruma formllerinin kullanld bu ksma bir mcevher edasyla muamele yaplmasn saladk. Cami iinde bulunan
ahap direkler restorasyona baladmzda yeil bir renk ile boyalyd. Aratrma amal yaptmz kimyasal raspa sonucunda
boya altnda slyen renk zemin zerinde yapld devir iin ve
hatta gnmz modern sanatnda bile kullanlacak rahatlkta ilenmi mermer taklidini andran sslemelere rastladk. Bu enteresan desenleri tamamlamaya baladmz noktada, aratrmalarmzda devam ediyordu. Karmza en enteresan uygulama kt.
Bugn biz yeni bir cami uygulamasnda byle birey yapsak her-

te fikir, yaratclk, cesaretli ve akll uygulamaclk ve her uygulamaya deer katan bir alma Rabbim hepimize byle almalar iinde olmay nasip etsin demekten kendimi alamyorum.
Caminin kalem ii restorasyonunun sonuna gelmekteyiz ve ben
bu uygulamann bir alan, yneteni olarak sizlerle ok nemli bir
sanat tarihi belgesini paylamak istedim. lkemizin gelecei, milli
kltrne sahip kan ve onu dnya ile entegre edebilen genliin
elinde olacak. Bu balamda lke ekonomisini de turizm yolu ile
kalkndracak tarihi eserlerimizin restorasyonuna nem vermeli ve
bilinli yetimi elemanlarla gelecek yzyllara tamalyz
* SMEK Kalem i Usta reticisi.

141

Rabia zsoy:

Ak Olmadan
Sanat Olmaz
Bahar YOLAAN

Folyoyu benzersiz bir sanat dal haline getiren ve bitmeyen bir azimle kendisini srekli gelitiren Rabia zsoy, yllar nce kursiyer olduu SMEKte artk usta retici.
Ev ierisinde bulunan seramik, cam, ahap dahil olmak zere btn eyalar folyo ile
ssleyebilen zsoy, bu anlamda yapt iin dnyada baka bir rnei olmadn iddia ediyor.

Ak konumak gerekirse daha nce folyo deyince aklma gelen ilk arm, buzdolabnda kullandmz alminyum koruyucuydu. Bu el sanatlarna sadece seyirci kalm benim gibi birisi iin yeni bir deneyim. Rabia Hanm ile rportaj yapmadan
nce folyo kullanlarak bu tarz eserler yaplabileceini tahmin
bile edemezdim. Asl aknl folyo ustas Rabia zsoy evinin
kaplarn bizlere atnda yaadm. Ev daha ok bir sanat mzesini andryordu. Gzm nereye evirsem farkl bir almayla karlatm. Aynalar, bardaklar, vazolar, tabaklar, kl
tablalar, sandklar aklnza ne gelirse, evde kullanlan herey
sslenmiti. Btn bunlar yapan Rabia zsoy ayn zamanda
iyi bir e ve anne. Hikayesini dinlediimde fark ettim ki Rabia
zsoyda birok
kiiye rnek

olabilecek bir kararllk ve alma azmi vard. Hibir zaman

ge deildi. O bir anda evinde oturan kadn olmaktan vazgemi, el sanatlarnn srlarla dolu dnyasnn kaplarn aralamaya karar vermiti. Bu keyifli olduu kadar zorluklarla dolu yolculua karken hislerini, yaadklarn ve amalarn anlatmak
da bizlere dyor.
Balangta Yaknlarmdan Hi Destek Grmedim
lk merak ettiim konu; yaplan sanatn nitelii deil, bir ev kadnnn bu ie nasl balad ve elbette evresinden nasl bir
tepki ald oldu. nk sadece sanat deil, hayatn her alannda evremizden grdmz destek bizim iin itici g oluyor.
Hele gerekletirilen eylemin takdir edilmesi, vg almas
kayda deer bir motivasyon kaynadr. Rabia Hanm ne yazk
ki bu balangta bu tr bir ilgiden mahrum kalm hatta tam
tersine yapt eserler kmsenmi. Hereye ramen kendisine gvenen Rabia zsoy olumsuz eletirilere kulak tkayarak, inand yolda emin admlarla ilerlemi. O imdi
kendisini ispat edebilmenin, stelik kursiyer olduu SMEKte eitmen olmann hakl gururunu yayor. stelik bu hikaye burada bitecek gibi de
grnmyor.
Liseyi bitirdikten sonra evlenen ve u an 12 yanda bir kz olan Rabia zsoyu, yalnzca ev hanm sfatyla yaamak mutsuz etmeye baladnda, i dnyasnda sanatla ilgili bireyler yapma istei domu. Rabia zsoy 2000 ylnda folyoyla tant zamanlar, Eim alyor ve kzmda okula gidiyordu. Bende btn gn ev ileriyle ilgileniyordum.
Bunlar dnda retken, kayda deer bireyler yapmak
istiyordum. Kendime bir ura ararken bir gn SMEKin
ilanyla karlatm ve kursiyer olarak kayt yaptrdm. Daha nce folyoyla ilgili hibir ey bilmiyordum. El sanatlaryla uramak bana bambaka bir dnyann kaplarn
at. cmleleriyle anlatyor.
Ak Olmadan Sanat Olmaz
zsoy, El sanatlarnda tecrbem arttka folyonun ok kullanl bir malzeme olduunu fark ettim ve baka neler ya-

142

pabilirim diye dndm. Kendi zgn yorumumu ve hayal gcm de ekleyerek folyonun yeni kullanm alanlarn kefettim. Folyonun bysne kaplmtm. imdi aklnza gelebilecek her trl
eyada folyo kullanabiliyorum. diyor. Yllardr el sanatlarna tutkuyla bal olan Rabia zsoy, zellikle el sanatlaryla ilgileniyorsanz sabr nemli bir erdemdir. El sanatlarna akla balym. Baz eyalara ssleme yaparken sabahlara kadar uyumadm ok
olmutur. Hala ryalarmda bile desenler grrm. Yaptm iten
byk zevk alyorum. zellikle ortaya kan eseri grnce ve vgler aldka bende kendimle gurur duyuyorum. Bu sevmeden,
gnlden balanmadan yaplabilecek bir ey deil. Yoksa fabrikada retmekten ne fark kalr ki diyerek bu iin
znn ak olduunu vurguluyor.
Yabanclar El Sanatlarna
Byk lgi Gsteriyor
Geen yl Sultanahmette iki hafta sren
bir sergi aan zsoy, ald olumlu tepkilerin
ve zellikle turistlerin gsterdii youn ilginin kendisini motive ettiini belirtiyor. zsoy, nternet zerinde
ve dergilerde aratrmalar yaptm
ama baka bir lkede byle bir almaya rastlamadm. Zaten Sultanahmette
atm sergide turistlerin gsterdii ilgi bunu
kantlyor. Avrupa lkelerinde el sanatlarna byk deer verildii biliniyor. Gelecekte ki en byk
hedefim yurt dnda bir sergi aarak lkemi tantmak
hem de el sanatlaryla uraanlar iin yeni bir sektr yaratmak. Belki gelecekte bu konuda markalamak bile mmkn
olabilir. lkemizde zenle retilen o kadar ok el sanat eseri var
ki yabanclarn buna ilgisiz kalmalar mmkn deil. Bu sayede el
sanatlaryla uraan insanlarda meslek sahibi olabilirler. diyor.
Kendisini idealist bir insan olarak tanmlayan zsoy hedefini, El
sanatlarna ilgi duyan fakat bu konuda gemite bir eitim sans
bulamam insanlara yardm etmek, onlar retime tevik etmek

ve ortaya kan eserlerle gelecekte uluslararas bir deer yaratmak eklinde zetliyor.
Herkes in Yer Var
Sanata balamak iin hibir zaman ge deil. diyen Rabia zsoyun rencileri arasnda her ya grubundan insan var. zsoy,
Ben alt yldr bu ii yapyorum ve bu sre ierisinde yzlerce
eser ortaya kardm. Ya ve eitim durumu nemli deil. zellikle evde hibir ey yapmayan kadnlara sesleniyorum. Bu durumdan ikayet
etmek yerine harekete gein. En azndan ilginizi eken cretsiz bir kursa gidip neler yapabileceinizi grebilirsiniz. diyerek insanlar harekete gemeye davet
ediyor.
lk bata size bo iler
bunlar gibi krc szler syleseler ya da desteklemeseler
bile, unutmayn sonunda gzel
eyler ortaya koyduunuzda ister istemez insanlarn size bak deiiyor.
Bunlar benim bamdan da geti. Uzun almalar sonucu ortaya kan eserlerim artk
eim ve evremdeki herkes tarafndan ok beeniliyor ve bana sayg duyuyorlar. nsanlar evde bo
oturmak yerine el sanatlaryla ilgilenebilir, cretsiz bir
kursa giderek meslek sahibi olabilir, bu iten maddi ve
manevi kazanmlar elde edebilir. diyor.
Peki, ben bu rportajdan sonra artk el sanatlarna kaytsz kalabilir miyim acaba? Folyodan bunlar yaplabiliyorsa Elbet bir yerden
balamak lazm. Oturduum yerden kalkp, ellerimi uzatp kapy
amak bana kalyor. Belki SMEK El Sanatlar Dergisinin gelecek saylarndan birinde ben de kendi hikayemi anlatabilirim o zaman...

143

Buldanda Semerciliin
Son Demleri
Bala KAYNARKAN

Denizli Buldann son semer ustas; Sleyman Damgac Yznde gller aan, sohbetine doyum olmayan 70 yandaki usta, 48 yldr semercilik ve el dokumacl yapyor. Eskiden kendi dkkannda alan ancak satlar dnce evindeki atlyesine ekilmek
zorunda kalan ustann tek ziyaretisi ise deyimi yerindeyse sanata duyarl birka medya mensubu Bir de da kylerinden sipari verenler var diyor, hepsi o kadar

Babam babasndan, ben babamdan rendim bu sanatlar. imdiki genler renmek istemiyorlar. diye balyor sze semer ustas ve dokumac Sleyman
Amca hznle, ancak ustann l l parlayan deniz mavisi gzlerindeki yaama
sevinci datyor btn gri bulutlar: Sanat iten gelen bir ey. steyen renebilir ancak. Ben hep dnyorum, yeni neler yapabilirim, nasl farkllk oluturabilirim diye... Bu arada muzipe eyler de aklna gelmiyor deil ustann Glerek anlatmaya balyor tez zamanda yapaca dzenei: Bir sunta alacam
zerine toprak evler, at arabalar ve kz arabalar yapacam. Sonra doadaki
gerek sesleri banda alp, bir teyp monte edeceim ve suntann kenarndaki dmeye bastka bartacam hepsini tek tek, herkes toplanacak ne oluyor diye Kim dnr bunu Sleyman Amca diyoruz cokuyla anlatna
hayran kalarak, Ben diyor gururla, Hayal etmek yapmann yarsdr
Eskiden arabalar bu kadar yaygnlamadan nce semerciliin altn yllar olduunu sylyor Sleyman
Usta. Ulam aralar oalp eitlendike hayvanlara ihtiya kalmam ve bu sanat da lmeye
balam doal olarak. Bir zamanlar younluktan i yetitiremedii dkkann ise 1982
ylnda kapam. Her ey hayalinde ylesine canl ve net ki yal ustann, insann
yal demeye dili varmyor O da kabul
etmiyor zaten. Ho bir ansn anlatmadan geemiyor. K aylarnda kendisini ekmeye gelen televizyonlardan birine laf arasnda, 22 senedir
bekarm, can yolda istiyorum artk
diye bir serzenite bulunmu, Bir ksmetlerim kyor ki sormayn gitsin. diyor... Sohbeti-

144

Sanat iten gelen bir ey. steyen renebilir ancak. Ben hep dnyorum, yeni neler yapabilirim, nasl farkllk oluturabilirim diyor Sleyman Usta...

miz ylesine renkli ki durup durup teekkr ediyoruz ustaya, ho

muhabbeti iin
imdi size semer nasl yaplyor gstereyim. diyor ve alyor eline
semerini, tek tek gstererek anlatmaya balyor: ncelikle keten
ulu lazm ve semer otu. Semer otu olmal ama hasr otu deil.
diyerek ufak ama nemli ayrnty eklemeyi ihmal etmiyor ve devam ediyor: lk ilemimiz dikim, sonra arkas ileniyor semerin.
nar aacndan bitirilir baz paralar marangoza, trpyle trplenir, zmpara yaplr ve arkas n ayarlanr. Sonra derisini iler,
atmasn takarz. Paldm denen arkadan dolaan ba, artma denen st taraftan dolaan ba, karakolan denen semerin dmemesi iin yaplan ba ve azndaki yular deriden hazrlarz. Btn
ayrntlar titizlik ve incelikle gerekletirilir, yoksa uymaz para
paraya

nce zgye verdiini sonra balamasn yaptn, desen ilemesinin ardndan ilemin tamamlandn anlatyor. plikler deiir
ama sanat deimez, o hep ayndr, kalpten gelir. diye konuan
Sleyman Amca, dokuduu bezleri ok ucuza sattn, buldan
bezlerine konulan mthi fiyatlar da anlayamad ekliyor szn
arasnda ile bezinden, bir gn iinde ok sayda petemaller,
masa rtleri dokuyan usta, buldan bezinin teri atmas ve salkl olmas konusunda ayrnt vermeden de geemiyor.

Semerleri u anda sadece da kylerinde yaayanlarn sipari ettiklerini sylyor ve onun dnda hediyelik olarak minyatr boyutta yaptklarn gsteriyor tek tek Bir semerin kullanm sresini merak ediyoruz. Kimi zaman 5 sene, kimi zaman kullanma
bal olarak 10 sene bile kullanlabilir. Zaten ounlukla gelenler
tamir iin oluyor diyor. Peki ya fiyat? diyoruz. Eeklere, beygir
ve katrlara semer yaptn, bunlarn da 200 YTL. civarnda olduunu sylyor. 4 gnde ancak bitiyormu byk semerler. Minyatrlerin yapm sresinin de onlardan aa kalr yan yok; 3 gnde
tamamlanabiliyormu minyatrler de Fiyat ise sadece 30 YTL
imi.
Semerci Sleyman Amca ayn zamanda dokumaclk da yapyor.
Abisinden rendii bu sanatn her trn severek icra ediyor.
Buldan bezi de, ehram da dokurum, hatta ile bezi de yaparm.
diyen usta, buldan bezlerinin pamuk ipliinden olduunu, ipleri

Ustann zevkle yapt minyatr semerlerden biri

145

Devekuu Yumurtasndan
Sanat kyor
Ebubekir ATALKAYA

Seramikten yaplm oval bir lambay andran devekuu yumurtalarna figrler ileyen Erturul Usta, hayranlk uyandran sanat eserlerine imza atyor. Sanat, Beyz
lem ismini verdii bu sanatla, hat yazlar, turalar gibi z kltrmze ait zenginlikleri dnyann drt bir yanna tayor.

Bugne kadar protein deposu olarak bildiimiz devekuu yumurtalar, yllardr zerinde yapt almalarla Erturul Altunun elinde panoromik bir tabloya dnyor. Altunu, bu
konuda bilgi almak iin bir odasn atlye olarak kulland
evinde ziyaret ediyoruz. Altunun hayat olduu kadar sanatn da paylat ei Nuray Hanm ile scak bir birlikte sohbete
koyuluyoruz. Kahvelerimizi yudumlarken bir yandan da evin
her kesinde dizili yumurtayla yapldna inanamadmz eserlerden gzmz alamyoruz. Merakmz zerine Nuray
Hanm, kullandklar ana malzeme olan devekuu yumurtasn tanmamz iin elimize
veriyor. 1 veya 1,5 kilo
arlnda devasa bir
tavuk yumurtasyla
karlatmz
dnsek de
zamanla bu
fikre alyoruz.

146

Devekuu yumurtalarn desenlemeye nasl baladklarn merak ediyor ve soruyoruz. Erturul Bey, lkemizde devekuu
retim iftliklerinin ve ticaretinin artt dnemde bu ie ilk
atlanlardan biri olduunu ifade ediyor. Yumurtalar desenleme urasnn, iftlikte, kulukada yavru kmayan, halk dilinde clk kan yumurtalarn deerlendirme d kalmasyla baladn sylyor. Devekuunun ana yurdu Afrikada retilen
boyama yumurtalar grdnde bir hobi olarak yumurtalar
boyamaya balyor. Zaman iinde yumurtann nasl boaltlaca, iinin hangi ilemlerle temizlenecei gibi bilgileri ediniyor. Bir sre sonra, salt boyama tekniinden daha fazlasn
yapmay gereklilik olarak gryor. Kabuu sert olan yumurta
yzeyine delici bir aletle entik atmay denediinde atlamasyla yumurtann sert olduu kadar hassas bir yaps olduunu
da anlyor. Bunun zerine, kaygan ve sert yapsyla die benzeyen yumurta yzeyinde, di hekimlerinin kulland aletlerle almaya balyor ve baarya ulayor. Nuray Hanm dikkati bir yne ekmek istiyor ve Bu baar zaman ald nk bir
di hekiminden daha titiz almas gerekiyordu. Bunu, detaylarla dolu desenleri ilerken son rtuta atlayan yumurtalarla anladk. diyor.

Bir sre sonra Erturul Bey, yumurta retim ve ticareti iini brakyor. Bylece sanatna daha ok zaman ayrabilir hale geliyor. almalarna Beyz lem ismini veren Altuna bunun anlamn soruyoruz. Osmanlcada beyzi kelimesinin oval, yumurta eklinde
manasna geldiini sylyor. Beyz lem derken dikkati, Dnya
eklinin yumurtaya benzerliine ekmek istediini belirtiyor.
Oluturduklar obje trleri olarak masa st ss, abajur, aplik,
ayakl lamba gibi aydnlatma rnlerini sralyor.
Desen Seimimizi, Kltrmz Ekseninde Yapyoruz
Sanatla uzun zamandr i ie olan ailede, Nuray Hanmn profesyonel anlamda ebru almalar olduunu gryoruz. Erturul Bey
ve on yandaki oullarysa hat sanatn renmek iin uzun zamandr bir hat ustasndan ders alyorlarm. Sanata yatknlklarn,
devekuu yumurtas desenlemeden ok nce fark eden ift, sanatta emein ve sabrn neminin altn dikkatle iziyorlar. Devekuu yumurtalar zerine yaptklar almalarn ince bir iilikle
meydana geldiini, her el sanatnda olduu gibi bunda da emein
karlk bulamamas zyor onlar.
Trk slam sanatlar a Altun ifti, eserlerinde Osmanl
sanatna dair desenlere yer vermeyi tercih ediyorlar.
Hsn hat ile yazlm sureler, Allah lafzlar, turalar,
Kaplumbaa terbiyecisi, Arzuhalci gibi oryantal tablolar, Osmanl armalar en sk iledikleri desenler. En
fazla ilgiyi grenlerin de yine bu tip Osmanl figrlerini
tayan yumurtalar olduunu belirtiyorlar. Bu desenlerin iinde birde ktalarn kaznarak ortaya karld Piri Reisin nl haritas da mevcut. Nuray Hanm, kltrmze ait desenlerin, turistlerin satn ald
rnlerle dnyann drt bir yanna ulatn
gururla ifade ediyor. u ana kadar ngiltere, Malezya, Dubai, Fransa gibi birok lkeden gelen talepler dorultusunda da
yurt dna gnderdikleri eserleri var. Osmanl figrlerinin yan sra Ayasofya Camiinde bulunan tarihi ikonalar da kullanyorlar. Eserlerinde Picasso gibi nl ressamlarn resimlerine de yer vermiler ama
pek ilgi grmemi.
Erturul Beyden devekuu yumurtalarnn bizim kltrmze nasl girdii hakknda bilgi almak istiyoruz. Devekuu
yumurtasnn Osmanl dneminde fark

edilen, rmceklerin yuva yapmasn engelleyen bir zelliinden

bahsediyor ve Halen Dolmabahe Saray, Selimiye Camii, Sleymaniye camii gibi yaplar, devekuu yumurtalaryla rmcek yuvalarndan korunuyor. diyor. Bugne kadar bu sebeple kendisine
gelen birok talep de olmu.
Estetik Detaylarda Gizlidir
Eserlerin nasl ortaya karldna geliyor sra. rnleri beraber
oluturan ift, yapm aamalarn da beraber anlatyorlar. nce
iiyle gelen devekuu yumurtas, altna bir delik alarak boaltlyor, i zarn temizlemek iin bir gn kadar kimyasal bir karmn
iinde bekletiliyor. Bylece ana malzeme olan yumurta hazr hale geliyor. Uygulanacak desene gre yumurta seimi yaplyor.
Esmal Hsna gibi uzun bir hat yazs uygulanacaksa yumurtann by seiliyor. Uygulanacak desen aydnger kadna iziliyor. Yumurta zerinde noktasal lmler tespit edildikten sonra
desen yzeye kopya ediliyor. Yumurtann eklini gz nne alnca zor bir aama olduunu daha iyi anlyoruz.
Desenleme ilemiyse uygulanacak desene gre deiiyor. Hat uygulamas yaplacaksa, yumurtaya izilen yaz tasla, yine diilerin kulland bir aletle kaznyor. Nuray Hanm burada kazma ileminin zorluunu yzey buz pisti kadar kaygan szleriyle ifade ediyor. Kazma nemli
nk kaznan zemin boyay emiyor ve ortaya ok net izgiler kyor. Kazma aamas da bitince uygun kalemle yazmak ve
son olarak cilay atmak kalyor.
Boyama tr desenler de ise su bazl
seramik boyas ve desene uygun incelikte fralar gerekiyor. Yal boya
tekniinde olduu gibi boyanyor fakat yine izgileri keskinletirmek iin
kazma aamas, burada da sz konusu. Erturul bey, bir eserinde pencere
kafesinin her kutusunu kazyor ki iindeki lamba yandnda pencereden giren
gn efektini verebilsin. Tm bu
zahmetli ilemlerin sonunda ortaya kan eser, sanat iftin btn
yorgunluunu alyormu. Erturul
Altun, estetik ve kalite detaylarda
gizlidir derken emeklerinin boa olmadnn altn bir kez daha iziyor

147

Orta Asyadan Gnmze

Byl Ezgiler
Neva OLUT

En eskisi 10 bin yl ncesine dayanan, tamamen doal ve orijinal malzemelerle retilmi

murinhur, rebab, eng, aman davulu, yatugan gibi belki de adn bile duymadmz
800 farkl Trk enstrman Ferudun Obul'un Sultanahmet'teki kck atlyesinde hayata tutunmaya alyor. Obul ilgisizlikten muzdarip ancak tm arlara ramen yurt
dna kmay hi dnmyor: "Her ey burada kalmal, anavatanmda" diyor.

Feridun Obul Sultanahmet'in tarih kokan darack sokaklarndan birinde, Osmanl paalar iin yaplm, 300 yllk bir yap
olan Trk Mzik Evi'nin sessiz, sakin, mtevazi, ince ruhlu sahibi ten bir "ho geldiniz" ile karlyorlar Feridun Bey ve ei
Sema Hanm bizleri. Feridun Bey'in alma odasna giriyoruz,
btn duvarlar daha nce hi grmediimiz enstrmanlarla
dolu. "Dou Trkistan'dan Sibirya'ya, Kafkaslar'dan Balkanlar'a
kadar ok geni bir corafyann rnleri" diye anlatyor ve bir
bir tantyor Feridun Usta bize enstrmanlar

"eng, kubuz, yatugan, dutar, dobra, tar, halile, dutar, koray,

aman davulu, klkopuz, kokarca, santur, sbzg, musikar, nakkare" diye saymaya balyor, aryoruz, ne adn biliyoruz,
ne kendini tanyoruz enstrmanlarn. "Bunlar bizim kltrmz" diyor usta, "Orta Asya'dan beri Trkler icra etmi ve hala da o blgelerde mek ediliyor bu alglar. Ne yazk ki bizde
bilinmiyor, yle ki niversitelerimizdeki enstrman yapm blmlerinde bile dersi yok. Ancak her zaman olduu gibi bu konuda da yabanclar anlyor kltrmzn kymetini. spanya,
svire, Avusturya ve Almanya'dan misafirler arlarm srekli.
Hepsi yle ilgili ki aarsnz. Mesela iki yl nce bir konser oldu.
26 yabanc lkemize geldi ve rebab ald. Bizimkiler ise sadece
alklad Yurt dnda ou lkede yaplyor alglarmz ve
ders vermem iin aryorlar beni. Gitmiyorum. Sergi iin bile
gitmedim. Burada kalmal herey diye dnyorum"
"Bir Ses ile Hayatm Deiti"
Sema Hanm'n bizim iin demledii scack ayn eliinde devam ediyor konumamz Ustann bu derin aknn ne zaman
ve nasl baladn merak ediyoruz. "1986 ylyd. O zamana
kadar mzik ile yakndan uzaktan alakas olmayan ben, bir arkadam ziyaret iin Cerrahpaa'daki stanbul niversitesi Etnomzikoloji Merkezi'ne gitmitim. Bir ses ile yaammn ak
deiti diyebilirim. Beni bilmediim diyarlara gtren bir tnyd bu at ustasydm halbuki, ii braktm ve enstrman yapm atlyesinde balama karar aldm.1994 ylna kadar bu ie
gnl veren arkadalarmla omuz omuza altk, rettik. Ancak niversitenin rektrnn deimesi bu ryann sonu oldu.
Hepimiz ayr ynlere daldk. Ben Trk Mzik Evi'ni kurdum ve
eimin sonsuz desteiyle bu yolda tek bama yrmeye baladm. Kzm yetiti ardndan. Gke Obul da T Trk Musikisi

148

imdiye kadar yaptm on bine yakn enstrumann lkemde deeri yok, % 95ini yurt dna gnderiyorum.

Devlet Konservatuar Enstrman Yapm Blm mezunu. O da bu

ie gnl verenlerden yani" u ana kadar 10 bine yakn enstrmana hayat veren ustaya retimlerini nasl deerlendirdiini soruyoruz: "Daha nce de dediim gibi lkemde deeri yok yaptklarmn. Enstrmanlarmn yzde 95'ini yurtdna gnderiyorum.
lkemizden renciler genellikle tez dneminde gelirler bana.
Konservatuarlarn yan sra Antropoloji blmlerinden ilgi var o
kadar." diyor.
eitli sergilerle z kltrmzn izlerini gnmze tayan
Obul'un enstrmanlarn eitli tarihi filmlerde ve baz tv programlarnda dekor olarak grebilmek mmkn Trk mziinin binlerce yllk gemiinden bahseden usta, "zellikle Seluklu ve Osmanlda musikiye nem verilir, padiahlar tarafndan dahi icra edilirdi, en nemlisi de bu mzikler tedavi amal da kullanlrd." diyor. Obul bu anlamda nemli bir projeye de katkda bulunmu.
Ustann rettii enstrmanlarla alnan mzikler "relaxation music" ad altnda eczanelerde sata sunuluyor

"Minyatrler, gravrler, fotoraflar, maara resimleri, eski belgeler, kitaplar hepsi benim bilgi kaynam. O kadar ok aratrma
yaptm ki bu konu hakknda." Kimbilir ne ok bilgi birikmitir,
bunlar dier insanlarla paylamay dnmyor musunuz? diye
soruyoruz. "Haklsnz. Enstrmanlar aratrrken o zamanlarn
sosyal yaamyla birlikte geliyor herey. Nasl yayorlar, ne giyiyorlar, hayat artlar, yaadklar dnem Bunlarn hepsini bir kitapta bir araya getirmek istiyorum. Bundan sonraki ncelikli hedefim bu" diyor. O kck odada grdklerimizden ve duyduklarmzdan o kadar etkileniyoruz ki bunu en ksa zamanda gerekletirmesi konusunda ustay yreklendiriyoruz
Feridun Bey'in atlyesinin birka sokak tede olduunu rendiimizde oray da ziyaret etmek ve o havay teneffs etmek istiyoruz. Evden kp, biraz yrdkten sonra 800 yllk bir sokan
dar merdivenlerinden kp atlyeye varyoruz. Atlyenin giriinde
ustann, ram dedii sevimli bir tavan karlyor bizi. Ad "panda" olan tavann gnl yolda olduunu, kemirdii kablolar d-

"En Byk zntm: ram Olmamas"

nda arkadalyla kendisini memnun ettiini anlatyor Feridun

Bey. Bir sr malzemenin canlanmak iin sra beklediini grmek

En eskisi 10 bin yllk bir aman davulu olan enstrmanlarn hepsinin ayr bir hikayesi var, hepsi baka baka yzyllara ve kltrlere ait. Malzemeleri ise tamamen doann kalbinden. Obul'un hayat verdii alglara dokunmak, tarihe dokunmak gibi bir ey, bunu hissederek hepsine bir bir dokunuyoruz M. 3. yy'a ait bir pazrk engini inceliyoruz. Telleri koyun barsandan, malzemesi
deve derisinden Gitara benzeyen murinhura bakyoruz. At kuyruundan telleri, ak kayn aacndan gvdesi, kk boyalar ile boyanm Pazrk engi, gek, rebab Hepsi orijinallerine sadk kalnarak, doal malzemelerle yaplm Usta, ounlukla ladin, nar, abanoz, ceviz, akaa gibi aalar kullanyor; at kuyruu, koyun derisi, deve derisi, kaplumbaa kabuu, hindistan cevizi, barsak, manda boynuzu, yayn bal derisi, manda yrei zar gibi
malzemelerle vcuda getirdii alglar ipekler, kk boyalar, sedefler, fildileri, gm ve ahap kakmalarla sslyor. Bunca farkl enstrman hangi bilgilere dayanarak yaptn merak ediyoruz.

heyecanlandryor bizi, "Bundan ne yapacaksnz", "unlarn zellii nedir?" sorularmz ard adna sralanyor, ceviz kabuklarnn,
kk boyalarn, kamlarn iinde ilgin bir dnyayla kar karyayz biliyoruz. Eserlerini ne kadar zamanda ortaya koyduunu soruyoruz: "Hepsinin yapm sresi farkl, kimi enstrman 1 haftada
biterken kiminin yapm 1 ay srebiliyor. Ancak benim iin birbirinden hibir fark yok. Hepsini yle severek yapyorum ki. Satlr
m diye bir dncem de yok. Benim iin ok deerli, asla satmayacam onlarca enstrmanm var. En byk zntm ise (glerek sylyor) pandadan baka ram olmamas"
10 bin yllk Trk enstrmanlarn gnmze byk bir baaryla
tayan Feridun Usta birikimlerini aktaracak rak aramaya devam
ede dursun, ecdadmzn nice cevheri, geen yzlerce yla inat yine de bir keden bizlere glmsyor; grebilene, kymet bilene

149

Tuvali Un Elei,
Boyalar plikler
mer SALH

Eleklerimde yaam var. Cvl cvl bir dnyay nakediyorum ben onlara. ocuksu yanmn renklerine sahipler sanki. Belki hayal ettiim yerler, gitmek istediim dalar,
glgesinde uyumak istediim aalar, binip de uzaklamak istediim gemiler Yreimdeki evleri, iekleri, denizleri, glleri iliyorum tuvalime

Hayatnn her evresinde reten biri olmay hedeflemi ve bu

dorultuda yaam biri Benan Bilek. Aslen stanbullu olmasna ramen, 1982 ylnda okumak iin geldii zmirden asla
vazgeememi bir doa tutkunu. Yaam eleinden aykladklarn toplayan; oyalar, dantelleri, itleri, aalar, evleri kendi
yreinde anlamlandran bir sanat letmecilikten yazarla
uzanan baarl ve bir o kadar da yorucu hayat yolculuunda
sndm bir liman diyor Benan Hanm nak iin.

merkezinin halkla ilikiler yneticiliine devam etmekteyim.

Ayrca yazarlk, editrlk, redaksiyon ve bir film prodksiyon
firmasnda metin yazarl iini yrtyorum. Mizahi mteri
temsilcileri yklerimi topladm % 30u Pein adl bir kitabm var ve ortarenim rencilerine ynelik bir de mla Klavuzu hazrladm. Ancak btn bu ilerin haricinde en byk
akm eleklerime ilediim naklarm
Elek zerine nak ilemeye ne zaman ve nasl baladnz?

Un elei ve iplik kullanarak naka bambaka bir form kazandran Benan Bilek ile gerekletirdiimiz syleimizi beeniyle
okuyacanz umuyoruz
Benan Hanm Bize Biraz Kendinizden Bahsedebilir misiniz?
Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmn bitirdikten
sonra zmirde bir firmann halkla ilikiler mdrln yapmaya baladm. 12 yl orada altktan sonra Narlderede bir
kafe atm. smi Ev Gibiydi. 2,5 yl ilettim. Evime ve aileme
zaman ayramadm anlaynca ok sevdiim kafeteryam
devrettim. u an zmirde bir alveri

Yllardr nak ve boncuk ilemeleri yaparm. Kanava, kanavie, in inesi gibi tekniklerle dostlarma kk hediyeler hazrlardm. Yine bu tekniklerle oluturduum panolar da bana ek
gelir salard o zamanlar. Ta ki yazlktaki sinekliin kk yrtna dikiverdiim o ine oyasna kadar El abukluuyla hazrladm ine oyas iek, gzmn nnde birdenbire un
elei ile eleiverdi. Dikili pazarndan aldm un eleini ileyerek ilk eleimi tamamladm.
Bu sanat icra ederken evrenizden destek aldnz m? nsanlarn yaklamlar nasl oldu?
Eim her konuda benim yanmda olmutur. yle olmasayd bu
kadar ii bir arada yapabilmek gibi bir lksm olamazd. Hayat paylamann tesinde, fikirlerimi de her zaman destekleyen
bir insan. Allahn bana verdii bir dl gibi. Eleklerimin says
arttka benim kadar o da sevindi. Her birini bir sanat eseri izler gibi izledi. Onun bu tavr tabii ki sanatkr ruhumu okad. Eimin yan sra arkadalarmn da nemli katklar oldu. eitli tlar, oyalar, iplikler ya da
kuma paralaryla bulumam saladlar. Elekler
bana ait evet ama ben, arkadalarm, eim ve kzmla btnlemi bir i kardm dnyorum. Onlar olmasayd hayat bu kadar kolay,
yaptklarm da bu kadar renkli olamazd.
Bu ii bir sanat olarak nitelendiriyor musunuz? Yoksa her kadnn iinde olan retme duygusunun bir tezahr m?
in iinde kadn varsa, retkenlik ve sanatn
olmamas mmkn m? Yaptklarm naka

150

farkl bir yaklam olarak

deerlendiriyorum. Sanat
m derseniz? Evet. Ama
bence yaama sanat.
Benim yaptklarmda yaam var, renkler var. Cvl
cvl bir dnyay nakediyorum ben eleklere. Yreimdeki evleri, aalar,
iekleri, dalar, denizleri,
glleri nakediyorum. Eer
ortada bir sanat varsa, bunun
sanatkr ben deilim aslnda;
doann ta kendisine ait bu sanat.
Eserlerinizde en ok hangi temalar kullanyorsunuz? lgi grenler hangileri?
Siz neyi severek yapyorsanz ilgiyi de onlar gryor. Desenlerimde doa var. Maviler, yeiller, rengrenk iekler var. Perdeli evler,
ipe aslm amarlar, balkonlardan sarkan iekler, denize alan
yelkenliler, denizcilerin yolunu aydnlatan fenerler, mutlulukla kanat rpan martlar, dans eden bulutlar var. Ve ben bunlar yapmaktan byk zevk alyorum.
Dier nak trlerinde genelde desenler kopya edilerek ileniyor.
Oysaki sizin naklarnzda zgn desenler var Bu benim resmi
sevmemle ilgili. Satn aldm resimlerde kendi ocukluk neelerimi bulurum. Hep hayatn renklerini ve pozitifliini yanstan resimlere yer verdim duvarlarmda. zgn desenler konusuna gelince,
ben elekleri tuval, iplikleri boya olarak kullanyorum. Bylelikle
ok sevdiim iki eyi bir araya getiriyorum. Tm bunlar biraz da
farkl olma isteim ile ilgili sanrm.

Elek ilerken kullandnz malzemeler nelerdir? Ksaca yapmndan bahsedebilir misiniz?

pliklerim molina tr iplikler. Eleklerimin zerine cam gelmiyor.
Yani ilediim gibi aslyor duvara. Bu yzden canl ve solmayacak
malzemeler kullanmam gerekiyor. plik dnda, tla rlm paralar, deniz kabuklar, yosunlar, ille de ine oyas ve boncuk oyas kullanyorum. ne oyalarm, bunlar yaparak kazan salayan
hanmlardan almay tercih ediyorum.
Gelelim yapm aamasna;
nce elek kasnan, apaklarn ince bir
zmparayla aldktan sonra boyuyorum. Un eleklerinin zerine
gerilmi olan
kutucuklardan
olumu naylon zemin, kanava nak yapmaya msait bir
zemin. Ancak naylon olduu iin de ok
fazla izim yapmaya imkan tanmyor. pliklerin kirlenmemesi iin zemini de ok izmemek gerekiyor. Kafamdaki resmin ana izgilerini hafife elee
iziyor ve resim tekniindeki gibi en geriden en ne doru ilemeye balyorum. Aplike edeceim malzemeleri ise mmkn olduunca sona brakyorum.
Bir elei ilemek ne kadar zamannz alyor?

Bu sanat sizden baka yapan var m?

Benden baka bunu yapan birileri var mdr bilmiyorum. Belki sergilerimi gezenlerin iinde yapmay deneyenler olmutur. Ancak
bana ulam herhangi bir isim yok. Bilgim olmadan bu iin yaplmasn da doru bulmuyorum. Mthi bir keif deil elbette ama
bu ii ilk yapan kii olarak taklit edilmek istemediimi syleyebilirim. Buna kar zaten yasal bir nlem aldm. Elekler zerine yaplan bu ilemeleri ve almalarm tescil ettirmek
beni rahatlatt.
renme talebinde
bulunanlar oldu mu?
renme talebinde
bulunan pek ok kii
oldu. Ama bunu anlatmak sanld kadar kolay deil. Ancak birka kiiye, yaptm almalar rettim. Bu kiilerden bazlar ben
bir eyler yapmak istiyorum diyen ve
iinde bulunduu ortamdan mutlu olmayan kiilerdi. zmirde bir
doktorun reete olarak beni nerdii bir hastay biliyorum. Kendisiyle buluup elekleri nasl ileyebilecei konusunda grme
yapmtm. Her eliinde olduu gibi benim eleklerim de rehabilite
ediyor sanrm.

Bir elein ne kadar srede bitecei, ona ayrdnz zamana bal.

Ben bu i iin akamlarm ayrabiliyorum. Hem gnn yorgunluunu atmak hem de kafam boaltmak iin iliyorum eleklerimi.
Biraz zaman alyor tabi ama zerinde zaman ve emek harcanan
her i gibi sonuca deiyor diye dnyorum. Mesela Hayat Aac isimli bir eleim var ve oradaki aac ilemek tam on gnm
ald. Yapraklar tohum iiyle yaplmt ve bittiinde kk, buklet haly andran bir aacm olmutu.
u ana kadar ka sergi atnz?
stanbulda ve zmirde olmak zere iki sergi atm. Londra ve Japonyada dzenlenmek zere iki sergi teklifi aldm. Ankaraya da
gtrmek istiyorum eserlerimi. stanbulda yeni bir sergi daha istiyorum. Ama zamanlamay henz yapamadm.
Size ticari boyutta getirisi nedir bu iin?
Bir ressama resmin getirisi ne kadarsa bana da eleklerimin getirisi odur. Yaptm pek ok i arasnda emein kazanca dnmesinin sevincini en ok eleklerimde yaadm.
Son olarak eklemek istediiniz bir eyler varsa
Beni yeni bir sergi iin heyecanlandrdnz akas. Aslnda eleklerle ilgili almalarm biraz demlenmeye brakmtm. Doduum kentin bir yaynnda yer almann verdii hazz ise anlatmam
mmkn deil

151

Fatma Fisunolu:

Benim Taklarm
Sadece Ss Deil
Turul MERCAN

Tak tasarm konusunda kendine zg yorumuyla dikkat eken Fatma Fisunolunun, kuma ve deerli talar Anadolu motifleriyle sentezleyerek oluturduu taklar lkemizde olduu kadar yurt dnda da byk ilgi gryor. Zamannn ounu
sergilere hazrlanarak geiren Fatma Fisunolu, son be yldr SMEKte tak tasarm
dersleri veriyor.

Bir erkek olarak tak konusunda yazmak gerekten zor bir i.

Gnmzde gen erkeklerin de eitli taklar kullanyor olmasn dikkate alsak bile, kabul etmek gerekir ki bu kadnlarn tekelinde olan bir konu. stelik tak kullanm insanlk tarihi kadar eski bir olgu. Kitaplarda, tablolarda, heykellerde, antlarda grdmz tarihi kadn
figrlerini incelediimizde mutlaka bir takyla birlikte canlandrldn gzlemleyebiliriz. Kadnlarn tak ve sse olan ilgisinin kaynan ve nedenlerini aratrmak akademisyenlerin ii olsa da, ortada gzle grlr bir gerek var; btn kadnlar
tak kullanr. Sadece basit bir ss eyas olmaktan
teye gider bazen bu taklar, eitli manevi anlamlar kazanr. rnein, birisi ansl kolyem diyerek tanmlarken sevdii taky, bir bakas da aile yadigar diyerek yzne manevi deer katar.
Bu adan baknca basit bir mantk yrtme ile; btn kadnlar
kullanyorsa bu taklar elbette birileri de retiyor diye dnyorum. Bunlardan biri alannda olduka popler isimlerden biri
olan Fatma Fisunolu Fisunolu, yalnzca tak tasarmyla yetinmiyor, ayn zamanda SMEK kursiyerlerine cretsiz olarak
ders veriyor. El sanatlaryla uraan btn insanlar gibi o
da iine akla bal. Yeni bir sergi arifesinde, youn bir
tela ve koturmaca arasnda bize ksa da olsa zaman ayrabilen Fatma Fisunoluyu tanyoruz imdi
1981 ylnda Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Akademisini bitiren Fatma Fisunolu, mezun olduktan sonra evlenerek bir ocuk dnyaya getirmi. Tekstil sektrnde kuma tasarmcs olarak baarl bir kariyer yapan Fisunolu, 2001 ylnda emekli olduktan sonra tak konusuna ilgi duymaya balam. Nasl farkl bireyler yapabilirim diye dnen Fisunolu tekstil konusundaki bilgisini dikkate alarak, tak ve kuma birlikte kullanmaya
karar vermi. Bu konuda kendini srekli gelitiren Fisunolu, pamuklu kuma, ine oyalar, tlbent benzeri kumalar, gm, altn, yakut, zmrt, inci, mercan gibi deerli talarla bir araya getirerek zgn taklar ortaya karmaya balam. 2002 ylnda bir retmen
arkada sayesinde SMEKle tanan ve burada tak tasarm dersleri vermeye balayan Fisunolu, gsterilen youn ilgiden olduka memnun.
Taklarn Bir Ei Daha Yok
Fatma Fisunolu, Yaptm taklar kendine zg yapsyla esiz eserler. Sadece tak olarak alglanmamal.
Burada bambaka bir olaydan bahsediyoruz. Geleneksel Anadolu motifleriyle, el emeiyle, gz nuruyla i-

152

lenmi oya ve tlbentleri takya

uyarlyorum. stelik bu eserler yle
incik-boncuk denecek malzemeler
kullanlarak deil, hepsi deerli
talarla oluturuluyor. En byk
zellii de yaptm her taknn
kendine zg olmas, bir ei daha olmamas. El yapm olduu
iin hepsi birbirinden farkl. Zaten tasarmclarn eserleri imzas
gibidir, hepsinin kendi tarz vardr.
Eer deneyimli bir tasarmcysanz bir
takya bakarak onu kimin yaptn anlamanz mmkn. Ben her defasnda daha
zel bir tak yapmaya alyorum. diyor.
Tasarm aamasn doum sancsna benzeten Fatma
Fisunolu, kulland metaforu Bir taky ortaya karmann en zorlu ksm aslnda tasarm aamasdr. Bu ayn doum
olay gibi, bazen gerekten ok sancl geiyor. Kafamda srekli
eitli ekiller, deiik figrler dolayor. nce kafamda bunlar kumala birletirerek ortaya kacak taknn resmini yapyorum. Resim zihnimde netletikten sonras ok daha kolay, taky ortaya karmam en fazla be saat srer. Bu taklar bazen sergiye koyuyorum bazen de hediye ediyorum. Bu ie balamamn en byk
nedenlerinden biri de zaten hediye vermeyi ok sevmemdir. Onlar iin yaptm kk bir yzk bile insanlar glmsetebiliyor,
bu da beni ok mutlu ediyor. eklinde ifade ediyor.
Tak Sadece Ss Deildir
Taky yalnzca basit bir ss arac olarak grmemek gerektiinin
altn izen Fisunolu, Tak tarih boyunca nemli bir imge olmutur. Yzyllardr insanolu, deerli talar, madenleri kullanarak

yapt taklarn kendisine g verdiine, ans getirdiine inanmtr. Mesela Ametist canllk ve enerjiyi simgeler. Yakut, safir, zmrt insana mutluluk verir ve zgveni ykseltir. Her tan bu tr
kendine has zellikleri vardr. stelik taklar nesilden nesile geerek manevi deerler de kazanr ve insanlara gemii hatrlatr. Mzelerde yzyllar nce kullanlm ta, yzk, madalyon gibi eitli taklar sergilenir mesela. Bunlar kullanan nemli ahsiyetleri
dnnce heyecanlanmamak elde deil diyor.
SMEKin cretsiz eitim vermesinin zellikle maddi koullarnn yetersizlii nedeniyle eitim imkan bulamam insanlar iin byk
ans olduunu syleyen sanat, verdii eitimleri yle zetliyor:
u an 33 kiiye ders veriyorum ama 100 kiiden fazla yedek kayt
var. lerde yeni snflar amay dnyoruz. Her meslek ve yatan
rencim oldu. Genelde ticari anlamda olsa da tak konusuna ilgi
gsteren, ders alan erkeklerin says da azmsanmayacak kadar
ok. Akas ben bu kadar byk ilgi grmekten mutluluk duydum. rencilerim arasnda tak tasarm renip dkkan aanlar
olduu gibi, bu ie kendisi ve yakn evresi iin taklar yapmak
amacyla balayanlar da var. Bence tak hibir zaman poplerliini
kaybetmeyecek. Sonuta btn kadnlar tak kullanyor.
SMEKin gelenekselleen Feshane Genel Sergilerinde her yl eserleri yer alan Fatma Fisunolu, getiimiz Aralk aynda Taksim
Metrosunda 300 para takdan oluan bir koleksiyon sergiledi.
Sergiyi gezenler tarafndan youn ilgi gren taklarn byk bir
ksm daha ilk gn alc buldu. Fisunolunun Hollanda, Almanya
gibi eitli Avrupa lkelerinde sergilenen tasarmlar, zellikle kullanlan Anadolu motifleri ve kuma eitleriyle dikkat ekiyor.
Yurtdnda sergilerde yer alan taklarn da ilk gnlerde satldn
belirten Fisunolu, el iilii ve geleneksel motifler tayan bu zgn eserlere zellikle yabanclar tarafndan byk deer verildiini sylyor

153

Kee Klahn
Ruhla Semas
Sina NEFT

Semazenler iin balarna giydikleri kahverengi klaha sikke deniyor ve sikkenin ok

derin bir manas var. Hz. Mevlnann Mesnevide mezar ta olarak zikrettii sikke,
Konyada yaplyor. Kei klndan ve tamamen elle yaplan sikke en ok svire, Amerika ve Avusturyadan sipari alyor. Dnyada sikkeyi yapan baka ustalarn olmamas
da Konyay ayn zamanda Mevlevilie ilgi duyan kimselerin odak noktas yapyor.

Semazenlerin sema eylerken giydikleri uzun ve beyaz elbisesi

tennure, bandaki kahverengi klah ise sikke diye adlandrlyor. Hz. Mevlna, Mesnevide tennureyi kefen, hrkay toprak,
sikkeyi ise mezar ta olarak zikrederek adeta insann lmeden
nce lmesinin somut bir yorumunu veriyor. Semazenlerin sema ederken giydikleri bu giysileri yapan ustalar da yine Konyada yayor. Dnyada olduka ilgi gren Mevlevilie gnl veren yabanclarn sikke ve tennureleri de Konyadan gidiyor.
nk sema kyafetleriyle profesyonelce ilgilenen ve dergah riteline uygun ekilde yapan baka ustalar yok. Biz de bir sikkenin yaplna yakndan tank olarak bu el emei sikkelerin
ortaya kn ve anlam perdelerini aralamaya altk.
Sikke yapmcs Mehmet Girgi, 13 yanda dedesinden rendii sikkecilii tam 40 yldan bu yana Konyadaki atlyesinde
devam ettiriyor. Onun en byk yardmcs ve bundan sonra
el verecei kii ise dnyann en kk sikkecisi konumundaki
8 yandaki olu Celaleddin. Mehmet Girgiin dedesi nceleri
klah imi. Ancak Cumhuriyet dneminde karlan kyafet
kanunundan sonra keecilie ynelmi ve obanlara kepenek
dikerek mesleini gelitirme yolunu semi. Keenin cazibesi-

154

ne ve esrarna kaplan dede Girgi, sonrasnda sikke yapmna

ynelmi. Dedesinin raklk arkada olan Ali Sapmazdan keenin srlarn renen Mehmet Usta, dedesine verdii sz gereince o rahmetli olana kadar da elini keeye srmemi. lk
sikkesini bir hafta boyunca uraarak yedinci denemesinde
yapabilen Girgi, iin srrn Konya Mevlna Mzesinde grd bir sikkeyi incelemesiyle zm.
Sikke dediiniz semazen klah yle kolay ve her ynden yaplan bir giysi deil. Bir kere iyi bir sikke yapmak iin olak ya
da deve yn bulmak gerekiyor. Sikkenin asl ynden oluur.
Sufi kelimesinin de Arapa suf (yn) kelimesinden tretildiini
ve eski dervilerin ynden elbise giydiklerini, sufi kelimesinin
de bu anlama geldii herkesin malumu. Baz ilemlerden getikten sonra nce kee sonra sikke olan yn, insan- kamil olma yolculuunda derin manalar tar.
Keenin lk Semas
Mehmet Girgiin kamtan bir kalbn zerine yayd ykanm
yn incecik sermesi ve onu skca bir rulo halinde sarmas in-

ilik gerektirdiini gzler nne seriyor. Teknesinin banda Mehmet Girgi iin incelikleri ve srrn anlatyor tatl bir dille: Sikke,
yn tarama, yayma, tepme, yaptrma ve kalplama aamalarndan oluur. ki paradr. Aynen yumurta gibi iki yanlarn birletirirsin, iin srr da o. Birletirme ince itir. O birletirmeyi yaptn m
tamam. Birleim yerini kaybetmen gerekir, dikisizdir sikke. diyen Mehmet Usta, malzemenin arlna gre bir sikkenin 140150 gram arlnda olduunu belirtiyor. Mevlevi geleneinde sikkenin 25-26 cm uzunluunda olduunu kaydeden Mehmet Usta,
sikkenin yle senede yzlerce deilen fazla ancak 80-100 tane satlabildiini sylyor. Bunda sikkenin bir dervie mr boyu yetmesinin de pay byk tabii.

Bu gl ve sanat ellere ise dnyann en kk tennure ustas, olu Celaleddin Girgiin minik elleri ekleniyor.

sana balanan sadakat kemeri gibi geliyor. Ayn zamanda ynn

bu rulo halini almas ve ilk kez dnmesi keenin sema ile tanmasn remzeder sanki. yice incelen ve btn kirinden arnan ynn
ekil ve biiminin deimesi de tam bu noktaya isabet eder. Girgi byk efor harcayarak zikreder gibi kee kvamna gelen kadar yourmas vahdetin bir fotorafn sunar adeta. Kalba ilk serildiinde para blk olan yn artk birlemitir. Rulodan karlarak
yere serilen yn, dzgn bir yere serilerek yeni bir servene hazrlanr. Artk bu noktada Mehmet Ustann maharetli elleri konuacaktr. Kendini mridine teslim eden mrid gibi, yn de artk
ustasna kendini teslim etmitir. Scak su ve sabunla piip kee
olacak kadar pien yn, scak suyla akla yorulur. Her yorulmada alan sikke iin artk iki parann birlemesi kalmtr. Bu birleme keenin birbirinin iine gemesi suretiyle yaplr ve bylece
hem tek ve hem de ift bir grnm arzeder. Bu halleriyle sikkeler Gklerin altnda bir ei olmayan o sevgili esirini tek mi, ift mi
oynamaya raz etti. Bana sordu: Tek mi istersin yoksa ift mi?
Ben de: Seninle ift, alemden de tek, ayr olmak isterim dedim
diyen Hz. Mevlnann szlerine iaret ederler sanki. Grnte tek
olan bu ift giysi, alemde ztlklar ile var olan ift eyleri vahdet
rts iinde gizlemeyi salk vermektedir adeta. Bu dsturun kulakta kpe deil bata ta yaplmasdr sikke.
ie geen iki ift ynn yolculuu ustann ellerinde kalba girer.
Yavaca okanan ve adeta srt svazlanan yn, 15 dakikalk ilemin ardndan slak kee kalbnn zerinde kurumaya braklr.
Sikke bu noktadan sonra dervilerin bana ta olmaya hazr hale
gelecektir.

Meslek hayat boyunca iki binin zerinde sikke yapan Mehmet

Usta, bunun ayn zamanda dnyadaki semazen says hakknda
da bilgi verdii grnde. Konyadaki atlyede imal edilen bu
sikkeler en ok svireden talep gryor. Bunu Amerika, Almanya, Avusturya, Avustralya, ngiltere, Fransa, spanya ve talya izliyor. Sikkenin alcs semazenlie balayan ya da mevlevilie gnl veren insanlardr. Sikkeyi alan yabanclar bunu felsefesiyle beraber alyorlar, folklorik bir kyafet olarak deil. Yabanc Mevlevi
gruplar talep ediyor en ok da. Geen yl 20 kadar sikke gnderdim svireye. Babakanmza da hediye ettik eb-i arusta. diyen Mehmet Usta, vitrinlik sikke yapmaktan ekinse de bazlarnn hatrn kramayarak vitrin iin de sikke yaptn sylyor.
Maket sikkeyi alan bunu bara koymaz diye dnyorum! Alann iinde varsa alyor. diyerek kendini rahatlatmaya alyor. En
ok Trkiyeden talep gren sikkeler iin Mehmet Ustann bir de
itiraz var: Herhalde bimiz semazenlerimiz yurtdyna ktklarnda bunlar satyorlar. Nasl satlr bu? Tekbirli bunlar. Onun eyhi
onu tekbirliyor. Benim iin daha iyi, ama tekbirli sikke satlmaz.
Vereceksen buradan baka al onu sat.
Bu kadar sikke yapmasna ramen kendisinin sikkesinin olmadn kaydeden Mehmet Usta, Ben dervi deilim. Ah keke olabilsem. Aslnda be vakit namaz klarsn, azn bozuk olmaz, insanlara da yardmc olunca derviin senden fazla neyi var? nemli
olan gnlden dervi olmaktr. Kendin dervi olmadktan sonra
grntn dervi olmu ne yazar. demekten kendini alamyor ve
tezgahn zerindeki scak sudan km keenin zerine iki eliyle
birden abanyor. Saatler sonra bir derviin bana girecek ekle
brnecek sikkeyi sabrla ve inanla yourmaya balyor. Bu gl ve sanat ellere ise dnyann en kk tennure ustas, olu Celaleddin Girgiin minik elleri ekleniyor.

Gerek malzemeyi bulmadan sikke yapmayacan kaydeden

Mehmet Usta, eskiden dz olan sikkeyi kendisinin gelitirerek hafif ovalletirdiini ve bylece kendi tarzn ortaya koyduunu sylyor: Biraz daha gelitirdim ben sikkeyi. Bylece sikkenin mrn 100-150 seneye karmay hedefliyorum. Sikke yapmnda ben
orta bir yol buldum, kimse de tepki gstermedi. Grnt byle daha iyi oldu. diyerek orjinal sikkeden farkl olduunu ifade eden
Girgi, gece gndz demeden sikke yapmyla urayor.
Topkap ve Mevln mzelerinde hali hazrda bulunan sikkelerin
bir ksm kamirden yaplm; ancak kamirde bal rengini tutturmak zor ve fiyat da ok pahalya kyormu. Bu yzden Anadolu yaylalarndan toplad olak ynnden sikke yaptn kaydeden Girgi, bunca maharetine ramen gnde sadece bir tane sikke yapabiliyor. Bu da sikke yapmnn ne kadar zor ve ince bir i-

155

Masallardan Szlen
Billur Kk
Rana KAYACIK

12 bin enjeksiyon ampulnden yaplm 22 penceresi 4 kaps olan, 20 koca yln hayalini iine katm, 8 senelik aln teri ile harmanlanm renkli camlar harmonisi, 3 katl scack bir masal evi; billur kk Eczac kalfas ve maket ustas Mehmet ncenin
gecesini gndzne katarak hazrlad, el emei gz nuru billur kk imdilerde
Guinness Rekorlar Kitabna girmeye hazrlanyor...

Padiah ok sevdii kzna, saraynn bahesinde, her taraf

rahata grebilmesi ve bunu yaparken pek ok tehlikeden de
korunabilmesi iin her taraf camdan olan bir kk yaptryor.
Adn da Billur Kk koyuyor. diye buradan anlatmaya balyor hikayesini Mehmet nce kymetlisinin ocukluunda
okuduu Billur Kk masalndan ok etkilendii iin eserine
bu ad verdiini syleyen usta, evre konusundaki
duyarllnn almasnn oluumunda byk rol oynadn
belirtiyor. Bir eczac kalfas olan nce bu olay yle aktaryor:
Eczanede altm iin ok deiik ve ilgin ampuller geliyordu. Bu arada baz ampullerin son kullanma tarihi getii iin
bozuluyor ve pe atlmas gerekiyordu. Bu bozulan ampuller
bir tr kimyasal atk idi. Ve pe atlnca bir ekilde krlp
evre kirliliine sebep oluyordu. Ben ok hassas bir evreci
olduum iin bu duruma ok zlyordum. Bu bozulan
ampulleri de pe atmamak iin biriktirmeye balamtm.
Zamanla o kadar ok biriktiler ki koyacak yer sorun olmaya

balad. Onlar krlmadan saklamak ok zor oluyor ve ok yer

kaplyorlard. Bu arada amatrce kibritten ve tahtalardan
maket yapyor, ee dosta armaan ediyordum. Birgn bu
ampullerle de maket yapma fikri dodu. Aylar sren maket
proje aratrmalarndan sonra nihayet baladm.
Bu Maket Sadece Ampul ve Camdan baret Deil
1996 ylnda Fikirtepedeki Havan Eczanesinde alrken eserine start veren nce, 1998 ylnda iten ayrlnca maketini eve
getirmi. Daha sonra deiik semtlerdeki eczanelerde kalfalk
yapm ve ancak akam ite geldikten sonra atlye haline
getirdii odasnda maket yapmna devam etmi. Oda ok
kk olduundan dolay zorlanan usta, bu yzden sakatlanm bile
Maketin arka taraflarn yapabilmek iin sk sk sehpann
zerindeki mermerle beraber evirmek zorunda kalyordum.
diyen nce yle devam ediyor: aty da koyduktan sonra
maket olduka arlamt ve tek bana evirmek ok zor
oluyordu. Bir gece saat 02.00 sularnda evi yine evirmem
gerekti ve yardm edecek kimse yoktu. Eimi uyandrmaya
kyamadm ve tek bama evirmek istedim. Uyku sersemlii
ile bo bulunup ani bir hareketle bir tarafn kaldrdm ve o
anda sol kasmda mthi bir sanc duydum. Evi kaldrm
olduum iin birden brakamadm ve o ekilde evirdim.
Eer braksaydm maket yere decek, hem krlacak hem
de beni yaralayacakt. Bu ekilde yllarn emei boa gidecekti. Daha sonra kendimi kontrol ettiimde sol kasmda
ftk olutuunu grdm. Ertesi gn hastaneye gittiimde doktor acilen ameliyat olmam nerdi fakat ben maketimi
bitirmeden ameliyat olmay kabul etmedim. Yanl
olduunu biliyorum ama maketimi bir an nce
bitirmek istiyordum. Ayrca bu zaman zarfnda ok dar bir yerde devaml ayakta durmaktan sa ayak bileimde varis olutu. Damarlar
nce iti, yanma ve ar bir ay kadar devam
ettikten sonra damarlar tamamen kurudu.
Onun iinde ameliyat olmam gerekiyor.
Cam ve ampullerin temizliini banyoda
yapan usta, ok dikkat ettii halde yer-

156

Billur Kk almas ile Guinness Rekorlar Kitabna bavuran nce, mracaatnn incelemeye alnmasndan tr ok memnun.

lere dklen cam paralarndan ellerini yaralam, elektrik

tesisatn yaparken kez de elektrik akmna kaplm.
Billur Kk yapt 8 yl boyunca Gezmek bir yana dursun, televizyon izlemek dahi bana yasakt diyen usta, btn vaktini ona
ayrd iin yaknlarndan da ok tepki alm. Kimi kzm, kimi
acm, kimi alay etmi, delirdiini dahi dnenler ve ifade edenler olmu. Ancak Mehmet nce bu eletiriler karsnda hi ylmam, aksine bunlar onu kamlayan bir g haline gelmi. Bu
maket sadece ampul ve camdan ibaret deil. Maketin hamurunda emek, sabr, stres, yorgunluk, uykusuzluk, kan ve ter var diyor
emektar usta

ok sevinmitim.
ok zor geen 8 yl sonunda maketi bitirdiinde kendini byk bir
bolukta hissettiini ifade eden usta, 15 gn kendisine
gelemediini sylyor Billur Kk proje aamasndan aatan
yaplan iskeletine, modelinden elektrik tesisatna ve duvarlarndaki desenlerine kadar hi kimseden destek almadan yapan usta,
at altnda bulunan kuzguncuk kaplarndaki ku vitray almalarn yaptrd vitray ustas arkada Bilal elike ve en ok da
maketin her aamasnda manevi desteini ve fikrini alarak
alt eine minnet borlu olduunu ifade ediyor
Maket Dnyasnn Salvador Dalisi Olmak stiyorum

lahi Tesadfler
Mehmet nce kendini ok etkileyen ilahi tesadflere dikkat
ekmeden de geemiyor: at altndaki Arapa Allah yazsnda 66
adet klandrma ampul var. Bu ampullerin 66 tane olmasnn
sebebi eer 65 veya daha az ampul kullanlrsa ok fazla snan
ampuller ya patlyor ya da scak silikon ile yaptrlan ampulden
rl duvarn yapkanlarn eriterek yklmasna sebep oluyordu.
66dan fazla ampul kullanlrsa elektrik yetmiyor ve ok az k
veriyordu. Bunun iin mecburen 66 adet ampul kullanld. 66
rakamnn bir dier zellii de Arapa yazlarda Allah yazs ebcet
hesab ile toplandnda toplandnda 66 rakam ortaya kyor.
Bu yazy yazdktan 2 yl sonra bunu rendiimde ok ardm
ve mutlu oldum. kinci ilahi tesadf de yle zetliyor: Maket
evin iinde 33 adet kl ampul bulunuyor. 66 + 33 = 99. Bu 99 say
da Allahn 99 ismini hatrlatyor. Bir de tespih ekerken 99 tekbir
getiriyoruz. Bu ilahi tesadfler benim iin ok ilginti ve gerekten

Daha nce kibrit ve aa kaplamadan amatrce yapt maketleri

ee dosta hediye eden Mehmet nce iin Billur Kk bir okul
olmu. Maket yapmay deneme yanlma yntemiyle onun
sayesinde rendim diyen usta szlerine yle devam ediyor:
Artk bundan sonra yapacam maketleri en az Billur Kk kadar
kaliteli, orijinal ve zel yapacam. Ayn zamanda bundan sonraki
eserlerim dnyada ilk ve tek olacak. Daha nce hi kimsenin aklna bile gelmeyecek malzemeler kullanarak ok deiik ve lgn
maketler hazrlayacam. Maket dnyasnn Salvador Dalisi olmak
istiyorum. Amacm maket dnyasnda bir marka olmak. Ksacas
bir numara olmak.
Billur Kk almas ile Guinness Rekorlar Kitabna bavuran nce,
mracaatnn incelemeye alnmasndan tr ok memnun.
Sonu alaca gn sabrszlkla bekleyen ustann baarl almalarnn devamn diliyoruz

157

Sanat Bir Aile Portresi:

Ceylanlar
Emine UAK

Gzel Sanatlar'da yollar kesien bir ift, arkadalarnn annelerinin evde resim yapmadn renince aran ocuklar Sanatn iinde yaayan ve iinde yaatan, modernden geleneksel sanatlara kadar her alanda baarl almalar yapan Zafer Ceylan ailesiyle konuk oluyor bu sayda sayfalarmza.

158

K ortasnda olmamza ramen bahar anmsatan bir Pazar

gn konuk olduumuz dekoratr ressam Zafer Ceylan ve ocuk kitaplarnn vageilmez ressamlarndan olan ei Saadet
Ceylan, sanatn insan ruhunu ne denli zenginletirdii ve zne dndrdnn canl kant olarak kaplarn ayorlar bize.
Evin iine girdiimiz anda zel bir mekanda zel insanlarla birlikte olduumuzu hissediyoruz. Zevk ve zenle seilen sade
dekorasyonla insan tatl bir dinginliin sard salonlarnda ksa hayat ykleriyle balyoruz sohbete

Zafer Bey ise, Gzel Sanatlar'n 'dekoratif resim' blmnden

mezun olmutur. Bu blm semesindeki temel sebep onun
hayata bak asndan da izler tayor. Gzel Sanatlar Fakltesi'ni seme sebebi de 'dekoratr ressamlk' olan Zafer Bey bu
meslei ve seme sebebini yle anlatyor: Sadece boyayla
deil, doadaki her trl materyal ile resim yapmak ve bunu
mimaride kullanmak ok gzel bir duygu. Srekli kefe aktr
ve kefin sonu yoktur. Bizler yaptmz ilerde mimaride evreyle ve resim sanatn birletirmi oluyoruz.

ocukluklarndan itibaren resime ve sanata ilgi duyan Zafer

Bey ve Saadet Hanm'n yollar o zamanki adyla Devlet Tatbiki Gzel Sanatlar olan Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi'nde kesimi. Saadet Hanm okulun son ylndan itibaren bilinli bir seimle ocuk kitaplarn resimlemeye balam.
Atlyeye evirdii salonunun bir kesinden yllardr ocuklarn hayal dnyalarna seslenen resimler, ilstrasyonlar yapyor. yle ki ailenin kk olu Arda (O da haliyle Gzel Sanatlar Fakltesi rencisi) bir gn eve gelir ve Anne
rendim dier ocuklarn anneleri evde resim yapmyorlar diye kr.

Hangi malzemeyle daha keyifli altn sorduumuzda Zafer

Bey, adeta hibirini kstrmek istemez gibi; lk nce vitray
yahut kalem ii diyemiyorum. nk hepsinin ayr bir gzellii var. Boya ve fra dnda bir malzemeyle resim yapnca normal bir ressamdan farkl bir boyut yklyorsunuz. Farkl malzemelerle almak bir srprizdir. Benim sevdiim ve nemsediim bu
Okulun ardndan Vakflar Genel Mdrl'ne bal olan Vakf
naat'da almaya balayan Zafer Bey, buradaki yapt almalarla birok tarihi eserin tekrar kazanlmasnda adeta isimsiz bir kahraman olarak nemli almalar
yrtmtr. Vakf naat bnyesinde
tezhipten vitraya, sedefkarlktan,
al sslemeye, ta ilerinden ahap restorasyonuna kadar bir
ok alanda renci yetitiren
Zafer Bey, Trk-slam El sanatlarnn yaygnlamasnda adeta bir okul kprs grevini
stlenmitir. Mtevazi kiiliiyle bu yllar Alanlarnda
nemli isimlerin verdii bu
kurslarla hem teorinin
hem de pratiin birlikte
yaplabildii ok zel bir
eitim gerekletirildi. Bu
kurslarda ama restorasyonlara nitelikli eleman yetitirmek idi.
Geleneksel sanatlarn
eitimini alan genler

ardndan nemli yaplarn restorasyonlarnda grev alyordu. Hikmet Barutugil'den Rhan Yein'e kadar bir ok nemli ismin retmenlik yapt gzel bir eitim almas gerekletirildi.
Ardndan Buhara yollar grnr Zafer Bey'e, Hoca Ahmet Yesevi
trbesinin restorasyonunda 6 yl boyunca grev alr. Fiilen de 1,5
yl orada geirir. Restorasyon dnemi, Selimiye Camii'nden, Sultan Ahmed Camii'ne, Yldz Camii'nden Ortaky daha birok tarihi
camiinin restorasyonlaryla srer. zellikle Selimiye Camii'nin restorasyonuyla camideki Mimar Sinan dneminden kalan kalem ilerinin asllarna ulalmas ve onlara sadk olarak yenilerinin yaplmas iin byk katklarda bulunur.

yor, farkl bir a yakalamanz salyor. Bunlar ok nemli. Sanatta ikinci nc, grler ok nemli. nsann baka bir adan baklmasna hele de bir sanat bakna her zaman ihtiyac var. derken Zafer Bey de Baka meslekler iin bir monotonluk olabilir elerin ayn urata olmalar. Ama bu bizim iin ayn deil. nk
konu sanat olduu iin her seferinde farkl birey retiliyor
Saadet Hanm'n organik undan yaplan nefis pasta ve poaasnn
eliinde sren sohbetimiz, ailenin kk olu Arda'nn gitar tnlaryla sona eriyor. Sanat bir aileyle geirilen keyifli saatlerin dinginliiyle ayrlyoruz. Zafer Bey ve Saadet Hanm tm mtevazilikleri ve sevecenlikleriyle uurluyor bizleri

Sadece restorasyon deil

mesleinin getirdii avantajla; Sheraton Oteli'nin lobi tavannn sslenmesinden,
Revan Kk'ndeki kalem
ilerine, Vakf Gureba Hastanesi'ndeki vitray almalarna kadar birok yapda
onun eserlerini grmek
mmkn.
Sohbetin bu blmnde Zafer Bey ve Saadet Hanm'a
her ikisinin de sanatla uramasnn avantaj ve dezavantajlarn soruyorum, birbirini tamamlayan cevaplar
geliyor: Saadet Hanm; Hemen elinin altnda bir eletirmenin olmas gzel bir
ey. Hem destek oluyor.
Grmediiniz eyleri gsteri-

159

160