Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi (11) 2006 / 1 : 27-53

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman

mer Ayta

zet: Tketim kltrnn ykseliiyle birlikte, bo zaman, bsbtn tketimciliin ve

metalamann kskacna girmitir. Artk, bo zaman, eskiden olduu gibi, zgrlk,
spontanelik ve istemli tercihlerin alan deil, daha ok tketme ayini iinde geirilen
bir yaam alandr. Bo zaman endstrisinin sunduu snrsz seenekler sayesinde,
bo zaman, neredeyse tmyle tketimsel/maddi bir boyut kazanmtr. Kapitalizm bu
alana byk yatrmlar yapmakta ve bo vakti, tmyle kontrolne almaya almaktadr. Bu sayede, bo vakit deneyimleri ve bu alanda devreye sokulan deer ve anlaylar
bir tketim nesnesine dnmtr. Bo zaman terminolojik anlamndan uzaklaarak
maddi, ticari, tketimci, metasal bir ierie sahip olmutur. Bu makalede, bo zamann
anlamnda ve ieriminde yaanan deiime, tketimci ve metasal boyutuna dikkat ekilmektedir.
Anahtar szckler: Tketim, Tketim kltr, Bo zaman, Tketimci bo zaman

1. Giri
Refah toplumuyla birlikte tketim arznn bymesi, gndelik yaamn bir ideolojisi
olarak meta fetiizminin ykselii ve tketimciliin parltl, byl, enlikli bir yaamn gstergesi haline gelmesi, bizi, bir tketim toplumu gereiyle kar karya
getiriyor. Pek ok sosyal teorisyen (rn. Veblen, Simmel, Marcuse, Baudrillard,
Bauman, Ritzer, Featherstone, Chaney, Bocock vs.) de, modern toplumu, tketimcilik ve tketim metaforlar zerinden anlamaya alyor. Bu ereveden bakldnda
ise, modern toplumun neredeyse tm yaamsal grngsnn, bir iyi yaama ulama olduu, yani tketim performansn estetize bir boyutta sergilemeyle irtibatl
olduu grlr. Tketimin ve tketimciliin boyutland alanlar ise, zorunlu almadan boaldmz, ounlukla da, tketimci performans sergileyebildiimiz bo
zamanlardr. Kkrtlan tketim arzularn tatmin etmek, tketim zerinden yeni
kimlik ve statler elde etmek, tketimdeki hazc doyuma ulamak iin bo zamana

Yrd. Do. Dr. mer Ayta, Frat niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesidir.

28 mer Ayta

daha fazla ihtiya duymaktayz. Tketimciliin uzand evrenler ise alabildiine eitli ve zengindir; meknlar, eyalar, giyim-kuam, yeme-ime, tarih, corafya, beden,
arzu, haz vs. gibi ok farkl dnyalar kapsar. Tketimci stratejiler sayesinde, hemen
her yaam alan, yok edilmeye, kolonize edilmeye ak bir av sahas halini alyor.
Sosyoloji, kitle kltr teorisinden miras kalan bir ynelimle tketimci hazlara
dnk olumsuzlayc bir perspektif iindedir (bkz. Featherstone, l996: 37). Bu perspektif, kukusuz, tketimciliin arka planndaki trl niyetleri anlamak asndan ie
yarar. Zira tketimcilik artk bir ideoloji, stnlk miti, hiyerarik kstas, snfsal/statsel temsil arac vs. gibi, farkl niyetleri gerekleme arac olarak ilev gryor. Gerekte bo vaktin hegemonya ilikileri balamnda oynad role benzer ekilde tketimcilik de, trl politik, ideolojik niyetleri gerekleme arac olarak yine
sistem tarafndan dolama sokulan bir deer olma zelliine sahiptir.
Gnmzde bo zaman, tad kltrel eitlilik ve sunduu yaam tarzlar ve
kimliksel konfigrasyonlarla, modern toplumu, kendi argmantasyonu zerinden
anlamaya ve aklamaya bizi davet ediyor. Yapsal farklamaya uram ve en fazla
da i d sreler zerinden yenilenen/yeniden retilen modern toplumu anlamak,
hi kukusuz, bo zamann dar/geni evrenine dair imgeler ve gstergelerin izini
srmeyi gerektiriyor. Bu imgelerin/gstergelerin en karnavaleski olan ise hi kuku
yok ki, tketim dnyasdr.
Bu yazda, bo zamann moderniteyle birlikte ald tketimci karaktere deinilmekte ve tketimci bo zaman anlayna eletirel bir bak getirilmektedir. Bu noktada, modern bo zaman, tketimcilik, metalama, yaam deneyimleri ve
kimliklenme sreleri dahilinde irdelenmektedir.
2. Bo Zaman
Bo zaman, byk lde iin gereklilii ve zorlayclndan kurtulma, zgrleme
anlam tar. radi ynelmeler ve tercihleri kapsayan bir serbest olma zaman/yaam
olarak tanmlanr. zgrlemeden denetime kadar bir dizi anlam ierir. zellikle
de, seme/tercih, ka, spontanelik ve zgrlk anlamlaryla yakndan ilikilidir.
in zorlayc dnyasndan, geveme, ferahlama ve de kendini salverme durumuna
bir nevi ka ifade eder (Hibbins, 1996: 23).
Bo vaktin anlam ve tad felsefi derinlik, gnmze gelinceye kadar olabildiine farkllamtr. Antik Yunanda 1 , serbest olma, zgrleme, rahatlk ve geve1

Bo zaman teorisyenleri, Antik Yunan genelde, bo zamann ilksel alglamar/deneyimleri ile snfsal bo
zamann balang noktas olarak ele alrlar. e ve bo zamana ilikin tutumlarn ilk kristalize rnekleri
olarak Eski Yunan ve Roma tecrbelerini ne karan almalar iin bkz. M. Balme, Attitudes to Work
and Leisure in Ancient Greece, Greece and Rome, 1, No.2 (October, 1984):140-152; S. Junu,
Downshifting:Regaining the Essence of Leisure Journal of Leisure Research, Vinter, v 32 i 1,2000:69-

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 29

me kavramlaryla daha fazla ilikiliyken ve snfsal bir iyelik olarak grlrken,

imdilerde bu anlamlarndan byk lde uzaklam, bireysel inisiyatifin, istemli
tercihlerin ve zgrln alan olmaktan karak kurumsal/hegemonik aygtlarn
kontrolne aldklar, farkl maksatlara gre organize ettikleri snrl/sorumlu kullanm sas olan bir zaman/yaam alan olarak anlalmaktadr (bkz. Juniu, 2000).
3. Kapitalizm ve Bo Zaman
Bo zamana dnk bu algsal deiimde, kukusuz kapitalizmin ykselii ve
modernite byk rol oynamtr. Kapitalizmin, sosyal yaam alma ve bo zaman
diye iki farkl kutuba ayrm olmas, gemi yzyllarla kyaslandnda olduka
devrimci bir gelime olarak grlebilir. Kapitalist alma dzeninin byk lde
formel, disiplinli, kuralc ve rgtl bir kurguya yaslanm olmas, doal olarak alma d alan kart bir disiplin iinde kurmaya gtrmtr (bkz. Beneton, 1991).
Bu kurgu, alma d yani bo/serbest olma zaman/faaliyetlerinin de kurumsallamasna ve ayrc bir nitelik kazanmasna neden olmutur. Kapitalizmin ald mesafeye paralel ekilde, bo zaman sreleri art gstererek, sosyal yaamda, bo zamana doru bir odak kaymas grlmtr. Bu aamada, bo zamann zenginletirilmesi ve oklu maksatlara ikin dzenlenmesi yolundaki abalar ivme kazanmtr. zellikle, i rgtlerindeki alma merkezli patolojiden kurtulmak, yani stres, yalnzlk ve yabanclamaya dayal gnlk hayata ikin izoid yarlmalarn nn almak
iin bo vakit bir can simidi olarak modernitenin yeniden kefettii ve pratik kayglarla alann ve nemini genilettii bir iyi yaamn adresi haline gelmitir.
Erken kapitalizmin priten almaya, tasarrufa, retim ve yatrma atfettii kutsiyetle (bkz. Macfarlane, 1993) adeta tezat tekil edercesine, yeni kapitalizm, tketimi yceltmekte, al-sat kutsamakta, retim srelerine verdii destei artk tketimi maksimize etme yolunda kullanmaktadr. Tketim(ci) toplumunun
arkaplannda gl bir kapitalist kltr bulunmakta, bu kltr, hayatn odana tketimci refleksleri, tketime ilikin marka ve sembolleri koymakta, bunun etrafnda
yaam stili ve kimlik yaplar ina etmektedir.
Tketimciliin kendisini ortaya koyduu yaam alanlar ise byk lde i d
leisure/bo zaman alanlardr. nsanlar zorunlu almadan geriye kalan zamanlarn,
daha ok tketim odakl etkinliklerle geirmektedirler. Kapitalizm iin hedef, artk
her tr tketimci siyasann realize edildii bo zaman ele geirmek, maksatl kullanma amak, bu yolda, yeni bo zaman etii (ideoloji, deer, kanaat vs.) yaratmaktr.
Bylelikle, tketimcilik bir yaam biimine dntrlm, marka ve sembollerin
73; Bu konuda sz konusu klasik anlaya eletirel bakan bir yaklam iin bkz. C. Sylvester, The
Classical Idea of Leisure: Cultural Ideal or Class Prejudice, Leisure Sciences, 21, 1999: 3-16

30 mer Ayta

peinden koan tketici bilin ina edilmi olmaktadr. Kapitalizm, hegemonik bir
iktidar arac olduundan bu konumunu srdrecek ideolojiyi farkl kanallarla kitleye
benimsetmeye, bir baka deyile bo zaman kolonize etmeye byk aba sarfeder
(bkz. Ayta, 2004: 116).
Kapitalizm ve modernite ile birlikte bo zaman, ok farkl toplumsal alanlarla rnein, snf, stat, yaam tarz, tketim, medya, kltr endstrisi, yabanclama vs.
ilikili hale gelmitir. Bu iliki alanlar, ok belirgin bir ekilde bo zamann
ieriminde yaanan zenginlemeyi ve farklamay da ele vermektedir. Bo zaman bu
nedenle, ok deiik ticari, ideolojik, medyatik, iktisadi, kltrel ve de maniplatif
balamlara sahip bir yaam alan olarak grlebilir.
4. Tketim, Tketim Kltr ve Metalama
Tketme teriminin, daha ok, tahrip etmek, harcamak, israf etmek, bitirmek anlamlarna geldii ve tketim kavram iin de benzer armlarn geerlilik tad ifade edilmektedir (Featherstone, 1996: 49). Ancak, tketim olgusu sadece ekonomik anlamda ve yararclk esprisi temelinde deil, ayn zamanda, gsterge,
sembol ve iaretlerin de iinde olduu sosyal ve kltrel bir olgu olarak grlmektedir (Bocock, 1997:13). Refah toplumuyla birlikte tketim, reel armlarnn dnda snf, stat, prestij, farkllk, ayrcalk, kimlik ina vs. ile ilikili hale gelmitir.
Baudrillardn ifadesine gre, tketim kavram, nesnelerin yan sra, fikirlerin ve
grnglerin de tketilmesini iine alr. Tketim mallar, tadklar simgesel anlamlar vastasyla kimlie dair aidiyetler de tar. Kltrel grnglerde, imaj, iaret ve
gstergelerde tketimcilik baskn bir gedir. Bu yzden tketim, artk reel bir ilikiler spektrumu deil, bsbtn gsterge, sembolik temsil ve iaretlerin diline karlk
gelir. Baudrillard Tketim Toplumu (1997) adl eserinde tketimin her zaman semboller ve gstergelerin tketimi olduunu, modern toplumun tketimci bir kltre
yasland ve bu toplumu tketim toplumu olarak nitelemenin yanl bir ey olmayacan kantlamaya alr.
Tketim toplumu, gerekte, kapitalist gelime ve refah toplumunun ykseliiyle
ilikilidir. Pazar dinamiklerinin egemen olduu bu toplumda, tketim, baat bir yaamsal faaliyet, gndelik hayatn odak kurumu, toplumsal ilikiler zerinde ak/rtl bir nfuz gcne sahiptir. Bu toplumda, snf ve dier sosyal hiyerariler,
bireylerin tketim/tketimcilik performansyla llr, iktisadi ve sosyal yaamda
meydana gelen deime/farklama, genelde tketim etrafnda realize olur. Tketim
farkl ynleriyle, tm yaam alanlarna nfuz ederek almann ve bo vaktin
ierimine dnk niyetleri derinden etkiler. Bu durum, modern topluma -dier gemi

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 31

toplumlardan ayracak lde kltrel bir boyut ekleyerek tketim kltrnn baatln belirgin hale getirir.
Bauman (1997:83), tketim kltrn, metalarn mbadele deerinin ortadan
kalkmas, mallarn yarar ilevi yerine gsterge ilevinin n plana kmas olarak tanmlar. Ona gre, al-sat yaplan, imrenilen, tketilen ey, gstergelerdir.
Benzer ekilde Debordda, Gsteri Toplumu (1996) adl eserinde, metalarn enlikli
bir gsterinin aksesuarlar haline geldikleri ve yaamlarmz bsbtn igal ettiklerini ileri srer. Ona gre, grlen dnya metalarn dnyasdr. Byle bir dnyada,
metann etraf gstergeyle donatld iin mallar yalnzca meta olmakla kalmayp,
gstergeye dnm, hatta gstergeler de metalamtr. Bu yzdendir ki, tketim
toplumunda en byk tketim metalaan gstergelere yneliktir.
Metalar reel deerlerinin gzden dmesiyle birlikte ikincil ve yapay yeni deerlere kavumulardr. Bu durum, metalara geni kltrel armlar ekledii gibi,
onlara dnk yanlsamalar da iine alabilecek geni bir zgrleme getirir. Pek ok
meta, romantik ynelme, egzotik arzular, estetik beeni, doyumcul duygular vs. gibi
iyi yaam imgeleriyle ilikili hale gelir (Featherstone, 1996: 39). Metalarn tketimi,
artk bir yaamsal erek, hayatn tanmlayc yz, kimlik ve farkllk politikalarnn
deimez unsuru olarak grlr. Baudrillarda gre, yaadmz a, tketici kltr adr. Tketici kltr btnyle postmodern bir kltrdr. Bu kltrde,
geleneksel yarglar, tanmlayc ller lmekte, yerini ok kltrlle,
poplariteye ve farkllk politikalarna brakmaktadr (Sarup, 1997:237).
Tketim kltr, gerekte, tketicilerin ounlukla faydac olmayan
(nonutilitarian) stat arama, bakalaryla arasnda fark yaratma ve yenilik arama gibi
maksatlarla rn ve hizmetleri tutkuyla arzuladklar, peine dtkleri, elde etmeye
altklar bir kltre karlk gelir (Belk, 1998:105). Bu kltr, amzn egemen
kltrel biimini yanstr. Yarar esprisi, doyumcul zevk aray, meta fetiizmi, kullan/at arzular, alveri bamll vs. bu kltrn tipik zelliini oluturur.
Tketim kltrnn baskn olduu bu toplumda, tketimcilik, her kesimden insan
iin, adeta almann bir ilevi olarak grlr. Tketimci aktiviteler, birer toplumsal
kimlik ve statsel temsil esi olarak ilem grr. Nasl ki, bir priten, kendi varln, Tanrnn rzas temelinde gelitirecek bir iletme olarak alglayp alrsa,
gnmzdeki tketici de zevk almak zorundaym gibi, bir zevk ve doyum iletmesi gibi alglar kendini. Bu srete tketimci birey, kendisini keyifli, batan karan/karlan, ven/vlen, hareketli, mutlu olmak zorundaym gibi konumlar. Bireysel/toplumsal varl, alveri yapmakla, alveri meknlarnda gezinmekle ve
youn gsterge, marka, imgeleri toplamakla ve tm zevk alglarna ulamakla ikame
etmeye alr. Bu zevk basksndan kamak mmkn deildir. Tketimcilikte geri
kalmak, mutsuzlua davetiye karr. Bu yzden daha fazla tketmek ve bu yolla

32 mer Ayta

mutluluk retmek bireye adeta yurttalk devi olarak zorla benimsetilmi gibidir
(Baudrillard, 1995: 97-98).
Tketim/tketimcilik, gnmzde, neredeyse yaamlarmz bsbtn dntrm gibidir. Harveyin (1997:318) de ifade ettii gibi, sekin piyasalardan farkl olarak kitle piyasalarnda da modann seferber olmas, tketimin temposunu sadece giyim, ssleme ve dekorasyonda deil, ayn zamanda hayat tarzlar ve dinlenme faaliyetlerini de (rn. bo zaman ve spor alkanlklar, pop mzik trleri, video ve ocuk
oyunlar vs.) kapsayan geni bir alanda hzlandrmaya neden olmutur. Ayrca, mal
tketiminden hizmet tketimine doru da bir deiim meydana gelmitir. Sadece kiisel ve ticari hizmetler, eitim ve salkta deil ayn zamanda elence, gsteri ve
hobiler dnyasnda da kayda deer farklamalar ortaya kmtr.
Tketim alannda yeni devreye sokulan deer ve pratikler, rnein annda zm ve atlabilirlik, tketimin sasn ve yaygnln artrmay sonulamtr.
zellikle fast food, yemek ve ihtiyalarn annda giderilmesi ile birlikte kt bardaklar, tabaklar, plastik atal-kak, ambalaj, peete vs. gibi atlabilirlik zellii olan
malzemelerin kullanmnn yaygnlatrlmas, tketim alannda hz ve kullan
at kltrnn yaygnlamasn getirmitir. Alvin Tofflern da zerinde durduu
gibi, kullan at toplumunun ortaya knn iaretleri l960l yllarda belirmeye
balamtr. Bunun anlam:
() sadece retilmi mallar atmak deildi, ayn zamanda deerlerin, hayat tarzlarnn, istikrarl ilikilerin, eylere, binalara, yerlere, insanlara ve eyleme ve olma konusunda renilmi tarzlara balln da atlabilmesi anlam tayordu. () Tketim
alannda mallarn devrinin hzlandrlmas asndan son derecede etkili olan bu tr
mekanizmalar, bireyleri atlabilirlikle, yenilikle, eylerin hzla ie yaramaz hale gelii
ihtimaliyle baa kmaya zorluyordu. () Toffler, devamla bunun hem kamusal, hem
de zel deer sistemlerinin yapsnda bir geicilik dourduunu, bylece mutabakatn k ve paralanm bir toplumda deerlerin farkllamas ynnde bir balam
yarattn belirtir. Yalnzca metalar cephesinde varolan uyarm bombardman bile
duyusal adan bir ar ykleme sorunu yaratr (Harvey, 1997: 319).

Bauman (1999: 39-51), bu toplumda, tketimci eilimlerin de bizzat retildiini,

hatta, alma etiinden tketim estetiine doru bir odak kaymas yaandn ifade
eder. Tketim, toplumsal kimlik parametrelerini dntrd gibi yeniden de
yaplandrr 2 . Bunun sonucu olarak da, bireyin benlik/kimlik lleri srekli yer de2

Reith, ileri kapitalist lkelerde tketimciliin beraberinde getirdii kimi honutsuzluklara deinirken,
tketimciliin kabul edilebilirlik sas yksek kimlik konfigrasyonlar rettii gibi, sra d/dzensiz
tketici kimliklerin belirmesini de olanakl kldn belirtir. Bu sra d tketici kimlikler; patolojik karakterli kumarbazlar, kleptomanlar, anoreksikler (anorexics), bulimikler (bulimics), alverikolikler
(shopaholics) vs. ge modern dnemin kltrel temsilleri olarak gzkrler (bkz. Reith, 2004: 297).

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 33

itirir, zira, tketim toplumunda hibir zevk ve tketim nesnesi bireye kalc ve geerli bir tatmin sz vermez. Hayali kurulan eyalar bir kez elde edildikten sonra
yenileri tarafndan gzden drlp deersizletirilir. Reklm sektr bu sreci tmyle kontrolne alma ynnde etkili bir strateji gder. Tketim toplumu, btn
maddi ve ideolojik aygtlar yoluyla, hibir eyin srekli benimsenmemesini, hibir
eyin sonsuz balla layk olmadn, hibir ihtiyacn tam olarak tatmine almamas ve de hibir arzunun nihai bir kaderinin olmamas anlayn ikame etmeye alr.
Ritzer (1998) de, bu noktada, tketimin ald yeni ehreye, yaamlarmzn brnd yeni kalba dikkatleri eker. O, bu toplumda gereksinimlerin ve arzularn
standartlat, benliin snrland, duygularn denetlendii, ruhun boyun edii,
her eyin akln dar/kat matematiine hapsolduunu ifade eder. Bu balamda modern toplumun tm kurumsal niteleri; politik ve iktisadi sreleri, sosyallik niteleri, tketim, elence, bo zaman ve bir btn olarak gndelik yaamn tamam sz
konusu aklclamadan payna deni alr. Aklclk miti, hayatlarmz zenginletirmekten te adeta onu snrlyor, bir tahakkm ss haline getiriyor, varolusal yanmz maddi ve tketilebilir klyor. McDonald iletmelerindeki kat ve dzenli ileyi
ilkeleri, hayatmzn en mahrem/zel blmelerini dntryor, yaam byk bir iletme/restoran/hapishane vs. halini alyor.
Modern zamanlarn ruhu, her ey gibi gndelik yaam ve zellikle de bo zamann doasn ve pratik evrenini de dntryor. Modernliin maddi dnyas, tketimcilikteki badndrc ykseli, doal olarak, gndelik yaamn ana arterlerine
nfuz ederek, i d yaam alanlarn yeni deer rgleri etrafnda ekillendiriyor.
Bu durum, bo vakti, bsbtn, tketimcilik ve metalama kskacna sokarak, tketimcilikle ziyadesiyle ilikili hale getiriyor.
5. Kapitalist Stratejiler ve Bo Zamann Tketimci nas
Bo zamann kapitalist sistem tarafndan krl bir deitoku arac olarak kefedilmesiyle, bo zamann doasnda ve kullanm deerinde byk farklamalar yaand.
Bo zaman balangta nicel olarak artrld ve bu zamann kapitalist ark dndrecek tarzda bir tketim ss olarak dzenlenmesi yoluna gidildi. Zira tketim faaliyeti de en fazla, alma d saatlerde art gsterdiinden, i d alanlarn artan bir
ivmeyle kapitalist dzenlemelere konu olduu, tketimci bir karakter kazandna
tank olundu. Bu srete, meknlar, alveri merkezleri, elence yerleri, oyun/temsil
salonlar, parklar, turistik blgeler/aktiviteler vs. gerekte, tketimcilii artrmann,
kapitalist sistemi restore etmenin arac kurumlar olarak ne ktlar.

34 mer Ayta

Kapitalist stratejiler, refah toplumuyla birlikte, retici eilimlerden ok tketici

eilimlerin inasna odaklanmlardr. Yeni gereksinmeler ve ihtiya maddeleri oluturan egemen kurumlar, meta tketimi iin bask snrn aan zorlama ve
maniplasyon tekniklerini fazlasyla kullanrlar. Reklm, propaganda, bilinalt tahakkm yoluyla bireylerin birer tketen yna dnmesi, lgn bir tketici ya
da birer alverimania sergilemeleri kanlmaz hale gelir 3 . Kapitalizm, bo zaman kendiliinden akp giden bir zaman olarak deil, aksine, kontrol ve egdm
erkini ele geirme, kendine baml/koloniyal bir mecrada tutma mcadelesi verir. Bu
srete, bireyin seme iktidar byk yara alr, zgr seim hakk elinden uup gider.
Kitlelerin ebleh birer consumericus mane dntrlmelerinde sistemin yeniden
retim aralar byk i grr. Kitlenin, sunulan mal ve hizmetleri, zaman/para vb.
kaynaklar tutkulu bir itahla tketmesinde ou kez reklm ve pazarlama tekniklerinin snr tanmaz tahakkmlerinin byk rol var. Birey, zgr iradesi ve bireysellik imtiyazn bu aralarn gc karsnda ounlukla kullanamaz. Schiller, Zihin
Ynlendirenler (l993) adl yaptnda, bireysel bilincin zellikle de, medyann gc
karsnda kreldii, bu aralarn bireyin zihinsel, duygusal, etik, toplumsal ve zel
yaam alanlarnn tm blmelerine sirayet ettiini belirtir. Egemen enformasyon tekelleri, bireyin zgr tercihlerini ve bilinli devinim hakkn, hegemonik dzenek
lehine dntrdnden, sonuta, bireyin baml konumu bsbtn pekimi olur.
Kapitalist sistem metalarn tketimi iin bunlar "ihtiya" olarak sunma stratejisi
gttnden birey, sunumu yaplan onca maln gerekte, ihtiya olup olmadn anlamakta glk eker. ktidar aygtlarnn gc karsnda birey bilinci srekli
maniple edilir. Bu maniplasyon bireylerin "semeci ilgi" yetilerini dumura uratr.
Bireyin seme yetenei, hegemonik aralarn gcyle zaafa uratldndan bireysel
talepler bsbtn retici siyasann emrine girer.
Adorno ve Horkheimer (1996), bireyin edilginlii ve boyun eiciliinin kltr
endstrisi (film, mzik, tv, diziler, magazin, vs.) yoluyla pekitirildiini ileri srerler. Onlara gre, kltr endstrisi, kitleye sunulan rnlerin tecimsel, standart ve kolay tketilebilir tarzda hazrlanarak tketime almasn salar. Kltr endstrisinin
yapay ihtiyalar retimi ve bunu maniplatif aygtlar yoluyla kurumlatrmas, bo
zaman, dolaysyla kitlenin yaam tarzn bsbtn dntrr. Bir bakma kltr
endstrisi, kltrel retim, mamul madde imal ettii gibi, yaam tarz, kltrel be3

Bu noktada tketim pratikleri adeta bir bamllk sarmal iinde devam edip durur. Bamllk nosyonu
ile meta fetiizmi ve tketimci refleks arasnda yakn bir iliki vardr. Bu ilikinin doasn anlamak her
eyden nce isel arzularn zorlaycl ile benlik kontrol (self-control), zgrlk ile belirleyicilik gibi
zt kategoriler arasndaki ilikiyi iyi anlamay gerektirir. Bu ilikinin izini srerken de, gerekte, kimlik,
subjektivite ve egemenliin konfigrasyonlaryla yzlemek ve bunu zmlemek bir zorunluluktur. leri
liberal toplumlardaki, zgrlk, otonomi ve tercih imknlar, ayn zamanda, sosyal alandaki rekabeti ilikileri olduu kadar, tketici benlik ideolojileri ierisindeki derin gerilimleri de su yzne karr
(bkz.Reith, 2004:283).

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 35

eni, haz, etkinlik kalb, iletiim, sylem ve kimlik inann da yeniden retim srelerine girdi salar.
Bu noktada Pronovost (1998) da, bo vaktin kendisinin bir tr endstriyel retim
ss haline geldii ve kapitalist sistemin olduka krl bir alann oluturduunu ileri
srer. Bo zaman ekonomileri, piyasa, mal ve hizmet retiminin yan sra, bo zaman etkinlikleri, deneyim ve yaam tarzlarnn retimi ile de karakterize olan olduka youn bir ilikiler spektrumuna sahiptir. Bo zaman, bu erevede, kapitalizmin
zerinden boyutland, ticari ve metasal bir boyut kazand, kurmaca bir yaam
dnyasn andrr.
Bu balamda modern hayat, maddi ve tinsel boyutta kapitalist akln denetimine
girmitir denebilir. Gndelik yaam; medya, kamuoyu, reklmlar, propaganda ve de
hegemonik ideoloji tarafndan tketimci bir modda tutulmaya allr. Bu sayede,
bo zaman, daha ok, harcamakla varoluun ikameye alld, stat ve kimlik gstergelerinin edinildii, tecimsel saiklerin belirleyici olduu bir alan olarak ne kar
(bkz. Katz-Gerro, l999). Modern ekonomilerin, tketime mutlak bamllk iinde
olmalar, serbest zaman alanlarnn ticari/endstriyel/kapitalist tarzda rgtlenmesini
kanlmaz klar. Bu sayede, kapitalizm, serbest zaman ticari kullanma amak suretiyle bu alan bir tr iktidar alan olarak kurar. Firmalar, bo zamana byk yatrmlar yaparak, bu zaman alveri odakl organize etmeye alrlar. Bunun iin de,
tketimi bir ideolojik deer olarak kitlelere benimsetme stratejisi gderler. Serbest
zaman bylelikle, asli anlam ve nemini yitirerek, bir meta tketim zaman olup kar. Tabi bu zamanda her ey ama her eyin bir fiyat ve deeri vardr. Kr'a dnmeyen bir iliki, etkinlik ya da deerin var olma ans yoktur. Her bir iliki/sosyal iliki, kr/maliyet hesaplarnn rasyonalitesine boyun eer.
Artk modern birey, metalara sahip olmak, tketimci hazlar tatmak, ya da vitrinleri, sergileri ayinsel arnma gdsyle dolamak iin bo zamana ihtiya duyar. Serbest zaman, adeta meta tketim zaman olarak ilev grr. Rotas bsbtn tketime
evrilmi bu toplumun temelinde ise, hi kukusuz katlma olgusu yatar. Sistem
tarafndan yeni deer, etik ve pratiklere dorudan ya da dolayl katlma bir dier anlatmla tketme, sistemin genel menfaatlerinin ve verili yapsnn sregenliine hizmet eder. Kapitalizm varolusal sreklilii iin artk priten ilecilie ihtiya
duymaz, aksine kitlelerin daha fazla serbest zamana sahip olmasn talep eder, bylelikle, teknik gelimelerin dourduu retim fazlasn emecek koullarn oluturulmasna alr. Kapitalizm daha fazla bo zaman talep ederken bunun bireye ait zerk bir alan olarak kalmasn deil, aksine, kontrol ve egdm erkinin elinde olmasn hedefler.
Ge modern toplumdaki tketim, zgrlk ve ynetim arasnda var olan dolayl
atma da, gerekte, tketimin oklu yaamsal alanlarda egemenliini perinlemi

36 mer Ayta

olmasnn yaratt tedirginlikten kaynaklanr. Zira, global lekte tketimin pratik

ve ideolojik deerinin artmas, zgrlk algsnn giderek sanallamas ve de artan
tketim seeneklerinin kimlikleri belirledii bir ada, artk zgrlk problemi salt
anlamda bir tketim problemi halini almtr (Reith, 2004: 297). Bu ayn zamanda,
benlik temsillerinin merkeziliine tketimciliin olmazsa olmazlnn ikame edilmesi anlam tar.
z olarak ifade etmek gerekirse, kapitalist sistem, tketim zerinden toplumu disipline ediyor, tketimci bilini yaygnlatrarak bireyi gnll bir itaatin, kleliin,
uyumculuun ve katlmcln znesi haline getiriyor. Sahip olma gdsn alabildiine kkrtarak ya da kitlesel bir histeriye tutulmuluk hali icat ederek btn bir
toplumu disipline ediyor. Toplumun kontrol, gdlmesi, maniple edilmesi artk
karmak-etkili disipliner tekniklere ihtiya hissettirmiyor. Refahtan pay alma, iyi
yaama, tketimci hazlar arama kaygs vs. bireyin konformist bir mecrada tutulmasna yetiyor (bkz. Oneill, l986; Illich, 1990, Robins, 1999). Bu yzden kapitalist sistem, disipliner g teknikleriyle (reklm, propaganda, medya vs.) arzu ettii kitleleri
(alverikolik, telkine ak vs.) kolayca retiyor, tketimcilii bir deer, yaam ideolojisi, hayat anlamlandran bir unsur olarak iselletirimin alt yapsn kuruyor. Bu
yolla toplumun muhalif, aykr yanlar ntralize edilerek, katlmcln sas geniletilerek kitlenin bamll bsbtn perinlenmi oluyor.
6. Bir Alveri Pazar Olarak Bo Zaman
Tketimciliin ideolojik bir deer olarak yaamlarmz zerinde kurduu hkmranlk, en fazla da kendisini bo zamann bir tr alveri pazar olmasnda gsteriyor.
Bo zaman (leisure) tketimci gdlerin tatmine koulduu dev bir alveri pazarn
andryor. Kapitalizm ihtiya duyduu tketimi bo zaman dntrerek, tketimci
bir boyutta tutarak gereklemeye alyor. Artk ileci retim, sk alma ve
priten etie ihtiya kalmamtr, sadece, tketimi hedonist boyutlarda gerekletirecek enstrmanlara ihtiya vardr. Kapitalizm, tketimi global lekte geniletmek istediinden hemen her alan, blge, yaam dnyas vs. tketilen nesnelere dnyor.
Tketime dayal temsiller ve katlm esprisi de, bo vaktin olanaklaryla dorudan ilikilidir. Bu yzden kapitalizm, alma saatlerini azaltarak geriye kalan zaman, bir
tr tketim ss olarak konulama stratejisi gder. Bu srete kitleye sunulan birbirinden ilgin seenek, sonsuz tercih imkn vs. bo zaman tketim pazar haline getirmi; mallar, ara-gereler, paket turlar, spor, mzik etkinlikleri vs. bo vaktin olabildiince ticari ve endstriyel bir boyut kazanmasn getirmitir. Bu alanda byk endstriler, holdingler, irketler kyasya rekabete koyulmulardr. Rasyonel kapitalizmin tm tasarruflar, bo zaman/turizm sreleri iin de devreye girmekte, buralar

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 37

da rasyonel ve krllk gzetilerek ileyen ticari sektrlere dnmektedir (bkz.

Rojek, l995:12-35; Fiske, 1999: 90-91).
Bo zaman zerinden boyutlanan ticari rgtlenmelerin giderek artmas modern
zamanlara zg bir olgunun, bo zaman endstrisinin ortaya kmasna neden
olmutur. Bu endstri, bo zaman etkinlikleri/deneyimleri retir, mallarn ve kltrel
rnlerin (elence, sinema, mzik vs.) dolamn salar, dingin/aktif tketiciler iin
srekli yeni haz ve arzularn retimiyle megul olur. Bu endstri, geni anlamyla,
tm gsteri sanatlarn, kitle iletiim aralarn, oyun ve temsilleri, mzikhol, stadyum, yzme havuzlar, jimnastik salonlar, sirk/lunaparklar, faing ve karnavallar,
kitle turizmini, tketim ayinlerini vs. iine alr (Benington and White, 1992: 11-15).
Batda refah dzeyinin ykseliiyle art gsteren alma d zamanlar (be haftay bulan tatiller vs.) doal olarak, tatil ve seyahat kltrnn yerlemesini getirmitir. Bu srete kitlenin gezi/seyahat ihtiyacn pazarlayan dev endstriler (tatil/seyahat endstrisi) ortaya kmtr. Bu endstri, gezi, hobi, da turizmi, deniz elenceleri, kondsyon merkezleri vs. yoluyla, kr artrmay hedefleyen ekonominin en hzl byyen birimini oluturuyor. Seyahat acenteleri, daha fazla gezi programlar reterek her sosyo-ekonomik kesimden insanlar ekebilecek cazip frsatlar
sunuyorlar. Spor sahalar, ak/kapal yzme havuzlar, kitaplklar, hobi kurslar, sanat ve bilim aktiviteleri vb. paket etkinlikler, kitlenin bo vaktini denetlemenin bir
parasn olutururlar. Saysz irket, snrsz seenekle, bo vakti kontrol etme ve disipline sokma ynnde byk bir yara koyulmulardr (Kraus, 1994).
Bu yarn en fazla yaand lkelerin banda ABD gelir. Birleik Amerikada
popler zevk ve deneyimlere hizmet eden sektrlerin dnda, st snfa seslenen yeni endstriler inanlmaz lde bymekte ve yeni/sra d deneyimler icat etmektedirler. rnein, sualt turizmi, Disney Magic, Recreational Equipment Inc. (hem
maaza hem de cam duvar ve elalelerle evrili konulu park), NBC ve perakende
maazalar zinciri ve NBC sports (aile elencesi yaratmaya alr), Lucas Films,
Levis, MGM, Disney ve Harrods London, McDonalds, Macys, Globe Theatre,
Warner Brothers, The Rolling Stones, Aqua, Disneyland, Dreamland vb. saysz irket, rgtl ve ticari bo zamann nde gelen endstrilerini olutururlar (bkz. Jensen,
2003: 159-l76).
ngiliz tatil endstrisi de ok hzl byyerek ekonomin en krl sektr haline
gelmitir. Bu alandaki irketlerin kyc rekabetleri, tatilcilerin deniz ar seyahatleri
ve lke iindeki turistik hareketlilikler, byk meblalarn dnd dev bo zaman
endstrileri ortaya karmtr. zellikle, British Airways Holidays, Rank Travel,
Blue Sky, Thomas Cook, Global ve Holiday Club International vb. yksek cirolu
irketler, bo zaman ve tatilleri, artk tecimsel ve endstrinin imkanlarna baml
hale getirmitir (Thompson, 1995: 173-180).

38 mer Ayta

Ayrca, bo vaktin profesyonel kullanm yolunda, saysz dernek, vakf, kilise,

devlet ve belediye de danmanlk hizmeti vermektedirler. Seyahat acenteleri, otelciler, tatil beldesi yneticileri, spor, dans, mzik, sanat retmenleri vs. oyun ve bo
zaman konusunda araclk yaparak, bu alan profesyonel ve o lde ticari bir dzenlemenin nesnesi haline getiriyorlar (Kraus, 1994: 42). Artk, bo vakitlerde sunulan etkinlikleri tketmek ve kaliteli deneyimler yaamak iin profesyonel yardm
almak, kurslara, fitness centerlara, body buildinglere, aktivasyon merkezlerine,
film klplerine ye olmak, iin uzmanlarndan destek almak gerekiyor.
Yine, bo vakit, modern teknolojik imknlarn artmasyla arasal bir nitelie
kavumutur. Televizyon, radyo, sinema, bilgisayar oyunlar, internet, mzik enstrmanlar, VCD, kamp malzemeleri, ans oyunlar, eitli elence aletleri, oyuncak
sanayi vs. bo zaman arasal hale getirmitir. Ayrca, aralara dayal olarak farkllaan ilgi ve beeni kalplar; rnein, srflk, su dalgl, motosiklet, yar arabalar, bilgisayar oyunlar, mzik enstrmanlar vs. de, bo vakti arasal imgelerle zde klmakta ve aralara dayal alt kltrlerde bir zenginleme getirmektedir. Bu durum, bo vaktin aralara dayal bir bamllk sarmal iine hapsolduu gereine de
bizi gtrmektedir.
z itibariyle, kapitalist kr marjn artrma esprisi, bo vakti, bsbtn, kendine
baml/koloniyal bir mecrada tutmaktadr. Kapitalizm, kra gtren etkinlik ve arasal mamul retmekle kalmyor ayn zamanda, haz, arzu, talep vb. tketme eilimleri de retiyor. ktisadi dizge, eitli maniplatif aygtlar yoluyla (reklm, propaganda, moda, kitle atraksiyonlar vs.) kontrolsz tketim hrsn srekli kkrtarak
kitlenin elence hayatn dzenliyor, yeni ve zgn elence fantezileri retiyorlar.
Bu balamda, sinema, TV, tiyatro, elence salonlar, oyun kyleri, turizm, sportif
rekreasyonlar vs. gibi ekonomi dnyasnn nemli bir sektrn oluturan, belki de
insanlk tarihi iinde hi bir dnemde benzerine rastlanlamayacak biim ve lde
yeni bir leisure world ortaya kmtr. yle ki bu durum modern toplumu bo zaman toplumu/uygarl eklinde adlandrlmaya da gtrmektedir.
7. Alveri Merkezleri, Ticari Elence ve Kresel Bo Zaman
Tketimci kapitalizmin ykseliiyle birlikte, alveri merkezleri, plazalar, marketler, pasajlar, elence ile tketimin i ie getii tketim saraylar hzla yaygnlamaya balad. Tketimin esasl bir yaam erei olarak kabul grmesi, tketim aktivitelerine katlm sasn artrd gibi, tketim meknlarnn poplerliini ve demokratiklemesini de mmkn kld. Hatta bu meknlar, kitlenin statsel/kimliksel temsil
ve ruhsal arnma gibi tatmin araylarnn da adresleri haline geldiler.

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 39

yle ki alveri merkezleri Ritzerin yerinde tespitiyle birer tketim katedralini

andryorlar ve bir nevi hac gibi kutsal ve byl bir arnma duygusuyla ziyaret ediliyorlar. Ritzer, bu tarz alveri merkezlerine rnek olarak Alberta, Kanadadaki
West Edmonton Mall, Minneapolis, Minnesotadaki Mall of Americay vermektedir.
Yine son yllarda ina edilen en byk alveri merkezi, Los Angels dnda 200
maazas ve 30 salonlu sinema kompleksiyle 500 bin metrekare byklndeki
Ontario Millsdir. Son zamanlarda, alveri merkezleri farkl meknlara yaylarak
yaamn her alann adeta dntryorlar. Alveri merkezleri, artk, Las Vegas
kumarhaneleri, yolcu gemileri, havalimanlar, tren istasyonlar ve kolej
kampuslerine yaylm durumdadr. Hatta, o kadar ok her yerde hazr ve nazrdrlar
ki, Amerika, dnyann en byk alveri merkezi olarak da nitelendirilmektedir
(2000: 33-34).
Ritzer ve Liskaya gre, Kanadadaki West Edmonton Alveri merkezi kltrel
metalamann en tipik rneini oluturur. Burada normal bir alveri merkezi ile lunapark birletirilmitir ve onlar bunu McDisneyletirme olarak nitelerler. John
Urry de, hedonizmin, oyunculuun ve derinliksiz tketiciliin bu en son tapnan u ekilde betimler:
() Bir mil uzunluundaki alveri merkezinin iinde 800 maaza, drt tane mini
denizalts, bir spanyol kalyonunun reproduksiyonu ve yunuslar olan bir hektardan
daha geni bir yapay gl, on sekiz delikli mini golf sahas, krk restoran, drt hektarlk
su park, bir XIX. yzyl taklidi Paris Bulvar (kukusuz Haussmann kemikleri szlayacaktr) gece kulplerinin olduu bir New Orleans soka ve hatta mterilerine
Hollywood, Roma, ve Polonez gibi eitli tarzlarda odalar sunan bir otel de bulunmaktadr (Urry, l995: l23; Tomlinson, 2004: 122).

Bu meknlardaki tketim pratikleri gerekte bo zaman aktiviteleri ile i ie gemitir. Tatil iin ayrlan btenin byk bir ksm alverie gitmektedir. Bazlar ise,
bunu daha u bir noktaya tamakta ve alveriin tatilin kendisi haline geldiini ileri
srmektedirler. zellikle de Kanadadaki West Edmonton Alveri Merkezine,
Niagara elalelerinden ok daha fazla paket tur dzenlenmektedir. Bu tketim merkezlerinde, gerek rnlerin tketilmesi yannda buralarn grsel olarak tketilmesi (Urry) gereiyle de karlayoruz ve gndelik hayatn estetikletirilmesine
(Featherstone) dair kantlarn da topland oklu bir gstergeler dnyas buluyoruz.
Byl ve renkli bu tketim deneyimlerine ilikin rnekler, kltrel deneyimin metalatn ve nemli lde homojenletiini de ortaya koyuyor. Bylelikle belirli
metalar kresel bir yaygnlk halesine kavuuyorlar (Ritzer ve Liska, l997: 103;
Tomlinson, 2004: l22).

40 mer Ayta

Baudrillard, sz edilen alveri merkezi deneyiminden her tr toplumsal farklamann alt edildii bir anlam kartr. Ona gre, tketim merkezlerinde biz, gndelik yaam tmyle dzenleyen ve homojenletiren tketiciliin bys altndayzdr. Her ey soyut bir mutluluun yar saydamlna havale edilmekte, zorunlu i,
bo zaman, doa ve kltr aktivitelerinin hepsi birbirine kararak klimal ve kapal
meknda sonsuz bir alverie dnmektedir. Benjamin Barber, bu noktada, kltrn btnyle metalatrma ilkesi etrafnda dolaymland grndedir. O bunu
McDnya kavram ile ifade eder ve her eyi iine alan kresel kltrn bir sureti olarak grr. McDnya, alveri merkezlerini, multipleks sinemalar, konulu parklar, spor sahalarn, fast food zincirlerini ve hzla genileyen alveri alaryla televizyonu, krn bytme yolunda ilerlerken insanlar dntren tek ve byk bir iletme iinde birletirir (Baudrillard, 1988; Barber, 1995: 97; Tomlinson, 2004: 123).
Dnyann pek ok yerinde artk, elence, gezi, yeme-ime, dinlence vs. kresel
bir boyutta srmektedir. rnein yabanc gezginlere yaatlan turistik deneyimler,
dnyann pek ok blgesinde ayn standart ller dahilinde gerekleiyor. Paket halinde ve eitli promasyonlarla desteklenen mze ve katedral turlar, da ve gl gezileri, elence parklarna ziyaretler, gittike daha ok turistin katld etkinlikler olmaktadr. Ayrca, her ey dahil turlar yoluyla kresel finans a ve uluslar aras
havayollaryla otel zincirlerinin yerel turistik seyahatlere farkl bir boyut getirdikleri
gzden kamamaktadr. Youn turist eken baz yerel turizm beldeleri ise bunun ykc sonularna tank olmaktadrlar. rnein, ar kalabalk yznden Yosemite
Ulusal Park neredeyse bir otoyol haline gelmitir. Kenyadaki Amboselli Ulusal
Park gibi yaban yaam koruma alanlar safari aralar ve onlarn yolundan kamak
isteyen filler tarafndan altst edilmitir. Como Gl kirlenmitir. Lascauxdaki grkemli tarih ncesi maara resimleri, kalabalklardan korunmak iin turistik gezilere
kapatlmtr (Barnet ve Cavanagh, 1995).
Doal alanlarn (da, gl, orman vs.) zevkini srmek zorlatka, yapay, kurgusal
meknlarda geirilen tatillerin pazar bymtr. Dreamworld, Disneyland,
Fantazyland gibi yapay elence dnyalar ve onlarn taklit ve ubelerinin dnya apnda yaygnlamas, turist deneyimlerini alabildiine dntrmtr. Sz konusu
ada elence parklar, ayn zamanda sresiz birer panayr, birer elence park, dev
birer butik ve tatil kyn andrmaktadrlar. Egzotik kltrleri, gvenli, tatsz srprizleri olmayan deneyimler haline getiren bu parklar, her tarafta oalarak, ideal/elencelik bir kresel ky, yerel dzeyde yanstyorlar. Elence parklar, masals
ve olaanst deneyimler sunarak, turist ekmeyi baaryorlar. Bu elence dnyalar, genelde Amerikadaki Disney Worldun torunlar saylrlar. Bir sper marketin
rahatlk ve gvenliini birletirdikleri iin de youn mteri ekerler. Buralar, Amerikan yaam biimini hissetmek ve sergilenen yeni endstrilemi teknolojiyi gr-

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 41

mek iin de bulunmaz bir frsattrlar ayn zamanda. Fransadaki Euro Disneyland
(1992) da; Main Street, Serven Adas, Miki Fare ve buna benzer ok sayda Amerikan elence rn, Disney tarz paketler le sunuluyor. Disneyin kendi ifadesiyle hayal mhendisleri kendi rnlerini biraz Avrupallatrarak sunuyorlar.
rnein Pamuk Prenses Almanca konuuyor, Keifler lkesinde Jules Verne ile
gemie ve gelecee yolculuk yaplyor; bu da Fransz kltrne ve Fransz ailelerine Amerikallar hakknda iyi dnceler beslemelerini salamay amalyor. Mteriler, bu elence parklar vastasyla birka saatliine de olsa elence satn alyorlar.
Ama iyi vakit geirmektir ve insann iinde bulunduu ruh halini dzeltecei umudu tarlar. rnein Disneyin dnyann drt bir tarafndan gelen mterileri, teknolojik ustalklar karsnda hayrete dme beklentisi tarlar. Bu elence parklar, bir
yandan korunmal zel alan ve konserve dler salarken, bir yandan da bireysel/sosyal incinmelerin/burkulmalarn rehabilitesini realize etmeyi vaad ederler
(Barnet ve Cavanagh, 1995).
Kresel bo zamann tketimin klavuzluunda yol almas, paket yaam kalplarnn dnyann hemen her yerinde dolama km olmas hi kukusuz, yaamlarmzn tabiiliini yok ediyor, yapay/kopya ilikiler spektrumuna bizi hapsediyor. Kresel bo zaman aslnda, benzeik etkinlikler, deerler, anlaylar ve kimliklerin dijital
oalmas, benzeiklik zerine yeni bir dnyann kurulmas anlam tayor. Zira, bu
yeni dnyada, Bocockun ifade ettii gibi;
() Tketilen mallar ve deneyimler nceden paketlenmi, dzenlenmi, yaratlm ve
tketicide istenen tepkiyi uyandrmak zere kodlanmtr. Bu durum, yabanclama olgusuna yeni bir boyut kazandrmtr. Tketiciler hazr yemekler satn alabilir, paket
turlarla seyahat edebilir, televizyonda spor seyredip radyo ya da disklerden mzik dinleyebilir veya kendi kendilerine tamir etmeye kalkmamalar gereken otomobillere binebilir. Modern tketiciler fiziksel olarak pasif ama zihinsel olarak ok meguldrler.
Tketim her zamankinden fazla kafada zlmesi gereken bir deneyim, beyinsel ve zihinsel bir olgudur. Yalnzca vcudun gereksinimlerini doyuran basit bir sre olmaktan
kmtr. Bu ekilde, yabanclama ve uzaklama modern tketim kalplarna da girmitir. Tketiciler durmakszn artan paketlenmi deneyimler yznden birok etkinlik
srasnda bir yaratclk ve zerklik duygusu yaamaktan uzak kalmaktadrlar. Yemek
piirmek, spor yapmak, bahe ile uramak, DIY (Kendi ini Kendin Yap), ev dekorasyonu, dans etmek, mzik yapmak gibi tketici etkinliklerinin hepsi, katlm gerektiren trden etkinliklerdir, ama 1950lerden beri ticari kar gruplarnn tketim alanna
yaptklar byk karmann etkilerinden kendilerini kurtaramamlardr (Bocock,
1997: 58).

Kresel lekte yaylan bu yaam tarzlar ve etkinlik kalplar kukusuz, bizleri,

kresel zevkler ve kresel bo zaman deneyimlerine aina klyor, yaamlarmz

42 mer Ayta

bsbtn dntrerek, eklektik yaamlarn figr haline getiriyor. Televizyon, sinema, turizm, internet vb. kresel aralar sayesinde zevklerimiz, arzularmz, beeni
dzeyimiz, giyim, kuam, yeme-ime alkanlklarmz, damak zevkimiz, hatta kullandmz dil, slogan, mimik ve jestlerimiz bile kreselliin rengine ayarl ekilde
yeni grnmler alyor. Yaam tarzlarmz eskiye kyasla daha deiken, uucu,
plastik, istikrardan uzak bir boyutta seyrediyor. Gndelik hayatmz, kes/yaptr,
kullan at kltrn fazlasyla ekim alanna girmi durumda. Kalc, istikrarl, kararl tercihlerimiz deikenliin bysne tutulmu gibi. Yaamlarmzn sahiciliine olan tanklmz her geen gn daha bir azalyor.
8. Tketimin Byl Dnyas ve Gnlk Yaamn Metalamas
Tketimin sas her geen gn artarak kitleye sunulan seenekler snrsz lde eitleniyor. Tketimin bys giderek daha fazla insan etkiliyor, yaamlarmzda tketimci atraksiyonlarn pay art gsteriyor. Bo zaman deneyimleri bir yandan
zenginleiyor, te yandan bsbtn tketimin dmen suyuna giriyor. Bo zamanda
kitleye sunulan seenekler ve bunlara gsterilen ilgi de gndelik yaamn metalamasyla bizi daha fazla yzletiriyor. rnein, hediyelik eyalar, oyuncaklar, bilgisayar oyunlar, VCD/DVD filmler, videoplayerler, spor malzemeleri, zel tasarm
giysi ve ayakkablar, mcevherler, ekerleme ve tatl eitleri, Coca Cola, Nescafe,
bira, viski, Trk Kahvesi, Hamburger, Big Mac, Pan Pizza, Lazy-Boy, Pop Mzik,
Popler Dergi, Pizza Hut, Burger King, McDonalds, Fried Chicken, Steak House,
Sports Center, Disneyland, Blue Jean, Oxford tarz gmlekler vs. gibi deiik tketim markalar her geen gn hayatmza daha fazla giriyor, kresel lekte yaygnlayor ve farkl sosyal snf/stat beklerinden insanlarn yaam deneyimleri iinde
sz sahibi olan alkanlk ve tercihlere dnyorlar.
Yine bo zaman geirmeye aday saysz mekan, bo zaman deneyimlerine mekansalln kltrel implikasyonlarn dahil etmi gzkyor. rnein, tatil kyleri,
lks klpler, yazlk devre mlkler, tenis kortlar, yzme havuzlar, lks ve gsterili
oteller, fast food restoranlar, nezih elence salonlar, lunaparklar, saunalar, super
marketler/grosmarketler, spor klpleri, fitness centerlar, pahal restoranlar, tarihi
meknlar, Amerikan Barlar, Home Centerler, uydu kentler vs. tm bunlar, kentli
yeni dalgann zenginleen yaam deneyimlerini yanstmas asndan byk nem
tayor. Bu meknlar, ayn zamanda tketimciliin dar/geni anlam dnyas zerinden sosyal snf/statye dayal situasyonlar ve buna eklemlenen kimliklenme srelerini de refere ediyor. Meknsalln tad kltrel balam, bir yanda statsel durular ifade ederken dier yandan yelerine, yeni ve farkl kimlikler atfetmek suretiyle, mekna dayal kimlik retim ss olarak vazife gryor. Byk kentlerdeki

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 43

pek ok mekn, gerekte ilevsel yanlar dnda stat, kimlik, gsterge ve imaj atfetme performanslaryla ilgi oda olmaya devam ediyorlar.
Tketim istei, her tr bireysel tketme seenekleri yoluyla artrlmaya allyor. Bu uurda, kredi kartlar, taksitli satlar, lotarya, promosyon, indirim kampanyalar devreye sokuluyor ve bireyin/kitlenin tketim istei/cokusu srekli tahrik ediliyor. Televizyonlardan, reklm evlerinden, internetten, billboardlardan bize kadar
uzanan binlerce mesaj ve grntnn boazmz skmak zere bizi etkisine almak
istediklerini her geen gn daha yakndan hissediyoruz. Bizi birer tketici insana
dntrmek isteyen bu reklm cangllar, bsbtn hayatmzn odana metalarn
olmazsa olmazln ikame ediyor, bizi metalamann byl dnyasnda sentetik
hazlar tatmaya, plastik duygular deneyimlemeye aryorlar. Artk, srekli kullan at
duygulanmalar yayor, bitimsiz bir itahla metalamann byl albenisine tutulmu hazlara teslim oluyoruz. Hayat, srekli yenilenme beklentisi iindeki metalar
gibi alveriteki geicilie/deiiklik ve istikrarszla teslim oluyor. Meta fetiizmi,
hayatn odana yerleirken, tm yaamsal ynelimlerimize damgasn vuruyor.
yleki, hayatmzdaki her tr etkinlik ve deneyim, reel ieriminden boalarak
metasal/ticari bir boyut kazanyor. rnein, eya ve mamul maddeler gibi duygularmz da oktandr pazara km bile. Bedenin kendisi, bal bana bir metasal ikonografi halini alm, bedene yaplan yatrm gnmze gelinceye kadarki en
aklalmaz boyutlara varmtr. Bedenin her blgesi, beden endstrilerinin kolonize
etmeye altklar, bize ait olmaktan kardklar bir hiper gereklie dnmtr.
Moda, kreasyon, estetik cerrahi, fitness centerlar, body building salonlar, kuafr,
pedikr ve manikrclk, fiziksel aktiviteler, yry sporlar, incelme ve solaryum
gibi ok deiik endstriyel birimler, modern insann bedeni zerindeki kontroln
ele geirmeye, bedeni zerindeki iktidarn sfrlamaya ynelmilerdir. Beden, artk
bir meta, krl bir dei/toku rejimi, pazar deeri yksek bir emtiadr. Beden, gnmzn prestij, stat, imaj, gsterge ve iaretlerinin zerinden boyutland olduka parltl bir yeni zaman icad olarak ilem gryor, popler bir ilgi patlamasna
uruyor ve bir tr hiper gereklie dnyor.
Bu toplum (modern/postmodern) artk, eitliki kayglar bir kenara iterek, tketim kayglarna teslimiyeti olumluyor. Dnya evrensel bir alveri merkezi haline
gelmi, insanlar tketimde bitimsiz bir yara kouluyorlar. Elizabeth Arden, Calvin
Klein parfmleri, Sujiler, hamburgerler dnyann yer tarafnda tketiliyor. Bir yandan evrensellik ve meta anlatlar postmodernizm tarafndan reddedilirken, dier
yandan tketici piyasalarnda Batll evrensel tketim metalaryla zde klarak,
tketiciliin popler bir patlama yapmasna alan alyor (bkz. Erba ve Sallan-Gl,
2001: 216).

44 mer Ayta

Dolaysyla tketim lgnl dizginlenemez bir noktaya varmakta, neredeyse

meta olmayann deerini yitirdii bir dnemi yaamaktayz. Bu noktada ocukluk
da, artk dev endstriler tarafndan yeniden retilmekte, ticari olarak boyutlandrlmaktadr. ok uluslu irketler, kltr endstrisi, sinema, televizyon, spor endstrileri, oyuncak sanayi vs. tarafndan ocukluk adeta teslim alnm gibidir. zellikle de,
() elektronik teknolojisinin, tketim ekonomisinin ve kitle kltrnn koullad
bir srete ocukluk, sektre dnmtr. ocukluun ipleri artk ne ocuklarn ne de
yetikinlerin, fakat ocukluu sermaye yapm bu endstrinin elindedir. Yetikin kyafetli, ar makyajl ocuklar, doum yapan ya da ocuk aldran Barbie bebekler, yan
bamzdaki kanl savalarn animasyonu olan Counter Srikes vb. bilgisayar oyunlar;
Power Rangers eteleri, Pokemon canavarlar Hepsi bu endstrinin rnleridir. Ve
bu endstri araclyla yaanan, ocukluk deil yetikinliin minyatr halidir (Atay,
2005: 18).

Tketimin/tketimciliin badndrc yaylm, enlikli, cokulu, bitimsiz bir

arzular elalesi eklinde her bir insani alan kuatmas, doal olarak, yaamlarmzn
sahiciliine olan tanklmz tehdit ediyor. Tketimcilik, yaamlarmz bylerken
ve bizleri bitimsiz arzularn peinden kotururken, aslnda yaamlarmz zerindeki
iktidarmzn yok olduu ve tketimin kontrolne girdiini ou zaman fark
edemiyoruz. Ritzer, tam da bu noktada, tketim aralarn elinde bulunduranlarn bitimsiz bir tketim hrsn krklemek suretiyle dnyay elenceli klarak yeniden
bylediklerini ileri sryor. Bys Bozulmu Dnyay Bylemek (2000) adl
eserinde, Disney dnyasndan yola karak yeni tketim aralarn ve bu aralarn
kitlenin gznde artan deerini tketim katedralleri metaforuyla resmetmeye alan Ritzer, tketim eylemine dinsel/kutsal bir anlam yklenmesinden hareketle, adeta byl bir boyut kazandn belirtiyor. Tketim katedrallerinin, byl olmann
yan sra olabildiince aklclatrlm olduuna da iaret ediyor. Tketim aralarnn, alveri merkezlerinin, devasa tketim katedrallerinin snr tanmaz ykselii,
hayatlarmzn odana yerlemeleri, sonuta, bir hiper tketim ve simlasyon anda yaadmz gereiyle bizi yzletiriyor. Byl ve aklclatrlm tketim
aralar/kurumlar (rnein, fast food restoranlar, elektronik alveri merkezleri,
Disneyland vs.) toplumun tketim biimi ve anlayn bsbtn deitiriyorlar. Ayrca, tketime dayal ortamlar dnda kalan dier sosyal ortamlar da, (rnein hastaneler, mzeler, dini kurumlar, niversiteler ve top sahalar da) tketim katedrallerini
taklit ediyorlar.
z olarak ifade etmek gerekirse, gnlk yaam, tatil/turizm, elence, bo zaman
vs. artk kapitalizmin yapsal dnmyle birlikte yeni boyutlar kazanyor, zellikle de kresel ve metalam bir grnme kavuuyor. Zevk, beeni, haz, istek, arzu

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 45

ve etkinlik kalplar bsbtn kresel bir yaylma srecine giriyor. Bu durum, yaamlarmz bsbtn kresel zevk ve beeni trendlerine mahkm ediyor, daha eklektik bir hale getiriyor. Televizyon, sinema, uydu teknolojileri, internet vb. teknolojik aralar da bu sreci hzlandryor. Bu sayede, kullandmz dil, davran ve kimliklerimiz, anlay ve zevklerimiz, yeme-ime alkanlklarmz aptan dyor, ana
trende ayarl yeni kalplar oluuyor. Yaammz gemie kyasla daha bir istikrarsz,
deiken, mobilik, plastik bir boyut kazanyor. Dahas, yaam ve kimlik llerimiz
kayganlayor, deikenliin, yersiz yurtsuzluun, mobilik reflekslerin bys bizi
her geen gn daha fazla etkisine alyor.
9. Tketimcilik Tuza ve Bo Zamann Denetimi
Tketimciliin bys ve sunduu parltl dnya, ayn zamanda, aldatlmlk, hayal
krkl, haz ve tatmin duygusunun anmasna sebebiyet veriyor. Tketimin snrsz
dnyas, sonsuz eitlilik denizi ayn zamanda bireysel ve toplumsal paralanmlklarmza da karlk geliyor. Tkettiimiz lde ve eitlilikte, yeni alglamalar, statler, kimlikler, farkllk ve tekilik siyasetleri daha bir geerlik kazanmaya balyor.
Btnlk duygusu, yerini eylerin/metalarn farkllna dayal bir paralanmla,
ayrksla brakyor. Modern hayat bylelikle, paralanmlk, sreksizlik ve istikrarszlkla ykl hale geliyor.
Tketime ikin yaam tarzmz, sonuta benliklerimizi, duygularmz ve her trden yapp etmelerimizin adresi oluyor. Yaama ilikin doalln ve eitliliin yerine markalarn sahte imleri yerleiyor. Tketmek yoluyla zgrleim savlar, gerekte bireylerin bitimsiz aldatlml ve srekli tahrik edilen tketim itahlarnn tutsa olma anlam tayor.
Fromm, Galbraith ve Baudrillard gibi dnrler de, tketicinin zgrlnn ve
bamszlnn aldatmacadan ibaret olduu konusunda birleiyorlar. Baudrillard bu
konuda daha da ileri giderek bu aldatmacann bizzat sistemin ideolojisi olduunu dile getiriyor. Endstriyel sistemin keyfilii ve evreye verdii kolektif zararlarn tamam bu ideoloji ile aklanyor (Baudrillard, l997). Tketiciye sunulan seme zgrl aslnda onu daha fazla bamllatrmaya ve pasifletirmeye yaryor. Bu durum,
kiilikleri ve kimlikleri de sz konusu zgrlk perdesi altnda bamllk sarmal iine hapsetmek anlam tayor. Mutluluk-tketmek ilikisi de neredeyse sistem tarafndan gndelik yaamn bir ideolojisi olarak yeniden kuruluyor, kltr endstrisi,
mutluluun tketimle kaim olaca anlayn yerletirmeye alyor. Bu durum, bizi tketimin sadk bir neferi olmaya, tketimcilii en asli deer olarak iselletirmeye gtryor. Bu deer, gndelik yaamn hemen her alannda simgesel boyutta bizi
ynlendirmeye devam ediyor. Bylelikle tketim istei, her daim perinlenmi olu-

46 mer Ayta

yor ve bunun sistemin iyi yaam ideolojisinin reel karlk bulabilecei bir boyut
kazanmasna allm oluyor.
Kitle kltr de, kltr endstrisi yoluyla yanl bilin reterek kitlelerde yanl
gereksinimler uyandrmakta ve bu yolla, kitlesel pasifizmi dayatarak, anonimletirici
ideoloji ya da kurumlarn bir paras haline getirmektedir. Adornonun da dedii gibi, bu ada, metalar maddi kullanm deerlerini kaybetmekteler, tketim geici bir
prestij halini almakta ve adeta komularla sidik yartrma arzusunu tatmine yaramakta, tketilebilir eyler anlam kaybna uramaktadr (Stautin-Turner, 1993: 261).
Ritzer ve Rojek, bo zaman, rekreasyon ve tketimciliin gerekte, ka eilimlerin adresi haline geldiini ve hayatmzn rasyonalitesinden kamaya hizmet ettiini ileri srerler. Reel hayat, kiiyi baskdan uzak ortamlara srkler. Ancak, bu
kan rotas, giderek rasyonel, brokratik ve fast food restoranlarda geerli prensiplerin olduu bir dnyaya dorudur. Bu dnya, ayn zamanda fantazya ve
hipergereklik gesi de tar. Bazen, gerekd endstri olarak da adlandrlan
heyecan ve elence endstrisi rnein, Disneyland, Dreamworld ve Movie World
gibi yerlerde sahte heyecanlar yaamaya hizmet eder. Sper marketler, alveri saraylar ve tema parklar, birer kamusal tiyatro ve elence yerini andrrlar. Eco, artk,
gerek ve fantazyann ayrdedilmesinin imknsz olduuna iaret eder.
Hipergereklik terimi, gerek olanla sahte/taklit olan arasndaki ayrmn kalktna
vurgu ierir. Bu yzden Eco, gnlk hayat deneyimlerinin sanrsal ve ironik hale
geldii iddiasndadr. Tketici, snrsz yeniden retim ve simlasyondan olumu
kitsch kltrn tutsa olmutur. Bu durumdaki kii, Ritzerin de ifade ettii gibi, tanklk ettii eyi tanyamaz buna ramen, yine de heyecanl grnr (bkz. Hibbins,
1996: 23).
Cyberspace/siberuzay tipikletiren hiper gereklik durumunda zaman ve meknn skkl sz konusudur. Gn ve gece algs, yerel ve global, elektronik aydnlatma ve ehir tasarm tarafndan dntrlmtr. Casino da, kii kendini, k efektleri tarafndan dntrlm zamansz bir dnyada hisseder. Kiinin elence
guddesi (gland) bir ekilde uyarlmtr. Ancak, bu uyarnn kumandas, Melbourne, London ve New Yorktaki elence merkezlerinden gnderilen sinyallere ayarldr (Hibbins, 1996: 23).
Bo zamann alm olduu bu grnt, hi kukusuz bireyi ve toplumu dsal mdahalelerden uzak yaam alanlarna yneltiyor. Ancak bu kan znesi mekn/tabiat/sosyallik vs. de tmyle doal, kendilik ykl, otantisite vaat etmiyor. Zira, Rojekin (1993) de ifade ettii gibi, ka yollar/mekanlar da tutulmu, denetim
altna alnmtr. Kata sonuta, bu alandaki aklc denetleyici aralarn kontrolndedir. Kaarken aslnda sistemin bizi iinde tuttuu bir fanus iine hapsolmaktayz.

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 47

Bo zaman deneyimlerimiz, kreselleme ve kapitalist piyasa koullar zelinde

giderek farkl armlar alyor, deiik maksatlara ikinlik tayorlar. rnein
spor, ruhsal ya da bedensel geliim iin deil daha ok benlii ifade etme/incelme/stat edinme ya da bir aidiyet zemini kefetme adna yaplmakta; mzik,
dev plak irketlerinin, klip yapmclarnn oluturduklar beeni kalplarna gre ekillenmekte, yine, kadn ve erkekliin lleri modac ve moda evlerinin tek merkezden oluturduklar kreasyonlara gre dzenlenmektedir.
Tm bu faaliyetlerde, yaplama, etkililik, kontrol, hesaplanabilirlik
vb. ltler belirleyici olmaktadr. Bunlar, genelde bo zaman zelde salk klpleri,
jimnasyumlar, toplum merkezleri, elence yerleri, fitness centerler ve spor klplerini fazlasyla etkisine almtr. Tketicilerden para ekmenin yollarn kollayan bir
endstri sayesinde bireylerin beden, zindelik ve egzersiz alanndaki tatminsizlii
kullanlr. Fitness; salk klpleri ve jimnasyumlarda al/sat yaplan bir metadr.
Bu yerler, dier oklu aktiviteleri de bir at altnda sunarlar. Tketiciler yzebilir,
egzersiz yapabilir, teyp ya da mzik dinleyebilir, televizyon seyredebilir, saunaya
gidebilir ya da uygun bir evrede okuyabilirler. Ancak, vaat edilenler nadiren gerekleir ve tketiciler bitimsiz bir aldatlmlk duygusunu hep yaarlar (Hibbins,
1996: 24).
Bizatihi tketim etrafnda organize olan bu sistemin amac, bizi tketici yapmann da tesinde, bsbtn tketim sarmal iinde tutmak, elence ve hazz fetiletirmek, metalara olan bamllmz artrmak olduu daha iyi anlalyor. Bir
bakma modern toplum, byk bir gsterinin sergilendii devasa bir alveri kapan
gibi gzkyor. Daha ak bir ifadeyle, tketim(cilik) bizi can evimizden vuruyor;
ticaret, bilgisayar, televizyon, internet ve telefon araclyla en mahrem alanlarmza dek uzanyor (Ritzer, 2000).
Tketim ekonomisi, bo vakti, alveri odakl olarak dntryor, bu sayede
toplumsal baar, sosyallik, stat edinme, kimlik vb. olgular, birbirinden deiik kltrel/ekonomik rnleri tketmekle edeer hale geliyor (bkz. Kivel, 2000). Bu noktada, insani ilikiler, sevgi, ak ve dostluk da tecimsel nesnelere dnyor, hemen her
eyin bir piyasa deeri oluuyor. Zaman, mekn, sosyallik niteleri, elence, dostluk,
cinsellik vs. gerek balamlarndan koparlarak pazarda satlan birer nesneye dnyor. Bu adan, kapitalist toplumun bireyi, paraya tahvil edilebilen hayatlarn/ilikilerin taraf haline geliyor. Son derece rasyonel ilikiler kurarak, kr maliyet
hesaplar yaparak, hayat maksimum fayda an/alan olarak yayor. Kukusuz, bu birey tipi, yalnz, narsist, egoist, pragmatist, yabanclam bir prototipe karlk geliyor.
Bu toplum, alma alannda hakim olan zorlama etii, bo zamana yayarak bu
alan da anamalc kurallar ekseninde dzenliyor. Baudrillard'n ifade ettii gibi
bronzlama saplants ve gne altndaki jimnastik ve plaklk, sanki zorunlu, ol-

48 mer Ayta

mazsa olmaz bir dev bilinciyle, fedakrlk ve ilekelik ilkesine uygun tarzda yerine getiriliyor. Bireysel istee bal bir etkinlik, herkesten ayr dmemek iin zorunlu yaplan bir grev halini alyor (1997: 190). Zorlama tavrlar sergileyen bu insanlar, hi kukusuz, kurumsal nezaket ve kabul grme adna, yaamn doal ve spontane scakln yaamaktan giderek uzaklayorlar. Gndelik yaamdaki grupsal ve
bireysel ynelmeler ve grup iindeki mikro iktidar oyunlar ve rekabet de, byk lde anamalc smr anlayna dayal deer, etik ve ideolojik eilimlere hayatiyet
veriyor. Bu da, kitleyi, bitimsiz bir arzunun, haz ve tatmin araylarnn izini srmeye itiyor. Sonuta bireyler ya da tketiciler bo vaktin amacnn iyi yaam olduuna ve buna ulamann ise tketimcilikten getiine inandrlm oluyorlar.
Kukusuz, tketimci atraksiyonlar gsteren ve srekli satn almaya, sahip olmaya
koullandrlan bu insanlarn temel gayeleri, salt anlamda, metalara sahip olmak
deildir. Modernitenin bireysel ya da kitlesel dzeyde sorunlatrd anlam boluu
ya da krizi, yalnzlk ve yabanclama duygusu ve gelecee ilikin kayg ve
endielerin stesinden gelmedeki yetersizliin bir ka amelesi olarak bireyler,
alveri merkezlerine savruluyorlar (bkz. Fromm, 1987: 25). Bir unutma, rutinden,
skc olandan, reel olann basncndan kurtulma istei, tketimcilii bir yaam
biimine dntryor. Tketme eylemi bir nevi katr. Reel dnyann kstrmalar
karsnda, metalarn dnyasna, onlarn sunduu sahte/alml dnyaya ka ise,
sonuta, ka nedenleri tahrik etmekten baka bir ie yaramyor.
Bir Yeni Zaman kuramcs olan Morta gre, tketim bir iktidar ve haz kayna,
maazalar gezme ise, bir nevi hiper-erotikletirme amelesidir (Kumar, 1999: 72).
Bu meknlar, bir bakma tatmin duygusunu yalama hale getiriyorlar, srekli satn
almaya, tketmeye ayartlm benlikler ina ediyorlar. Buralar bir bakma kiinin sahip olma isteinin, deiiklik araynn, hedonizme ak tketim cokusunun yeniden retim ss olarak faaliyet gsteriyorlar.
Bylelikle, tketim ve tketimci faaliyetler, bo zamana btnyle damgasn
vurmu gibidir. Zira, bo zaman daha ok tketim amal talep ediliyor ve tketimdeki hazz yakalama hedefleniyor. Bu yzden de bo vakit daha ok tketim zerinden alglanyor (Bkz. Roberts, l998). Bo vaktin tketim odakl hale gelmesi ve tketim ekonomisinin emrine girmi olmas, hi kukusuz, bo vakti, bireysel ve toplumsal patolojilerin rehabilite ss olarak konulamak isteyen iyimser bo zaman tasarmclarnn (leisure politicmaker) abalarn etkisiz klacak gibidir. Zira, stres,
anksiyete, depresyon vb. reel hayatn basksndan kurtulmak adna bireyin yneldii
bo vakitler, bu erevede, sz konusu bunalty gidermek yerine bsbtn alevlendirirler. Bu balamda bo vakit ve bu alann dzenlenme tarz kendi iinde bir yanl
bilin tadndan bireyi tuzaa drme, onun parasn, vaktini ve ilgi/merakn avlamadan baka bir ie yaramaz (Creekmore, 1994: 61). Dolaysyla tketici insan i-

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 49

inde bulunduu huzursuzluk ve i burkulmalarndan kurtulmak iin tketici faaliyetin geici mutluluk yanlsamas iine girer. Ancak daha ok tketmek, aslnda
modern insan metalarn ve suni tketim ihtiraslarnn tutsa yapar. Bu yzden birey, anamalc sistemin arklar etrafnda daha fazla dnmeye balar. Daha fazla almas gerekir. Daha fazla alma srf daha fazla tketmek iindir. Gerekte bo
vakit, modern yoksunluklar, stresi, yalnzl ve yabanclamay restore etmek bir
yana bsbtn tahrik eder.
Bugnk bo zaman, eskiden olduu gibi, spontaneliin, doalln, istemli tercihlerin ve duygusal yaamn dnyas olmaktan kmtr. Yeni bo zaman, rasyoneldir, rgtldr, standart ve ticari deneyimler dnyasdr. Buna en iyi rneklerden
biri, hi kukusuz tatil ve paket turlardr. Ritzer, bugnk tatillerin rasyonelletii, paket turlarn, etkili, verimli, ngrlebilir ve ok uluslu seyahat acentalar tarafndan
tmyle kontrol edildiini belirtir. Paket dnda hareket etmek cazip olmaktan kartlmtr. Birey, paketin esiz/alternatifsiz olduuna inandrlmtr (Hibbins, 1996: 23).
Bo vakit, tatil ve turizm, bylelikle, metalamann ve endstriyel akln bsbtn
hakimiyet alanna girmitir. Kontrol ve etkililik stratejileri, bo vakit zerinde
fazlasyla sz sahibidir. Kapitalizmin nemli bir kolu haline gelen bo zaman
endstrisi, kitlenin bo vakit iyeliini albenili ve gsterili bir sunumla pazarlamaya
alrken, ayn zamanda, kitlenin yaad depresif travmalar daha bir ajite eder.
Zira, gerekte, al veri merkezleri, neon lambalar, gazinolar, solaryumlar, fitness
centerlar, spor klpleri, jimnasyumlar vs. tketiciler iin, bizzat kendilerinin de
katld, ancak oyuncul bir gereksilikten te kalclk vaad etmeyen birer imgeler
bilekesini andrr. Bunlar, ok fazla gereklik gesi tamazlar. Zira, kurmaca ve
ticari bir mantkla dzenlendiinden, ok fazla tatmin duygusu vermezler. Bo
zaman endstrisinin sunduu pek ok seenek, tketicilerde benzer duygular yaratr
ve tketiciler iyi yaamn iyi tketmekten getiini, yksek haz ve tatmin
kovalamann hayat budur sloganna karlk geldii yanlsamasna kaplrlar. Her
bir tatmin sonras onlar bekleyen baka bir eyi tketme/avlama isteidir. Bu istek,
kltr endstrisinin etkili birimleri tarafndan srekli retilir. Arzu, haz, hayal ve
sentetik duygulanmalar reten bu endstri, aslnda bizi, albenili bir yaam vaadiyle,
sistemin yeniden retim srelerine destek bir eleman olarak yeniden kurar.
10. Sonu
Bo zaman, bir yeni zaman icad gibi, artk hayatmzn odanda yer alyor, iin
bize verdiklerinden daha fazlasn vaat ediyor, yaama dair imge, sembol, gsterge
ve anlaylarn zerinden boyutland bir gereklik olarak yaam btnlmz iinde daha fazla yer almaya balyor. Yeni kapitalizm, modernliin ykselii,

50 mer Ayta

postmodern toplumsal tasarmlar vs. almann merkeziliini tartlr hale getirirken, ayn zamanda, bizi, bo zamann meydan okuyuuyla yzletiriyor. Bo zaman,
bu srete, gemiteki spontanelik, doallk, sosyobilite ve duygusallk iddialarn
terk etmi gibidir. Zira, modern zamanlarn ruhu her ey ve her yer gibi, bo zamann ruhunu da sarmtr. Modernliin yksek maddi ve teknik karakteri, kltr ve
uygarlk nosyonlarn yapbozuma uratarak, yaadmz an ziyadesiyle maddi,
rasyonel ve arasal bir nitelik kazanmasna neden olmutur.
Kapitalist sistem, deiik aralar/aygtlar yoluyla, bo zaman zerinde total bir
egemenlik ina etmitir. Bu egemenlik, kendisini en fazla da bo zamann dev bir
tketim ss olarak organizasyonunda gsterir. Yeme-ime, giyim-kuam, mekn
vs. nin tketimi dnda, srekli yeni ve zgn kltrel rnler (sinema filmleri, televizyon gsterimleri, elenceler, mzik, sanat, partiler, pub ve gazinolar, kumarbahis oyunlar, at yarlar, boa greleri, faing ve karnavallar, sirk ve lunaparklar,
oyuncak vs.) yoluyla, bo zaman tketimci bir yaam alan olarak ina edilir ve zellikle de, ticari, rgtl, rasyonel ve metasal maksatlara ikin ekilde dzenlenir.
Tketimciliin sistemin ana karakteri haline geliiyle birlikte bo zaman doal
olarak tketimci gdlerin hem kkrtld hem de lgnca tatmine koulduu bir
yaam alan haline gelmitir. Bo vakit, kapitalist sistemin gereksindii tketim arzn geniletebilmenin en krl ve en kolay yolu olarak grlmeye balanm, zellikle kapitalist gelimeye kout olarak, bo zaman hem nicel olarak artrlm hem de
iliki younluu ve tercih/seme zenginlii ile hayatn odana yerleen bir hviyete
brnmtr.
Bo vakit, tatil ve turizm, bylelikle, metalamann ve endstriyel akln bsbtn
hakimiyet alan iindedir. Kontrol ve etkililik stratejileri, bo vakit zerinde fazlasyla sz sahibidir. Kapitalizmin nemli bir kolu haline gelen bo zaman endstrisi, kitlenin bo vakit iyeliini albenili ve gsterili bir sunumla pazarlamaya alrken,
ayn zamanda, kitlenin yaad depresif travmalar daha bir ajite eder. Zira, gerekte, al veri merkezleri, neon lambalar, gazinolar, solaryumlar, fitness centerlar,
spor klpleri, jimnasyumlar vs. tketiciler iin, bizzat kendilerinin de katld, ancak oyuncul bir gereksilikten te kalclk vaad etmeyen birer imgeler bilekesini
andrr. Bunlar, ok fazla gereklik gesi tamazlar. Zira, kurmaca ve ticari bir mantkla dzenlendiinden, ok fazla tatmin duygusu vermezler. Bo zaman endstrisinin sunduu pek ok seenek, tketicilerde benzer duygular yaratr ve tketiciler iyi yaamn iyi tketmekten getiini, yksek haz ve tatmin kovalamann hayat
budur sloganna karlk geldii yanlsamasna kaplrlar. Her bir tatmin sonras onlar bekleyen baka bir eyi tketme/avlama isteidir. Bu istek, kltr endstrisinin
etkili birimleri tarafndan srekli retilir. Arzu, haz, hayal ve sentetik duygulanmalar

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 51

reten bu endstri, aslnda bizi, albenili bir yaam vaadiyle, sistemin yeniden retim
srelerine destek bir eleman olarak yeniden kurar.
Dolaysyla, bo zamann geirilmesi artk, dev endstrilerin ats altnda baml/yarbaml bir etkinlik eklinde deneyimlenmektedir. Bu yzden, bo zaman faaliyetleri, salt olarak bir bo zaman faaliyeti olarak grlemezler, metalam, ve
hegemonik maksatlara ikinlik tarlar. Tketimcilik ideolojisinin nfuz alan
iierisinde, eski bo zamann artrdklarndan uzak, doal, otantik ve de
sosyobilite imkanlarn tketmi gibidir.

Leisure In The Helm Of Commodification And Comsumption

Abstract: With the proliferation of the consumption culture, whole spaces of living
and specifically leisure are at the helm of consumption and commodity. The connotative placement of leisure including freedom, spontaneity, and conscious are preferences replaced with the conceptional placement of consumption. With the affluent
representation of the options, the leisure has gain nearly whole dimensions of commoditization and consumption. This article deals with the change within the meaning
and content of the leisure in respect to consumption and commodification.
Key Words: consumption, consumption culture, leisure, consumptive leisure

Kaynaka
Albee, Georg W. (l982), Protestan Ahlak, Cinsellik ve Psikoterapi, Seminer (Ege n. Sos-

yal Bilimler Der.), Say l

Atay, Tayfun (2005), Krmz Bisikletli ocuk, Radikal Kitap 29 Nisan 2005
Ayta, mer (2004), Kapitalizm ve Hegemonya likileri Balamnda Bo Zaman, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 28, Say 2, Aralk: 115-138
Balme, Maurice (1984), Attitudes to Work and Leisure in Ancient Greece, Greece and
Rome, 1, No.2 (October) : 140-152
Barnet, J.R. Cavanagh, J. (1995) Kresel Dler, ev. Glden en, stanbul: Sabah Yay.
Baudrillard, Jean. (1997), Tketim Toplumu, ev.H.Deliayl-F.Keskin, st:Ayrnt Yay.
Baudrillard, Jean (1995), Bir Tketim Kuram zerine, ev. O.Kunal, Cogito, Say,5, Gz:
89102
Bauman, Zygmunt (l997), zgrlk, ev. V. Erenus, st: Sarmal Yaynlar

52 mer Ayta
Bauman, Zygmunt (l999), alma Tketicilik ve Yeni Yoksullar, ev. .ktem, st: Sarmal
Yay
Belk, Russell W. (1998) Third Word Consumer Culture. Research in Marketing,

Supplement Marketing and Development: Toward Broader Dimensions, Ed.E.Kumcu-A.

F.Frat, Greenwich: JAI Press Inc: 103-126.
Beneton, Philippe (1991), Toplumsal Snflar, st: letiim Yaynlar
Benington, J.-White, Judy (1992), Leisure Services at a Crossroads, The Future of

Leisure Services (Ed.J.Benington-J.White) London:Longman:1-36

Bittman, Michael, Wajcman, Judy (2000), The Rush Hour: The Character of Leisure Time
and Gender Equity, Social Forces, 79 (1): 165-189
Bocock, Robert (l997), Tketim, ev. mren Kutluk, Ankara: Dost Yaynlar
Chaney, David (1999), Yaam Tarzlar, ev. mren. Kutluk, Ank: Dost Yaynlar
Creekmore, Charlie (1994), Theory of the Leisure Trap Utne Reader, Jan-Feb. N 61: 61
Debord, Guy (1996), Gsteri Toplumu, stanbul: Ayrnt Yaynlar
Erba, Hayriye- Sallan-Gl, Songl (2001), Kapitalizm ve Kltr: Popler Kltrn Kresellemesi ve Piyasalamas, Mlkiye, Temmuz-Austos, Cilt XXV, 229: 207-229
Featherstone, Mike (1996), Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev. M.Kk, st: Ayrnt
Yay.
Fiske, John (1999), Popler Kltr Anlamak, ev.S. rvan, ,Ank: Ark Yaynlar
Fromm, Erich (l987), taatsizlik zerine Denemeler, ev. A. Sayn, stanbul: Yaprak Yay.
Hamelink, Cees J. (1991),Enformasyon Devriminden Sonra Yaam Srecek mi? Enformas-

yon Devrimi Efsanesi (Ed. Y.Kaplan), Kayseri: Rey Yaynlar:257277

Harvey, David (1997), Postmodernliin Durumu, ev. S.Savran, st: Ayrnt Yaynlar
Hemingway, J.L. (1996). Emancipating Leisure: The Recovery the Freedom in Leisure

Journal of Leisure Research, 28 (1): 27-43

Hbbns, Ray (1996), Global Leisure Social Alternatives, Jan, Vol 15, ssue 1: 22-25
Horkhemer,

Max,

ADORNO,

Theodor

W.

(1996),

Aydnlanmann Diyalektii II.,

ev.O.zgl, st: Kabalc Yaynevi

Illich, van, (1990 ) Tketim Klelii, ev. M.Karaahan, st: Pnar Yaynlar
Jensen, Rolf (2003), D Toplumu, ev. Mehmet Zaman, stanbul: Hayat Yaynlar
Junu, Susana (2000), Downshifting:Regaining the Essence of Leisure Journal of Leisure

Research, Vinter, v 32 i 1 : 69-73

Katz-Gerro, Tally (1999), Cultural consumption and social stratification: Leisure Activites,
musical tastes, and social location Sociological Perspectives, Winter, V 42, 4:627-646
Kvel, Beth D. (2000), Leisure, Experience and Idendity: What Difference Does Difference Make? Journal of Leisure Research, Winter, V32, i1:79-81
Kraus, Richart (1994), Tomarrows Leisure: Meeting the Challenges The Journal of Phy-

scal Education, Recreation, Dance April Vol.65 N4:42-47

Tketimcilik ve Metalama Kskacnda Bo Zaman 53

Kumar, Krishan (1999), Sanayi Sonras Toplumdan Postmodern Topluma ada Dnyann

Yeni Kuramlar, ev.M.Kk, Ank: Dost Kitabevi Yaynlar

Macfarlane, Alan (1993), Kapitalizm Kltr, ev. R.Hakan Kr, st: Ayrnt Yaynlar
Oneill, John (1986), The Disciplinary Society: From Weber to Foucault, The British

Journal of Sociology, Vol:37 (1):42-60

Pronovost, Gilles (1998), The Money We Spend Current Sociology, July, vol.48 (3) :83-91
Reith, Gerda (2004), Consumption and its Discontents: Addiction, Identity and The Problems of Freedom, The British Journal of Sociology, Volume 55 Issue 283-300
Ritzer, George (1998), Toplumun McDonaldlatrlmas, stanbul: Ayrnt Yay.
Ritzer, George (2000), Bys Bozulmu Dnyay Bylemek, ev. .S.Kaya, st: Ayrnt
Yay.
Roberts, K. (1999), Leisure in Contemporary Society, London: CAB Publishing
Robins, Kevin (l999), maj, Grmenin Kltr ve Politikas, ev. N.Trkolu, st: Ayrnt Yay.
Rojek, Chris (1995), Decentring Leisure, Rethinking Leisure Theory, London:Sage Public
Rojek, Chris. (1993), Ways of Escape: Modern Transformations in Leisure and Travel, London: Sage Publications
Sarup, Madan (l997), Post-Yapsalclk ve Postmodernizm (ev. A.Baki Gl), Ankara: Ark
Yaynlar
Schiller, Herbert (l993), Zihin Ynlendirenler, ev. C.Cerit, st: Pnar Yaynlar
Stautin, G.-Turner,B.S. (1993), Nostalji, Postmodernizm ve Kitle Kltr Eletirisi
Modernite Versus Postmodernite (Der.M.Kk) Ank:Vadi Yaynlar: 259-275
Sylvester, Charles (1999), The Classical Idea of Leisure: Cultural Ideal or Class
Prejudice, Leisure Sciences, 21:3-16
Thompson, Grahame F. (1995), If You cant Stand the Heat get off the Beach: The UK
Holiday Business, Sociology of Leisure A Reader (Ed.C.Critcher vd.) Lon:E&FN Spon:
168-182
Tomlinson, John (2004) Kreselleme ve Kltr. stanbul: Ayrnt Yaynlar
Veblen, Thornstein (1995), Aylak Snf, cev..User, st: Marmara ni.Yayn