ULTRASONK

SSTEMLER

1970` li yllardan sonra grntleme yoluyla tehis amal kullanlmaya balanmtr.
Bilgisayar yazlm, donanm, elektronik ve elektromekanik teknolojideki gelimelere paralel
olarak ultrasonik cihazlar da hzla gelimitir.

Vcudun grntlenmesi ilk defa 1885 William Roentgen` in X nlarn kefetmesiyle
balamtr. Grntlemede birok yntem kullanlmtr. Damar iine yerletirilen kateder,
az yoluyla alnan boya maddeleri, radyoaktif madde enjekte edilmesi, ultrason v.s
bunlardan birkadr. 1970` li yllarda Bilgisayarl Tomografi (BT) ile balayan gelimeler
gnmzde Nkleer Magnetik Rezonans Grntleme (nMRG) teknikleri ile st seviyelere
ulamtr.

Ultrason:

nsann iitebilecei ses frekans zerindeki akustik dalgalara ultrasonik dalgalar denir.
Genellikle 20 kHz-100 kHz arasnda tanmlanm olmasna ramen tptaki kullanmnda st
snr 30 MHz` e kadar kmaktadr. Tehis amacyla 2-10 MHz aras frekanslar
kullanlmaktadr.

Radyo frekans dalgalaryla ayn frekans bandnda olmasna ramen ultrasonik dalgalar
yansmal-darbeli yapdadr. Elektromagnetik dalga bir antenden akm (rnein 5 MHz` lik bir
iaret) geirilirse oluur; ultrasonik dalga ise dntrc (ultrason) ile oluturulmaktadr.
retilen ultrasonik dalgalar incelenmek istenen yapya (vcuda, organa) gnderilir, yansyan
dalgalar alglanarak ilendikten sonra ekranda grntlenir. Bylece vcudun i yapsyla ilgili
her farkl ortamdan, yapdan farkl yansmalar olaca iin elde edilen grnt bilgileri ayrt
edilebilir.

Bir ses dalgas genlik (dB), periyot (sn) ve dalga boyu (m) olarak ekilde gsterilmitir.



c: Dalgann yaylma hz

= .

f: Frekans
= Dalga boyu

Ses dalgalarnn yaylma hzn, ortamn cinsi, younluu, ss ve baka faktrler belirler.
Ortam ne kadar youn ise yaylma hz o kadar artar.

rnein;

Hava; younluu 0,001 g/cm3,

Sesin Havada Yaylma hz 331 m/s

Ya; younluu 0,93 g/cm3,

Sesin Ya dokusunda Yaylma hz 1450

m/s

Su; younluu 1.0 g/cm3,

Sesin Suda Yaylma hz 1540 m/s

Kemik ;younluu 1,85 g/cm3,

Sesin Kemik iersinde Yaylma hz

4080 m/s

Dokularda sesin yaylma hz, iki nemli parametreye baldr, K ve ;

K: Sertlik (Elastik sabiti)
=

veya

k: Sktrlabilirlik
g: Ortamn younluu

Dzlemsel dalgann hareket denklemi:

= ! + ! +

!
= "! + " ! +
!

!!!
!! !

= ! "! + " ! + =>

Hareket Denklemi:

!!!
!! !

= ! !

!!!
!! !

!!!

= ! !! !

Kaynak sinsoidal ise;

= ! sin[

!!
!

+ ],

!!
!

ve = 180 ise

= ! exp j[ ] yazlabilir.

= ! sin[ ]

= 0 zayflamasz

= ! exp() exp j( ) ortamda zayflama varsa

Yansma, krlma, salma:

Optikteki yansma ve krlmalar akustikte de geerlidir.

Younluklar farkl bir ortama giren ultrason dalgalarn krlarak ikinci bir ortama gemeleri
snell yasasna gre gerekleir.

sin ! !
=
sin ! !
! < ! ise
! > ! ise

! : Gelme as

! : Birinci ortamdaki ultrason dalgann yaylma hz

! : Krlma as

! : kinci ortamdaki ultrason dalgann yaylma hz

! < ! ve ( 1
< 2 )
! > ! ve ( 1
> 2 )

Az youndan ok youna geme

ok youndan az youna geme

Ultrason dalga belirli bir ada ikinci yzeye gelirse tam yansma olur ve ikinci ortama hi bir
dalga geemez, bu aya kritik a denir ve r ile gsterilir.

! () = 1540 /, ! = 90 alnarak kemik iin ! () = 4080 / ! = 22
( ! < ! )

Ultrason dalgalarn yansmas ve krlmas dzgn ve byk yzeylerde oluur. Dokularn
iinde homojen olmayan ve farkl younlukta kitleler mevcuttur. Ultrason dalga bu tr
kitlelere arptnda salmaya urar ve yn deitirir.

A, B, C dntrc olmak zere tam yansmada tam yansma olur salma olmaz, yansmada ksmen yansma ve
ksmen salma olur, salmada ou yansr az geer. Tam yansma iin ! > ! .

Tehis amacyla kullanlan ultrasonografide yaylan dalgann dalga boyuna gre drt tip
salma olur.

1.

nhomojenite, dalga boyuna oranla ok kkse oluur ve Rayleigh salmas

denir. rnein 3 Mhz alan bir ultrason probunun (vcutta sesin yaylma hz
1540 m/s) rettii ultrason dalga boyu 0,5 mmdir. Kandaki hcrelerin (alyuvar,
akyuvar) boyutlarnn ok daha kk olduu iin ultrasonun klcal damarlarda
Rayleigh salmasna urad sylenebilir (Gkyz mavilii; beyaz n
atmosferde toz paracklarna arparak salmas, daha ok yksek frekansa sahip
mavi n salmaya uramas).

2.

Ultrasonun dalga boyu, salmaya yol aan paracn boyutlarna eit olmas
durumunda oluur ve buna orta parack salmas (intermediate particle
scattering) denir. Bu tip salmaya 0.5 mmlik ultrason dalgasnn karacier
loblnden salmas rnek gsterilebilir.

3.

Salmaya yol aan paracn boyutlarnn ultrason dalga boyundan ok byk

olmas durumunda oluur ve bu salmaya specular salma denir. Byk arter ve
venlerde arpan ultrasonun salmas rnek gsterilebilir (bu salma frekansa
bal deildir).

4.

Gelen dalgann geni ve engebeli bir yzeye arpmas veya dalga boyu
dzensizlikleri olmas durumunda oluur ve buna diffense salmas denir.

Ultrason demeti dokulardan geerken gcnde azalma oluur. Ultrason demeti dokulardan
geerken gcnde azalma oluur. Ultrason dalgalarnn younluunun azalmasna enerjisinin
bir ksmn kaybetmesine yol aan zayflamaya temel etken yol aar. Birincisi sourmadr
(absorption). Dokudan geen ultrasonun enerjisinin bir ksm doku tarafndan sourulur ve
sourulan enerji s olarak ortaya kar. kinci etken salmadr. Salma sonucunda birim
alandan geen enerji miktar azalr. nc etken ultrason demetinin belirli bir mesafeden
sonra genileyerek yaylmasdr. Enerji younluu kesit alanla ters orantldr. Demet
geniliinde kesit alan azalacandan dokudan geen enerji younluu azalr. Ultrason
demetinin zayflamas, dokunun tipi, kalnl ve dalgann frekansna baldr. Doku kalnl ve
frekans arttka zayflama da artar. Dk frekanstaki ultrason dalgalar daha derindeki
dokulara kadar nfuz eder.

!!

Zayflama (iaret seviyesi) (dB)=10 log ( )

!!

Pg: Gelen dalga gc

Pi: stenen dalga gc

Dalga basncnn genlii cinsinden

!!

(dB)= 20 log ( )
!!

Ag: Referans dalga basn genlii

Ai: stenen dalga basn genlii

Ultrason zayflama katasays: dB/cm ve MHz cinsinden ifade edilir.

Su iin; 0,0002(dB/cm) => f2 (MHz) (f=1MHz)
Kan iin; 0,18 (dB/cm) => f1,2 (f1MHz)
Kemik iin; 15(dB/cm) => f2 (f=2MHz)
Hava iin; 12 (dB/cm) => f2 (f=1MHz)

Akustik Empedans:

Akustik empedans: Ekonun olumasyla dorudan ilgili ve ortamn zelliini belirleyen bir
parametredir.
z0=.c eklinde ifade edilir.
z: Rayl cinsinden akustik empedans (veya karakteristik empedans)
: [kg/m3] younluk
c: m/s ultrason dalgann yaylma hz
=

!
!

; =

!
!

K: sertlik (elastik sabiti)

Sertlii yksek dokularn akustik empedanslar da byk ve ultrason dalgann basncndaki
deiimlere diren artar.

Yansma Katsays:

Farkl iki ortamn empedanslar farkl olaca iin maksimum g aktarmnda empedanslarn
younluunun salanmas gerekir. Empedans farkllklar yansmaya neden olmaktadr.

Pr: Yansyan dalgann gc

(verim) =

! ! !
=

! ! + !

P1: Gelen dalgann gc

Z1: 1 . c1 : Birinci ortamn akustik empedans
Z2: 2 . c2 : kinci ortamn akustik empedans

Genlikler cinsinden ifade edilirse;
=

! (! ! )!
=

! (! + ! )!

R: Yansma katsays
Z2=Z1 => R=0, Z1<< Z2 => R1,

Baz maddelerin akustik empedanslar (Raylx10);

Hava

0,004

Ya

1,68

Kan

0,05

Aliminyum

18

PZT5

29,3

Pirin

38

Aadaki tabloda farkl iki madde arasndaki g oran ve yansma katsaylar verilmitir.

G Oran

Yansma Katsays

Ya/Kas

0,10

1,08

Kas/Kan

0,03

0,07

Yumuak Doku/Su

0,05

0,23

Yumuak Doku/Hava

0,99

99,90

Yumuak Doku/PZT5

0,90

81,02

PZT5/Hava

0,99

99,99

Yukardaki tablodan grld gibi PZT5 kristali ile havann birletii yzeyden ultrason
dalgann hemen hemen tamam (%99,99) geri yansmakta ve dalga dokulara
geememektedir. Bu nedenle transdser ile deri dzeyi arasna birletirici jel veya mineral
ya srlr (aradaki hava ortadan kaldrlr); bylece ultrason dalgann daha derindeki
dokulara nfuz etmesi salanm olur. Ya/Kas birleiminde ise yansma daha azdr ve bu
ekolar alglamak iin de hassas transdserlere ihtiya vardr.

Ultrasonografi Sistemleri:

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Gnderme
Transdser
Alma
Sinyal leyici
Grntleme
Kayt

1. Gnderme:

Yksek genlikli, ksa sreli vurumlar (darbeleri) retir ve uygun vurum tekrarlama hzyla
(pulse repetton frequency PRF) gnderir. Vurumlarn genlikleri transdserdeki kristalleri
titretirebilecek seviyede olmaldr. Vurum tekrarlama frekans uygun seilmeli ve vurum
sreleri ksa olmaldr.

2. Dntrge (Transducer, Prob)

Ultrasonun hasta ile direkt temas eden ksmdr. Ultrason dalgalarn gnderilmesi ve
alglanmas transdser yardmyla olur, kristal enine, boyuna veya radyal olarak evresine
doru geniler yada daralr; bu haraketler sonucu ultrasonik dalga oluur.

Gnmzde problarn byk bir blm PZT (Kurun Zirkonat Titanate) kristal ve polarize
edilmi seramik kristalden oluur. stenilen frekansta ultrason retmek iin uygun kristal
kalnl hesaplanr.

f=3.5 MHz prob iin =

!
!!

d:0,54mm

: iin 3780 m/s

Darbe-eko prensibine gre alan ultrason cihazlarda prob zaman %0,1de dalga gnderir
geri kalan %99,99 ise yansyan dalgalar alr. Sinyaller ilenerek grnt oluumu iin hazr
hale getirilir.
Odaklanmam bir probdan kan ultrason dalgalar belirdi mesafeden sonra genileyerek
dalr (Yakn alan, Uzak alan).

Ultrason problar odaklanm veya odaklanmam olabilir; odaklanm problarda odak

mesafesi iindeki nesneler net olarak grntlenebilir.

w: min. demet genilii

12 dB: dalga genliinin
%25 dt blge snr

Ultrason problarn odaklanmas iki yntemle yaplabilir. Birincisi akustik lensler kullanlarak
yaplan mekanik odaklanma, ikincisi Elektronik odaklanmadr: Elektronik odaklamada yedi
veya sekiz kristalden bir grup oluturulur. Her bir kristalin tetiklenmesi belirli bir gecikme ve
zamanlama ile odak uzakl ve demet yn deitirilebilir.

A: Yedi elemann ayn anda tetiklenmesi (Odaklama yok)
B: Ortadaki elemanlar kk bir zaman gecikmesiyle atelenmi demet odaklanr
C: Zaman gecikmesi ayarlanarak demet ynlendirilmi

Ayrca grup iindeki eleman says deitirilerek ve tetikleme zaman ayarlanarak ultrason
demet says artrlabilir. Birok deiik yap ve zellikle prob bulunmaktadr. Probun
znrl, iki kk nesneyi ayrt edebilme gcn gsterir.

1.

Axial znrlk: Ultrason demetiyle ayn dorultudaki iki farkl doku grubunun
ayrt edebilme yeteneidir. Axial znrlk gnderilen vurum sresinin yars
kadar olabilir. Ultrasonda bir tek vurumda birka darbe olduundan uygulamada
3,5 MHz iin yaklak 1 mmdir.

2.

Lateral znrlk: Ultrason demetine dik dzlemdeki iki noktann ayrt

edilebilmesi yeteneidir. Hzme genilii azaldka lateral znrlk artar.
Lateral znrlk odak uzakl mesafesinde en iyidir.> Frekans arttka
znrlk artar, ancak dalgalarn daha derin dokulara nfuz etmesi
azalmaktadr. Derindeki dokular incelemek iin prob yzeyini geniletmek ve
frekans drmek gerekmektedir.

3. Alma:

Gnderilen ultrason dalgalarn dokudan yansyarak gelen ksmn alglayarak ykseltme
ilemlerini yapar. Alma ilemi srasnda probdaki kristallere gelerek arpan eko sinyalleri
kristali sktrr veya gevetir bylece gndermenin tersine olarak kristalin ularnda bir
gerilim oluur ve bu gerilimin ykseltilmesi almata yaplr. zel alma ile dokulardan gelen
zayf iaretler ok, yzeyden kuvvetli yansyan iaretler daha az ykseltilir. Bylece zaman-
kazan dengelemesi (Time Gain Compensation) ile istenilen derinlikteki organlar istenilen
netlikte gzlenebilir. TGC ayar baz kaynaklarda (STC: Sensitivity Time Control) olarak da
ifade edilir.
Almata ayrca dinamik aralk ayar da yaplr. Dinamik aralik ekranda grntlenecek en
yksek ve en dk genlikli sinyaller arasndaki mesafedir. Dinamik aralk artrlrsa grnt
yumuaklar ve eko seviyeleri ayrt edilemez; azaltlrsa eko seviyeleri ekranda abartl bir
ekilde grnr.

4. Sinyal leyici:

Probdan gelen bilgiler ilenir ve grnt haline dntrlr. n ileme, son ilemler,
ADC/DAC ( Analogdan Dijitale ve Dijitalden Analoga dntrme) ilemleri yaplr; grnt

matrisleri oluturulur ve saklanr, grntler renkli veya gri seviye tonlar (8 bit=256 seviye)
biimine sokulur. nsan gznde normal 20 gri seviyesi ayrt edilebilir. 256 gri seviye
sktrma erileri (dorusal, logaritmik) yardmyla 16 gri seviyesine dntrlebilir.

5. Grntleme nitesi:

Grntlemeye hazr hale gelen bilgilerin bir CRT (Cathode Ray Tube) ekran yardmyla
grntlendii birimdir. Ekranda grnt dondurmak, filtrelemek, iki grnty yanyana
izlemek v.s yaplabilir.

6. Kayt nitesi:

Grntnn fotoraf ekilebilir; rntgen filmi zerine drlerek saklanr. Strip Chart
Recorder yardmyla (Thermal Recorder) grnt kat zerine aktarlabilir.

Ultrasonografide Grntleme Modlar:

tip grntleme modu bulunmaktadr.

1. A Mod (Amplitude, Genlik)
2. B Mod (Brightness, Parlaklk)
3. M Mod (Motion, Hareket)

A Mod:
Farkl younluktaki doku katmanlarndan yansyarak gelen eko sinyallerin iddetleri derinlie
bal olarak gsterilir. Yatay eksen(X); derinlik, dikey eksen (Y) eko iddetini gsterir. Bu mod
pek kullanlmaz.

B Mod:
En ok kullanlan grntleme modudur. Parlaklk esasna dayanr.

M Mod:
Hareketli organlarn hareketlerinin incelenmesinde kullanlr. Yatay eksen zaman, dikey
eksen derinlik bilgisini verir (Kalp kapakklarnn izlenmesi rnek verilebilir).

Ekokardiyografi ve Renkli Ak Grntleme

Kalp, kalp kapakklar, kan damarlar, kan ak gibi hareketli ortamlar renkli olarak
incelemek amacyla kullanlan ve genellikle doppler prensibine gre alan cihazlara doppler
ekokardiyografi cihaz denir. Renkli ultrason veya renkli ekokardiyografi arasnda pek byk
fark yoktur, ancak ekokardiyografi cihazlar genellikle kardiyolojik maksatlar iin gelitirilmi
problar, donanm ve yazlm kullanrlar.

Doppler Etkisi:

Hareketli cisme gnderilen ses dalgalarnn frekans, cismin hzna, ynne ve probun
konumuna baldr.

Hareketli cisme arparak geri yansyan dalgalarn frekansnda =

!!! ! !"# !
!

kadarlk

frekans kaymas oluur. (: Doppler frekans kaymas)

! : gnderilen

2! cos

1.Gei

zaman

fark prensibi

!
=

2 cos

dalga frekans
C:dalgann
yaylma hz

V kan ak hz
:

zaman

fark

Damar yolunun grntlenmesi: nce A verici B alc sonra A alc B verici olarak alr

Ultrasonik Doppler Ak lme:

Srekli Dalga Doppler (CW: Continuous Wave):

Sabit frekansl bir ultrason dalgas bir kristalden srekli olarak gnderilir; komu (baka)
kristalden ise herhangi bir derinlikteki hareketli ortamdan yansyarak gelen ve frekans
kadar sapm dnen dalga alnr. Gnderme ve alma srekli olduu iin ok yksek ak hzlar
belirlenebilir.

Darbeli Dalga Doppler (PW: Pulsed Wave):

Probdan bir ultrason darbe dizisi gnderilir ve belli bir gecikme ile yansyan sinyaller alnr.
PW sistemlerinde sadece nden belirlenmi belli bir derinlikten gelen ! ler dinlenir ve
derinlikten sinyal alnr alnmaz dier darbe dizisi gnderilir. Bu darbe dizisini tekrarlama
frekans PRF (Pulse Repetition Frequency) ile ifade edilir.

Ultrasonik Dalgalarn Biyolojik Etkileri:

G limitleri (5-50 mW/cm) arasndaki ultrasonun bugne kadar zararl etkisine
rastlanmamtr (max 100 mW/cm Amerika standart). Ancak bu etki dalgann frekans,
uygulama zaman, younluu ve vurumun sresine baldr. rnein omurilik 10 msn sreli
ve 100 msn periyotlu 50 mW/cm iddetinde bir etkiye maruz braklrsa doku 120 senede
tahrip olmaktadr. Balca etkileri:

I.

Oyma etkisi

II.

Is etkisi
=

U: s enerjisi w

I= Demet younluu W/cm

: sourma katsays/cm

III.

Kesme etkisi

IV.

Hcre ii hareketlenmeler

Ultrasonografinin stnlkleri:

I.

Radyasyon tehlikesi yoktur

II.

Non-invasive (vcuda girilmeden ve ac, rahatszlk vermeyen) bir tekniktir

III.

Daha ucuz, tanabilir ve zel artlarda oda gereksinimi yoktur

IV.

Grntlenecek organlarn hareketli olmas saknca oluturmaz (CT (Bilgisayarli

tomografi) ve NMR (Nukleer Magnetik Rezonans Grntleme) de sakncaldr)

Sakncalar:

I.

Kemik, hava kabarc, gaz gibi oluumlar ultrasonik dalgalar geirmediinden,

akcierler, barsaklar ultrasonik yntemle incelenemezler. Bu nedenle hastalarn
ultrason muayenesine a karna ve dolu mesaneyle gelmeleri istenir.

II.

Deneyimli hekimler ancak grntleri doru yorumlayabilirler ve hekimden hekime

yorum deiebilir

Tpta Kullanm:

I.

Kardiyoloji ve kalple ilgili dinamik almalar

II.

Kadn hastalklar

III.

Kan dolam sistemi

IV.

Karacier, bbrek, dalak, safrakesesi v.s