Phm Vn Sn

Vit S
Ton Th
T Thng C n Hin i

Vit S Ton Th

Mc Lc
Li gii thiu
Li tc gi

Phn Th Nht
Chng 1 - Khi lun v x hi Vit Nam xa v nay
1. a l thin nhin -- 2. Ngi Vit Nam -- 3. Gc tch.

Chng 2 - i sng thng c ca dn tc Vit Nam

Chng 3 - Nh Hng Bng (2879 - 258 tr. T. L.)
1. Truyn thuyt v nh Hng Bng -- 2. Nc Vn Lang

Chng 4 - Nh Thc (257 - 207 tr. T. L.)

Chng 5 - X hi Trung Hoa trong thi thng c
1. X hi v vn ha -- 2. Trt t x hi v gia nh -- 3. Vic quan ch -- 4. Php
ch -- 5. Binh ch -- 6. in ch -- 7. Hc chnh -- 8. Khng T -- 9. Lo T -- 10.
Trang T -- 11. Tun Hung.

Phn Th Hai
Bc Thuc Thi i
Chng 1 - Nh Triu (Bc thuc ln th I 207-111 tr. T. L.)
1. Ch r ca lch s u Lc -- 2. Chnh tr ca Triu -- 3. Nam Vit v Ty Hn - 4. X hi Vit Nam di thi Triu -- 5. Nhng vua k nghip Triu --- 6.
quc Vit Nam xp -- 7. Cng ti ca Thi Ph L Gia (Ph bnh ca Ng
Thi S).

Chng 2 - Nh Ty Hn (Bc thuc ln II 111 tr. T. L. - 39 T. L.)

1. n v hnh chnh trn t Giao Ch -- 2. B my cai tr t Giao Chu.

Chng 3 - Nh Trng (40 - 43)

1. Phn c nng t -- 2. Nh ng Hn phc th -- 3. Tnh cht cch mng ca
cuc khi ngha nm Canh T.

Chng 4 - Bc thuc ln III (43 - 544 ng Hn - Nam Bc triu)

Cuc ci cch ca M Vin trn t Giao Chu

Chng 5 - Ngi Vit Nam hc ch Tu

Vit S Ton Th
1. Vic truyn b Hn hc -- 2. nh hng Pht vi nn vn hc ca chng ta -3. Pht Gio -- 4. Mt iu sai lm v S Nhip.

Chng 6 - Cuc cch mng phn ln th hai ca dn Giao Ch

1. B Triu chng qun ng Ng -- 2. Lm p quy ph Giao Chu.

Chng 7 - Nh Tin L (544 - 602)

1. L Nam (544 - 548) -- 2. Hu L Nam (571 - 602).

Chng 8 - Bc thuc ln IV (603 - 939)

1. Nh Ty nh Lm p -- 2. Nh ng i vi An Nam -- 3. Mai Hc khi
ngha (722) -- 4. Gic Cn Ln v B -- 5. B Ci i Vng -- 6. Cuc xm lng
Giao Chu ca Nam Chiu --- 7. S tht bi ca Nam Chiu v s nghip ca Cao
Bin.

Chng 9 - Cuc tranh u ca dn tc Vit Nam t h Khc n h Ng

Trn thy chin u tin ca Vit Nam.

Phn Th Ba
Vit Nam Trn ng c Lp (939)
Chng 1 - Nh Ng (939 - 965)
Chng 2 - Nh inh (968 - 980)
1. inh Tin Hong -- 2. inh Ph .

Chng 3 - Nh Tin L (980 - 1009)

1. L Hon nh Tng -- 2. Vic ngoi giao -- 3. Vic nh Chim Thnh -- 4. S
m mang trong nc -- 5. Ci n L Hon v Dng Hu.

Chng 4 - Cc vua k tip L i Hnh

I. L Trung Tng (1005)
II. L Nga Triu (1005 - 1009)
1. Vic ngoi giao vi Bc Triu -- 2. S tn c ca Nga Triu -- 3. V m mu
cp ngi nh Tin L.

Chng 5 - Nh Hu L (1010 - 1225)

I. L Thi T (1010 - 1028)
II. L Thi Tng (1028 - 1054)
1. Vic chnh tr -- 2. Vic qun s -- 3. Dp Chim Thnh.

III. L Thnh Tng (1054 - 1072)

Vit S Ton Th
1. Vic m mang Pht Gio v Nho Gio -- 2. nh Chim Thnh.

IV. L Nhn Tng (1072 - 1127)

1. V tranh dnh quyn v -- 2. Vic chnh tr -- 3. Vic nh Tng -- 4. Cuc phc
th ca nh Tng -- 5. nh Chim Thnh.

V. L Thn Tng (1128 - 1138)

VI. L Anh Tng (1138 - 1175)
1. Anh V v T Hin Thnh -- 2. Vic ngoi giao.

VII. L Cao Tng (1176 - 1210)

VIII. L Hu Tng (1211 - 1225)
IX. L Chiu Hong (1225)
Chng 6 - Khi nim v Pht gio v vn hc di i nh L
Chng 7 - Nh Trn (1225 - 1413) -- Nc Vit Nam di i Trn S
I. Trn Thi Tng (1225 - 1258)
1. Tn st h L. -- 2. Vic o ln nhn lun. -- 3. Vic nh dp trong nc. -- 4.
Nhng cng cuc ci cch. -- 5. Vic binh ch v lc lng qun i di i Trn S. -- 6. Kinh t v x hi. -- 7. Phong tc. -- 8. Vn ha. -- 9. Cuc chin tranh t
v th nht ca Vit Nam.

II. Trn Thnh Tng (1258 - 1278)

1. Vic chnh tr. -- 2. Vic ngoi giao vi Mng C.

III. Trn Nhn Tng (1279 - 1293)

A- Mng C gy hn ln th hai
1. Vic ngoi giao tan v. -- 2 Huyt chin gia Vit Nam v Mng C. - Hi Ngh
Bnh Than (1282). - Hi Ngh Din Hng (1284). - Qun Nam rt theo k hoch. Hi ngh qun s Vn Kip. III Mng C tn cng. - Mt trn ng Nam. - Cuc
tng tn cng ca Vit Nam. Vit Nam thu phc Thng Long. - Trn Ty Kt. - Trn
Vn Kip.
B- Mng C tn cng ln th hai (1287)
I Trn Vn n. II Trn Bch ng. III Vic truy kch Thot Hoan. IV Cuc ging
ha. V Chin php ca Hng o Vng.

IV. Trn Anh Tng (1293 - 1314)

Vic g Huyn Trn cho Ch Mn

V. Trn Minh Tng (1314 - 1329)

VI. Trn Hin Tng (1329 - 1341)
Gic Ngu Hng v gic Lo

VII. Trn D Tng (1341 - 1369)

Vit S Ton Th
1. Vic chnh tr. -- 2. Vic giao thip vi Trung Hoa. -- 3. Vic giao thip vi Chim
Thnh. -- 4. D Dng Nht L.

VIII. Trn Ngh Tng (1370 - 1372)

Tiu s H Qu Ly.

IX. Trn Du Tng (1372 - 1377)

X. Trn Ph (1377 - 1388)
1. Vic giao thip vi nh Minh. -- 2. Chim Thnh tn cng Thng Long. -- 3. m
mu tr H Qu Ly tht bi.

XI. Trn Thun Tng (1388 - 1398)

1. Ch Bng Nga t trn. -- 2. Cuc cch mng ca H Qu Ly: Ci cch chnh tr.
Ci cch qun s. Ci cch kinh t. Ci cch x hi. Ci cch vn ha. -- 3. Cuc
o chnh H Qu Ly.

Chng 8 - Nh H (1400 - 1407)

I. H Qu Ly (1400)
II. H Hn Thng (1400 - 1407)
1. Cuc giao tranh gia nh H v nh Minh. - Thnh a Bang tht th. - Trn Mc
Phm Giang. - Trn Hm T Quan. - Nguyn nhn tht bi ca H Qu Ly. -- 2. H
Qu Ly c lm mt nc khng?

Chng 9 - Bc thuc ln th nm -- Nh Hu Trn (1407 - 413)

1. Chnh sch thng tr ca nh Minh. -- 2. Gin nh khi ngha (1407 - 1409). - 3. Trn Qu Khoch (1409 - 1413)

Chng 10 - Nh Hu L. L Li chm dt ch Minh thuc (1417 - 1427)

1. Giai on en ti. -- 2. Giai on ti sng. -- 3. Cuc tng phn cng ca gic
Minh (Mt trn min Bc). -- 4. Trn Tuy ng. -- 5. Vit qun phong ta ng .
-- 6. Trn chi Lng. -- 7. Qun Minh xin ha gii. -- 8. Vic cu phong.

Nh Hu L (1428 - 1527)
I. L Thi T (1428 - 1433)
1. Hc chnh. -- 2. Lut php. -- 3. Hnh chnh. -- 4. Ci cch in a. -- 5. Binh
ch. -- 6. Vic git cng thn.

II. L Thi Tng (1434 - 1442)

Ci n L Chi Vin (1442)

III. L Nhn Tng (1443 - 1459)

IV. L Thnh Tng (1460 - 1497)
1. Vic chnh tr. -- 2. T chc hng thn. -- 3. Vic nh. -- 4. Hnh chnh. -- 5.
Quan ch. -- 6. Thu inh. -- 7. Thu in th. -- 8. Nng nghip. -- 9. Lut php

Vit S Ton Th
bo v nhn quyn. -- 10. Quyn li x hi. -- 11. T chc v b. -- 12. V cng i
Hng c. -- 13. Vn tr i Hng c.

V. L Hin Tng (1497 - 1504)

VI. L Tc Tng (1504 1505)
VII. L Uy Mc (1505 - 1509)
VIII. L Tng Dc (1510 - 1516)
IX. L Chiu Tng
X. L Cung Hong (1516 - 1527)
Chng 11 - Nh Mc (1527 - 1667)
Mc ng Dung (1527 - 1529)
1. Tnh trng Vit Nam u th k XVI. -- 2. Tiu s Mc ng Dung. -- 3. V Trn
Thim Bnh th hai. -- 4. Mt cuc chin tranh tm l. -- 5.V n Mc ng Dung.

Chng 12 - Lon phong kin Vit Nam. Nam Bc triu (1527 - 1592)
1. Trnh Kim v Nguyn Kim. -- 2. Bin c ti Nam triu. -- 3. Tht bi ca Bc
triu.

Chng 13 - Nc Vit Nam t Bc vo Nam (1674 - 1775)

1. H Trnh lm cha min Bc. -- 2. H Nguyn xng hng phng Nam.

Chng 14 - Trnh - Nguyn phn tranh (1627 - 1775)

1. i chin ln th nht (1627). -- 2. i chin ln th hai (1630) -- 3. i chin
ln th ba (1635). -- 4. i chin ln th t (1648). -- 5. i chin ln th nm
(1655) -- 6. i chin ln th su (1661) -- 7. i chin ln th by (1672).

Chng 15 - S nghip hai h Trnh - Nguyn

Chng 16 - Nhng v phin lon di i cha Trnh
Chng 17 - Cc hot ng ca Nguyn
Chng 18 - Cc cuc chin tranh cui cng ca hai h Trnh - Nguyn (1774)
Chng 19 - Nh Ty Sn (1778 - 1802)
1. Tiu s nh Ty Sn. -- 2. Ty Sn dit Nguyn ti Nam Vit. -- 3. Nguyn Hu
ui qun Xim. -- 4. Nguyn Hu nh Thun Ha. -- 5. Nguyn Hu ra Thng
Long. -- 6. Chim Bng gy cnh.

Chng 20 - Mt v cng oanh lit bc nht ca Vit Nam cui th k XVIII

1. Ci cht ca V Vn Nhm. -- 2. Chin s Vit-Thanh. -- 3. Cuc giao thip gia
Ty Sn v Thanh nh. -- 4. Chnh tr ca vua Quang Trung. -- 5. Vua Chiu Thng
b nhc trn t Tu.

Nhng cuc chin tranh cui cng gia Ty Sn v Cu Nguyn

Vit S Ton Th
1. Nguyn Vng qut khi. -- 2. Nguyn Vng tn cng Qui Nhn ln th nht
(1790). -- 3. Qui Nhn tht th ln th hai v ba. -- 4. Ph Xun i ch. -- 5.
Nguyn Vng ra Bc H.

Chng 21 - Ngi u Chu sang Vit Nam

1. Vit Nam di con mt ngi Php. -- 2. o Thin Cha.

Chng 22 - Nh Nguyn (1802 - 1945)

I. Gia Long (1802 - 1820)
1. Th t xng hiu. -- 2. B my chnh quyn trung ng. -- 3. Cc a ht
hnh chnh ln. -- 4. Binh ch. -- 5. Cng v. -- 6. Vic hc hnh v lut php. -- 7.
Vic ti chnh. -- 8. Vic ngoi giao vi Php. -- 9. Vic ngoi giao vi Trung Quc. - 10. Giao thip vi Min-Lo-Tim La. -- 11. Bn v lon phong kin Vit Nam. -12. Vi kin v vua Gia Long.

II. Thnh T (1820 - 1840)

1. Hon thin b my chnh quyn. -- 2. Vic hc hnh thi c. -- 3. Sch v. -- 4.
Nhng cuc phin lon. -- 5. Vic ngoi giao vi Php. -- 6. Vic Ai Lao v Chn
Lp. -- 7. Vic cm o. -- 8. Bn v Thnh T.

III. Hin T (1841 - 1847)

1. C nhn ca vua Hin T. -- 2. Vic Chn Lp v Tim La. -- 3. Cuc nh ph
u tin ca Php Vit Nam.

Phn Th T
Vit Nam Mt c Lp V Tay Php
Chng 1 - Dc Tng (1847 - 1883)
1. Vua T c v tnh th Vit Nam gia th k XIX. -- 2. Vic ngoi giao v cm
o. -- 3. Vic vn hc v binh ch. -- 4. Nhng v phin ng trong nc.

Chng 2 - Ngi Php ra mt xm chim Vit Nam

1. Nguyn nhn ca s xm lng. -- 2. c phi vin Php n Vit Nam. -- 3. Vit
Nam mt ba tnh ng Nam K. -- 4. Phn ng ca triu nh Hu. -- 5. Phong Tro
khng Php Nam K. -- 6. Ngi Php chim nt ba tnh min Ty Nam K. -- 7.
Nhng ngha s min Nam.

Chng 3 - Qun Php nh Bc K

1. Nguyn nhn vic ngi Php ra Bc. -- 2. Php qun nh Bc K ln th I. -3. Ha c nm Gip Tut (1874). -- 4. H thnh tht th ln th hai. -- 5. S ph
lp Hu. -- 6. Ha c nm Qu Mi (1883). -- 7. Ha c Thin Tn ln th hai. - 8. Ha c Patentre (1884).

Chng 4 - Tn cuc ca phong kin Vit Nam

Vit S Ton Th
1. Phong tro Cn Vng cu quc. -- 2. Phong tro Vn Thn khng Php. -- 3.
Vua Thnh Thi (1884 - 1907). -- 4. Vua Duy Tn (1907 - 1916). -- 5. Cuc bo h
ca nc Php.

Chng V - Nhng cuc tranh th c lp ca Vit Nam t 1928 - 1954

1. X hi Vit Nam di thi Php thuc. -- 2. Nhng cuc tranh u ca th h tr
tui. -- 3. Cuc o chnh 9-3-1945. -- 4. L bi Bo i v Hip nh H Long. -5. Cuc chin tranh Thc - Cng (1945 - 1954). -- 6. Tha hip Genve. -- 7. Kt
Lun

Ti liu tham kho

kin ca vn gia tr thc v Vit S Ton Th
Ph lc 1: Bng i chiu cc triu i Vit Nam vi triu i Trung Hoa
Ph lc 2: Th Ph h Nguyn
Ph lc 3: Th Ph h Trnh

Vit S Ton Th

Knh dng hng hn song thn sm hun c cho con mt tm

lng thit tha vi t nc vit nn nhng trang s oai hng ca dn
tc.
Phm Vn Sn

Li Gii Thiu
"Chim Vit lm t cnh nam (Vit iu so nam chi)", mt cu ni ngn gn nhng
hm cha mt ngha tht su: ngi Vit Nam khng bao gi qun c ci ngun
ca mnh! Nh tinh thn m trn trng quc t, d phi chu mt ngn nm h
gic Tu, mt trm nm n l gic Ty.
Nhng hin nay, vi chnh sch hy dit vn ha truyn thng dn tc trong nc,
v sc li cun mnh lit ca nn vn minh vt cht u M ngoi nc, dn tc chng
ta ang phi i u vi mt him ha dit vong mi, c mc trm trng hn tt c
cc him ha gp phi trong qu kh.
Ch c lng yu nc nng nn, pht xut t y lng ca mi ngi Vit mi gip
chng ta vt qua c him ha ny. Ch c lng yu qu hng thit tha mi l
ng c bt chng ta chung gp tm tr vo vic bo tn v pht huy nn vn ha cao
qu ca cha ng li.
Vi mc tiu duy nht l nui dng lng yu nc cn thit trong lng mi ngi
Vit ti Nht, sinh thnh nhng tm hn thit tha vi qu hng, dn tc, chng ti
mn php in li 600 b Vit S Ton Th ny ca S Gia Phm Vn Sn phn phi
trong cng ng ngi Vit ti Nht.
Vi cng trnh kho cu su rng ca S gia yu nc Phm Vn Sn v tnh cht
khch quan, dn tc, khoa hc, phong ph, gin d ... ca b sch ny, chng ti mong
mun mi gia nh Vit Nam ti Nht s c t nht mt b, lc no cng c trong nh,
d dng ch dy con em v lch s ho hng bt khut ca dn tc Vit.
Chng ti cng chn thnh cm t Hip Hi Lin i Ngi T Nn ng Dng
ym tr ton th chi ph in li b sch ny.
Hip Hi Ngi Vit Ti Nht Bn
Nht Bn, 1983
Nam Ngh X

10

Vit S Ton Th

Cng Bn c Thn Mn
T mi hai nm nay, bc chn vo lng s hc, chng ti c hn hnh gii
thiu cc bn vn gia tr thc v hc sinh mt t tc phm nh nh Vit Nam Tranh
u S, Vit Nam Hin i S Yu, V Tuyn 17, Vit S Tn Bin quyn I, II, III.
Nhng cun sch ny c ti bn nhiu ln v trc nhng s ng gp ca chng
ti i vi vn ha nc nh, cc bn c t c nhiu cm tnh v tin cy, do
t lng tri k bn phng hng nm chng ti tip tc gi n tay cc bn nhng tc
phm v s hc.
Gn y, Vit s tn bin c cc bn tr thc trong nc v ngoi nc c bit
lu v tn thng trn cc bo Bch Khoa, Th Gii T Do, Tn Dn, Ch o, Ngn
Lun, T Do, v.v... nhng b s ny cn ti 4 cun na mi ht, tc l phi xut bn
u n lun bn nm mi hon thnh.
Trong lc ny, nhiu bn gio s v hc sinh thng gi th n chng ti yu cu
nn gp rt son mt cun Vit s tn bin thu hp gm chi tit t Thng c thi
i n ht thi Php thuc tin dng hn trong cc trng hc. Theo cc bn,
Vit S Tn Bin gm 7 cun ch li ch nhiu cho cc gio s s a, cc vn gia tr
thc cn bin kho rng ri v cho mt s sinh vin nng tnh c bit vi s hc. Qu
vy, chng ti c kh nhiu sch, chuyn k vit mt b sch c mc ch gip
cc bn k trn khi mt nhiu thi gi tm ti s liu v ngh ngi v s bnh gii, mc
du cng vic ca chng ti vn c th cn nhiu khuyt im.
Ngoi ra, t trn 30 nm nay, tuy trong cc th vin ca chng ta c mt sch v
lch s, nhng cc sch ny vn cn mang nng nh hng ca t tng thi phong
kin, quc. Nu cn tin b, tt nhin ta phi c nhng cun s mi vit theo quan
nim rng ri v tinh thn phng khong ca tro lu dn ch ngy nay cng gm thu
c nhiu iu mi l do s khm ph hay su tm ca cc hc gi cn i, hin i.
Hm nay, Vit S Ton Th ra mt cc bn. Chng ti hy vng tc phm ny s
hp vi nhu cu ca tnh th mt phn no, gp c t nhiu cng qu cn thit cho
s pht trin v xy dng vn hc ca nc nh trong giai on mi ca lch s. Tuy
nhin do s hc nc nh cha ht phi thai, u tr, s liu li tht c kh nhiu qua
cc quc bin, sch ny khng khi c iu li lm, s st. Trong khi ch i mt hon
thin, chng ti xin sn sng cho n s un nn v ch bo ca cc bn tr thc gn
xa.
Si gn ngy 14 thng 3 nm Canh T - Phm Vn Sn

11

Vit S Ton Th

Mc Lc
Li gii thiu
Li tc gi

Phn Th Nht
Chng 1 - Khi lun v x hi Vit Nam xa v nay

1. a l thin nhin -- 2. Ngi Vit Nam -- 3. Gc tch.

Chng 2 - i sng thng c ca dn tc Vit Nam

Chng 3 - Nh Hng Bng (2879 - 258 tr. T. L.)

1. Truyn thuyt v nh Hng Bng -- 2. Nc Vn Lang

Chng 4 - Nh Thc (257 - 207 tr. T. L.)

Chng 5 - X hi Trung Hoa trong thi thng c
1. X hi v vn ha -- 2. Trt t x hi v gia nh -- 3. Vic quan ch -- 4. Php ch -5. Binh ch -- 6. in ch -- 7. Hc chnh -- 8. Khng T -- 9. Lo T -- 10. Trang T -11. Tun Hung.

Phn Th Hai
Bc Thuc Thi i
Chng 1 - Nh Triu (Bc thuc ln th I 207-111 tr. T. L.)
1. Ch r ca lch s u Lc -- 2. Chnh tr ca Triu -- 3. Nam Vit v Ty Hn -- 4.
X hi Vit Nam di thi Triu -- 5. Nhng vua k nghip Triu --- 6. quc
Vit Nam xp -- 7. Cng ti ca Thi Ph L Gia (Ph bnh ca Ng Thi S).

Chng 2 - Nh Ty Hn (Bc thuc ln II 111 tr. T. L. - 39 T. L.)

1. n v hnh chnh trn t Giao Ch -- 2. B my cai tr t Giao Chu.

Chng 3 - Nh Trng (40 - 43)

1. Phn c nng t -- 2. Nh ng Hn phc th -- 3. Tnh cht cch mng ca cuc
khi ngha nm Canh T.

Chng 4 - Bc thuc ln III (43 - 544 ng Hn - Nam Bc triu)

Cuc ci cch ca M Vin trn t Giao Chu

Chng 5 - Ngi Vit Nam hc ch Tu

1. Vic truyn b Hn hc -- 2. nh hng Pht vi nn vn hc ca chng ta -- 3.
Pht Gio -- 4. Mt iu sai lm v S Nhip.

Chng 6 - Cuc cch mng phn ln th hai ca dn Giao Ch

1. B Triu chng qun ng Ng -- 2. Lm p quy ph Giao Chu.

12

Vit S Ton Th

Chng 7 - Nh Tin L (544 - 602)

1. L Nam (544 - 548) -- 2. Hu L Nam (571 - 602).

Chng 8 - Bc thuc ln IV (603 - 939)

1. Nh Ty nh Lm p -- 2. Nh ng i vi An Nam -- 3. Mai Hc khi ngha
(722) -- 4. Gic Cn Ln v B -- 5. B Ci i Vng -- 6. Cuc xm lng Giao Chu
ca Nam Chiu --- 7. S tht bi ca Nam Chiu v s nghip ca Cao Bin.

Chng 9 - Cuc tranh u ca dn tc Vit Nam t h Khc n h Ng

Trn thy chin u tin ca Vit Nam.

Phn Th Ba
Vit Nam Trn ng c Lp (939)
Chng 1 - Nh Ng (939 - 965)
Chng 2 - Nh inh (968 - 980)

1. inh Tin Hong -- 2. inh Ph .

Chng 3 - Nh Tin L (980 - 1009)

1. L Hon nh Tng -- 2. Vic ngoi giao -- 3. Vic nh Chim Thnh -- 4. S m
mang trong nc -- 5. Ci n L Hon v Dng Hu.

Chng 4 - Cc vua k tip L i Hnh

I. L Trung Tng (1005)
II. L Nga Triu (1005 - 1009)

1. Vic ngoi giao vi Bc Triu -- 2. S tn c ca Nga Triu

3. V m mu cp ngi nh Tin L.

Chng 5 - Nh Hu L (1010 - 1225)

I. L Thi T (1010 - 1028)
II. L Thi Tng (1028 - 1054)
1. Vic chnh tr -- 2. Vic qun s -- 3. Dp Chim Thnh.

III. L Thnh Tng (1054 - 1072)

1. Vic m mang Pht Gio v Nho Gio -- 2. nh Chim Thnh.

IV. L Nhn Tng (1072 - 1127)

1. V tranh dnh quyn v -- 2. Vic chnh tr -- 3. Vic nh Tng -- 4. Cuc phc th
ca nh Tng -- 5. nh Chim Thnh.

V. L Thn Tng (1128 - 1138)

VI. L Anh Tng (1138 - 1175)

1. Anh V v T Hin Thnh -- 2. Vic ngoi giao.

VII. L Cao Tng (1176 - 1210)

13

Vit S Ton Th
VIII. L Hu Tng (1211 - 1225)
IX. L Chiu Hong (1225)

Chng 6 - Khi nim v Pht gio v vn hc di i nh L

Chng 7 - Nh Trn (1225 - 1413) -- Nc Vit Nam di i Trn S
I Trn Thi Tng (1225 - 1258)
I Tn st h L. II Vic o ln nhn lun. III Vic nh dp trong nc. IV Nhng
cng cuc ci cch. V Vic binh ch v lc lng qun i di i Trn - S. IV Kinh t
v x hi. VII Phong tc. VIII Vn ha. IX Cuc chin tranh t v th nht ca Vit Nam.

II Trn Thnh Tng (1258 - 1278)

I Vic chnh tr. II Vic ngoi giao vi Mng C.

III Trn Nhn Tng (1279 - 1293)

A - Mng C gy hn ln th hai
I Vic ngoi giao tan v. -- II Huyt chin gia Vit Nam v Mng C. - Hi Ngh Bnh
Than (1282). - Hi Ngh Din Hng (1284). - Qun Nam rt theo k hoch. - Hi ngh
qun s Vn Kip. -- III Mng C tn cng. - Mt trn ng Nam. - Cuc tng tn cng
ca Vit Nam. Vit Nam thu phc Thng Long. - Trn Ty Kt. - Trn Vn Kip.

B - Mng C tn cng ln th hai (1287)

I Trn Vn n. -- II Trn Bch ng. -- III Vic truy kch Thot Hoan. -- IV Cuc ging
ha. -- V Chin php ca Hng o Vng.

IV Trn Anh Tng (1293 - 1314)

Vic g Huyn Trn cho Ch Mn

V Trn Minh Tng (1314 - 1329)

VI Trn Hin Tng (1329 - 1341)
Gic Ngu Hng v gic Lo

VII Trn D Tng (1341 - 1369)

I Vic chnh tr. II Vic giao thip vi Trung Hoa. III Vic giao thip vi Chim Thnh. IV
D Dng Nht L.

VIII Trn Ngh Tng (1370 - 1372)

Tiu s H Qu Ly.

IX Trn Du Tng (1372 - 1377)

X Trn Ph (1377 - 1388)
I Vic giao thip vi nh Minh. II Chim Thnh tn cng Thng Long. III m mu tr H
Qu Ly tht bi.

XI Trn Thun Tng (1388 - 1398)

14

Vit S Ton Th
I Ch Bng Nga t trn. II Cuc cch mng ca H Qu Ly: Ci cch chnh tr. Ci cch
qun s. Ci cch kinh t. Ci cch x hi. Ci cch vn ha. III Cuc o chnh H Qu
Ly.

Chng VIII - Nh H (1400 - 1407)

I H Qu Ly (1400)
II H Hn Thng (1400 - 1407)
I Cuc giao tranh gia nh H v nh Minh. - Thnh a Bang tht th. - Trn Mc Phm
Giang. - Trn Hm T Quan. - Nguyn nhn tht bi ca H Qu Ly. II H Qu Ly c lm
mt nc khng?

Chng IX - Bc thuc ln th nm - Nh Hu Trn (1407 - 413)

I Chnh sch thng tr ca nh Minh. II Gin nh khi ngha (1407 - 1409). III Trn
Qu Khoch (1409 - 1413)

Chng X - Nh Hu L. L Li chm dt ch Minh thuc (1417 - 1427)

I Giai on en ti. II Giai on ti sng. III Cuc tng phn cng ca gic Minh (Mt
trn min Bc). IV Trn Tuy ng. V Vit qun phong ta ng . VI Trn chi Lng.
VII Qun Minh xin ha gii. VIII Vic cu phong.

Nh Hu L (1428 - 1527)
I L Thi T (1428 - 1433)
I Hc chnh. II Lut php. III Hnh chnh. IV Ci cch in a. V Binh ch. VI Vic git
cng thn.

II L Thi Tng (1434 - 1442)

Ci n L Chi Vin (1442)

III L Nhn Tng (1443 - 1459)

IV L Thnh Tng (1460 - 1497)
I Vic chnh tr. II T chc hng thn. III Vic nh. IV Hnh chnh. V Quan ch. VI
Thu inh. VII Thu in th. VIII Nng nghip. IX Lut php bo v nhn quyn. X
Quyn li x hi. XI T chc v b. XII V cng i Hng c. XIII Vn tr i Hng c.

V L Hin Tng (1497 - 1504)

VI L Tc Tng (1504 1505)

15

Vit S Ton Th
VII L Uy Mc (1505 - 1509)
VIII L Tng Dc (1510 - 1516)
IX L Chiu Tng
X L Cung Hong (1516 - 1527)

Quyn II
Chng XI - Nh Mc (1527 - 1667)
Mc ng Dung (1527 - 1529)
I Tnh trng Vit Nam u th k XVI. II Tiu s Mc ng Dung. III V Trn Thim
Bnh th hai. IV Mt cuc chin tranh tm l. V V n Mc ng Dung.

Chng XII - Lon phong kin Vit Nam. Nam Bc triu (1527 - 1592)
I Trnh Kim v Nguyn Kim. II Bin c ti Nam triu. III Tht bi ca Bc triu.

Chng XIII - Nc Vit Nam t Bc vo Nam (1674 - 1775)

I H Trnh lm cha min Bc. II H Nguyn xng hng phng Nam.

Chng XIV - Trnh - Nguyn phn tranh (1627 - 1775)

I i chin ln th nht (1627). II i chin ln th hai (1630) III i chin ln th ba
(1635). IV i chin ln th t (1648). V i chin ln th nm (1655) VI i chin ln
th su (1661) VII i chin ln th by (1672).

Chng XV - S nghip hai h Trnh - Nguyn

Chng XVI - Cc hot ng ca Trnh
Chng XVII - Cc hot ng ca Nguyn
Chng XVIII - Cc cuc chin tranh cui cng ca hai h Trnh - Nguyn (1774)
Chng XIX - Nh Ty Sn (1778 - 1802)
I Tiu s nh Ty Sn. II Ty Sn dit Nguyn ti Nam Vit. III Nguyn Hu ui qun
Xim. IV Nguyn Hu nh Thun Ha. V Nguyn Hu ra Thng Long. VI Chim Bng gy
cnh.

16

Vit S Ton Th

Chng XX - Mt v cng oanh lit bc nht ca Vit Nam cui th k XVIII

I Ci cht ca V Vn Nhm. II Chin s Vit - Thanh. III Cuc giao thip gia Ty Sn
v Thanh nh. IV Chnh tr ca vua Quang Trung. V Vua Chiu Thng b nhc trn t
Tu.
Nhng cuc chin tranh cui cng gia Ty Sn v Cu Nguyn
I Nguyn Vng qut khi. II Nguyn Vng tn cng Qui Nhn ln th nht (1790).
III Qui Nhn tht th ln th hai v ba. IV Ph Xun i ch. V Nguyn Vng ra Bc
H.

Chng XXI - Ngi u Chu sang Vit Nam

I Vit Nam di con mt ngi Php. II o Thin Cha.

Chng XXII - Nh Nguyn (1802 - 1945)

I Gia Long (1802 - 1820)
I Th t xng hiu. II B my chnh quyn trung ng. III Cc a ht hnh chnh
ln. IV Binh ch. V Cng v. VI Vic hc hnh v lut php. VII Vic ti chnh. VIII Vic
ngoi giao vi Php. IX Vic ngoi giao vi Trung Quc. X Giao thip vi Min - Lo Tim La. XI Bn v lon phong kin Vit Nam. XII Vi kin v vua Gia Long.

II Thnh T (1820 - 1840)

I Hon thin b my chnh quyn. II Vic hc hnh thi c. III Sch v. IV Nhng cuc
phin lon. V Vic ngoi giao vi Php. VI Vic Ai Lao v Chn Lp. VII Vic cm o.
VIII Bn v Thnh T.

III Hin T (1841 - 1847)

I C nhn ca vua Hin T. II Vic Chn Lp v Tim La. III Cuc nh ph u tin ca
Php Vit Nam.

Phn Th T
Vit Nam Mt c Lp V Tay Php
Chng I - Dc Tng (1847 - 1883)
I Vua T c v tnh th Vit Nam gia th k XIX. II Vic ngoi giao v cm o. III
Vic vn hc v binh ch. IV Nhng v phin ng trong nc.

Chng II - Ngi Php ra mt xm chim Vit Nam

17

Vit S Ton Th
I Nguyn nhn ca s xm lng. II c phi vin Php n Vit Nam. III Vit Nam mt
ba tnh ng Nam K. IV Phn ng ca triu nh Hu. V Phong Tro khng Php Nam
K. VI Ngi Php chim nt ba tnh min Ty Nam K. VII Nhng ngha s min Nam.

Chng III - Qun Php nh Bc K

I Nguyn nhn vic ngi Php ra Bc. II Php qun nh Bc K ln th I. III Ha c
nm Gip Tut (1874). IV H thnh tht th ln th hai. V S ph lp Hu. VI Ha c
nm Qu Mi (1883). VII Ha c Thin Tn ln th hai. VIII Ha c Patentre (1884).

Chng IV - Tn cuc ca phong kin Vit Nam

I Phong tro Cn Vng cu quc. II Phong tro Vn Thn khng Php. III Vua Thnh
Thi (1884 - 1907). IV Vua Duy Tn (1907 - 1916). V Cuc bo h ca nc Php.

Chng V - Nhng cuc tranh th c lp ca Vit Nam t 1928 - 1954

I X hi Vit Nam di thi Php thuc. II Nhng cuc tranh u ca th h tr tui. III
Cuc o chnh 9-3-1945. IV L bi Bo i v Hip nh H Long. V Cuc chin tranh
Thc - Cng (1945 - 1954). VI Tha hip Genve. VII Kt Lun

18

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 1
Khi Lun V X Hi Vit Nam Xa v Nay
- a l thin nhin Vit Nam
- Ngi Vit Nam
- Gc tch ca ngi Vit Nam

1- a L Thin Nhin Vit Nam

Vit Nam ngy nay l mt nc trn bn o ng Dng vo khong gia n
v Trung Hoa thuc Chu hng v pha Nam. Bc, Vit Nam gip Trung Hoa (gip
gii ba tnh min Nam Trung Quc: Vn Nam, Qung ng v Qung Ty), Ty gip Ai
Lao, Cao Mn, ng gip b b Nam Hi. Mt ng khc, ng Nam Chu , bn
o ng Dng trong c Vit Nam nhn qua qun o Phi Lut Tn v dui chn
v pha Nam nh p xung qun o M Lai m v tr cng mi lin h i vi bn o
ng Dng c th v vi a Trung Hi u Chu.
Nc Vit Nam ging hnh ch S hp gia, rng hai u. Chiu cong vng theo b
bin bt u t vnh Bc Vit, ln vo n u Trung Vit dn dn n ra, xung n
Nam Vit th chiu cong li dn dn n vng vo theo mt ng rt m du.
Din tch rng chng 312.000 cy s vung trong :
Bc Vit: 105.000 cy s vung
Trung Vit: 150.000 cy s vung
Nam Vit: 57.000 cy s vung
Bc Vit chia ra lm ba min: Thng du c nhiu rng ni chy vng cnh cung
theo hnh th x Bc, nh chic qut xe ra t ni gip min Thng Lo chy st cc
vng bin gii Vit Hoa. Ngn ni cao nht l Hong Lin Sn (3.141 thc). Trung du
l min gia trung chu v thng du, st cc khu rng ni. Trung chu ng ch
v c nhiu ng bng, sn rung t cy cy v sng ngi thun tin cho mi vic
giao thng (sng Hng H pht nguyn t Ty Tng c nhiu chi nhnh tn mc khp
Trung Chu, sng thng khng rng lm) - dn c rt ng c, thc la, ng, khoai
c nhiu.
Trung Vit l mt gii t hp, c giy Trng Sn ging nh ci xng sng chy
dc t Bc Vit vo Nam Vit, c th v l ci bnh phong ngn cch hai x Vit Lo,

19

Vit S Ton Th

y rung t him hoi, kh khan, v v tr st b v ni nn s sinh sng ca dn

chng trng vo lm sn v hi sn hay ng li (ngh nh c). Kinh t nng nghip
y khng c phong ph nh min Bc Vit v Nam Vit c th coi l hai va thc
ca Vit Nam.
Nam Vit vo khc di sng Cu Long c sng Tin Giang, Hu Giang, Vm C v
ng Nai chy di trn ton ci, li c nhiu t rung nn rt thnh t v nng
nghip. Nhn dn y khng ng c my, tng i vi tng s din tch t ai,
va sng vi bin, va sng vi rung vn nn khng cht vt, vt v nh dn Bc
Vit b nn nhn mn t bao nhiu i. (Mt dn c trung bnh ln ti 800 ngi
trn mt cy s vung, c ch ln ti 2.000 ngi, iu t thy mt ni no trn th
gii ngy nay.)
Vit Nam l mt x thuc nhit i, nhng kh hu c khc nhau t Nam ra Bc,
thng nng v m thp. Bc Vit gip gii Trung Quc l mt min n i, c bn
ma r rt, ma xun m m, c nhiu ngy lt pht ma, cng c khi lnh. Trong
ma ny, cy c mc mnh. Ma h nng bc, c khi rt oi , kh chu, nhng cng l
ma tho mc sinh si ny n, thun tin cho nng nghip. Cc bnh dch t nht l
i vi con tr hay pht sinh trong v h. Vo khong thng su hay thng by, thng
c nc ln do nhng trn ma ro nh trt nc t cc vng thng du v ng
bng d sinh ra nn nc lt, xa kia hay ph v iu, gy nn nhiu s thit hi v
ti sn v tnh mnh cho dn chng vng Trung Chu. Cuc chng chi vi nc l
hng nm e da iu, ng k l mt cng cuc v i ca dn tc Vit Nam tri
qua bao nhiu th k trong khi khoa hc cha c p dng. y l mt cuc chin
u gia Ngi v Thin Nhin, c l hun c cho dn tc chng ta ci c tnh kin
nhn v mt tinh thn chin u ng k. Tri li v lt m rung t thm mu m,
nht l ng bng sng Cu Long. Ma thu c nhng ngy nng du nhng v nhng
ngy cht, i sng ca c cy bt u ngng tr cho n ma ng th r rt l ma
thu, nng hanh thng hay pht sinh cc bnh lt vt v gi bc lnh thi but km vi
ma phn, li c nhng s thay i thi tit rt t ngt, ang nng i ngay ra lnh.
T ca Hn tr vo Nam Vit kh hu hnh nh ring bit. y c r rt hai ma
ma, nng, nht l Nam Vit, ngha l c 6 thng nng. Trong mt ngy c nhiu
trn ma ro xung trong chc lt ri tri li nng ro nh thng. Bui ti thng
c gi mt. a phng ny vn thc phm, kh hu v nng nghip chu nh
hng ca bin rt nhiu.
Sng trn t Vit Nam, ngoi dn tc Vit Nam cn c nhiu ging khc na ti cc
vng sn cc m ngi Vit ngy nay gi l cc ng bo Thng, v tri qua bao
nhiu th h cng sinh sng vi nhau tuy khng trc tip nhiu, nhng cng
chung lng u ct nhng bin c ln lao ca lch s v khng h c s mu thun g
v quyn li tinh thn hay vt cht.
min thng du Bc Vit c dn Thi, Th, Mng, Mn, Mo, Nng, Yao, L
L... cc min rng ni Trung Vit c ging Mi v Chm. Nam Vit trong cc vng
sn lm cng c dn Mi, Chm, cc thnh th c Ch V, Hoa Kiu, cng ngi Th

20

Vit S Ton Th

ngun gc Cao Mn, lu i sinh sng y vui v m m nh ngi Vit v khng b

mt k no ht.
Nhn dn Vit Nam Bc Vit c vo khong 9 triu ngi, Trung Vit c 6 triu,
Nam Vit c chng 5 triu, l con s c lng 30 nm v trc. Gi y c th con
s vt qu ri. Cn dn min ni cng ti trn di mt triu.

2- Ngi Vit Nam

Ngi Vit Nam thuc ging da vng. K lm ngh lao ng dm ma di nng da
ngm ngm en. Ngi lm cc ngh nhn nh t ra ngoi tri th da trng mu ng.
V chiu cao, ngi Vit Nam phn nhiu tm thc (khng cao khng thp), nh hn
ngi Tu cht t -- mt phn nhiu xng xng, trn cao rng, mt en v hi xch
v pha bn, g m cao, mi hi tt, mi hi dy, rng to thng khnh, ru tha, tc
en v nhiu, ct ngn. Dng i lanh l, v mt lanh li, thn hnh mnh d nhng
cng ct v vng chc.
Y phc ca ngi n ng Vit Nam thng di, rng trong o hp. Ngi lao ng
vn qun o ngn, ni tnh thnh dng mu trng, chn thn qu dng mu nu
hoc en, i ra ngoi thm b bn, d l nghi thng mc thm chic o thm di qu
gi. chn thn qu th thm chic khn en hay qun ngang u lm cho v mt
thm phn nghim trang. Ngy nay, cc thnh th, nhng ngi tn tin nh cc
cng chc, tr thc, sinh vin l nhng phn t c tip xc vi vn ha Ty phng
thng vn u phc do l thun tin v m thut.
Ph n Vit Nam cc th Bc Vit v Trung Vit thng mc qun trng hay
en, nhng o di th thay i nhiu mu, cht khn en, cun trn ngang u. thn
qu th mc vy, c ym che ngc, li cng c nhiu ngi mc qun nh n b thnh
th. Nam Vit, n b a mc qun en, o ngn v bi tc.
Ngi n b Vit Nam c nhiu c tt hn l thi xu. Phn ln t thnh th n
thn qu, ngi n b lo bun bn, cy cy, bit tn to, chu thng kh v rt hy
sinh cho chng con. S kin tt p ny l do nh hng ca gio l Khng Mnh i
su vo i sng tinh thn ca dn tc chng ta t ngt hai ngn nm nay.
Gn mt th k tr v y, Vit Nam li xc tip vi Ty phng, ph n Vit Nam
hp th vn ha u M t ra c nhiu kh nng trn trng hc vn v c nhng
s tranh u v quyn li gia nh, x hi vi nam gii.
Bn v cc iu tt xu trong con ngi Vit Nam, ta thy ng bo ta thng minh,
nh dai, c c ngh thut, kho tay chn, giu trc gic hn l lun l, a iu o
c, ham chung vn chng. (C ngi ni ngi Vit ta thch vn chng ph hoa
hn l thc hc, thit tng khng ng, chng qua chng ta trong mi th k mt
c lp, chu nh hng vn ha n dch nn khng c hng dn phi ng, phi
li m thi, ch khng phi l ta khng bit trng thc hc). Chng ta li cn c tnh
l php v bit n, chung ha bnh v giu c hy sinh.
Ngi lao ng rt cn c v nhn ni, c sc chu ng nhng vic nng nhc rt
bn b, nht l cc ng bo min Bc.

21

Vit S Ton Th

Ngi i lnh ra trn rt trng k lut v can m. Ni n ngi lnh y tc l lp

nng dn ca chng ta trong vai tr tranh u cho T do v c lp ca x s t bn
ngn nm lp quc n gi rt ng phc.
Tinh thn dn tc c nh vy l nh hon cnh kinh t, a l, vn ha v chnh
tr cu to nn bi:
1) Bc gip Trung Quc, Nam gip Chim Thnh l hai gng km gh gm, lun lun
xit cht vo dn tc chng ta.
2) Rng ni Bc Vit hoang vu v nhiu th d.
3) ng bng Bc Vit hay b lt li v hn hn.
4) Min duyn hi Trung Vit hay ni ging t.
5) V hai v gi ma i thay lun chuyn, kh hu thng hay kh ro v m thp.
l nhng yu t hun c cho chng ta nhiu nng lc tranh u, sc chu
ng vi thin nhin v cc cng bang ngoi ch.
Chng ta cng c nhiu tnh xu nh cc dn tc khc:
Ngi dn trung lu v h lu hay nng ni, ho danh, thch ph trng, m c bc,
tin ma qu, sng vic cng bi, khng nhit tn tn gio no c, ham kin co, tinh vt
v qu quyt.
Ting ni ca ngi Vit c th cho l ng nht, mc du c s phn bit TrungNam-Bc, ging ni hi nng nh mt vi ni, nhng ngi Vit i n u cng hiu
nhau. Tnh tnh, phong tc, tn gio cng khng c g khc bit lm t Nam ra Bc.
X hi Vit Nam gm 4 giai cp: S, Nng, Cng, Thng, cng sng di ch
phong kin lu i, nhng khng c nhiu chia r qu ng nh nhiu dn tc khc.
Tm li, Vit Nam, nu em so snh vi nhiu dn tc khc th r rt c rt nhiu
c tnh thun nht nh m c sc mnh vt cht, tinh thn gii quyt nhiu
vic kh khn ni ngoi, qua nhiu th h.
Ting ni ca ngi Vit c th cho l ng nht v mc du c s phn chia TrungNam-Bc, ging ni c hi nng nh t nhiu, nhng ngi Vit i n u cng hiu
nhau. Tnh tnh, phong tc, tn gio cng khng c g khc bit t Nam ra Bc.
y l s trnh by i khi v v tr, tnh tnh, phong tc ca ngi Vit Nam. Chng
ti xin nghin cu k lng thnh tng vn nhng trang di y ty theo s
thun tin ca vic bin kho.

3- Gc Tch Ca Ngi Vit Nam

Bn v gc tch dn tc Vit Nam, nhng nh lm s ca chng ta v cc hc gi
ngoi quc thng khng ng kin. Nguyn do dn tc Vit Nam l mt dn tc rt
c cu, ra i trong khi khoa hc, nhn chng hc, a d hc v s hc cha khai
trin. Thm vo , dn tc Vit Nam t bn ngn nm lp quc, tri qua bao nhiu

22

Vit S Ton Th

cuc bin chuyn ca Lch s, sng mt cuc i bt nh t lu vc sng Nh H, sng

M cho ti ngy nay mi ngng hn bn b bin Tim La.
Nhiu nh kho c Php cho rng ngi Vit Nam pht tch min ni Ty Tng
cng nh ngi Thi, qua cc triu i di c dn xung Bc Vit, ln xung pha ng
Nam v lp ra nc Vit Nam ngy nay. Cn ngi Thi ln theo sng Cu Long
(Mkong) to ra nc Tim La v Mn, Lo. Nh vy dn tc Vit Nam l mt trong
nhiu dn tc do cc min Ty Bc Trung Hoa l ngun gc. ng thi, mt vi dn
tc khc cc qun o ng Nam di c ln nh dn M Lai, dn Ph Nam, Chim
Thnh cng tp hp trn bn o ng Dng.
C thuyt cho rng ngi Vit thuc ging Anh--n-ding (Indonsien) b ging Ari-ng (Aryens) nh bt ra khi n phi chy qua bn o Hoa n. Ti y ta chia
ra lm hai ngnh, mt li bn o Hoa n tiu dit m th dn y l ngi Mla-n-ding (Mlansien), mt thin xung Nam Dng qun o -- mn Bc, ta ha
ging vi ngi Mng C, chu nh hng vn minh Trung Quc. mn Nam ging
Anh--n-ding hp thnh ging Cao Mn v Chim Thnh, chu vn ha n . Ngay
ngnh mn Bc cng chia ra hai chi phi: mt sinh t Trung Chu sng Nh H v
cc min duyn hi, nh c t ct ph nhiu li chu nhiu cuc bin chuyn lch s m
xc tip c vi vn ha Trung Quc nn tin b mau l. Cn chi phi kia ln ln cc
vng cao nguyn, sng vi rng ni -- chu nh hng ca ging Thi ln cn tuy vn
gi c nn np c l cc t chc v th ch phong kin. Cc ngi Mng hin c
tr ti Ha Bnh v Ngh An ngy nay l di du ca chi phi ny.
ng Lonard Aurousseau, cn c vo sch Tu, cho rng ngi Vit Nam thuc dng
di ngi nc Vit i Xun Thu tc l thuc quyn Quc vng Cu Tin thi
(cui th k th 6 trc Cng Lch), ng kinh thnh Thiu Hng, tnh Chit Giang
ngy nay. Nm 333 trc Cng Lch), nc S nh bi nc Vit, ngi Vit chy li
thm xung min Nam chia ra lm phi:
1) ng u hay l Vit ng Hi thuc min n Chu (pha Nam tnh Chit Giang).
2) Mn Vit t tp ti Phc Chu tc Phc Kin.
3) Nam Vit thuc Qung ng v pha Bc Qung Ty.
4) Lc Vit hay l Ty u Lc pha Nam Qung Ty. V min Bc Vit ca chng ta
by gi.
Chng ta thuc th tc no?
Tc gi cun "Ngun gc dn tc Vit Nam" nh chng ti xt, cng khng ng
ngoi thuyt ny.

Giao Ch v Vit Thng

Theo s kho cu ca ng o Duy Anh, i thi c t Nghiu, Thun, H,
Thng trong lch s Trung Hoa, trong khi ngi Hn tc ng quanh qun lu vc
sng Hong H v sng V Thy th min Nam trong khong lu vc sng Dng T,
sng Hn v sng Hoi c nhng ging ngi vn ha khc hn vi vn ha ngi

23

Vit S Ton Th

phng Bc. Trong th tch ca ngi Trung Hoa, bn ngi gi l Man Di sng
bn cc b sng, b bin, cc m h v trong cc rng hoang. H sinh hot bng
ngh chi li, sn bn. H c tc c bit l xm mnh v ct tc ngn; gii thch
phong tc ngi ta ni rng ngi Man Di hng ngy ln li di sng, bin thng
b ging Giao Long lm hi nn xm mnh thnh hnh trng Giao Long Giao Long
tng l vt cng ging m khng git hi.
T i Nghiu Thun, mt dn tc khai ha rt sm l ngi Giao Ch giao thip
vi ngi Hn tc. em i chiu nhng iu trong th tch th Giao Ch v min H
Nam ngy nay, gn h ng nh v ni Nam Lnh.
Ngi Hn tc gi nhm Man Di l Giao Ch. Ban u ngi Giao Ch xm mnh
thnh hnh trng Giao Long ri dn dn chnh h pht sinh mi tin tng mnh l ng
chng ca ging Giao Long. Quan nim "T Tem" bt ngun t ch ny. Ngi Hn
thy h c hnh trng Giao Long, th Giao Long lm t nn gi ni h l Giao Ch tc
l min t ca ging ngi Giao Long.
Mt thuyt khc cho rng ngi Giao Ch c tn ny do hai ngn chn ci giao nhau.
Theo hai Bc s P. Huard v Bigot trong Bulletin de la Socit Mdico-chirurgicale de
l'Indochine quyn XV, s 5 thng 5, nm 1937 trang 489-506, di tiu : "Les Giao
Ch " th vic ngi Giao Ch c hai ngn chn ci giao nhau khng ng coi l mt iu
c bit, tc l nhiu dn tc khc ng cng c hnh tch ny.
B T Nguyn (quyn T, trang 141) chp: Theo ngha c bo hai ngn chn ci giao
nhau l Giao Ch, nhng xt i c bn Hy Lp c ting i tr, ln tr gi loi ngi
trn th gii (i tr l pha Nam pha Bc i nhau, ln tr l pha ng pha Ty lin
nhau). S d c tn Giao Ch l hp vi ngha i tr v dn tc phng Bc gi dn tc
phng Nam i nhau, khng phi thc l chn ngi giao nhau. (Ch Giao Ch chp
S Tu trc nht vo i Thn Nng).
-- Ngoi ngh nh c l ngh cn bn, ngi Giao Ch ni m ly hay t bi
bit trng trt v lm rung. Trong lc ny, khong gia h ng nh v h Phin
Dng t i Nghiu Thun c ging ngi Tam Miu bit ngh canh nng ri; v
ngi Giao Ch trn mt phn t ca ngi tam Miu. Cn c vo ngh nh c,
ngh nng cng ch vt t l c tnh ca x hi th tc, ngi ta cho rng ngi
Giao Ch by gi t nht cng l cui i c v u mi ( o vi mi) tuy
cha tm c di tch sinh hot g ca h di t. Cn v thi Nghiu Thun, nhng
lm rung ton bng c, xt vo cc di vt o c Ngng Thiu tnh H
Nam v lu vc sng Hong H.
H lm nh bng cy, bng tre hay na, c l nh nh sn ca ngi thng du
ngy nay, trn cc m h hay khe ni. (Theo thin V Cng min t chu Kinh c
nhiu tre).
Sch xa chp pha Nam t Giao Ch, cui i Chu nc Vit Thng c phen
thng s vi Chu Thnh vng v c cng mt con bch tr. Nc Vit Thng xut
hin c l lu lm t u i nh Chu trn a bn c ca nc Tam Miu ( gia
h ng nh v h Phin Dng), trung tm im ca nc y l x Vit Chng. Vua

24

Vit S Ton Th

S Hng C (th k th 9) phong cho con t l Chp T y. Nc Vit Thng bt

u suy t khi c S thnh lp min H Nam, H Bc sau nhng cuc ln t v pha
Ty (ca Vit Thng qua n i Hng C t Vit Chng min h Phin Dng
thi ht). Ngi Vit Thng cng sinh hot bng ngh nh c nh ngi Giao Ch, c
l cng c tc xm mnh nhng h thng tho ngh nng hn. Theo thin V Cng th
min chu Kinh v chu Dng c nhng sn vt nh vng, bc, g qu lm nh,
cc th trc lm n, lng chim, da b, ng voi, da t ngu, vi gai v...v... Dn Vit
Thng cn bit ch ng . Trnh k thut ti trnh mi. H cng
sng theo ch th tc v cng c tn ngng "T Tem" nh ngi Giao Ch.
Mi quan h gia ngi Giao Ch v Vit Thng th no n nay vn cha c r
rt ch bit rng khi Vit Thng xut hin th tn Giao Ch khng cn na. V a bn
c on ca Vit Thng chon mt phn ng Nam ca a bn c on ca ngi
Giao Ch.
Ngoi ra Vit Thng vi Giao Ch u l ngi Man Di thuc v Vit tc l ging
ngi sinh t khp lu vc sng Dng T, t min Vn Huyn (i Chu l nc
Qu Vit) tnh T Xuyn ra ti bin, ngha l sut chu Kinh, chu Dng trong V
Cng.
C nhng iu chng ta bit v c tnh vn ha th Vit tc vo thi c l khng
thuc nh hng chng tc Mng G Lch mt phn no nh ngi Hn, tuy cha th
ni thy tc xm mnh l tc c bit ca cc dn tc thuc ging Anh--n-ding
min Nam v Ty Nam Chu, (t ngi Miu T, L L, Mn, Li, L, Dao, Xa, n,
ng cho n ngi Dayak o Borno u l di du ca ngi Man Di). m ngi
ny, theo cc nh nhn chng hc chia ra hai ging Tng Min (Tibto-birman) v Anh n-ding. Nhng h khng khc bit nhau my, ngay c v c tnh k thut. Theo
cc nh bc hc Leroy, Gourhan v nhn loi hc, ngi Anh--n-ding v ging
Tng Min gn nhau qu, nu c khc nhau th s khc bit cng ht sc mng
manh, c l v s pha trn tc l s lai ging. Hai m dn tc ny phi chng sng
gn gi nhau nn c s trng ny hay l cng thot thai mt gc? V chng ti
ngh rng ci gc ngi ta cp c l l Vit tc. Cc nh tin s hc v ngn ng
hc pht biu rng sut t min A-Xam pha Bc n tri qua Nam B Trung Hoa
xung ti Nam Dng qun o c mt th vn ha hin nay cn di tch trong cc dn
tc Anh--n-ding. Chng ta c th ng rng ngi Vit tc xa c l l mt nhnh
ca chng tc Anh--n-ding. Chng tc ny trong thi thi c c mt hu khp
min ng Nam Chu.

Bch Vit
Cn c vo cc s sch ca Tu trong i nh Chu, ta thy Bch Vit c mt lu
vc sng Dng T ri sau ny tn mc khp min Nam b Trung Hoa. Ni l Bch
Vit, ngi ta cn c vo thuyt truyn k v Lc Long Qun kt duyn cng B u C
sinh ra trm con trai. S thc, v thi thng c ging Bch Vit c nhiu nhm, nhiu
b lc sinh sng ri rc nh cc dn tc thiu s ngy nay ti min Thng du. n i
nh Chu, cc b lc ny i dn n ch thng nht do nhng bin thin ca Lch s,

25

Vit S Ton Th

cc b lc nh dn b cc b lc ln kim tnh v hp li thnh nm nhm ln sau y

t n hnh thc quc gia l: ng Vit hay ng u, Mn Vit, Nam Vit, Ty Vit
hay Ty u v Lc Vit. Sau ny ba nhm trn b ng ha theo Hn tc, cn li trn
lch s n ngy nay l nhm Ty u v Lc Vit.
Vo th k th 9, mt s th tc ngi Vit Chit Giang c l c quan h vi nhng
phn t Vit tc Nam b Trung Hoa v i vi Lch s ca chng ta l ngi Vit Nam
ngy nay na. H lp thnh nc Vit do mt nh qu tc h M thuc v th tc M
cng h vi vua nc S. Bui u tin trn bn th k trc i Cu Tin, nc Vit
ch l mt nc ph dung ca nc Ng, mt nc ln lu vc sng Giang v sng
Hoi. Cui th k th 6 vua nc Ng l Hp L gin vua nc Vit l Don Thng
khng theo mnh i nh nc S nn em binh nh nc Vit, thng Don Thng
Tuy L (ph Gia Hng). Don Thng cht, con l Cu Tin em qun quyt t tr th
git c Hp L. Chu Hp L l Ph Sai, cng tr th cho ng, dit c nc Vit.
Sau ny Cu Tin nh c b ti gii l Vn Chng v Phm Li khi phc c nc
Vit, ph c Ng, xng b min Giang Hoi (nm 402). Ngi b ch ny, con chu
Cu Tin cn gi c ba i na, n i th 4 th tht bi Giang ng. Bn mi
tm nm sau i Cu Tin th nc Vit suy. Bn mi su nm sau na, nc Vit b
S thn tnh.
Trong lch s 600 nm ca nc Vit, Cu Tin l ngi anh hng lm nc Vit
nh b bn khai min Giang Nam ni ln thnh mt nc mnh tung honh non mt
th k mt phng, m rng cng vc chon mt phn ln tnh Chit Giang v pha
Nam, v mt phn ln tnh Giang Ty v pha Bc, tuy min Giang Ty ch l phm vi
th lc.
Trng thi sinh hot vt cht ca nc Vit i khi nh sau y: cng nh ngi
nc Ng, ngi Vit vn sinh nhai bng ngh nh c l ngh chnh. Nng nghip ca
h cha pht t v t xu, k thut canh tc cn th s, li cha bit dng cy ba
v tru b. C l ngi Vit ch trng c la np trn cc khong t cao v n
trng yu l tm c, s hn.
V y phc, ngi Vit dt bng si gai hay ay, v bit dt vi hoa nh ngi
Mng, Th l mt th sn phm rt c ngi Hn ham chung. Ngi Vit bit pha
ng v thic lm binh kh. Ngi ta o c Chit Giang nhng ng nh
inh ba chn, ao, thng, dao gm, mi gio, chung nh, chung ln, nht l th
kim ng hai li l vt qu bu i Xun Thu.
H sinh hot di nc nhiu hn l trn cn nn bi li rt gii, bit lm cc th
thuyn nh l Linh v th thuyn nh di l nh, thuyn ln gi l T l, thuyn c lu
tc l Lu thuyn v th thuyn c gn mi qua tc l Qua thuyn. Ba th thuyn sau
l thuyn chin. Cc sch chp: ngi Vit rt s trng v thy chin (iu ny lm ta
nhn thy dn tc Vit Nam qu c ti chin u c bit v mt thy trong cc cuc
xung t vi Trung quc t 20 th k nay).
V kin trc, hnh nh h nh sn bng tre v g, tuy h bit xy m v thnh
bng v gch. Vit Tuyt Th chp: nc Vit c rt nhiu thnh v lng m, cn di
tch n i Hu Hn.

26

Vit S Ton Th

V vn ha, tinh thn ca ngi Vit chng ta cha c nhiu ti liu xt on,
v ngn ng chng hn. Ta ch bit rng ting ni ca ngi Vit khc vi ting ni ca
ngi Hn nhiu, thng mt ting Vit phi phin m bng hai ba ting Hn.
V phong tc th c tc xm mnh, ct tc l c tc ca ton th Vit tc. H cn
tc khc cnh tay n th, khc vi tc xm mnh c ngha "T Tem" . H th qu
thn, tin iu ha phc, chung ph php, th ngi cht rt thnh knh. Cc nh qu
tc xy m bng v bng gch ln, b binh kh bng , t hay ng, vo o
quan ngi cht c cc thc dng.
Xt cc ng v gm khai qut c Chit Giang, cc nh kho c buc cc
ngh thut ca cc y vo mt ngh thut ln gi l ngh thut ng Sn, c nhiu
c im tng t vi ngh thut i chin quc min sng Hoi. Nhng c im y
l hnh trn c cp i v hnh giy bn. ng o Duy Anh cho rng ngh thut y
chnh min Ng Vit lc thnh thi c ri. Sau s xc tip vi ngi Hn min
Bc, ngh thut c nh hng n ngh thut Chu Mt hay Chin Quc v do s di
c ca Vit Tc xung min Nam thnh ngh thut ng Sn.
V tnh tnh, ngi Hn cho ngi Man Di (Vit) c tnh khinh bc, hiu chin, sc
so v vic binh, khng s cht. Vit Tuyt Th vit: H ni m i ng thy ly
thuyn lm xe, ly cho lm nga, n th nh gi thong, i th kh ui theo. S k
chp: V d kim n, h khng lo xa, dnh dm, bon chen. Tm li ngi Hn c gh
s tinh thn qut cng ca Vit tc, lun lun chng tr kch lit cc cuc xm lng
ca h, ngoi ra ngi Vit li thng hoi vng pht trin v min Bc na. ng ch
l ci tinh thn bt y t ca ngi Vit m Cu Tin trong khi nh Ng, c dp
ph trng. (Cu Tin sai qun n trc qun Ng khiu chin, la om sm, ri t
ct c m cht. Gia khi qun Ng ngc nhin ngm ci tr t st ny, th qun ch lc
ca Vit p n).
V chnh tr, nc Vit di i Cu Tin vt qua ch b lc v thnh mt
quc gia theo ch qun ch phong kin. Sau khi nh c Ng th Vit vn xng
thn vi nh Chu. Sau mt trm nm cng thnh, nc Vit li suy vi. Bao nhiu ch
kinh t, chnh tr phng theo ngi Hn li xp v ngi Vit li tr v ch b
lc, mt phn phiu lu v min Lnh Nam, mt phn b ng ha vi ngi Hn tc.
Cc nhm khc l ng Vit, Mn Vit v Nam Vit l th no, ngoi Vit hay Vu
Vit m di chng hin cn lu trn lch s l dn tc Vit Nam do nhng quan h xa
gn? Cc nhm ny c t bao gi, cha s gia no c th tr li mt cch tha ng,
ch bit rng h c mt cc min Nam b Trung Quc lu i, trc khi nh
Tn em qun vt ni Ng Lnh xung chinh phc h. By gi h thnh cc quc
gia tuy t chc v mi phng din cha c quy c lm.
y s phn ca h t triu i nh Tn qua triu i nh ng Hn! Nm 218, nm
o qun Tn gm nhng ngi lu vong, nhng r tha v li bun m cuc Nam
chinh. o qun th nm ngng li trn sng D Can trong tnh Qung Ty pha
Nam h Phin Dng ph trch vic nh ng Vit v Mn Vit khi cn l nhng
quc gia mi chm n. Hai nhm ny xa kia thn phc S. Sau Trung Quc ri lon,
h nhn m ginh ly c lp.

27

Vit S Ton Th

ng Vit by gi ng trung tm im min Vnh Gia, thuc n Chu, tnh Chit

Giang v pha Nam Tm Mn Loan. Mn Vit trung tm im Mn Huyn, thuc Phc
Chu trong a ht Phc Kin ngy nay.
Th qun Tn by gi ang mnh, vic bnh nh c Trung Nguyn vi ci kt qu
rc r huy hong ca n khin hai nhm ng Vit v Mn Vit khip s, nh vy m
qun Tn thng nhanh chng, d dng ngay trong nm u. Vic chinh phc xong, Tn
hp hai nc li lm mt, t thnh qun Mn Trung. Quc Vng bn x h xung
lm qun trng (t trng) cai tr dn nh c.
n t nm sau Tn suy bin, ng Vit v Mn Vit theo ch hu nh Tn ri li
gip Hn nh S. Hn Cao nm th 5 (202) thng cng cho t trng Mn Vit l
V Chu bng tc Mn Vit vng. n Hu nm th 3 (192) chi li t Mn Trung
c m t thm nc ng Hi v cng n p cho t trng ng Vit l Dao,
Hn phong cho tc ng Hi vng, ng min Vnh Gia.
Sau ny Mn Vit v ng Vit xung t vi nhau l c hi rt tt cho s kim
tnh ca nh Hn. Bui u hai nc ny thn phc nh Hn nhng vn nui hoi vng
tin v phng Bc nu c dp thun tin cho nn c hai ph lc cho Ng Vng T
v Hoi Nam vng trong vic phn Hn. Nh Hn e ngi Mn Vit hn ht. Ri Hn d
c ng Vit git T m quay v vi mnh. Con T l Tu Cu xin Mn Vit nh ng
Vit nm th ba i V (138). ng Vit th nguy cu cu Hn nhng khi tng
Hn l Nghim Tr xut binh th qun Mn Vit rt lui v Nam, v trong nc c
lon; Nghim Tr n ng u ly danh ngha cu nn i lin di mt phn ng dn
ng u v Giang Hoi c rt bt thc lc ca ng u trnh hu ha sau ny.
C l mt phn dn ng u chng li chnh sch ny nn theo vua di chuyn
xung min Nam gn Tuyn Sn tnh Phc Kin.
Nm th 6 hiu Kin Nguyn (135), Mn vit em qun nh Nam Vit. Nam Vit
cng cu cu nh Hn -- Vng Khi c Hn c i nh Mn Vit cng Hn An
Quc mt do ng D Chng, mt do ng Ci K, nhng cha ti ci Mn th Mn
Vit v ni lon phi xin hng.

Nam Vit
Nhm Nam Vit cng nh Mn Vit v ng Vit l mt trong nhiu nhm Vit tc.
N mang tn Nam Vit c l t khi n c mt min Nam b Trung Hoa cng thi vi
cc nhm trn y, ri sau ny di i Tn, Triu chinh phc c nhm Nam Vit
v u Lc lp thnh mt quc min ng Nam Chu v t xng . Chnh o
qun th t trong nm o qun Tn pha Nam D Chng do ng i Du (nay
l o Mai Lnh) tin vo Qung ng l lnh th ca nhm Nam Vit? C l o qun
th 5 sau khi chim c ng Vit v Mn Vit theo ng b do o Yt Dng
tn cng vo Phin Ngung (Qung Chu ngy nay). o th nht, th nh, th ba tin
vo pha Bc Qung Ty v Ty Bc Qung ng khng gp sc khng chin no ng
k. Nhng t lu sau h b ngi Ty u chng tr kch lit min Qung Ty, v vn
tip t kh khn do ng x xa xi, v do kh hu qu c nn lun trong ba nm
on qun vin chinh ca nh Tn b khn n v hao mn v k. (Xin coi vic khng

28

Vit S Ton Th

chin ca Ty u on di y). B ngng li, nh Tn thit lp b my cai tr cc

ni chim c nh ng Vit v Mn Vit -- Qung ng v Qung Ty thnh ra
ba qun Nam Hi, Qu Lm v Tng Qun. Nm 214 vic t Qun, huyn thnh tu,
nh Tn c Nhm Ngao lm y qun Nam Hi v Triu lm Huyn Lnh Long
Xuyn (Huyn thuc Qun). n khi Trung Quc c lon, ch hu ni ln nh nh
Tn, nh Hn ra i th Triu xng Nam Vit, chim a phng ny lm ca
ring trong mt giai on nhng sau cng thn phc nh Hn. Sau ny Triu cht
i, cc con chu k nghip bt ti, nh Hn lin chim hn Nam Vit. u Lc by gi
nm trong phm vi nh hng ca Nam Vit cng nho theo. Ri Nam Vit cng b chia
lm qun huyn. Tuy dn Nam Vit khng b cng bc di c nh ng Vit v Mn
Vit ng ha vi Hn tc, nhng t i nh Tn h n chung ln vi my vn
qun Nam chinh v mt vn nm ngn ph n Hn m Triu c nh Tn cp cho
gi vic may v cho qun lnh nn ngay t thi Nam Vit cn thnh t c s pha
trn gia hai dn tc Hn Vit...
Mt iu ng ch l sau khi nc Vit b dit, nhiu nhm tn dn U Vit chy
xung cc min Qung ng, Qung Ty, Phc Kin t hp vi nhng ngi ng tc
l Mn Vit v ng u di c t trc. H c trnh vn ha cao nn khi hp vi
cc th tc chim ng min Nam trc h th h em n mt hnh thc chnh tr
kinh t cao hn. Nhng nh qu tc ca h hp thnh nhng b lc ln m t xng
vng. Ngay t khi h cn sinh t ti min Chit Giang cho ti lc h tn mc dn
xung min ng Nam Trung Quc.
c mt nhn nh r rt v mi lin h gia ngi Vit Nam chng ta ngy nay
v cc nhm ng tc trn y, chng ti xin trnh by cc c tnh vn ha ca ngi
Bch Vit sau khi ni v U Vit cng cng v mt vn . Cn c vo nhng ti liu
ri rc cc c s nh S k. Hn Th v nht l tc phm ca Hoi Nam vng Lu
An l ngi Hn s sinh trng min tip cn ca Bch Vit th bit rng ngi Vit
xa kia sng mt cch rt n gin. H khng c thnh quch, thn p. H trong cc
vng rng ni, b lau, khe sui. H rt tho thy chin, rt quen dng thuyn, trn
cn t m di nc nhiu. H ct tc, xm mnh, ng kh ngn tin bi li, tay
o cc tin cho thuyn. o Hi Nam cng l ni thuc a bn ca ngi Bch
Vit, theo sch Hn Th n ng cy rung trng la np, la t, ay v gai. n b
trng du nui tm. C l min ng bng trong lu vc sng Ty Giang min Qung
ng v Qung Ty ngi Bch Vit cng lm rung theo k thut th s nh dn Hi
Nam vy.
Ngi Bch Vit bit nui gia sc nh b, d, ln, g, ch. H c cc sn vt qu
gi nh: sng t, ng voi, i mi, trn chu, ngc , bc, ng, tri cy (qu nhn,
qu vi) vi gai. Hn h cng bit k thut ng nh ngi Ng Vit nhng chc
khng tinh bng dn Ng Vit. H t giao thng bng ng b nn khng dng nga.
H khng gii thng mi nhng v c nhiu sn phm nn hay giao dch vi ngi
Trung Quc ti Qung ng, Hp Ph, T Vn v Phin Ngung mt thi tr nn ni
hi ln.

29

Vit S Ton Th

V kin trc h cha c g ng k v ch nh sn, nh gc bng tre v g, v ngay

nh thnh tr phng nga qun ch h cng khng c nh ngi nc Vit trong
thi cng thnh. H ch nh th rng ni him tr t v thi.
V vn ha tinh thn, h cng khng khc ngi nc Vit my v ngi Hn cng
cho h l khinh bc v hiu chin. H vn cn sng theo ch th tc. C l ring
nhm ng u v Mn Vit tin b hn v tin qua ch gia tc. V chnh tr
c l h gia ch b lc v phong kin.

Lc Vit v Ty u
Theo tc gi "Ngun Gc Dn Tc Vit Nam" t tin trc tip ca dn tc Vit Nam
l nhm Lc Vit sinh t min Trung Chu Bc Vit v min Bc Trung Vit, nhng
ni mt cch chun ch rng nhm ny n chim ng y t bao gi th chng ta
cha c cu tr li dt khot, ch bit khi Triu ct c huyn Long Xuyn thuc
Nam Hi (Qung ng) th ngi Lc Vit c mt lu vc sng Nh H ri. y
h t chc thnh quc gia tuy cha ra khi tnh trng bn khai, v ng tr quc gia
Lc Vit by gi l h Hng Bng.
Cn c vo T Qung (do S K Sch n Dn) ngi Mn Vit Phc Kin u h
Lc c khin ta ng rng ngi Lc Vit Vit Nam by gi vi Lc Vit Phc Kin c
mi lin h vi nhau.
V Nhn loi hc, ng Cl. Madrolle trong bi Le Tonkin ancian B.E.F.E.A. XXXVII
pht biu kin ny ri c on Phc Kin c mt nhm Vit tc lm ngh chi li,
hng hi dng thuyn g hay mng tre c bum, hng nm theo gi ma, nhn gi
bc phiu lu theo dc min duyn hi ri gh vo min Trung Chu sng Nh, sng M
(Vit Nam). Nhm ny cng c phen vt bin xung c Nam Dng, ri li nhn
tit gi nm quay v cn c. C th mt s li Bc Vit sinh sng, v y t
ct c nhiu mu m, cho ti khi dn Vit ti min ng Nam Trung Quc b S dit
lin ko c ton th b lc xung Bc Vit. Hn T Qung cn c vo mt s ngi
h Lc cn st li t Phc Kin nn ni rng ngi Mn Vit h Lc.
Ti sao c ci tn Lc Vit?
ng o Duy Anh cho rng nhm Lc Vit y thng t snh mnh vi mt ging
chim hu iu c n ma gi bc lnh lo cng ri b bin Giang Nam vi h v tin
xung min Nam, n khi ma nng tr v th chim v ngi cng quay li chn c.
Dn dn trong tm l ca h pht sinh ra quan nim t tem (ging chim Lc l mt
ging chim hu iu v loi ngng tri). H nhn ging chim Lc l vt t ri ly tn
ca ging chim ny t cho th tc ca mnh. Ri h mang lng chim Lc u v
mnh, li trang sc thuyn ca h thnh hnh vt t, hoc eo khp ni trong thuyn
nhng huy hiu vt t ct cu mt s h v ca vt t trong khi ln lc gia sng
gi b khi. Ngy nay ngi ta thy trn mt trng ng Ngc L c chm cc hnh
nh ny. Cc nh kho c Php nh Goloubew v Finot cho rng s kin ny do ngha
"t tem". y ch l mt s c on cn c vo cc di tch m cc nh kho c tm
thy.

30

Vit S Ton Th

Ln cn vi nhm Lc Vit l nhm Ty Vit hay Ty u m ng Nam tnh Qung

Ty nm trong chng trnh chinh phc Bch Vit ca nh Tn, trong khi qun Tn
s sng ngi chuyn vn binh lng xung cc vng Qu Lm, Nam Hi, Tn dit
c ng u v Mn Vit nhng vp phi sc khng chin ca nhm Ty u mc
du h c t trng l ch Hu Tng. Sau ny mt mt qun Ty u rt vo rng
su, mt mt, c m li tin ra nh du kch git c Th l quan y nh Tn v
lm hao mn my chc vn qun ca Tn na. C li Lu An, sau s tht bi au n
trn y qun Tn rt v min Bc chim ng pha Bc sng Ly. nh hng ca
quc Tn by gi mi chon c a qun Qu Lm tc Ut Lm by gi v min Nam
Hi (tc l Qung ng v Qung Ty) m thi.
Ngy nay ngi ta ng rng ngi k tip t trng hay thi t cht ni Bch Lc
l mt ngi con th ca vua Thc m s chp l Thc Phn (An Dng vng) c
cng chng Tn trn y sau khi nc Thc ( T Xuyn) b Tn dit c (S k chp
vic y vo nm th 5 i Chu Thnh vng tc nm 316); khi d ng chy v pha
Nam Lnh nu mnh t Din Tr l t ca nc S cu ch ca Tn mi chim
c.
Ri Phn cm thy t dung thn cht hp ngho nn, nn chim t Ty u v Lc
Vit, theo li con ng xe la in Vit ngy nay, qua Khc Tnh, Mng T ri theo
sng Hng H chim Lc Vit hp Ty u v Lc Vit vo lm mt thnh ra u Lc sau
ny, ly C Loa lm kinh , t xng hiu l An Dng vng (C l mun nh li tn
c hng l Hoa Dng, tn min t Thc T Xuyn).
Vic Thc Phn vo t Vit c l xy ra trc khi qun Tn nh Ty u. Lc ny
Ty u thuc v Thc Phn.
n ngy nay, cn c vo thuyt ca L. Aurousseau v ti liu ca o Duy Anh
ngi ta gn nh c th quyt nh rng ngi Vit Nam by gi tc l ngi Lc Vit
thu xa sinh t min Nam b Trung Quc, sau ny tri rt xung lu vc sng Nh
H. Cc nh kho c gn y o su cc tng t thy hi ct ngi Anh--n-ding,
M-la-n-ding di, cn hi ct ngi Lc Vit hay Giao Ch trn nn cho rng
ngi Lc vit n lp c s Bc Vit cha lu lm.
Ly g cn c ni rng chng ta l mt trong m Bch Vit v cc nh s hc v
c hc dn chng bng nhng hnh dng, tnh tnh, phong tc v cc c tnh vn
ha ca ngi Vit l nhng tiu chun vng chc nht xa nay v nhn chng hc,
n nh ngun gc v ging ging ca mt dn tc.
Thuyt ni rng ngi Vit chng ta n min Trung Chu sng Nh v sng M
cha lu lm c th ng v trn khu vc ny ging ngi Anh--n-ding n
trc chng ta. H do bn o n di c ti v chim ng nhng min i ni gip
Trung Chu Bc Vit (Ph Bnh Gia v lng Cm Bc Sn. Ha Bnh, Ch Gnh) v
min Bc Trung Vit (a Bt Thanh Ha, Cu Git Ngh An). Nh bc hc Sylvain
Lvy ly k thut trau tm thy sut bn o Hoa n m cho rng nhng th
ny do ngi Anh--n-ding a ti. Nhiu ni cn c nhng ng v s, v ip
c coi l di tch sinh hot ca ngi Anh--n-ding c l sng v ngh chi li
ven sng v bn b bin. Ngi Lc Vit m chng ti on cng l ging Anh--n-

31

Vit S Ton Th

ding lm ngh chi li tip xc vi ngi Th Trc min Bc Vit Nam cng
phng thc sinh hot tng t ri dn dn ng ha h. Mt phn ca m ngi
Th Trc v s pht trin qu mnh ca ngi Lc Vit b dn ln i ni, cn
li ngy nay nhng di tch nh hi ct v cc dng trong i sng hng ngy ca
h, do cc nh a cht hc khai qut ln c. Khi cn Phc Kin, ngi Lc Vit
tip xc vi ngi Hn tc thuc ging Mng-g-lch t lu, li ti khi qua u Lc
pha mu vi ngi Anh--n-ding l ging chim c a bn y t xa, cho nn ta c
th ni rng ngi Lc Vit l mt ging tp chng gm nhiu yu t Anh--n-ding
v mt phn no yu t Mng-g-lch. N s Colani tm c trong mt ci hm m
lng Cm (Bc Sn mt ci u lu gm c tnh cht Anh--n-ding v Mng-glch. C l l u ca mt ngi Lc Vit no lc lng vo trong m Anh--n-ding
b dn ln min sn cc.
Truy cu theo c tnh sinh l, ni chng ta, ngi ta cho rng c s pha mu gia
ging Anh--n-ding vi ging Mng C, nu xt tm vc ngi Vit Nam cao 1
thc 58, chn tay khng khiu, ci s trn (ch xut 82,8), mi hi dy, ming hi vu,
mt dt v hi trn, mt c m v hi xch, g m cao, ru tha v cng, da ngm
ngm, ta khng th khng nhn y l c tnh sinh l ca ngi Mng C. S pha trn
ny to thnh con ngi Vit Nam c th coi l mt thc t, nhng qua cc bin
chuyn ca lch s v do nh hng ca thi tit, th ngi, con ngi Vit Nam cng
chu nhiu s thay i v c nhiu sc thi khc tr nn ring bit...
n Bc Vit sau khi lm ch nhn sng lu vc sng Nh v sng M, hn ngi
Lc Vit vn tip tc ngh chi li nhng c l ch mt phn no sng gn bin, ngoi
ra dn Lc Vit theo sinh hot nh c v ly ngh nng lm cn bn do sch
Qung Chu K chp v Giao Ch ni: vua l Lc vng, dn l Lc dn, rung l Lc
in v Lc dn bit dng nc thy triu ln xung lm rung. Theo sch Hu
Hn Th khi Lc Vit thuc v Hn m dn Lc Vit Cu Chn vn cha bit cy
ba bng tru b, c l v s tin ha ca dn Lc Vit mi ch pht trin ti lu vc
sng Nh m thi chng? Trung Chu Bc Vit ngi ta tm thy li cy v li cuc
bng ng. V dng lu vc sng Nh, sng y, nht l ng Sn trn b sng
M, ngi ta tm thy , gm v ng ca ngi Lc Vit. V nhng ,
cc nh kho c cho l thuc v thi i mi cn st li. gm o c
ng Sn thuc v hu k ca thi i mi m hnh thc cng k thut tng t
vi cc o c Chit Giang. Ngi ta cho rng k thut ny c l do ngi Lc
Vit em n v ngi Anh--n-ding cha ti mt trnh k thut cao nh vy.
ng phn nhiu l binh kh, ba, ru, mi thng, mi mc, dao gm, mi tn, li
qua ging ht nh cc th tm c min Giang Hoi v Chit Giang ca ngi Vit
tc. Song t khi truyn n Vit Nam th k thut ng ca ngi Lc Vit m xut
x l min Ng Vit, c l chu t nhiu nh hng ca vn ha Anh--n-ding ri
nh iu kin sinh hot d dng c pht t dn n mt trnh kh cao. Ci trng
ng Ngc L hin gi c vin Quc gia bo tng H Ni chng t li chng
ti ni y. V chnh M Vin ly t Lc Vit mt ci trng ng loi ny em v
nc, c tng nga ng. Theo Lm p K dn Thy Kinh Ch: ngi Lc Vit cn
c c thuyn bng ng na. Xem cc ng tm c ng Sn ngi ta thy

32

Vit S Ton Th

hnh ngi c tc bi sau gy, c bt mt ci khn ngang hai mi tht li th di xung

lng. mi tai c eo mt ci vng ln. Hnh nh lng c tht mt ci giy, sau lng
c mt ci tua b thng xung. Li c mt hnh ngi khc, tai cng eo vng ln,
nhng phn thn di mang mt ci vy nh vy Mi ngy nay. trc vy c thm
ming l ph, tc th bi cao ln nh u, mt na kt thnh bm b thng xung
lng. Bi tc c bt mt ci khn. Kiu tc v kiu khn ny ging ht cch trang sc
ca ngi Dayak ngy nay.
Hai hnh ngi ny cho ta phng on cch phc sc ngy xa ca ngi Lc Vit.
Theo li tu ca Tit Tn lm quan Giao Chu di i Tam Quc, ngi Lc Vit by
gi bi tc v i chn khng.
Ngi Lc Vit c tc xm mnh, tin mnh l con chu Giao Long (truyn thuyt con
Rng chu Tin) m h gi l Lc Long Qun. H tin tng qu thn, c tc chn ngi
cht, b binh kh bng v bng ng vo quan ti trc khi h xung t. Tn
gio c tnh cch nng nghip. Mi nm v ma Xun, h m hi cho trai gi t do vui
a ma ht c ngha ghi du ma Xun v m ma H, trai gi dng tru cau lm l
cu hn. Trong nhng hi h cc ni, dn c t l rt thnh knh. Nhiu min
thng du ngy nay, dn sn cc cng rt ham chung v vn bo tn phong tc
ny. V ch x hi khi mi n, dn Lc Vit cn theo ch th tc nh ngi th
trc Anh--n-ding. Sau ny nng nghip pht t, tin n ch gia tc ph h,
cn nhng min ho lnh, rng ni ch th tc vn cn tip tc.
Hu Hn Th quyn 116 chp v vn ha ca ngi Lc Vit nh sau: "Ngi Giao
Ch khng phn bit trng u... Khng bit l gi th, ch theo dm hiu m khng
bit tnh cha con, khng bit o v chng, ngha l khng c t chc gia tc theo ch
ph h, ch tn php nh Trung Quc.
Trong s ca tit Tn i Tam Quc (Tam Quc Ch 9.53) c on ni rng khi mi
thuc Hn, ngi Giao Ch huyn M Linh, v Cu Chn huyn Lng, h anh
cht th em ly ch du, l di tch ca ch mu h. Sau ny xc tip mi ngy mt
su vi vn ha Bc phng nhng phong tc du vt ca thi man mi ny tiu ma
dn cho n mt hn t thi Tch Quang v Nhm Din tc l thi ng Hn. Trong
cun X Hi Vit Nam ng Lng c Thip c nu ra im ny v trong cun Les
Grandes poques de l'Indochine, Bulletin de la S.E.M. du Tonkin, Tome XV -- No. 2 pp.
281-287, ng L. Finot cng c ni: Dn Vn Lang trc th k th 2 v th 3 cn sng
trong trng thi gia nh mu h (matriarcat) v c tc n b ga phi ti gi vi
anh em chng (lvirat). Trng thi ny i di ln ln do s ng ha vi Tu t gia
tc mu h bin thnh gia tc ph quyn. ng Nguyn Vn T bc b kch lit thuyt
ny cho rng khng c ch th tc mu h v h Hng Bng t vua Minh n Lc
Tc (Kinh Dng Vng) c vic hn phi tc l khng c vic n b chung ch vi
nhiu ngi n ng, cc con ch bit c m, v cng khng c tc n b ga phi ti
gi vi anh em chng. Chng ti thit ngh ch mu h c th xut hin vi i thi
c bt c ni no khi ngi ta cha c vn minh, o c. Li phn i ca ng
Nguyn Vn T phi chng v lng t i dn tc chng?

33

Vit S Ton Th

V t chc chnh tr, cc th tc Lc Vit cn l nhng b lc t di quyn mt t

trng v khi th tc Lc Vit n Bc Vit khuynh hng tp trung bt u ri thnh
mt ch phong kin s si. Tnh trng ny khi t h Hng Bng nn s chp by
gi c vua l Lc Vng, dn gi l Lc dn, cc cp ch huy l Lc hu, Lc tng, B
chnh chia nhau cc thi p ln nh ty theo a v ca mi ng, cp. V cng do vic
phn chia t ai ny ta nhn thy i sng ca Lc Vit khi l i sng nh c
t cc min Cao nguyn cho ti cc a phng Trung Chu trn lu vc sng Nh H
v sng M. Ch phong kin hin nay cn cc ni ngi Mng tr ng cho ta
mt hnh nh c th ph hp vi i sng c xa ca dn ta k t h Hng Bng...
Trong khi xt v ngun gc ca ngi Giao Ch, ng u, Mn Vit, Ty u v Lc
Vit chng ti trnh by cc im tng ng ca cc th tc trn y vi th tc Lc
Vit chng ta, v chng ti c cm tng rng:
1. Ngi Vit ca chng ta xut hin t i thng c min Bc Nam b Trung
Hoa v dn dn tn mc xung min Bc bn o Hoa n.
2. Chng tc ca chng ta do cc bin thin ca Lch S ln ln vi ngi Hn tc
m yu t Mng G Lch l mt yu t quan trng trong dng mu ca h. Chng ta li
hn hp c vi ging Anh--n-ding l mt ging ri rc khp ng Nam Chu
v n bn o Hoa n trc chng ta.
3. Ngi Lc Vit chng ta tin phong phiu lu xung Bc Vit v min Bc
Trung Vit trc p lc ca ngi Hn tc. Cc chng tc Chu pht tch min i
lc thng ch tin v pha Nam theo ng bin gn nh mt cng l...
4. Ngi Vit chng ta l nhng phn t dng cm nht c l v c hng nhiu
c tnh qu bu nh s pha mu vi nhiu chng tc, nn ng u c vi
nhiu cuc xm lng ca Bc phng mc du phi tri qua nhiu pht thng trm
bi t. V cng c th ni rng nhng cuc hng vong th thm ny hun c cho
dn tc chng ta mt tinh thn tranh u bn b, tn ti n ngy nay, oanh lit
di vm tri ng Nam .

34

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 2

i Sng Thng C Ca Dn Tc Vit Nam

i sng vt cht ca ng cha chng ta trong thi c xa d nhin l kh khn, cht
vt ht sc. S sch ti nay cha c s k cu r rt v vn ny v y l mt vn
thuc v thu tin s v khuyt s.
Ta c th cn c vo cu "n lng l" hnh dung i khi i sng ca ngi
thng c khi cn man d. Dn tc no trn th gii bui nguyn thy u cng vy.
H sng nh by th, tr ng trong cc hang hc. H ly l che thn, lm lu, tp
trn cc cnh cy. n th n sng, nut th nut ti khi cha bit dng la. Hng ngy
r nhau sn bn hoc chi li, tm ra thc phm. Cuc sng lun lun phi di
chuyn v cha tm ra c nhiu kh nng kinh t (khi cha c ngh ging cy, ging
la, ch to cc dng c) v chng vi Thin Nhin tn bo. Tm hn lc no cng b
hong ht v mi vt (ng vt hay c bt ng vt) u c th l th nghch ca h.
H cm thy mnh l nhng sinh vt nh mn, yu ui vt v gia ci v tr mnh
mng, bt ngt y huyn b. Dng thc , cnh cy ri, cn lc thi, tng ln, cn
sng gm, ting th tht, ht thy u l nhng th ngy m khng b, m nh h.
H cho y l s hn gin ca cc hung thn. Khng c nim v cc hin tng trong
tri t v vn vt, v li khng c cch g i ph, thng hoc c i ph th cng vn
e s nn h phi tn th mi vt, bi trong u c ngi c xa, mi vt u c linh
hn v linh cm, c th sinh ha hay tc phc. V vy tc bi vt v thuyt a thn
chi phi h rt mnh m. Vi thuyt a thn ngi ta tin c Thn Sm St (thn thin
li), Thn Ma, Thn Gi, Thn Sng, Thn t, Thn Nc, Thn Ni v.v... c l bi
cc v thn ny c th c nh hng n i sng ca h. Vi tc bi vt, ngi ta th
cy a, cy , ng bnh vi, h, rn, cho rng cc th u c quan h mt thit
n i sng ca mnh, cai qun mnh trc tip hay gin tip. Nhng phong tc v d
oan n ngy nay cng hy cn lc c cc thn qu Vit Nam, cng nh
nhiu b lc da en (chu Phi, chu M hay chu ).
Thi gian tri qua, ngi c ca chng ta mi ngy mt tin ri mt ngy kia bit ln
li trong nhng khong rung bn ly, ti nhng git m hi xung t cng sinh
sng. By gi cha c gia sc, cha c dng c tinh xo, h trn lc ly sc tay chn
tranh u vi Thin nhin. H o lm thnh nhng li cuc nhn si t kh
v p cho nh ch lc nc sng trn vo rung, rung s c bn ngu cho h gieo
ging. H bit tho nc ra vo khi nn ng thy hay thiu nc. Gn b v ma
hanh, h bit dng mc nc thy triu ln xung cc ngnh sng ly nc vo
rung. Nh vy ngay thi by gi ti Trung chu Bc Vit c ni lm rung c c
hai ma. Sau ny sum hp vi ngi Tu h bit dng li cy st v tru b.

35

Vit S Ton Th

Vo thi c min Trung chu Bc Vit u c rung ln nh ngy nay. m ly, g

ng cn ri rc khp ni v cha khai thc, nhiu nng nghip cn manh nha.
Ngoi b bin v cc ca sng lau sy cng cy s mc y, rng cy um tm cc
i ni. Ngi c tha tht ti cc thung lng v cc min rung hp thnh tng
lng, tng xm. Nm by chc nc nh tranh, vch t quy t im lm sau nhng ly
tre cao ngt. Ngoi lng l nhng cnh ng, khng c n tri, thnh th, ph phng
g ht.
Sng Nh H by gi l mch mu chnh nu ta v vng Trung chu l ci thn. Con
sng ny bi p nn mnh ng bng hng nm, bng nhng lp ph sa tr qua
cc thc ghnh t min ni Vn Nam em v nui nng trang im a con nung.
Sng b ng hy cn ro rt ngoi ng bi thuc tnh Hi Dng, Hng Yn, Kin
An by gi. Hai chc th k qua, ch t lin tin rng ra min nc mn c hng
trm cy s m rng Trung chu thm c my tnh. (i hai huyn Tin Hi, Kim
Sn cch y trn di 100 nm cn l vng bin ri bng hin ln nhiu lng mc sm
ut nh do mt php l).
y l li Lu An v i Hn am hiu tnh trng dn tc chng ta khi nn h
ca Bc phng thnh hnh trn t Giao ch.
Ngay thu , v chnh tr dn ta lp thnh nc (do h Hng Bng) theo th ch
phong kin. Trong mi nc nh c ch gia tc, gia trng. Ngoi lng mc c ch
t trng, lc hu, lc tng v.v...
Sau ny nh cuc xc tip vi vn ha Bc phng, k thut canh tc c ci
thin, sc ngi c sc tru b h tr, nng nghip tr nn pht t. Nhn khu bt
u tng gia, tr no mi ngy thm cng rn trc Thin Nhin v vn vt, i sng
hot ng v di do trng thy.
Nhng ngy ma ng thng gi qua, xun v m m, cy c xanh ti li di
nh mt tri, tinh thn ca con ngi nh b kch thch do ci vui, ci ti, ci linh ng
ca vn vt. Ngi c cm tng trong khong thi gian ny v cha t th gian n
vi h, gn gi thi n, thi c. H cng vui theo ci vui ca vn vt. H khi cc
cng vic ng ng nhng ung dung thong th ri m hi h nh m lm vui t
gi n tr.
Trai gi hp nhau xng xnh o qun trn nhng ngn i rng hay bn cc ly tre
xanh, hoc gia ni nh trung im s, hoc rn ry trn cc cy u, hoc tung cn,
nh pht, hoc ct ln nhng cu ht m ca ngi ci tui tr y ha hn m
mng, hoc hy vng nhng chuyn la i m thm, hoc mng bui thanh bnh,
thnh tr. y l nhng iu ca, nhng bi th m t ci i sng mc mc, thun phc
hon ton c tnh cch bnh dn gia nhng bui sng huy hong ca ngy xun hay
gia nhng m trng trong, bn cnh ngn c l cy qua nhng i mt thm ca cc
c thn n lun lun mm ci h hm rng en nhc.
Ri sau tit Xun c nhng cuc vui cng cng, trai gi trng thnh quen bit
nhau, yu nhau nh c vic gia tht. Ngi con trai em tru cau n xin b m

36

Vit S Ton Th

ngi con gi ri mi c ci. m ci l mt dp lng xm, hng thn vui chi n

ung, nhai tru ni chuyn. Tru cau l mt mn cn trong s x giao vy.
V tru cau c mt chuyn c tch rt l cm ng lm ly: Vo thi thng c hai
anh em nh h Cao thng yu mt ngi con gi; Ngi anh ly c c gi khin
ngi em au n tuyt vng b ra i. Ri ngi anh i tm em, v i tm chng, rt
cc ba ngi v thng nhau trong ci ngha anh em chng v qu thit tha m cht
c. k ha ra hn vi, k ha ra cy cau, k thnh cy tru qun qut ly nhau.
Ngi ta em nhai qu cau v l tru cng vi (ca hn ) th thy thnh mt cht
ti, v m , phi chng l c mi tnh thng yu chn tht, nng thm? Trai gi
ly nhau, b bn kt giao u ly ming tru gy tnh thn mt, tht l c ngha v
cng.
V vic hn nhn ca ngi Vit chng ta xa kia th lp gia nh chng phi l
cng mu cuc sng m thi. Hn nhn cn c ngha v ngi cht hay ngi s cht
na. Ly nhau, ngi Vit c l ngh trc ht n vn sinh con ci c ngi
lo vic khi hng cho t tin v c cho mnh sau ny na. Khng ngi k t, l
mt s au n, nhc nh ht sc cho ngi Vit, v y cng l mt cn nguyn ca
ch ngha a th ngoi nh hng ca ch phong kin. Ngi Vit tin rng ngi
cht nhng linh hn cn phng pht chn nhn gian do s luyn tic con chu, th
con chu lo vic th cng t lng thng nh v cung knh ngi qu c. Mt l na
l s mong mi ngi cht ph h cho k sng, mi tin tng hu khp cc tng lp
dn tc chng ta t xa n nay.
Ngi cht, vo thi thng c, xc cn phi qun trong nh. Ngi nh c g
lm o quan, hng ngy dng cm nc th phng nh khi cn sng (phong tc ny
cc ng bo thiu s nht l dn Mng, Th vn cn gi n by gi). Lc em chn
cng phi chn theo n, thc ng cho linh hn khi phi thiu thn (tc t vng
m do quan nim ny, by gi gn mt hn).
Trc khi Khng Gio trn qua v c nh hng nhiu vo vn ha ca chng ta,
chng ta cn tp tc ny na: nu trong mt nh ngi anh cht i th ngi em t
phi ly ch du cng ng mi vic thay anh v trng nom cc chu. Cc nh chp
s cho rng tc ny pht sinh v l do kinh t, tc l khng mun ngi n b tr ti
gi em ca ci v con ci ca bn chng i. Phong tc ny cn n cui i Hn vn
cn v c l b bi b trong thi Nhm Din, S Nhip v Tch Quang l nhng ngi
c nhim v du nhp vn ha Trung Quc vo t ny v th tiu nhng tp tc ca
dn bn th.
Bui nguyn thy ngi Vit sng theo ch b lc tc l sng trong tnh trng d
man. i sng li khng c phong tc v o c nh trn y ni r, v s xc
tip gia cc b lc xy dng trn sc mnh tn bo. Cc b lc yu phi tng phc
cc b lc mnh, do ch phong kin ra i cho ti sau ny h Hng Bng, mt
b lc mnh nht xut u l din ng tr tt c cc b lc khc (xin coi di y ci r
ca h Hng Bng).
V y phc, ngi thng c khi cha bit dt vi, may o sng trn trung, rt
mt th ly l hay v cy che thn. Sau ny c ngh dt mi bit ng kh, qun

37

Vit S Ton Th

khn, mc qun o. Ngi bnh dn khi xa lc nh ch ng ci kh v mc ci o

ngn. n b mc thm ci vy. C l t giai on ngi Vit bit ng kh, bit lm
nh ca, bit dng kim kh l khi c tip xc vi cc d tc, nht l ngi Hn vn
minh hn h. Tuy vy y phc ca h rt l n gin do x ta thuc vng nhit i,
nng nhiu rt t. Ngy nay ngi ta tm thy trn mt cc trng ng, cc tng
hnh ngi trn, ng kh, u i m bng lng chim. C th y l nhng di tch
v hnh nh ngi Vit Nam c. Cn khi ngi Trung Hoa sang chinh phc chng ta,
by gi s n vn mi bt u t chnh v ng thi nng nghip ca ta tr nn thnh
t. Ta bit bi tc hay qun khn, mc o khp v tay phi hay m gia. Y phc ca
ngi Mng, Th ngy nay c l l y phc ca ng cha chng ta thu xa.
Phn ng hng bnh dn ct tc ngn tin lm lng, ch c n b v cc nh
qu phi mi tc di cng do mun lm dng v phn bit giai cp. H bn tc
qun quanh u hay bi thnh mt bi tc to sau gy, ngoi bt mt chic khn mu
nh gi cho cht.
H khng bit i giy, guc. Giy, nn l sau khi c ngi Tu em sang, ta mi c.
Tnh thch trang im, h eo y c v chn tay nhng vng bng ng, xng h
phch hay i mi.
i vi khch l, dn Vit rt t t n cn. H a mi n ung, coi khch nh ngi
trong nh. L tip khch bao gi cng c ci tru, chn nc, i bn va ni chuyn
va n tru. Cng v tnh hay n tru nn h c tc nhum rng. iu ny c li l rng
c bn cht thm v nu gi gn rng c en nhnh mi.
Bn v phong tc ca dn ta, chng ti phi ngh ti bi kho lun v vn ha ng
Dng (Les civilisations de l'Indochine) ca ng G. Coeds. Nh kho c ny nhn
thy dn tc chng ta khng phi ch c nhng phong tc thun ty "Trung Quc"
m t vua cha n dn th ca ta hu ht u theo c; ni chng ta cn c nhng
phong tc trong gia nh, ngoi lng mc nh nhng vic th thn nh, miu khc
hn Trung Quc. Nhng phong tc ny c trc khi ngi Tu qua y, v tn ti n
ngy nay mc du nh hng ca vn ha Trung Quc trn mnh t ny kh mnh.
ng Coedes ng rng trc khi vn hc Trung Quc du nhp vo y (u th k th
hai trc Thin Cha) ngi Vit Nam chng ta chu nh hng ca nn vn ha
Nam (Austro Asiatique) nn mi c nhng phong tc ring bit ny. (ng ch c
nhiu phong tc ca Tu trn t Vit m chnh ngi Tu cn lai khng cn gi na).
Nhn xt ny c nhiu hc gi hin i cho l ng v vn ha n t du
vt v nh hng min Nam (ni chung) v min Nam ng Dng (ni ring)
trc khi ngi Trung Quc c mt Bc Vit t nht trn mt th k, tc l vo
khong th k th nht theo Thin cha k nguyn. Ngoi ra ngi Giao Ch n Bc
Vit li khng phi l nhng ngi u tin. ng cha chng ta i dn xung y xua
ui ngi th trc l ging Anh--n-ging, hp chng vi nhng phn t cn li
nn c nhng phong tc khc Tu n nay thnh nhng c im ca chng ta.
Tm li, c th rng chng ta c thu nhp mt m phong tc thuc vn ha Nam
na. Ri vn ha Trung Quc hp vi mt phn vn ha Nam to nn nhiu c
tnh quc gia ca ngi Vit Nam chng ta ngy nay.

38

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 3
Nh Hng Bng
(2879-258 trc ty lch)
- Truyn thuyt v nh Hng Bng
- Nc Vn Lang ca chng ta.

1- Truyn Thuyt V Nh Hng Bng:

Cc nh chp s gi dng h u tin ng tr ging Lc Vit l Hng Bng th.
Trong Lch S X Hi Vit Nam truy cu T Nguyn Hong Thc Trm gii thch ba
ch Hng Bng th nh sau:
1) Hng Bng l th tn chim nc to hn con nhn cnh en, bng trng, mu tro,
tnh mnh dn. thnh gic lanh l.
2) Hng theo ngha thng dng l ln. T d hng thy (nc ln).
3) Chim "Hng" ni trong sch c thng ch v con "Hng hc" tc l con ngng
tri.
Nu i vi "Hoang" th hng hoang ngha l thi c. Bng cng theo T Nguyn tc
l y, ln, bc tp khng thun ty.
Th theo Thuyt Vn l g, ni nh Hong ban u t Hu Hng nn gi l
Hu Hng th sau n i Hin Vin chi ngu gi l Hin Vin th. Nh vy ch "th" ch
do ch t m c gi tn l "th". Khng c ngha l h m l b tc hay "th tc"
theo danh t x hi hc ngy nay.
Nh vy Hng Bng ch l mt th tc do Kinh Dng Vng v Lc Long Qun lnh
o.
Theo li tc truyn th vua Minh chu th ba i vua Thn Nng i tun th
phng Nam n min ni Ng Lnh thuc ni H Nam gp mt nng tin, ly nhau ri
sinh ra Kinh Dng Vng t lm vua phng Nam. Sau ny Kinh Dng Vng ly
con gi ng nh Qun l Long N sinh ra Lc Long Qun. Lc Long Qun ly u C
sinh ra mt bc c trm trng n ra 100 con trai, na theo m ln ni, na theo cha
xung b Nam Hi, v m l ging Tin v cha l ging Rng do c ging Bch Vit
ri rc khp nin nam Trung Quc (nc ca Kinh Dng Vng ly quc hiu l Xch
Qu gm tnh H Nam, Qung Ty by gi). Ngi Vit ngy nay t cho mnh l con

39

Vit S Ton Th

Tin chu Rng l do s tch ny. (Cng nh ngi Nht t xng mnh l con chu ca
Thi Dng thn (Amatrasu), ngi Tu cho mnh l con chu Hong , ngi c
di ch Quc X va qua t cho mnh l mt ging ngi thng ng sinh ra
thng tr cc dn tc khc (theo thuyt Mein Kampt ca Hitler ng trng Quc X).
Cc nh lm s sch v lng i quc, trng ni ging m t im cho dn tc ca mnh
nhng iu tt p hoc c mun lm phn khi tinh thn dn tc.
Lc Long Qun phong cho con c lm vua nc Vn Lang (quc hiu u tin ca
nc ta) xng l Lc Vng.
H Hng Bng k t Kinh Dng Vng, Lc Long Qun v 18 i Lc Vng l
nhng triu i trc ht. Nhng triu i ny theo chng ti v cng da vo thuyt
ca Lonard Aurous seau, ra i vo cui i Xun Thu (6 th k trc cng lch)
bi nu cho rng h Hng Bng xut hin t nm Nhm Tut (2897) n nm Qu Mo
(258 trc Cng Lch) va ng 2621 nm, th mi triu vua trung bnh 150 nm sau,
chng ti e rng c s sai lm qu ln.
Bn v danh hiu ca Kinh Dng Vng v Lc Long Qun ta khng th qun ch
Kinh v Dng l t Dng, hai chu thuc a bn ca ging Giao Ch chng ta. Vi
ch Lc Long Qun cng vy. Danh hiu ny ch c ngha l vua ca ging Lc Long
cng nh Kinh Dng Vng l vua min Chu Kinh, chu Dng, Vn Nam Vng,
Hn v.v... n nhc tn t ai hay chng tc ca cc vua cha, Lc Long Qun ly
u C tc l nng con gi t u.
Ch u li gp trong ch u Giang tn mt con sng nc Vit (Chit Giang) ngy
nay vn cn tn y. N nhc ch u Lc, u Vit, ng u, Ty u...
Nh trn ni, vo th k th 9 mt s th tc Vit lp ra nc Vit do mt nh
qu tc h M cng h vi vua nc S, do ta thy cc vua S ly ch Hng lm
hiu th 18 ng vua nh Hng Bng cng lm theo cc vua nc S, t d:
1. Hng Dch (1122-1078 tr T.C)
2. Hng Ngh (1078 tr T.C)
3. Hng n (1052 tr T.C)
4. Hng Thng (1001 tr T.C)
5. Hng Dng (946 tr T.C)
6. Hng C (887 tr T.C)
7. Hng Chp (877 tr T.C)
8. Hng Duyn (876 tr T.C)
9. Hng Dng (847-837 tr T.C)
V 18 ng vua ca nh Hng Bng ly hiu nh sau:
1. Kinh Dng Vng (Lc Dc Vng).

40

Vit S Ton Th

2. Lc Long Qun (Hng Hin Vng).

3. Hng Ln (Hng Quc Vng).
4. Hng Vit Vng
5. Hng Hi Vng
6. Hng Huy Vng
7. Hng Chiu Vng
8. Hng V Vng
9. Hng nh Vng
10. Hng Uy Vng
11. Hng Trnh Vng
12. Hng V Vng
13. Hng Vit Vng
14. Hng Anh Vng
15. Hng Triu Vng
16. Hng To Vng
17. Hng Ngh Vng
18. Hng Du Vng1
Cn ni theo cha mt na xung bin, mt na theo m ln ni, tc l mt phn qui
t min sn cc, mt phn ri rc vng ng bng l ra ti b l lu vc sng
Dng T vi min ni giy Nam Lnh. Dn tin xung b c nhiu iu kin thun
tin nn tin b nhiu v vy sng vo trng thi ph h, cn m ngi ln non
chm vic khai ha nn cn vo ch mu h. l cc dn d man tnh Qu Chu,
Vn Nam ( Qu Chu c dn Miu T. Vn Nam c dn Sm Ly hay Xa L n i
Nguyn mi b chinh phc. H tng truyn i Chu Thnh vng c sai x triu cng
khi v c Chu Cng n lm xe Ch Nam tin chn, cho nn h c tn l X L. Cng
c B lc tn l Lo Qua, xng l Vit Thng di i Chu, b lc ny b nh Minh
chinh phc. Ti liu ny cun Les babrbares du Yun nan trong B.E.F.E.O. tome 8
1908).
Nhng mt iu quan h khc cn phi xt li l Vit tc hay h Hng Bng c phi
con chu Thn Nng khng v Thn Nng l ngi Hn tc hay Vit tc.
Chng ti khng ng vi cc s liu Tu cho rng Hng Bng l con chu Thn
Nng, iu m nhiu ngi Vit chng ta tin c tht v qun rng y ch l mt truyn
thuyt.
1

C ni chp Hng Vng 18 l Hng Tun Vng hin nay cn lng C Tch, ph Lm Thao, tnh
Ph Th (Bc phn).

41

Vit S Ton Th

Thn Nng y thc ra ch c ngha l v thn dy ngh nng, ng t ngh Nng. C

l ngi ta lm Thn Nng ca ta vi Thn Nng th l dng h lm vua ging Hn
sau Phc Hi th (4480-4350 tr C.L.)
Ta nhn thy rng truyn thuyt trn y d sao cng c phn no s tht. Ngy
nay cn c vo cc ti liu ca cc nh kho c v s hc, ta c th gii thch nh sau
hiu r tnh trng dn tc ta di thi Thi c r rt hn:
Vo th k 30 trc C.L. dn Hn tc sng dc sng Hong H. Ti Lu vc sng
Dng t th c dn bn th: bn b sng pha Bc c dn Miu v Man, bn b pha
Nam vng ng nh v Phin Dng c dn Vit chng ta ri rc n ni Ng Lnh,
cc dn y c trnh x hi canh nng.
Mt nh qu tc dy dn ngh khai khn rung t, sau dn nh n th ngi y lm
Thn Nng, Miu, Man tuy khng cng chung chng tc nhng cng di quyn mt
nh qu tc thuc dng di Thn Nng. Ngi chu ba i ca Thn Nng i tun th
v phng Nam n Ng Lnh gp mt nng con gi p nh tin, n cng nhau xin
c mt a con trai t tn l Lc Tc. Sau vua phong cho con trng lm vua dn
Miu v Man pha Bc sng Dng T v cho Lc Tc lm vua dn Vit phng
Nam, ngha l t Kinh v Dng ly quc hiu l Xch Qu vo khong th k th XXIX
trc C.L.
By gi l thi i phong kin. Xch Qu chia ra ba nc (theo V Cng trong Kinh
Th). Trong ba nc y, vng ng nh l mt, vua Kinh Dng Vng ly con gi
vua k vng ng nh l Long N c mt con trai tn l Sng Lm ni ngi vua,
xng l Lc Long Qun. Vua Lc Long ci con gi vua mt nc lng ging t u,
nng u C n y ta gp mt thi k khuyt s. Sau ny Hn tc trn xung pha
Nam qua nc S th nc Xch Qu c 100 nh qu tc u xng l dng di ca vua
Lc Long v u C. ( y ta c th loi b vic u C ra trm con do mt bc n
ra 100 trng l hin tng khng tng thy trong y hc). C l trong dp p lc ca Bc
phng, c ngi mu tr trong cc nh qu tc nu ln thuyt mt trm th tc
cng mu m, mt cha m phi on kt t v, nh vy chc trc kia h thng
xung t vi nhau.
Vo th k th 24 trc C.L trong ba nc k trn c nc Vit thng kinh ng
pha Nam h Phin Dng tr nn cng thnh lm b ch vng Phin Dng v
ng nh. Nm 1352 trc C.L. c sai s sang cng vua Nghiu mt con ra ln
v nm 1109 tr. C.L. c cng cho vua Thnh Vng nh Chu.
Trc th k XII tr. C.L., trong cc qu tc c ngi tn l Hng Dch chinh phc
c dn Miu, Man min sng Hn chy vo sng Dng T, t chc thnh mt quc
gia, Tu gi l Kinh Man, ng an Dng gn thnh Nghi Xng (Itchang) ngy
nay. n i vua Hng C em binh nh ly nc ng v Dng Vit (ngha l
ngi Vit t Dng T. Vit Chng trc kia l Vit Thng, lun dp nc Ngc
vo khong thnh V Xng (Ou T chang) thuc tnh H Bc cng b kim tnh nt.

42

Vit S Ton Th

Ri Hng C cho con trng l Khang t C n, con th hai l Hng t Ngc,

con th ba l Chp T lm vua Vit Chng l nguyn nhn ca ch Hng Vng
trong truyn thuyt ca ta.
Dn Vit quen sng vi cnh thi bnh, b lu chinh chin, khng chng ni qun
Kinh Man nn phi thua. V dn s ng, nn dn Vit, mt phn phi tin ln ni Nam
Lnh v a s tin xung Nam Hi ri li gp nhau t Qung ng v Qung Ty
sau gi l Bch Vit vy.
T vua Chp T tr v sau lch s Vit Thng ra sau? C l c lc thnh, vo nm
581 trc C.L., con chu Chp T c ngi lm vua Vit Thng xng l Hng Vng
th nht. Ngi Vit by gi theo dc b Nam Hi v Nam ngn sng Dng T cho
n h ng nh, h u c xm mnh nn ngi Tu gi l Vn Lang.
By gi nc S trc kia Kinh Man tr nn cng thnh v tho vn ha Hn Tc
bnh trng v phng nam tr nn nguy him cho nc Vit thng.
Th ri mt ng vua h Hng bn thin qua t Thiu Hng tnh Chit Giang t
quc hiu l U Vit. n i vua Hng Vng th VI m ngi Tu gi l Cu Tin (496
tr. C.L.) Vit chim c Ng tr thnh cng quc, lm b ch mt khong t pha
Bc tin n gn tnh Sn ng pha Ty gm Vit Thng pha Nam gip H Tn.
Cu Tin mt, quc chia cho con chu. Mt ngi con Cu Tin c lm vua t
Lc Vit tn pha Nam gip H Tn xng Hng Vng th VII hoc v c l l con
trng, hoc v c dm ng cc nc Vit pha Bc nn xng nh vy t l
cha t chnh thc ca dn Vn Lang.
n i vua Hng Vng th XVIII, pha Bc Lc Vit c nc u Vit. Vua nc ny
l Thc An Dng Vng cp c Lc Vit nhp hai nc lm mt gi l u Lc. V
hai dn u thuc th tc Vit, ngn ng cng ging nhau nn con gi Hng Vng th
18 gi l M Nng, con gi An Dng Vng tn l M Chu u c ch M c. y l
bng chng dn u Lc tuy l hai nc m vn l ngi Vn Lang, tc ngi Vit.

2- Nc Vn Lang
B ci ca nc Vn Lang theo s c gm c 15 b:
1. Vn Lang: (Bch Hc, tnh Vnh Yn).
2. Chu Vin: (Sn Ty vng ni Ba V).
3. Phc Lc: (Min ng bng).
4. Tn Hng: (Hng Ha Tuyn Quang).
5. V nh: (Thi Nguyn v mt phn t ca Hoa Nam).
6. V Ninh: (Bc Ninh).
7. Lc Hi: (Lng Sn v mt phn Qung Ty).
8. Ninh Hi: (Qung Yn v mt phn Qung ng).

43

Vit S Ton Th

9. Dng Tuyn: (Hi Dng).

10. Giao Ch: (H Ni, Hng Yn, Nam nh, Ninh Bnh).
11. Cu Chn: (Thanh Ha).
12. Hoi Nam: (Ngh An H Tnh).
13. Cu c: (Lu vc sng , sng M).
14. Vit Thng: (Qung Bnh, Qung Tr) khng phi l v tr nguyn thy.
15. Bnh Vn: (?).
Xt a th 15 b trn y, ta thy di i nhng ng vua cui cng Hng Bng
(thi Chu Mt) v tr a d ca nc Vn Lang li xung Bc Vit, v pha Nam ca
Vn Lang gm hai tnh Ngh An, H Tnh ngy nay.
Cn cng vc ca nc Vn Lang pha Bc gip h ng nh (tnh H Nam), pha
Ty gip Ba Thc (tnh T Xuyn) pha nam gip H Tn (Chim Thnh), Pha ng
gip Nam Hi, l cng vc c xa ca ton th gia nh Bch Vit hay l ca nc
Xch Qu, m chng ta ch l mt chi phi. trong on bn v Bch Vit chng ti c
dp ni vo nhng thi khi thy dn Giao Ch sinh t Nam b Trung Quc ti lu vc
sng Dng T, ri t tin chng ta di c dn xung lu vc sng Nh v sng M. Ti
ni cui ny, a bn ca chng ta qu gm c ng 15 b k trn. S d c s sai
lm m ta thy trong mt vi cun s ch nho v vn cng gii sau ny ca nc
Vn Lang l v ch Vn Lang (trong ci tn Vn Lang) vi ch D (trong ci tn D
Lang) hi ging nhau. D Lang u i Hn l mt nc Miu T (Mo) pha Nam
Trung Quc. y khng phi l iu c on bi sch chp nhm tht. Quyn Thng
in (Quyn 181 25b) chp: Phong Chu l nc Vn Lang i xa (C ny vit ch
lng "lng" bn ch nguyt v cho rng c sng Vn Lang). Nguyn Ha Qun Huyn
Ch (Quyn 38 t 9b) ni qu quyt rng Phong Chu l t ca D Lang i xa. Thc
th, trong a phn huyn Tn Xng by gi c khe nc D Lang v y l a bn
ca nc Miu T.
Nc ny n qua mt phn Qung Ty v Qu chu, pha ty gip La La (L L) gi
l in pha Ty Vn Nam, pha ng H Vn Nam thuc Qun Kin V, khi l thuc
v Hn t nm III trc T.C. Sau qun y chia lm hai, pha Bc l Kin V pha Nam l
Thng Ng. Cui i Tin Hn, qun Kin V gip pha Bc v pha Ty sng Dng
T.
Cn qun thng Ng gip pha Bc qun Kin V v pha Ty qun Tn Ninh l nc
in ngy xa pha ng Bc Thng Ng gip qun Ng lng, y c H ng
nh. Tm li v D Lang v Vn Lang ln nhau, tt nhin ngi ta phi lm b ci
D Lang l ca Vn Lang.
V vn ny, . L Ch Thip pht biu mt kin khc. Theo ng, trong th tch
c ca Trung Quc khng thy ni ti tn Vn Lang, n i Thi Bnh ng lm nh
ng mi ni. Vn Lang gi chung ngi Kinh Man (dn S) dc sng Dng T,
ngi Vit Chit Giang v ngi Lc Vit l nhng ngi c v mnh, sau ny sng
Lu Vc sng Dng T tri dt dn xung ti b bin Nam Hi, bi vy cc c s mi

44

Vit S Ton Th

ghi b ci Vn Lang: Bc gip H ng nh, ng gip Nam Hi, Nam gip H Tn

(Chim Thnh) v.v...
Tn Vn Lang ny c t ra do mt quan nim chng tc phn bit vi ging
dn khng v mnh ch khng phi l dn mt nc....
Vy nn kt lun rng cng vc c ca chng ta khi cn l Giao Ch gm h ng
nh, bin Nam Hi, T Xuyn v H Tn. Sau ny dn ta di c xung Bc Vit th nc
ta ch gm 15 b k trn, hon ton trn t Bc Vit v vo ti Ngh An. y l v tr
a d cui cng ca ta sau cuc Nam chinh ca nh Tn v khi quc Nam Vit ca
Triu thnh lp.
Ngoi ra ta cn thy s chp nc Vn Lang c 15 b. Trong c b Vn Lang,
Giao Ch, Vit Thng l th no? phi chng nh ngun gc ca mnh ngy xa kia
min Hoa Nam, nn dn gian gi cc tn t quc hiu hay t tn cho cc b ?
Giai cp phong kin thi thng c ca chng ta nh th no ?
Theo Maspro trong cun Royaume de Vn Lang BEEO trang 9, mi Lc Tng coi
vi lng xm, thuc quyn Lc Hu l ch nhng t ai rng bng mt tnh hay vi
huyn ngy nay. Cng c khi mt v Lc Hu em chia bt gia ti cho cc con chu v
phong chng lm Lc Tng. Cng vic ca cc Lc Hu Lc Tng cai tr nhn dn.
Khi h nhn ri thng hp nhau sn bn. Tnh h hot ng v hiu chin nn hay
xung t vi cc dn lng ging. Ra trn h mc b o gip dy dt bng lng chim
hay bn bng c cy trnh du tn hay mi gio; o gip c hai mnh che ng
trc v ng sau, t ngang lng thng n bp chn. Mnh mc o ngn chn h
c v hai cnh tay trm hnh sc s. H mang l mc (c ch gi l l chn) hnh vung
an bng tre trn mt c k hoa v v mt ngi. u h cng i mt th m cng
bng lng chim thc di kt ci hnh d di. H eo cung ln, mang gio di v dao
nhn, lun lun bn, phng v m. Mi tn c tm thuc c chm vo da tht d ch
st qua loa. thuc cng ngm vo v phi cht. (Theo Parmentier: trong cun
Lestambors de bronze).
Dn lo vic ging la cho h n, lm nh cho h , ct ngi phc dch cho h m
khng c i cng s. Xt ra nh vy dn ch l mt th ti sn ca h m thi.
Ngy nay cc dn tc thiu s di ch quan Lang min Bc Vit c th ni l
hnh nh hon ton ca ch Lc Hu, Lc Tng thu xa.
Cc v Lc Hu, Lc Tng tuy gi quyn t tr khu vc ca mnh nhng cng phi
theo v mt v t trng giu mnh pha Ty Bc Trung chu st vi Trung du gm
a phn tnh Ph Th, Vnh Yn, Sn Ty ngy nay. y l mt min c nhiu thung
lng ph nhiu, i t tt, dn ng o pht t hn c.
Kinh ca Lc Vng ng Phong Chu (vo a ht huyn Bch Hc tnh Vnh
Yn by gi). H nh vua gi Hng Bng. Lc Vng t quan ch nh sau: tng vn
gi l Lc Hu, tng v gi l Lc Tng, cc quan nh gi l B chnh. Con vua gi l
quan Lang. Con gi gi l M Nng. Cc Lc Hu c t trn cc Lc Tng v c
thn, p ln hn. Ht thy t vua n cha n cc Lc Hu, Lc Tng iu c quyn
th tp.

45

Vit S Ton Th

Nc Vn Lang ra i chu c uy th ca cc vng triu Trung Quc nn ngay

bui by gi bit lp chnh sch ngoi giao. V i vua Nghiu, nh ng bn
Trung Quc, s thn Vn Lang c ln em dng con ra ln. V i Chu Thnh
Vng (nh Chu) c ni on trn ca sch ny.

46

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 4
Nh Thc
(257-207 trc ty lch)
S chp Thc Vng Phn cp nc Vn Lang cui i Hng Bng tc i Lc
Vng th 18. Vn ny lm ny n nhiu mi d lun khc nhau trong cc nh
vit s.
L thn Trn Trng Kim cho rng Thc Phn c l l mt h no c lp gn nc
Vn Lang v cn c vo a d nu Ba Thc (T Xuyn) l xut x ca Thc Phn i
vi Vn Lang phi qua nhiu ng t, ni sng cch tr, vic chinh phc Vn Lang
nh vy t khng c th c.
V thch o Duy Anh ngh rng, Thc Phn c th l mt ngi con trai ca vua
Thc T Xuyn. Nm 316 l nm th nm i Chu Thnh Vng, nc Thc b nc
Tn dit, dn Thc chy v pha Nam Lnh nng nu t Din Tr l t ca nc S
cu ch ca nh Tn mi chim c. Phn thy khng t dung thn cht hp lin t
min Nam Lnh Vn Nam, tin xung lu vc sng Nh H, thn tnh Ty u l Lc Vit
(nc Vn Lang) ri lp li nc u Lc. Phi chng y l li gii thch i vi s hoi
nghi ca tc gi Vit Nam S Lc.
Li mt ch bt ng na!
Theo o Duy Anh, vic chinh phc Vn Lang do Thc Phn xy ra trc i nh
Tn ngha l i nh Chu khi dn tc ta mang tn l Lc Vit.
L. Aurousseau cho l Lc Vit vong quc t nm 210 trc k nguyn nm Tn Thy
Hong mt n nm 207 l nm Triu ang oanh lit min Nam Hi. Nhn lc
Trung Quc ri lon, mt ngi con vua nc Thc no tha c chim t Tng
Qun ca nh Tn dng nc (Tng Qun tc l Ty u gm ph Khai Vin, Thi
Bnh thuc a phn Qung Ty, ph Lim v ph Li, ph Lim thuc a phn Qung
ng).
L. Aurousseau lm v cho rng Ty u vi Lc Vit l mt, ng bng vo li ch
gii ca c s Tin Hn Th (K. 95) ni l Ty u tc l Lc Vit gii thch ch Ty
u Lc l nc Triu kim tnh. V s c khng ni r rng by gi s d gi l Ty
u Lc l v nhm Ty u hay Ty Vit v nhm Lc Vit l hai nhm trong Bch Vit
min Qung Ty v Bc Vit ngy nay do An Dng Vng gm lm mt nc tc
s ta gi l nc u Lc.

47

Vit S Ton Th

Trn y chng ti c dp ni n vic nh Bch Vit ca nh Tn trong Thc

Phn ng mt vai tr quan trng. Nay dn thm t ti liu theo sch Hoi Nam T
hiu cuc tranh u gia Thc Phn v vua nh Tn trong cuc Nam Chinh ca h:
Khong nm 221, gia lc ton thnh nh Tn (nm 33) i Tn Thy Hong dng
bn lu vong, r tha v li bun lm lnh tin xung min Nam l ni sinh t ca
ngi Bch Vit. Vic ny xy ra khong nm 221-214 trc Ty Lch. Quan Hiu y l
Th em qun lu thuyn cng tng S Lc o sng vn lng i su vo t
Lnh Nam, chim t Lc Dng, Qu Lm (nay l huyn Minh Qu tnh Qung Ty),
Nam Hi (Qung ng ngy nay) sau khi dit c nhm ng u v Mn Vit. n
lt Ty u cng b cuc xm lng ca o qun vin chinh Trung Quc. T trng Ty
u l Dch Hu Tng nhng y qun Tn vp sc khng chin do dai ca Ty u.
Ngi Vit (Ty u) rt vo rng sng cng cm th, v c m ti li em qun ra
tp kch qun Tn. Cuc khng chin ko di 10 nm. Sau qun Tn cht rt nhiu.
Th b hi, qun Tn hao tn n vi chc vn, phn b git, phn th khng chu c
lam sn chng kh. Tn triu nh ngng li v thit lp b my cai tr cc min t
ai ly c lp ra ba qun Nam Hi, Qu Lm (Qung Ty) Tng Qun.
V Tng Qun, Vit Nam S Lc chp l Bc Vit2. Chng ti khng ng v Bc
Vit khi l u Lc thnh Tng Qun th sau ny u c s kim tnh ca Triu
bng binh ao, chng ti cng khng thy sch no ni nh Vit Nam S Lc rng
An Dng Vng u phc nh Tn quyt nh rng v s thn phc ny m u Lc
bin thnh Tng Qun.
Tm li nh hng ca nh Tn by gi ch mi n a phn Ty u l tnh Qung
Ty v min Ut Lm cng Nam Hi. Sau Tn triu phi 50 vn ngi t y n
chim ng cc ni cp c bo v b my cai tr va mi thit lp.
Ai cm u cuc khng chin c hiu qu ca Ty u? theo Qung Chu K v
Giao Chu Ngoi Vc K trong lc t trng b hi, nhm Ty u v ch th ngi Kit
Tun c nhn dn Ty u c ra l An Dng Vng nh Thc, vo khong nm 219
n nm 207. Thc Phn nhn c hi nh Tn suy, Qun Tn tht bi m thu phc
nhm Lc Vit lp ra nc u Lc. Trong vic chng nhau vi Tn, Thc Phn t c
mt tinh thn dng cm phi thng. C th ni nh vy l v lc ny Tn va gm thu
6 nc, nht thng thin h Trung Quc dng thnh Vn L bn trong dp c mi
phn lc ca giai cp phong kin c nn mng t my ngn nm, bn ngoi thuyt
phc c cc phin bang ngang tng hng mnh. So vi s tin ha ca ging Hn
tc by gi th qu tht cc th tc Vit ng gi l "Man di". Vy m Thc Phn dm
em sc "Mi" chng vi mt quc ph cng, hng hu th ci tinh thn bt khut
y cng l ng phc. Li nhn lc nh Tn lm vo th bin, Thc Phn chinh phc

Theo Trc Kh tin sinh: S ta ni Tng Qun nh Tn l t Bc K. Trung K by gi song so

snh a l v dn chng vi cc sch th Tng Qun chnh thuc v mt phn t ca Tnh Qung Ty
nc Tn ngy nay. Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim ni Tng Qun l t Bc K c th khng
ng.

48

Vit S Ton Th

Vn Lang dng nn mt quc gia ring mt phng tri, Phn qu l mt k c c t

cng v bit li dng thi c.
Thc Phn chim c Vn Lang t nm Gip Thn (257 trc Cng Lch). Xong vic
chinh phc Phn xng l An Dng Vng lp kinh Phong Kh tc huyn ng
Anh tnh Phc Yn by gi, v hai nm sau cho p thnh C Loa (Tn thnh l C Loa
v xy cun nhiu vng nh hnh trn c, hin nay cn du tch huyn ng Anh v
ci ging Trng Thy, thnh ny li c tn l Tu Long. Ngi ng gi l thnh Cn
Lun v thnh y cao lm, rng nghn trng).
Thc Phn em vn ha qu hng mnh l nc Thc du nhp vo t Vit,
thit lp mi quy m chnh tr qun s, dy cho ngi Vit xy thnh bng t, ly tre
lm cung n, tn bt ng l hai k thut s trng ca ngi Thc. Ri nh a th
him tr ca Ty u v u Lc lm rng nhiu ni li thm tinh thn qut cng ca
ngi Vit, Thc Phn lp nn s nghip trn y ( ni trong vic ng u vi
ln sng Nam tin ca ging Hn) .
Dn tc u Lc bc vo trng tranh u v c pht trin mi kh nng c l t
khi c Thc Phn lnh o, tic rng khng c cun s no ni v s nghip ca
Thc Vng. Sau ny vi Triu , mt tng c ti thao lc ca Trung Quc hng c
min Hoa Nam, tnh th ca u Lc khng bao lu phi i sang ch r. Ri nm th 50
i An Dng Vng, u Lc b lt qua tay h Triu v thnh mt nc ph dung ca
quc Nam Vit. Trong lc ny nh Tn , Hn ln thay. Vic xm chim u Lc
xy vo nm 180 sau khi Cao Hu nh Hn qua i v lc ny Triu xng
Nam Vit.
Theo thuyt chnh thng, An Dng Vng khng thuc v mt th tc Vit no ht,
nhng mt vi s gia ngy nay cho l An Dng Vng l ngi ngoi cng cha c
chng c y . Theo tc gi trong giai on lch s ny. Hn tc cha c mt min
Hoa Nam, Thc Phn c th l mt lnh t phong kin cng thuc Vit tc nh nhiu
lnh t khc trong m con Hng chu Lc. Min Hoa Nam qu rng ln, sng ni cch
tr nhiu, Vit tc li phn tn khp ni mi c s b ng ny.
Vnh Bi Kch Thnh Loa
Thnh Loa trm thc chng cn bn.
Mng ra ba tc chng l thing.
Nc nh dy mt ti ngi c.
Gi ma gy dng cng kh nhc.
Nam gm Vn Lang, bc Ba Thc.
D mun dm m mang ti.
Mt tm sn h mt tm vc.
Sn sng c nghip khng bit gi.
Chin khng xong. ha cng ng.
Bin phng chnh mng, th hn qun.
Quanh qun mt lm hai ti l,

49

Vit S Ton Th

Thn gi u ni k th gia.
Chng no thng v, con la cha.
Gic ngi sau lng ni chi na.
Nc i nh i, bin i Nha !..
Dng B Trc
C Loa Hoi Cm
Thnh quch cn mang ting C Loa.
Tri bao gi tp vi ma sa.
N thing h hng giy oan buc.
Ging ngc vi y git l pha.
Hoa c vn ci ai bc mnh,
Cung nh cha sch bi phn hoa.
Hng vong bit cha ngi kim c ?
Ting cuc nm canh bng nguyt t.
Trn Tun Khi

CH THCH. 1) Theo s k ca T M Thin l cun s lu i hn tt c v ng

tin hn ht, vic chinh phc u Lc do Triu vo nm 180 trc k nguyn ch
khng phi vo nm 207 nh Vit Nam S Lc dn. tc l nm Gip Ng nh s
ta.
2) Theo o Duy Anh "Ngun Gc Dn Tc Vit Nam" Mn Vit mt vo khi qun
Tn nh Bch Vit ch khng phi do Triu , sau ny cng thi vi vic cp nc
u Lc ca An Dng Vng.
3) Thuyt ni rng An Dng Vng cha chc l ngi ngoi, cn c vo sch
Qung Chu K v Giao Chu Ngoi Vc K. Sch ny chp: Khong 221-214 Qun Tn
nh ngi Vit, git c vua Ty u (tc u Lc) gi l Dch Hu Tng. Coi on sch
ny th ta c th cho rng trc khi c cuc xm lng ca nh Tn t Giao Ch gi
l Ty u. Vua Ty u l Dch Hu Tng b git c th l v Lc Vng cui cng. Sau
ny dn Vit gia lc v ch v nguy bin c ngi Kit Tun ng ra lnh o cuc
khng chin l An Dng Vng nh Thc, vy Thc Phn chng phi l ngi nc
Thc min T Xuyn. Cn ci tn Ty u hay Ty u Lc hay u l do ngi Tu t
ra gi x y cho c s phn bit vi cc r Vit khc.

50

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 5
X HI Trung Hoa Trong Thi Thng C
- Cc t chc chnh tr, x hi, vn ha... di cc triu i H - n Chu.
- Cc hc thuyt c in ca Trung quc (Khng t, Lo T, Trang
T, v.v...)
bit trnh ca dn tc Vit Nam chng ta vo thi thng c th no, ta c th
ly ci vn minh ca Trung Quc cng trong thi k ny lm mc thc o lng.
V cng im ny ta tm hiu nh hng ca Trung Quc bt u lan trn sang t
Vit qua cc bin thin ca Lch S.
V chnh tr, Trung Quc khi u t chc quc gia v chnh tr bng ch phong
kin khi ngi Hn cn l cc b lc d man, lc hu ri rc khp cc ni trn lnh th
Trung Hoa. Tri qua thi k man mi v du mc, dn tc Trung Quc thng c bit
lm nh ca n nu, ch to ra dng c cn thit, tm ra mi phng k nng
nghip, sng lp ra ch vit ph din tng tm tnh, cc cng cuc vn ha,
chnh tr, kinh t bt u thnh hnh, tin trin v i dn n ch thng nht.
Trung Quc rng ln mnh mng chia ra nhiu a phng. Mi a phng c
mt lnh t ct c, v chu uy quyn ca mt v lnh t ln nht m h tn th l v
Hong hay Thin T. Cc lnh t nh gi l cc ch hu phi chu mnh lnh
ca Thin T. Vo thi thi c ch hu c hng ngn nc. l tnh trng di i
vua i V nh H, nhng n vua V Vng nh Chu cc ch hu bt i nhiu lm
ngha l ch cn 800 nc. Cho n i nh Tn vic thng nht c thc hin sau
bao nhiu cuc ni chin lin min khin dn chng lm than, iu ng ht ch ni.
Cuc ni chin ny bt u t i Tam i (i nh H, nh n v nh Chu).
V Vng nh Chu dp c Tr Vng nh n s ch hu cn li l 70 chia ra lm
5 bc: cng, hu, b, t, nam. (Xin coi vic n nh quyn li v trch v ca h
trang sau y).

1- X Hi V Vn Ha
Trung Quc pht trin trc ht v nng nghip. n i Hong (2704 trc
Thin Cha) nhn dn c y cc th cho i sng hng ngy (cc th n ung,
mc, , dng c sinh sn) bit lm ngh nhum, pht minh thuyn b, xe c, ch to
cung tn, chy, ci, v.v...

51

Vit S Ton Th

i Hong c t quan o Chnh iu khin vic lm gm, quan Mc

Chnh trng nom vic lm cc g cung ng mi s cn thit x hi. Hong
bit dng g d dng nh ca. V Ngi l Lo T dy dn chn tm, m t.
T i Hong tr v sau nn vn ha Trung quc cng xut hin v tin trin
dn. Qua i ng Ngu (2356 trc C.L.) o qun c v mu ngha l t s cn che
thn, ngi ta tin n s trang im. i vua H V c khoa tr thy, c dy
lm mc, c thc o. Mi th bt u la b s th s tr nn hon b v c m
thut. Ngh thut kin trc pht t mnh cho nn i H Khi c iu i Ton, i
vua H Kit c Khuynh Cung Dao i, i vua Thng Tr c Lc i tc l nhng
cung in nguy nga yn tic chi bi, ch chng phi ch che ma gi nh thu
trc.
Khi vn t cha pht minh, ghi nh cng vic ngi ta ch bit tht nt. i Phc
Hi t ra tm qu Cn, Khn, Tn, Chn, Khm, Ly, Cn, oi (bt qui) ch Tri,
t, gi, sm, nc, la, ni, m. Dn dn ngi ta ly du hiu thay cho vic tht
nt. Tc truyn i Hong c Thng Hit dng mng th v du chn chim in trn
t, ct t ra vn t. Vn t dn dn li theo li tng hnh ngha l ghi chp hnh
nh ca s vt m t thnh ch.
Cng t i Hong ngi ta dng Gip T tnh nm thng v pht minh bi
ton (bi c thi). Xt nh vy, ging Hn c mt nn vn ha kh cao 27 th k
trc khi Thin Cha Ging Sinh.

2- Trt T X Hi, Gia nh

Gi quyn cha t trong thin h l Thin T. Thin T c a v c tn, v thng.
Theo quan nim ng, Thin T thay Tri tr dn. Di Thin T l cc ch hu c
t theo cp bc: Cng, Hu, B, T, Nam v c lnh phn thi p. Thin T c ngn
dm t. Cng, Hu c trm dm. B c by chc dm. T, Nam c nm chc
dm.
Thin T c vn c xe, ch hu c ngn c tr xung. C nhiu xe th c nhiu
binh v xe dng vo vic chin tranh.
Y phc ca vua, cha cng c s phn bit. Vua mc o mu vng thu rng (hong
bo) cc ch hu v cc quan chc dng mu khc.
n phi hu cng c s n nh r rt: Thin T c ng Cung v Ty Cung v mi
hai cung phi (nhng n Tn Thy Hong cung A Phng cha n ba ngn m n).
Ch hu c chn ngi.
Thin T c ring quyn cng t tri t v c nhng nhc dng cho l nghi triu
trung ca Thin T.
Cc ch hu hng nm phi tin cng Thin T nhn ti, m n, bu vt. Mi khi
Thin T i chinh pht, ch hu c bn phn i theo nh gip hay tip t binh lnh,
qun lng.

52

Vit S Ton Th

Di ch hu c cc quan i phu cng l nhng nhn vt quan trng di ch

phong kin, h cng c hng quyn th tp c chia t, nhng sau ny i phu
c la chn trong m ngi hin vua bit n hay c ngi tin dn.
Gia nh ca ngi Trung Quc thi c cng chu mt trt t nghim minh. ng
ni hay ngi cha l ch, ph trch vic khi hng, ra cc mnh lnh cho mi ngi
theo. K tip ng hay cha l ngi con trng hay chu trng (ch tn). Cha mt,
quyn trong gia nh qua tay ngi con c, du c m hay ch ln (quyn huynh th
ph). y l mt nguyn tc.
Thng dn chia ra 4 gii: S, Nng, Cng, Thng v khng c giai cp n l nh
La M v nhiu x hi u Chu. Nh Nng cng c trng nh k S nhng Thng
nhn th b khinh khi do c s hn ch mc o p, nh ln.
Lm dn phi trung vi Vua, v Vua l tiu biu cao qu nht cho quc gia. Bt trung
vi Vua tc l phm ti phn quc. Bt hiu vi Cha M, ti cng ln vo bc nht v
phi trng hnh...

Vic Quan Ch
Nh H t chc tam cng l ba chc ln nht triu nh -- cu khanh, 27 i phu
v 81 nguyn s.
Nh n t hai quan tng, su quan Thi: Thi T, Thi Tn, Thi S, Thi Chc,
Thi S, Thi Bc -- nm quan: t , t m, t khng, t s, t khu -- su ph: t
th, t mc, t thy, t tho, t kh, t ha -- su cng: th cng, kim cng, thch
cng, thy cng, th cng v tho cng.
n nh Chu c s canh ci cht t. Chu Cng t ra su quan: thin quan, a quan,
xun quan, h quan, thu quan, ng quan. Di quyn mi quan c 60 thuc quan.
ng u thin quan l chc Chng T (sau ny tc l chc T Tng) coi tt c
mi vic chnh tr v l ti trong nc v kim sot c mi vic trong cung.
ng u a quan l chc i T trng nom cc vic thng, vic nng, vic
gio dc v cnh st.
ng u xun quan l chc i Tn B coi vic t, t, triu, snh, hi ng, v.v...
ng u h quan l chc i T M coi vic qun s nh dp, gi trt t trong
nc.
ng u thu quan gi l i T khu coi vic dn s, kin tng.
ng u ng quan l i T Khng, gi vic khuyn khch cng ngh, nng
nghip, th mc.
Trn su quan c tam cng l: Thi s, thi ph, thi bo v tam c: thiu s, thiu
ph, thiu bo c nhim v trng coi, kim im, t ng li chnh tr trong nc
v khng d vic hnh chnh.

53

Vit S Ton Th

Php Ch
i thi c c 5 hnh trng pht cc ti nng nht -- ngoi ra c ti phi x tr
bng roi da v ti lu. Qua i H, n, Chu t thm ti cht chn, gt u v ti ,
v cui i nh Chu v s bin lon mi ngy mt nhiu, nh vua t thm ti bu u,
x xc, lng tr, m mui, v..v..

Binh Ch
Ti nay khng c sch no ni r v t chc qun s i nh H v nh n. Di
thi nh Chu, ngi ta t 5 tn lnh l mt ng -- 5 ng l mt lng -- bn lng
(100 ngi) thnh mt tt -- 5 tt thnh mt l -- 5 l thnh mt s -- 5 s (12500)
thnh mt qun.
Qun c quan Mnh Khanh lm Tng.
S c quan Trung i Phu lm Sy.
L c quan H i Phu cng lm Sy.
Tt c quan Thng S lm Trng.
Lng c quan Trung S lm T M.
Thin T c 6 qun. Ch hu no ln c 3 qun. Ch hu va c 2 qun. Ch hu
nh c 1 qun. gip vic qun s c mnh m, nhn dn phi tham gia vo cc
vic t chc sau y:
Nc chia ra lm nhiu tnh. Mi tnh c 8 nh.
Bn tnh l mt p (32 nh)
Bn p l mt khu (128 nh)
Bn khu l mt in (512 nh)
Mi in phi chu mt c binh xa, 4 con nga, 12 con b, 3 gip s, 72 ngi b tt,
25 ngi lm vic khun vc cc nng (tc l dn cng n dch chin trng). Tng
s l 100 ngi.

in Ch
Vic chia rung t v i thi c, n nay cha r ra th no, ch bit t i nh H
triu nh chia 50 mu lm mt gian -- 10 gian l mt T. C 10 nh cy mt khong
rung (?) v qun phn hoa li. Nh nc thu thu 1/10 tc l cng xut.
Di triu n v Chu, nh vua t php tnh in tc l chia t ra lm 9 khu hnh
ch tnh. Nhng khu chung quanh l t in. Khu gia l cng in. Mi tnh phi
cho 8 nh cy cy cng in ri np hoa li cho Vua.
Di i nh n mi tnh c 630 mu. Mi nh c 70 mu. Php nh thu gi l
php tr. Qua i nh Chu, mi tnh c 900 mu. Mi nh c 100 mu. Php nh
thu gi l php trit. C xt nh trn y mi tnh c 8 nh v mi nh c cy cy

54

Vit S Ton Th

t 70 mu n 100 mu, t rng dn s ca mi nh y phi kh ng do nhiu gia

nh tp hp li, tri li mt gia nh thng c c 5 hay 10 ngi lm th no m khai
khn c hng 100 mu rung trong khi nng nghip cha m mang, in kh cn th
s. Ta cn c th coi mi nh ngy xa Trung Quc nh mt xm ln hay mt lng
nh ngy nay hoc mt h mi hp l ha c vic trn y.
S li chp di i nh Chu c l c 20 tui th c chia cho 100 mu rung v s
rung ny c gi ti 60 tui mi phi tr li cho nh Vua. Nh no c con th nh gi
l d phu, n 16 tui c lnh 25 mu rung. Nh c php chia rung nh vy nn
trong dn gian khng c s chnh lch qu ng v ti sn. Theo thin chng ti, s
ghi chp trn y c s sai lm v khng th no t i nh n n i nh Chu tnh
trng t ai li c th phn phi nh vy. Nh n cp cho mi nh 70 mu, nh Chu
cp cho 100 mu ri li c th cp cho nhng trai trng t 20 tui mi ngi 100 mu .
Nh vy s rung t u ra m cp pht nhiu th v mi trai trng 16 tui hay 20
tui m ng sao c t 25 n 100 mu? y l ti liu trch trong Vit Nam S
Lc trang 34. Ngoi ra chng ta cng cha tng thy ni mu rung ngy xa nh
hp hn mu rung ngy nay, c th tin mt phn no.
n i Chin quc, php chia t b i, dn gian c t do cy cy ty sc k t
L Khi lm tng nc Ngy v Thng Ung gi chc tng quc nc Tu.

Hc Chnh
Nh H lp nh ng T v Ty T cho hai cp i hc v tiu hc. Nh n t Hu
Hc v T hc cng theo ngha . Cc ni ny cn l ch tp bn, lm vn v dng
ng cho cc ngi gi c.
Nh Chu lp nh Tch Ung hoc Thnh Qun lm tr s dy hc cho con chu vua,
quan v nhng ngi tun t la cc thn x. cc Chu, ng3, th t nh tiu
hc gi l T v nh Tng cho dn chng. By gi vic hc cng hn nh v tui: t
8 tui n 14 tui cho bc Tiu hc, t 15 n 20 tui cho bc i hc.
Chng trnh i hc gm c: L, nhc, thi, th.
Chng trnh Tiu hc c: lun l, o c v cch ng i, v.v.. Vn minh, hc
thut Trung Quc t i nh Chu n i Xun Thu tin nhiu, xt qua cc c cu
chnh tr, kinh t v x hi trn y nu so vi tnh trng ca nhiu dn tc khc by
gi. iu ng ch hn c l nhng hc thuyt, t tng v gio l c
xng do mc ch ci to hon cnh x hi Trung Quc trong giai on ny ht sc
nhiu nhng v nhiu cuc bin lon lin min xy ra gia cc phe nhm phong
kin v qu tc trc vn quyn v v danh vng. Dn chng d nhin l nn nhn
truyn kip ca tnh th tam phn, ng lit, ca cc v tranh vng b gia vua
cha v cc ch hu.

C 500 nh gi l mt ng, 12.500 nh gi l mt Chu.

55

Vit S Ton Th

Nhng nhn vt kh knh ra i trong thi k ny l Khng T, Lo T v Trang

T v.v.. Khng, Lo xng ra hai o thuyt tuy khc nhau nhng u hng vo
ch lp li trt t x hi v gii phng con ngi ra khi vng h ly. Nhiu hc gi
khc cng gp phn trong ci lu i t tng ca Trung Quc nh Mc ch, Dng
Chu, Thn Bt Hi, Hn Phi, Thi Gio, in Bin, Qu Cc, v.v...
Mc ch ch trng thuyt Kim i, Dng Chu lp ra thuyt "V Ng", Thn Bt
Hi, Hn Phi thuc phi php gia xng vic trit dng lut php tr thin h....
Qua nhiu th h ngi i sau lu tm n o thuyt ca Khng Phu T v ca
Lo T (t l L m) hn c.

Khng T
Khng T tn l Khu, t l Trng Ni sinh nm 551 trc Cng Lch tc l nm 25
i Tng Cng nc L v Linh Vng nh Chu, ngy 27-8 huyn Khc Ph nc
L, mt nm 479, th c 72 tui. Ngi xut thn hn vi tng lm y Li coi vic gt
thc, gi kho, sau ny lm T Chc Li trng nom vic nui b dng vo vic cng t.
n khi o c ca Ngi c ngi ng thi ch , c ln ngi gi chc T
Khng nc L, nhng khng thi hnh c mun cu dn cu i, vn hi nhn
tm th tc. Ngi b i chu du thin h lun 13 nm. Ngi tng t gt chn Tng,
T, S, V, Tn, Thi vn khng gp c ngi tri k. n nm 68 tui Ngi tr v c
hng (L) vit sch dy hc, mn sinh c ti 3.000 ngi.
Ngi ly cc quan th ca cc thi trc chnh n thnh Kinh Thi, ly thi ca lch
i son thnh Kinh Th, nh nh knh L, kinh Nhc v lm Kinh Xun Thu thut
lch s nc L.
T tng lun l o c ca Ngi gm my im: Nhn, hiu, , trung, th v
l nhc. Nh vy ngi ta trc ht phi sa mnh thnh con ngi o c. C o
c l c t cch, c nhn phm, y l nhng yu t cn bn to nn gi tr ca con
ngi, trong gia nh v x hi. M mun gy c ci c, ngi ta phi theo o tri
l "Nhn" n bao gm c vn vt trong v tr, n l s yu thng mi ngi nh yu
thng chnh mnh vy. Mnh T sau ny gii thch ch Nhn l "Lng trc n, l mi
u ca c Nhn" m ta c th ni cch khc: ngi c Nhn l ngi c lng trc n.
Lng Nhn theo Khng T, trc ht phi em p dng hng ngy vi ci x hi
quanh mnh l gia nh, gia nhng ngi thn thit l cha m, anh em, ch em ri mi
ra n ngoi. c Nhn y pht sinh ra iu Hiu v . N c thin hnh vn trng
thch hp vi mi ngi, mi hon cnh v gy nn nhng s tt lnh.
Vi ch "Trung" Khng T mun rng ta phi em ht tm lng ca ta i vi ngi
khc (tn k chi tm) v thi hnh ch "th" th phi xt khi ta lm vic g cho ai, ta c
mun ngi ta lm cho ta iu khng, tc l phi tnh l hn thit, li hi. Tm li,
nu ta lm iu g cho ai, ta phi xt thy c li, th hy lm, cng nh ta lm cho ta
vy. Nu c s thit thi cho ngi ta, ta phi trnh.
Khng T hiu ch "Nhn" c nhiu bc. t c bc cao nht ca ch "Nhn" l
bc thnh tc l ngi siu qun bt chng. Di thnh nhn l Qun T tc l ngi

56

Vit S Ton Th

c nhn cch, o c, m phm gi a v du dt dn chng v lm gng mu

cho h na.
Tuy Khng T ch trng ly "c" m tr ngi, nhng cng nhn l php l iu
cn thit. Mc ch ca l php l gi mi ging cho quc gia, gi v tn nghim ca
vua, duy tr trt t phn minh ngoi x hi. Ngi cn cho rng Nhc cng phi c,
iu ha tm tnh con ngi v chnh tr lm bng L Nhc l chnh tr l tng.
V phng din x th, Khng T cn nu ra o Trung Dung, Khng T ni ngi
qun t trong khi x i vic i phi gi l trit trung, ngha l khng thin qu nhiu
v mt b no, khng cc oan, khng thi qu, bt thin bt , do ngi ta trnh
c nhng iu qu ng bao gi cng c hi. Cc nh Nho ca ta chu nh hng
ca thuyt "Trung Dung" thng khuyn k hu sinh trong mi cuc giao dch trong
ngoi nh cu: "Hng thm th hng chng phai, thoang thong hoa nhi m li thm
lu..", qu tht l thit thc nh vy. Mt nho gia, ng T Canh Trn nh Sc gn y
gii thch Trung Dung mt cch khoa hc nh sau:
"Ta em th mt khi c xung mt th long v nh th mt khc g xung mt
ci h su nc. Khc g bt u chm: ta tng n chm ti y, nhng khng, n ch
chm ti chng no t ti qun bnh gia trng lc dm n xung vi sc nc y
n ln. Hai bn u nhau th n l lng gia. y l th "Ha" ca khi c trong
hon cnh long ca n. Ch n ng l v tr an bi c k s th qun bnh. Ta
nhn thy khi c v th long y c hai th lc chng nhau: mt th ng v mt
th phn ng tha tr ln nhau m sinh ra mt th th ba l th "Ha" hay l th
"qun bnh" n dung ho c hai phng din mu thun, hai khuynh hng i
lp ca n.
Cng mt l y ta suy rng ra th thy cc v tinh t dun dy, hp dn nhau vo
ng v tr ca th qun bnh nn vn lun chuyn m khng x xt. Thi tit c th
qun bnh th vn vt sinh thnh ny n, v.v... cho nn ngi ta nhn ly ci nh lut
ny noi theo v ng dng vo cuc i mi mong thnh cng trong mi vic..."
V chnh tr (Khng T cn l nh chnh tr na). Khng T nu ln thuyt chnh
danh, l mt t tng ch yu ca Ngi. V nu Khng T c t tng ny l v
Ngi sinh ra gia thi phong kin, x hi ang o ln, trt t ang nga nghing,
nhn tm ang suy bi. Mun chm dt ci thi i v k cng , Ngi khuyn cc
vua cha v th dn phi x s cho hp ci a v, ci danh ngha ca mnh, ngha l k
lm vua phi bit o v theo ng o lm vua, k lm ti, lm cha lm con cng vy,
ng ai xm phm n a v quyn li ca k khc, trn di mt lng i n ch
thng nht cho quc gia v mi phng din.
Tm li, t ng vng gi dn dn chng u phi tun theo tam cng ng
thng v lin i trch nhim trc mi cuc thnh suy ca dn tc, x hi. Mi iu
khuyn co ny xt ra c kho st trong l tc nh Chu trc khi xut hin trong L
Kinh v Nhc Kinh m Ngi bin son sau nhiu nm i chu du cc nc. H Khng
khuyn vua cha c c trong ci nhim v thay tri tr dn (tha thin th mnh)
nhng phi c king dng ch v lc v chuyn ch. H Khng li tin rng ngi ta
sinh ra vn c tnh thin (Nhn chi s, tnh bn thin, tnh tng cn, tp tng vin)

57

Vit S Ton Th

v sau ny sinh ra gian c l v chu nh hng xu xa ca nhng k chung quanh. Nh

vy hnh pht ngn ti li ch nn dng mt cch bt c d m thi, ngoi ra nn
ly l nhc cm ha lng ngi l hn.
Nho Gio cng phn i kch lit cc hn qun, bo cha nn trong Kinh L c cu:
Qun mnh thun tc thn hu thun mnh, qun mnh nghch tc thn nghch mnh.
Ri mt nho gi tng vit: Vua l thuyn, dn l nc, nc thuyn nhng cng
c th lm m c thuyn. Nh vy nho gio r rt c tinh thn dn ch v cch
mng trong v khuyn vua cha hnh ng sao cho hp lng dn v tri. Nu
tri dn l vi thin mnh th dn c quyn chng li.
T tng ny pht sinh ra mt vi quan nim chnh l Ngi v Tri c mi
tng quan hay l c hai trt t: trt t thin nhin v trt t nhn sinh mt thit lin
lc vi nhau, ha hp vi nhau. Nu so vi cc t tng chnh tr c ca cc nc u
Chu, Nho Gio t quyn li ca ngi dn trn quyn li ca Vua cha th qu l t
tng Nho Gio cp tin hn nhiu. u Chu thi xa coi vua ch chu trch nhim vi
Tri tc l Thng hay Thin Cha m thi v dn khng c quyn kim sot Vua
cha.
C iu ng l Nho Gio khng cp cch kim sot Vua cha hoc quyn
hnh ca h do dn chng trao cho ngn tr nhng hnh ng chuyn ch v lm
dng. Phi chng phi tr thc tc nho gi thi xa khng tin nng lc ca i chng
nn ch bit ku ci thin tm, thin ch ca cc nh cm quyn khin ta phi ngh rng
Nho Gio ch bit nu cao tinh thn o c m thi. Ngoi ra v chnh tr Nho Gio
thiu hn mt ci g thc t trong cn bn nn khng i ti mt kt qu vn hi
ngay c nhn tm, th tc thu y. Ci quan nim tht s v trit dn ch ngy
nay l Chnh ph phi l ca dn, phng s dn v ty quyn dn (Tng Thng
Abraham Lincoln) gii thch chnh th dn ch Hp Chng Quc ngy nay nh vy:
The Government Of The People and By The People).

Lo T
Bn cnh Nho Gio c Lo Gio l mt o gio tng c nu cao nh mt gio
thuyt khc Trung Quc. V sau Lo Gio c Pht Gio ngoi Nho Gio. Ba th o
gio ny quan h v cng cho nn hc thut ca ng Phng, v vy c n nh
vo cc chng trnh khoa c sau ny v v mt thc hnh cc o gio ny c
hoan nghnh, c v khp ni nhng khng gy ra nhng s xung t gt gao nh cc
tn gio khc nhiu dn tc trn th gii. V vy ngi ta gi ba o gio ny l "Tam
gio ng nguyn".
Phi chng Khng Gio cng nh Lo Gio hay Pht Gio u cng pht sinh mc
ch cu dn, cu i, sa cha nhn tm, trit b mi tham , t dc v nu cao tnh
u i gia Gia nh, X hi v Nhn loi con ngi i ti mt tp th c Ha bnh,
Cm o, T do v Hnh phc? T nguyn l n phng php, n cu cnh. Nho
Pht Lo ch khc nhau t nhiu mt thc hnh; chng hn Nho Gio i tm chn l
trn con ng nhn sinh tng i phm vi nhp th, m Lo Trang hay Pht Gio

58

Vit S Ton Th

th a ra nhng iu cao siu, huyn diu phm vi xut th, tu trung c ba u

mu s ha vui cho nhn loi gii phng con ngi trn mi phng din.
Di y, chng ti xin trch bn kho lun ngn v thn th v t tng ca Lo T
v lnh t ca t tro phng Nam trn 20 th k trc v c ngy nay na.
Lo T, l ngi nc S, h l L, tn l Nh t l m. Khng r ngy sinh v cht
vo nm thng no, c H Thch dn chng th i c th Ngi sinh vo khong nm
570 trc C.L., hn Khng T chng 20 tui. Ngi tng lm quan Tr H S nc Chu,
coi gi kho sch nh vua. Ngi tuy lm quan song vn tu hnh o c, ly s t n v
danh lm ch. nc Chu lu ngy, sau thy nh Chu suy nhc khng th vn hi
c bn b i, ri khng r tung tch th no. Sch ca Ngi lm ra, ch c mt b
o c Kinh thi.
Nhng tri vi Khng T v Mnh T ch trng n nhn ngha, l nhc cu vn
tnh th ng thi, lp li trt t x hi, Lo T tuy cng quan nim nh Khng T c
mt trt t thin nhin, nhng trt t y khng c ngha b buc ngi i trong mt
khun kh no ht. Chnh tr, o c, gio dc, hc vn n c Tri u khng l g
ht (Thin a bt nhn) m li cn c hi l ng khc. Lo T bi xch ht thy cc
tin vng, tin thnh: Thn Nng, Hong , Nghiu, Thun, Thang, V... nn
dm ni rng: Lm lon thin h l ng Nghiu, ng Thun. Lm i thin h l Thn
Nng (Lon thin h gi Nghiu d Thun, c thin h gi thn nng); ch chnh tr
no cng ch l nhng phng cch bc lt, nn dn chng ca mt hay nhiu giai
cp x hi. Lp ra nhiu php tc, lut l cng a dn chng n ch ngho nn,
khn cc, gian c, nhng phng php lm giu cng a gia nh n ch bi hoi,
suy n.
Ph nhn v bi xch ht thy mi qui m v t chc sn c, Lo T nu ra V Vi
Ch Ngha.
Sch o c Kinh ca Ngi khuyn ngi i sng Ha Hp vi thin nhin, t ci
ha, ci b mi iu dc vng. a tr s sinh l hnh nh ca Thin nhin, ca i
sng hn nhin thu nguyn thy. Mt khi loi ngi v To vt ha hp c vi
nhau, ngha l u v tri, v hm th khng cn s tranh ginh, x xt th gii s c
ha bnh, hnh phc.
Lo T l tin phong cho t tng ng thi, phm ch t bch gia i sau, phn
nhiu l gc Lo hc. Ni dung ca Lo hc i khi nh sau y:
1. Thin Lun
Trc Lo T th trong t tng gii ngi ta u cho tri l c ch v ch t ht
thy. n i Xun Thu, Chin quc l bui chin lon lin min, ngi ta i vi tri
bn sinh lng hoi nghi, ri n on vng trch m. Lo T thuc ging qu tc, thy
ch phong kin ng vo cnh v l, li c phn khi nhiu, cho nn ngi cho
rng: "Tri t l bt nhn, xem vn vt nh ch rm"4. Ngi khng tin tri cho
4

Thin a bt nhn, d vn vt nh s cu.

59

Vit S Ton Th

nn mi nu ra mt ci gi l "o" l ci "t nhin hn thnh trc khi c tri t, im

lng qunh qu, ng mt mnh m khng i, ch no cng i m khng mi, mun
vt trong v tr u gc m sinh ra." 5 Tc dng ca o l: "o sinh mt, mt
sinh hai, hai sinh ba, ba sinh vn vt".6 o ch l t nhin khng c ch, cho nn
Ngi li ni rng: "Tri bt chc o, o bt chc t nhin"7. Hai ch "t nhin" y
l khng tha nhn tri lm ng ch t ca mun vt vy.
2. V Vi Lun
Lo T trng t nhin, cho rng vn vt u c mt ci o l "c lp nhi bt
bin, chu hnh bt i", l khng cn c tri lm ch t, cng khng cn n ngi gy
dng sp t. Do t tng y ri thnh ra t tng phng nhim, tc l l thuyt V
Vi. Nhn sinh trit hc ca Lo T l thuyt V Vi y. Ngi cho rng ngi ta phi gi
lng cho bao gi cng thanh tnh, ci g cng theo l t nhin, ng nn thit n
ci g c "Thng c b ht c ci lng ham mun th mi bit c ch huyn diu
ca o"8. Ngi gi c o th khng ra khi ca m bit c c mun vt
trong thin h, khng dm ra ngoi ca s m bit c ci o tri thng tr c th
gian, ngi ta h mun i xa bao nhiu th li cng bit t by nhiu.9 V vic hc cng
vy "cng hc cng bit nhiu mi th li cng v ch m hi cho mnh, ch em tm
tr m ch vo o th ci bit cng ngy cng t i, cng t mi cho n bc v vi, tuy
v vi nhng m khng c ci g l khng c nh hng ca mnh".10
V chnh tr Lo T cng theo nguyn l v vi cho rng "khng lm g m dn t ha
thnh hay, c yn lng m dn t ngay thng."11 Tuy nhin, v vi khng phi l c
ngi yn khng hnh ng g c u, nhng lm vic chnh tr th phi phng nga
t trc, lo vic t trc, t lc cha c vic g xy ra th mi c12. Ngi cho rng:
"o ln b th mi t ra nhn ngha; c k tr tu th mi c nhng iu gian c
phn nghch, v cha con v chng khng ha vi nhau nn mi sinh ra hiu t, v quc
gia bin lon cho nn mi c trung thn" 13, ngha l nhng iu c thc ca lun l,
o c u l tri vi o c.

Hu vt hn thnh, tin thin a sinh tch h, lin h, c lp nhi bt ci, chu hnh nhi bt i, kh
d vi thin h mu.
6

o sinh nht, nht sinh nh, nh sinh tam, tam sinh vn vt.

Thin php o, o php t nhin.

Thng v dc d quan k diu.

Bt xut h tri thin o, bt khuy hu kin thin o, k xut di vin k tri d thin.

10

Vi hc nht ch, vi o nht tn, tn chi hu tn, d ch v vi. V vi nhi v bt vi.

11

V vi nhi dn t ha.

12

Vi ch v hu, tri ch vi lon.

13

i o ph, hu nhn ngha, tr tu xut, hu i ngy, lc thn bt ha, hu hiu t, quc gia h
lon, hu trung thn

60

Vit S Ton Th

Nhng nh chnh tr bit theo o th khng cn ly nhn ngha l tr m dy dn, ch

cn khin cho dn gi ly tnh gin d cht phc m theo t nhin. Ci x hi l tng
ca Lo T l "nc nh t ngi, khng cn k xo, vn vt, khng cn n binh m,
qun lnh, khng cn giao thng, khng cn nhng xa x trang sc, min c n
no, mc m, yn, gi ly phong tc du dng ha nh."14
Nhng quan nim "thin a bt nhn", "thanh tnh v vi", y rt hp vi t tng
ym th x hi ng thi cng nhng thc tiu cc v phn on ca giai cp qu
tc phong kin ng suy n.

Trang T
Ch ngha xut th ca Trang Chu cng theo ch ngha v vi ca Lo T m suy
din ra. Song v vi ch ngha ca Lo T cn c hm v x th, ch xut th ch
ngha ca Trang Chu th cho rng: "Tri t vi ta cng sinh, vn vt vi ta l mt", cho
nn v thy v chung, v tiu v i, v yu, v th, vn s vn vt u l nht t.
Nhn th m Trang T c ci nhn sinh quan t nhin nhi thin, h gp lc no sng
m sng l hp thi, gp lc no cht m cht l thun cnh"15. Trang T ni: "K
chn nhn i xa khng bit ham sng, ght cht. ra cng khng mng, cht i
cng khng chng, thot qua thot li, khng qun lc mi sinh, cht cng mc k,
sinh ra ri th thng t c, c cht na cng l tr li vi tri, khng cn dng tm
m vc o, khng cn ly sc ngi m gip tri, nh th gi l chn nhn vy"16
T tng Lo Trang qu l mt th trit hc cao siu k diu khin tr no ngi ta
bay bng ln ln nhng cnh gii siu nhin huyn diu ch khng nh t tng ca
Nho Gio ch gi tinh thn ngi ta trong vng thc t tm thng, trong vng l
gio cht hp. Bi vy tuy trong thi trung c v cn c, Nho Gio c tn, m nhng
nh nho hc li lc vn thng nghin cu hc thuyt ca Lo Trang mn n lm mi
an i nhng ni kh no i.
Tuy nhin, ci nh hng trc tip ca Lo Trang trong t tng gii nc ta
khng ly g lm quan trng lm, m ci nh hng ca Lo Gio b o gio li dng
li su xa, ph cp v cng. K t i Tn Hn, Nho hc c c tn th hc thuyt
Lo Trang suy dn. n khong 147-167 i Hu Hn, c Trng o Lng hc c
o trng sinh ri ln ni Hc Minh Sn t Thc lm mt b o Th 24 thin
dn d nhn dn. Phm ai nhp mn th phi np nm u go nn ngi ta gi l
"ng m o". Php tr bnh ca o y l dng nc ba (ph thy) cho ngi bnh
14

Tiu quc qu dn, s hu thp bch ch kh nhi bt dng, s dn trng t nhi bt vin t. Tuy hu
chu xa, v s tha chi, tuy hu binh gip v s trn chi, s dn phc kt thng nhi dng chi. Cam k
thc, m k phc, an k c, lc k tc. Ln quc tng vong, k cu chi thanh tng vn, an chi Lo T
bt tng vng lai.
15
16

Yu thi nhi x thun.

C nhi chn nhn bt tri duyt sinh, bt tri t, k xut bt t, k nhp bt c, tiu nhin nhi vng,
tiu nhin nhi lai nhi d h. Bt vong k s thy, bt cu k s chung, thu nhi h chi, vong nhi phc chi?
Thi chi vi bt d tm p o, bt d nhn tr thin. Thi v chn nhn.

61

Vit S Ton Th

ung, hay l vit tn h ngi bnh vo ba t giy, mt t dn trn ni, mt t chn

di t v mt t nm chm xung nc. Con Lng l Honh, chu l L, cng tu
o y. n con L l Trng Thnh th di n Long H Sn tnh Giang Ty ri
o thng k tc mi mi.
Trng o Lng ph hi thuyt thn qui ca bn phng s i Lng Hn v li
dng H V ch ngha cng Ph Hoi ch ngha ca Lo hc lung lc nhng k bt
bnh trong x hi cho nn kt np c rt nhiu tn . Li nhn vn th ca Lo T
c vn d tng, c nhiu ch mp m kh hiu, hoc nhng on th "thin vng khi
khi, s nhi bt lu" c v thn b, cho nn li cng khin ngi ta s hi v m tn
thm. Gia d cui i Hn sang i Tn, hc Hong Lo thnh hnh, nhng k sng bi
hc y, ly iu siu nhin cao c lm ch, cho nn rt lu v php trng sinh bt
t, v ha ng tin. T o gio nghim nhin thnh php tu tin, n i ng
Tn c Ct Hng qui nh rt l chu o, ri sinh ra v s nhng phng thut v m
tn khc.
Qua i nh ng cc thi b, tr thc nh Mnh Ho Nhin, Tng Chi Vn, Vng
Duy, L K, Trng Cu Linh, Lc Tn Vng, Lu V Tch, L Thng n v..v.. rt tn
sng cc o s. T d K o S v qun Ngc Thanh, L K c bi th sau y:
....
i o bn v ng
Thanh xun trng d qun
Trung chu nga d o
Ch l c nhi vn
Minh cha ging hong c
Thi nhn khn bch vn
.....
i : o ln vn l v ng (khng c mnh) xun xanh theo mi vi ng, ch thot
chc v n Trung Chu, khin chng ti c nghe nhng su sc k diu ca o.
ng minh cha t nh vng xung n mi, ngi i trng my trng m bit o s
i v.
ng Nhc chn nhn Trng Luyn S
Cao tnh nh m th gian hi.
Xem nh vy, ngi tu o i ng c o hnh v o tm th c cm tnh
ca nhn dn th no.
Di i Tng, a v ca o cng rt tt p. Vua Tng Huy Tng t xng l gio
ch o Qun Hong . Song t Nam Tng (1127-1279 o gio suy sp dn, chia ra
phi Nam, phi Bc, mi phi truyn o theo mt thuyt ring, l iu tai hi cho
o.
n nh Kim, nh Nguyn vo chim Trung Ngyn, o gio li chia r phen na,
ln ny thnh ba phi: mt l Chn i o Gio do Lu c Nhn triu Kim ng ra,
hai l Thi Nht Gio do ngi chu i th 36 ca Trng o Lng l Trng Tng
Din vng lnh vua Th T nh Nguyn qun lnh o gio min Giang Nam. Ba l Tht

62

Vit S Ton Th

Nht Tam Nguyn gio do Tiu Bo Chn cng di nh Nguyn sng lp. Du vy,
di i Nguyn, o gio c nhiu phen tht bi: di i Hin Tng b th lc Pht
Gio ln t -- di i Th T li c hi b cm ch na. Mi cho n i vua Thi T,
nh Minh, khong nm Hng V th 10 con chu Trng o Lng (tc Trng thin
s) mi phc hi c a v trc (1377) nht l di triu Minh Th Tng nm Gia
Tnh (1522-1566) nh vua rt tin dng o s hc thut trng sinh. Triu Nguyn
Tit c phong lm Thi Nht chn nhn thng ni chuyn cho vua nghe v huyn l
ca o. Thiu gii thch nh sau:
"Chn gio ch thu vo trong mt ch tnh. Tnh sinh tr, tr sinh sng, sng sinh yn.
ng sinh m, m th ti, ti th lon. ng thnh qun tr thin h qu v vi. Chnh
nho gia cng v vi. Khng T c ni: "V vi m tr l vua Thun chng! No c lm g
u, ch t cung knh ngi ngonh v pha Nam m thi".
Sang i nh Thanh, th lc ca o gio du suy lc v khng c triu nh tn
trng cho ti khi khoa hc Ty Phng trn vo Trung Quc nh nh sng mt tri soi
vo m sng mai m mt. o gio b lung lay n nn tng v nhng phng thut
m tn hn nghn nm li chng sao ni nhng k diu ca nn vn minh c gii rt
c lc trong vic phng s nhn sinh. Nhn dn dn dn ht tin o ri Dn Quc
cch mnh ni ln vi cc t tng ci cch, duy tn, o gio tan r nhng khng
cn g na. Thm vo , chnh ph Quc Dn ra nghim lnh th tiu o gio v
ph hy c s ca n l Long H Sn.
Ngy nay h thng t tng v lun l nc Trung Quc ang thay i mnh do s
hin din ca chnh ph Cng Sn Mao Trch ng, Pht Gio v Nho Gio Trung
Quc cng n lt b o thi trc tro lu mi.

Tun Hung
Ngoi nhng nh o c, trit gia, khoa hc, chnh tr trn y m mt s ng coi
l nhng ngi sao sng trn nn tri vn minh, hc thut ca Trung Quc, ngi ta cn
phi k n nh i t tng v khoa hc Tun Hung cng sinh vo thi Chu mt v
ngay thi Tun c rt nhiu nh hng i vi vn hc gii nht l v i Ty
Hn.
Nhng vo thu danh ting ca ng khng ly lng nh cc bc trn y do ng
khng a tuyn truyn v ph trng. C th v ng nh Kant u Chu ng l cn
nc danh hn Copercinus ngi tm ra tri t trn, m vn b lu m tn tui.
ng c tr thc rt uyn bc, nhng kin gii rt tinh t, nhng sng tc c bit,
nhng nhn nh rt st vi khoa hc. Trn 2.000 nm trc y m c mt nh khoa
hc nh vy k c ngay trn th gii ch chng ring Trung Quc cng cn l iu
hn hu lm thay.
ng cng hin g cho i by gi?
T tng ca ng v trit l v khoa hc ra sao?

63

Vit S Ton Th

Thi ti phng Nam Trung Quc, v nc T, theo sch ca T M Thin

ngi ta rt "m tn vic ng bng, chung im qui g", Tun T (tc Tun Hung)
bi xch kch lit nhng vic cng mt tri, ly mt trng, tin thn rn trn cy ln, s
sm st, sao sa cng ma qu. ng nhn rng ma gi khng ng s m ch l nhng
iu t nhin, nhng hin tng rt thng trong tri t; ngi ta phi khng ch
thi tit, ng tr thin nhin, li dng thin nhin trong i sng ca mnh gii quyt
mi vn x hi, chnh tr, nhn sinh. Nh i trit hc Russel ngy nay ni: "k th
ch ln ca loi ngi, chnh l loi ngi vy." Cn Tun T ni: Mun lm xong
chnh tr ca ngi (tc l dn ch) phi qut sch nhng s qui g trong tm hn
con ngi. trnh s hn n trong x hi phi thi hnh mt chnh sch cng quyt
v phi p dng l nhc mm mi iu ha cng lm m du vic tr dn, nhin hu
nc mi c an lc v thi bnh.
Bn v tnh tnh con ngi ng ni: "Nhng iu t nhin m n m c l tnh. Tnh
c ham ght; mng gin thng vui gi l tnh. Nhng iu la chn, n o gi l lo.
Tnh l s thnh tu ca tri. Tnh l bn cht ca tnh; dc l s ng dng ca tnh.
Cho rng ci lng dc c th c m i kim n, l ci tnh t khng trnh khi.
Cho rng c m lm, l do s bit. Tnh dc nu khng cn thit phi dp b
hoc nn bi ngi ta cn bit lo lng, suy xt thng bt n. Nhn ngha o c
ngi ta sinh ra mi tp c. Tp cc iu o c phi theo php dy bo ca cc
thnh hin. Tp cc iu l nghi phi do m nhc nung c. Thc lng gi iu nhn,
iu ngha mi c th khin xui c iu nhn ngha v bin iu nhn ngha o c
thnh tnh th hai ca con ngi, do mi trnh c mi s tng tn, tng st
i ti thi bnh".
L lun ca ng u do phng php khoa hc thc nghim khng hoang ng
nh Trang Chu (Trang Chu ni: Thin h chng g ln hn mnh lng ma thu. Ni
Thi Sn l nh, chng g th hn a con so thai. Bnh T l yu).
Tun T ni: "Xa nay vn chung mt mc, loi khng tri nhau, trc v sau vn
cng mt l.." Tht l ng vi nhng quan nim khoa hc i nay, cn c v lut
nhn qu, trc nhng iu bin ha ca vn vt do nhng nh lut bt di bt dch chi
phi, t ng qua Ty, t kim ti c. i khi: Trung Hoa nc n "khng" th
ng gi. Ty Phng nc n "khng" cng phi nh vy. Ngn nm v trc
cho ti ngn nm v sau, nh lut ny khng bao gi thay i hay vt ra ngoi l li
trn y. ng ngc c vi Mc T, Hu Thi a ra nhng iu lm lc (Mc T
nu thuyt: Thnh nhn khng t yu mnh git trm cp ch chng git ngi... Hu
Thi ni: Ni vi vc cng bng phng nh nhau...) ng tn th Khng T, nhng sa
i m mang thm hc thuyt ca h Khng. ng theo ch "h khng lng l ca Lo
Trang, la gp s cn nhc li hi ca h Mc, ly s "thnh tht sng sut" ca T
T, Mnh Kha" rt ch trng n L l khun php bn ngoi. Theo ng con ngi
khng l th khng sng, vic khng l th khng thnh, nc khng l th khng yn...
Lng Khi Siu ph bnh Tun T l nh trit hc theo "ch ngha l tr!" L tr tc l
trit trung gia hai th "c tr v Php tr" c th ni l khun kh ca thuyt x hi
dn ch trn lch s th gii ngy nay vy.

64

Vit S Ton Th

Ngoi t tng trit hc, t tng vn ngh ca ng nh trn y ni cng gy

nhiu nh hng cho vn hc i Lng Hn (Ty Hn v ng Hn) sau ny. i vi
300 bi thi ca vn hc phng Bc, ng nhn nh rt r rng. Khi v gi n ti
phng Nam, ng thng thc li vn S t m iu v khun kh ca n. Sau ny
ng tng hp vn ngh hai min Nam Bc thnh mt th tn vn hc i vi i by
gi n m ng cho li ph v thi nhc ph p cho hai triu i trn y. n c
ch gio dc bng li hc kinh cng chu nh hng ca ng na. Cn thin Khuyn
Hc ca Tun T bn v cc quy m gio dc, hc ch, t cch gio s ta thy tht l
ht sc su sc, chu o. (Bi ny trch dch trong mt tp ch Trung Hoa).

65

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 1

Bc Thuc Thi i
Nh Triu
Bc Thuc Ln Th Nht
(207-111 trc Cng lch)
1) Triu V vng
2) Triu Vn vng
3) Triu Minh vng
4) Triu Ai vng
5) Triu Dng vng
Theo cc Vit s ch nho v quc ng t xa n nay, Bc thuc chia ra lm 5 thi
k, k t nh Hn ly Nam Vit ca con chu Triu (111 trc C.L.) n nm Khc
Tin cha gy nn t ch cho dn tc chng ta (906 sau C.L.).
Gn y nhiu hc gi xt li vn ny cho rng Bc thuc (ln th nht) phi k
t khi Triu chim nc u Lc (207 trc C.L.), chng ti cng tn thnh nhn
nh ny l xc ng v Triu l mt tng nh Tn, dng di ngi Trung Quc
xm lng nc ta lm thuc a th vic ngoi thuc phi k t khi Triu t
chn vo t Vit. ng thi, ta phi b nh Triu ra ngoi cun s nc nh mi hp
l. Tri li, coi Bc thuc thi i bt u t nh Hn ly quc Nam Vit (111 trc
C.L.) tc l t nh Triu vo mt triu vua chnh thng ca dn tc Vit Nam.
Chng ti ngh chia Bc thuc ra lm 5 thi k nh sau ny:
-- Thi k th nht: K t Triu thn tnh u Lc (207 trc C.L.) n nm 111
trc Cng Lch con chu nh Triu b dt.

66

Vit S Ton Th

-- Thi k th hai: K t nm 111 trc C.L. nh Ty Hn t nn h Giao ch

n nm 40 sau C.L. c cuc cch mng gii phng dn tc do hai b Trng lnh o.
Chng ta c mt thi k c lp tuy ngn ngi t nm 40-43 sau C.L..
-- Thi k th ba: K t nm 43 n nm 544, nc ta b l thuc v nhiu vng
triu Trung Quc, bt u l nh ng Hn n Nam Bc Triu. Qua nm 544 nh Tin
L ra i n thi Hu L Nam tan r (602) l thi k tranh th v vn ng c
lp.
-- Thi k th t: K t 603 n nm 906 nc ta thuc v nh Ty, nh ng,
sau giai on ny c Khc Tha D ba i, Dng Din Ngh 14 nm, Kiu Cng Tin
1 i, Ng Quyn 3 i v mt thi 12 s qun, cng tt c 62 nm ri mi n inh
Tin Hong nht thng nc Nam, T ngi Vit Nam k tip nhau cai tr ly nc
Nam.
-- Thi k th nm: Tc thi nh Minh chim c nc ta (1407-1428).

1- Ch R ca Lch S u Lc
Trong khi Vn Lang bin thnh u Lc th tn bi kch m mu v nc mt ca x
hi Trung Quc ko di trn 600 nm, di i nh Chu, t t h mn. Nh Tn ra
i v nn thng nht ca dn Hn thnh hnh. Ri triu i Tn Thy Hong nh
du lch s nc Trung Hoa bng mt ch v cng tn c. Vi ch ny ngi ta
thi hnh mt chnh th tuyt i chuyn ch v bo lit: chn hc tr, t sch nho
ngu dn, dit tr mm lon bn trong, xy Vn L v phng Bc bng "xng mu
ca hng triu sinh linh phng "ngoi ha", dng cung A Phng nht ba ngn gi
p tn hng lc th nhn sinh, tung ra trn 50 vn qun v phng nam m rng
cng vc Hn Tc..., tt c mi s vic ny u ngc vi quyn li i chng nn
binh hng tng mnh, thnh Vn L sau ny cng chng bn vng c bao lu. Ri
nh Tn , nn phong kin Trung Hoa li mt phen na ti bi nh tro bi. Gia lc
ny trn ni a, Hn tc lm vo th bin th cc quan li bin cng cng thay lng
i d.
Nhm Ngao v Triu ct c by lu Nam Hi nghe c lon Trn Thng bn kia
gii Nam Lnh lin ny mun lp ring mt triu nh min Nam v thn tnh u Lc
na. Qu T nm th 50 (nm th hai i Tn Nh Th) Nhm Ngao khi gn cht
khuyn Triu li dng thi c dng nn t ch phng Nam. Chng bao lu vin
huyn lnh Long Xuyn( thuc qun Nam Hi) ngang nhin xng vng, i hai
qun Qu Lm v Nam Hi ra nc Nam Vit, cha ph ch, Triu cn nhn sang u
Lc na.
Theo Vit Nam S Lc trang 29 c ni khi Tn m cuc Nam chinh An Dng
vng xin qui phc nh Tn v th nn u Lc b i ra Tng Qun. Cui trang ny tc
gi V.N.S.L. li ni: "Nm th 50 i vua An Dng vng Triu em qun sang
nh u Lc..."
Theo ch suy cu ca chng ti qua cc c s v c cc ti liu do cc hc gi hin
i su tm chng thy ch no ni An Dng vng xin qui phc nh Tn ht. V xem

67

Vit S Ton Th

ngay V.N.S.L. ta cng thy iu khng n, v nu An Dng vng qui phc nh

Tn th Tng Qun cng nh Qu Lm v Nam Hi t di quyn ca bn Nhm
Ngao, Triu ri, u cn phi sau ny ct qun i nh na. Phi chng y l mt
s mu thun ca V.N.S.L.?
Hay y ch l mt s thn phc v tinh thn chng?
Cng khng, v chng sch no ni nh vy. Tm li, ta ch c th tin nh trn y
sau cuc chinh phc ca nh Tn, nh hng ca Tn cha ra khi t Qu Lm v
Nam Hi. V vy khi Triu dng xong nc Nam Vit mi lo kim tnh c u Lc.
Trc khi xng vng, Triu truyn hch i cc ca i Hong ph, Dng Sn,
Hong Hc ni rng cuc bin lon ang xy khp ni, triu nh xa bin cng, hai
qun Qu Lm v Nam Hi cn phi t ch i ph vi tnh th. Cc qun huyn
u hng ng. lin cho git ht cc quan li ca nh Tn t ra v a tay
chn ca mnh ln sau em qun i nh u Lc.
Cuc chinh phc u Lc n nay cha c g r rt trong cc s sch. C thuyt ni
rng bui u Triu nh u Lc b tht bi sau xin kt lm thn gia vi An Dng
vng. Ri sau ny nhn An Dng Vng chnh mng vic nc. Triu em qun
nh p. u Lc mt, v do cuc dit vong ca u Lc mi ny ra mt thin tnh s y
mu v nc mt gia Trng Thy, con trai Triu v M Chu, con gi An Dng
Vng.
D sao ta thy v thc t An Dng vng mt nc. Theo T M Thin "Triu
em binh uy hip bin thy v ly ca ci d d hai x Mn Vit v Ty u Lc nn
sai khin c h." Vic ny xy ra vo nm th 9 i Hn Cao .

2- Chnh Tr ca Triu Trn t Giao Ch

Sau khi chinh phc c u Lc, Triu khng p dng ch phng Bc, gi
cho rng dn u Lc vn kh cai tr hn dn Nam Vit (ti Qung ng v Qung Ty).
ch chia u Lc ra thnh hai qun Giao Ch v Cu Chn. C l qun Giao Ch gm
ht a phn Bc Vit v mt phn t pha Nam tnh Qung Ty na. mi qun,
t mt quan in S coi vic chnh tr, hnh chnh, mt quan T tng coi vic
qun s, cn cc qu tc bn x vn gi c thi p v tr dn nh c. Con chu ca
Thc Phn t Ty Vu, trung tm im Loa thnh vn c xng vng (Ty Vu
vng) v c bit i hn c. Ch Triu thuc xt nh vy khng c g l qu
kht khe v khng thay i i sng ca dn tc Lc Vit l bao nhiu v cc phng
din. Chng ti ni nh vy khng phi l v cn c vo ch Triu ng kinh
Phin Ngung (Qung Ty) v tp trung ht thy cc hot ng chnh tr, qun s v
kinh t y, m xt v chnh tr ca Giao Ch v Cu Chn. Hai x ny by gi v ch
thc t ch l hai x ph dung ca quc Nam Vit di quyn h Triu, Giao
Ch vn gi c y cc c tnh quc gia, tinh thn c hu ca n. Li nhn cuc
thay tr i cnh hai x ny c thm s m mang kinh t v chn hng nng
nghip. iu phi nhn l c li cho dn bn a.

68

Vit S Ton Th

V tuy s sch khng ni nhiu v vic cai tr di thi Triu hay d th no

t Giao Ch nhng ta tin chc rng h Triu i i dn Giao Ch khng khc g vi
nhn dn hai qun Qu Lm, Nam Hi. H Triu coi Giao Ch v Cu Chn l giang sn
ring ca mnh khng nh nh Hn, nh ng trc v sau c s phn bit
Trung Hoa ngoi di v do s phn bit ny cc quan li Tu nh ch triu nh xa bin
cng tha h vt y ti tham, v vy m mu v nc mt ca chng ta ra rt
nhiu. Tri li mun cc t ai ca Quc Nam Vit mnh v tin b s
nghip ca ng phng Nam c vng vng v lu bn.

3- Nam Vit v Ty Hn
Nam Vit lc by gi mnh v qun s, v chnh tr Nam Vit cng thit lp c
mi qui m, khin Hn triu phi thc mc. iu ny rt d hiu v Triu khng
nhng l mt nh tng c ti m li cn l mt nh chnh tr khn ngoan su sc, nu
so snh ng vi nhng ngi ng thi ti Trung Quc, c l ng cng khng thua km
ai. (Xem cch ng i, tin thoi sau ny gia ng vi Lc gi, phi vin ca Hn triu
c sang Nam vit). ng lo m mang Nam Vit mc ch khng chu l thuc v Trung
Quc, gy c s ring c tnh cch c lp gia lc Lu Bang bn Tu nh nh
Tn dng nn nh Ty Hn. Nhn tm Trung Quc hng c vo h Lu nh mt cu
tinh v t lu h b ngt ngt trong ci khng kh "bo Tn". Ln ny vi ngi anh
hng t Bi nn thng nht lnh th v s thng nht nhn tm mi c hiu lc tht
s, do Triu 13 nm sau nh chu xng thn vi Hn cha.
Nm t T (196 trc Cng Lch ) Hn Cao T phi Lc Gi sang chiu d phng
Nam. Nh Triu by gi ra i c 12 nm ri v nh Hn cng c 11 nm.
Trong cuc gp g Hn s c mt giai thoi nh sau: Triu ngi thn nhin khi s
Hn ti. Lc Gi vn l tay chnh khch ngoi giao rt c ti nhng trc thi kiu
cng ca h Triu, ng vn bnh tnh. ng ni: "Nh Vua hn r Hn by gi bnh
nh c ton ci Trung nguyn, th lc ra sao khng phi bn. M m v b con
thn thch ca nh Vua c chu Chn nh, nay nh Vua khng chu th phong,
khng tip s, ci hi trc mt hn nh Vua cng trng thy..." V vng thy li s
gi quyt lit tuy cch din t iu li hi vn mm do lin nim n bc xung tip
s ci m ni rng: "Tic thay ta khng khi nghip Trung Quc!".
Do c ch ny ta hiu Triu by gi trong thm tm cng thy rng d sao Hn
vn mnh hn Nam Vit. Hn ch cn s thn phc ca phng Nam Trung Quc c
mt uy th v tinh thn i vi cc ngoi bin m thi. Thc ra Hn cng chng mong
i hi v b buc g hn, Hn va gy dng s nghip, th cn ang hng, chng li
Hn ch c hi, hung h Nam Vit so vi Hn triu vn c th thua c lng ln phm.
Cuc bang giao Hn Vit m p c mt thi, n nm Mu Ng (185 trc C.L.
) Hn Cao T qua i, triu chnh nh Hn tri qua mt cuc khng hong. V Cao T
l L Hu cp ngi ca Hu . Chnh s nga nghing L Hu nghe li dm pha bi
b vic thng s vi V vng li cn ra lnh cm ngi Hn khng c bun bn
vng, st v cc dng c canh nng vi dn Nam Vit. Tm li mi vic giao dch v
chnh tr v kinh t u on tuyt ht.

69

Vit S Ton Th

V Vng ly lm bt bnh, ng Trng Sa vng thu dt iu kia n vi L Hu,

mt mt t xng l Nam Vit Hong (Mu Ng nm 25 tc nm 5 i Hn Cao
Hu), t ng ra ngoi vng l thuc ca Hn triu, mt mt ct qun nh vo
qun Trng sa l khu vc cai tr ca Trng Sa vng (Qun Trng Sa vo a ht H
Nam by gi, chc l ni gip gii ca t Nam Vit ).
Phn ng kch thch Hn triu kh mnh nn hai nm sau l nm Canh Thn,
Cao Hu phi Long Ln hu Chu To em qun qua Nam Vit tr th. Thy th phng
Nam khng thch hp vi Hn qun, nn h m au, cht hi rt nhiu. V chin s
qun Hn cng khng tin c bc no ng k. Kp ti Cao Hu mt (nm 180
trc C.L.) Hn triu xt vic Nam chinh khng li lin ra lnh bi binh. V Vng by
gi nht thng phng Nam, sau v ny uy danh cng lng ly. H Triu t ng
hong dng mi nghi thc Hong nhng nh snh i vi Hn Trung Quc.
H L mt, Hn Vn ln ngi, cuc bang giao Bc Nam li tip tc. S thn phc
ca Quc Nam Vit thu rt quan h cho uy tn ca cc vng triu Trung Quc,
dng nh vng triu no khng c Nam Vit trong vng l thuc ca mnh th vng
triu khng r rt l cha t bn phng, mc du "Thin Triu Trung Quc" vn
coi khinh dn tc min Nam l "Nam man" cng nh gi ging ngi bn kia Vn L
trng thnh l Hung N hay "Phin Ngung" hoc "R H". S mit th t r ci
tnh kiu ngo ca vng triu Trung Quc tuy ngay trong thi v sau ny, lch s
tng chng dn nhiu phen, vng triu Trung Quc tht c l vn v iu ng v
bn "man di mi r" : Mng c chim Trung Hoa, Mn Thanh vo lm vua Trung
Quc, L Thng Kit nhp Tng, Trn Hng o bi nguyn, Nng Tr Cao nh
chim Hoa Nam V..V....
Hn triu li phi Lc Gi sang Nam Vit v bit rng x ny di quyn iu khin
ca mt danh tng xa kia ca Trung Quc lun my chc nm cng ngy cng
mnh, hung h vng thau c phen th la, vy p dng mt gii php chnh tr c
li hn l mt gii php qun s.
Ri Lc Gi mang mt bc th c nhng li l rt nhn nhn, nh vy m i bn
Hn Vit li ni tip cuc ho hiu.

4- X Hi Vit Nam Di Thi Triu

Triu V Vng mt nm Gip Thn (137 trc C.L.) lm vua c 70 nm, th 121
tui. S nghip ca V Vng th no, ti nay Lch S khng c bin chp r rt lm,
ngay c s nghip ca cc Vua i Hng Bng.
Ta ch bit i khi rng di thi Triu , mi t chc chnh tr, kinh t, x hi v
vn ha ca Nam Vit u rp theo ng khun kh ca Trung Quc.
Vi Triu ta thy x hi Vit Nam bt u tin do s pht trin v nng nghip
nh s ci thin ca ngh thut canh tc trc y cn qu th s (ngh sn bn, chi
li by gi vn cn thnh). H Triu nhp cng li cy st thay cho li cuc bng
trau, cho dng tru b thay vo sc ngi, em gia sc t Tu qua m mang
vic chn nui, nh vy m sinh sn lng tng gia gp bi ; s pht trin v vn ha,

70

Vit S Ton Th

chnh tr, qun s cng do ci bn lnh hn ngi ca h Triu thc y dn tc Vit

Nam ln mt bc ng k, nu ta nh rng di i Hng Bng ngi Vit Nam vn
cha thot ly hn tnh trng bn khai, mi iu cn trnh rt thp km trc khi
nc ta ni thuc v phng Bc.
S tin ha v cc phng din trn y tuy cn t i nhng cng lm ny n t
nhiu thc quc gia ca ngi Vit, nht l sau nhng cuc x xt bng qun s v
ngoi giao vi Hn triu trong thi L Hu cm quyn. thc quc gia qua cc triu
i sau cng thm mnh do nhng cuc o ln chnh tr Trung Quc v trn t
Vit. thc quc gia cn ny n trong nhng giai on ngi Vit c lp, t ch v t
cng na. Tm li, ta c th nhn nhn ngi cm ci mc u tin trn ng tin
ha ca chng ta l tng Triu . Cn ni rng dn Vit c nn bit n s nghip
ca Triu hay khng th ta thy rng h Triu mang ht ti nng thi th trn t
Vit ch do mt ch trng kin to mt giang sn giu mnh cho mnh v cho con
chu ch h Triu u c phng s mt d tc.

5- Nhng Vua K Nghip Triu

Vi nhng trang trn y, ta thy Triu khn ngoan, ti gii th no, iu ny
khng ai chi ci, nhng n i con chu tic thay li qu n hn. Ta than cho h
Triu dy cng xy dng mt quc c uy th ti phng Nam, c Trung Quc
king n, bit x th ta li khng khi bun cho dn tc chng ta va bc khi c
mt giai on li b Trung Quc nhn s bt lc ca con chu Triu m bp ngay
xung.
V Vng truyn ngi cho chu ch tn l H, con trai Trng Thy v M Chu tc
l Triu Vn vng, ti v c 12 nm. Vn Vng tnh tnh nhu nhc, ti nng thp
km ln ngi c hai nm th b qun Mn Vit (Phc Kin) xm lng min bin
cng. V khng sc chng chi c vi qun Mn Vit, Vn Vng lin phi ngi
sang cu cu Hn triu, Hn An Quc v Vng Khi c lnh Hn em qun
nh Mn Vit. Qun Mn Vit khip uy Hn triu sinh ni phn, git quc vng ly
u dng np. Nam Vit trnh c ci ha Mn Vit th li ln i vo mt mi nguy
khc, ngha l do s ln xn gia Nam Vit v Mn Vit, nh Hn hiu rng con chu
Triu bt lc lin ngh ngay n vic chim nt mnh t phng Nam m rng
cng vc Quc. Ta c th tin rng Hn triu khi chc l mnh lm nn qun
Hn cha ti Mn Vit th bn trong hng ng qun Mn c s ri lon v sau c
cuc ni phn. Sau v Mn Vit by gi chng mt t ai th cng t nht phi xng
thn, tc l l thuc v Hn, Hn lin tnh chim nt Nam Vit, xt c hi lc by
gi v cng thun tin. Khi Triu cn sng Hn c bao gi dm ngh ti vic ny.
Gii quyt xong vn Mn Vit, Hn phi lun ngi Trang Tr sang d Triu
Vn Vng vo chu. Ai m khng nh ci li vua ch hu vo chu Thin T thi
Xun Thu chin quc! Thi l mt thi i lon, vua chng ra vua (thi ng Chu
khi sp tn) ti chng ra ti, trt t x hi o in, mnh c yu thua, ln hip b,
cho nn c tc ti chu hu Thin t ( phong tc ny ch p dng cho bn nhc tiu)
nh vua khng n chu th phi cho con i thay th t lng trung tn, l khng

71

Vit S Ton Th

k chuyn xng thn np cng hng nm theo thng l. Ngi lm con tin c khi b
gi li 5 hay 10 nm khng c quay v x s, tr dp may c cuc bin c chnh
quc. L n i Hn vn cn truyn li ; Hn i Triu Vn Vng sang chu
xem Nam Vit c phn ng g chng v nu khng c phn ng tc l Nam Vit chu
hon ton l thuc vo Trung Quc. Triu Vn Vng n hn, nhu nhc tt nhin
khng dm tri "Thin triu" cn qun thn ca nh vua khi rt l lng tng.
Ngi ta nh li Triu V Vng lc cn sng ni: "Th nh Hn cho l, ch nn
sang chu v sang chu t c c v". Ngha l i vi Hn phi x theo li "knh nhi vin
chi".
Cc chng , Vn Vng phi Thi t Anh T i thay. Anh T lun ti t Hn 10
nm c tha, trong khi Hn triu tha h lm ma nng vi triu nh Nam Vit. Nm
Bnh thn tc nm 125 trc Cng lch, Vn Vng mt, Anh T mi c quay v qu
hng ni ngi.

6- Quc Nam Vit Sp

Mi nm sng trn t Hn, Anh T c dan du vi mt c gi im t Hm an
tc l C Th. Sau ny, Anh T tr nn Triu Minh Vng, C Th cng theo v Nam
Vit. Minh Vng cng ch ngi c 12 nm th th hi cui cng nm Mu thn (113
trc C.L.). Con l Thi t Hng ln thay th gia bui u nin. C Th c tn lm
thi hu ng vai ch o cho Triu Ai Vng.
Hn triu lc ny rt chm ch n ni tnh Nam Vit, d nhin v Nam Vit l ming
mi ngon, tht bo. C hi tt n bi Ai Vng km, con cng li chng hn g
cha, chu li ang trong vng th di. Thm hi hn na, chnh s Nam Vit li c
ngi n b chen vo, triu thn li thiu k xut sc. Hn triu ngh ngay n vic
ly hn Nam Vit. Ln ny vic thn tnh c th chc chn v d dng hn, khng phi
cn n binh ao. Cng nm Mu Thn y, Hn phi s gi An Thiu Qu sang Nam
Vit d Ai Vng sang chu, bn Chung qun bin s, lm chc Gin ngh i phu sang
tuyn co li d y. Theo k hoch bn Ngy thn lm dng s ph t quyt nh;
V y L Bc c em binh ng n Qu Dng i hiu lnh ca s gi, gi nhim
v hu tp. Qun i tin phong do Hn Thin Thu v C Nhc (em C th) iu khin,
tin vo ci Nam Vit nh ph cc p nh cch thnh Phin Ngung 40 dm...
Tm li, mu ca Hn triu l em vua Nam Vit v thi hu ra khi b ci, ri
chiu hng triu nh Nam Vit, nu khng xong th qun i sn sng tp cng ngay
tc khc. Vic nh ph ca Hn Thin Thu c tin bo triu nh Nam Vit chnh
sch ca Hn , nu Nam Vit khng chu khut phc.
An Thiu Qu l nhn vt th no, v c quan trng chng? Y l tnh nhn ca C
th thu trc khi C th cn l k n. Y xin lnh s mng , do hai mc ch cng v
t. Ri nhng vic g phi n n: Hng ngy y ra vo cung cm t thng vi C
th khng k l iu ngang tai chng mt ngi Nam Vit. Y li xi m con Ai Vng
em Nam Vit dng nh Hn, vic ny c m con Ai Vng hng ng.

72

Vit S Ton Th

Nhng mt ngi khng chu ci tr "V Hn" y, l Thi ph L Gia. ng l mt

k hun thn ca h Triu, lm quan tri 3 i vua, con chu ti 70 ngi d chnh.
ng khuyn can m con Ai Vng nhiu ln khng chuyn lin truyn hch i khp ni
t co nhn dn nh dng nc ca C th v Ai Vng, cng mu m su c ca
triu Hn. Lin ngay , ng hp i thn em cm binh vo tr An Thiu Qu v m
con C th, trong khi bn ny sa son ln ng....ng lp con trng Minh Vng l
Hong t Kin c, con b Thut Dng dng di Vit, ln lm vua tc l Dng
Vng. Cuc o chnh va xong, th ngoi bin gii qun Hn Vit chm trn
nhau, Hn Thin Thu t trn. L Gia cho gi c Tit ca s gi tr v nh Hn, v vit
th ni kho t ti, mt khc ng chia qun ng gi cc ni him yu.
Ma ng nm Canh Ng (111 trc T.C.) Phc Ba tng qun, L bc c v
Dng Bc em 9.000 binh chia lm 5 o, t ko sang Nam Vit. L Bc c dng
ng D Chng i xung Honh Ph. Qua thuyn Tng qun l Nghim v H Li
Tng qun l Gip, ra Linh Lang vt Ly Thy n Thng Ng, Tri Ngha Hu l Qu
ly qun D Lang qua sng Trng kha cng vy nh Phin Ngung.
Hn qun trc ht hm ng Tm Thip thuc Qung ng, ph Bn ca L
Gia, cp c thuyn thc ca Nam Vit. Bc c em ti nhn Ba Thc hn 1000
tin sau, trong khi Dng Bc vy kn mt ng Nam kinh Nam Vit. Bc c ti
phong ta mt Ty Bc. Trong lc ny Triu nh Nam Vit ht sc chng , sau ch
qun ph c thnh v phng ho khp ni, thnh mt dn phi ra hng.
Thng Ng vng Triu Quang cng h vi vua Nam Vit v quan Gim Qu Lm
l C ng cng xin gii gip. My o qun Hn ca H Li, Qua Thuyn v qun D
Lang ca Tri Ngha Hu cha ti, Nam Vit mt. Vua Kin c b chy ra b xung
thuyn i v phi Ty. Hiu U T M l T Hong ui theo bt c Kin c. Vit
Lang, K bt c L Gia. Nam Vit pht chc tan tnh, vua ti b git, nm l
nm 111 trc Cng lch. V cuc bi trn ny, Nam Vit ri vo vng n l ca Trung
Quc v b i ra lm Giao Ch B, chia ra 9 qun trc thuc quyn cai tr ca quan li
Trung Quc. (Theo ch. Patris, Dng Vng v m b cht trong cung cm khi Hn
qun hm thnh).
Nhiu nh vit s hay ph bnh nhn vt Lch s tng ln ting kt n hoc mt
st C Th, cho rng m con C Hu a li cho ngi Vit ci ha mt nc. kin
thit tng qu khc khe, tuy C Hu khng hn l v ti i vi ngi Vit. Theo
gio l Khng Mnh, C Hu phi th chng nui con k nghip tin t. V phng
din x hi, a v ca th li v cng quan h v l k ph o cho thiu qun. Nu
triu nh Nam Vit chng tha nhn ci u th tuyt i ca C Th, C Th u c th
d vo quc chnh. Ch him ngi n b ny u c qu tm thng nn khng
thc c ci a v cao qu ca mnh, ch bit nghe theo ting gi ca i tnh. Ngoi ra,
th tng mt cch n gin rng mnh l ngi Hn, nay c c hi em nc Vit sp
nhp vo t Hn l lm c mt vic i quc hung h vic ny li cn do p lc ca
tnh nhn na. Xt cho phi, vic tn vong ca Nam Vit by gi l do thi th v ch
nn quy trch nhim vo m ngi lnh o Nam Vit m thi.

73

Vit S Ton Th

Chng ta ai m khng thy t Triu Vn vng, Minh Vng, Ai Vng n Dng

Vng thc lc Nam Vit mi ngy mt km, do chnh s suy bi dn, nhn ti khng
c. S yu hn l hu qu ca my tin triu lin tip. Triu nh Hn mi ngy mt
mnh th tri li hng kh phng Nam li st km dn. T tng L Gia v m triu
thn di i Dng Vng, lng trung qun i quc c l c tha nhng ti kinh bang
t th qu thiu st. Con thuyn mc nt y tt nhin phi tan tnh trc cn gi
d. Nu quy ti li cho ngi n b go v hnh v a tr th ngy chng ha
nhng ng m cao o di ca lun my triu khng c trch nhim g chng? y l
kin ring ca chng ti, nhng so snh hai quan nim c kim trc cc bin
chuyn ca lch s, chng ti xin dnh t li ph bnh cho c C Dng B Trc v s
thn Ng thi S qua cc dng di y:
Nc no cng c s,
Chuyn xa ghi chp u hoang ng,
Nc ta c nc t bao gi?
H vua u ht l Hng Bng.
Truyn rng vua ly b u C,
Con vua Thy T l ngha g?
Con rng chu tin trm trng,
Bin non hai ng chia ng i, Nc mnh lc y cha c s,
Ngi sau thut li lm ch k,
Thn quyn thi i t tng th,
Cng ni ma qu cng khng ngh.
Cho hay tin nhn thng nc nh!
Ni qu ngi mnh trong quc th?
Nh ngi Nht k ging Thin Hong,
Nh ngi Tu khoe ging Hong .
By gi chia nc mi nm khu.
Phong chu mt x l kinh .
Nam gip H tn, ty Ba thc,
ng bin, Bc n ng nh h.
C trong bn tht khng sai,
Nc ta ry gip Qung ng, ty,
Xa l mt nc tng cng phi,
B ci ba phn nay mt hai.
Thc phn, Triu hai vua sau,
Ngi u Lc, ngi Phin Ngung,
Hp vi nc mnh xp lm mt,
Dng thnh nc ln trn a cu,
Phi chng giang sn c ho kit,
Tc vng tc t ng cho Tu.
Sau gm Chim Thnh ly Chn Lp,
Vy vng bin nhng ai u,
Tic thay con chu hai nh ny,
Giy ngi la ngi t ang tay,

74

Vit S Ton Th

Ngi th yu con, k m v,
Nc gn mt cn cha hay,
N ra thnh c, kho by t,
Cho hay Thc Phn ngi huyn hoc,
Gi gn thnh quch nh binh oai,
Trn p nhn tm mn thn thut,
ng cha th th! con chu ngu.
V phc phi nng M Chu,
Nng tnh gi m, nh x tc,
H hnh em nc cho qun th.
Triu ngi Bc sang lm vua,
Khai ha ngi mnh cng cng to,
L gio phong tc ca Trung Quc,
Du nhp Nam th t by gi.
Ti vi nc mnh cng nh Triu,
Vua hin khng c, nc lin yu.
Kt cuc, Minh vng ly v Tu.
em c non sng lm qu biu.
Qun g bn nc, h l h!
Lch s nc mnh t y nh.
V sau inh, L lp quc li,
t nc cn c nh by gi.

7. Bn v cng ti ca Thi ph L Gia, Ng Thi S vit:

"... L Gia cm quyn mt nc, nm gi vic binh t trong n ngoi Cung ph,
u chng thuc quan Chng t, Gi s L Gia l mt k snh sut, canh phng cn
mt, khm xt gt gao: nhng li s qun khng lt c vo cung, nhng hng
ng tn khng c vt ra khi ca, ri hu l tip s gi, nhn li p vua
Hn, b ngoi t lng knh th nc ln, b trong lm vng cng cuc phng b
chng cuc chinh phc ca nh Hn, khin h bit trong nc c ngi ti th d h c
mun ngn nut i na t khc cng phi i ng toan tnh. M t mi binh
tranh cng n phi ngng.
"Vy m L Gia cho C Hu v Thiu Qu gp nhau, bu chuyn dm ra khp
trong nc, cng nhau lm thnh ci mu ph thuc vo nh Hn. Li trng trnh ngy
thng, biu qua th li, i n khi h sa son hnh trang mi c th cn ngn,
tic ru khng lnh mi tnh vic ni lon! Kp lc qun Hn ko vo b ci, khng
cn bit xoay mu tnh chc ra sao, bn th vua git hu i gp n bc dit
vong! u li c hng ngi lo nc nh vy m mong lm nn cng chuyn c?
"Vy thy ci cung ca C Hu v ci ngu ca L Gia m bit cuc bi vong ca h
Triu gy nn, xy mng ngay t lc Anh T ly v v phong tc ri ".
Nhng n mt ch khc, s thn Ng Thi S nhng ni tay i vi L Gia v th
lng cho ci kh tit ca khch c trung y:

75

Vit S Ton Th

".....L Gia l th thn h Triu, ng lc cha th u, nc nguy nghi, i vi

nc ln khng bit ly l th, toan tnh ci chc gi nc mnh cho bn vng th
phng lc li lm l, bn trong gy nn ci mu ca C Hu, bn ngoi chc gin
vua Hn, ri khng lng sc, t lm cho chng bi vong! Phin Ngung khng gi
c, ri th nh t l khng sao cu ni n ni mt ht c phn t nc c ca
vua An Dng trc, khin cho ci khu vc m Ho Trng dng y cng thuc v
ngi Tu t Hn n ng hng 5, 6 trm nm!
"Truy nguyn n ci v ban u th L Gia khng trnh khi ti vy. Nhng u
l nhng vic " ri ". Gia ring khng ly n tn nh Hn lm vinh, gi vng ci
thuyt cho ni ph l khng tin, khng th bo l khng tr.
"Git Thiu Qu, dit Thin Thu, gi tr s tit nh Hn, dn qun gi mi ni him
yu, ra sch ci tc gin cho tin qun ni sui vng ; khng th bo l khng
dng.
"B mt vua nay li lp mt vua khc, ch bit c con chu V , x tc h Triu,
liu sng cht gi ly, ch khng ngh n chuyn khc ; khng th bo l khng
trung.
"Qun t bn ngi nn ly tng t mt. n nh b him yu lm mt nc,
nh rng Gia vn c ti vi nh Triu. Nhng t nh Triu n nay (triu L, i Ng
thi S ) cha bao gi c th thu trn c c t Ng Lnh, nhn thng tn mt
tranh vi Trung nguyn th l chuyn cn phi i n nhng tay thnh hin, ho kit
sau ny, cng khng cho l ti ca L Gia c (Trch dch theo nguyn vn ch
Hn trong i Vit S K, ngoi thuc Triu K ).

76

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 2
Nh Ty Hn
Bc Thuc Ln Th Hai
(111 trc Cng lch - 39 sau Cng lich)
- n v Hnh chnh trn t Giao Ch
- B my chnh quyn ca Ty Hn

1- Nhng Khu Vc Hnh Chnh Trn t Giao Ch Di i Ty Hn

quc Nam Vit mt th bn Giao Ch cc quan li ca nh Triu cng cc Lc
hu Lc tng cng mt tinh thn xin u hng tuy Hn qun cha vo ci. Hai quan
im s Giao Ch v Cu Chn, nghe li d ca quan Gim qun Qu Lm l C ng,
cng n dinh L Bc c xin quy phc v np s dinh ca dn u Lc by gi c 40
vn. Mt iu ng ch , ti t bn b ca An Dng Vng l t Ty Vu m trung
tm im l Loa Thnh, khi nghe thy con chu h Triu suy vong, cc qu tc a
phng toan tha c hi qut khi. T tng Hong ng do nh Triu t Giao
Ch n p ngay cuc mu toan cch mng ny.
i vi Nam Vit v Giao Ch (nc ph dung ca quc Nam Vit) nh Ty Hn
lp thnh cc qun nh sau:
1) Nam Hi
2) Hp Ph vo a ht Qung ng
3) Ut Lm
4) Thng Ng gm t ai tnh Qung Ty
5) Giao Ch
6) Cu Chn
7) Nht Nam gm Bc Vit v my tnh Trung Vit
8) Chu Nhai
9) m Nh tc l o Hi Nam

77

Vit S Ton Th

Theo Hn Th a L Ch, Giao Ch gm 92.440 nh, 746.217 ngi, c 10 huyn l

Lin Lu, An nh, v Cu Lu, M Linh, Khu Lng, Bc i, Ty Vu, Long Bin v
Chu Din. Mi huyn l mt thi p ca qu tc c. Xt v tr ca 10 huyn trn y, ta
thy rng i khi a bn ca Giao Ch l vng Trung du v H du Bc Vit, khong
gia lu vc sng Nh H v sng Thi Bnh. Tr s qun Giao Ch by gi l thnh M
Linh nay l lng H Li, tnh Phc Yn. (S c gi l Chu Phong, trung tm im ca
cc Lc vng xa).
Cn Ty u xa kia An Dng vng hp nht vi Vn Lang. C l nh Hn
em xp nhp vo vi qun Qut Lm Qung Ty.
Cu Chn gm 35.743 nh 166.013 ngi 7 huyn: T Ph, C Phong, Lung (
Lng ngy nay chng ?), D Pht, Hm Hoan, V Thit (xa l V Cng) i khi
tng ng vi min Thanh Ha lu vc sng M, sng Chu v min Ngh Tnh.
Tr s min Cu Chn c th gi l T Ph tc l lng ng Sn gn Hm Rng, m
25 nm trc y nh Bc C Vin ng khai qut c nhiu di tch v thi i
ng. Qun Cu Chn t trc n by gi thuc a bn ca ngi Lc Vit.

Nht Nam
Qun Nht Nam n i Ty Hn mi c, pha Nam Cu Chn, phm vi ca n k
t pha Nam o Ngang n min Nam o Hi Vn tc l vo khong gia Trung Vit
by gi. Qun ny gm c 15.460 nh, 69.485 ngi, c 5 huyn l Chu Ng, Ty Cnh,
L Dung, Ty Quyn v Tng Lm. Tr s, theo s suy on ca o Duy Anh, Ty
Quyn tc l ni Chim Thnh sau ny dng thnh Khu Tc gi bin gii ca h v
pha Bc. a im ny gip sng Gianh, tnh Qung Bnh, m di tch thnh Hi vn cn
n by gi. Dn y l cc b lc thuc ging Anh--n-ding sng ti cc ni rng
rm hay theo dc sng bin. Di du ca h l nhng ngi Mi, nhng trn b sng
Gianh by gii xut hin mt s ngi Lc Vit y ri, cn c vo cc ng
o c y ging ht ng o c ng Sn.

2- B My Cai Tr Ca Giao Ch Di Thi Ty Hn.

Nh Ty Hn nguyn vn b my cai tr ca Giao Ch do nh Triu thit lp.
Xin nhc rng nh Triu xa kia cng tn trng tnh trng v ch ca dn bn a
nn ta c th coi d thay thy i ch dn Lc Vit ta vn gi c n np xa v
chnh tr cng nh phong tc, bi vy mt vi hc gi ngy nay cho rng trn thc t
nc ta l mt nc ph dung di i nh Triu.
Nh Ty Hn vn dng hai quan in S ca nh Triu, v h c i sang chc
mi l Thi Th. Trn cc Thi Th c quan Th S tt nhin l ngi Trung Quc. Cc
Lc hu, Lc tng di quyn Thi Th coi vic tr dn nh c. H vn gi quyn th
tp v ch phi mi nm np thu cng cho Thi Th, cc Lc dn vn lm rung np
lc cho cc Lc hu, Lc tng nh dn Mng, Th, i vi cc quan Lang ngy nay.
H c bn phn phc dch vo cc vic xy thnh, p ng, dng lu i, doanh tri.
Bn cnh quan Thi Th c mt v quan chc y, ch huy mt s qun n tr

78

Vit S Ton Th

gi trt t. Tm li, nh Ty Hn trong 119 nm h i vi dn Lc Vit bui u

bng mt chnh sch tng i t do v nhn nhng, nhng sau khi Vng Mng
thoi v, nh Hn trung hng i vi cc chu qun xa c s thy i do mc ch kim
sot ro rit cc min ngoi bin. Trc kia, quan Th s (nh chc Th Hin, hay
Ton quyn thi Php thuc) c thng 8 bt u i kinh l, ri n u nm sau v
Kinh trnh by mi vic. Nh vy v Th s khng nht nh ti chu tr. n i
Trung Hng, cc Th s khng c di chu tr, d c tang cha m. S ngt ngho
ny gin tip cho ta bit trong thi Ty Hn, mm cch mng ca dn ta thng hay
ny n lm cho Bc Triu phi ngy m thc mc, nn buc cc Th S phi lun
lun c mt ti tr s i ph vi tnh th, phng s bt trc, v thi hnh nhng
lut l khc nghit.
C cu hnh chnh thi thit lp nh sau y: Th s c cc Lc vin tc l
Tng s s gip vic. Di l quan Thi th c mt vin Qun tha thay mt Thi th
khi c nhiu vic. Chung quanh Thi th c cc Duyn s chia ra cc To tc l cc
phng giy. T d Cng to s la chn ngi c cng lao tuyn dng. Mi Ti c 1
s Th t (th k) chuyn vic giy t, bm bo. Cc quan li cp trn gip vic Thc
s v Thi th l ngi Trung Quc cn t Duyn s v Th t th khng nht nh
phi l ngi Trung Quc, tc l ngi bn x cng c dng n, min c vn t.
Trc c cu chnh tr v hnh chnh trn y, ta nhn thy tuy nh Ty Hn c t
ra nhiu php tc rng buc dn chng bn th, qun i thng tr lc no cng
c mt phng mm lon, nhng vic cai tr trc tip nhn dn vn trong tay
qu tc ta. V ch c qu tc bn th mi c uy lc tinh thn v vt cht cai tr
nhn dn, khi cn sng l t tng on th theo h thng phong kin. V vy, nh
Hn khng th bi b ci vai tr ca qu tc Giao Ch, mc du bao gi cng nghi ng,
e ngi.
C iu khin ta phi suy ngh l ch Lc hu, Lc tng thi by gi r rt ging
ch phong kin thi Trung C u Chu sau ny, cc cng, hu, b, t, sng
nhn nh trn m hi nc mt m nng n. Duy tnh trng qu tc v dn chng
Giao Ch thu c s c bit l h cng b p ch mi gii mt cch. Do ch ng
thuyn ng iu ny, sau trn mt th k au kh, h hp sc vi nhau nh
ui k th chung.
Vin Th s u tin trn t Vit l Thch i, ng Lng kh (thuc ph Thun
Thnh, tnh Bc Ninh by gi), khng thin m cng khng c. Trong mt thi gian,
vic giao dch gia Giao Ch b vi nh Ty Hn khng thy s sch ghi chp my. Mi
n nm K Su tc l nm Khin V th nm, i vua Hn Quang V (nh ng Hn),
mi thy c chuyn Th s Giao Chu l ng Nhng cho s em cng vt v Trung
Quc. Trong thi Vng Mng cp ngi nh Hn, cc quan cai tr Trung Quc ti Giao
Ch b khng chu thn phc (ng Nhng, Tch Quang, Mc...). Cuc bang giao
gia Hn triu v Giao Ch b t on hn. Sau ny vua Quang V trung hng mi c
s b Giao Ch i li. ng ch , mt s quan li, tr thc Trung Quc lnh nn chnh
tr chy qua lu tr Giao Ch gp mt phn ng k trong vic m mang vn ha
dy. V lng quan ca nh Ty Hn c mt vi ngi nh Tch Quang v Nhm Din

79

Vit S Ton Th

(khng phi l Nhm Din), Thi th Giao Ch, Cu Chn t c lng chn chnh
vi ngi Vit trong nhng nm u ca Cng lch l lc xy ra cuc h c t lu.
Tch Quang sang bn ta t i vua Bnh Vng (Ty Hn) vo khong nm th hai,
th ba v Nhm Din t nm Kin V nh ng Hn. H khai ha cho nhn dn, nh
vy dn mi c hiu bit cc iu l ngha, lun thng, o l. H khuyn khch
nng nghip bng cch ch bo trng trt canh tc, khn hoang d tng gia sn xut.
Trc kia, dn Giao Ch quen sinh sng bng ngh sn bn, chi li. H dy vic l
nghi, hiu h t thnh quy tc, v ng ch hc thc hnh c lng nhn o bt
u ngay t h l nhng nh cm quyn (cc li thuc phi san s mt phn lng
bng ca mnh cp dn chng trong vic ly v, ly chng). Do im ny, ta hiu
nhn dn Giao Ch by gii tng qun nh th no. V ta nn nh rng cc cng cuc
Nhm Din v Tch Quang ch l s tip tc s nghip ca tng Triu thu trc.
Tic rng Nhm Din ch cai tr qun Cu Chn c 4 nm ri phi i i ni khc. (Dn
ta nh n ng nn lm n th v ly tn ng t cho con, c l theo h, nh c
cng m c dng c ging?).
Sau ny ch Ty Hn mi ngy mt khe kht do chnh sch trc tr c thi hnh
trit , qu tc v s dn Giao Ch khng chu c s bc lt v tn c ca quc
nn phi vng dy cng nhau tranh u, chng k xm lng.

80

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 3
Nh Trng
(40-43 sau Cng lch)
Cuc Cch Mng Gii Phng Dn Tc u Tin Ca Vit Nam
- Hai B Trng ui T nh
- Cuc phc th ca nh ng Hn
- Tnh cht Cch mng ca cuc khi ngha
- Nhng cuc ci cch ca M Vin

1- Pht C Nng T
Nh ta thy nh Triu b t vo nm 111 trc Cng lch ri nh Tin Hn h
nc ta150 nm. Trong khong thi gian ny, tuy Nam Vit b i ra Giao Ch b v sp
nhp vo lnh th Trung Quc, nhng dn chng y c hng th ch mt nc
"ph dung" ngha l qu tc bn x vn trc tip cai tr nhn dn. Mi qun c mt
quan Thi th chu quyn quan Th s l ngi iu khin ti cao ca B. Ngoi chc
Thi th cn chc quan lnh trng nom hnh chnh cp huyn thng l ngi
Tu b sang. Xt ra hnh chnh Giao Ch b khng khc g nn hnh chnh cc a
phng khc ti lc a Trung Quc nhng c iu kin l cc Lc hu, Lc tng ca
chng ta vn c ti v nguyn vn du phi l thuc vo b my chnh quyn ca
ngi Tu nh trn ni.
Nhng n u th k th nht (Cng lch) nh Tin Hn suy km dn ri Vng
Mng cp ngi nh Hn t nm th 9 n nm th 26 Giao Ch b xa triu nh nn
khng cn lin lc g vi chnh quc. Nhiu vn thn v tng ca Hn triu sang t
nn nc ra c yn n ri bn ngi di c ny c thay th dn m quan li
bn x. H li chim c mt s rung t y da vo th h l ngi ca "Thin
triu".
B xm lng v quyn hnh, li b o gt c v kinh t, qu tc cng nh nhn dn
Giao Ch rt ly lm cm phn v thy i sng b e da. Li ngay by gi (Gip Ng
(34) nm Kin V th 10) T nh sang lm Thi th qun bc lt nhn dn qu t,
dn Vit n nc khng cn chu ng c hn na.

81

Vit S Ton Th

H tuyt vng ri Giao Ch b tr thnh mt ng thuc sng ch i ngi ta nm

xung mt chic qua dim l bng n.
y l nguyn nhn gn nht.
Nguyn nhn xa hn na trc khi T nh n Giao Ch b, dn Vit qu ngho
kh ri n ni u th k th nht, ngha l trc trn 30 nm, Tch Quang v
Nhm Din17 hai lng li ca Trung Quc phi h ho cc li thuc bt tin lng gip
dn bn a ly v ly chng. Tch Quang cng nh Nhm Din nhn dp ny du nhp
vn ha Trung Quc vo t Vit bng cch dy dn v l ngha v ngh canh tc, nh
vy mi c thc go n th d hiu hn 150 nm sng trong cnh n l, dn Vit
ln bi c v tinh thn ln vt cht. H yn trong by lu l v trc y Tch Quang,
Nhm Din dng nhiu th on khn kho xoa du ni dau kh ca h phn no.
Nhng y ch l nhng ht ma him hoi trong mt cnh ng b hn hn lu ngy.
S kin ny ch tr hon c cuc ni lon nht thi m thi. Hai lng li ny i ri,
T nh dn Giao Ch p dng mt ch bo ngc tham tn. Mt phn cng ti
t thi Trung hng (Vng Mng , nh ng Hn ra i), chnh sch ngoi bin bt
u cng rn, nhiu lut l ngt ngho c t ra v cc Th s phi lun ph tr
khng c i v nh trc phng lon. y l nhng vic khu ngn la on
hn ca nhn dn Nam Vit.
By gi qu tc M Linh, lng H Li, tng Yn Lng, tnh Ph Yn, c nh Lc
tng dng di Lc vng c nhiu uy danh nht. Con gi l Trng Chc rt dng cm
kt hn cng con trai Lc tng Chu Din l ng Thi Sch by gi ang lm quan lnh
ti a ht ny18.
ng Thi Sch cng l mt nhn vt anh hng, kh khi, cng Trng Chc nn
duyn chng v v i bn cng yu dn thng nc nh nhau, cng c u c bi
Hn. V chng h ng m mu cng m (m b Trng) l b Man Thin chu
ngoi Lc Vng ga chng t sm, lt ch Hn thuc. Tnh ca gia nh
cch mng ny lt vo mt ca bn thng tr nn T nh thi hnh gp nhiu bin
php rng buc v bt b cc nh Cch mng ngi Vit m v chng Thi Sch
c coi l nguy him nht. Xin nh thm rng bn cnh v chng Thi Sch cn Trng
Nh cng l mt chin s rt hng hi. Sau li hiu triu b mt ca Thi Sch v Trng
Chc, qu tc v ho kit cng nhn dn khp ni u hng ng chng khc chi thi
khng chin chng qun Tn xa kia.
Bt u l cc ng ch ng Sng(?), Lin Chiu, Ph X (Phc Yn) em n binh
n gip. Qun s mi c 2.000 sau c qun ca cc b lc, cc huyn, chu, qun
gn xa ni ln ng h ng ti hng vn.

17

Tch Quang n Giao Ch vo u th k th nht nm th ba hay l th ba i vua Bnh Vng

nh Ty Hn. Nhm Din lm Thi th qun Cu Chn t nm Kin V nh ng Hn. C hai ch nc
ta khong 4 hay 5 nm m thi.
18

Chu Din thuc ph Vnh Tng trc thuc v Sn Ty sau thuc v tnh Vnh Yn.

82

Vit S Ton Th

Cuc t chc v trang chng Hn cn trong vng m thm, b mt th T nh cho

qun n bt v chng ng ng Thi Sch. Th chng ng, c M Linh lin pht ln
cng khai nhng Thi Sch cha chun b y nn b t trn. Vic rt khng may ny
khng lm nn lng hai v n chin s; B Trng vi thay chng cm quyn i tng
xng ra trc qun th sau khi thip lp xong i bn doanh Nam Nguyn (Ht Mn).
Qun Cch mng nh thng vo Lin lu thnh (theo Maspro v C. Patris ph tr
ca Giao Ch b by gi ang pha Nam tnh H ng, bn b sng Nhu gi l thnh
Lin lu).
Tng truyn khi xut trn hai B ci voi, mc o gip vng, che lng vng, trang
sc rt lng ly, tinh thn khng v vic tang tc m suy gim19.
Qun Hn by gi phn nhiu l qun Bc, vc ngi to ln kh gii li sc bn, gip
tr y , tin lui c phng php v k lut, tng t ca h thng tho chin thut,
chin lc.
Qun Vit th hp, v kh th s, thiu thn li km rn luyn t kinh nghim chin
trng. Tuy vy khi hai qun gp nhau, qun Vit nh c lng cm th bc mnh nh
gi bo nn nh rt hng, qun Hn khp ni phi b chy. Chng bao lu, cc qun
Cu Chn, Nht Nam, Hp Ph v ton b Giao Ch thuc quyn kim sot ca qun
Cch Mng. Ni sng ca Lc Vit li tr v tay ch c sau khi T nh v l b h chy
tho thn v Nam Hi20.
Dp yn qun Hn thu c 5621 thnh hai B xng vng ng ti qu nh l
M Linh. Nn c lp c thu hi t nm Canh T n thng hai nm Qu Mo (40-43
sau C.L.). Cc quy m lp quc cha kip thnh hnh v c iu ng k, hiu lnh
cng cha thu c cc chu, qun xa v ng giao thng kh khn. Trn thc t uy
quyn ca hai B ch thi th c trong ni a M Linh v Chu Din, nhiu nht l
trong thnh p, qun Giao Ch v Cu Chn m thi22.

2- Cuc Phc Th Ca Nh ng Hn
Trong giai on c cuc cch mng ni ln Giao Ch, nh ng Hn cng ang
mc mu vo nhiu v ln xn bn Trung Quc nn cha i ph ngay c vi nh
Trng. H mi ch ra lnh cho cc qun min Nam d b xe c, thuyn b, binh s, bc
cu, p ng cng d tr lng thc.

19

Qun s t v ngc nhin. Hai B gii thch rng vic nc l h trng, khng th v ni au bun
ring m hy b dung nhan khin thn th km i. Tri li, phi phn khi qun sc y phc rc r
qun ch b xc ng mi d thng.
20

T nh b chy. Th s lc ny Lin lu thnh vi h T cng tho lui mt lc bi by gi nc

ta chia ra lm 2 qun: Giao Ch v Cu Chn. Th s ng ti Giao Ch nn cng mt ni vi Thi th.
21

T nh b chy. Th s lc ny Lin lu thnh vi h T cng tho lui mt lc bi by gi nc

ta chia ra lm 2 qun: Giao Ch v Cu Chn. Th s ng ti Giao Ch nn cng mt ni vi Thi th.
22

Min Hp Ph v Nht Nam by gi khng c quan h trc tip vi M Linh v cch qu xa.

83

Vit S Ton Th

Thng 12 nm 17 hiu Kin V (thng 1 nm 42) Hn triu c M Vin l mt lo

tng hu danh 70 tui, va n p xong cuc qut khi ca L Qung Hon Thnh
(An Huy) tr v. M Vin c phong chc Phc Ba tng qun cm u cuc vin
chinh. Ph t ca M c Lu Long v on Ch. H on ph trch v thy qun.
Cc tng Hn mang hn mt vn binh s ly cc qun Trng Sa, Qu Dng, Linh
Lng v Thng Ng. Thng 9 nm 17 hiu Kin V (nm 42 sau C.L.); h ly thm
12.000 cc qun thuc v b Giao Ch, (chc l cc a ht thuc Nam Qung Ty
cha chu nh hng ca nh Trng).
B binh ca Hn t H Nam tin xung Qung Ty v Qung ng tp trung vi
thy qun ca on Ch Hp Ph. on Ch n y cha bao lu th b bnh v cht.
Vua Hn ra lnh cho M Vin theo ng thy m tin vo. H M phi i tt qua
Qung Yn ri do sng Thi Bnh m xm nhp vo ni a ca dn ta23. Qun lu
thuyn (thuyn chin c lu) lc tc i theo do sng Bch ng.
nhng min Hn qun i qua by gi khng s khng c no ng k, c l cc
b lc cha kp t chc khng chin hoc khng chu mnh lnh ca M Linh. Theo Ch.
Patris cc t trng kp hp vi hai B ch do mc ch ph ch trung ng
tp quyn ca nh Hn khng l h li t khut phc hai B d sao cng ch l mt
trong cc nhm t trng x Giao Ch nh h by gi m thi ...
Hnh nh thy vic i su vo ni a ca nh Trng l iu bt li, qun ng Hn
li rt ra hoc b nh bt ra, ri h v ng Lng Bc gn Tin Du Sn, thuc tnh
Bc Ninh ngy nay. Theo H. Maspro, Lng Bc y khng phi H Ty by gi m l
mt a im st hai con sng chy v pha Nam Giao Ch, gia thnh C Loa pha
Ty v Long Uyn pha ng. Gio s H. Maspro da vo sch Thy Kinh Ch.
Ti y kh hu c c ca phng Nam lm cho binh s ng Hn tt bnh
nhiu, no nc lt, no ma nhiu, nng h bc ln nh la t, trn tri diu hu
ang bay bng rt xung m cht. Chnh M Vin lc ny cng thy ngao ngn cho ci
n phong hu v ci quyn i tng ca mnh.
Nhng ngh n s mng qun vng trao cho rt l trnh trng. M phi gng. Ri
mt trn ln din ra ti Lng Bc do s tn cng ca Vit qun t Ty Vu (hay Ty
L) ko n (vo thng 3 nm 18, hiu Kin V tc l thng 4 nm 43).
Trng Vng i bi rt v Cm Kh (theo Cng Mc). Cm Kh thuc ph Vnh
Tng, tnh Vnh Yn. Theo chng ti bn sng Thao, tnh Ph Th 10 cy s v pha
Bc c huyn Cm Kh, trc mt c nc, sau rng rm c ni cao, c th Trng
Vng c li dng a im qun s ny chng? Ngay ti lng Hin Quan trng sang
tnh l Ph Th c mt ngi n ln th mt v n tng ca nh Trng, iu ny cng
ng cho ta suy ngh.

23

Theo Nguyn Vn T, M Vin dng ng bin quan vng Ha (Lng Sn) men theo mt bn l
ni, mt bn l nhnh Bc sng Thi Bnh trnh cc m ly bi thu nc thy triu cn vo n
Trung chu ngy nay.

84

Vit S Ton Th

Theo Hu Hn Th, Lu Long ph c ngha qun, bt c Trng Nh nhng M

Vin Truyn cng trong sch y chp rng t M Vin ui c qun ca nh Trng
n Cm Kh v nh tan c ngha binh. Thng Ging nm sau, M Vin chm c
Trng Chc v Trng Nh ri gi u v Lc Vng bo tip. Theo s ta v theo thn
tch lng H Li ch c Trng Nh t trn, cn Trng Trc th ln ni Hi Sn ri ha. D
s ca ta ni hai B t trm Ht Giang. Nay bi ng Nhn gn H Ni c n th
hai B hng nm n 6 thng 2 th c hi v quc t.
Sau cuc i thng ny M Vin tin vo Cu Chn vi hai ngn chic thuyn v hai
vn qun tr nt c th tc ca Trng Vng l bn Dng t huyn V Cng
n huyn C Phong, chm c hn hai ngy th cp.

3- Tnh Cht Cch Mng Ca Cuc Khi Ngha Nm Canh T

Cuc chng i mt quc xm lng hay thng tr gii ch cho nhn dn v
thot ly n l phi c gi l cuc Cch mng. S ta trc y cha quen vi danh
th mi ny cn cc nh chp s vo thi Php thuc cng e d l iu ta hiu nn
ch gi cuc chng i ca hai B Trng l cuc khi ngha.
Cuc Cch mng nm Canh T ngy nay c quan nim l mt u tranh do th tc
mu h lnh o, do qu tc ch huy v do nhn dn tch c tham gia, hng ng.
N biu th c thinh thn bt khut ca ng cha ngi Vit chng ta lun lun
coi T do, c lp l l sng duy nht t thu cn quy t lu vc sng Dng T
xung n phn t cui cng ca Hoa Nam ngy nay. Cuc Cch mng trn y
thnh cng mau l bui u nh s on kt gia cc b lc khng cam khut thn
lm ti t ngi ngoi. V s tht bi ca n. Theo . Bi Quang Tung, ging s ti
trng Vn Khoa i hc: "Nh nc t ch do Trng Vng xy dng vi s tp hp
ca cc b lc trong y v kinh t th quan h sn xut th tc cn nng v chnh tr th
xu hng phn tn t lp cn mnh, cha c c s no t chc vng chc nn trc
s phn cng mnh m ca Hn qun l lc lng qun s ca mt quc gia hng
cng, th n khng th duy tr ni. V th m s tht bi cng mau chng v d dng
..."
Lng c Thip trong Vit Nam Tin Ha S ni: "Mt x hi khng thng nht
nh x hi phong kin u c th gy c sc on kt lu di, hung chi x hi
nng nghip li khng phi l ch ta vng bn cho x hi th tc mu h sinh tn.
Ngay nhng mu thun ni ti ny cng lm cho s nghip ca hai B phi nghing
nga, hung chi hai B cn phi ng u vi nhng lc lng binh b c t chc
na, nn khi M Vin em qun sang chinh pht, hai B ng khng ni u b hi.
m qun hp t tan r. Bn qu tc phn th b trn, phn th u hng..."
V nguyn nhn pht sinh ra cuc Cch mng nm Canh T, mt s s c ca ta
v tnh cho rng ng lc thc y n l mt cuc bo phc ca c nhn b Trng. T
d i Nam Quc S Din Ca c cu:
B Trng qu Chu phong
Gin ngi tham bo th chng chng qun.

85

Vit S Ton Th

Ch em nng mt li nguyn,
Pht c nng t thay quyn tng qun v.v...
ri t Vit Nam s lc, Vit Nam vn ha s cng, Khm nh Vit s v.v... cng
khng c s trnh by r rt tnh cch ca cuc Cch mng ny khin hu sinh chng ta
c th lm rng b Trng v th nh hn v hn nc.
Nhng nhiu sch s ca Trung Quc li nhc n vic hai B phn minh hn.
Hu Hn Th vit: Ngi n b Giao Ch tn l Trng Chc vi em l Trng Nh
lm phn "Ch: Trng Trc l con gi Lc tng M Linh, v ngi huyn Chu Din
tn l Thi Sch rt hng dng". Thi th Giao Ch l T nh ly php lut m rng
buc. Chc on gin nn lm phn.
Vit Kiu Th, Annam Ch Nguyn cng xc nhn nh trn, sau ny gio s Maspro
cng cho rng: dn tc Lc Vit by gi on ght T nh lm. H sp t m mu
chng Hn v ngi ng u l Thi Sch. Nh vy ta hiu rng Thi Sch khng b git
th cuc Cch mng vn bng n ch khc vic T nh git Thi Sch thc y cuc
Cch mng tin gp m thi. Ngoi ra ta nn nh rng nu lng ngi khng chn ght
T nh v ch cay nghit ca nh ng Hn, ngi ta c th v cuc bo th ca
mt c nhn m ni ln nh sng cn chng qun thng tr chng? Dn Giao Ch, Cu
Chn vy, cn dn Nht Nam, Hp Ph l nhng dn xa nh hng ca qu tc
Giao Ch th sao? Tm li, khi m ton dn ni ln tranh u th cuc tranh u phi l
v chnh ngha ch khng bao gi v quyn li ca mt c nhn, du c nhn c
nhiu uy vng n u !
Do nhng l k trn, ta c th kt lun vic chng Hn nm Canh T bt ngun
nh lt ch Hn thuc v do lng ham sng t do ca ging dng Hng Lc vy.

86

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 4
Bc Thuc Ln Th Ba
(T ng Hn n Nam Bc triu)
(43-544)
1- Cuc Ci Cch ca M Vin ti Giao Chu
Nh Trng b dit ri, M Vin thy cn phi thit lp mt ch cht ch km
hm tinh thn qut cng ca dn Giao Ch, ng thi thanh ton bng uy quyn v
v lc nhng yu t bo th cn ngn tr t nhiu chnh sch ng ca Trung Quc.
Thc ra nhng yu t bo th ny cn non nt do t i Hng Bng n nh Thc,
nh Triu cho ti thi nh Trng m nc, dn Lc Vit ta cha ra khi tnh trng s
khai. Nn vn ha c hu ca chng ta d sao cng ch l mt s chm n ang trn
y sinh kh. M Vin thng mt cch d dng, nht l lc ny dn Giao Ch va bi
trn, tinh thn ang b t lit hn, trc mt chnh sch hon ton da vo st mu.
M Vin i kinh l khp mi ni t Giao Ch n Cu Chn t n i, thnh tr
phng ng cuc dy lon. Ch no c c dn ng c, M Vin t qun, huyn ri
dng ngi Trung Quc iu ng gung my cai tr. Ni no rng qu th x ra cho
nh i tin vic kim sot. Ch no c th m mang vic canh tc, M Vin cho o
sng khai ngi. V lut php, M Vin xin Hn triu ban b mt ch ring bit gia
ngi Vit v Hn, tt nhin cu thc dn bn a gt gao hn. (Hn Hu Th
quyn 44). Vi ch ny, giai cp phong kin v qu tc Giao Ch mt ht uy quyn
v nh hng m Bc phng nhn r l rt nguy him cho vic h, do kinh
nghim nhng vic xy ra tc l t nay Giao Ch b phi chu ch trc tr. V
phng din kinh t, x hi, M Vin cng du nhp vo x ny mi phng thc ca
Trung Quc.
Kt qu ca cuc thay i cnh ny bi t nh th no? Chng ti ni cuc ci cch
M Vin l iu bi t bi chng ti ngh rng n th tiu mt phn quan trng ci
tinh thn c hu ca ngi Lc Vit, l mt ci g qu nht cho mt dn tc tuy rng
sau ny cng c s b tr mt phn no.
Theo o Duy Anh, v phng din nhn chng, bui u ngi Lc Vit c l cn
mang rt t yu t Mng-g-lch, ri tri qua hai th k thuc nh Triu v nh Ty Hn
do s hn hp Vit Hn, yu t ny tng ln, nhng yu t Anh--n-ding vn cn
gi phn ch yu. Sau ny vi M Vin v cuc h trn mt ngn nm, s tp
chng vi ngi Hn li mnh m v ro rit hn ln, v vy s thay i trong con
ngi Lc Vit cng rng ln hn. Chng c l ci mt ca ngi n b Vit o c
ng Sn di i Tng, sau thi k Bc thuc, c nhiu nt Mng-g-lch, duy
ci s l cn du tch Anh--n-ding m thi. Tuy vy tnh tnh, phong tc, ch

87

Vit S Ton Th

ca ngi Vit Nam nht l ngi bnh dn di cc i Trn, L vn cn gi c mt

phn no c bit hay c hu, nu so vi dn Trung Quc v phng din ny. n
nay ta c th ni rng d cuc ng ha trong thi Bc thuc i su, bn rng vo
c cu chng tc v vn ha ca ngi Lc Vit, nhng qua thi k n l Trung Quc,
ngi Vit ly t cch Lc Vit, dung ha nhng yu t chng tc v vn ha ca
ngi Hn tc v mt t yu t ca cc ging khc thnh mt nhn cch ring. Nhn
cch ny c cu to v o luyn trong cc cuc tranh u y gian lao, au kh
gia nhng ngy nhc nh v vinh quang qua 10 th k.
Mt iu ng k sau khi hn chng v ng ha vi ngi Hn, ci gc Lc Vit
chia lm hai chi phi: Mt chi phi ng bng, do s sinh hot v giao thng d dng
chu kh nhiu nh hng ca Hn tc. Mt chi phi tn mc ln cc min Thng
du t xc tip vi ngi Hn nn cn gi c nhiu yu t Lc Vit thun ty hn.
l nhng ngi Mng m mt s ng bo chng ta ngy nay cn ng nhn l d tc.
V vn ha Lc Vit, t cuc ci cch M Vin, ta cn thy c s bin i (v k
thut) do nhng c tch o c ng Sn, trng yu nht l ng m nh
kho c hc Goloubew t vo th k th nht thc l thi k M Vin lm ma nng
y. Nhng ng ny chia ra lm 3 b: b th nht l nhng trng ng, li ba,
li ru, mi mc, mi tn, gm hai li, dao gm c hnh ngi cng mt s trang
sc thun ty Lc Vit, nht l ci trng ng Ngc L. B th hai l ci bnh kiu bin
h, ci gng kiu nh Hn, nhng ng tin ng th do ngi Trung Hoa em n.
B th ba l nhng m v mt k thut chu nh hng ca Trung Quc, i khi
ci bnh ln c vt khun nhng ming gip ng, nhng dao gm, nhng na ng
na st. kt lun, ta nhn thy vi nh hng ca Trung Quc gia th k th nht
v mi phng din cha m lm, nhng sau ny do cuc h ca nh ng
Hn tip ti hn 10 th k Bc thuc, nh hng ca Hn tc cng ngy cng mnh
nn nhng dng o c ng Sn v i Tng ch cn l gm ca ngi
Trung Hoa, ng ca ngi Lc Vit khng thy du vt na, chc l mai mt t
thu .
S trng ny gip lun c cho Maspro kt rng chnh M Vin l ngi u
tin dng bo lc cng gian vn ha Lc Vit tc l vn ha Trung Quc i su xa
vo i sng ca x hi chng ta t cuc ti chim Giao Ch ca nh ng Hn.
M Vin cht i, ngi Trung Quc th trn ng Hng24 c dng n v c
tng th, chng h mun th oai vi dn Vit. Mt nhn vt v danh i qua c
bi th di y:
Tro non vt b bit bao trng!
Mt trn H Ty cht vy vng
Quc thc khoe chi mnh tc trng,
Cn ai vi khch qun hng!
24

Th trn ng Hng ca Tu trng sang Moncay ca ta ch cch con sng hp v ci cu st.

88
Gim
Cng
Ai
Cng

Vit S Ton Th
ch lung nhng y xe ngc.
co ra chi dng tng ng?
chp cng, ta chp on
ring ai , on ta chung.

Mt bi Vnh hai B cng mt tc gi khuyt tn tui:

Mt bng em cng ch,
Hai vai nc vi nh.
Thnh M khi b,
Sng Cm lc phong ba.
Nga st m non V,
C lau m ng Hoa.
Ngn nm bia tc,
Cng c nh Hai B

89

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 5
Ngi Vit Nam Hc Ch Tu
- Vic truyn b Hn hc
- nh hng ca Pht vi nn vn hc c ca chng ta
- Mt vi iu sai lm v S Nhip

1- Vic Truyn B Hn Hc
Hi Hn thuc, ngi Vit Nam hc ch Hn, cng thi c, cng t. C th ni
rng tnh hiu hc ca ngi Vit l mt iu c bit, ai ai cng thn phc. i vi ci
g gi l vn minh t tng cho n c tn gio, ngi Vit rt hoan nghnh ch tr
chnh sch h, thc dn, quc th vo tnh th no ngi Vit cng chng li.
C ting trong m ngi theo ui Hn hc thu xa l: L Tin, ngi Cao Hng,
t Giao Ch, do ti hc gi c chc Thi S, khong nin hiu Trung Bnh i
Hn Linh (183-189). L Cm ngi Giao Chu lm tc v trong triu Hn (205 trc
T.C-219) sau gi chc T L Hiu y. Hai ng ny tranh u cc ngi tr thc
Giao Chu c trng dng vo cc a v ngang hng vi ngi Tu. Trng Trng,
ngi Hp Ph c ti bin bc v nhanh tr khn cng lm mt chc hu cn vua Hn,
sau lm Thi Th Kim Thnh bit gi gn th din quc gia trong khi ng i vi vua
Hn. (Vua Hn mt hm c hi: Dn Nht Nam u hng v phng Bc, chu mt
tri phi khng? Trng Trng tr li: tn qun cng c ni gi l Vn Trung hoc Kim
Thnh, nhng s tht c th u. Qun Nht Nam mt tri cng mc ng ng...
cn ch ca quan cng ty tin v phng hng hoc ng hoc Ty, hoc Nam
hay Bc... ch khng nht nh v pha no).
Tinh Thiu cng l mt nh vn hc thu nh Lng (505-543) cai tr Giao Chu.
ng khng thm nhn chc Qung Dng Mn Lang do Si Tin thng th triu
Lng ngh. ng lui v qu hng ri gip ng L Bn (L B) nm 544 nh ui
Thi S Tiu T lp ra nc Vn Xun. Khng Cng Ph u tin s di i ng
c Tng (789-804) lm quan n chc Bnh Chng (An Nam Ch Nguyn)
Chng ti gii thiu y my nh khoa mc v vn hc thi Bc thuc cc bn
hiu s truyn b vn hc ca S Nhip. Nhm Din, Tch Quang to nn nhng
t sau ny n bc no. Nhng chc chn mun hc n trnh cao c th hc sinh
ngi Vit phi sang tn Trung Quc mi thnh t ln c. Du sao ta cng c th
ni rng c n hc y , kh nng ca tr thc Giao Ch chng km g tr thc

90

Vit S Ton Th

Trung Quc. Chng c l nhiu ngi Vit tng gi chc Thi Th, Thi S v Tit
S, do chnh ngi Tu t ra th r ngi Giao Chu lm cho cc vng triu
Trung Quc king n e ngi l phi. V L Tin, L Cm dng th ln vua Hn i
c i ngang vi ngi Hn ch cn c vo thc ti ca nhng tr thc Giao Ch
by gi.
Ngoi ra, ta li nh rng cc nh tr thc trn y d mt phn quan trng trong
vic truyn b Hn hc. Thn th v s nghip ca h cng l mt iu c nh
hng cho phong tro Hn hc di thi Hn thuc rt nhiu. C ngi cho rng bn
ngi ny ch l tay sai cho cc quc i by gi th d sao mi hot ng ca h
cng khng ng k. Xt li ph bnh qu nghit ng v qu cu chp, v ta nn nhn
nhn nh hng ca h nu qu h gy c mt nh hng no kh quan; v
chng trong khi cha sc chng li k mnh th phi hc i ci ti gii ca k mnh
u c phi l chuyn v ch. Cn vic khi phc c lp, mu ph cng phi ch
thi, ty th, chng hn c ng ca, ngi nh c m ly s u ti sao? M thi c
chp tiu cc c phi l mt li kh, mt phng tin tranh u bao gi u!

2- nh Hng Ca Pht Vi Nn Vn Hc Ca Chng Ta

o Pht lan vo t Vit qua ng n Dng, v do cc nh cai tr Trung
Quc. Tn gio ny, du nhp vo x s chng ta trong thi Bc thuc qua ba thi k:
A) T u th k III n th k VI. Ban u, Khang Tng Hi (Sogdien Seng Houei -280), th n Khng Lng Lu Ch (Indoscythe Kaliyanaruci -- 255 hoc 256) ri ti
cc thy tu n Ma La K Vc (Ksudra -- 294) l nhng nh truyn gio Pht Gio
trc nht. Sau l Mu Bc (Meou Po), ngi Tu, v nghin cu Pht Gio m ti Bc
Vit.
B) S Ti Ni Da Lu Chi (Vinitaruci) t nm 580 Bc Vit ging dy ti cha Du v
Thin Tng v lp mt tng phi Bc Ninh ly danh hiu l x .
C) V Ngn Thng (h Trnh) sang tr cha Kin S, lng Ph ng, huyn Tiu
Du, tnh Bc Ninh hi thng 9 nm ng Nguyn Ha th 15 (820) tu theo li "Bch
Quan" ca t Ma (Bodhi dharma) v lp cha mt thin tng mi.
Cc Pht k trn y trong khi truyn gio gin tip gip rt nhiu cho nn
vn hc ca chng ta bui u tin sut 700 nm. Ri sau V Ngn Thng, nhiu tng
ni ra i. Bn ngi ny phi dng Hn hc lm ci cha kha m ca Pht v khi
ging dy kinh k, nu khng thm thy v Hn hc u c th ct ngha c v cc
iu mu nhim, xa xi ca Pht Gio. Ta cn nn nh rng di triu ng c bn v
cao tng (V Ngi tu cha Thin Tnh, ht Cu Chu, Phng nh, Duy Gim...)
sang c bn Trung Quc ging kinh trong cung nh vua v khi gi mi tr v nc.
Ngoi ra, tng gii Vit Nam sau thi Bc thuc cng sn xut c nhiu v khc
na d vo vn hc v chnh gii, ng nhng vai tr rt quan trng. Chng ti xin k
nhng trang sau.
kt lun, vn vn hc thi Bc thuc chng ta c th tm tt nh vic ngi
Trung Hoa t ch quyn trn t Giao Ch, Hn hc nh hng ln lao n i

91

Vit S Ton Th

sng dn tc v quc gia ca chng ta. Dn ta tr nn mt quc gia vn hin, c nhiu

thun phong m tc. l mt iu li ch v i chng nn chi ci. em s au kh
di ch thng tr ca ngoi bang m i ly mt nn vn ha sng sa tt p, ngi
Vit thc thi chng ta hn khng phn nn, nh rng ngi Vit hc ch Hn ch
bit i khi v vn t t chng m thi, ch cha tht i su vo ci hc thut v
t tng ca Trung Quc, hung h vo i Tn Thy Hong cc vic t sch Nho,
chn hc tr (246- 208 tr. C.L.) tt nhin sch v a sang y khng y c.
Ngi Vit xa kia hn ch bc ti ci bc t chng m thi nhng trong gii vn hc
by gi cng c nhiu ngi t ra thng minh li lc chng km g cc danh s Trung
Quc, c xem vic xng ha v ngoi giao di i L i Hnh vi Bc triu sau ny
r. V s chp rng v bi th tin s (tin L Gic) m Giao Ch l mt nc mi
m, non nt ni ting l vn hin i vi ngi Tng.

3- Pht Gio
Ngoi nh hng ca Pht i vi vn hc s khai thu y, ta cn nn tm hiu
qua mt vi nt chnh ca tn gio ny v s pht trin ca n trn t Trung Quc
trc khi qua Vit Nam.
Pht Gio do c Thch Ca Mu Ni xng ln, ch trng gii thot con ngi ra khi
iu kh no l: sinh, lo, bnh, t. Ngoi bn iu ny do To Ha gy nn trong
khi cu to con ngi cng nh khi xy dng v tr. To ha cn t ra nhng nh
lut khc khe l c sinh phi c dit, c hnh hi th phi chu s hy hoi, suy vong, li
cn bao nhiu iu au kh khc pht sinh bi lng dc. Lng dc ca con ngi l
nhng s ham m danh li, ph qu, sc p... n l nhng nghip bo, nhng cn
nguyn ca mi s e da, try lc. o Pht quan nim rng mun trnh c cc
iu nghip bo, oan gia th ci b lng dc, thi hnh vic thin ch cho i, cho ng
loi, cho mun vt. Nhng hnh ng c thin lng kip ny s nh hng tt p
cho kip sau. l lut nhn qu. Tri li, nu con ngi c m chm trong dc vng
s phi lun qun mi mi trong vng lun hi. Ngoi ra, ct b c lng dc y ti
li khng nhng ngi ta trnh c cc iu h ly ca kip ny m cn c hng
th nhiu v kip sau hay s c ln ci Nit Bn v thnh Pht. Khi s khng cn
vn sinh dit na.
Khng tham danh li khi u phin,
Nim ch t bi dt nghip duyn,
Vt k trm lun ni kh i,
Noi theo tn ch hi qun tin.
Ph bnh o Pht v phng din thc hnh ngi ta cho rng i vi cuc cnh
tranh v i thc t nht l trong k nguyn nguyn t ny, ch trng nhp th v
xut th ca Pht Gio khng thch hp vi nhn sinh, th s. Loi ngi lc ny ch
tn th sc mnh, khng c trit l no hn l sc mnh v quyn li th mt tn gio
xy dng trn cn bn o c thun ty khng th no gii quyt c mi vn
hnh phc v ha bnh trn th gii. t nht mi dn tc trn th gii cng chp thun
mt quan nim tn gio v ha bnh theo Pht Gio th mi c kt qu c.

92

Vit S Ton Th

Ci r ca o Pht l o B La Mn (Brahmane) nhng tn ch ca o Pht li

chng vi o ny ri hai tn gio mu thun nhau trong mt khong thi gian kh
di. Sau ba bn th k, c Thch Ca mt i ri, o Pht mi hng khi n .
c Thch Ca Mu Ni, thy t ca Pht Gio p dng l thuyt ca Ngi trc ht
(sau ci quan nim: i l sng m, b kh...), Ngi thuc dng vng tc n , c
v c con. Ngi b lu son gc ta i tm o, mc ch du dt ngi i ra khi
cnh trm lun y a. Theo o phi min Bc n , Ngi sinh nm 1028 (trc
Thin Cha) vo i Chu Chiu vng. o phi min Nam cho rng Ngi sinh khong
624. Nhng theo cc nh bc hc ngy nay th Ngi ng thi vi Khng Phu T ngha
l Ngi xut th vo nm 558 hay 520.
i vua Hn V (140-86 trc CL), qun nh Hn nh hung n ly c tng
kim nhn v thy ngi Hung N thp nhang th pht, n i vua Ai l Cng lch
nm th hai, vua Hn cho Tn Cnh Hin sang x r Nhc Chi hc truyn khu cc
kinh pht. Ngi ta thy tn gio ny c nhiu tt p v cng mun vn hi nhn
tm, th tc nn nhp cng Pht Gio vo Trung Quc. C th vn hi nhn tm th
tc khng phi ch l phc hng tinh thn o c trong m dn chng m cn c
trong giai cp phong kin, qu tc t ngn nm trc v cuc tranh ginh quyn v
m gy nn bao nhiu cuc o ln x hi, thm cnh mu tht ri. Cc nh chnh
tr xa hoc nay u thng nhn cc tn gio vo im ny trc ht, cn nhng
ngi thng ch lu vo trit l v lun l ca n.
Ri Pht Gio mi ngy mt i rng trn t Tu qua cc triu i. Vua Minh nh
ng Hn phi Ban Siu i s cc nc Ty Vc, Hn s bo co tnh hnh Pht Gio
thnh hnh y nn sau nh vua c Thi Am sang Ty Trc mi cc thy tng n
v nc thuyt gio ti Trung Quc. Thi Am mang v c 42 chng kinh.
n i Tam Quc mi c ngi gi vic truyn b o Pht. Vic su tm kinh k
cng ngy cng mnh ri cc kinh k c dch ra ch Tu ph bin khp dn gian.
n i nh ng (630) nh s Huyn Trang (tc gi l ng Tam Tng) cng qua
n vi s mng l kho cu Pht Gio v em v Tu c 650 b kinh. Bn mi
hai nm sau, di i ng Cao Tng, ng Ngha Tnh rc v c 400 b na.

4- Mt Vi iu Sai Lm V S Nhip
Chp thn th v s nghip ca S Nhip, mt lng li c ting thi Bc thuc,
trng nhm nc ta gi bui lon ly, nhiu nh chp s cao mt cch qu
ng v quan cai tr ny: ngi ta tn S Nhip ln bc Vng; c ngi tng S Nhip
mt s nghip v i hn na: "Nam Bang Hc T". Ngi ta cn gi thi S Nhip cai
tr t Giao Ch l mt K: "S Vng K"!
Chng ti khng ph nhn s nghip ng k ca S Nhip trong sut na th k cai
tr nc ta, nhng chng ti mun nh chnh nhng iu g khng c xc thc,
bng nhng dng di y:
Nm Qu Mi (203), l nm th ba i vua Hn , S Nhip by gi lm Thi Th
cng vi Thi S Trng Tn xin Hn i Giao Ch ra Giao Chu. Lc ny Trung

93

Vit S Ton Th

Quc gic cp ni ln lung tung, Giao Chu cuc ri lon cng nhm lc c nhiu
ni. S Nhip kho lo trong vic cai tr, hp anh em trong nh, chia nhau gi cc
chu qun, nn li khi phc trt t Giao Chu. Ngoi ra, ng khn ngoan i vi
Hn triu (ng vn gi l tin cng) nn c phong lm An Vin Tng Qun Long
nh Hu. Sau ny, nh ng Hn , Trung Quc lm vo thnh th chn vc do s
tranh ginh nh hng ca ba nh: Bc Ngy, Ty Thc v ng Ng, th Giao Chu
nm trong khu vc ng Ng, S Nhip lin theo ng Ng. ng vn gi c mi
quyn hnh nh Hn triu xa kia. Tnh ra tuy khng l Thi S nhng ng lm
c mt s nghip ng k Giao Chu sut 40 nm rng. Chnh tr ca ng rt kho
lo ch ng bit an dn, trng i tr thc, c ton th nhn dn ng h v tn
sng nn a v mi bn vng c lu di nh vy. Cn i vi cc Vng triu Trung
Quc, gi chiu no ng che chiu y. V vic ngi ta xng ng l hc t Nam Bang,
l theo trong lnh ch ca Trnh Tc (1657-1682) v ca Trnh Sm (1767-1782)
chp trong quyn S Vng S Tch trang u, bn sao ca trng Bc C s A 426 t
41b v 46a -- Trong bia lng Tam v lng Lung Kh ph Thun Thnh, tnh Bc
Ninh, ng Nguyn Hon, Thm Hoa, khoa K Du (1659) cng ghi nh vy.
S thc trong chnh s khng thy chp S Nhip em ch Nho sang Vit Nam, ngoi
cu: "Nc ta thng thi th, tp l nhc, gi l vn hin bt u t S Vng" bi vn
ha Trung Quc nhp cng vo Giao Chu c t ba th k trc khi c S Nhip. Ti
khi S Nhip cm quyn nc ta ngi Giao Chu c mt s Hiu Lim v Mu
Ti ri. C ch tn thi S Nhip l th S Vng K, c l s thn gin trong khong
100 nm quan li Tu khng c ngi chnh thng trong sch, nay gp mt nhn quan
nh S Nhip, dn c yn vui hn 40 nm cho nn tn S Nhip l Vng.
S Nhip tuy c ting l quan cai tr c 7 qun nhng thc ra ng cha h nm c
ton ci Giao Chu bao gi. Trong i S Nhip, chnh Trng Tn mi l ngi c
vua Hn Hin phong lm Thi S Giao Chu. Ta nn nh chu cai tr qun. Cn v
nh hng th ly s cng bng o Hong bn i, Vin ba i lm Thi S, c
quyn c Giao Chu cn nhiu n ch hn S Nhip.
So snh vi cc lng li k trn ly vic l nghi, iu nhn ngha dy cho dn
Giao Ch v Cu Chn ngi ta bit o v chng, ngha cha con, tnh thy tr, bng
hu bit thng yu knh mn nhau, s nghip ca S Nhip cha d hn, vy m
h cha c chp ring ra mt k.
Cn iu S Nhip c gi l S Vng, l do triu Trn phong ng lm i Vng
theo l phong tng bch thn, sau Ng S Lim di i L nhn tc i Vng m
chp l S Vng. D sao chng ta cng phi nhn rng vic tn knh S Nhip nh th
cng c mt vi phn ch ng, do ng dng chnh sch nhn ngha i vi dn ta
xa kia. Cn chuyn ng em ch Nho sang dy ta u tin th khng c bng
chng. y l kin ca ng He Nguyn Vn T.

94

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 6
Cuc Cch Mng Gii Phng Dn Tc Th Hai
Ca Dn Giao Ch
- B Triu chng nhau vi ng Ng
- Lm p quy ph Giao Chu

1- B Triu Chng Nhau Vi ng Ng

Thi cuc ca cc vng triu Trung Quc by gi lun lun c nh hng n Giao
Chu. Trn y ni nh ng Hn th Trung Quc chia ra lm ba nc Bc Ngy,
Ty Thc v ng Ng, Giao Chu thuc vo khu vc ca nh ng Ng. Tuy rng S
Nhip lc sinh thi rt khn ngoan, chu l thuc vo Ng ch nhng tnh th Giao
Chu di con mt ngi ng Ng ch c th coi l chuyn tm thi, bi khi chnh
quyn ca ng Ng cha c cng c y . Khi th ca ng Ng hu vng th
triu nh ng Ng khng chu ko di ch t tr ca Giao Chu na. ng Ng
cng mun t mt ch trc tr ti y v xt c li hn hoc d nm cht dn b tr
hn. Lc ny, S Nhip qua i (nm Bnh Ng, 226 sau Cng Lch), con l S Huy t
ng ln thay quyn Thi Th. ng Ng lin xp t li mi vic. V t ai, ng
Ng chia t giao Chu t Hp Ph v Bc t tn l Qung Chu, c L i lm Thi
S. T Hp Ph vo Nam l Giao Chu, t i Lng lm Thi S. Cn qun Giao Ch
v min Bc Vit by gi phi Trn Th lm Thi Th thay con chu S Nhip. Nh vy
quan nim v chnh tr ng Ng khng khc g ng Hn trc .
Tht l mt cuc thay i ln lao v t ngt. S Huy chng li s thay i ,
nhng thy binh lc ca L i mnh nhiu, sau nm anh em S Huy phi thun theo
li chiu d. L i lin bt chm ht anh em S Huy v a u v ng Ng. Qung
Chu v Giao Chu sp nhp, Trong lc ny qun Cu Chn cng ri ren. L i li mt
phen na em qun nh dp git hi hng vn ngi ri phi cc chc Tng S S ti
tuyn truyn c ha ca vua Ng. Cc nc Lm p, Ph Nam, u cho s sang cng,
Ng ch phong thm cho y chc Trn Nam Tng Qun.
Di ch ca Hn triu, dn Giao Ch au kh lm than. Cuc thay i mi
ny vi ng Ng cng khng ci thin c i sng ca Giao Ch phn no. Tm li
ch trc tr ca Trung Quc bao gi cng tn c, do s tham bo v li ca cc
quan li Tu, v vy la lon li m trong tm hn ngi Giao Ch.
Nm Mu Thn (248), tc l nm th 11 nh ng Ng, khi Lc Dn sang lm Thi
S Giao Chu, non sng Vit Nam li sn xut mt v n kit, ri mt phen na, ngn
c nng t c pht ln ti qun Cu Chn theo gng hai ch em b Trng trc

95

Vit S Ton Th

hai th k. Ln ny, ngi khi cuc cch mng nm Mu Thn cng l mt ph n

sinh trng ti huyn Nng Cng (thuc tnh Thanh Ha) mi trn 20 xun xanh tn
Triu Th Trinh, cng thuc ging qu tc, v cha c chng (c sch chp l Triu
Nguyn). Ngi Tu cm hn t tn l Triu u. Ch u c ngha l "m".
B Triu (ngi Vit tn l B t lng sng knh hn), trong cuc cch mng Mu
Thn biu dng s phn ut ca qu tc v dn chng Giao Chu, mc du lc
lng ca mnh i vi qun xm lng r rt qu st km. B m ci cha m t thu
nh nn phi vi anh l Triu Quc t. B gp ngi ch du cay nghit v tm
thng nn khng chu c tnh tnh hin ngang khc ngi ca b. Qu vy, c gi
th y c mt th cht cng cng, mt tinh thn bt khut ngay c nam nhi cng t
snh kp. C l v cc d tnh m b Triu git ch du khi c s cn tr trn
con ng tranh u ca mnh cho dn, cho nc. Khng nhng b c ch kh anh
hng, b li c sc mnh v mu lc nn hng ngn chin s xin theo chin u
di c v cng vo rng ni rn binh luyn v.
Bui u, ng Triu Quc t khng tn thnh cng cuc ca b v ly nhng li l
thng thng khuyn can, nhng sau ng chu theo kin ca em gi, xt cuc u
tranh d thnh hay bi cng l iu hu ch. B Triu trong cuc lun vi anh, li
sau ny trong lch s nhng li khng khi bt h:
"Ti mun ci cn gi mnh, p ng sng d, chm c trng knh bin ng,
qut sch b ci cu dn ra khi ni m ui, ch khng thm bt chc ngi
i ci u khom lng lm t thip cho ngi ta".
Triu Quc i cng em khi binh nh qun Cu Chn. Trong chin trn, b t ra
can m phi thng nn c tn lm ch tng. B mc o gip vng, ci voi xng ra
trc qun ch nh i vo ch khng ngi. Ting "Nhy Kiu Tng Qun" mt thi
vang lng ci Giao Chu v tng lm khip m qun Ng trong su thng. Sau
cuc chin u v qun t, th c nn bt li dn, B lui binh n x B in (ngy nay
i tn l Ph Din thuc huyn M Ha, Thanh Ha) ri t t. k cng ngi n
chin s hy sinh v nn T Do ca dn tc, vua Nam nh Tin L cho dng miu
th v phong l "Bt Chnh Anh Lit Hng Ti Trinh Nht Phu Nhn"
Cuc cch mng Mu Thn (248) b dp tt th 16 nm sau (nm Gip Thn 264) t
ai Giao Chu li chu thm mt cuc phn chia khc. Nh Ng hp t Nam Hi v Ut
Lm li thnh Qung Chu, t chu tr Phin Ngung. Hp Ph, Giao Ch, Cu Chn
v Nht Nam thnh Giao Chu, chu tr ng Long Bin. Xt nh vy t Nam Vit
ca B Triu xa kia do cuc phn chia ny thnh Giao Chu v Qung Chu by gi.
Vic ny c tnh cch tp trung tin vic cai tr.
Trung Quc t khi c cuc tam phn Bc Ngy, Ty Thc v ng Ng, li m mn
cho nhiu cuc bin lon lin min. Sau nh Tn ph c nh Ngy ri em binh
chim Giao Chu. Nh Ng phi tng o Hong sang dnh li. Sau , o Hong
c phong thnh Giao Chu mc cho n nm 280, Ng mt th o Hong em Giao
Chu np cho nh Tn. H o c gi nguyn a v.

96

Vit S Ton Th

Cuc tp trung t ai trn y ca nh ng Ng d iu khin gung my cai

tr khng t c mc ch. Bn quan li Trung Quc trc tnh trng i lon, lon t
chnh quc sang ti thuc quc, tt nhin thy a v ca mnh lun lun bt trc, nn
ch lo v vt cho y ti tham, hung h t bao nhiu lu h b nhim ci bnh phong
kin hay sinh trng ci huyt thng phong kin sn cht tham tn. Cn dn Giao
Chu t hai cuc cch mng Trng Triu bt u ng trc ci m, hon cnh
chnh tr khc khe li lun lun thc bch nn h khng sao ngng u tranh. n i
nh Tn li khng c s thay i tt p no, li t hn l khc. Tn dng c c
nghip xong trn t Trung Hoa lin phong cho b con thn thuc trn gi cc ni
lm vy cnh. Bn ny tranh nhau quyn li em qun nh ph ln nhau, chnh h
thc sinh ra mt phn ln s bin lon ngoi nhng hnh ng nhng lm. T Ng qua
Tn, dn Giao Chu thng ni ln git bn Thi Th. Trong nc my khi c s yn
n hn.

B Triu
Cao mt trng, c mt vng,
B tc ngang lng, v chm sng,
Hp chng rng xanh oai no nc,
Ci u voi trng, ting vang lng,
Mc di tr vy tan n gic,
Ngi c lm le hc h Trng,
V c anh hng duyn nh my,
Thi chi ng Hn dm lung lng.
V danh (Th i Hng c)

2- Lm p Quy Ph Giao Chu

Trn y chng ta thy di i nh Tn dn Giao Chu c phn c cc hn bao gi
ht. H b li cun vo cuc nh ph ln nhau ca thn vng khi gi quyn cc
phin trn, ngoi ci nn bc lt t lu thnh mt s trng thng xuyn. S i
kh trong nhn gian cng l mt mm bin lon na. Thm vo l s quy nhiu
ca nc Lm p. V tr ca nc ny bt u t tnh Qung Bnh, Qung Tr vo n
lc tnh Nam Vit ngy nay. Ngi ta phng on ci r ngi Lm p thuc ging M
Lai, theo vn minh n v ging M Lai tc ging Anh N Dieng (Indonesien) xa
kia b ging Aryens nh bt ra khi n ri lan trn sang bn o Hoa n. H ng
ha vi ging Cao Min v ging Chim Thnh trong khi mt chi phi ca h hp vi
ging Mng C lm thnh dn tc Vit Nam hp th vn minh Trung Quc.
Vn ha ca Lm p l vn ha ca n . Ngi Lm p hng cng k t
nh th k. H thng em qun quy nhiu a phn Nht Nam l mt a phn gip
gii. Khi dn Giao Ch ta cn thuc nh ng Hn, ti a im ny c quan cai tr Tu

97

Vit S Ton Th

trng nhm phng s nh ph ca Lm p. Qua cc triu i sau nh i Tam

Quc, i ng Tn s ri lon Nht Nam lun lun tip din.
Nm Qu Su (353) di i vua Mc nh ng Tn thi t Giao Chu l Nguyn
Phu nh vua Lm p, ph c 50 n ly th nm 399 Lm p cp c hai qun
Nht Nam v Cu Chn ri nh trn ti Giao Chu. Thi th Giao Chu l Vin ngn
c v ly li c hai chu mt, sau c phong l Giao Chu Thi S. T nm Qu
Su (413) n nm Canh Thn (420) c lun lun c cuc xung t gia Lm p v
Giao Chu, nhng t nm Canh Thn, Giao Chu i thng chm git ngi Lm p v
cng tn hi, s quy ri ca Lm p mi tm yn t lu v hng nm Lm p phi
cng hin voi, vng bc, mi v.v...
Di thi Nam Bc Triu (420-588), khi Tn , nh Tng hng khi phng Nam
v Ngy thu c Lng, Yn, H lp nn Nam Bc Triu. Trung Quc li tr v vi
ci cnh tam phn ng lit gn nh di i ng Chu: mt lc lng ct c min Hoa
Bc, mt lc lng ct c min Hoa Nam. Cc ngai vng lun lun thay i. Do v tr
ca n, Giao Chu thuc v Nam Triu. Lm p mun nhn c hi bin lon Trung
Quc cho s sang iu nh vi Tng Triu cho "bao thu" t Giao Chu, nhng
ngh ca h khng c chp thun.
Tri li nm 468 thng ba, ma h, triu Tng c n Ha Chi sang lm Thi S
Giao Chu v cm tng lnh i nh Lm p. Vua Lm p l Phm Dng Mi hong
s xin tr li cc ngi dn Nht Nam b Lm p bt trc y v xin np mt vn lng
vng v mi vn lng bc t ti.
n Ha Chi dng biu v Tu xin kin; trong khi ny ni b Lm p k ch ha,
k ch chin nn s gi n ni chuyn ca ngi Tng b gi li. Tc th qun Tng
hm ngay thnh Khu Lt. Tng Lm p gi thnh ny l Ph Long b git. Phm
Dng Mi tnh th chng ng ng, phi ng ra chng Tng cu thnh cng b
bi ri mang v con i trn. Qun Tng vo thnh tha h v vt vng bc.
S khng ghi rng sau cuc thng trn ny nh Tng c lp nn h Lm p
khng, c l h cho Lm p u hng v hng nm np cng.

98

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 7
Nh Tin L (544-602)
1) L Nam
2) Triu Vit Vng
3) Hu L Nam

1- L Nam (544-548)
Nm K Mi (479) bn Trung Quc nh Tng mt ngi, nh T ln thay ri 22 nm
sau T b Lng nh . Bn quan cai tr Tu cng quen thi nh nhng bn trc l
nhn cuc bin lon bn chnh quc m tranh quyn li cc bin cng v mu s
c lp li a phng t tr. By gi Th S Tiu T cai tr t Giao Chu cng i theo
vt xe ca bn T nh, Lc Dn, L i: nhn dn Giao Chu thy ngt ngt v ci
khng kh ni bin, ngoi xm (v s quy ph ca Lm p) lin chp c hi chnh
quyn ca bn thng tr nghing nga lin hng ng theo ting gi ca ng L Bn
(cn tn khc l L B) ngi huyn Thi Bnh thuc Phong Chuy, tc l Sn Ty ngy
nay, ng vn ci r l ngi Tu. T tin ng chy lon di i Ty Hn qua Giao
Chu n ng l 7 i nn c tnh tnh hon ton nh ngi bn a. ng c ti vn
v, c thi lm quan vi nh Lng, sau bt c ch lin cng ngha s bn phng
hp nhau nh ui Tiu T. Vic khi ngha nhm nm Tn Du (54) tc nm i
ng th 7 i Lng V .
By gi ng coi qun Cu c, lin kt c vi chu, cc ho kit u hng ng.
Ti Chu Din c t trng Triu Tc em qun theo trc nht.
Thng chp nm Nhm Tut (542) nh Lng sai L T Hng l Th S chu Tn
v Tn Qunh Th S chu Giao sang nh. Bn ny dng dng khng mun tin
qun. Tiu T lm s v triu Lng vu tu bn Hng, Qunh giao thng vi ngi
ngoi ci, nn hai ngi ny b t ti.
Lc ny L Bn chim thnh Long Bin c 3 nm (nm Qu Hi 543). Thng 4
nm y vua Lm p l Lut La Bt Na (Rudravarman I) vo cp ph qun Nht
Nam (qun Nht Nam cn c nh Lng gi l c Chu) L Bn sai Phm Tu em
qun i nh dp, Phm Tu thng trn Cu c. Vua Lm p b chy.
Nm Gip T (544) L Bn t xng l Nam Vit ly nin hiu l Thin c, ngang
vi nh Lng l nm th 10 hiu i ng, v ly quc hiu l Vn Xun sau khi ui

99

Vit S Ton Th

hn c Tiu T. ng thit lp triu nh, cho Triu Tc lm thi ph, Tinh Thiu lm
tng vn, Phm Tu lm tng v.
Cng nm y, nh Lng phi T V tng qun l Lan Khm sang nh Nam Vit
, Lan Khm mi vt khi Ng Lnh b bnh v cht. (i Vit S K quyn 5 t 2
a b).
Thng 6 nm t Su (545) l nm th hai hiu Thin c, nh Lng c Dng
Siu (Vit Nam S Lc chp l Dng Phiu) lm Th S Giao Chu, Trn B Tiu
(sau l cao t nh Trn bn Tu) lm T M v h lnh cho Thi S Chu nh l Tiu
Bt hp qun vi Dng Siu cng nh.
ng L Bn em ba vn qun chng nhau vi qun Lng Chu Din b thua, chy
ti sng T Lch li bi trn ln hn na, sau phi rt v Gia Ninh (ph Yn Lng, tnh
Phc Yn). Thng ging nm Bnh Dn (546) qun Lng vy hm thnh v chim
c vo ngy 25-2-546. L Nam chy thot c v vng Tn Xng (tnh Sn
Ty). n thng 8, L Nam em hai vn qun ra ng h in Trit (nay l huyn
Lp Thch tnh Vnh Yn) ch to thuyn b nh phn cng. Ti y qun Trn B Tin
li thng trn ln na v L Nam khng kp phng b. Ngi li rt v Tn Xng (c
ch chp l Tn Hng) chn chnh li qun i sau giao li binh quyn cho T
Tng qun Triu Quang Phc (i Vit S K, quyn 5 t 3 v Ton Th quyn 4 t
16 b 17 a).
T nm 547 min ng bng Bc Vit v Bc Trung Vit li l thuc v Tu. Anh L
Nam l L Thin Bo c nh c c Chu (Ngh An, H Tnh ngy nay) nhng
khng bao lu li bi trn ti i Chu, phi o tu.

2- Triu Vit Vng

Triu Quang Phc l con Thi Ph Triu Tc: hai cha con ng theo L Nam
lu, va l tng c ti, va l ngi trung thn nn c lnh s mng ; thy qun
Tu cn mnh, Triu rt qun v D Trch l ni ng ly, chung quanh sn rng ni
(thuc tnh Hng Yn by gi). ng thit lp doanh tri bn trong rt l b mt, him
tr ri c m ti dng thuyn c mc em thy qun ra nh cp c lng thc
v nui qun i. Li du kch chin ny ng l ngi thc hnh u tin mang li
nhiu thng li, nn Trn B Tin mc du binh hng tng mnh nh mi khng
xong. Nm Mu Thn (548) L Nam mt. Nm sau Triu ln thay xng l Vit
Vng, nhng lng thc hao mn dn. Tnh th gia i bn vn nhng nhng, chng
ng ng b no th nh dp bn Trung Quc c lon Hu Cnh, Trn B Tin phi triu
v ty tng l Dng Sn li trng nom vic qun. Triu tha dp tn cng qun
Tu ri ly li thnh Long Bin.
V pha qun Tu c yn th Triu Vit Vng li phi i ph vi L Pht T.
Nguyn L pht T l ngi h ca L Thin Bo, Thin Bo l anh h ca L Bn khi
ng L Bn tht th th c bn chy vo qun Cu Chn ri b qun Lng ui phi
bn tu qua x Lo, n ng D Lng xng l o Lng Vng ly quc hiu l D
Lng. L Thin Bo mt (nm th 7 i Triu Vit Vng) khng con nn giao binh

100

Vit S Ton Th

quyn li cho L Pht T. Nm inh Su (557) L Pht T em qun v tranh ginh a

v vi Triu Vit Vng nhng nh my trn u khng c kt qu lin xin Vit Vng
chia t ging ha. Vit Vng ngh tnh c ch v thng hi trm h by lu au kh
v chin tranh ng li ngh ca L Pht T. a gii ca Vit Vng k t Long Bin
ra bi Qun Thn lng Thng Ct, huyn T Lim. Cn L Pht T ng ti Din
(tc lng i M huyn T Lim tr v xui). Triu Vit Vng cn g con gi l Co
Nng cho Pht T mu cuc ha hiu lu di, khng ng Pht T vn gi manh
tm trc.
Nm Tn Mo (521) Pht T xut qun nh bt thnh lnh vo Long Bin. Triu Vit
Vng xut k bt phi chy n sng i Nha (huyn i An, tnh Nam nh) th
nhy xung t vn.

3- Hu L Nam (571-602)
H c Triu Vit Vng, L Pht T xng Hiu (tc l Hu L Nam ) ct L
i Quyn gi thnh Long Bin, L Ph nh gi Din, kinh di v Phong Chu
(thuc huyn Bch Hc, tnh Vnh Yn). Chnh quyn nh vy c thng nht, cng
cuc ca ng khng thnh tu lu di v chnh s bn Trung Quc li c n nh.
Nh Ty nh c nh Lng thu gm c c Nam Bc, n nm Nhm Tut
(602) phi Lu Phng em 27 doanh sang nh Hu L Nam . Xt khng khng c
ni qun nh Ty, L Pht T chu nghe li d v ko c hng. Giao Chu li l thuc
v Trung Quc thm mt giai on na (giai on ny ko di 336 nm).

101

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 8
Bc Thuc Ln Th T (603 - 939)
- Nh Ty v nh ng i vi Lm p v Giao Ch
- Mai Hc v B Ci i Vng
- Cuc Xm Lng ca Nam Chiu
- S nghip ca Cao Bin

1- Nh Ty nh Lm p
Nh Ty mt nm Mu Dn (618) sau 28 nm ngi. Vng triu ny khng li
g trn lch s Vit Nam v qu ngn ngi nhng s chp rng nm Nhm Tut (602)
khi nh Hu L Nam ht thi (t Su - 605) tng nh Ty l Lu Phng c
lnh em qun nh Lm p v nghe ni nc ny c nhiu vng bc v qu vt.
Lm p lc ny cng kh mnh. Quc Vng l Phm Phm Chi, nghe tin qun Ty
ti bn sa son chng .
Hai qun bui u gp nhau sng L (?). Qun Ty vt qua sng nh qun
tin o ca Lm p. i binh ca Lm p n cu vi mt s voi trn (Vit Nam di
i nh Trng bit s dng tng binh).
Lu Phng lin by mo, o h ph c ln ri nh i phng ti. Qun Ty v
bi trn chy, tng binh Lm p ui theo sa ht xung h. Tc th qun Ty tr li
phn cng kch lit, cung n bn tn bay qua nh ma cng lm cho mt phn tng
binh phi kinh s tho lui giy xo ln qun Lm p cht hi nhiu.
Trn nh tip din lun 8 ngy m sau qun Ty mi tin c vo th
Lm p. Vua Lm p by gi cng hong gia rt khi kinh thnh.
Qun Ty vo cp ph ri rt v sau khi quc vng xin tip tc cuc ha hiu v
tin cng nh c. n i ng Thi Tng vo nm Trinh Quan, vua Lm p l Phm
u L cht i, con l Phm Trn Long ni ngi b git, ngi con ca b c l Ch Ct
a c tn lp.
Ch Ct a i quc hiu ra Hon Vng Quc nhng nc ny vn quen thi quy
nhiu Giao Chu. c phen h chim c Chu Hoan, Chu i (tc l hai tnh Thanh
Ngh ca ta).

102

Vit S Ton Th

Hai th k sau vo nm Mu T (808), H Trng Chu li em qun nh vo

Hon Vng Quc rt tai hi khin h phi lui xung pha Nam (hai vng Nam Ngi by
gi).
Li mt ln na do s tht bi, quc hiu Lm p i ra Chim Thnh cho ti ngy
nay.

2- Nh ng i Vi Vit Nam
Nm Mu Dn (618), nh Ty mt sau 28 nm thng tr, nh ng ln thay. Ba
nm sau, vua Cao T phi Khu Ha lm i tng qun sang cai tr Giao Chu. Vic
phi mt v tng qua Giao Chu cho ta hiu rng nh ng p dng mt ch
qun phit i vi chng ta. H rt kinh nghim d vng gia Giao Chu vi cc
vng triu Trung Quc trc nn phng cn mt mi s bt trc bng mt chnh
sch hon ton v lc, chnh sch ny tt nhin phi dng n nhiu lut l khe kht,
thi no cng vy v y, ta thy nh ng rt am hiu vn Giao Chu.
Nm K Mo (679), Giao Chu i ra An Nam h ph i i ng Cao Tng,
chia ra 12 chu, 59 huyn. Nhiu tnh bn Trung Quc cng lm vo cuc ci cch ny.
(Nc ta eo ci tn An Nam t th .)
Mi hai chu nh sau:
1) Giao Chu c 8 huyn (H Ni, Nam nh, v.v.)
2) Lc Chu c 3 huyn (Qung Yn, Lng Sn)
3) Phc Lc Chu c 3 huyn (Sn Ty)
4) Phong Chu c 3 huyn (Sn Ty)
5) Thng Chu c 3 huyn
6) Trng Chu c 3 huyn
7) Chi Chu c 7 huyn
8) V Nga Chu c 7 huyn
9) V An Chu c 2 huyn
10) i Chu c 6 huyn (Thanh Ha)
11) Hoan Chu c 4 huyn (Ngh An)
12) Din Chu c 7 huyn (Ngh An).
Cn mt chu na pha Ty Bc Giao Chu, hn l vng thng du Bc Vit by
gi, c dn Mng, Mn tr ng, gi l Man Chu (c 3 huyn), hng nm phi tin
cng nh ng v chu mt mt ch ring bit.

103

Vit S Ton Th

3- Mai Hc Khi Ngha (722)

Di bn tay st ca nh ng, phng Nam c c yn tr hay khng? Ta c th
ni rng khng.
T khi nh ng ln ngi l nm Mu Dn (618) n nm Nhm Tut (907) tc l
trong vng ba th k, phng Nam lun lun ri lon, khi a ht ny, khi khu vc
khc, tuy khng to tt. n nm th 10 di i ng Huyn Tng (sau hn mt
trm nm) Mai Thc Loan, ngi Hoan Chu thuc huyn Thin Lc (hay Can Lc, H
Tnh) pht c cch mng. ng rt kho mnh, to ln mt en x, thy nhn dn qun
qui di ch tham tn ca bn quan li nh ng, lin h ho trm h ng dy
chng qun xm lc. ng c cc ni hng ng nhit lit. Vic u tin ca ng l
chim ly mt ni lm cn c ti Hoan Chu thuc huyn Nam n, tnh Ngh An,
xy thnh p ly, t xng l hong v c mnh danh l Hc . ng lin kt
ngay vi Lm p v Chn Lp c hu thun v rng ng lui ti, cng lm cho nh
ng thm lo ngi.
Nh ng phi qun do Dng T Hc iu khin, sang hp vi H Quang S
Khch nh Mai Hc . Hc khng cm c ni phi b chy v t lu b bnh m
mt.
Theo ng Tng trong Minh Tn Tp Ch s 48, ngha qun chy ti sn ni Hng
Sn tc gi l R n, bn b Lam Giang sau mt trn c chin cui cng. Mai Hc
v nc hy sinh mt cch v cng anh dng.
Nay ni V Sn, huyn Nam ng, tnh Ngh An cn c di tch thnh c ca vua
Hc v cn n th Ngi x c Nm, huyn Nam ng (Nam ng nay i
tn l Nam n), kin trc rt huy hong.

4- Gic Cn Ln V B
Nm inh V (767), l nm i Lch th hai i vua i Tng nh ng, gic b l
qun Cn Ln v B vo cp ph Giao Chu, vy hm ph tr. Kinh Lc S l
Trng B Nghi cng vi y Cao Chnh Bnh hp nhau tr c qun gic b. Sau
ny Trng B Nghi cho p La Thnh phng mi cuc bin lon. La Thnh c t
by gi.

5- B Ci i Vng
Vic nh dp yn, nm Tn V (791) Cao Chnh Bnh c c gi chc H Giao
Chu. Y cai tr dn rt tn c, lng ngi on gin v cng.
Ti qun ng Lm thuc huyn Phc Th, tnh Sn Ty, Phng Hng vn ng
dn chng nh ph ph tr khin Cao Chnh Bnh lo s m cht. Qun Giao Chu
chim c La Thnh v ph tr nhng my thng sau Phng Hng b bnh qua i,
nhn dn nh n ng lp n th v gi ng l B Ci i Vng. Bng danh t ny,
dn t qu ng nh cha m i vi con ci. Con ng l Phng An c nhn dn tn
ln k nghip.

104

Vit S Ton Th

Nh ng li em qun sang dp, c Triu Xng lm H, Phng An yu th

nh phi hng.

6- Cuc Xm Lng Giao Chu Ca Nam Chiu

Giao Chu au kh v cuc thng tr ca nh ng cng nh ca cc tin triu
Trung Quc nh trn ni; Giao Chu cn b Lm p lun lun cp ph, l ci
nn th hai. Khi nh ng sp mt, Giao Chu li b cuc xm lc ca Nam Chiu,
l ci nn th ba.
Nam Chiu l nc no v u?
Pha Ty Bc Giao Chu thuc min ty tnh Vn Nam, c mt x m dn l ngi
Thi xa kia, chia lm 6 chiu tc l thuc 6 t trng (chiu i vi dn Thi tc l
vua) a phng qun tr; Mng Hu, Vit Thc, Lng Khung, ng m, Thi Lng v
Mng X. Su chiu ny cng thn phc nh ng.
Mng X pha Nam i vi cc chiu trn kia v gip a phn Giao Chu. l
Nam Chiu. Dn Nam Chiu tng sng nhiu phen oanh lit v qut cng. Di i
Ng Tn Quyn (thi Tam Quc) h bit tm nhng ni sng ngi, ni non him tr
nh H Hoa, Qu Ch, Vng Ci, Honh Sn, Trng Sa, Hi Ngn, L Li, Tn,
thuc Hoa Nam t hp. Ngoi ra h cn giao dch mt thit vi nc Ty B D
ly vy cnh. C sch chp h l con chu ca Triu V v quan thi ph L Gia b
cc tng nh Hn l L Bc c v Dng Bc nh xiu bt n cc x trn y.
Di i Tn (265-316), h li hp lc vi bn th t ln cn l Triu Cng L chim
c chu Qu, chu Din t lm l Da La, ly chu Cm, chu Hoan lm l Lm An,
cng nhau cai tr. H lp thnh tr x Cao X, thuc t Din Chu, pha ng gip
b, pha ty gip Ty B D, pha nam gip ni Honh Sn ri t xng vng.
i ng Tn (317-420) To Nh c c i nh, nhiu phen ui c Nam Chiu
ra tn b, nhng qun Nam Chiu rt khn ngoan, bit trn trnh sc mnh, bit p
dng chin thut co dn v tiu hao. Qun Tn khng chu c thy th, au m cht
hi nhiu, phi rt lui. Nam Chiu li tr v honh hnh nh c. Khong nm Khai
Nguyn (713-741) i vua ng Huyn Tng, B La Cp l vua Nam Chiu c ch ln,
t lt Tit S o Kim Nam l Vng Dc, xin thng nht v qun lnh c 6 chiu
v ly c rng 5 chiu kia suy nhc khng ng vng ni. ng triu, theo li
ngh ca Vng Dc chp thun cho vic thng nht ny v t tn cho 6 chiu hp
nht l Qui Ngha. Vic thng nht thc hin xong, Nam Chiu tr nn mt quc gia
cng thnh xut qun nh ph cc dn tc ln cn. Trc nht l nc Th Phn
(sau ny l Ty Tng) b Nam Chiu xm lng. Thng trn ny, Nam Chiu di n
thnh Thi Ha c mt v tr vng vng hn. Sau ny, Nam Chiu t t thm mt
tn khc l i L v thnh mt mi lo bin cng cho Trung Quc.
Nm Tn T, ng Thin Bo th 9 (750), qun Nam Chiu vy thnh Cn Minh
(qun Vn Nam) cp c hai chu Tiu Chu v Riu gm tt c n 32 x. Nam
Chiu bit li dng rng ni, nh qun ng vo su ri vy hm v tn cng. Tit

105

Vit S Ton Th

S Kim Nam l Trng Thng ri ti Tit S ng Quc Trung hai ln huy

ng 28 vn qun nh nhau vi Nam Chiu u b thua rt thm hi.
Nm ng Trnh Nguyn th 16 (800) An Ph S Vn Nam l Vi Cao nh qun
Nam Chiu thua Thit Kiu, ph L Giang.
Nm Bnh Dn (846) Nam Chiu trn qua Giao Chu nhng Kinh Lc S l Bi
Nguyn D nh ui c. Sau , n Vng Thc thay Bi Nguyn D bit cch cai
tr nn mi mm lon u tt. n nm Canh Thn (860), L H sang lm H th
Nam Chiu mnh thm nhiu lm. Con Phong Hu (vua Nam Chiu) l T Long t
xng v t quc hiu l i Mng, sau li i ra i L. T Long lo tng cng ro
rit v qun s, ng vin thanh nin t 15 tui a vo qun ng. Ri mt vic
xy ra dn ng cho qun Nam Chiu bc thm ln na vo t Giao Chu. Nguyn
L H th mnh ca "thin triu" git ngi t trng ca dn Mng l Th
Trng khin ton th dn Mng bt mn. Dn Mng vn c lin lc vi Nam Chiu,
mun bo th nhng khng sc lin vch ng ch no v xui gic qun Nam
Chiu xm lc Giao Chu. Thng 11 nm y, Thnh H b tht th, L H v Gim
Qun b chy v V Chu. Thng Ging nm sau ng triu phi cho Vng Khoan
em qun Ung Chu v cc min ln cn sang cu vin. Qun Nam Chiu li rt v,
nhng hai nm sau h li ln n. Tng ng l Thi Tp em ba vn qun sang i
ph, Nam Chiu li lui binh. Sau ny Tit S Lnh Nam l Thi Kinh s Thi Tp lp
c cng to, mt tu v triu nh rng tnh hnh Giao Chu n nh khng cn
phi qun i li. Vua ng lin rt on qun vin chinh v, Thi Tp mun
li 5.000 binh cng khng c.
Hiu c s lc c k trn, nm Qu Mi tc mt nm sau Nam Chiu m cuc
tn cng mnh lit hn bao gi ht, bng s 50.000 qun trn nh nc l vo Giao
Chu, chim c ph thnh. Thi Tp th c phi t st. Tng ng l Nguyn Duy
c em 400 qun Kinh Nam n cu cng thua, chy ra n b sng th b li v
khng c thuyn b. Y lin h ho qun s quay li, liu sng mi vi qun Nam Chiu
v th no cng cht. Cuc phn cng ny hi c hai ngn binh s Nam Chiu nhng
n m Nguyn Duy c kit lc, b tng Nam Chiu vy nh v git c c bn.
Thng trn hon ton, qun Nam Chiu vo ph thnh st hi ti 15 vn nhn mng.
Giao Chu lt vo tay Nam Chiu, vua Nam Chiu l Mng Th Long c Dng T
Tn trn th Giao Chu vi 2 vn qun, v t on T Thin lm Tit S.
Trong cu chuyn ny, ta thy r v s k nhau ca bn vn v tng nh ng
m Giao Chu lm vo cuc binh la v cng tn hi. Nhng vn cha ht!
Mt Giao Chu, tm thi nh ng thin An Nam H Ph v Hi Mn (?) ri
triu tp qun cc o v Lnh Nam, lo vic thuyn b v lng thc. Ma thu nm sau
(864), Cao Bin c lnh xut qun.

7- Cuc Tht Bi Ca Qun Nam Chiu V S Nghip Ca Cao Bin

Nm t Du (865), Cao Bin c nh ng c lm tng hp cng Gim Qun l
L Duy Chu em qun sang ng Hi Mn (?) gii quyt vn Nam Chiu, Cao

106

Vit S Ton Th

Bin sinh ca tng li l tay vn hc uyn thm, dn 5.000 qun lm tin o v

c cng L Duy Chu iu ng qun hu vin tin sau. L Duy Chu khng mun Cao
Bin thnh cng, bit rng Cao Bin giu mu lc, c ti qun s, tt s thng trn,
v Nam Chiu tuy ng nhng man mi v hp, chin u li khng c phng php.
Y ch cn cch khng em qun tip vin Cao Bin hao mn dn thc lc m tht
bi bi chng. Cao Bin ct qun i ri, L Duy Chu vn c ng nguyn vn ti ch.
Gim Qun nh ng l Trn Sc li phi thm mt o qun 7.000 ngi na, do
tng Vi Trng T lnh o, sang tng cng cho on qun vin chinh ca Cao Bin.
By gi Cao Bin mi xut trn, thng c Nam Chiu my k, (nm 866 hi thng 6)
v cho bo tip v Trung Quc. Hi thng 9, nm th 6 hiu Hm Thng (865) Cao
Bin nh ln 5 vn qun Nam Chiu lc ang gt hi Phong Chu (Vnh Yn) git
c mt s qun Nam Chiu v cp c thc la em v nui qun lnh. Ta nhn
thy Cao Bin khn ngoan ch khng nh mnh ngay v cha c tip t v cha y
lc lng. Vic nh Phong Chu trc ch do vn cn lng thc. V khi c
tip vin hn hoi (qun ca Vi Trng T n) Cao Bin mi thc s lm chin.
Bit tnh th kh khn, vo khong thng 4 nm 866, T Long thng cho on T
Thin lm Tit S t Thin Xin (kinh ring ca Nam Chiu pha ty bc Giao
Chu) cho Dng Thp T (An Nam Ch Nguyn chp l Dng T Tn) n gip T
Thin gi Giao Chu, cho Phm N Ta lm Thng Ph H. Nay Vn Nam cn
thnh Ph Ta huyn La Th.
Tin bo thng trn ca h Cao n Hi Mn th b L Duy Chu chn li. Triu nh
Trung Quc lu khng thy tm hi ca bn Cao Bin lin cho hi L, th L ni di
rng Cao Bin khng chu xut trn v vn n binh bt ng Phong Chu. Thc ra,
Cao Bin ph c qun Nam Chiu l bn Trng Thuyn, L Ta v Long Man,
hng c hn 1 vn qun, nh c ba ly Ba Phong v ang vy hm qun Nam
Chiu La Thnh qu 10 hm ri. Cuc c thng ch cn l vn thi gian th vua
ng Tng phi Vng n Quyn v L Duy Chu ti thay. H Cao trc khi v kinh
mt phi tiu hiu Tng Cn v Trung Quc trnh by tin tc thng trn v mi s
hm hi ca L. Ri sau khi giao binh quyn cho Vi Trng T, Cao Bin cng 100 th
tc ln ng. Khi Vua ng hiu r manh mi, Cao Bin li c thng chc Kim
Hiu Cng B Thng Th v c quay gt v Giao Chu tip tc vic nh dp.
Trong lc ny, bn Vng n Quyn, L Duy Chu mi nh thnh. Vng n Quyn
nht nht, vic g cng ty Duy Chu. Cn Duy Chu th tham lam, tn c, tng t
khng phc, nh vy qun Nam Chiu gii c hai ln vy, trn c qu na. n
khi Cao Bin tr li, h c thnh, bi c Dng Thp T, chm c bn T
Thin, N Ta, Nc Mi v Chu C o l Th Mn lm hng o cho Nam Chiu,
cng git c 3 vn qun Nam Chiu.
Cao Bin li nh ph 2 ng Th Mn theo Nam Chiu v git t trng. Th
Mn quy phc mt vn by nghn ngi.
Ma ng thng 11 nm y, Vua ng ban chiu t Tnh Hi Qun Chu Giao,
cho Cao Bin lm Tit S kim Hnh Doanh Chiu Tho S cc o. T L H tham

107

Vit S Ton Th

nhng, c c, qun Man khi lon gn 10 nm n by gi mi yn v "An Nam

H Ph" i thnh Tnh Hi Qun bt u t y.
Xt ra, Giao Chu b nn Nam Chiu rng r 10 nm v cng tn hi. T Cao Bin
phc hi c uy tn cho nh ng v li lm Tit S Giao Chu. Theo tu vin
trng A. Launay, Hi Truyn Gio Ngoi Quc, tc gi "Histoire ancienne at moderne
de l'AnNam" trang 34, sau khi bi trn vi nm, Nam Chiu li li dng c hi Trung
Quc c lon dy qun: Vua ng phi iu nh g cng cha cho Vua Nam
Chiu. Theo li khuyn ca Cao Bin, nh Vua nh thuc c git cht 3 c phi vin
sang n cng cha l linh hn ca Nam Chiu. Do nc ny t lit v nh ng
gi c Giao Chu thm mt thi gian.
Cao Bin thi hnh nhng cng cuc g y?
ng ta lm tt c nhng vic ca mt v tng v mt vn quan c ti. Trc
ht ng ta khi vic xy thnh p ly cc ni bin cnh phng gic gi, do
ng vi cho p ngay li thnh i La bn b sng T Lch. Thnh ny b mt di hn
1.982 trng, cao 2 trng linh 6 thc. Bn ngoi thnh c mt con chy theo
bao bc ly thnh. di hn 2.125 trng linh 8 thc, cao 1 trng ri, dy 2
trng. Trong thnh c ti 40 vn nc nh (?) S sng ca nhn dn rt l sm ut.
ng li khai ph cc ghnh thc m rng ng thy cho cc thuyn b bun bn
i li.
V mt cai tr ng cng c mt chnh sch r rt trnh c mi iu nhng lm ca
bn tha hnh nn ng gy c thin cm gia ng v dn chng cho nn ng
c tn l Cao Vng. ng lp cc s thu c tin chi dng. Sau ny ngi ta cho
rng ngi Vit Nam phi ng su thu t thu Cao Bin lm Tit S Giao Chu.
iu khng hn th. C l rng vi Cao Bin Giao Chu chu mt ch thu kha
phn minh th phi hn, cn trong thi cc tin triu v khng c hn mt chnh sch
thu np r rt nn s ng gp ca dn phn ln ch vo ci ti tham nhng khng y
ca bn quan li Trung Quc.
Nm t V (875) vua ng i Cao Bin i lm Tit S ti Ty Xuyn (T
Xuyn) v ng thun li ngh ca Cao Bin cho Cao Tm (chu Cao Bin) thay th
ch phng Nam.
Chng bao lu nc Tu li lon v ci cnh tam phn ng lit li ti din. Cng nh
mi ln, cuc thay i chnh s bn Trung Quc l mt dp tinh thn quc gia Vit Nam
c thc tnh.

108

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 9
Cuc Tranh u Ca Dn Tc Vit Nam
T H Khc n H Ng

Trn Thy Chin u Tin Ca Vit Nam

Nh ng mt ngi nm inh Mo (907) v k tip nh ng l i Ng Qu.
Nc Tu li mt phen chia nm s by nh bit bao ln trc. Nu trc thi ng
Hn c lon Tam Quc (Ng, Ngy, Thc tranh hng), th gi y l Hu Lng, Hu
ng, Hu Tn, Hu Hn, Hu Chu gy cuc bin lon nm ci ngi cha t Trung
Quc. l bn Ng Qu hay l i Ng Qu, Ng i, chng nh no mnh hn v
c lu bn. Mi nh ng vng c nm ba nm ri b o thi. Dn Trung Hoa b
la lon bng chy lin min trn na th k.
Dn Giao Chu tt nhin khng b l c hi. Khi ng triu bt u nghing , uy
quyn trung ng khng thu mnh ra ngoi b ci th mt ngi dn Giao Chu l
ng Khc Tha D qu Hng Chu (thuc a ht Ninh Giang, tnh Hi Dng) ng
ln chim ot ly gung my chnh quyn y. ng vn l mt nh ho ph, phng
tng, o c nn nhn dn knh phc. Nh ng (nm 906) rt khn ngoan lin c
ng ln lm Tit S (sau phong thm lm ng Bnh Chng S) thay Tng Cn b
thnh trn v Tu yn dn. S thc, nu nh ng c vng vng yn tnh nh
thu no, ngi ta u c di ph thc vn mnh mt thuc quc vo tay mt ngi
bn x, nht l ngi li c nhn tm nhit lit quy phc, v c tinh thn c lp.
Chng qua th chng ng v l mt cch ha hon vi nghch cnh m ngi ta phi
y con thuyn chnh tr thun theo chiu gi.
Nm sau ng b dit hn n nh Hu Lng k tip, ngi ta cng ngay
vn Giao Chu - Lu An c phong lm Nam Bnh Vng kim Qung Chu Tit
S vi d nh em qun i sang Giao Chu mt khi c c hi thun tin. ng Khc
Tha D a v cha c mt nm th qua i trao li cho con l Khc Ho ci s
mng nng n ca ng l tip tc gi gn t nc v chng xm lng.
Khc Ho l mt ngi k nghip rt xng ng v l mt nh chnh tr c ti. ng
sa sang nn hnh chnh, t cc quan li th vo bn tay sai ca ngoi quc trc
y, m mang cc ph, chu, x, sa son ng li giao thng, chia nc ra thnh
tng x, l, ph t chc lnh trng v t lnh trng, bin tn lng, qun v lm s
h tch. Vic thu m c chia u, chnh tr khoan nhn gin d, dn nh n ng "m
sng li" (Khm nh Vit S Tin Bin). Do tnh trng Giao Chu c thnh t nn
qun nh Lng mc du c nh ti chim x ny nhng vn cha dm bc chn
vo bin gii ca chng ta. Trong lc ny ng Khc Ho phi con l Khc Tha M sang
Qung Chu, b ngoi l i vic s b nhng b trong l d xt tnh v thc lc ca
h Lu. S phc tng nh Lng by gi ch l v hnh thc m thi.

109

Vit S Ton Th

Lu An ng ph tr Qung Chu c 4 nm th mt. Em l Lu Cung c ln

thay nhng sau c iu bt mn vi triu Lng (Hu Lng) Lu Cung tuyn b bit
lp v xng , ly quc hiu l i Vit. Sau ny (nm inh Su 917) Lu Cung li i
quc hiu ra Nam Hn.
Nm inh Su (917) ng Khc Ho mt. Nh Lng giao chc Tit S cho Khc
Tha M l con ng. Trong giai on ny ta nhn xt nh Lng khng mnh nn phi
chu ngi Giao Chu gi t Giao Chu v khoanh tay nhn s bit lp ca dng h
Lu trn mnh t min Nam Trung Quc.
Theo Trn Trng Kim, Nam Hn thy Giao Chu giao ho vi nh Lng c bt
bnh, sau Nam Hn em qun sang nh Khc Tha M. Thit tng y khng phi l
mt c vng chc. Vic xm lng ca Nam Hn vo Giao Chu ch do mun gm thu
Giao Chu vo lnh th ca mnh ngha l do ch quc ch u c phi do mt
chuyn hn gin v tnh cm.
Nm Qu Mi (923) qun Nam Hn thng trn. Khc Tha M b bt, sau c th
v. Bn v s nghip ca ba i h Khc tin Cha, trung Cha v hu Cha, s thn
Ng S Lin cho rng nc Nam ta ny mm t tr t ba i h Khc tuy cha xng ,
xng Vng. Mi cng cuc ci cch chnh tr ca h Khc t c s trng thnh
v chnh tr ca chng ta v ng lm gng cho i sau. T by gi tr i n h
inh nht thng nc i C Vit hn 60 nm nay (906 - 967) dn Nam thot vng lao
lung ca ngi Tu...
Li bn y xt ra rt ch ng. Tng Nam Hn l L Khc Chnh c li chim
ng Giao Chu, L Tin gi chc th s, nhng chnh quyn ca Nam Hn cng
khng c lu bn. Tm nm sau (931) mt kin tng ca Khc Ho xa kia l
Dng nh Ngh li huy ng c dn chng ui c bn L Khc Chnh v L
Tin ri ln thay vo chc Tit S. Nam Hn khng c mt phn ng no i vi
vic ny, c l rng h cng knh n lc lng ca Giao Chu chng? Su nm qua
ang m p, i sng ca Giao Chu nh nc thun dng th xy ra cuc chnh bin
gia ngi Giao Chu vi nhau: Dng nh Ngh b nha tng l Kiu Cng Tin git
v cp ly quyn, nhng ri n lt Kiu Cng Tin cng b ng trong khi tp tnh
bc ln ci a v cha t Giao Chu. Y b Ng Quyn l tng ca Dng nh Ngh
c binh nh ph bo th cho ch v nhc ph. Nguyn h Ng l mt ngi ti ba,
li lc, li c lng trung thnh nn Dng nh Ngh yu qu nn em con gi g cho.
ng qu qun ng Lm (thuc tnh Sn Ty) cng mt qu hng vi nh i quc
Phng Hng xa kia. Dng nh Ngh lc sinh thi giao ng m nhim chc trn
th i Chu l mt a ht quan trng hi , va v chnh tr v qun s bi cn
phng qun Lm p. Kiu Cng Tin thua trn lin cho ngi sang cu cu nh Nam
Hn.
Do ni Kiu Cng Tin phi ngi sang cu cu v by t cuc chnh bin Giao
Chu, vua ti nh Nam Hn lin chp ngay c hi ny m h ch i t lu. H hiu
rng mi khi Giao Chu c ngi lnh o c ti, c c th lc lng Giao Chu
chng tr nn mnh v ng s v sc on kt ca dn tc cht ch v nguyn
vng t do, c lp lun lun nung nu lng ngi. Cho nn mi khi mun chinh phc

110

Vit S Ton Th

nc Nam, cc triu i Bc phng rt l thn trng. Ta hn nh s giao dch gia

nh Hn v Triu xa kia l c mt s king n vi nhng l do ch ng ca n.
Nhng khi h Triu qua i, nhng k tha k n hn th "thin triu" li p dng
ngay ci chnh sch k c. Tm li ngi phng Bc tuy hn chng ta v phng din
vn ha nhng vn phi e d ci tinh thn quc gia ca chng ta m h bit l kh
knh.
Nam Hn i vi chng ta cng vy, nht l a phn Qung Chu ca h li st
nch chng ta. (Xin nh rng n thi ngi Vit chng ta chuyn dch xung
min lu vc sng Hng H, min Bc Vit by gi ch khng cn gm ba tnh min
Hoa Nam nh di thi Triu .) H hiu chng ta hn hn nh Lng nht l sau khi
Dng nh Ngh ui vn thn, v tng ca h ra khi Giao Chu nm Tn Mo
(931).
Ln th hai ny Nam Hn qua Giao Chu l mt cuc hnh binh ln lao, c th ni
h xut ton lc ca h bi khng phi ch c nhng v tng ln ng m cn c
thi t Hong Tho, con vua Nam Hn gp sc. Hong Tho em hu qun i tip
vin. Khi qun k ca Nam Hn pht phi bay gn sng Bch ng th Kiu Cng Tin
bi trn v b git.
Vn ni ch gii quyt xong, h Ng lin ngh ngay ra mt k l h Nam Hn
bng cuc thy chin c nhiu hy vng thng li hn l a chin. Nh tng ny
truyn hch cho qun dn phng xm lng mi mt v b khc cho ngi cm cc
g nhn u bc st lng sng Bch ng trong khi nc triu ln i nc thy
triu xung mi m cuc phn cng. Giai on u, qun Nam Hn v qun Giao Chu
x st vi nhau trn mt sng. D nhin qun Giao Chu nh cm chng ri b chy
ch nc rt xung. K ny thnh cng. Khi nc rt, thuyn ca i qun Nam Hn b
cc m thng nt v v khng sao tin thoi c. Qun Giao Chu lin quay li
theo chin lc nh v cuc phn cng ng k l khc lit ht sc. Qu na lc
lng Nam Hn b tiu dit. Thi t Hong Tho b bt sng v b em v git i. Sau
khi dng mu Nam Hn lai lng trn con sng Bch, mt t tn qun chy thot v
Phin Ngung, mng quc ca phng Bc sau cuc chin thng ca Ng Quyn li
mt phen na tan ra my khi.

111

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 1
Vit Nam Trn ng c Lp
(939 sau C.L)
1) Tin Ng Vng
2) Dng Tam Kha
3) Hu Ng Vng
4) Thp Nh S Qun
Nh Ng ra i nm K Hi (939) sau khi lm nhiu vic ln lao hin hch: bn
trong dp c nghch thn, bn ngoi ui bn cng ch v chm dt ci nn vong
quc y ti nhc di trn 11 th k (1146 nm). Ni rng nh Ng c cng ln
trong vic m ng dn li cho cc triu i t ch sau ny l inh, L, L, Trn
tng khng phi l ngoa vy.
Ng Quyn xng vng v thnh C Loa (Phc Yn) li mt phen na thnh kinh
cho mt triu i. Ng Vng t chc triu nghi t cc phm tc, nh vic phc sc,
chnh n mi vic chnh tr quy m vng k y . ng mun gy mt s
nghip lu di nhng tic rng s mnh qu ngn ngi. ng ngi c 6 nm v qua
i nm Gip Thn (944), th c 47 tui.
Ng Vng trc khi cht k thc vic lp t cho Dng Tam Kha l em v (Dng
Hu, con gi Dng nh Ngh). H Dng ng l phi tn ph Ng Xng Ngp theo
li di chc nhng li dng c hi. t t mnh ln ngi xng l Bnh Vng (945 950).
Ng Xng Ngp bit rng bn cnh Dng Tam Kha c th nguy n tnh mng, lin
b trn sang Nam Sch (Hi Dng) v c Phm Lnh Cng lng Tr Hng,
huyn Kim Thnh gip . Tam Kha sai qun ui bt v e hu ha, nhng Ng Xng
Ngp c h Phm du trong ni.
Ng Xng Ngp cn mt ngi em l Ng Xng Vn, Dng Tam Kha nui lm
con nui. Sau ny ti Sn Ty c lon ( hai thn Thi Bnh) Ng Xng Vn v cc
tng Dng Ct Li v Cnh Thc c c i nh dp.
Thi by gi t s phu n dn chng khng ai phc Tam Kha nn "ni ln nh ong"
chim cc huyn p. Nhn thy lng ngi chng li h Dng, cc tng cng Ng
Xng Vn li dng qun lc trong tay tr li kinh s gy cuc o chnh. Dng Tam
Kha b bt. Ng Xng Vn ln ngi xng l Nam Tn Vng. Ngh tnh cu chu,
Xng Vn khng n lm ti Tam Kha, ch ging xung lm Trng Dng cng v cp
cho thi p hng lc. By gi gn nc ta, Nam Hn ang cng thnh. Nam Tn

112

Vit S Ton Th

Vng xin l thuc v Hn cha Lu Thanh phong Ng Vng lm Tnh Hi Tit S

Kim H (Khm nh Vit S quyn 5 t 25a v b).
Nn Dng Tam Kha tr xong, Ng Xng Vn cho ngi i tm anh Tr Hng v
cng chia ngi v. Ng Xng Ngp xng l Thin Sch Vng. S gi l Hu Ng
Vng. Sau t lu, Thin Sch Vng mnh l trng nm ht quyn chnh, nhng
n nm Gip Dn th mt.
Vic chnh tr di thi Hu Ng Vng mi ngy mt suy km. Nam Tn Vng
cng khng t g l xut sc.
Trong nc vn xy ra bin lon nhiu ni. Ln ngi va xong tc l ngay nm th
nht, Xng Vn em qun i nh inh B Lnh Hoa L khng thu lm c kt
qu no ng k. Sau ny Nam Tn Vng i dp Chu Thi, th lnh lon qun hai
thn Thi Bnh (thuc Sn Ty), v khinh ch v bt cn b trng tn cht ngay ti i
Bn Doanh. Xt ra Nam Tn Vng ngi c 15 nm (950-965), khng c ngi k
t.
Con Thin Sch Vng l Ng Xng X ln thay nhng cng khng hn g cha v
ch nn cc giai cp qu tc, phong kin khng phc ri nn Thp Nh S Qun bng
ra. Ng Xng X ng t Bnh Kiu by gi cng ch l mt trong 12 s qun m
thi. Thi Thp Nh S Qun nc ta l mt thi i lon, l mt cuc tranh ginh
xu x v quyn li gia cc lc lng a phng lun 22 nm rng.
Nguyn nhn xa xi ca lon 12 s qun:
Nu chng ta theo di lch s, ta thy rng lon s qun khng phi mt ngy m
c. Hon cnh x hi Giao Chu trong thi Bc thuc lun lun thay i, thng trm vi
cnh hng vong ca Trung Quc. Quan li Trung Quc v cc ng cp qu tc mi k
tip cc giai cp phong kin thun ty Giao Chu trc, n gi pht lun lun ngh
n s t to cho mnh mt a v phng tnh th bt trc, hoc trng ch nhng
c hi thun tin tranh vng b.
u th k th 10, nh ng sp gy nn trng thi tm l ny. Qua i
Ng Qu, tm l Giao Chu cng b xc ng thm. Ri h Khc, h Dng, h Ng
dy nghip. Trong khi xy dng c cc h trn y khng th khng ly cc phn t
phong kin lm vy cnh, v vy mm phong kin ny n cng thm xanh tt.
Sau ny nh Ng thit lp hn mt vng triu thng nht t ai v chnh tr,
quyn hnh ca phong kin b thu hp dn v mi mu thun bt u pht ng.
Trong thi h Khc, h Dng v Ng cm quyn, phong kin nm yn ng k, khng
dm ca quy, v cc v lnh o quc gia by gi c nhn dn hon ton cm phc.
H Khc ni ting v c v lng i quc. H Dng, h Ng l nhng anh hng
gii phng dn tc. Dn chng u c chu v nhng k mu quyn li ring t
chng li vi cc th lnh uy danh sng ngi . Cc qu tc bit vy nn khng
dm i ngc vi lng dn. Nhng khi Ng qua i Dng Tam Kha ph li y k, mi
bin lon c sn nay mi c c hi bt pht. Ngay t lc Dng Tam Kha tim v
ca chu, ti hai thn Thi Bnh thuc Sn Ty no ng, ri cuc bin lon lan trn
khp mi ni trc s bt ti ca anh em Ng Xng Vn v con chu. Mi lon tt

113

Vit S Ton Th

nhin ta thy r do cc lnh t 12 a phng ri rc trn ton ci Giao Chu gy ra.

H u thuc ng cp qu tc tt c.
Mi hai s qun di thi Hu Ng Vng l:
1) Ng Xng X (nay l lng Bnh Kiu, ph Khoi Chu, Hng Yn).
2) Cnh Thc gi ng Giang (huyn Thanh Oai, H ng).
3) Trn Lm xng Trn Minh Cng gi B Hi Khu (tnh Thi Bnh)
4) Kiu Cng Hn xng l Kiu Tam Ch gi Phong Chu (huyn Bch Hc tnh Vnh
Yn).
5) Nguyn Khoan xng l Nguyn Thi Bnh gi Tam i (ph Vnh Tng tnh Vnh
Yn).
6) Ng Nht Khnh xng l Ng Lm Cng gi ng Lm (Phc Th - Sn Ty).
7) L Khu xng L Lng Cng gi Siu Loi (ph Thun Thnh tnh Bc Ninh).
8) Nguyn Th Tip xng l Nguyn Lnh Cng gi Tin Du (Bc Ninh).
9) L Dng xng l L T Cng gi T Giang (Vn Giang Bc Ninh).
10) Nguyn Siu xng l Nguyn Hu Cng gi Ty Ph Lit (Thanh Tr H ng).
11) Kiu Thun xng Kiu Lnh Cng gi Hi H (Cm Kh tnh Ph Th).
12) Phm Bch H xng l Phm Phng t gi ng Chu (Hng Yn).
Dn chng Giao Chu i vi vn s qun th no? L tt nhin h khng tn
thnh phong tro qua phn, n l cn bnh thng xuyn ca phong kin. H thy
mi s au kh u do ni phong kin m ra. Sau thi Bc thuc, kinh t nng nghip
pht t, dn s tng ln rt nhiu, lnh th quc gia ton vn, ngi dn ch mun
an c lc nghip. Do xu hng thng nht chnh tr v ham chung ha bnh dn chng
ng h ng inh B Lnh, ngi ng Hoa L, tnh Ninh Bnh ln nm chnh quyn.
Lon Thp nh S Qun khi u t nm 945 n 967 co chung. H inh nh dp
xong th quc gia Vit Nam tr nn lnh mnh.

Ph Bnh 12 S Qun.
Gn y c nh lm s ch nho bnh phm mi hai s qun nh sau:
"Xem cuc i 12 s qun tranh nhau th bit ngha hp qun l kh nhng cng
bit ci tr no dn tc ta v hi y n trnh tin ha. Lc y hai vua Ng tuy
mt, Xng X l dng di Thin Hong, cng nh ng Chu qun nh Chu, Hoi
Dng vng nh Hn, nu cc th ho cng nhau phc tng hp hn mi bn nh
lm mt bn ln, tn Ng Xng X lm thin h cng ch ni dng h Ng, m cc
b s qun thi t tr ly trong b mnh, khi quc gia v s thi o xim ngc bch nh
Tn Tn lin hon. Khi quc gia hu s thi mi h rng lnh, gi gn nhau nh Ngu,
Quc kt ngha, th th Hp Chng Quc Bc M li kin v hai mi nhm lin bang
Nht Nh Man h chng xut hin vo nc ta v th k th 12 ri ?

114

Vit S Ton Th

Li khng lm th, sm chung trng, ti gio mc, mnh n tht yu, rt cc b tiu
ma c di ngn c bng lau, h chng phi l ci ti qun hc bt minh" (khng r
ngha hp qun). Nhng m cn c ch ng khen, v trc hi y mi khi gp mt
phen bin lon th ngi nc phn nhiu da th ngi Tu nh Hong Vn ng
khi c bnh m gng i xe sang nh Tng. L Thc Hin i ng tt chu nh T
l mn th lc ngi ngoi bt nt ng loi, tht ng b. Lc by gi cc s
qun mi ngi xng hng xng b mt phng, c Nam Hn l mt nh khn ngoan,
mun m rng t ai, ngay k nch, th m cha h nghe c ngi no phi nh
th lc ngi ngoi hi ng loi v rng ci trnh dn tr ca ta by gi kh
cao cho nn tuy c ci lng "c ln nut c con -- ging mnh n tht ging yu" m ai
cng bit "cng rn cn g nh", "Rc voi v giy m" l khng hay. Sau ny inh
Tin Hong c xng Vn Thng th th lc khng chng ni, nhng vn l ngi Nam
lm vua nc Nam, tng 12 s qun c linh thing cng ngm ci ni chn sui
(i Vit S K ci lng A 1146, quyn 1 t 63-66b).
V 12 s qun i by gi c cu ca dao nh sau ny:
Ca i mun s ca chung,
Hn nhau mt ting anh hng m thi ...

115

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 2
Nh inh
(968-980)
I. inh Tin Hong
1) T chc ni b

2) Ngoi giao vi Tng

3) Binh ch

4) Chnh tr

II. inh Ph
1- inh Tin Hong (968-980)
inh Tin Hong tc inh B Lnh, ra i va ng gia khi lch s Vit Nam ang
tri mt giai on hc m trn 30 nm, k t khi Dng Tam Kha thon nghch n
lon 12 s qun, dn chng lm than khng k xit. Thi th cu to nn con
ngi ho kit chm dt cnh ct nhc tng tn v theo gt Trng, Triu, L, Mai,
Ng v.v... h inh t thm vin cho nn c lp v thng nht ca nc nh.
inh B Lnh l con ng inh Cng Tr, gi chc Th S Hoan Chu v i Dng
nh Ngh v Ng Vng Quyn. Cha mt sm, ng theo m v qu sng cuc i
hon ton tho d gn nh mt ht du vt qu tc thu trc. Nhng, ngay t khi
cn th u ng c nhng c ch v kh phch khc ngi. Ngy thng chi vi cc
bn ngoi ng bi l nhng tr chn tru b, bt chng phi khoanh tay lm kiu,
ng ngi ln trn cho chng rc i chi. ng li sai chng ly bng lau lm c v
by th trn nh nhau. Cc tr trong a phng u tn ng lm n anh. Ti tui
trng thnh, uy tn ca B Lnh mi ngy mt vang di, dn trong vng theo rt
nhiu. Do tnh tnh ngang tng, ng v ngi ch bt ha vi nhau nn ng phi ri b
qu hng, cng con trai l inh Lin sang B Hi Khu (thuc ph Kin Xng, tnh
Thi Bnh) theo s qun Trn Minh Cng. T tr i, B Lnh tin dn trn con ng
s nghip. Thy ng ch kh hin ngang, c ch nh c, din mo khi ng, h Trn
yu mn v cho d phn quan trng trong vic iu khin binh i. ng c h Trn
trao cho binh quyn trc khi mt. Sau ng chuyn qun i v qu nh (Hoa L)
l ni ng t nhiu nh hng lc thiu thi, chiu m thm ho kit v binh lnh.
Lc lng ca ng mi ngy mt mnh. Nm Tn Hi (951), anh em Nam Tn Vng

116

Vit S Ton Th

c ln xut qun n nh m khng c25. Nh Ng mt, h inh nh bi c

s qun Phm Phng t, ph c Cnh Thc (huyn Thanh Oai, tnh H ng) ri
dn dn tiu dit c ht cc lnh t a phng sau mt nm rng. Cuc chin thng
ca h inh tht rc r v quyt nh tnh th thi by gi v nhng ho kit ca
Giao Chu hu ht u c mt di c ca inh B Lnh (Giao Chu tht hng: inh B
Lnh, inh Lin, L Hon, inh in, Nguyn Bc, Phm Hp, Phm C Lng) Sau
nhng chin cng oanh lit lin tip ng c dn chng tn lm Vn Thng Vng.

T Chc Ni B
Nm Mu Thn (968), inh B Lnh ln ngi Hong n, xng l inh Tin Hong
, t quc hiu l i C Vit (nc Vit ln), nin hiu l Thi Bnh nguyn nin,
ng Hoa L, xy cung in, nh triu nghi. Qun thn tn Ngi l i Thng
Minh Hong . ng ch Tin Hong lu tm nhiu n vic qun s, v thi
l thi lon, vic v cn c m mang nhiu, hung h nn xm lng ca Bc
phng i no cng rnh m ngoi cng ng ca chng ta. Nhng cng thn v i
thn thu u l nhng tng lnh: Nguyn Bc c phong lm nh Quc Cng,
L Hon lm Thp o Tng Qun, inh Lin (con c Tin Hong ) lm Nam Vit
Vng.
Nm Canh Ng, (970) l nm u tin nin hiu Thi Bnh, Tin Hong t 5 ngi
Hong Hu: an Gia, Trnh Minh, Kiu Quc, C Quc v Ca ng. (V vic ny, s thn
L Vn Hu ch rng: inh Tin Hong l ngi khng bit c hc m by ti by gi
khng ai sa cha li, n ni m m, thin t lp 5 ngi Hong Hu ngang nhau.
Sau L, L phn nhiu bt chc, chnh l do Tin Hong khi xng...). Tin Hong
va khi nghip Vit Nam th Triu Khung Dn cng lp ra nh Tng bn Trung
Quc, v lun ngay khi , nh Tng phi i Tng Phan M sang nh Lu Thnh,
cha nh Nam Hn, v chng c mnh lnh.

Vic Ngoi Giao Vi Nh Tng

inh Tin Hong xt thc lc ca mnh cha mnh, quc gia va thnh hnh nu b
Tng triu nh ph tt c s bt li nn sai s sang thng hiu.
Ln th nht, Tin Hong c s b qua Bc triu, vo thng ging nm 970. Ln th
hai, nm th ba hiu Thi Bnh nguyn nin, Nam Vit Vng inh Lin sang biu Tng
triu phng vt. Nm sau na (972) sau khi Nam Vit Vng tr v, nh Tng

25

Trong khi inh B Lnh ct c Hoa L ng, hai vua Ng khi binh nh, B Lnh s sai con l
inh Lin n lm con tin xin hon binh. Khi inh Lin n hai vua Ng bt giam ri xut chinh. i bn
nh nhau hn mt thng khng thng bi, sau hai vua Ng bn sai tri inh Lin em treo trn cu
ri cho ngi sang bo inh B Lnh rng: nu khng hng s git Lin, B Lnh ni gin ni rng: ngi
i trng phu ct cng danh s nghip ch u c bt chc n b con tr. Ni ri sai 10 ngi cm
n cha vo Lin toan bn. Hai vua Ng tht kinh ni: Ta s d treo con hn l buc lng hn phi theo.
Nay hn tn nhn nh th th git cng v ch. Ri khng git Lin m thu qun v. (Khm nh Vit S,
9,5 t 24a,b)

117

Vit S Ton Th

sang sch phong Tin Hong lm "Giao Ch Qun Vng", inh Lin lm "Kim Hiu
Thi S Tnh Hi Qun Tit S An Nam H".

Binh Ch
Vic ngoi giao yn n, Tin Hong lin lo mi vn ni tr. Ngi t chc qun i
lm 5 cp: o, Qun, L, Tt, Ng. Mi o c 10 Qun, Qun c 10 L, L c 10
Tt, Tt c 10 Ng, mi Ng c 10 ngi. Nh vy l mi o c 10 vn ngi. Tng
s qun i ca nh inh c ti 1 triu ngi. S gia Trn Trng Kim cho rng by gi
nc ta cn nh, dn ta cn tha tht, lm g c thc lc nui ni 1 triu qun.
Nhng, bn v binh ch ca nh inh, ng Ho Nguyn Vn T, trong bo Tri Tn,
pht biu rng iu c thc do qun i by gi chia ra lm 2 hng: mt hng l
qun i thng trc hay hin dch, mt hng l tr b, lun chuyn nhau trong 1 thi
hn nht nh phng s di c, tc l mn k qun dch, qun s li tr thnh nng
dn. Theo , qun s nh inh c th ln ti mt triu.

Chnh Tr
V chnh tr, Tin Hong ban hnh nhiu lut l rt kht khe. Ngi t vc du
trc in, nui h bo trong vn, dng ct ng nung trng tr nhng k gian
c v phn bi. Nh c hnh lut nghim khc ny, nn an ninh quc gia c vn hi.
o Pht t 6 th k trc c mt nc ta, by gi cng kh pht t. Tin
Hong rt trng dng cc Thin s v h c hc lc uyn bc v Ngi cho lp ngch
tng thng. S Khung Vit c Ngi phong lm Quc S. inh Tin Hong tuy
khi nghip trn mnh nga, hc hnh t i, nhng v phng din ni tr v ngoi giao,
ta thy h inh khng phi ch c ti nh ng, dp Bc. Lut l nghim khc bao
nhiu chng t tnh th by gi hn lon by nhiu, v vy vic dng k lut thp ch l
do nhu cu thi i. Qu vy, ta hy coi thng tng x hi l qu tc, l phong kin
th lun lun c chuyn tranh ginh v phin ng cc a phng, lng dn li ht
sc hoang mang, mnh u theo y, tht chng khc g x hi Trung Quc bn kia
min Ng Lnh. Nh th, vc du v h bo ca inh Tin Hong ch c mc ch khut
phc nhng k phn nghch hn l i ph vi dn chng, nu ta nhn st vo ni
tnh nc ta trc v sau . V ta nn tha nhn mi s khe kht ca hnh lut triu
inh u ch ly s yn m ca nhn dn lm mc ch. iu ny, h inh thc
hin lun 12 nm rng khi cm vn mnh dn tc cho n lc qu c, i vi dn
chng cng nh i vi giai cp qu tc.
H inh mt, ngay khi m tin cha cha xanh ngn c th cuc khng hong chnh
tr xy ngay gia triu nh, nhiu bin c tai hi sinh ra truy nguyn cng do
mt vi iu tht sch ca Tin Hong.
Vic bin c th nht ca triu inh: Nm Thi Bnh th 9 (978), h inh b trng
lp u. Thiu t l Hng Lang c phong lm Thi T, (tt v b Hong Hu ra
Hng Lang c sng i nht nn h inh bt chp c l thng) con th l inh Tu
lm V Vng, cn inh Lin l con c theo cha t lc hn vi, lp nhiu chin cng,

118

Vit S Ton Th

tng chu nhiu vt v trong vic i s, nay b b nn Lin gin lm ngm sai ngi
git Hng Lang. Ma xun nm 979 nh du cnh ct nhc tng tn ny.
Vic bin c th hai: Cn thn Thch ln vo cung git c Tin Hong v
Nam Vit Vng Lin lun trong mt m, khi hai cha con cng say ru nm ng
ngoi sn. Thch b bt v b lm ti. V Vng inh Tu c tn ln ngi ngay
nhng mi c su tui.26
K t by gi (979), nh inh coi nh sp sau 12 nm nm chnh quyn. Tin
Hong th c 56 tui.

2- inh Ph
V Vng inh Tu ln ngi vo thng 10 - 979. M l Dng Thi Hu lm triu
dng Nguyn Bc, inh in, L Hon lm ph chnh. L Hon xa chuyn gi vic
binh nhung, c lng Thi Hu v li cng Thi Hu t thng nn t do ra vo ni
cung cm v c lng quyn. Bn Bc, in l ti trung ca tin triu khng chu c
nhng iu ngang chng v nh cp ngi ca h L nn m mu chng li
i Nam Quc S Din Ca vit:
... Ni sau Thiu th ngy,
L Hon nhip chnh t ry dc ngang.
Tim xng l ph quc vng,
Ra vo cng h Dng chung tnh.
Hai v trng thn ny cng Phm Hp l b tng c ca vua inh ngm rt v i
Chu khi binh nh L Hon nhng tht bi v b git ht (Phm Hp v inh in b
bt sng em v x t kinh Hoa L).
S ln xn ny b bn quan li nh Tng ngoi bin trng thy, Tng triu lin li
dng ngay c hi c i qun do Hu Nhn Bo, Tn Ton Hng, Trn Khm T, Lu
Trng, Gia Thc, dn qua nc ta. Hu Nhn Bo c lnh chc Giao Chu Chuyn
Vn S, v theo k hoch ca nh Tng, vic Nam chinh thnh cng th thit lp ngay
vic h.
L Hon c Phm C Lng lm i tng. Trc khi Phm C Lng xut qun, h
Phm tuyn b: "Hin thi Vua cn nh di, tng s i nh gic ly ai l ngi bit
thng pht cho minh, chi bng ta nn tn ng L Hon ln lm vua ri hy xut
qun".
Qun s u tn thnh.

26

Theo d s, Thch mt hm nm trn cu m thy mt v sao sa vo ming cho l im thn d

bo trc hng vn, bn ny ra cung vng git vua Tin Hong v con trng l Nam Vit Vng
tim ngi.

119

Vit S Ton Th

Thi Hu bn cho em o hong bo trong cung ra, t tay khoc vo mnh L

Hon. inh Tu phi ging xung lm V Vng. i sau cho rng y l c mt cuc
dn cnh gia cc nhn vt chnh thi : Dng Hu, L Hon v Phm C Lng.

120

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 3

Nh Tin L
- L Hon nh Tng
- Vic ngoi giao
- S nghip ca Tin L

1- L Hon nh Tng
L Hon ln ngi xng l i Hnh Hong , ly nin hiu l Thin Phc (980-988)
Hng Thng (989-993) v ng Thin (994-1005). ng sinh x Ninh Thi, huyn
Thanh Lim, tnh H Nam. Va ln ngi xong, ng hiu manh tm ca Bc triu lin m
ngay cuc ngoi giao la xem tnh . ng sai s mang th sang Tng ni di l ca
inh Tu xin phong, khng ngoi mc ch ha hon vi k mnh. Tng triu khng
nhng khng nghe cn trch L Hon dm xng , v ni: nh inh ni tip nhau
3 i ri, vy phong cho inh Tu lm Thng Soi, L Hon lm ph. Nu v nh
tui khng lm ni chc v th L Hon phi a m con inh Tu sang chu Bc Triu
ri s c phong quan tc.27
Bit nh Tng c la gt, L Hon lin sa son vic qun. Qun Tng sang t
Vit c 2 ng: ng b l Lng Sn, ng thy do sng Bch ng.
Thng ba nm Tn T (981), Hu Nhn Bo v Tn Ton Hng dn lc qun v bn
Lu Trng dn thy qun, do hai no trn tin vo ni a Giao Ch.
L i Hnh em binh thuyn gi mt thy Bch ng Giang. Hai bn x xt.
Qun Tng th mnh, qun ta phi lui. Hu Nhn Bo n Chi Lng (thuc n Chu
Lng Sn). L i Hnh lp k tr hng d Tng tng n ch him. Hu Nhn Bo b
bt v b chm. Qun Tng b thit hi qu na v hai b tng ca h Hu cng b bt
lm t binh cn li bao nhiu u tan v ht. Lu Trng gi thy qun nghe tin mt va

27

ca triu Tng i m con inh Tu sang chu khng ngoi mc ch nm gi ly dng chnh
thng ri dit L Hon sau. Dn Mt dng chnh thng th quc xm lng mi trnh c chng ngi
vt ln nht l chnh ngha.

121

Vit S Ton Th

lin rt lui. Ring c mt chm trn ti Lng Sn, L Hon thng Tng mt cch oanh
lit, k cng l mt vinh d ln cho dn tc chng ta.28

2- Vic Ngoi Giao Di i Tin L (980-1005)

Qun xm lng xa b ci, nhng L Hon hiu rng d sao lc lng ca nh
Tng vn mnh hn lc lng ca mnh, chc cu ha vn l thng sch.
Nm 982, L Hon sai s sang Bc triu em tr 2 vin tng ca Tng b bt lm t
binh Chi Lng (Lng Sn) trc y l Quch Qun Bin v Triu Phng Hun, v bo
tin nh c Chim Thnh cng xin chu l tin cng. By gi, Tng ang lo vo cuc
quy ph min Bc ca qun Khit an (Hung N) nn hon cnh tr nn rt thun
tin cho Giao Chu. Tng triu phong cho L i Hnh chc Tit S.
Nhng theo Nguyn Tng Phng, sau khi nhn c ch sch, L i Hnh mi
em tr li 2 vin b tng k trn.
Mi nghe, ta tng nh nh chp s xuyn tc s tht nng cao phong th
quc gia, nhng qu vua Tin L c nhng c ch rt hin ngang vi Bc quc.
Ta xem cch Ngi tip s sau ny th r (C nn khen Ngi va mi dng nc, quc
gia tuy cha hng mnh lm m lu tm ngay n vn quc th chng?).
Nm 985, (Thin Phc th 6), c s Tu qua, khi v L i Hnh a ra vng, ng
voi sang biu xin lnh tit trn. Thng 10 nm sau, Bc triu phi chc T C Khuyt
l L Nhc Chuyt v Quc t gim bc s l L Gic mang ch sch sang phong cho
L Hon "Kim s quang lc i phu, kim hiu Thi y An Nam h Tnh Hi Tit
S, Kinh Triu Qun Khai Quc Hu".
Trong ch sch, Bc triu c nhc li vi trang lch s gia Trung Quc v phng
Nam. "S Nhip l ngi thng minh khai ha cho dn tc t Vit c yn n. Triu
y l ngi knh thun theo chiu ch ca nh Hn m khng tri, v v dn di lc
t r c ha ca Trung triu".
Cc vic giao dch gia Giao Chu vi Bc triu di i Tng c th tm tt nh
sau:
Cng nm 986, c L Gic sang s nc ta, vua L i Hnh sai Ng Quc n em
phng vt sang biu nh Tng v ni c ngi Chim l B La t em h hng hn
trm ngi sang xin ni ph.
Thng 10 nm y, nh Tng ban ch sch phong L Hon lm chc "Kim hiu Thi
bo, An Nam h sung Tnh Hi qun Tit s Giao Chu Qun Ni Qun St X
Tr ng s, Phong Kinh Triu Qun hu".

28

Sau vic nh Tng, gi yn b ci i Vit, cc qun thn dn ln L Hon tn hiu l "Minh cn

ng vn thn v thng bnh ch nhn, Qung hiu Hong " -- Khm nh Vit S 9.1 t 18a.

122

Vit S Ton Th

n nm th nht hiu oan Cng (988), L Hon c gia phong "Kim Hiu Thi
y h b". Vin Ngoi Lang l Ngy Tng, Trc s qun l L B em ch sch
tin phong.
Nm 990, Vua Tng sai T Chnh Ngn l Tng Co, Hu Chnh Ngn l Vng Th
Tc em ch sch phong cho vua L i Hnh "c Tin" l chc quan t t i nh
Hn. Cc ch hu, vng, cng, tng qun, ngi cng cao c trng, triu nh knh
phc mi c ngi ny.
Sau khi Tng Co tr v, L Hon sai o Cn em phng vt sang biu. Vic ny
vo thng hai nm Tn Mo (991).
Nm 993, vua Tng cho Vng Th Tc v L C Gin em chiu sch phong L
Hon lm "Tnh hi qun Tit s Giao Ch Qun Vng".
By gi, Hon sai s sang cng v gi t biu ca inh Tu nhng ngi. V nh
Tng bi trn nn vua Tng khng dm hch sch li thi nh trc.
Nm 994, L Hon sai Nha hiu Phi Sng c sang biu qu vt.
Nm 995, L Hon li cho cng phng vt na nhng cng nm ny, L Hon cy
c rng rm ni cao, a th him tr th bn dn bin cng sang n cp cc vng
ln cn t Tu. Chuyn Vn S Qung Ty l Trng Quan v chc Binh M Gim
p trn Nh Hng (thuc Khm Chu) l V Chiu M dng s tu v triu rng Giao
Ch c hn trm thuyn chin vo cp trn, hip dn, tc ot kho tng ri b i.
Ma h nm y, T Mu ca ta em 5.000 hng binh vo ln Chu Ung, nhng b
chc Tun Kim l Dng Vn Kit nh ui c. Nh Tng cng l i v khng
mun c vic ng binh.
Trc y Tro Dng (nay l Qung Yn) c bn Vn Dng lm lon git ngi
trn sang trn Nh Tch Khm Chu. Trn Trng l Hong Lnh c cha bn y.
Trn tng ca Giao Ch Tro Dng l Hong Thnh Nh ui bt, Lnh c khng
tr. Khi Trn Nghiu Tn n thay bn Trng Quan lin em giao li ht thy l 113
ngi va nam ph lo u.
L Hon sai s sang cm t v bt c 27 ngi n (dn chi) khng hiu ting
Tu em np cho chc Chuyn Vn S Qung Ty ni l gic b xin tr li.
Cng nm y, L Nhc Chuyt em chiu th v ai ngc sang phong cho L Hon.
H L thong th bo Nhc Chuyt:
"Ngy xa cp Nh Hng l gic b ngoi ci, Hong bit khng phi l
qun Giao Chu cha? Gi s phi qun Giao Chu th trc nh Phin Ngung, sau
nh Mn Vit, h ch trn Nh Hng m thi!" (tht l lun iu ho hng ca k
chin thng).
n nm inh Du (997) Tng Thi Tng mt. Chn Tng ln ngi. L Hon li c
gia phong Nam Bnh Vng. Nm y qun Chim quy ri ngoi bin, L Hon nh
ui c li em phng vt sang biu nh Tng v gi t biu thut chuyn dp
Chim Thnh, nhng kt lun rng vic thng trn l nh "c ha ca Triu nh".

123

Vit S Ton Th

Vua Tng u i s gi v ban cho ai ngc cng nga v o gip (Khm nh Vit S,
Quyn 1 t 33a).
n nm Gip Thn (1004) L Hon sai Hnh Qun Vng l Minh xng Nhip
Hoan Chu Th s sang chu vua Tng. Vua Tng vi vo tin in, yn i hi han,
ban cho rt hu ri phong Minh lm Kim T Vinh Lc i phu, Kim hiu thi y
Hoan Chu th s.
Tm li vua i Hnh v mt ngoi giao nng cao c a v nc nh v bn
trong gy ni c an ninh, trt t, bn ngoi bit dng sc mnh lm Trung
Quc phi king n. Nu khng lm ni vic tr lon v tr bnh th u c th nhn
thng mt ngi Hn tc.

3- Vic nh Chim Thnh

Nm 981, L i Hnh sai T Mc v Ng T Cnh sang s Chim Thnh, ngi
Chim c tuyt li bt giam s gi, L i Hnh tc gin, nn sau khi yn n vi
Bc triu (982) lin huy ng qun i m cuc Nam chinh. Qun Chim i bi, tng
Chim l T My Thu cht ti trn, qun Chim b bt lm t binh rt nhiu cng 100
cung n Chim v mt nh s Thin Trc. Vng bc, chu bu b tch thu khng k
xit.
Nm 989, Dng Tin Lc l qun gic vng mnh i thu thu chu Hoan v chu
i, d dn hai chu lm lon v lin lc vi Chim Thnh; L i Hnh em qun i
nh bt c Dng Tn Lc git cht cng mt s ng dn a ht ny.
Nm Gip Ng (994), vua Chim sai Ch ng sang dn phng vt. L i Hnh
trch Chim v l; vua Chim lo s lin sai chu l Ch Cai sang chu.

4- Vic M Mang Trong Nc

Sau khi b ci trong ngoi yn n, L i Hnh ngh n vic c tin. Trc thi
Tin L, dn ch ly c, vt liu i chc cho nhau, c th tin bn Tu em sang
nhng cha lu thng, nn mi vic cng, t u khng tin. Nm 984, vua L i
Hnh cho c tin Thin Phc (Khm nh Vit S, quyn 2 - t 1-20a).
Nm 986, L i Hnh chn nhng ngi kho mnh sung vo qun tc v gi l
thn qun, c khc trn ba ch "Thin t qun".
Nm Gip Thn (984), i Hnh cho dng in Bch Bo Thin Tu ni i Vn
trong thnh Hoa L (nay l ni Trng Yn).
Nm 1002, L i Hnh tng cng qun s, t chc cc i, cc ng, chia tng
hiu lm 2 ban.
Cng nm y, nh li lut php tr dn, m mang nng nghip, khuyn dn cy
rung tch in, i 10 o lm l, ph v chu; o cng (ngi, kinh) v sai Ng T
Yn em 3 vn qun m ng i b t b Nam gii n chu i L.

124

Vit S Ton Th

Trc cng cuc bnh trng t ai gii quyt nn nhn mn ng bng sng
Nh, v bo v nn ni an ca quc gia m dn Chim Thnh hay phm n, ta phi
tn thng ci cng lao v sng kin ca nh Tin L vy (Khm nh Vit S, quyn 2
- t 20a).
Vua L i Hnh mt nm t T (1005), lm vua c 24 nm, th c 65 tui.
Tic rng sau khi Ngi qua i, mi vic ang m mang b ngng li.

Ci n L Hon v Dng Hu
Bn v L Hon cng nh xt cng, lun ti nhiu nhn vt khc trn Lch s sau
ny (L Cng Un, Trn Th , Mc ng Dung, v.v...) cc s nho hay nu ra ci n
git Vua, thon quc, lng thn, theo t tng v ch ngha tn qun ca thi phong
kin.
S tht, qu L Hon cng b ng l Phm C Lng v Dng Hu, ng tnh
vi nhau ph b inh Tu, mt ng vua nh tui nht ca dn tc Vit Nam by gi
mi ln su. H lm mt cuc o chnh gia lc chnh tnh nc ta do ci cht bt
thnh lnh ca vua inh v con c ca Ngi l Nam Vit Vng Lin ang i vo ch b
tc: vua cn qu th u, cc i thn tng lnh mi ngi mt bng mt d. Bn
ngoi nh Tng li dng c hi ny em qun xm lng vo ci nh thi thng
ca cc vng triu Trung Quc trc v sau. Chnh vic xm lng ny thnh mt
ng lc n thc y cc triu nh ang khng hong ny phi dt khot trong vn
lp v nguyn th: Vua nh th vic nc phi vo tay cc i thn, v cc i thn
trong giai on nn c lp ca quc gia cn non nt th lm sao c ngay s nht tr
c. Tt nhin mnh ai, ngi ny lm, chia r nhiu sm mun phi thnh lon, cuc
bin ng ch l vn u hm, sm mai m thi.
L Hon mnh dn bc ra lnh trch nhim vi quc dn v Lch s. Vic phi
n n. N l mt nhu cu ca thi th, n l mt s kin tt nhin ca Lch s.
Ri Thi hu h Dng khoc hong bo ln cho Thp o tng qun h L trc
s hoan h nhit lit ca s ng triu thn. Sau L Hon mang qun ra ti,
th sc vi m binh s vin chinh ca nh Tng, lp nn mt triu i c Bc
phng knh n, c quc dn hoan nghinh. Chnh vic chin thng ht sc v vang
ny g cho L Hon kh nhiu v ci ti cp ngi, ly Hu. Ni cch khc, cuc
chin thng ca h L lm m ci n trn y m cc s thn i xua buc cho
ng.
Ngy nay chng ta ngh khc: Trn bnh din quc gia chnh quyn khng th
trong tay mt tr nh, mt ngi n b xa nay ch c quanh qun chn bung the.
Ai ti gii th c vic ra lnh o vic nc, min m ng ni s mng. Vai tr
nguyn th ca quc gia chng l a v c quyn ca mt dng h no ht. Nh vy
vic m mu cp ngi nh inh khng thnh vn , n c ci n Dng Hu cng
chng l mt iu ng quc dn thc mc. Tri li ngi ta c th khen Dng th
c mt tinh i, bit l ti lui, nu c chp bit u mt cuc o chnh s chng xy ra
vi mt phng php khc lit th Hong gia s kh lng thot c chuyn mu v

125

Vit S Ton Th

nhiu nhn vt quan trng i by gi cng s l nhng nn nhn bi thm. B ti ly

v vua, i vi quan nim o thi xa tt nhin l c ti, nhng i phi bit l kinh
quyn mi khi l nhiu s vic. Tm li, nhng bin c xy ra t trong hong cung
ca vua inh ra n bin thy Hoa Vit c kt thc mt ch m p th nh lm s
thit tng chng nn rm li kia khc.

126

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 4
Cc Vua K Tip L i Hnh
I. L Trung Tng
II. L Nga Triu
- Vic ngoi giao vi Bc Triu
- S tn c ca Long nh
- V m mu cp ngi nh Tin L

1- L Trung Tng
Nm 1005 L Hon qua i v vua i Hnh lm nh nh inh l b trng lp
u (ly con th ba l Long Vit ln lm thi t, ng l a v ny thuc v Ngn Tch).
Lc ny Long nh l con th nm cng xin c tn lp. Xt ra cc ng hong, ai ny
u mun ginh ngai vng cho mnh c, nhng khi vua i Hnh cn sng, khng ai
dm c thi g chng i.
Ri ma xun nm Gip Thn (1004) Long Vit c tn phong, n thng 3 nm t
T (1005) th vua i Hnh qua i.
ng Thnh Vng Ngn Tch, Trung Quc Vng Long Knh, Khai Minh Vng Long
nh ni lon lun 8 thng rng, n ma ng thng 10 nm y Long Vit mi thc s
ln ngi. Ngn Tch b trn ri b ngi Thch H git.
Long Vit bc ln ngai vng cha qu ba ngy th Long nh thu ngi tro tng
vo cung h st, sau ln ngi xng l Khai Thin ng Vn Thnh Vn, Thn V, Tc
Thin Sng o i Thng Minh Quang Hiu Hong . Sau Long Vit c truy t
tn Thy l Trung Tng Hong . Long Vit b m st, cung nh ri lon v b khng
khip khin cc qun quan phi b chy ht, duy c L Cng Un l in tin quan li
m thy ng vua xu s m khc. Vua Trung Tng mt by gi mi 23 tui.
Long nh khen Cng Un l ngi c ngha nn thng lm T Xng qun Ph Ch
huy s.

127

Vit S Ton Th

2- L Nga Triu (1005-1009)

Long nh ln ngi, trong lc ny Ng Bc vng l Long Ngn, Trung Quc vng
l Long Knh chim c tri Ph Lan thuc x Ph V, huyn ng Ho, tnh Hi Dng
chng li. Long nh phi em qun i dp. Bn ngoi li c gic C Long vo cp
ph huyn Cm Thy thuc Thanh Ha. Long nh ng vo i Chu. Vic bnh nh
c kt qa. Sang nm sau (Bnh Ng) 1006 l nm ng Thin (vn theo nin hiu ca
L i Hnh) Long nh lp con l X lm Khai Phong vng, con nui l Thiu Ly lm
S vng, Thiu Hng lm Hn vng.
Long nh v qu hoang dm, tu sc b mc bnh tr phi nm m coi triu. Ngi
i by gi gi l "Nga Triu ". Tuy vy Long nh cng mun lm nhiu vic mi:
sa i quan ch vn v, tng o v triu phc ht thy bt chc kiu mu ca nh
Tng. Theo triu phc ca nh Tng th m c ba hng:
1) M tin hin l phm phc cc quan nht, nh phm.
2) M iu thuyn l phm phc cc quan tam phm cc ty, cc Ng s i v
chc ng phm hai snh.
3) M giai sai l phm phc t t phm n lc phm.
Cn phc sc t cng khanh tr lnmc o mu ta, ng phm mc o mu , tht
phm tr ln mc o mu lc, cu phm tr ln mc o mu xanh.

Vic Ngoi Giao Vi Bc Triu

Long nh c em l Long Xng vi Chng th k l Hong Thanh Nh em bch
t sang cng nh Tng v xin 9 kinh (3 b sch Tu: tn lm kinh thuyt th nht, xp
ch L, Nghi L, L K, T truyn, Cng Dng, Cc Lng, Dch, Thi v Th lm 9
kinh thuyt th hai, xp Dch, Thi, Th, L, Xun Thu, Hiu Kinh, Lun Ng, Mnh T
v Chu L lm 9 kinh. Chn Kinh ca ta xin ca Tu c l l kinh thuyt th 2) v kinh
i Tng (kinh pht ch Phn gi l Xripitaka) vua Tng ng thun.
Vua Long nh xin dng o gip, m tr c git vng v thng thng vi Ung Chu.
Cc iu ny cng c nh , duy v vic bun bn i chc, vua Tng ch cho thi
hnh cc ch Chu Lim v trn Th Hng, c l e d s i li ca ngi Giao Chu
qu su trong ni a ca h chng?
Nm inh Ng (1006) nghe nc ta ri lon sau khi L Hon mt, vua Tng sai Lang
Sch l tri chu v Thiu Vip l in Bin An ph s sang kinh l Giao Chu. Bn ny
tr v tu rng cc con Nam Bnh Vng L Hon chia b ng, lp thnh tri, sch
mi ngi chim c mi ni, nhn dn lo s, xin em qun sang nh dp.
Vua Tng tr li: "H L thng sai con sang chu, ni gc b yn n, khng b
lng trung thun, nay nghe Nam Bnh vng mt, cha c l iu, li nh ngi trong
khi c tang, ng vng gi khng lm nhng vic nh th". Ri vua Tng phi Lang
Sch em th sang ph d cc con L Hon khng nn ct nhc tng tn.

128

Vit S Ton Th

Ngay sau , bn Thip Vip li em bn thy lc t chu Ung n Giao Chu,

trnh ln vua Tng ngh Nam chinh. Vua Tng cng khng thun (c ch ny tht
l t c nhng vng triu Trung Quc).
Thng 8 nm sau l nm inh T (1007) nh Tng sang sch phong cho Long nh
lm Giao Ch Qun Vng, lnh chc Tit S Tnh Hi qun, cho tn l Ch Trung.
Thng 6 vua Tng cho c n Giao Ch qun vng do chc chuyn vn s Qung Ty
em sang. Nguyn xa Bc Triu phong cho Giao Chu ch c Tit Vit (Tit l th tre
khc tn h v chc tc s gi, Vit l li vt, vua giao cho v tng i nh gic
ni xa c quyn thay vua sinh st lm uy), ch cha c phong vng. Nay Tng
Chn Tng cho rng Giao Chu l ni bin vin cn c "n mnh ca triu nh" mi
trn phc c nhn dn.

S Tn c Ca L Long nh
Long nh l mt ng vua ni ting hiu st trong lch s nc ta. H lm tht cc gia
sc nh tru, b, d, g, ln bao gi cng t tay chc tit ri mi giao cho nh bp.
Kt ti t hnh ai th Long nh tm ra nhng cch no tn c hn ht nh sai ly rm
qun vo ti nhn ri chm la t. K xu s gn cht, Long nh cho phng cho
ngi Tu nh Liu Th Tm cm dao ct nhng mi rm ti nhn khng cht c
ngay.
Long nh ly lm th lm.
Khi i nh dp, bt c gic, Long nh em ra b sng sai ngi lm thy lao
nht t vo y nc thy triu dng ln lm cho h cht sc, hoc c khi bt h
leo cy ri cho ngi n gc.
Nm 1008 i dp Man ng, Long nh bt c qun Mn sai ngi nh. Qun
Mn au qu ku go v thng phm vo tn hy ca i Hnh. Long nh ly lm
thch do lng on vua L i Hnh khng mun cho mnh ni ngi trc y.
C ln Long nh em nht phm nhn vo mt ci quy ri cht ci xung quanh
t. Nghe Ninh Giang c nhiu rn, Long nh bt tri ngi vo cnh thuyn ri cho
thuyn bi qua bi li cho rn cn cht. Li c khi Long nh cho rc ma trn u
nh s (nn nhn thu l Quch Ngang) , gi l tay h dao vo u cho chy mu.
Trong nhng bui chu, h cc quan c iu g ni th c tn h ng bn pha tr
hay nhi lm ri cc vic tu i. Triu nh by gi l mt ci sn khu, khng hn
khng km.
Long nh lm vua c 4 nm, i nin hiu l Cnh Thy (1005 1009) qua nm
sau th mt, th 24 tui v lm vua va ng c 4 nm.

3- V m Mu Cp Ngi Nh Tin L
Vua Long nh nm xung, con cn nh. Triu i ca Long nh nh ta thy do s
tn c lm mt lng dn chng rt nhiu tuy Long nh trong 4 nm ngi cng
lm c mt vi vic ng k (dp gic C Long, ngoi giao vi Bc triu,...) ng

129

Vit S Ton Th

ch mt iu l ngi dn Vit ca chng ta vn rt khng a vic chm git mt

cch c c, d man v bao gi cng c phn ng rt mnh lit i vi nhng chnh
sch tn bo du theo hnh thc no. Hung h vua Long nh trong 4 nm tr v cha
h thi n, thi c i vi nhn dn. Lch s sau ny cn dn chng cho li ni trn y
khi cc vua cha qu coi thng sinh mnh ca nhn dn trong lc cm quyn.
Triu nh nh Tin L trong gi pht Long nh t th bt u sinh bin. Vic phi
n d n. Trong triu by gi L Cng Un gi chc in tin ch huy s l ngi c
t cch v nng lc hn c. ng c t cht thng minh, th gio nh s Vn Hnh t
thu nh, li thm c tnh khng khi v c ch ln.
Vn Hnh l nhn vt th no?
o Pht du nhp vo Vit Nam t tam th k v mi ngy mt thnh t. Cc s
nh ch uyn thm Hn hc c cc vua cha trng dng v c rt nhiu nh
hng i vi dn chng. Hai v s u tin tham gia chnh s gip vua inh v Tin L
l Khung Vit v Ng Chn Lu. Ngi th ba l s Vn Hnh by gi cng ni danh
chng km v c l s hiu r thi cuc, thu o vic tng lai nn mun chm
dt triu i L Long nh (nht l Long nh li ngc i c tng gii) cho hp vi
nguyn vng ca nhn dn v canh ci li x hi ang i ti ch ri lon.
Mt hm tri ma to, st dnh ng mt cy bng ln lng Din Hng l ni qu
qun ca L Cng Un, v cy l ra mt bi sm nh sau:
Gc cy trng trng
V cy xanh xanh
Hoa ao mt ng
Thp bt t thnh
ng A nhp a
Cy khc li xanh
Cung Chn vng nht
Cung oi n tinh
Khong su by nm
Thin h thi bnh
Vn Hnh ni ring vi Cng Un: "Hoa ao mc l ch L, Thp bt t l ch L,
ng A l h Trn, Nhp a l phng Bc sang xm ln. Cy khc li xanh l h L
sng li, l ni h L mt, h L ni ln, sau su by nm sau thin h li thi bnh".
Li cn chuyn mt ba vua Ngo triu n tri kh thy ht l trong rut nh n li
sm lin cho ngi tm nhng ai h L git m qun L Cng Un ngay cnh nch.
Trong hai chuyn k trn, vai ch ng d nhin khng ai khc hn l s Vn Hnh
lm ra li sm v ngm cho tuyn truyn trong dn gian, c chuyn vua Long nh
n phi tri kh c ht l. Mc ch ca Vn Hnh l li dng lng m tn d oan ca
dn chng v ca cc ngi c hc vn ng thi nhng u c cn tin chuyn qu
thn, tri t thu y. Nh s tht kho lung lc nhn tm v dn ng cho hc
tr ca mnh bc ln ngi cu ng. Ta li nn ch mt iu na l cc tc dng
chnh tr trn y thi hnh ngay khi vua Nga triu cn ti v. Nu vua Nga triu

130

Vit S Ton Th

khng yu vong tt cng vn s xy ra mt cuc git vua cp ngi ch chng khng.

May m Nga triu cht sm nn Cng Un khng phi thi hnh vic thon ot
bng st mu nh Mc ng Dung v H Qu Ly bn nm th k sau.
Ngi th ba ng la trong v m mu chnh tr ny l o Cam Mc. S chp h
o khuyn Cng Un: "Hi trc c vua ti tm bc c, tri chn ght ngi m con
ngi th cn nh tui cha th m ng bui a nn ny, dn chng ang khao kht
chn cha ra i nh i hn mong ma. Vy Thn v nn tha c hi cng quyt
theo du vua Thang, vua V. Xem vic ca h L (ch vic vua L i Hnh cp ngi
nh inh) trc y cng l chnh ng, thun lng tri v lng dn, sao li kh kh
gi ci tit mn? ..."
n hm sau, Cam Mc li ni: "Li sm r rng, ngi trong nc ai cng tin h
L s chi dy, vic i ha ra phc cho t nc ch u hm sm mai, Thn V cn
ngi ngng g na?"
Cng Un xiu lng ni: " ng cng nh s Vn Hnh nhng phi lm th no
cho c m m trong ngoi?"
Thn V cng bnh, khoan th, hn l dn vui lng theo. Hin nay nhn dn i kh,
ta dng n c v v t s thnh cng.
Sau vic bn son ny o Cam Mc lin hp ngay trm quan tuyn b cuc o
chnh. Vic o chnh thnh tu mt phn v qun i trong tay h L, mt phn v L
Cng Un qu c xng ng hn ai ht trong thi by gi. Ngoi ra o Cam Mc cng
L Cng Un trc c sn vy cnh mnh trong m triu thn. Nhng ngi
ny cng mong c c h thay thy i ch bc cao trn bc thang ph qu. Chnh
o Cam Mc tuyn ngn trng trn nh sau: "Nay c triu khc lng, thn dn la
c nu khng tha dp tn ngi Thn V ln ngi, ri c quc bin th chng ta u
cn gi c a v!"
Nu ta , ta thy sau cuc thon ot, L Cng Un ln lm vua, Vn Hnh lm
Quc s, o Cam Mc c lm ph m v phong hu th c th tin rng s Vn
Hnh l ngi ch trng thay i thi th thu y. o Cam Mc l k thi hnh v sa
son cuc o chnh. Cn L Cng Un c l ch l k th ng trong v ny. Ngay khi
Long nh h st Long Vit (vua Trung Tng) trong lc cc triu thn hong ht b
chy ht, ng l ngi duy nht dm li m thy vua m khc th hiu con ngi
giu thin lng y khng c manh tm cp ngi ca nh Tin L. Nhng sau ny
Nga triu mt, con cn nh, c hi thun tin y mi to nn mt l do, mt sc
mnh n thc y ng ri b ch Trung, ch vic sm k m s Vn Hnh a ra
sa son vic thon ot cha nn coi l iu quyt nh ni ng tranh vng
b.

131

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 5
Nh Hu L (1010-1225)
1) L Thi T (1010-1028)
2) L Thi Tng (1028-1054)
3) L Thnh Tng(1054-1072)
4) L Nhn Tng (1072-1127)
5) L Thn Tng(1128-1138)
6) L Anh Tng (1138-1175)
7) L Cao Tng(1176-1210)
8) L Hu Tng(1211-1225)
9) L Chiu Hong (1224-1225)

I. Vua L Thi T
Nh Tin L co chung sau 29 nm ngi. Ta nh nh inh, nh Ng, hai vng
triu u tin Vit Nam ch di khong 20 nm. Ti sao c tnh trng ny? Ri khi nh
L ln m nhim s mnh lch s i vi dn tc Vit Nam, y l mt triu i ng
k v phng din v n th c trn hai th k v ta thy nn tng ca chnh th
qun ch bt u vng chc.
t cu hi trn y trc khi xt cc s kin lch s v i nh L l tm hiu s
phi thai ca x hi Vit Nam. Chng ta hn cn nh tnh trng nc ta di thi Bc
thuc di 1146 nm. Trong giai on ny dn Vit hp th v lnh hi vn minh Trung
Quc nh chng ta pht trin c nhiu kh nng dn tc. Nhng trong khong
trn 10 th k chng ta vn loanh quanh trong ci bnh thiu thi. ng l chng ta
tin b sm sa hn na, nhng nhng bin c chnh tr lun lun xy n, khi th
ngoi bin a vo, khi th pht xut ngay trong ni b quc gia ta ngn tr chng
ta rt nhiu.
V pha cc vng triu u tin cng b ci bnh k trn bi giai cp lnh o v
phong kin nm trong ni b ch on kt nhng trng hp c bit m thi, v xm
lng l ci nn chung. Xong vic n li tr v vi ci cn bnh nguyn thy hay c tt l
phc tp v chia r. ng vua by gi cha l hin thn ca nn dn ch, cha i n
mc c uy quyn thn thnh tuyt i, cha trn ng nhn tm nht l nhng ngi

132

Vit S Ton Th

quanh mnh v th Kiu Cng Tin git Dng nh Ngh, Dng Tam Kha bt tun li
y k ca Ng Quyn, l S qun chng li vng quyn ca nh Hu Ng, L Hon
mu m lt nh inh bng nhng t chc v m mu khn ngoan kho lo.
Li na, trong giai on nh Ng, nh inh cm vn mnh ca dn tc Vit Nam,
giai on ny l giai on qu . Cc lc lng phong kin v ct c vn cn y ry
khp mi ni, mi lc lng nm mt phn kinh t a phng. Nng nghip tuy pht
t nhng cha lan trn khp trong x v lun lun c nhng bin c chnh tr ngn tr.
Cc dn c sn cc vn sng theo nn kinh t c thi (sn bn, trng trt, hi lm)
hu khng c mi lin quan g vi cc dn min ng bng. Vy nu ta hp cc yu t
chnh tr, kinh t thi by gi vo vi nhau, ta thy giai on lch s ny b mm
lon ng tr, n ch ch c c hi thun tin l bng ln. Nhng vng triu u tin
cha c rng buc vo mt nn tng vng bn, hay cha c thc lc no ng k.
N cn phi king n t nhiu cc chnh quyn a phng gn nh t tr, n bng bnh
nh nh xy trn ct nn lun lun b sp , hung h cc ngi k v cc tin li
bt ti, bt lc hay thiu o c, cng nh thc y x hi Vit Nam vo nhng cuc
o ln lin min.
n L triu tnh trng qu ny chm dt. T L Thi T n triu nh rt
c nhiu kinh nghim chnh tr ca cc tin triu. Ngi ta ha hon c cc
mu thun ni ti. Cc lc lng phong kin yu dn. Vng triu c dn thm nhiu
uy th. Sc bnh trng ca dn tc min Trung Chu tin mnh. Kt qu tt p
ny u do cc phng php t chc kinh t, chnh tr, x hi ng l li, nguyn tc.
Li ti cc triu i sau ny nh cc khun np do L triu to ra nn a dn tc
chng ta mi ngy i mt xa trn con ng tin ha. l iu thit yu cho mi s
tin trin ca x hi ...
L Cng Un, vua Thi T nh L c mt tiu s kh ly k b mt. Ngi ta ch
bit ng l ngi lng C Php, thuc v huyn ng Ngn, ph T Sn, tnh Bc Ninh.
Ngi ta khng bit cha ng l ai. Tc truyn m ng l Phm Th i chi cha Tiu
Sn (thuc ph T Sn) nm mng gp g thn nhn ri th thai ra ng. (i vi
thi khoa hc ngy nay, iu ny khng th tin c). Khi ng ln ba, m ng em ng
cho lm con nui nh s L Khnh Vn tr tr cha C Php, do ng c t tn l
L Cng Un. Xt vy ta c th hiu bui thiu thi ng sng mt cuc i bnh dn
v kh hnh.
n tui trng thnh ng vo phng s nh Tin L Hoa L ln dn ti chc T
Thn V in Tin Ch Huy S gia lc nh L n bui suy vong. Trong thi k cn
lm quan vi nh Tin L ng t ra l ngi c ti nng v c nn c mi
ngi qu mn. Khi vua Nga triu mt, o Cam Mc v s Vn Hnh lp mu a
ng ln ngi. Lc ng 35 tui.
L Thi T ln lm vua vi m mang, canh ci ngay nhiu vic: ng di kinh v
La Thnh, xt Hoa L qu cht hp.
Sau khi di n kinh mi, L Cng Un i thnh Hoa L lm ph Trng Yn
(tc l Yn Khnh, tnh Ninh Bnh by gi) i chu C Php lm ph Thin c (huyn
ng Ngn, tnh Bc Ninh ngy nay) i sng Bc Giang lm sng Thin c v con

133

Vit S Ton Th

sng ny chy v sng Lc u vn l mt chi lu ca sng Nh H i qua huyn ng

Ngn v Qu Dng. Vic triu nghi, quan li cng nh li. Nng nghip c chn
hng v khuch trng do c vic p C X trnh thy tai hng nm lm hi
ma mng v gy s thit hi cho quc gia.
L Cng Un cng rt sn sc n vic vn hc. ng cho lp nh Vn Miu tn
sng Nho hc v m khoa thi Tam Gio (Khng gio, Pht gio, Lo gio). V nh vua
xut thn ca Pht nn Pht gio k t nh L rt c trng i v khuyn khch.
ng cho su tm kinh Tam Tng truyn b o Pht trong dn gian. Lut php
cng c quy nh.
Ngi xut hai vn quan tin dng 8 ngi cha trong ph Thin c, v ti
Thng Long lp cha Thin Ng, cha Vn Tu, cung Thi Thanh. Ngoi thnh Thng
Long ngi cho xy cha Thng Nghim, Thin Vng, Cm Y, Long Hng, Thnh Th,
Thin Quang, Thin c. cc a ht khc cc cha b nt u c tu b.
Thng chp nm th nht hiu Thun Thin (1010) cung Thy Hoa dng xong, c l
khnh thnh v ban chiu i x. Mi vic thu m u c min trong ba nm. Dn
chng v thiu thu m phi ln trn v siu bt u c tr v sinh qun lm n. (Xt
vic ny ta thy dn chng by gi c kh nhiu lm). Mt s phm nhn di i L
Nga Triu cng c phng thch v cho qun o, thuc men tr v x s.
L Thi T chia nc ra lm 24 l (cng nm y) Hoan Chu v i Chu i lm Tri,
thm vo mt tri mi pha Nam Chu Hoan gi l tri nh Phin.
Nm th 7 hiu Thun Thin (1016) trong nc c ma, vua L Thi T li tha
thu 3 nm na, nm th 9 tc l 2 nm sau li c vic tha thu rung mt ln na.
V binh ch, nm th mi su hiu Thun Thin, L Thi T nh ngch lnh c
tng gip. Mi gip c 15 ngi, c mt Qun gip ng u. C nhiu ngch Qun
gip c t ra v chc Ha u c i ra chc chnh th. Theo L Qu n trong
Kin Vn Lc chc Ha u cng nh chc i trng nh Hu L (1428-1789) sau
ny.
Phi b ngoi giao u tin ca nh L do Vin ngoi lang Lng Nhm Vn v L
Ti Vn cm u sau khi vua Thi T ln ngi (1010). Cc nh thn triu Tng c
khng tn thnh vic L thay L nhng vua Tng vn ng thun.
Thng chp nm y (1010) s Tng em sc phong cho L Thi T lm Giao Ch
Qun Vng. Ta thy t inh, L, nh Tng bt u phong cho cc vua ta chc Kim
Hiu Thi y, qua chc Tit , H ri mi n Qun Vng. Nay vua L Thi T
c phong Qun Vng ngay, d nhin l do dn ta c Bc triu khi king n
hn bao gi ht thy.
Nm sau thng t Vin ngoi lang L Nhn Ngha v o Khnh Vn i k s b th
hai em phng vt sang biu vua Tng. Khnh Vn xong vic trn Tu khng v
nc. Ngi Tu bt tr vua L. Khnh Vn b nh cht.
Nm th ba (1012) thng chp, Thi bo o Thc Ph v Vin ngoi lang Ng
Nhng li qua Tu thng hiu.

134

Vit S Ton Th

Nm Thun Thin th nm (1014) Man tng Hc Thc (cng l Nam Chiu) l

Dng Trng Hu v on Kinh em 20 vn qun vo cp t nc ta thng du
t doanh tri gi l tri Ng Hoa. Vin Chu Mc chu Bnh Lm (tc huyn Qung
Nguyn tnh Cao Bng ngy nay) tu v triu. Dc Thnh vng c c i chinh pht,
thng trn git c hng vn qun gic v bt c rt nhiu ngi nga. Bnh nh
xong min Thng du, vua Thi T cho Vin ngoi lang l Phng Chu v L Thc em
mt trm nga bt c ca qun Man sang biu nh Tng.
Nm th by hiu Thun Thin (1016) vua Tng sai s sang gia phong cho L chc
Nam Bnh vng.
Nm Mu Ng thng su (1018) s b ca ta l Vin ngoi lang L o Thnh v
Phm Hc sang Tng xin kinh Tam Tng (ch Phn gi l Tripitaka). Thng 9 nm
Canh Thn (1020) s b mi v; Tng Thng l Phi Tr c lnh sang Qung Ty n
kinh v ti nh i Hng l kho cha Kinh.
Nm Tn Du (1021) Vin ngoi lang Nguyn Khoan Thi, Nguyn Th Cng sang
Tng dng kinh tng, nh cha kinh kiu bt gic.
Tm li vic giao dch L Tng thu by gi rt l m p v c c vy vua Thi
T mi c th gi nh dp cc mi lon trong nc cc min sn cc v man
ng thi no cng xy ra. Thi T t lm tng em qun i tiu pht (Khm nh
Vit S q.2 t 13a).
R C Long cy c a th rng ni him tr tng dy ng trc y di thi
L i Hnh n nm 1011 li ni ln. Vua Thi T bt c bn th lnh. T r C
Long mi b dit.
Nm Nhm T (1013) Thi T li xut chinh nh dp cc qun phn nghch Din
Chu, qun Mn Hc Thi, c s ng la ca Chu Mc H Trc Tun, Thng 2 nm
t Mo, H Trc Tun li chim cc chu Vi Long (tc l Chim Ha by gi), Kim,
huyn Hm Yn tnh Tuyn Quang, Thng Tn (khng r u) Bnh Nguyn (tc
chu V Xuyn, thuc tnh Tuyn Quang by gi). Dc Thnh vng v V c vng
i nh bt c H Trc Tun em v kinh lm ti.
Thng chp nm Canh Thn (1020) L Thi T sai Khai Thin vng v o Thc
Ph i nh Chim Thnh tri B Chnh (thuc Qung Bnh gm ba huyn Bnh Chnh,
Minh Chnh v B Trch) chm c tng Chim l B Linh. Qun Chim i bi.
Nm 1022 Mn i Nguyn Lch ( khonh gia tri Nh Hng v trn Tro Dng)
quy nhiu. Dc Thnh vng i dp vt sang t Tng t c kho tng ri v.
Nm 1024 Khai Thin vng Pht M v Khai Quc vng B i nh chu Phong v
chu Kim.
Nm 1026 thng 10 Khai Thin vng i nh Din Chu.
Nm 1027 Pht M i nh chu Tht Nguyn (tc Tht Kh by gi). ng Chinh
vng tiu pht chu Vn Uyn thuc tnh Lng Sn.

135

Vit S Ton Th

Xt trn y, di thi vua L Thi T tuy khng c nhng v cng ln lao nhng
nhng vic nh dp k cng kh nhiu. V hiu tnh trng nc ta my triu trc
lun lun c vic nhiu lon nn n lt Ngi cm vn mnh dn tc, Ngi sa son
v t chc ro rit vic qun. Cc hong t u phi luyn tp qun c, cc hong thn
quc thch c php tuyn m binh i nn gip mt phn quan trng vo vic an
ninh v uy th quc gia thu .
Tm li chnh sch ca vua Thi T l thng dn, yu nc giao ho vi Bc triu,
gy thc lc cho quc gia t trong ra n ngoi. Chnh sch ny thnh cng trong
19 nm Ngi ti ngi.
Vua Thi T mt nm Thin Thnh (1028) th 55 tui. Trong thi vua Thi T nc
xa nh Chn Lp tc Cao Mn by gi c 4 ln sang cng (Khm nh Vit S quyn
2 t 15a)

II. L Thi Tng (1028-1054)

1) Vic chnh tr
2) Vic qun s
3) Dp Chim Thnh
Vua L Thi T va nm xung th L Triu l ni xy ra cuc tranh ginh vng v
gia bn v hong t. Theo L Thi T th Thi T Pht M c ln ngi nhng my
anh em l V c vng, Dc Thnh vng v ng Chinh vng khng chu. Ai cng
mun ngi cu ng v phn mnh, ri sn qun i ring cc ng hong em qun vy
thnh. Tht l mt cuc i no kinh thnh thi by gi.
Trong cc triu thn c bn L Nhn Ngha bn cng thi t khng cn chc no
hn na l dng gii php v lc quyt nh tnh th. Mt trn dn xong, v pha
thi t, V v tng qun L Phng Hiu rt gm ch V c vng v bo: "Cc
ngi dm ng ngi cao, khi d t qun, trn qun n tin , di tri ngha qun
thn, vy Phng Hiu xin dng nht gm ny". Ni dt li Phng Hiu xng vo chm
V c vng. Dc Thnh vng v ng Chinh vng khip uy b chy. Vic lon
chm dt. Thi t ln ngi tc l vua Thi Tng. Cn li ng Chinh vng v Dc
Thnh vng xin v chu ti. Vua Thi Tng ngh tnh ct nhc tha ti cho c hai ngi
v cho khi phc chc v nh c. Nhng v cn thc mc v tm thut ca nhng ngi
chung quanh, t cc thn vng n cc b ti, t y vua Thi Tng buc cc quan
hng nm thi hnh l tuyn th ti n ng C (x Yn Thi, gip Ty H, cnh thnh
H ni ngy nay): "Lm con phi hiu, lm ti phi trung, ai bt hiu bt trung xin qu
thn lm ti". Ai m khng ti lm l tuyn th phi pht 50 trng.

136

Vit S Ton Th

1- Vic Chnh Tr
Thi Tng l mt ng vua thng minh, rt am hiu vic qun s v chnh tr. Ngi rt
lu tm v mi vn dn s v lng thng dn. Gp nhng nm mt ma hay c
nhiu bnh dch, ngi x thu cho dn hng hai ba nm. V lut php ngi cng sa i
li cho bt s gt gao (ta hn nh lut php ca my tin triu c b qu nghit ng).
i khi ngi t cch tra hi phm nhn, xc nh cc trng hp gim khinh cho cc
ngi gi hay v thnh nin v cho ly tin chuc ti nu khng phm vo thp c.
Ngi t nin hiu l Minh o (1042) trong khi ban b cc chnh sch nhn o ca
Ngi. Vi hai ch Minh o, hn ngi mun t lng thng dn, thng nc v lo sa
sang c ca nn qun ch coi trm h nh con. Nm sau ngi ra lnh bi b tc
mua hong nam lm ti t (hong nam l ngi t 18 tui tr ln). Ngi cho c
tin Minh o tin vic bun bn trong dn gian v Ngi t ra nh trm chy
cng vn, chia ng quan l ra tng cung cho thun tin mi vic giao thng.
Trng cung Thi Tng t hu v phi 13 ngi, ng n 18 ngi, nhc k 100
ngi. Cc cung n ngoi vic hu h phi tp ngh dt vc gm.

2- Vic Qun S.
Di thi vua Thi Tng cng c nhiu vic nh dp v s ri lon vn cn l mt
tnh trng thng trc t cc thi trc, ngoi tr phi phong kin bt u vo dn
khun kh. iu tht sch l nh vua khng t cc quan Trit trn hay Trn th cc
min sn cc hay cc min ln cn thng du nn quyn cai tr v binh b u giao
ht cho cc Chu mc hay T trng, do quyn hnh ca nhng ngi ny rng
qu, h d sinh phn nghch. Vua Thi Tng lun lun phi thn chinh i nh dp.
Nm Mu Dn (1038) ngi Nng Qung Nguyn (Lng Sn) thng hay ni lon.
y l mt thi ng k oanh lit nht ca ngi Nng.
Lnh t ca h l Nng Tn Phc ngi t Tng Can, thuc n hay chu Thch
An, ct c ti chu ng Ro gm Cao Bng v Lng Sn by gi. Vy cnh ca Phc l
Nng Tn Lc (em rut Phc) th lnh chu V Lc (thuc Cao Bng, Lng Sn). Tt c
cc t ai trn y hp thnh chu Qung Nguyn v i nh L. Sau ny Tn Phc
git c hai em chim ht nh hng vt cht v tinh thn ti Qung Nguyn ri
xng l Chiu Thnh hong , phong cho v lm Minh c hong hu, con l Nng
Tr Thng lm Nam Nha i vng ri i chu Qung Nguyn lm nc Trng Sinh.
H Nng li sa sang b ci, binh b v xy thnh tr, n i cng tuyt giao vi L (tc
l khng xng thn np cng) t nm 1038.
Hi thng ging nm sau (1039), H Vn Trinh l th lnh Ty Nng (tc huyn T
Nng ngy nay thuc tnh Thi Nguyn), lm bo co v triu L.
Nm K Mo (1039) vua Thi Tng phi thn i nh. Nng Tn Phc v con l
Nng Tr Thng b bt em v kinh x ti cn v v mt con trai na l Nng Tr Cao
chy thot. Nng Tr Cao cng l mt k c ti v c tinh thn qut cng nn hai nm
sau li lp c qun i cng m tr v chim chu ng Ro, st chu Qung
Nguyn, t ni ny l i Lch quc. Nh L li thm mt phen kh nhc v n lt

137

Vit S Ton Th

Nng Tr Cao b bt nhng vua Thi Tng ngh git cha v anh Tr Cao ri khng n
hi Tr Cao na, cho tr v lm Qung Nguyn Mc, sau gia phong hm Thi Bo.
Nm Mu T (1048) Nng Tr Cao li lm phn, t xng phen na l Nhn Hu hong
ly quc hiu l i Nam. Quan Thi y ca triu L l Quch Thnh Dt em qun
ln nh khng c kt qu. Nng Tr Cao tnh chuyn nng da vo Tng triu v xin
ph thuc. Tng triu khng thun. K ra h Nng cng rt khn ngoan trong nh li
dng s mu thun gia Bc phng v Nam phng c t ngn nm trc xy
dng cho "quc gia Nng" mt a v trung gian gia hai lc lng. Cn Tng triu
khng chp thun li thnh cu ca h Nng hn l thy t nh Ng dy nghip qua ti
my triu i sau dn phng Nam thnh mt khi cht ch, tin ha v c mt
thc lc ng king n, vic tha nhn quc gia Nng c th pht sinh ra s th on
vi L triu khng khi l iu bt li.
Vo khong thng 10 nm 1052 qun Nng hm Tn Chu v Ung Chu, chim
c 8 chu (Cc chu: Honh, Qu, Cung, Tm, ng, Ng, Khang, oan) thuc
Qung ng v Qung Ty lm cho Tng triu phi xc ng. Vua nh Tng toan nh
nh L nh dp h nhng tng nh Tng l ch Thanh can ngn ly l c mt mnh
Tr Cao m lc lng lng Qung khng th ch ng c phi nh ngoi quc thanh
tr s l mt iu quc s. Vic ny cn c nh hng khc khng km phn tai hi l
s sinh mi bin lon khc na hoc trong ni b ca Tng triu, hoc ngoi bin.
Vua Tng cho l phi ri c bn D Tnh v Tn Min em qun i nh Tr Cao. Bn
ny lm khng ni vic, vua Tng v triu nh cng thm lo. Trc s lng tng ca
Tng triu, Nng Tr Cao dng biu xin phong lm Tit S chu Ung v chu Qu.
Vy m vua Tng ng thun cho m. Li mt phen na ch Thanh phn i v tnh
nguyn xin i nh. ng c phong lm Qung Nam Tuyn ph s.
By gi qun ca D Tnh v Tn Min ang ng Liu Chu, a ht Tn Chu
thuc Qung Ty. Thng chp nm 1052 qun ch Thanh n Qung Nam hp vi
qun ca bn D Tnh, Tn Min. Dch Thanh h lnh bt ng xem xt tnh th v
nh k hoch. Trong lc ny quan Kim ht Qung Ty l Trn Th khng tun tng
lnh c em qun i nh Tr Cao v b bi. ch Thanh em chm Trn Th v cho
qun ngh 10 ngy. Tr Cao thng trn nhiu ln sinh khinh ch v khng lo phng
bt ng b ch Thanh tn cng ti ca Cn Ln (thuc Ph Nam Ninh). Trong khi chin
cuc ang din hnh, ch Thanh dng qun k nh vo hai bn sn qun Tr Cao.
Bn tng t Nng l Hong s mt Nng Kin Trung cht ti 157 ngi, cn qun b
hi ti hng vn v tan v ht. Tr Cao th la t thnh ri chy trn qua sng Hp
Giang sang nc i L (thuc Vn Nam) b ngi i L bt c chm u em np
cho nh Tng.
Theo i Nam dt s, Nguyn Vn T ni: hai nm sau D Tnh c phong lm
Kinh Ch Qung Ty c nhim v i bt Tr Cao. D Tnh phi Tiu Ch l Gim qua
ng c Ma i tm h Nng v d ng ch c bt c m Tr Cao, em l Tr Quang,
con l K Tng v K Phng; li c ngi sang i L theo di Tr Cao em v kinh s.
Thn nhn ca Tr Cao sau cng b git ht. T ti bin gii Hoa Vit khng c s
quy nhiu ca ngi Nng na.

138

Vit S Ton Th

3- Dp Chim Thnh
Nh L dy nghip c 10 nm, dn Chim nhn dp bn Giao Chu thay i
ngi vua lin b vic tin cng v thng s. Hn th na, qun Chim li cn lun lun
quy nhiu cc vng duyn hi ca chng ta. Nm Gip Thn (1044) sau khi sa son
c binh thuyn, lng thc vua L Thi Tng ng gi nh Chim Thnh. Hai qun
gp nhau pha Nam sng Ng B. Qun Giao Chu nh trn sang, kh th hng hi
qu qun Chim b chy, 5000 qun Chim v 30 con voi b bt. Ngay khi trong ni
b ca Chim xy ra vic bi phn: tng Chim l Quch Gia D h st quc vng X
u ri xin hng. Thng trn, qun ta chm git dn Chim rt nhiu, vua Thi Tng
phi thit qun lut mi dt c cuc tn st ny.
Thi Tng tin n thnh Pht Th by gi l quc ca Chim Thnh (thuc lng
Nguyt Biu, huyn Hng Thy, tnh Tha Thin) bt c vng phi M v mt s
cung n Chm em v nc. Thuyn ng v ti ht H Nam, Thi Tng i M sang
chu nhng tuyt vng v tnh nh ni nc, ngi p ca dn Hi qun chin ln
xung sng t vn. Ngy nay bn b sng Chu Giang, cnh tnh l dn chng a
phng c dng mt ngi n th tit ph .
S 5000 ngi b bt v Giao Chu sau c triu nh nh L cp rung t lp
p sinh sng.

III. L Thnh Tng (1054-1072)

- Vic m mang Pht gio v Nho gio
- Vua L Thnh Tng nh Chim Thnh
K nghip vua Thi Tng l thi t Nht Tng, tc vua Thnh Tng ly nin hiu ln
u l Long Thy Thi Bnh (1054-1058) t quc hiu l i Vit. Nc ta ngt mt
trm nm n by gi vn gi l i C Vit.
Vua Thi Tng ni ting l mt v anh qun v c nhiu c . Chnh tr ca ngi
ly s thng dn nh con lm cn bn.
Thng t nm Bnh Thn (1056) ngi ban chiu khuyn dn lm rung. Thng tm
nm K Hi (1059) ngi cho ch triu phc. Cc quan phi i khn bt u, i hi c b
tt vo chu cho c v trang nghim. Ngi lp in Thy Tinh, in Thin Quang. Quan
chc th c chc Ph quc Thi y, Gin ngh i phu, T hu lang trung vin ngoi
lang, Khu mt s, Kim ng, Lnh binh. Triu i ca ngi k ra n by gi l vn vt
hn c v tin dn n ch v vang. (Khm nh Vit s 9.3 t 23b).
Thng t nm Canh Tut (1070) tri lm i hn, ngi cho ly tin ca v thc trong
kho chn cp cho dn (Khm nh Vit s 9.5 t 29). Ngi t ra tin dng lim

139

Vit S Ton Th

trnh s sa ng cho quan li. Nm inh Mi (1067) ngi cho Nguyn Trng Ha v
ng Th T lm h ph s s, i 10 ngi th gia lm li n ngc. Ngi ban cho
Trng Ha v Th T mi nm mi ngi 50 quan tin v 100 b thc, c v mui ty
tin dng. Mi ngi ngc li mi nm c 20 quan tin v 100 b thc nui
tnh trong sch cho cc hnh quan).
V vic dng lim, Ng Ng Phong, tc Ng Thi S ni: Di i nh L cc quan
trong ngoi u khng c cp bng. Quan trong th thnh thong c ban thng.
Quan ngoi c dn mi a phng ty tin t ngi thu nhng thu in th, b,
p m cung cp. Quan phi dy dn cy cy, th c cng hng li. n by gi
bnh quan mi c lng bng.
i vi cc phm nhn, ngi cng m lng khoan hng, cho n mc y . Nm
Tn Hi (1071) ngi nh l chuc ti bng tin ty theo nng nh. V vn ny (nm
1028 - 1054) trong i vua L Thi Tng lp thnh l, vua Thnh Tng sau ny ch
sa i li m thi.
V v b, tuy nc c thi bnh, ngi cng rt lu n. Nm K Hi (1059) ngi
nh cc hiu qun l: Ng Long, V Thng, Long c, Thn in, Bng Thnh, Bo
Thng, Hng Lc v Vn Tip. Bn b hp li thnh 100 i. Mi i c lnh k m v
lnh bn . Do s b xung ny s cm qun n i vua Thnh Tng gn tng gp
i; cn th binh s gi an ninh, trt t trong nc v phng xm lng khng c
nht nh. Ngi dn n tui phi i lnh mt thi gian ngn v c l nh di i nh
inh, h c lun phin va lm bn phn vi Nh nc, va lm vic vi gia
nh, tc l va l lnh va l nng dn. Vic ny gi l "i phen". Trong khi i phen, h
ng cc ph, huyn, chu phng khi ng dng. Hng lnh ny d nhin nhiu
hn lnh cm v, nhng tp luyn t i hn.
Ngoi ra qun lnh u c khc trn trn ba ch "Thin T Qun" nh di i Tin
L. Binh ch nh L ni ting i by gi khin nh Tng phi bt chc. Chng ti tic
rng khng thy c s liu ni nhiu v cc t chc qun s di triu vua Thnh Tng
by t y hn, ch bit theo Vn i Loi Ng ca L Qu n, quyn IV, t
42a,: Thi Din Khnh l quan nh Tng lm Tri chu Hot Chu (mt chu ca Tu
gn bin gii ta) c dng ln vua Tng Thn Tng (1068 - 1085) cun An nam hnh
qun php bt c ca nh L. Trong sch ny c ghi chp vic t chc binh i nh
sau y, v chng ti ng rng vic tng cng binh i ny pht xut di hai
triu ThiTng v Thnh Tng c nhiu c bit nn binh i ca ta kh mnh
khin Trung Quc phi ch :
Chnh binh l cc n v s dng cung tn v k m do 9 ph tng thng xut. Cc
n v ny c 100 i. Mi i c 4 b: t, hu, tin, hu.
- Qun tr chin tc l qun i va ng gi va chin u ti ch.
- Qun thc chin dng vo cuc tn cng v lu ng (Mi tng u c k binh v
v kh nh nhau).
- Phin binh th t tng i ring phng s bt chc. (y l hng lnh ga
yu gi thnh).

140

Vit S Ton Th

Do ti liu ny ta thy binh ch i L c mt c sc nht l bit s dng k binh

n c gi tr hay khng th coi cuc pht Tng bnh Chim lin tip sau ny r. Ngoi
ra nh Tng phi bt chc nh L v binh ch th cng c th tin binh ch ca chng
ta thu kh hon b. Tm li vo h bn th k th XI nc ta kh mnh v
qun s ti ng Nam chu.

1- Vic M Mang Pht Gio v Nho Gio.

Vua Thnh Tng lm vua c hai thng, nm t V (1055) thng ging ngi cho sa
cc miu trong i ni. Ma ng nm inh Du (1058) ngi cho sa ca Tng Ph
(tc l ca ng thnh Thng Long) dng ln t nm th nht hiu Thun Thin
(1010). Thng tm nm Canh T (1060) ngi cho lm Hnh cung bn cnh Dm m
h (Ty H) thnh thong ng ra xem nh c. Thng chn nm Bnh Ng (1066)
ngi sai Lang tng Quch Mu dng mt ci thp ni Tin Du (Bc Ninh). Nm Canh
Tut (1070) ngi cho dng in T Thn. Thng ging nm Tn Hi (1071) ngi vit
ch Pht vo tm bia di mt trng 6 thc cha Tin Du. Thng tm nm Canh
Tut (1070), hiu Thn V th hai, ngi cho xy miu th Khng T l ng t o Nho
ti pha Nam thnh Thng Long (H Ni) cho t tng Chu Cng, Khng T v tng
t phi (bn v phi hng l Nhan T, Tng T, T T v Mnh T) v tng Tht
Thp Nh Hin (72 ngi hc tr gii ca c Khng). Xt ra vic xy dng vn miu v
c tng ny l ln u tin c nc ta. c sy Nho gio c mnh lit, xun
thu nh k triu nh cho cng t Khng T v ch hin rt long trng. Nh vua ly
ngy thng nh t Vn miu. Cc quan theo ngy trung nh t Vn ch hng
tnh. Dn vo ngy h nh t Vn ch hng x. Vn miu li cn l ni hc tp ca
cc hong t.
Theo s nhn xt ca chng ti th nh L m nc nm 1010, su mi nm sau
mi c vic tn th Khng T v sng bi ch hin. Nh vy o Nho i sau o
Pht, nhng bt u c tin trin t by gi.
Mt vic cng ci v ngoi giao di i L Thnh Tng: ma xun nm Canh T
(1060) chc Mc Lang Chu (Lng Sn) l Thn Thiu Thi ui theo bt nhng qun
trn trnh sang ci Tng, bt c chc ch huy s ca nh Tng l Dng Bo Ti v
s tt, tru nga em v. n thng by, qun Tng sang xm ln khng c, bn sai
Li B th lang l D Tnh n chu Ung m cuc hi ngh vi nh L. Vua L sai Phi Gia
Hu i d. D Tnh tng cho Gia Hu rt hu v a th xin tr li Bo Ti, vua ta
khng chu (i Vit S K Ton Th 2.3 t 25b).

2- Vua L Thnh Tng nh Chim Thnh

T khi nc ta ginh c c lp (th k th X) vic nh Chim Thnh l mt
vic thng xuyn. Nh ta bit, dn Chim quen cy hng mnh hay quy nhiu nc
ta t th k th hai di i vua Ha (102 sau C.L.) nh ng Hn. Chim quc
di con mt ca cc vua cha ta l mt ci nht bc rt kh tr v nguy him, nn t
nh Tin L quan nim rng khng nh Chim th Chim cng nh mnh, ri t
y, triu i no hu yn ni b u mang qun Nam chinh.

141

Vit S Ton Th

Xin lc qua vic nh Chim khi t i Tin L, qua nh inh l triu i va

thc hin xong nn thng nht th Ng Nht Khnh l mt trong 12 s qun b bi chy
qua Chim Thnh xui Chim em qun tn cng vo t Vit. Nm K Mo (979) hn
mt ngn chic thuyn Chim tin n ca i An tc l ca sng y thuc hi phn
Ninh Bnh - Nam nh chng may b bo nh chm. Nht Khnh cng mt phn ln
qun Chim lm mi cho c. Qun Chim khng b nh m tan, ng tic cho kinh
Hoa L mt c hi ghi mt vi chin cng oanh lit ca ging ni Vit Nam vo lch s.
n L Hon ln ngi, s gi i Vit l T Mc v Ng T Canh sang giao hiu b
Chim gi li. Vua Tin L ni gin, ri thnh tr, tng miu ca vua Chim mt phen b
san phng, ng thi mt s con dn Chim phi theo ngn c chin thng v lm lu
dn dng vo vic khn hoang cc n in ca ta.
l cuc Nam chinh u tin ca chng ta v cng l dp u tin dn Chim
Thnh kit hit, ph cng t u Ty lch k nguyn bit mi chin bi vi Vit tc.
Vua Thi Tng nh L ln ngi, Chim Thnh chu xng thn np cng, ri Chim b
ni lon, con chu vua Chim ginh nhau a v nn Nam Thy ca ta bt c s quy
o trong mt thi gian. Nhng sau t lu, Chim b cng lun 16 nm v li tip tc
gy ri ven bin ca ta. Nm 1044, vua Thi Tng thn chinh vo Chim quc, git
cha S u, bt 30 con voi, 5000 dn v git gn ba vn ngi khng k s cung
nhn, nhc n em v nc.
D nhin Chim li hng, nhng s hnh phc ca Chim bao gi cng ngn ngi,
bi h l mt dn tc c c qut cng rt mnh v ch phc th rt bn b !
Nm 1065 - 1069, Chim b cng, vua Thnh Tng ni nghip ph vng li em
qun Nam Chinh. Nhng mt vi s gia cho rng ti giai on lch s ny cuc bnh
Chim chng phi ring v vic on tuyt giao hiu, m v i Vit bt u thi hnh
chnh sch quc, da vo ch Chim c tinh thn bt khut i vi i Vit v li
ln lt thn phc nh Tng. Cng mt nhp vi cc vua k tip sau ny, ta thy dn tc
Vit Nam c gng ca quy chng nhng v min Nam li cn lo bnh trng c v
phng Bc. (xin coi bi ni v chnh sch Bc thy ca nh L di y).
T Chim vng Ch C (Rudravarman III) c vua Tng nng , ban cho nga
trng v cho php mua la Qung Chu, Chim khng tip tc np cng na. Mi
hnh ng ca Chim u lt ht vo con mt ca dn Vit mt cch khiu khch.
Cng lc ny (1068) vua L Thnh Tng sa son thm chin thuyn (vic giao
thng t thnh Pht Th ti Giao Ch bng ng ni theo li s Chim tu vi vua
Tng phi mt 40 ngy. Vua Tin L trc y c o tn cng v sa cha ng s.
Nhng xem vy, dng thy o vn d dng cho vic chuyn qun hn). Lc lng
qun s ca L triu c chng 5 vn, L Thng Kit c lm i tng i tin
phong, em Thng Kit l Thng Hin gi chc Tn k V y. Mi chin hm ch 250
tn qun v lng thc, tt c c 200 chic.
triu by gi c _ Lan Thi Phi v Thi s L o Thnh trng coi vic nc. By
ngy sau khi ri khi Thng Long cc o qun Vit c mt Ngh An, ba ngy sau
ti c Nam gii, pha Nam ni Hng Lnh (H Tnh), hi phn Chim Thnh t

142

Vit S Ton Th

hin ra trc mt. (S chp ngy Canh Thn ti Nam gii, rng ni ln u thuyn
Kim Phng nh lc xut chinh, L triu vn tin nhiu d oan cho l im tt. im
ny c tnh cch hoang ng. C l s thn ba t ra t im cho bn triu thu
). Nm ngy sau qun ta n ca Nht L l ni tp trung ca thy qun Chim, bi
Chim c nhng giy ni "xng sn" cao ngt ngn cn ng b t Giao Ch vo
ci Chim. Ngoi ni Honh Sn Cc Bc, c ni Hi Vn pha Nam Thun Ha, ni
i Lnh pha Nam Ph Yn, gia cc giy ni ny c ng bng ca dn Chim.
Hnh nh s giao thng ca dn Chim t ni ny qua ni khc cng bng ng thy
v v phng din qun s, Chim ch cn gi mt bin hn c v tin tng vo cc
o ni l nhng bc tng thnh thin nhin.
Ti Nht L, thy qun Chim xng ra cn ng. Tng ca ta l Hong Kit nh
tan ri qun ta thng tin v pha Nam khng b ngn tr, mc ch ca ta l tin thng
ti thnh Pht Th ph kinh v bt Quc Vng. Bn ngy sau na ta n ca T
Dung nay gi l T Hin l ca sng vo cc ph v sng thuc Quy Nhn ta mt ba
ngy na, tnh tt c l 26 ngy t Thng Long n y.
Thnh Pht Th (sau gi l Ch Bn m ta thng chp ln ra l Bn) vo a
phn tnh Bnh nh ngy nay, ba pha Ty-Nam-Bc c ni che ch, pha ng gip b.
Thy qun ca ta b y. Tng Chim l B B La gin trn trn b sng Tu
Mao chn nh. Qun ta xng ln git c B B La v rt nhiu binh s. (Trn ny
c lch s gi l trn Tu Mao).
L Thng Kit vt c sng Tu Mao, li qua hai con sng na mi ti kinh
Chim. ang m nghe tin qun ca mnh bi trn Tu Mao, Ch C mang v con
chy trn. Dn trong thnh thy qun i Vit n u ra hng.
L Thng Kit em qun truy tm theo pha Nam. Thng t qun ta tin n bin
gii Chn Lp, qua cc vng Phan Rang, Phan Thit ngy nay m Chm gi l
Pandurango.
Vua Chim vn c cu th vi Chn Lp nn ht ng chy phi ra hng, kt qu
Ch C v nm vn qun b cm t. Cuc ui bt vua Chim mt ngt mt thng.
Ngi c cng trong cuc i thng ny l L Thng Kit.
Thng 5 vua ra lnh sa son ln ng.
Ngy 19 thng 6 Qu T, thuyn v n ca T Minh, c l l T Dung. Ngy 17
thng 7 Tn Du, o qun Nam chinh v ti Thng Long. Cuc n rc rt l long
trng. Cc quan hu t sp t binh lnh nghim trang, nghi v rc r. Vua ln b ng
trn bu xa (xe nm ngc) qun thn ci nga theo sau. Vua Chim mnh mc o vi
trng, u i m lm bng cy gai, tay b tri sau lng do 5 tn lnh V dt. Quyn
thuc i sau cng b tri.
Ch C xin dng 3 chu B Chnh, Ma Linh v a L chuc ti c tha v. ng
ch t L i Hnh n L Thnh Tng tuy c vic nh Chim nhng ch l vic bt
ngi ly ca nhng cha h c vic bnh trng t ai. V ni n vn m mang
b ci, ta nn n L Thng Kit l ngi rt ro rit v ch ny hn ht, c l
by gi (di i L) ngun sng min ng bng Bc Vit bt u thiu ht.

143

Vit S Ton Th

Cng cuc ny ti cc triu i sau c theo ui th no, nhng trang di y s

ni y hn.

IV. L Nhn Tng (1072 - 1127)

1) V tranh ginh quyn v
2) Vic chnh tr
3) Vic nh Tng
4) L nh Chim Thnh

1- Mt V Tranh Ginh Quyn V

i vua Nhn Tng ng k l mt triu i rt ln v di i Nhn Tng vn tr, v
cng rt l hin hch. Ngoi ra triu i ny ghi trong lch s hai chin cng ht sc
oanh lit l nh Tng v bnh Chim.
Vua Nhn Tng tc thi t Cn c ln ngi lc 7 tui. Quan thi s l L o
Thnh lm ph chnh, nhng bn trong m l _ Lan Thi phi v Dng Thi hu bung
mnh nghe vic triu chnh.
_ Lan thi phi l mt nhn vt c bit ca thi i bn cnh L o Thnh v L
Thng Kit, hai v tng vn, v c uy tn v thao lc nht thi by gi. B ng
mt vai tr chnh tr rt ng k di i L Nhn Tng.
Thn th ca b th no?
Vua L Thnh Tng (1054 1072) by gi 40 tui m cha c con trai ly lm lo
lng nn hay i cu t cc nh cha danh ting. Mt hm ngi ng gi v cha lng
Th Li cho php dn chng t do chim bi long nhan. Dn chng gi tr, trai gi n
nc i xem nh vua nh nc chy. Trong khi o ng i qua, mt c gi c bnh tnh
hi du bn ng v da mnh vo bi c lan. Nh vua ngc nhin lin i n hu th
thy c gi tuy qu ma nhng c nhan sc oan trang, c ch li ng hong, ni
nng thanh nh, ngi lin vi v cung. Thiu n y l Yn c nng, tc danh l c
Cm, thn n lng Th Li (sau i l Siu Loi, ri li i ra Thun Thnh, tnh Bc
Ninh). V cung nh vua c mt n gio vin dy Yn c nng hc tp. Nh s thng
minh chng bao lu Yn c nng lu thng kinh s v c phong lm _ Lan phu
nhn (ly tn cung _ Lan l ni phu nhn luyn tp vn bi, li c l ngi con gi
ta bi lan).
Ri phu nhn sinh ra Hong t, t tn l Cn c t c phong lm Thi Phi.
Theo thn tch lng Siu Loi th khi vua Thnh Tng i qun th Chim Thnh,
nh b Dng hu bit _ Lan phu nhn c thai s sau ny mt a v nn h truyn

144

Vit S Ton Th

rng mnh cng tt kinh. Khi _ Lan phu nhn sinh con trai th Dng hu chim a
con trai v giam _ Lan phu nhn vo lnh cung ni rng _ Lan sanh ra qui thai.
a con trai tc l thi t Cn c v ln by tui th vua Thnh Tng bng h. Cn
c c ln ngi tc l vua Nhn Tng. Vic ny v l ra. Nguyn phi by gi c
tn l Hong thi phi lin bo th xa, git Dng hu v chn sng 72 ngi cung n
a tng vi Dng hu trong vic hm hi Thi phi thu trc.
Sau vic tn c k trn, khi tr v gi, _ Lan Thi phi qu hi hn nn rt sng o
Pht, lm rt nhiu iu thin, nh vic xut tin kho chuc con gi nh ngho b
cm bn, ri cho g chng vo nhng ni t t, chn cp cho dn chng khi b tai tri
ch nc, lm ti 70 ngi cha trong vng Kinh Bc (Bc Ninh) v thi hnh nhiu nhn
chnh.
Xt v chnh tr _ Lan thi phi lm gim quc rt c lc cho vic tr dn trong khi
chng i vin chinh (theo gio s Hong L trong tun bo i Mi s 20 th Dng
hu coi triu khi vua Thnh Tng i qun th. Theo Tri Tn th c c b Nguyn Phi tc
_ Lan phu nhn bung rm nghe vic triu chnh trong giai on ny. C th tin
chc _ Lan Nguyn Phi c sng i ngay bui u nn c d chnh s v b l
ngi thng minh, qung bc. Theo Vit Nam S Lc ch c b Nguyn Phi m thi.
iu chc chn l sau khi vua Nhn Tng ln cm quyn, _ Lan Thi Phi hon ton trc
tip tham gia quc s. B c cng dy d con thnh mt v anh qun. Nc nh by
gi c yn tr, vic hc hnh thi c c m mang. Vic nh Tng, bnh Chim l
nhng vic trng i cng c th do s thm xt v quyt nh ca b bn cnh thiu
qun. iu ny r rt v vua Nhn Tng ln ngi nm 1072 nhng my nm sau th L
o Thnh i trn th Ngh An, khng cn lm ph chnh na v chnh kin bt ng
v vic nh Tng bnh Chim xy ra nm 1075 1078 vi L Thng Kit v cc i
thn; do chng ti ngh rng _ Lan Thi phi tng ng mt vai tr quan trng
trong mi vic chnh tr i by gi. Vy xt cng cc i thn thu y m khng nhc
nh n b tng cng l mt iu bt cng.
Li xin ni thm rng _ Lan Thi phi xut thn ch tho d, cm rau o vi, nh s
may mn bc vo chn hong cung, n hc t nm ri tr nn mt nh chnh tr li lc
th ta phi cng nhn rng ph n Vit Nam sau cc b Trng, Triu u lun lun biu
dng c tinh hoa ca ni ging chng km g tu mi nam t.

2- Vic Chnh Tr
Triu i L Nhn Tng rt hot ng. Vic nh dp tuy nhiu, nhng nhng vic
chnh tr cng khng b ngng tr. i by gi mi khi u vic p C X gi
kinh thnh v trnh cho dn nn ngp lt hng nm rt tai hi cho ma mng.
Nm t Mo 1075 hiu Thi Ninh th t, i vua L Nhn Tng, bt u c cc k
thi tam trng tc l thi ba bc khc nhau tuyn nhn ti ra gip nc, (nhng
ngi thng ngha sch minh kinh). y l k thi u tin nc ta, chn c 10
ngi. L Vn Thnh u c vo hu vua hc; sau ny L Vn Thnh lm n Thi
s, ri b y ln Thao Giang (Ph Th) v b ng c phn nghch. Khoa c nc ta c
t thu .

145

Vit S Ton Th

Nm Bnh Thn (1076) thng t, hiu Anh V chin thng, Nhn Tng t nh Quc
T gim kn chn cc nhn ti cho hai ngnh vn v.
Nm inh T (1077) thng hai, hiu Anh V chin htng th hai, c k thi li vin,
hnh lut ly ngi vo lm quan.
Nm Bnh Dn (1086) thng tm, hiu Quang Hu th hai, vua tuyn ngi vo Hn
Lm Vin (Mc Hin Tch l ngi x Long ng, huyn Ch Linh, tnh Hi Dng
u c b vo Hn Lm Vin hc s).
Nm inh Su (1097) hiu Hi Phong th 6, L Nhn Tng xung chiu lm sch hi
in l cun sch kim sot so snh cc iu l trong in c, chp li ri cho thi hnh.
V Nho hc bt u c sng thng nn mi c cc vic m mang trn y, cng
l nh thi c nhiu ngi hin lng ht lng lo lng quyn li ca nhn dn.
ng k Thi s L o Thnh trc ht l gng mu cho s oan chnh v tn
tm phc v vi quc gia. C xt vic bnh Chim ph Tng th hiu nhn ti thi rt
l ng knh.
Nm K T (1089) quan ch nh thnh cc cp bc sau y:
Vn ban c:
- i thn: Thi s, Thi ph, Thi y, Thiu s, Thiu ph, Thiu y.
- Di i thn: Thng th, T Hu Tham tri, T Hu Gin ngh i phu, Trung th
th lang, B th lang v.v...
V ban c:
- thng, Nguyn sy, Tng qun khu mt s, Khu mt t hu s, Kim Ng
thng tng, i tng, tng, Ch v tng qun v.v...
Vn quan cc tnh c:
Quan cai tr: Tri ph, Phn ph cc chu qun, Tri chu.
V quan c: ch l trn tri quan.

3- Vic nh Tng
n i vua Tng Thn tng (1068 1078) Vng An Thch l mt i chnh tri gia c
ci t rt nhiu v chnh s ca Trung Quc v m rng quc.
H Vng t:
1) Php thanh miu ly tin ca nh nc cho nng dn vay khi la cn xanh. Dn
c la s tr li s tin c vay v tr li theo quc l (?).
2) Php min dch: Ai phi vic su dch th c np tin nh nc ly tin thu
ngi khc lm thay cho mnh.

146

Vit S Ton Th

3) Php th dch: t s bun bn chn kinh s tiu th cc th hng ha ca

dn b ng. Nh nc ng ln thu, em bn v cp vn hay cho vay vn ri dn
theo quc l m tr.
4) Php bo gip tng cng qun s, h Vng chia 10 nh lp thnh mt Bo.
Nm trm nh hp thnh mt Bo. Mi Bo c hai ngi ch huy v dy dn luyn
tp qun s.
5) Php bo m c qun lnh nhiu cng phi c nhiu nga. Vng giao nga cho
cc Bo nui. Nu nga cht th liu theo gi m bi thng hay mua nga khc thay
vo.
Vng An Thch rt ch n phng Nam v mun lp cng to ngoi bin, tu
ln vua Tng rng: Giao Ch va nh Chim Thnh b tht bi, qun khng cn ni
mt vn, c th ly qun Ung Chu sang chim Giao Ch.
Tri chu Tiu Ph Phin Ngu (Ung Chu) trng thy r s vng ny ca Tng triu
c ln dn s v triu xin nh i Vit (by gi nh L ly quc hiu l i Vit)
ko sau c i ha. Ri Tiu Ch b li phi huyn chc . Khi h Vng ln cm quyn,
Tiu Ch c phc chc v l ngi am hiu mi vn i Vit ang nm trong ci
d n xm lng ca Vng t tng. D n y khng ring lo khuch trng v
phng Nam m cn m rng cng vc cho Trung Nguyn v phng Bc na (nh
Liu v H).
Nhng khi Tng n thi ca L triu th thy L c v ngang ngnh nn
sinh nghi. S tht L triu nhn cuc dnh ph ca Nng Tr Cao nm 1054 m
bnh trng ngm lnh th ca mnh bng cch xui dc bin dn ln t v sinh s.
Trong mt thi gian kh di. Tng triu nn gin, gi tnh ha ho nhng vn i dp
thun tin xm lng i Vit m t lu Tng coi nh ming mi bo. Mi nm qua
Tng triu trong thi ch i . Tiu Ch sau khi c phc hi lin ti Qu
Chu giao dch vi cc t trng t o c Ma n chu in ng c hiu lc ny
L triu thng Chim Thnh, b ci m rng v phng Nam, dn sinh quc k rt
thnh t. Tiu Ch c tr tr. Nhng n nm 1072 vua Thnh Tng qua i, Dng
Hu v _ Lan Thi phi ginh nhau quyn v. Vua Nhn Tng l thi t Cn c mi 7
tui; trong triu hai i thn vn v l L o Thnh v L Thng Kit chnh kin bt
ng. Tng triu tng nh c hi n, nhng khi hi Tiu ch th Tiu Ch vn
khng gim tn thnh cuc Nam chinh (Tiu Ch xut thn l mt tin s, lm vic c
tnh cn trng, c tinh thn trch nhim). Tri li, Binh b Th lang Thm Khi li rt
st sng nh i Vit. Vua Tng lin phi Thm Khi thay Tiu Ch lo vic xut qun.
Vic th nht ca Thm Khi l t cc doanh tri, sa ng tip t. Vic th hai l
ng vin 52 ng thuc Ung Chu sung cng cc thuyn ch mui tp thy chin.
S i Vit bit, y cm hn mi vic bun bn, giao dch gia cc bin dn Vit Hoa.
Nhn dn Trung Quc ta thn v cng t cc min Ty Bc Qung Chu n Ung Chu.
Vic th ba ca Thm Khi l d d cc t trng l thuc v L triu theo Tng c
Lu K Qung Nguyn, Nng Thin M n Tnh thuc BcCn, gip Tht Kh hng
ng. Theo Nguyn Vn T, h Thm cha chp Nng Thin M v vic ny n tai
ngi Vit.

147

Vit S Ton Th

Cng vic ang tin th thng ba nm 1074, Chuyn vn s Qung Ty t phn i

Thm Khi v cc hot ng k trn. Thm na, Thm Khi lm li trong nhiu vic
nn b i i m Chu v chnh Vng An Thch cng khng tin rng Thm gii quyt
ni vn i Vit.
Ngoi ra, lc ny Tng ang mc mu vo chuyn binh ao vi Liu, H cha ng
ng b no, vic nh i Vit phi ngng li.
L triu ln ting i Nng Thin M, th lnh chu n Tnh v 700 thuc h sa
tr. Tng triu khng chu v v phn Tng cn chiu d c Tr Hi l con Nng Tr Cao
chu Quy Ha v h lnh cho Ty kinh lc Qung Ty m cc dn inh cc kh ng
lm thanh vin cho Tr Hi.
Cuc xung t hu c hon ton quyt nh.
L triu xt nh trc c li hn v tnh rng qun Tng c vo i Vit tt phi
qua Ung Chu, l ng b. Cn v ng thy, Tng phi qua cc ca b Khm v
Lim. L Thng Kit lin tp trung thy qun i Vit Sn (vnh H Long) theo
li sau cc ni m tin vo Khm Chu; cn nh Ung chu (Nam Ninh) lc qun
ca L cng chia nhiu ng:
a) T Qung Nguyn theo b sng T tin nh tri Thi Bnh.
b) T hai chu T, Mu vt ni qua Lc Chu, C Vn, T Lng, Thng T.
c) T chu Qung Lng tin qua Thi Bnh, Bng Tng, T Minh v tri Vnh Bnh.
i qun i ng ny.
Theo k hoch, nu thy qun chim c Khm Chu th tin thng ln Ung chu.
phng Tng xm nhp vo ni a ca mnh, qun i Vit ng nhiu cn c
theo dc ng bin gii, cc a im cng ng. i khi qun h du ca L th ng
Vnh An v thng du th theo dc bin thy t cc chu Qung Nguyn, Qung lng,
T Mu. Tng s qun i Vit c t 6 n 10 vn.
Cuc tn cng khai din nh th no?
L Thng Kit em thy qun nh vo cn c qun s ca Tng ven b b
Qung ng. Cng mt lc Tn n ph trch lc qun chia ba ng k trn nh
vo Qung Ty, quy ri cc tri Honh Sn, Thi Bnh, Vnh Bnh, C Vn trn tin
tuyn ca Ung Chu. Hng ro ny b mc du qun Tng xut ton lc cu cp
nhau v chng cc min Ty v Ty Nam. Nhiu cha tri b t trn (cha tri
Honh Sn, Vnh bnh, Thi Bnh v.v...) Mt ng Nam thiu s phng b. Qun Tng b
nh bt ng a im ny v tt nhin qun i Vit phi dnh mnh vo y hn
ht.
V pha Khm Chu v Lim Chu qun L cng tin o t nh gi bo ri tin thng
ln Ung Chu khng gp mt sc khng c no ng k. Ch c 7 ngy qun i Vit
c mt chung thnh Ung Chu.
Ngy 10 thng chp, Tn n ko thng mt i i n Ung Chu. i qun Lim
v Khm cng tin nhm pha Bc tc l hai o qun b Khm Chu v Lim

148

Vit S Ton Th

Chu. Cnh qun chim c Khm Chu tin ln Ung Chu29. Cnh chim c Lim
Chu tin sang min ng Bc chim chu Bch.
Na thng sau Ty kinh lc Qung Ty mi hay tin v cuc bin c ny thng
bo v triu. Vua ti nh Tng ht sc bi ri. Ri nhiu ni khc b mt li c co
cp v, Tng triu li cng hoang mang thm, sau c lnh ca Tng Thn tng cho
Qung Chu, Qung Ty phi c th cc ni him yu nht, vn- chuyn tin, vi,
lng thc khi lt vo tay L qun, cch chc Lu di, c Thch Gim thay coi Qu
Chu v a vin binh ti cc th trn ang b uy hip.
Trong lc ny cc o qun thy b ca L k trn y cn c nhim v chn ng
cc on qun tip ng ca Tng t pha ng li.
Ngy 10 thng chp (18.1.1076) i qun nh L cng ti thnh Ung v vy cht ly
thnh ny. Tng gi thnh l T Gim (Vit Nam s lc chp l T am) gii c v
qun s ln chnh tr, thy th qun i Vit mnh nn p dng trit chnh sch
c th ch vin qun, tnh ch hai tun l c th n ni. T em ht cng nhu (tin
cng) pht ht cho dn khch l mi ngi vng lng, kin tr. K no b trn phi ti
theo qun lnh (ch Tch l mt nhn vin di trng ca h T b chm trong
trng hp ny). T phao n vin qun khng cn xa thnh l bao nhiu.
Nu khng c s khn ngoan kho lo ny, c l qun dn trong thnh Ung o
tu ht.
Lc ny Lu Di tng gi Qu Chu nghe tin thnh Ung b nguy lin phi Trng
Th Tit em qun i cu. o qun ny khng dm tin thng n Ung chu, i vng
theo ng Qu Chu ti Tn Chu ri nghe ngng.
Thnh Ung mi ngy mi gi thm nguy ngp. Vng vy ca Nam qun c tht cht
dn. Sau Trng Th Tit bt c d phi tin. on qun ny n pha ng Bc
huyn Tuyn Ha cch Ung Chu 40 cy s th b L qun chn nh. Qun Tng i
bi. Th Tit b mng. Vic ny vo ngy 4 thng ging nm Bnh Thn.
Ngy 23 thng ging nm Bnh Thn (1.3.1076), Ung Chu bt du nao nng. Qun
i Vit dng k th cng v ha cng30 lt c vo. T Gim cn c gng cng bn
tn qun chin u n pht cui cng. Khi kit sc T cho 36 thn nhn t st ri
t thiu m cht. Dn trong thnh khng chu hng v b L qun git ht. Xt trong
vic nh Lim Chu, Khm Chu v Ung chu, qun dn Trung Quc b hi vo
khong 7 vn ngi, v c trn 200 ngi b bt em v i Vit cng nhiu ca ci
na.
Vic nh Ung Chu trc sau mt hn mt thng. Qun i Vit cng c phn mt
mi. L Thng Kit h lnh rt binh v mc ch ca L triu by gi ch c nh mt
n tinh thn vo Tng triu ph chng trnh xm lng ca Tng triu m thi.
29
30

T Khm Chu ln Ung Chu ng di khong 120 cy s.

k th cng l cho t vo bao ri xp bao cao thnh ng lm thang leo vo thnh; Ho cng l
bn tn nha c la chy vo thnh, bit rng trong thnh ang b kh cn.

149

Vit S Ton Th

Mt iu ng ch : vic nh Tng ca L triu rt sng sut bi nu khng trnh

c cuc xung t th nn li dng s bt ng m nh trc l hn.
Thng ba nm Bnh Thn (1076) qun L rt ra khi t Tng v cn phng s
phc th ca Tng triu c th nh ln vo hu phng ca mnh.

4- Cuc Phc Th Ca Nh Tng

Vic L triu nh ph ba chu Khm, Ung, Lim khin Tng gin ht sc. Thng hai
nm Bnh Thn (1076) qun Tng ln ng Nam chinh. Triu Tit l Thin chng cc
i ch c c lm Chiu tho s, Quch Qu lm ph em 9 tng hp vi qun
Chim Thnh, Chn Lp chia ng nh vo nc ta.
Cuc gp g u tin gia L Tng xy ra bn b sng Nh Nguyt, tc l khc
di sng Cu thuc tnh Bc Ninh by gi. Tng thua trn ny cht hi hn 1000
ngi. Quch Qu tin v pha sng Nh H v sng Khc To thuc a ht Nam nh
cng b qun L Thng Kit n ng. Qun Tng dng g lm my bn sang nh
ma. Thy qun ca ta b hi kh nhiu, my ngn binh lnh t trn, thuyn thng nt
mt s ln. Kh th qun Tng rt mnh. V di quyn iu khin ca Thng Kit,
Nam qun cng chin u hng hi. phn khi tinh thn qun i, L Thng Kit
p dng mt thut tm l l lm bn cu th, cho ngi ln vo n Trng Ht
bn sng tht ra:
Nam quc sn h Nam c
Tit nhin nh phn ti thin th
Nh h nghch l lai xm phm
Nh ng hnh khan th bi h
C rng: t nc ca ngi Nam phi do ngi Nam (vua nc Nam) cai tr. iu
do tri nh. K nghch kia dm xm phm t ta, ch l mua ly s tht bi m
thi.
Bn cu th ny lm phn khi tinh thn khng chin v qun Tng b chn ng
khng sao tin c.
Nhng on qun ca Chim Thnh v Chn Lp cng b cn ng nn khng gip
c qun Tng. Th ca i bn khng phn thng bi. L triu e nh lu khng li
v nc ta qun t ca him, theo ui mt cuc trng chin t phi hao tn nhiu m
cuc hnh qun lc ny ca Bc triu chi do vn s din hn l do ch xm lc. L
triu lin c s b sang iu nh hon chin. Tht l ng iu mong mi ca Tng
triu, nay li c gp dp thun tin bi qun Tng lc ny b hi qu na va do
chin tranh v cng do ch bt phc thy th. Qun s ca h trc y l 8 vn. Tng
triu chp thun ngay li thng ngh ca nh L ri rt binh nhng khi tr v h
chim gi my chu Qung Nguyn (ngy nay l Qung Uyn thuc tnh Cao Bng), T
Lang (tc Thng Lang v H Lang cng thuc Cao Bng), chu T Mu (gia hai tnh
Cao Bng v Lng Sn) v huyn Qung Lang (tc n Chu thuc Lng Sn).

150

Vit S Ton Th

Nm Mu Ng (1078) vua L Nhn Tng m cuc giao ho vi Bc triu. S thn i

Vit l o Tn Nguyn a 5 con voi thun sang cng vua Tng v i li nhng
chu, huyn min Cao Bng (qun Tng chim c t ai min ny i tn Qung
Nguyn ra l Thun Chu t 3000 qun gi).
Tng triu ng thun vi iu kin l L triu phi tr li cho Tng nhng ngi dn
cc chu Khm, Lim, Ung do L qun bt trong nm Mo (1075). Tt c 221
ngi31. Trc khi cho bn ny v, L triu cho thch vo trn con trai t 15 tui tr ln
ba ch "Thin t binh", n ng t 20 tui tr ln thch ch "u Nam Triu" v vo
cnh tay tri n b con gi hai ch "Quan Khch".
Sau khi qun Tng rt khi Qung Nguyn, v chu ny c m vng, ngi Tng tic
ca c lm hai cu th sau y:
Nhn tham Giao Ch tng
Khc tht Qung Nguyn kim.
Ma h nm Gip T (1084) L triu li phi Binh b Th lang L Vn Thnh (v th
tuyn khoa thi u tin ca nc ta) sang yu cu Tng triu phn chia li a gii v
tr nt my huyn Tng cn gi li. Vit n y chng ti c cm tng rng vic
ngoi giao ca nh l by gi rt l kho lo v rt snh v mt tm l. L triu p
dng chnh sch i dn tnh th gia hai nc va xung t vi nhau bt gng.
Nu yu sch qu nhiu trong mt bui c th Tng s khng chu v nh th s mt
th din. L triu tin dn, qu nhin vic thng thuyt em li c y kt qu
nh mun.
Vn phn chia a gii i vi thi by gi ng k l mt vic quan trong v n
i L, cng th Vit Nam ch mi r rt v phng Nam vo khong Thanh Ho, cch
bit vi t Chm do dy Honh Sn, v v phng Bc t Cao Bng sang ng. a
phn ng Kh so snh vi ngy xa khng khc lm. T ni ny ra bin, Bc ngn
sng K Cng thuc v Tng gm c chu Ty Bnh, Lc Chu v huyn Thanh Vin ri
ti ch gn b, lnh th Vit Nam cn n vo ti tnh Qung ng n gn vnh Khm
Chu. Cc c dn ti Cao Bng gm Mn, Nng, Th, Mng khng thuc hn v bn
no. Bin gii v phi ny, ti vng Bo Lc v Yn By ngy nay c th ni by gi
cha c nh hng ca L triu. (y l theo li bn ca Hong Xun Hn tc gi
cun L Thng Kit quyn thng). Theo chng ti th tri li, tc l L triu t
c mt phn no nh hng phn no ti cc c dn thng du a ht Cao Bng.
T d nh h Nng oanh lit bc nht trong m t trng Thng du, tuy hng c
min Qung Nguyn (Cao Bng) chng c thi quy phc L triu sao? Ngoi ra
cc vng Hi Ninh, Mng Cy n Khm Chu t huyn Qung Lang n n Chu
pha Nam tnh Lng Sn n Ung Chu (Nam nh) hai bn L Tng cng kim sot,
cn v pha Ty cc b lc gn nh hon ton c lp. Cn ngi Vit di i L th
tp trung ht Trung Chu cho ti Thanh Ho. a th ca Vit Nam hi nh m
t Ung Chu v do bin gii L Tng cha c phn nh r rt nn hay c nhng
31

Bn dn b bt lm t binh c tr v Tu nm 1079.

151

Vit S Ton Th

cuc rc ri gia hai nc v cng do L - Tng u c c qut cng, khuynh lot nh

nhau.

5- Vic nh Chim Thnh

Nm 1075 tc l nm t Mo trc khi c vic nh Tng, L Thng Kit xut
qun nh Chim Thnh, v Chim lun lun quy ri b ci i Vit. Ln ny cha
thnh cng, nhng L Thung Kit v c bn ba chu a L, Ma Linh v B
Chnh do Ch C nhng cho chng ta nm K Du(1069) di thi vua Thnh Tng.
y L triu di dn sang khai khn lm n. Vic ny c hai mc ch:
1) Gii quyt vn nhn mn do mt nhn dn min Trung Chu bt u ln
cao.
2) Chim ng ba chu ny t nh hng chnh tr ca i Vit, thc hin ch
quyn ca dn tc chng ta trn cc a ht Chim nhng.
Nm Qu Mi (1103) L Gic lm phn Din Chu (Ngh An) L Thng Kit li
thn hnh i dp, L Gic thua chy qua Chim Thnh d Chim vng Ch Ma Na
em qun nh ly li ba chu trn y. Qun Chim i bi v xin tn trng tnh trng
c. T khi vic bnh Chim c kt qu, cc nc pha Nam u xin thn phc v tin
cng nc ta rt chu o.
Thng su nm th 5 hiu Long Ph (1105) L Thng Kit mt. Vua L Nhn Tng
ban chiu truy tng chc Nhp Ni Tri Kim hiu Thi y Bnh chng Qun quc
Trng s, Vit Quc Cng, c thc p vn h.
L Thng Kit trc sau th ba i vua u c trng dng v mn yu khng ai
bng. Sau khi ng mt, dn bn phng (phng Thi Ho, huyn Th Xng) th lm
thn, c cc triu sau ny phong tng.
V vic dn i Vit em qun nh ph min Hoa Nam l mt vic v vang nht
trong lch s ca chng ta nn c cu phong dao di y:
Nc ci chu chu xe
Tng rng chu ng ai d xe nghing.

V. L Thn Tng (1128 - 1138)

Vua L Nhn Tng mt vo ngy inh Mo thng chp nm inh Mi tc 15 thng
ging nm 1128 khng c ngi k t. Ngy t Du (2.2.1128) triu thn lp con nui
ca ngi l Dng Hon ln ngi. Dng Hon l con Hong Sng Hin Hu sinh
nm Bnh Thn (1116) thng minh, tun t trc c vua Nhn tng em vo
cung lm con nui. Thng 10 nm inh Du (1117) Dng Hon c sch lp lm
hong t; v ln ngi nm mi 11 tui.

152

Vit S Ton Th

Nm t Du vua Thn Tng ng ti in Thin An coi chu ri xung chiu cho qun
thn tr phc (b khn tang) v d vo vic cung n ln ha n tun tng theo vua
Nhn Tng. (Xt vic Dng Hu v 72 cung nhn cht theo L Thnh Tng c ngi
c ngi cho rng ta theo phong tc Tu v c phong tc n , M Lai
(Indonsien) na. Xa Tn Mc Cng cht vo th k th 13 trc C.L. ba con ca h
T Xa phi cht theo; Tn Thy Hong cht, phong tc ny cng c thi hnh, nc
ta c l vic tun tng cc v vua v cung nhn ch hti hnh di triu L Thnh tng
v Thn Tng m thi, bi sau ny khng thy phong tc c lin tip p dng)
Mng mt thng ging nm Mu Thn 1128, vua Thn Tng i nin hiu l Thin
Thun, i x thin h, tr li rung t cho dn b ly lm cng in. Nhng ngi
b tch thu lm in nhi c v ht. Su qun c thay phin v lm rung, li c
vic ng kinh din tc l vua hc.
Cng nm y (1128) Thn Tng th nhng ti nhn ph H t ti bim (i y,
b ging) ti trut (cng nh b ging) tr xung 130 ngi (Khm nh Vit S quyn
4, t 21a).
Nm sau l nm th hai hiu Thin Thun (1129) tri i hn vua ch thn cu o
khng nghim. Sau vua xung chiu tha nhng ti nhn v e c vic oan, lm trong
thin h. u thng t c ma.
Thng 9 nm sau li ma qu nhiu. Nh vua li th tt c t ph H cng do
lm vic n c trnh thin tai cho nhn dn.
Thng 10 nm th 3 hiu Thin Thun (Canh Tut 1130) s nh Tng sang phong
vua Thn Tng lm Giao Ch Qun Vng. Hai nm sau s Tu li sang gia phong cho
Thn Tng lm Nam Bnh Vng.
Thng ging nm th nht hiu Thin Thun (1128) ngy Gip Dn nc Chn Lp
(Cao Min) em 2 vn binh vo cp b Ba u, chu Ngh An. Vua phi Nhp Ni
Thi ph l L Cng Bnh em tng s v ngi Ngh An i nh. Ngy Qu Hi thng
hai, L Cng Bnh thng trn bt c ch sy v s tt Chn Lp. Thng ba L Cng
Bnh em qun v kinh v dng np 169 t binh.
Thng 8 cng nm, ngi Chn Lp li vo cp ph lng Gia, chu Ngh An
c hn 700 chin thuyn. Nguyn H Vim ph Thanh Ho v Dng chu Ngh
An c lnh i nh, Chn Lp li thua.
Thng 3 nm th ba hiu Thin Thun, Chim Thnh c Ung Ma, Ung Cu n xin
ni ph.
Thng 8 nm th 5 hiu Thin Thun (1132) Chn Lp v Chim Thnh vo cp
chu Ngh An. Thn Tng cho Dng Anh Nh lm Thi y em qun Thanh Ngh i
tiu tr c c thng.
Sau Chn Lp v Chim Thnh u li cng. Hai nm sau Chn Lp li n cp
chu Ngh An. L Cng Bnh li nh dp c.
Vua Thn Tng ngi c 10 nm th qua i th 23 tui.

153

Vit S Ton Th

VI. L Anh Tng (1138 - 1175)

- Anh V v T Hin Thnh
- Vic ngoi giao

1- Anh V v T Hin Thnh

Vua Anh Tng tc l Thi t Thin T mi ln ba khi vua Thn tng qua i. Thi
hu l L th cm quyn nhip chnh. V Thi hu t thng vi Anh V l mt cn
thn nn mi vic triu chnh u do mt tay Anh V quyt on. Anh V t ra vo
cung cm v tr nn lng quyn, coi r cc nh thn. Khng kh triu trung ngy mt
nng n ri sinh ri lon: bn cc quan V i, Nguyn Dng, Nguyn Quc, Dng
T Minh bn nhau tr Anh V nhng vic tht bi, u b git hi c.
May trong hng i thn cn li cc ngi c uy tn nh T Hin Thnh, Hong
Ngha Hin, L Cng Tn nn Anh V khng dm i xa hn na.
Thi vua Anh Tng khng c vic trng i xy ra v c tng i bnh yn l nh
c i thn h T c ti chnh tr v bit iu khin vic qun s. Binh ch triu L Anh
Tng c th gi l thnh t v ng T Hin Thnh bit chn ngi lm tng, bit
luyn tp qun i, nn gic d cc ni u dp c c, ng k hn c l cc bn
gic Thn Li, Ngu Hng v gic Lo quy ri nhiu ni sau khi vua Anh Tng ln ngi
c hai nm. Thn Li t xng l con ring ca vua Nhn Tng c phen xut gia
sau hp c mt bn lu manh trn 1000 ngi ti Thi Nguyn, t xng vng v
phong chc tc. Triu nh phi tn rt nhiu cng phu. Nm Tn Du (1141) Anh V
cm qun ui c Thn Li ti ph Ph Lng khi qun Thn Li v vy ph l. Thn
Li chy ln Lng Sn b qun ca ng T Hin Thnh ui theo bt c em v kinh
tr ti. Nh lp c nhiu cng trng vua Anh Tng phong ng T lm Thi y coi c
vic vn ln vic v.
T Hin Thnh cng lo c vic khai ha dn tr, m mang Nho hc, xy dng miu
th c Khng T pha Nam thnh Thng Long. Nm t Du (1165) hiu Chnh Long
Bo ng nm th 3 c m khoa thi hc sinh.
Nm Tn Mo v nm Nhm Thn (1171 1172) vua Anh tng vi hnh khp mi ni
trong nc xem xt s sinh sng ca dn chng v a th sng ni, ng li giao
thng xa gn, sau ngi cho ngi lm quyn a nc nh, tic rng ngy nay cun
sch ny b mt tch.
Nm t Mi (1175) do nhiu cng trng ln lao na, ng T Hin Thnh c gia
phong chc Thi ph Bnh chng Qun quc Trng s v thm vng tc.

154

Vit S Ton Th

2- Vic Ngoi Giao

Nm Gip Thn (1164) nh Tng i Giao Ch qun lm An Nam quc, phong cho
vua Anh Tng lm An Nam quc vng. Hn chng ta ai ny u nh rng xa kia
ngi Tu t tn nc ta l Giao Ch qun, sau i l Giao Chu (do ngh ca
Trng Tn v S Nhip di i Hn Hin nm th ba tc nm Qu Mi (203) sau
n ng triu li c s thay tn na: ng gi ta l An Nam h ph. n i
nh inh, nn t ch thnh hnh, vua inh Tin Hong khi nghip xong lin t li
quc hiu l i C Vit. Ba ch i C Vit ng rng nc ta l mt nc ln v
mnh bi ch i C, cn ch Vit l ghi danh tn ca dn tc chng ta l ngi
Vit. n vua Thnh Tng nh L thy ch i C khng c vn v nn i ra l i
Vit d nghe hn v vn gi c ngha c (mt nh s hc cho rng cn c vo ch
i C Vit ta c th hiu thi trnh vn t nc ta cn km ci qu. iu ny rt
ng v tri qua 3 triu Ng, inh, L vua quan u l v tng. Nhng trong cc sc
phong Bc triu vn gi hai ch Giao Ch n by gi mi i ra An Nam. S gia Trn
Trng Kim ni: Nc ta thnh nc An Nam khi u t y. Theo chng ti di thi
Bc thuc (nh ng) nc ta ch uc coi l mt "ph" v ting "An Nam" c t
by gi ri, duy c iu khc l sau ny nh Tng thy dn tc ta cng ct, mnh
m v c quy m mt quc gia c lp nn Tng triu lc phi nhn nc ta l
mt nc (do hong nh Tng mi phong cho vua ta l An Nam quc vng).
Trc kia vi L i Hnh v my triu vua sau nh L, Bc triu vn phong cc vua ta
l Giao Ch qun vng hay Nam Bnh vng (vua L i Hnh, vua L Thi T, vua L
Nhn Tng).32 Cc triu vua thi khng i ci chnh chng ngoi khng mun gy
mu thun v ch vi Bc triu min h ng xm phm n ch quyn nc ta.
Nm t Mi (1175) vua Anh Tng au. Ngi y ng T Hin Thnh lp thi t Long
Cn ln lm vua ri ngi mt sau khi ngi c 37 nm, th 40 tui ng.

VII. L Cao Tng (1176 - 1210)

Thi t Long Cn ln ngi mi 3 tui theo di chc ca tin . B Chiu Linh Thi
hu tri li mun lp Long Xng ln lm vua. Long Xng ng l c gi ngi cu
ng v c phong lm thi t nhng trc y phm ti nn b trut. T Hin
Thnh by gi l mt v i thn v trung thn cng quyt thi hnh li y thc ca
tin khng ham vng bc ca Thi hu em t lt. Nm K Hi (1179) ng mt v
trc khi gn cht ng c Gin Ngh i phu Trn Trung T thay mnh nhng sau ny
triu nh tri ng, c Yn Di lm ph chnh v L Kinh Tu lm s. B Chiu
Linh Thi hu tuy vn nui lp Long Xng nhng trong triu cn nhiu ngi ng
n nn vic mu toan ph lp khng thi hnh ni.

32

Vi ch "Giao Ch" ngi Tu cn quan nim ta vn trong vng l thuc ca h.

155

Vit S Ton Th

L Cao Tng ln ln thiu ht c tnh cao c ca mt ng vua, ch ham chi bi sn

bn, xy dng cung in khin nhn dn phi phc dch kh s. Ngoi ra li cn nhng
vic mua quan, bn tc, h hip nhng lm ly tin tiu vo cc chuyn xa x. Nm
Trinh Ph th 9 (1184) min ng c cuc ni lon ca dn cc tri T v Mng. Nm
th 10 c cuc ni lon ca dn Mn tri Vim. Nm Thin t Gia thy th 7 (1192) c
cuc ni lon ca ngi gip C Hong Thanh Ho. Chim Thnh cng lun lun
cp ph.
Vua quan t ra bt lc v khng ai lo vic nc. Cc lng thn gi yu cht dn
hoc b bn gian nnh ln p, cho ti nm Bnh Thn (1208) ti Ngh An, Phm Du ni
ln, chiu np bn vong mng mu i s. Quan Phng Ng l Phm Bnh Gi c
phi i nh dp, thng c qun nghch, tch thu ca ci v t ph ht doanh tri
cng c s ca chng. Bit trong triu ch cn nhng tham quan, li, Phm Du cho
ngi v kinh mang vng bc t lt vu cho Bnh Gi lm nhng iu hung bo, git
hi lng dn, Phm Du li cn xin v triu khiu oan.
Vua Cao Tng ng thun ng thi cho triu Bnh Gi v kinh giam li. Thy ch
tng lp c cng m mc ti, b h ca Bnh Gi phn ut em qun vy hm kinh
s. Cm u qun s ca Bnh Gi l Quch Bc. Mc ch ca h l ph thnh cu ch
tng. Trc vic bin ng ny vua Cao Tng cho git lun Bnh Gi ri cng thi t
Sam b kinh thnh chy ln sng Thao (Ph Th). Sau thi t Sam chy v Hi p vo
nng nu nh Trn L ngi lng Tc Mc, huyn M Lc, ph Xun Trng tnh
Nam nh.
Trn L l mt nh ho ph y khi nghip bng ngh nh c v c uy th ti
a phng. H Trn thy trong nc bin lon, c lo toan vic ln nn thu thp
nhng k i nh cp nhiu ni. c thi t v tr ng nh mnh, Trn rt ly
lm mng r. Thi t thy Trn th con gi Trn L c nhan sc bn ly lm v ri
phong cho Trn L tc Minh T, cu Trn th l T Trung T ngi lng Lu X lm
in Tin ch huy s. Thanh th ca h Trn nhn y ni ln ri h em qun v dp
lon kinh s. Lon qun tht bi, h Trn cho ngi ln Qui Ho (Ph Th) rc Cao
Tng tr v cung. Sau Cao Tng cho qun v n Thi t Lu X.
Vua Cao Tng sau nm bin lon th mt vo thng 10 nm Canh Ng (1210), tr v
c 35 nm, th 38 tui. Nh L t i Cao Tng bt u suy yu r rt.

156

Vit S Ton Th

VIII. L Hu Tng (1211 - 1225)

Thi T Sam tr v kinh ln ngi tc l Hu Tng, Trn Th c phong l
Nguyn Phi. Lc ny Trn L b gic cp git nhng con th l T Khnh vn nm gi
c binh quyn. Hu Tng phong cho T Khnh lm Trung Tn Hu, cu T Khnh l
T Trung T lm Thi y Thun Lu B, Trn Tha lm Ni Th Phn Th. Hu Tng l
mt ng vua nhu nhc lun bnh hon, li khng am hiu chnh tr, mi vic trong
triu u giao cho anh em ch bc h Trn quyt nh. V vy nh hng ca h Trn
trong triu mi ngy mt ln khin b Thi Hu sinh nghi. Nm Qu Du (1213) b Thi
Hu thng dy v Trn Th lun. T Khnh em qun n kinh xin rc vua i.
Vua cng ng T Khnh lm phn ri ging Trn Th xung lm Ng N. T Khnh
thn n xin li. Vua v Thi Hu b i Lng Sn phng s bt trc. Ln na T
Khnh n xin rc vua, vua li a Thi Hu di c sang huyn Bnh Hp. Sau ny Thi
Hu li i vua b Trn Th, Hu Tng khng nghe. Thi Hu nh b thuc c cho
Trn Th, Hu Tng phi san x ba cm ca mnh cho Trn Th v khng xa Trn Th
mt bc. Sau ny Thi Hu bc bch qu, Hu Tng v Trn Th ln trn Thi Hu v
tr nh tng qun L Mch huyn Yn Duyn ri cho tm T Khnh vo chu. T
y th lc h Trn li mnh hn trc. Nm Kin Gia th 6 Trn Th c phong lm
Thun Trinh Phu Nhn, sau c tn lm hong hu. T Khnh lm Thi y Ph Chnh
cng Phan Ln t chc qun s luyn tp qun i, sa sang v b. Thng Chp nm
Qu Mi (1223) T Khnh mt, Trn Tha c cch thng Ph Quc Thi y v em h
Trn Hu l Trn Th c lnh chc in Tin Ch Huy S, mt a v quan trng
bc nht thi by gi.
Hu Tng thng m au, in di, ru say lin min sut ngy. Trn Th xt
nh mi vic triu chnh. Ngi sao ca Th mi ngy mt thm sng. Vng quyn
ca h L mi ngy mt lu m, nht l Trn Th d c Hu Tng khoc o ha
thng vo tng kinh, nim k trong cha Chn Gio.
Hu Tng ch sinh c hai gi. Ngi ch l Thun Thin Cng Cha g cho Trn
Liu, con trng ca Trn Tha. Em l Chiu Thnh Cng Cha (tn chnh l Pht Kim)
mi ln 7 tui, c Hu Tng yu du ht sc. Thng 10 nm Gip Thn, Hu Tng
truyn ngi cho Chiu Thnh Cng Cha.

157

Vit S Ton Th

IX. L Chiu Hong (1225)

Chiu Thnh Cng Cha ln ngi, tc l L Chiu Hong. Quyn hnh ca nh L gi
pht ny nm gn trong tay Trn Th , v Hu Tng b gt hn ra ngoi chnh quyn.
Chiu Hong l gi th ngy by gi khng cn l iu ng k cho thi cuc na.
Chng trnh em h Trn thay h L thi hnh c mt phn quan trng; nay
ch cn ly hn ci ngai vng ca h L l xong. Th vn t thng vi Thi Hu
Trn Th lin by cch cho con cc quan vo cung hu Chiu Hong. l dp m li
cho Trn Cnh l con Trn Tha vo ni in lm chc Chnh Th, mt v quan mi ln
8 tui, nh nht triu nh by gi. Trn Hu lm ni cng nn Th tnh n u
xong n .
Thng Chp nm t Du (1225) Trn Hu v Th ng ra lm ch hn cho Chiu
Hong ly Trn Cnh, ri chiu h gi do tay Th ban b ra.
Ngy 21 thng 10 nm t Du (1225) Trn Cnh ln ngi sau khi bn tuyn ngn
ca hong triu bay ra khp thin h. Cc quan ln nh u t lng cng phn nhng
v th lc h Trn qu mnh nn h nh thc th.
Qun chng lu luyn tin triu trong dp ny c li khu chim di y:
Trng cha ai nh thng thng
Ca chung ai kho vy vng nn ring.

158

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 6

Khi Lun V Pht Gio v Vn Hc Di i Nh L

Nh L cm vn mnh dn tc Vit Nam trong 216 nm ni tip nhau 9 i, s
nghip ng k l v i. T Khc Ho dy nghip n Dng nh Ngh, Kiu Cng
Tin, Ng Quyn, inh Tin Hong, L i Hnh, nn t ch ca dn tc Vit Nam mi
thnh hnh nn mi quy m chnh tr, kinh t, qun s, vn ha cn phi thai, u tr.
Nhng n L triu i sng ca dn tc ta bnh trng mi ngy mt mnh. Nn tng
vng chc, cc vng triu sau thc y dn tc i kh xa trn con ng tin
ha. Chng ti xin k y nhng cng vic m mang Pht Gio v vn ha ca L triu
cc bn c c mt nim tng qut v mt giai- on trng thnh ca nc nh
trc y ngt 10 th k.
A) Ai ai cng hiu rng L Thi T xut thn chn khi hng, ri t ch Pht i
Ngi bc ln sn khu chnh tr. Vic trc nht ca Ngi l m mang v c bit u
i o Pht. Ngi b ra 2 vn quan tin dng 8 ngi cha ph Thin c thuc
tnh Bc Ninh, l tr qun xa kia ca Ngi. Trong v ngoi thnh Thng Long ln lt
ni ln 9 ngi cha (trong 2 ngoi 7) khng k l cha Chn Gio m Ngi thng mi
s n tng nim. Ngi phi Nguyn o Thnh sang Tng xin kinh Tam Tng. Ngi li
t phc sc cho tng o, cho ch tng trong nc. Cc triu i sau vn tip tc
vic tn sng Pht Gio.
Vua Thi Tng cho lp cha Din Hu (tc cha Mt Ct) thn Thanh Ho. Cha
ny theo mt li kin trc c bit l xy trn mt chic ct ln gia mt chic h
nh lun lun c nc bn cnh s Canh Nng v vn Bch Tho H Ni. Nhng cha
ny b ph hy trc vic thay i chnh quyn ti Bc Vit cui nm 1954.
Vua Thnh Tng xy thp Bo Thin cao 12 tng, tn 12000 cn ng c mt
chic chung ln (Hng Chung).
Vua Nhn Tng li xc tin phong tro Pht Gio mnh hn na. Ngi cho dng
ring v phn Ngi hn 100 ngi cha khp trong nc, nhng ni danh lam thng
cnh, v chia lm ba hng i, trung, tiu. Ngi cho t rung tam bo nui s, ly
hoa li cung ng vo vic n nhang. Ngi phong cho ng Kh u l mt v cao tng
i by gi chc Quc S. Mi khi c vic quan h, Ngi thng lui ti bn hi.
Xem trn y chng ta cm thy hai nh inh, L mi ch c nghing v Thch o,
nhng vi L triu khng kh Pht Gio trn ngp t cung in ra ti dn d. Ri ci
khng kh thin mn lan c vo khu vc vn hc na.

159

Vit S Ton Th

Vua Nhn Tng t ra php thi tam trng kn nhng ngi minh kinh, bc hc.
Nhng ai l nho s u phi nghin cu v i su vo Pht hc trc khi bc ra hon
l.
Nm 1070 vua Thnh Tng lp Vn Miu thnh Thng Long (tc Gim bn
thnh H Ni by gi) th c Khng T v cc tin hin, v nh vua, ngoi Pht
Gio cng rt tn sng Nho Gio. Tt nhin v thu , ai lo khai ha dn tr u
phi m mang, c ng cho Nho Gio l cn bn ca nn vn hc by gi. Pht Gio v
Nho Gio n dn chen vai thch cnh vi nhau. Lo Gio cng xut hin v ginh
phn nh hng cho nn n nm 1311 di tri Vit Nam, Nho - Pht - Lo thnh
th "ba chn vc" nhng khng c s xung t gia cc gio thuyt ny. iu k trn
c minh chng do chng trnh khoa c di i vua L Anh Tng. Ngay t by
gi, ngi ta gi l thi tam gio, ngha l nhng nhn ti ca ba gii u c bn
triu trng dng ngang nhau (n i L Thnh Tng th Nho Gio c nh hng nhiu
hn c, v Pht, Lo dng nh ng ngng li).
Vn hc i L n i vua Thi Tng nhp cng c mt th mi l. l mn ca
v iu ma Chim Thnh. Nguyn nm 1044 vua L Thi Tng i nh Chim Thnh
thng trn tr v em c mt s cung nhn Chim l nhng k n chuyn ca iu
Ty Thin Khc. Cc cung nhn Vit Nam t lu sau cng c hc tp iu ma v li
ca .
Thng 8 nm Chng Thnh Gia Khnh (1060) vua L Thnh Tng cho truyn b
khc nhc v m iu theo nhp g, nhp trng ca Chim Thnh cho nhc cng ht
theo.
Vi thi gian khc ca Chim Thnh b Vit ha tuy vn ng ring mt li, gi
nguyn vn bn sc. Nm Trinh Ph th 17 (1193) L Cao Tng sai nhc cng ch khc
nhc gi l Chim Thnh m. n nay li ca th no khng thy c ghi chp ch thy
s ni rng khc nhc ny ai on, no nng, khin ngi nghe phi ngm ngi sa l.
iu Nam Ai, Nam Bnh m ngi Hu ca chng ta hay ca c l thot thai khc
nhc Chim Thnh.33
Nhng tc phm vn hc di L Triu cng sn xut kh nhiu. Nm 1027 i L
Thi T nm th 17 c son c cun "Hong Triu Ngc ip" l mt b sch chp
cc mnh lnh, t co v nin ph ca hong gia.
Nm 1412 vua L Thnh Tng sai quan Trung Th la theo thi th v dn tr t ra
b "Hnh Th" chia ra tng mn, tng loi, tng iu v tng khon.
Khong nm Thin Thnh (1028 1033) i L Thi Tng c cun " B Th " nh r
cc th l trut trc trong ngch quan li.
Nm 1148 vua L Anh Tng mun bit dn tnh au kh th no v ng li gn xa
trong nc bn i tun thy b ri cho v th ni, sng, ng, bi, ghi chp phong

33

Theo chng ti, khc ca Chim Thnh y ai on l v mi hn bi trn nhiu phen vi ngi Vit
v trc y vi ngi Hn.

160

Vit S Ton Th

cnh v phm vt. V vy c cun "Nam Bc phin gii a " ra i, v vic tr dn

cng canh ci c nhiu iu ng k.
Ngoi cc cun sch trn y ta cn thy nhng bi minh k, khc vo chung ng,
bia rt mnh m, cng cp.
B) V Vit vn khng thy s sch ghi chp g, nhng thy li ca tr phi thai t
i nh L. Thng 8 nm Thun Thin th 16 i L Thi T (1025) con nh xng ca
gi l qun gip, sau ny ku l o nng, do mt c gi h o ni danh thu
. Nh vy ta c th chc rng li ht o xut hin t triu L v bi ht do cc
vn nhn i by gi t ra tiu khin mt cch thanh tao. Tic rng nhng bi ht
o n nay cng tht tn, ta khng cn lm s liu. Thm vo li ht o c
li vn "lc bt v lc bt gin tht" cng l mt c im ca vn chng Vit Nam.
By gi li xut hin c nhng cu ca dao. i khi my cu di y c ngi ta
coi thuc v triu L:
"em chung i nh nc ngi
Chng ku cng nh vi hi ly danh"
l cu khen L Thng Kit em qun nh ba chu Khm, Lim, Ung ca Tu.
"M mang34, mang chy ln rng,
Ta hay mang chy ta ng m mang"
Cu ny c ch nho L Thi Tng th Nng Tr Cao v rng. Ngoi ra quc vn
i L khng thy chiu thm nh sng no na. Phi chng v thu ngi ta m
say o Pht, nn ch nghin cu cc mn cao thm, huyn diu ca ngoi gii m
thi?
n i vua L Thi Tng li ht xng dn dn thnh hnh. Nm Kin Ph Hu o
th 3 (1041), 100 ngi nhc k c tuyn vo cung r by gi c nhiu ngi
lm ngh xng ca.
V ngh ht xng by gi tuy chng l ng lc chnh ca quc vn nhng t nht
n cng dn ng cho li thi, ph, nm t i Trn n cc triu i sau ny.
kt lun chng ta c th cng nhn vo i L vn hc bt u kh quan. Tnh
cch vn chng by gi c v im m, ung dung, phng khong v hng mnh do
nh hng mt thi gian c lp kh di v cng do nhiu giai on thng cng ln,
bi ngoi ch. Thm vo l ci khng kh thin mn bi Pht gio by gi pht t
nht, Nho gio v thi c cha thnh. C iu ng ch l cc nh vn hc thng l
nhng v cao tng hoc b nh hng ca Pht Gio nn a ng ngoi vng gi bi.
Tm li vn hc i L m hai mu sc: mu sc quc gia v mu sc Pht Gio.
Tht l mt trng thi ht sc c bit.

34

Mang l con hu, con hong

161

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 7
Nh Trn (1225-1413)
Nc Vit Nam Di i Trn S

Nh Tin Trn
Trn Thi Tng (1225-1258)

Trn Thnh Tng (1258-1278)

Trn Nhn Tng (1279-1293)

Trn Anh Tng (1293-1314)

Trn Minh Tng (1314-1329)

Trn Hin Tng (1329-1341)

Trn D Tng (1341-1369)

Trn Ngh Tng (1370-1372)

Trn Du Tng (1372-1377)

Trn Ph (1377-1388)

Trn Thun Tng (1388-1398)

Nh Hu Trn
Gin nh (1407-1409)

Trn Qu Khoch (1409-1413)

I. Trn Thi Tng (1225-1258)

1- Tn St H L.
L Hu Tng v Chiu Hong tuy b gt ra ngoi l sn khu chnh tr thu v
mc du Trn Cnh ln ngi. Th vn cn thc mc. Mun cho a v ca dng
h mnh hon ton vng chc, Th lin lo tiu dit ht thy dng ging ca nh L.
Trn Thi Tng mi ln 8 tui nn gi y Th ng vai cha t trong nc vi
chc Thi S Thng quc Hnh qun chinh Tho s. Mc du xut thn khng phi l
k c cn bn hc thc uyn bc, nhng Th thng minh li lc phi thng, Th
li c tnh rt cng quyt lm nhng vic tn c kinh thin ng a nu cn.
Mt hm Th i qua cha Chn Gio thy Hu Tng ang ngi nh c lin ni
mt cu: "nh c phi nh c r ci ca n i!"

162

Vit S Ton Th

Hu Tng lin ng dy p: "Nh ngi ni th ta hiu lm ri". Sau my hm

Th cho mi Hu Tng. Hu Tng bit lin vo nh trong tht c. Th c tin
em cc quan triu thn vo t khc ri em ha tng v chn ti thp Bo Quang.
Nm Nhm Thn (1232) trong dp cc tng tht nh L lm l t tin hu nh L
thn Thi ng (lng Ha Lm, huyn ng Ngn, tnh Bc Ninh) Th cho o
hm lm nh l trn. Khi cc tng tht nh L vo l, Th cho nh sp c xung
h. Th cho chn sng ht. Sau nhn ng t h Trn tn l L, Th h lnh
trong nc ai h L u phi c ra h Nguyn, mc ch xa hn h L trong k c ca
dn chng v hu th.

2- o Ln Nhn Lun
Chiu Thnh ly Trn Thi Tng 12 nm vn khng c con, Th lin bt Thi
Tng b, ging xung lm cng cha ri em ch b Chiu Thnh tc l v Trn Liu
vo cung lm hong hu v b ny ang c mang ba thng do mun gi vng ci
ngai vng va cp c.
Th xa hn na nn xng thuyt: Trai gi h Trn ly ln nhau. Ri Th thi
hnh tng ny trc nht, bng s kt duyn vi Thi hu Trn Th, v L Hu
Tng, ch h ca Th khi ging xung lm Thin Cc cng cha. y l mt
vic lon lun t c n kim cha h c, nhng n c mt ci li chc chn (tng i)
l trnh c ci nn thon nghch ca ngoi thch. Trn Liu ut c khng chu c
em qun lm lon nhng khng ni, ri nhn khi Thi Tng ng thuyn i chi, Trn
Liu gi lm ngi nh c ln n thuyn ng t ti. Hai anh em m nhau m khc.
Th rt gm nh chm Trn Liu. Vua Thi Tng ht sc cn ngn mi xong. Sau
Thi Tng ct t Yn Ph, Yn Dng, Yn Sn, Yn Bng (thuc ng Triu, ph
Kinh Mn, tnh Hi Dng) lm thi p cho Trn Liu v phong lm An Sinh vng.
V phn vua Thi Tng i vi s p ch ca Trn Th cng au kh. Mt m
ngi b kinh thnh trn i cha Ph Vn, trn ni Yn T (huyn Yn Hng, tnh
Qung Yn). Th em cc quan i n v triu, Thi Tng khng chu v tuyn b
rng mnh cn t tui khng kham c vic ln v yu cu triu nh tm ngi xng
ng thay Ngi.
Th lin bo cc quan: Hong thng u th triu nh ri truyn lo liu
xy dng cung in. Thng Ta cha Ph Vn phi vo ku ni Thi Tng mi chu xa
gi v kinh.

3- Vic nh Dp Trong Nc
Vic h Trn cp ngai vng ca h L, git trc con chu nh L, thay bc i ngi
mt dng h tr v 216 nm v lm nhiu cng n cho t nc, o ln nhn
lun phong ha khng khi gy nn mt cuc khng hong chnh tr ln trong giai on
u tin. S phu trong nc c mt phn ng kh mnh v cc ni dn d cng c
nhiu s xn xao. Ri nhiu cuc phin lon bng ra. Nhng phi cng bng m
nhn rng nhn tm bt u ri ren k t my ng vua bt lc cui cng ca h L,

163

Vit S Ton Th

(i vua Cao Tng tr i). Gic cp ni ln bn phng. Ti Quc Oai thuc tnh Sn
Ty c qun Mng, ti Hng Chu c on Thng chim t ng Ho, Bc
Giang c Nguyn Nn. C hai u l cu thn ca nh L cng xng vng chng li
tn triu, hng c mi ngi mt ni v thu ht c mt phn ng k nhn tm
trong nc; nn th lc ca h lm cho Trn triu phi lo lng.
Th em qun dp bn Mng xong lin m cuc ginh ha chia t cho on
Thng v Nguyn Nn. Tt nhin y ch l mt gii php tm thi trong khi Th
xt cha nn hoc cha th ly v lc n p hai v th lnh i lp hoc lc y tnh
th cha c thun tin. Chng ta c th tin nh vy v con ngi dm cng quyt
chng qun Mng C sau ny li nm phn ton thng nh Trn Th v con chu
h Trn c hng ti m lc u c th cng ng chung mi mt ci vi on
Thng v Nguyn Nn. Hoc gi Th e d ci tiu bi chnh ngha "Ph L dit
Trn" ca hai ngi ny ang c hiu lc thao tng nhn tm th vic chia t ging
ha cng l mt k sch nh ci chiu bi trn y ca hai h on, Nguyn?
Nm Mu T (1228) gia on Thng v Nguyn Nn c s xung t. Nguyn Nn
nh bi on Thng chim t n Ho nhng my thng sau Nguyn Nn vn s,
th l ci inh cm vo mt h Trn t nhin rt xung. Vic thng nht v an ninh
my thng sau li c nh trc.
Tr c mi mi lon, Th cng theo tc nh L hng nm c cuc hi th ti
n ng C vo ngy mng 3 thng 4.

4- Nhng Cng Cuc Ci Cch

Nm Nhm Dn (1242) mun thi hnh chnh sch cn dn v thn dn, nh vua v
cc quan phi cn tip xc lun lun vi i chng v phi sng mt i sng hon
ton nh h; Th ngh vy lin t chc mi lng thnh mt nc nh tin vic
cai tr. mi lng c quan ca nh vua b v cai tr, nn c cng ng lm vic. V
th lng no cng th theo Cng qun bn Tu xy dng mt nc nh. nh phi lp
bn cc l chia ra on nh (5 dm c mt ci) v trng nh (10 dm c mt ci)
cng mt kiu hnh vung, nc c 4 mi un cong, gc kin thit chc chn, tng
gch mi ngi, cc ngi dn s ti ct ra phc dch. Nhng khi vua quan hay qu
khch vng lai hoc lu tr, ngi trng nom l nh trng c phn s canh phng
ngn nga trm cp, lo liu vic n ung du n. n b vo cng kh nhc,
nh trng c quyn sai phi, trng tr dn nh trong vng 10 dm, cy rung
cng hay hng lng bng v phm trt.
Th chia nc Nam lm 12 l (tnh). Mi l c nhiu x. Cc quan t ng phm
tr ln xung chc i t x, ng phm tr xung xung chc Tiu t x c nhim v
lun lun trc tip vi dn chng. (Chc ny c th v nh tri ph, tri huyn by gi).
Cc quan i, Tiu t x u di quyn Chnh ph An ph s. Mi x c x quan
cai tr l x chnh hay x gim (l, ph trng hay x y hin thi).
kim tra dn s ton quc, Trn Th t ra s trng tch m i L lm.
Phm mi lng c bao nhiu ngi i lm quan vn, v, th li, lnh trng, hong nam,

164

Vit S Ton Th

lung lo, tn tt, ngi n ng c hay xiu bt ti lng. Dn gian phn ra tng hng
con trai t 18 tui thuc tiu hong nam, t 20 tui thuc i hong nam, ngi t 60
tui th vo lo hng ht thy u vo danh sch trong s trng tch. Php ny thi
hnh t nm 1228 do vua Thi Tng sai quan vo Thanh Ha lm li s trng tch.
S trng tch li cn mt cng dng bc nht trong nhng dp m mang qun s
hoc tng ng vin dn chng khi c xm lng ngoi vic kim sot nhn dn v mt
chnh tr v thu kha mi L.
Mi hai l di i nh Trn l: Thin Trng, Long Hng, Quc Oai, Bc Giang,
Hi ng, Trng Yn, Kin Xng, Hng Khot, Thanh Ha, Hong Giang v Din
Chu.
Tr cc l ra cn c mt s ph, chu, trn ngoi khu vc Trung Chu nh Tn
Bnh, Ngh An, Thi Nguyn v Lng Giang (Lng Sn). cc ni bin vin th c Tri.
n v di cng l x v sch (sch tc l thn theo Cng Mc, tng phi nn gii
thch r sch l lng Mi th ng hn do trnh tin ha cn thp km).
Chnh th di i Trn c tnh cch phong kin trit . ng u thang giai cp
trong x hi l Thin T. Di l cc vng hu, quan li ri n th dn. Cng tt l
n, t v honh. Honh l hng ngi b ti , b lit lm n l.
Khi Thi T c nng lc lm vic th c vua cha nhng ngi. Vua cha ln lm
Thng hong. y l mt s khn ngoan v Thi T cn phi tri qua mt giai on
tp s vic qun quc cho quen, nhng Thng hong vn ng vai thm nh hay
quyt nh nhng vic trng i. Cn mt iu li na l vic nhng ngi khi vua cha
cn sng trnh c s tranh ginh gia cc hong t thng sinh ra nhiu mi
lon rt l tai hi. Thng hong gi vua con l quan gia. Nhn dn gi vua l quc gia.
Tc phong th c i vng, Vng, Quc cng, Cng v Hu... phn nhiu l cc
tng tht.
Thi p th c An ph, An dng, An sinh, An bang.
Vic quan ch nc ta qua i Trn cng sa i li. Vn v i thn c: Tam Cng,
Tam Thiu, Thi y, T M, T , T Khng. T Tng th c T hu tng quc,
Th tng, Tham tri.Vn giai ni chc cc b th c: Thng th, Th lang, Lang trung,
Vin ngoi, Ng s v.v... Ngoi chc (quan cc l) c An ph s, Tri ph, Thng phn,
Thim phn v.v...
V giai ni chc c: Phiu k thng tng qun, Cm v thng tng qun, Kim
ng i tng qun, V v i tng qun, Ph tng qun v.v... Ngoi chc c:
Kinh lc s, Phng ng s, Th ng s, Quan st s, h, thng, Tng qun
v.v...
Vic thng chc theo nin hn sau y: Mi nm ln mt hm, Mi lm nm ln
mt chc.
ng ch mt iu l v i Trn quan li rt nhiu, nhng vua quan rt thn mt
vi nhau. Nhng lc c tic vui, ung ru xong vua quan dt tay nhau ma ht, nm
ng chung ging gc chn ln nhau khng gi l php nh cc i sau.

165

Vit S Ton Th

Ngi c quan tc m con chu c tha m th con chu mi c lm quan.

Ngi giu c m khng c quan tc th i y qua i khc c phi lm lnh. Ch
ny (con nh lnh khng bao gi c vo s ) tn ti mi n i Hin (13771388).

5. Vic Binh Ch v Lc Lng Qun i i Trn S

Nh Trn li trong s sch chng nhng ca nc nh m ca Th gii na, mt
chin cng v cng oanh lit u th k th 13, vy t chc qun s ca Trn triu th
no ta cn phi tm hiu r rt.
Theo Ton Th quyn 5, Cng Mc quyn 6, thng ba nm K Hi (1245) c vic
tuyn trai trng lm binh lnh chia lm ba hng: thng, trung, h. Thng hai nm Bnh
Ng (1246) chn ngi cho vo qun T Thin, qun T Thnh, qun T Thn, cc
qun ny u l Tc v binh gm qun Thin thuc, qunThnh c v qun Thn
sch. Ch T (4) chc l mi qun chia ra 4 v. V l th no s c khng chp r.
Thng hai nm Tn Su (1247) triu nh ly ngi khe mnh v bit v ngh sung
vo Thng tc v.
Ti cc l Thin Trng (nay l ph Xun Trng thuc Nam nh, qu hng h
Trn) v Long Hng c lp qun Ni thin thuc, qun Thin Cng, qun Chng
Thnh, qun Cng thn. Cc l Hng (nay l Hi Dng), Khoi (Hng Yn) c lp
qun T Thnh c v Hu Thnh c bng trai trng a phng. Cc l Trng Yn
(nay thuc Ninh Bnh) Kin Xng (nay thuc Thi Bnh), t lm qun Thnh c,
qun Thn Sch. Cn th sung lm qun Cm V chia ra ba bc nhp vo i tro nhi
(thy qun).
Thng hai nm Tn Du (1261) c vic tuyn binh cc l. Ngi khe cho lm lnh,
cn th sung vo lm sc dch cc snh, vin, cc v lm i tuyn phong cc l,
ph, huyn (Cng mc quyn 7, t 1b).
Thng tm, nm inh Mo (1267) qun lnh chia ra nh sau:
Qun c 30 . Mi c 80 ngi tuyn trong h tng tht ly ngi hiu binh
php, v ngh ch huy.
Li c qun T Xng l nhng lnh chuyn canh gc bn ca thnh thay i nhau.
Th qun ny i vi cc qun trn kia khng quan h bng.
Cc ngch qun chia lm thn qun, du qun v vng hu gia ng.
Thn qun c: 1) Thnh dc . 2) Thn dc . 3) Long dc . 4) H dc . 5)
Phng nha quan chc lang. (T y tr ln u c t hu c ngha l bn v mI
Lang u c t hu. V d: T thnh dc , hu thnh dc v.v...)
Du qun c: 1) Thit lm . 2) Thit hm . 3) Hng h . 4) V an .
Vng hu gia ng c: 1) Ton hu . 2) Dc ng . 3) Sn liu v.v...
S lng qun nh Trn lc thng khng c ti 10 vn, nhng khong nin hiu
Thiu Bo (1279-1284) v c cuc chin tranh t v nn qun s ln ti hai mi vn

166

Vit S Ton Th

(200000). y l s qun ng vin cc l ng, Nam. Qun Thanh Ngh cha h

tuyn dng n.35
Binh phc thi by gi th no khng thy s chp ch bit rng qun s ng thi
u c i nn, cn c vo o qun ca Trn Khnh D Vn n c i nn Ma li.
ng ch mt iu l trong thi nh Trn cc vng hu c php m dn gian
lm lnh nn nm Qu Mi (1283) cc vng Quc Hin, Quc Tng ... huy ng cc
dn Bng H (thuc tnh Hi Dng), Na Sm (thuc Lng Sn), An Sinh, Long Nhn
(i L i l Phng Nhn) n hp Vn Kip.
ng u b ch huy l "Tit ch" cng chc nh Tng t lnh ngy ny, ton quyn
iu ng thy lc ch qun. Cp tng ch huy cc Qun v phi l ngi trong h
Trn v tinh thng v nghm chin lc. Cc tng qun th c Phiu k tng qun l
chc ring phong cho cc hong t.
K lut rt nghim: K no o ng s phi cht ngn chn. Nu ti phm k s
b voi giy.
V tu bng ch c qun tc v c hng, cn qun cc o khc th khi yn n
chia phin v lm rung cho tn cng qu.

6- Kinh T v X Hi
Kinh t di i nh Trn vn l kinh t nng nghip v ng nghip lm cn bn. T
Trn Thi Tng n Trn Nhn Tng sut 70 nm mi vic m mang u nhm vo
nng nghip v ng nghip v dn gian khng b i kh. Nhng n thng tm nm
Canh Dn hiu Trng Hng th su i vua Nhn Tng c xy ra nn i to. Ba thng
go gi mt quan tin. Dn chng cc qu phi bn rung t v con ci cho ngi ta
lm n t. Gi mi ngi ch c mt quan (Ton th quyn 5, t 59b; Cng mc quyn
8, t 16b). Tnh trng ny do ba phen lon ly gy nn, mi vic cy cy u b
ngng tr. khai khn v lm li cng qu nhng ngi b ti phi lit lm "co
in honh" tc l n l hay t nhn dng vo vic cy cy rung cng ca Nh nc
(x Nht To xa kia l Cao X). Mi ngi phi ph trch ba mu mi nm np ba
trm thng thc.
Nhn dn hng nm phi np tin "thn dch", qu tt thng ging v thng by th
dng sam c ln go.

35

Theo chng ti nh Trn c d b tng ng vin nhng cha h lm vic ny cho nn Trn
Nhn Tng c cu:
Ci k cu s, qun t k,
Hoan, Din do tn thp vn binh
ngha l Cu Tin xa kia thua Ng cn li nm ngn gip, thun tr u Ci K, th m sau cn
khi phc c giang sn, tiu dit c ch quc, hung h ta cn mi vn qun Thanh Ngh cha
gi ti.

167

Vit S Ton Th

Theo Annam Ch Lc "Nng, thng bt trng lng thu "khng phi np thu"
nhn dn bt kh nhng c l ch trong lc nc nh v s chng, ch t hi c lon
Mng C do my cuc chin tranh t v nu Trn triu khng thu thu cc rung cng
t th ly g m tiu dng v nui binh i.
S chp: Thu thn cn c vo rung t m nh (c l y l tin thn dch
ni trn?). Ngi v sn c min.
Ngi c mt hay hai mu phi np mt quan tin.
Ngi c ba hay bn mu phi np hai quan.
Ngi c nm mu tr ln phi ba quan.
Thu in np bng thc, theo t l: mi mu phi np 100 thng thc. Thng l
n v ong lng ngy xa, mi hp l mt thng. Mi thng bng 316 tc khi tc
l 10305688 cng thng. Li ong lng ca xa kia bt chc ngi Tu. Rung cng
c hai th, mi th phn lm ba hng. A- Mt th gi l quc kh: hng nht mi mu
nh thu 6 thch 80 thng thc, hng nh mi mu 4 thch, hng ba mi mu 3
thch. B- Mt th gi l thc in: hng nht mi mu nh thu mt thch thc; hng
nh ba mu ly mt thch; hng ba bn mu ly mt thch.
Rung ao ca cng dn th mi mu ly ba thng thc thu.
Rung mui th phi np tin.
Ngoi cc th thu trng yu trn y, cn c cc th thu lt vt nh vo tru
cau, hoa qu, tm c. Nh Trn cho c vng bc thnh phn, lng tin vic chi
tiu v c du hiu ca hong triu. Np thu cho nh vua bng tin th mi tin l 70
ng. Tin ny gi l "thng cung tin". Dn tiu vi nhau th mt tin n 69 ng.
Tin ny gi l "tnh mch tin".
Bn n nng nghip di i Trn chng ta thy c s m mang v tin b mi
ngy mt r rt, v vy sau ny c chin tranh ba phen vi Mng C nc ta mi c ni
thc lc can bn ng u vi mt quc thu hng cng tt bc trn
Th gii. ng ch ch nh Trn huy ng ro rit cc qun dn hai bn b sng
Hng H chm nom cn thn vic . Con chy dc theo sng Hng H by gi gi
l nh nh do hai quan H Chnh ph s, trng coi v cho p rng thm ra.
Nu ni no b thit hi v p ln vo rung t th triu nh chiu theo gi rung
t bi thng cho ch rung t ch .
V cng nghip sinh hot hay thng nghip sinh hot chng ta thy hai ngnh ny
hy cn manh nha. Thng nghip by gi mi nhm cc min duyn giang hay
duyn hi nh s giao thng tin li. V cng ngh, ta nn hiu thu mi ch c
th cng m thi, ngha l mi c ch tiu cng ngh hay cng ngh gia nh nh ta
thy cc ngh ny cn tn ti ti ngy nay nhiu lng mc ti x Bc. Ch bn
sc lao ng ca cc th thuyn trong cc xng my d nhin ngy nay mi c.
Nh Trn bo v nhit lit ch t hu ca dn gian. Vic dn bn cng in lm
t in, vic trm, cp b trng pht rt ngt, k phm ti ln th ba s b git. Nm

168

Vit S Ton Th

Gip Dn (1254) Nh nc bn rung quan (rung cng) cho dn. Mi "din" tc mi

mu l nm quan tin. Sau rung quan in thnh t in vnh vin.
Theo trn y, chng ta bit di Trn triu ch phong kin rt l thnh t. Dn
chng cc hng bn dn khng c nng nn ch gia n gia n, mua bn n
l m tin triu (L triu) hy b, nay li ti sinh. Do ch ny xy ra nhiu vic
bn v con: t d, k mc n c th b ch n t giam cm cho ti khi no tr
sch vn mi c phng thch. Nu khng tr c n th phi mnh cho ch n
tc l xin lm n l chuc n.36 (Ton Th quyn 5 t 3, Cng Mc quyn 6 t
4b).
Nhng k v sn vo lm n (t trai) t (t gi) cho cc nh vng hu, cng cha,
c (v l ca vua). Cng vic ca h l khai khn rung t, xy dng in trang
(cc vng hu nh Trn c "trang" bt u t thng 10 nm Bnh Dn 1266 theo Ton
Th quyn 5 t 30b). Tuy vy h c ly v, ly chng v sinh sng cc ni h cy
cy. H khai thc c rt nhiu rung t min nc mn do cch p ngn
nc bin trn vo cc bi. Sau hai ba nm ni ny thun thc v thnh rung trng
la nh cc vng su trong t. Tnh trng ny ko di hn mt trm nm sau na,
k t nm Bnh Dn (1266) n nm Quang Thi th 10 (1397) l i Trn Thun
Tng.
Mt tnh cch phong kin na di Trn triu l ch tp m, ngha l nh no c
quan tc, cc con chu c tha m ri sau ra lm quan. Ngi giu c nhng
khng c quan tc th c tip nhau i ny qua i khc lm binh lnh (Ch ny
ko di n i Hin 1377-1388) do lng dn chng c s phn ut din t
trong cu ca tc ng: "con vua th li lm vua - con si cha li qut l a".
Hng nm triu nh cho x quan khai bo nhn khu gi l "dn s" v nh s
sch ca triu Trn ta bit c tng ny hng ngi trong x hi i by gi:
Vn v quan giai (quan chnh vn v)
Tng quan (quan li ph ph)
Qun nhn, tp, lu, hong nam (trai trng)
Lung lo (hng ngi tn tt)
Ph tch (ngi ng c)
Phiu tn, v sn nhn (nhng ngi xiu bt) v.v...

7- Phong Tc
Phong tc ca dn Vit Nam vo triu i nh Trn tc u th k th mi ba cn
rt thun phc. Khng kh Pht gio cng nh di triu L, bao trm t triu nh n
dn gian. Khp cc ni u c cnh an c lc nghip. Nho gio thm nhun vo i

36

Nguyn vn "Cng dn bt cp gi ha din tc nhn".

169

Vit S Ton Th

chng. Ti 30 Tt dn t pho (ng lnh t u cng hay ng) v sa son c bn

cng bi t tin.
Mng 5 Tt trong cung vua c ban tic khai h. T quan n dn, ai ai cng i l
cha, ving cc phong cnh, cc vn hoa, n i.
Thng hai ngi ta dng xun i. Phng cho ca ma trn i mua vui cho dn
chng, ngoi ra li cn c nhng cuc u v, nh vt ly gii thng, chi g v
cu. (Qu cu ln bng nm tay tr em khi kt bng vi, khi kt bng gm tung qua
tung li. Bn i th khng bt c l thua). An nam ch lc.
ng ngy lp xun, vua ct ngi tng trng cm roi vt vo con tru t (th
ngu), sau vic ny nh Vua v bch quan vo ni in n yn. C ch ny ch c mc
ch khuyn Nng.
Ngy mng ba thng ba, dn ta cng theo Tu n Tt "Hn thc" (lm bnh tri
biu nhau) rt l rn rp.
Mng 4 thng 4 l ngy hi th n ng C (Ngy ny cng c coi nh mt
ngy vui cng cng). Dn gian r nhau i xem ng nh nc chy.
Ngy mng 5 thng 5 dn n Tt oan Ng (Tt ny ta cng bt chc Tu). Nh
Vua cho lm chi gia sng coi thi bi thuyn.
Vic ci xin thng hay chn vo thng xun lm l vn danh (ngi mi v nh
trai em tru cau c khi dn c tin v vng cng qun o n nh gi. Theo Cng
Mc quyn 6 t 34a. Khi Trn Quc Tun ly Thin Thnh cng cha, m ngi l Thy
B cng cha phi np n 10 mm vng lm snh l). Cc nh trng Thi Th l ngha
th khng n cc snh l ny, ngha l a s n gin min c s tt p v
tinh thn. Do ta c cu: Gi th bt lun ti. Cn nhng ngi ngho d nhin vic
hn nhn rt gin tin. Nu c dn tin ci th em n nh gi mt trm. Nu i
bn cng ngho th mt t tru cau chia cho b con trong h v dn lng l hp thc
ha vic v chng. Hng nm mng 1 thng 10 c tt "cm mi" hoc "xi mi" t vua
quan n dn chng u c s cng t t tin. Vua v cc quan i thm rung, gt la,
sn bn mua vui (An nam ch lc quyn 1 t 12a).
Y phc i by gi nh sau y: vng hu v th dn thng mc o c trn (vin
lnh) qun thm (huyn thng) hay lt trng (bch l) tht lng la (hon kh). Giy
dp ng lm bng da.
Vng hu vo chu vua (t yt) c min khng phi i khn, l do tnh thn.
Th dn khng c n hu gn (An nam ch lc quyn 14, t 5a).
mc thng ca vua th qu mu trng. Dn khng c dng mu ny duy ph
n khng b cm. Con gi b tuyn vo cung c lp lm th phi ri nhng mun tr
v nh mnh cng c.
V hnh pht ca Trn triu xt ra nghim ngt hn L triu. S chp nm Gip Thn
(1244) vua Thi Tng sa li lut php. Theo Phan Huy Ch trong "Lch triu hin
chng" th di i Trn nhng k phm ti trm cp b thch vo trn hai ch "phm
o" v phi bi thng 9/10 gi tr vt ly. K no khng bi thng c s b

170

Vit S Ton Th

tch thu v con. Vo trng hp ti phm, s b cht chn tay hay b voi giy. Ti phm
n ln th ba s b git. n b c chng phm ti ngoi tnh, s b x lm t (y t
gi) cho chng v chng c quyn em hay bn.

8- Vn Ha
Cng mt nhp vi cc ngnh chnh tr, qun s, kinh t, vn ha u i Trn cng
c tin trin. ng ch l ch Nm c xut hin v c dng l nh i Trn
c sng kin, c tinh thn c lp, t lp, nn xu hng vn Nm mi c dp bnh
trng sau nghn nm hc nh vit mn ca Trung Quc. Ting Vit c dng lm
thi ca, khc ngm. Hn Thuyn qu huyn Thanh Lm tnh Hi Dng l ngi rt
gii th ph Nm. Ton Th quyn 5, t 41 chp rng di trin Trn Nhn Tng,
Thuyn lm Hnh b thng th c c su n sng L git hi dn chng. Vua sai
Thuyn lm vn nm xung sng. C su t ri i ni khc. Vua cho vic ny ging
chuyn Hn D i ng lin i h Nguyn ra h Hn do mc ch khen thng
nhn ti. Nc ta dng quc ng trong thi ph bt u t .
Ni vy khng phi l nh Trn trit dng ch Nm. Cc chiu ch ca nh Vua
vn cn bit bng ch Hn. Mi khi lnh vua ban b ra ngoi, ty Hnh khin phi ging
c m ln ngha ra ting Vit cho dn hiu (phm th) v d bit mi vic triu nh
nh lm. Tm li ch Hn vn c dng vo cc cng vn, t lnh, biu chng, s
tu. Ch Nm c a v c bit hn hoi l v sau ny vi nh Nguyn Ty Sn cui
th k th 18, nhng trong khi ch Nm pht trin mnh i ti ch i chng, mt
s nho gia trung thnh vi Hn t vn cn luyn tic v bi xch n kch lit.
t s tin trin ca vn ha i Trn, trong mc phong tc cun An nam ch lc
c k n cc khc ht: Nam Thin Nhc, Ngc Lu Xun, p thanh du, Mng du tin,
Canh lu trng v nhiu thi ca ting Vit.
Vn ha i Trn cng dnh cho S k mt a v quan trng hay ni cch khc nh
Trn l mt triu i trc nht ca chng ta ngh n vic bin son cun quc s,
iu rt ng tic l cc tin triu nht l nh L cm quyn nc ta trn hai th k
c qu y iu kin m khng lo liu n vn ny. Trn Tn gi chc T tng
thng Hn trng lm c cun Vit ch tc Vit S sau ny c L Vn Hu sa li
tc b i Vit S K chp t i Triu V n L Chiu Hong gm 30 quyn.
Nh Trn xut hin trn sn khu chnh tr Vit Nam c 2 nm th m khoa thi,
mc ch khuch trng vn hc v chiu m nhn ti. Nm 1227 khoa thi tam gio
c m (Nho, Lo, Thch) ri lin tip cc triu vua sau vic khoa c m u ly tam
khi (Trng Nguyn, Thm Hoa, Bng Nhn) v thit lp c Quc hc vin, Quc t
vin, Ging v ng l nhng ni o luyn anh ti.
C nn ni rng ngay trong thi Trn S, Hn vn ln ti mt trnh kh cao v
theo vi trnh ca vn hc tinh thn dn tc cng tr nn mi ngy mt thm kin
cng khng? Cc th, biu v vn kin ngoi giao vi Mng C tuy c s nhn nhn
nhng kin vn anh thp. Li vn th gn gng, i khi t biu nm Bnh Dn
(1266) Trn triu xin nh Nguyn min vic gi cc Nho sinh (t ti), cc th thuyn v

171

Vit S Ton Th

cc k thut gia. T Th nm Tn Mi (1271) gi cho Trung Th snh nh Nguyn bin

bch v sao khng ly chiu th v khng biu voi Nguyn ch (xin coi cc trang di
y s thy cc cng vn ngoi giao v bi hch ca Hng o vng Trn Quc Tun
trc khi chng Nguyn).
Nh Trn li cho nghin cu v hc tp c ting Mn, ting Th, ting Phin. Cc
ngi ng thi nh Trn Quang Khi, Trn Nht Dut rt thng hiu cc th ting
ny.
Tn gio c tn sng nht l o Pht, o ny gi a v c bit u i, d nhin
vic ny phi do cc nh cm quyn th thi m ng k l vua Thi Tng v Nhn
Tng trc ht. Vua Thi Tng l tc gi kinh Kha H. Vua Nhn Tng son c
nhiu cu k trong tp Trn triu thng s ng lc, bao hm nhng t tng nhn t,
bc i, gic tha, tha rt mnh.
Nhng ngi cm u dn tc c t tng x thn cu th v cc cung tn ty, coi
ci cht l siu thot, l "thnh nhn" (theo li Hoa Bng) th tinh thn tranh u d
nhin rt cao v phi c, khng l iu ng l. Ngoi ra c l tn gio c nh
hng rt nhiu n tr no cc vua nh Trn, cho nn t cung cm, triu ng ra ti
ngoi dn c r rt mt s gn gi, v thn mt thnh thc trong nhng khi thi
bnh thnh tr cng nh khi gp nn ngoi xm. i thng ging nm Mu Thn
(1268) vua Thi Tng v cc vng hu trong h Tng tht tan chu cng vo ni in
v nh Lan nh n ung vui v.37 m ti cng nhau t gi di, chn rng, lin
ging ng chung t tnh thn i. Khi i yn, cc quan ung ru xong ri dt tay
nhau m ma ht.
i vi chng nhn, cu "Dn vi qu" ca Mnh T c thi hnh trit nn khi
chng Mng C mi c hi ngh Din Hng. Nh vy chnh sch dn ch hay chnh th
lp hin c th ni l thc hin nc ta t th k 13 trong thc t, tuy v hnh
thc cha c s r rt nh ngy nay mt t nc tn tin. Ni nh vy chng ta c
th ngh rng ch phong kin di i Trn cht ch hay gt gao ch l do mun
cng c a v ca mt ging h hn l c thng tr nhn dn vi bn tay st. Kt qu
ca cuc chng Mng C ba phen chng minh mt cch hng bin ci trng thi
"qun dn nht tr" v tinh thn hu i trong dn tc ln cao tt bc nc ta di i
Trn. Trng thi y li cng r rt gia khi chng Nguyn, ngay c dn Mn ( tri Quy
Ha nm inh T 1257) v nhiu ho trng t ng (trng hp H Bng, Nguyn
Kh Lp v NguyN Truyn) em dn binh tp kch qun gic khi qun ch vo su ni
a, th b ph. Ti chin trn v huy ng mi lc lng quc gia ca Hng o
vng tt nhin l n ch tuyt k, nhng mt phn ln s tham gia khng chin
do tinh thn on kt ca dn tc qua cc tng lp nhn dn. Tinh thn on kt
khng ni ai cng hiu pht nguyn ch tng thn tng i m triu Trn gy
dng c mt cch khn kho nhng khng km phn chn thnh bn trong.

37

Vua Trn Thnh Tng thng ni cng anh em b con trong h: "ch ng bo mu m, lo th
cng lo, vui th cng vui".

172

Vit S Ton Th

Cuc Chin Tranh T V

V Cng Anh Dng Ca Vit Nam
- Mng C l ging ngi th no?
- Thnh tch chin u ca qun Mng C
- Cuc xm lng th nht ca qun Mng C
1- Mng C L Ging Ngi Th No?
hiu cng cuc chng xm lng ca dn tc chng ta khc kh, gian lao v phi
hy sinh n bc no cho ti ci kt qu ca n c ng gi l rc r oanh lit bc nht
sut th k XIII - khng phi ring trong lch s Vit Nam m c trong lch s th gii
thu - chng ti thy cn phi trnh by qua ngun gc v nhng chin cng anh
dng phi thng ca ngi Mng C.
Dn s Mng C c gn 3 triu, a s l dn du mc. Nh ca ca h l nhng tp
lu quy trn bng da th trn nc c l thng hi. Thc phm ca h gm c sa, tht
cu, pho mt. Nhng ngi ngho n c n xc nhng th vt cht t lu. Ngi
Mng C khng thch lm vic, mi nm lm vic chng mt thng m thi. Y phc
thng bng da th v lng cu. T i ng (618-904) khong thng lu Hc
long giang (Amour) sut mt gii Ty Bc tnh Hc long giang ri rc v pha Bc Xa.
Thn Hn thuc min Bc nc Trung Hoa, din tch vo khong 3 triu cy s vung
ging ngi ny sinh trng trong trng thi cc b lc kim n bng ngh chi
li, sn bn nh nhiu dn tc khc v c thi. V tng i vi cc dn tc Chu
by gi, h l m ngi hu tin nht. H rt hung tn v hiu chin, c ti c bit
l bn cung, ci nga nn t chc k binh ca h c th ni l rt li hi. H sp t
c no i y rt c th t, snh vic t chc v hun luyn qun i giu mu chc,
kinh nghim v chuyn vn binh s ht sc mau l.
i vi k ch, h p dng nguyn tc: hng th i c lng, chng th tn st
ti ngn c l cy.
i vi cp trn, h hon ton phc tng, ch bit c mt th lut: lut ca lnh t.
c lnh tin, d tin m cht. Nh vy th ngh chinh chin ca h li hn c cc
dn tc tin tin i by gi. l mt iu tri ngc hn.
T tin ca h l ging Hung N. Ti nguyn ca h l nhng by sc vt m h a
chn nui nhng min ng c xa xi. i sng h rt cc kh vt v v khi nng th
nng, thiu t c c cy, git hi c sc vt (38 2) khi lnh th but n xng ty,
ngi v vt chu khng ni (45 5 di 0 ). H khng bit ngh nng, khng bit
vit ch, rt tin tng khoa ph thy. Pht gio c coi gn nh l tn gio chnh ca
Mng C. H theo o Pht nhng khng hiu ni trit l ca Pht gio nn ch l
nhng k m tn khng hn khng km. Binh ch ca Mng C t chc nh sau y:
1) B trong gm cc qun Tc v.

173

Vit S Ton Th

2) B ngoi l cc qun Trn th.

Qun tc v chia lm qun Khip tit, theo ting Mng C c ngha l nhng k
c nhiu n sng ca Thin t, tc l thn binh ca nh vua v qun cc v: T,
hu, trung, tin, hu v ng Ngt v, Qu Xch v, V v; T , Hu, y v v.v...
Qun cc v th Thn qun ch huy s cm u cng vi cc qun Trn th u thuc
quyn Khu mt vin. Qun Khip tit v cc v tuy u l qun Tc v hp li gi l
thn qun nhng nhim v khc nhau: Khip tit dng vo vic bo v Thin t, l
thn qun trong cc thn qun. Qun tc v chuyn vic gi hong thnh, kinh s,
phng th vic doanh thin v vic n in v.v... i qun ny cng c khi dng vo
vic vin chinh.
Qun Trn th: cc b th lp Vn h ph, cc huyn th lp Thin h s u thuc
Khu mt vin, ty ch quan trng, him yu m chia i chim ng. i khi cc ni
bin cng then cht th c thn vng, tng tht cm quyn. T d: H Lc v Sn
ng th c qun bn tc Mng C trn th. T Giang, Hoi tr xung Nam Hi c Hn
binh v qun tn ph l nhng qun lnh ngi Trung Quc c tuyn m sau khi dit
c nh Kim.
Li nh ca Mng C l khi lm trn, o k binh lu ng ca h tin nhanh nh
chp nhong ri bin mt li xut hin ngay lin sau lng ch khin i phng
b in o, tr mnh khng kp, b ri lon c chin lc, chin thut.

2- Thnh Tch Chin u Ca Qun Mng C

y nhng thnh tch v i ca quc Mng C!
Nm 1206, Thit Mc Chn sau ny t hiu l Thnh Ct T Hn (Gengis Khan) tc
nm th hai i L Cao Tng, nm Tr Bnh Long ng, nh bi qun i Th Nh K
v mun ginh nhau t Mng C vi ng ta. Sau cha Mng C quay binh v
Trung Quc.
Lc ny Trung Quc chia lm ba khu vc thuc quyn ba vng triu: Hoa Bc do
nh Kim dng di Mn Chu chim gi, kinh ng Bc Kinh; Hoa Nam thuc nh
Tng, kinh ta lc Hng Chu, Ty Bc nm di quyn nc Ty H. Cuc chin
tranh y v cng khc lit: Mng C phi mt hai nm mi vt c Vn L
Trng Thnh v nm 1213, Mng C vo phong to Bc Kinh. Nm 1215 thnh ny b
tht th, la chy ngt tri lun mt thng khng ngt. Chn nm sau du khch qua
vng ny cn thy y du tch ca hoang tn v cc ng xng kh ca mun ngn
t s.
Thng Kim xong, Thnh Ct T Hn quay sang Ty phng tn cng Tn Cng v
Ba T.
Cuc vin chinh ko di 5 nm. Chim c u, Mng C git chc, ph hy sch
ti , thc hin ng cu: "Ni no nga Mng C i qua, c cy cng ht sng" ca
cha Attila by th k trc cng dng ging Mng C (Php gi l Les Huns).

174

Vit S Ton Th

Ti Hung Gia Li, gio ch v giai cp phong kin xung t vi nhau va tm yn th

Mng C nh trn cung phong o ti. Vua Bela t trn nm 1241 Pest. T Breslau
n Cracovie mu ngi Hung chy nh nc sui. Mng C honh hnh xong lin b
ra i, sau khi 500 ngn qun dn Hung cht khng cn mt mng.
u th k th XIII, Hi quc ang thnh t v l quc kh ln gm Ba T, Tiu
T v Cn ng, b ngang ko di t n n Bagdad, dc t bi bin Aral ti
vnh Ba T.
Mng C ti, bn chc vn binh ca Mohamed tan tnh v kinh cng ra tro bi.
quc Hi tan v t thu y.
Thng chp nm 1237 ti thng nm 1238 bn phn nm lnh th Nga X cng lt
vo tay Mng C.
Cc quc gia Ty u nghe tin ny cng v cng khng khip coi nh ngy tn th
ti. Gio hong Innocent IV v vua thnh Louis nc Php c ngi sang cu ha vi
Mng C.
V pha ng, trong khong thi gian nh ng dp Ty th ma Thu nm 1226,
Ty H cng b lm vo cnh ni xng sng mu vi on qun kiu hng ca Thnh
Ct T Hn trong h tun thng 8 nm sau, Ty H u hng v b sp nhp vo
quc Mng C t .
Trong khi chinh phc Ty H th cha Mng C mt, con l A Loa i (Ogotai) ln
thay tc l Nguyn Thi Tng. Nguyn Thi Tng khng sng lu (3 nm sau) Nguyn
nh Tng k nghip cng yu vong. Ngi vua truyn sang chi khc. Em con nh ch l
Mng Kha (Mong k) c tn lp, tc l Nguyn Hin Tng.
Hin Tng phi hai em l Ht L (Houlagen) i kinh l Ba T v Ht Tt Lit xung
nh nh Nam Tng. Trong khi Mng Tng nh nhau th Hin Tng qua i. Ht Tt
Lit tr v ln xng l Nguyn Th T, ly quc hiu l Nguyn. Xong vic ny, Ht Tt
Lit li tip tc Nam chinh v dit c nh Tng. Trung Quc gi pht ny hon ton
mt v nh Nguyn. Ti nm 1280, nh Nguyn hon thnh s nghip quc. Xt ra
v din tch quc ny gn gi na phn th gii lm ch c 40 quc gia t qua
u. Tht l mt quc ln nht t khi c loi ngi v lch s. Thnh tch ca Mng
C lm m c s nghip ca Lch Sn v N Ph Lun trc v sau.

3- Cuc Xm Lng Th Nht Ca Mng C

Khi Mng Kha cn sng, Ht Tt Lit em qun sang nh Tng c sai mt o qun
i nh nc i L (thuc tnh Vn Nam) tng Mng C l Ngt Lng Hp Thai
(Wouleangotai) sai s sang bo vua Trn Thi Tng thn phc v Mng C.
Vua v dn Vit Nam c nhng c ch g?
Trn Thi Tng khng nhng phn i yu sch ca Mng C li cn giam s Mng
C li. Bit rng Mng C th no cng c phn ng. Thi Tng lin phi Trn Quc
Tun ng binh trn gi cc ni v min Bc l ni cng ng ca chng ta i vi
Trung Quc (nm inh T 1257).

175

Vit S Ton Th

Mng C theo ng Vn Nam tin xung sng Thao, Hng Ha v Thng Long.
Qun s ca h c 2000 y l cha k o qun ca Chu l con vua Nguyn i hu
tp v tip vin. Ngoi ra o qun Lp Cp t tc l Ngt Lng Hp Thai tin
sang ni a Vit Nam nh vo nh ph thnh Thng Long.
Cuc gp g ca hai qun c l xy ra trn mt qung sng Thao, hoc ti Hng
Ha hoc t Hng Ha v ti Sn Ty. Ch ny s khng chp r, ch bit rng i vi
ta qun Mng C khi rt mnh. Trn Quc Tun chng khng ni phi lui v Sn
Ty. Vua Thi Tng cng ng gi thn chinh ri cng thoi lui v ng sng Cu.
ni y qun ta nng th li b dn v ng B u (pha ng sng Nh H thuc a
ht huyn Thng Phc). Tnh th li bi quan thm, vua Thi Tng phi b thnh
Thng Long v gi sng Thin Mc (huyn ng An tnh Hng Yn).
Thnh Thng Long b ng. Qun Mng C vo thy ba ngi s ca h cn b tri
giam trong ngc. Khi ci tri th mt ngi cht, chng gin ht sc, lin tn st ht
c nhn dn trong thnh khng tr ngi gi v con tr. Mt s xc ng trn ngp
tm hn a s nhn vt ca Trn triu. Vua Thi Tng ng thuyn i hi kin Thi y
Trn Nht Hiu. Trn Nht Hiu cm so vch xung nc ch "Nhp Tng". n lt
Thi s Trn Th . Thi Tng thy c mt s cng quyt.
- u ti cha ri xung t th xin b h ng lo! l cu tr li ca Th v ta
phi nhn rng li khng khi ny quyt nh chin tnh thu y v c vn mnh
cng danh d dn tc chng ta na. (Nht ngn hng quc, nht ngn tng quc l
vy).
c t lu qun Mng C mi mt v khng chu c thy th. Qun ta d xt
c tnh trng ny mi m cuc tn cng. Thi Tng tin qun ln nh gic ng
B u. Gic chy ln tri Qui Ha b th dn y chn nh rt l iu ng. Tinh
thn ca gic b khng hong v thy kh th ca Nam qun mnh m v chin
thng h nhiu ni. Gic li do ng c theo dc sng Thao rt v Tu, tinh thn
mi mt khng cn sc nh nhau v cp ph dn gian na. Dn gian gi chng l
gic Pht.
Ma xun nm Mu Ng (1258) vua Thi Tng nhng ngi cho con l Thi t Trn
Khon (Vit Nam S Lc chp l Hong) ly hiu l Thnh Tng. Ngi ln lm Thi
Thng Hong cng trng coi vic nc.
Thi Tng tr v c 33 nm, lm Thi Thng Hong c 19 nm th mt, th 60
tui.

176

Vit S Ton Th

II. Trn Thnh Tng (1258 - 1278)

- Vic m mang chnh tr
- Vic ngoi giao vi Mng C
1- Vic Chnh Tr
Vua Thnh Tng ln ngi xong lin i nin hiu l Thiu Long. Ngi l mt ng vua
nhn hu, ha i i vi mi ngi t trong ra n ngoi.
Ngi quan nim "thin h l ca ng cha li (!) anh em cng hng" do trong
ni cung khi n ung vui a khng c phn tn ti, trt t.
Ngi ngi 21 nm, nc nh c yn tr. Vic hc c m mang. Hong l
Trn ch Tc c ting l ngi tr thc trong nc c c ra m hc ng rn
luyn nhn ti cho quc gia. Mc nh Chi l danh nho nc ta sau ny cng do trng
ca Hong triu lp ra.
Ngi li cho L Vn Hu tip tc bin son sch s k. H L lm c b i Vit
s gm 30 quyn, chp cc vic t i nh Triu n i L Mt. Vic bin tp ca b
s ny bt u t i vua Thi Tng n nm Nhm Thn (1272) i Thnh Tng mi
xong. Vua Thnh Tng cn khuyn khch cc vng hu hp cc dn ngho khn
hoang. Cc in trang c k t by gi.

2- Vic Ngoi Giao Vi Mng C

Mng C tuy thua nhng vn khng dt mun chinh phc nc ta. Trong giai on
ny h h c nh Tng tc thn tnh c ton b Trung Quc, t lu sau cho s
sang i vua nc ta sang chu Bc Kinh (l kinh ca Nguyn ch by gi). Annam
Ch Lc (quyn 4) v Ton Th (quyn 5) da vo ti liu Nguyn S (quyn 9) v
on ny vit:
Ma h nm Mu Ng (1258) Mng C sai Nt Lot an sang d vua Trn Thnh
Tng nh sau: "Xa ta sai s sang thng hiu, cc ngi m man khng tnh nn nm
ngoi ta phi xut qun (1257). Quc ch cc ngi (!) phi chy di ni ng ni, ta
li sai hai s gi i chiu an cho v nc (hai s gi ny u b ta giam gi trong
ngc, n khi th ra th mt ngi cht) cc ngi li dm tri c s gi ca ta.
"Nay ta c bit sai ngi n m lng d bo: Nu cc ngi th xin mt lng ni
ph th quc ch phi thn hnh sang y. V bng vn cn khng chu th c bo r
cho ta bit".
Vua Trn Thnh Tng hi: "Nu tiu quc thnh tm th i quc th c i i
th no?"
Theo Vit Nam S Lc vua Thi Tng sai L Ph Trn sang s xin ba nm tin cng
mt ln. Tnh th i bn d nhin phi gay go v Mng C vo sc mnh c tha, m

177

Vit S Ton Th

Trn triu th giu tin tng vo tinh thn anh dng v nht tr ca dn tc, hung h
qun Nam va thng qun Bc. Vic giao hiu vn cha c xc nh. Mng C sai s
sang yu sch ht iu ny n iu n, vua ta c ln la khng chu nht l vic sang
chu Nguyn ch, sau cu chuyn ng ng ch nc Nam ch chu s tin cng ba
nm mt ln m thi, k t nm Qu Hi (1263). iu kin ca vic tin cng l:
1) Np nho s, thy thuc, cc ngi thng m dng bi ton - th cng mi hng
3 ngi (k thut gia).
2) V vt phi np sng t, ng voi, i mi, vng bc, chu sa, du t hp,
quang hng, n hng, trm hng, trn chu, bng trng, a, chn v cc vt l.
Tht l c mt s khn ngoan! Mng C i cc nhn vt ct bit v mi ngnh
dn tr ca ngi Nam tin n bc no. Sau h mun tm hiu nc ta c nhng
sn vt g qu bu. H nghin cu cc iu ny ty tin thi hnh dn chng trnh
xm lng v bc lt ca h.
Mng C t quan t L Hoa Xch tc l quan Chng n gim tr cc chu
qun ca nc Nam trong khi cha cp c hn chnh quyn ca vng triu bn
x. Vua cha nh Trn cng hiu r ci manh tm ca Nguyn ch nn chu nhn quan
t L Hoa Xch ca h trong khi cn ha hon tnh th.
Trong giai on ha hiu kh di ny, Trn triu li dng yu t thi gian tp
binh luyn m, xy dng cho cuc tranh u mt nn tng vng chc trn thc t, bit
rng sm mun cuc xm lng ca Bc phng cng li ti din. S nhn xt
cn c vo ch ngi Mng C tung honh t qua u, lm b ch hai phn ba th
gii c l no chu u du mi vi mt nhc tiu dn tc phng Nam nht l dn tc
ny xa kia nm di quyn thng tr ca ging Hn m h va mi khc phc
c. Cuc p bc bng qun lc nm inh T (1257) khng thnh cng, nhng
trn 20 nm Mng C c Trn triu thn phc, chu nhn quan Gim Tr nn Mng
C ngh c ly uy th m ln dn, kt cc vn i ti c kt qu mong mun th cn g
phi dng binh ao, hung h binh ao r rt v hiu lc. Con tnh ca h nh vy
cng hp l lm. Tri li h khng ng rng Trn triu hay dn tc Vit nam thu
ch quan nim vic thn phc nh Nguyn l mt k sch ha hon vi k mnh, mt
chin lc li tin trong khi thc lc cha sung mn. Qu vy, di triu L dn tc
Vit Nam c lp trn hai th k, sau cuc thng trn ca L Thng Kit, gm ao
lu ngy khng m n. Qua ti cc vua Cao Tng, Hu Tng, t chc kinh t qun s,
x hi li sao nhng, Trn triu mi bt khi, u sc chu ni mt cuc trng
chin vi mt dn tc hng cng nht Th gii by gi. Ci chc li tin ca Trn
triu r rt l mt th on rt khn ngoan ca cc nh chnh tr i by gi. Trn Th
v Trn Quc Tun l hai linh hn ca cuc khng chin, l ct tr ca cuc chng
Nguyn qu nhn thi cuc rt st v nhc lng xy dng lc lng dn tc v ba
im trn y. Ba im ny nu khng pht trin u th ch cn nc ci u nghe
lnh ca k mnh. Ri vic binh ch ca Trn triu t chc v canh ci nh th no
trn y chng r.
Cuc x xt gia i bn ra sao?

178

Vit S Ton Th

Ba nm sau tc l nm Bnh Dn (1266) th ngoi giao bt u gay go gia i bn

cng mt nhp. Nm s Mng C qua Vit Nam. Trn Thnh Tng yu cu bi b
vic i nho s, thy bi v cc th kho. Thng chp phi on Dng An Dng v
V Hon a sang Nguyn triu ba t biu xin bi b cc vn ny: T th nht ni
v vic cng phng vt. T th hai ni v vic tuyn cng nhn ti. Ring t th ba
xin c Nt Lot an lm "t L Ct T" nc Nam. (t L Ct T tc l t L
Hoa Xch theo Mng C ngha l quan trng gi quyn hnh chnh v qun s. Hi
lc lng ca ta cha di do nn phi tm nhn khon ny).
Mng C bng lng nhng khong thng 10 nm sau (inh Mo tc 1267), Nguyn
ch li a ra nhng iu kin nng n gm 6 vic di y:
1) Qun trng phi sang chu.
2) Phi gi con em nh vua sang lm con tin
3) Bin s dn
4) Np ph thu
5) Chu qun dch
6) t quan t L Ct T nh c.
Cc iu yu sch ca Mng C trc sau u b khc t kho lo, b ngoi c s
nhn nhn m b trong c s cng rn, rt cc vn a Mng C n ch bt mn.
1) Thng mt nm inh Mo (1267) Mng C i trao tr hai tn li bun ngi Hi
hot xt hi v vic Ty Vc.
Trn triu tr li: "mt ngi l Y Tn cht lu, mt ngi l B B sau cng v
m cht ri".
2) i vi vic yu sch np voi, ta thoi thc: ".. C theo Ha Lm, Ct Nh, B h
(ch vua Nguyn) mun cn dng vi con voi ln, nhng ging th y mnh my x x
to lm, i chm chp khng bng nga ca thng quc, xin s dng cng chuyn
sau..."
3) Thng mt nm Canh Ng (1270) Mng C bt b vua Trn Thnh Tng tip
chiu khng chu ly, khng i s theo l vng nhn.
Vua Trn Thnh Tng tr li qua Trung th snh nh Nguyn: "Bn quc c thin
triu phong vng tc h khng phi l vng nhn sao? S gi ca Thin triu li
xng mnh l "vng nhn" ng ngang vi bn quc th e lm nhc phong th triu
nh, hung chi bn quc trc tip chiu ch bo c nguyn tc c. (Thng chp
nm Canh Thn (1260) Mng C do chnh sch mm do a chiu th ni: i vi
quan liu s th trong nc phm m o, in l, phong tc nht nht c nguyn
vn...) H khi tip c chiu lnh th yn ni chnh din, cn mnh lui lnh ch
nh ring, l in l c ca bn quc!

179

Vit S Ton Th

"Cn vic i voi nh c ni trong t D gi sang trc y, bn quc s tri ch

nn c nn n cha dm tha thc duyn c: Qun voi khng n la nh th sai i l
mt chuyn kh.
"T d li i nho s, thy thuc v th thuyn. Nhng khi bi thn l l L Trng
vo b kin, tc gang gn bng sng oai nghim khng thy ban chiu d bo g c.
Hung chi nm Trung Thng th t c min ri. Nay li ni n xit bao s hi l
lng! Vy xin Cc h ngh li cho..."
Nm Tn Mi (1271) Ht Tt Lit cho s qua d vua Thnh Tng sang chu. Vua
Thnh Tng co bnh khng i.
Nm sau vua Nguyn cho s sang tm ct ng M Vin. Trn triu p: ct ng y
lu ngy mt ri.
Nm t Hi (1275) cc cnh gc ngoi giao ca nc ta a ra dn. Thng ging
nm y (1275) vua Thnh Tng gi sang Mng C bi biu sau y:
"Du c ba nm mt ln cng, s b qua li i thay i v mt nhc cha c
ngy no ngh ngi. n nh t L Ct T do thin triu c sang nc ti th lc v
h chu v khng? Hung chi k c sang y lm g cng cy th, vic g ln nh
cng ln lt nn nc nh ny. Ngi l Thin T du sng sut ngang mt tri,
mt trng nhng u d soi ti y chu p?
"V t L Ct T ch ng thi hnh vi nhng nc "xu x nh mn" ni mi r
bin gii, l no ti c lit phong vo bc vng, ng lm phn du mt phng
m li cn lp t L Ct T cai qun th h chng b cc nc ch hu ci ? V s
m phi cng, sao bng trong lng vui phc m t cng? (Dch theo nguyn vn ch
Hn).
Theo Trn Trng Kim v khon ny, vua Thnh Tng xin i t L Ct T lm chc
Dn Tin S ngha l coi vic kim im tin cng, nh vy khng c quyn g na
i vi nc ta. Vua Nguyn khng chu v bit rng dng mu khng xong li xoay v
gii php v lc. H cho quan li bin gii thm d a th nc ta, v v phn nc
ta cng c s phng b.
Nm inh Su (1277) Thi Thng Hong mt Thin Trng ph (lng Tc Mc).
Nm sau vua Thnh Tng nhng ngi cho Thi T Khm ri tr v Thin Trng.
Thnh Tng tr v c 21 nm, lm Thi Thng Hong c 13 nm, th 51 tui.

180

Vit S Ton Th

III. Trn Nhn Tng (1279 - 1293)

Mng C Gy Hn Ln Th Hai
- Vic ngoi giao tan v
- Quyt chin gia Vit Nam v Mng C
- Mng C tn cng trn cc mt trn
1- Vic Ngoi Giao Tan V
Thi T Trn Khm thay vua Thnh Tng ln ngi tc l Trn Nhn Tng. Gung
my chnh tr v qun s thu vn quay u nh Thi Thng Hong v cc quan
triu thn nhiu ngi c ti tr. Trong nc tinh thn dn tc vn c nht tr. Mi
vn dn sinh c n nh v sinh lc quc gia mi ngy mt di do do chng
ta mi c th chng c ngoi xm hai phen na sau ny cn ng s hn cuc
gy hn ln th nht vo nm inh T (1257).
Ngoi s Mng C lun lun qua li hch sch di i vua Nhn Tng, gic Lo
thng sang quy nhiu cc min ln cn. Sau ny yn hn vi Mng C vua Nhn
Tng c phen ng gi i nh Lo (1290).
Nh trn ni, sau chn nm nhn nhc t 1266 n 1275 dn tc chng ta bt
u c thc lc th Trn triu bt u tn cng Mng C mi ngy mt mnh thm v
mt ngoi giao. Yu sch ca h b khc t hu ht. Chng ta dng nhiu "l s "
trong cc biu chng gi qua triu Nguyn, gn nh chc gin h, tuy nhin liu
thuc ng y vn c bc ng.
V vn hc, dn ta by gi cng tn ti nhiu, c xem bi hch ca Hng o Vng
Trn Quc Tun v nhiu thi vn ca Trn Quang Khi, Phm Ng Lo v.v... sau ny
trong cuc chng Nguyn th r. Nhng nh vn hc ca chng ta lnh hi c kh
nhiu tinh hoa ca vn hc Trung Quc nn trong thi vn li l chi chut, tinh thn
cng rn. Ch Nm ra i, th Hn lut rt thnh hnh (k t Hn Thuyn, th Nm
thnh pht nn gi l th Hn lut v Thuyn t ra khun php, lut l hoc c
nhiu sng kin v mn ny) tuy cng vn, t sc vn cn dng ch Hn.
Nm Qu T (1293) vua Nhn Tng truyn ngi cho Thi T Thuyn ri v ngh
Thin Trng l ni yn dng ca cc vua cha h Trn by gi.
Vua Nhn Tng tr v c 14 nm, nhng ngi c 13 nm, th c 51 tui.
Thng chp nm Mu Dn (1278) Mng C c bn Si Xun (c sch phin m lm
l Si Thung) sang hch hi v 6 khon a ra hi thng 10 nm inh Mo (1267)
m nh Trn cha tun theo.

181

Vit S Ton Th

Si Xun c thi kiu ngo, Trn triu th c thi cng rn nn cuc gp g

khng i ti mt kt qu no tt p. Nht l v khon vua nc ta phi sang chu vua
nh Nguyn th nh Trn t chi hn.
Thng mt nm K Mo (1279) s ta l Trnh Quc Ton sang Tu b gi li ti nh
hi ng. Bn Si Xun bn ngi cng mt s gi ca ta l Quc K em chiu
sang d ln na: Nu nh vua khng sang chu c, phi c ngi vng thay thn
mnh, ly hai ht ngc trai lm hai con mt, ngoi ra phi tuyn nho s, phng k, t
th thuyn mi hng hai ngi thay nhn dn. Bng khng ch c chin tranh
mi gii quyt c vn .
Nm Canh Thn (1280) vua Trn Nhn Tng c ch h l Trn Di i (tc Trn i), L
Tun v L Mc sang thay mnh. Nguyn ch khng chu li lp Di i lm An Nam Quc
Vng, i nc ta l An nam Tuyn y ty, t quan liu sang gim tr cc chu, huyn
(Tn T 1281).
Nm Nhm Ng (1282) Si Xun lm An nam Tuyn y s nguyn sy em 1000
qun h tng Di i v nc a chiu th d mi ngi trong tng tc nh Trn v
quan li trong nc.
Cuc ngoi giao t y tan v.
Trn triu cng quyt ly gm ao chng li Mng C. Qun i c lnh nh
bn Si Xun gn Nam Quan. Si Xun b bn m mt mt chy trn v Tu, ci triu
nh b nhn k t Di i tr xung u b bt v phi ti , sung lm lnh.
Thng by nm sau (nm Qu Mi 1283) vua Trn Nhn Tng li a th sang i
s gi ca ta b Nguyn gi li my nm trc (Trnh Quc Ton v v quan h Phm
tc Minh T, qua Bc Triu t nm K Mo 1279). Mng C nhng b.
Thng mi nm y, s Nguyn o Bnh Trc em t th (quc th c ng du
ngc t) sang d ta gip binh lng v cho mn ng nh Chim Thnh. S tht
y ch l mu m tn cng vo nc ta mt cch bt ng.
Trn triu vn tip tc chc ngoi giao v vic binh ao i vi ta ch l chuyn vn
bt c d. Trung lng i phu inh Khc Thiu v Trung i phu Nguyn o Hc
em phng vt theo s Nguyn l Triu Ch sang giao thip vi Mng C. Trung
phng i phu Phm Ch Thnh v Triu thnh lang Bo Trc n Snh thu xp mi
vic v a th do vua Trn Thnh Tng ng ln, cho chc Bnh Chng t chi
vic ni p ta gip binh lng k trn.

2- Huyt Chin Gia Vit Nam v Mng C

T khi Si Xun b thng chy v, thi Trn triu mi ngy thm cng rn khin
Nguyn ch ht sc gin d. Vic mn ng v gip lng i nh Chim Thnh li
b khc t kho lo quyt nh cuc xm lng th hai ca Mng C.
Thng tm nm Nhm Ng (1282) nin hiu Thiu Bo th t i vua Trn Nhn
Tng, bin thn gi Lng Sn l Lng Ut sai rui nga trm v bo: Nguyn ch sai
con l Thot Hoan phong lm Trn Nam vng cng Hu tha Toa , T tha Lu

182

Vit S Ton Th

Thm, Tham chnh A L v M Nhi lt ming bng vic i nh Chim Thnh, i ta

cho mn ng, gp qun lnh, cng lng tho (thng 10 nm Nhm Ng).

Hi Ngh Bnh Than

Thng 10 nm Nhm Ng (1282) Trn triu trc tnh th cp bch v nghim
trng, triu tp cc vng hu v b quan vn v bn sng Bnh Than (thuc huyn
Qu Dng, tnh Bc Ninh, ch sng ung ni vi sng Thi Bnh). Ni hp c tnh
cch b mt v cn trnh tai mt ca bn gin ip i phng. Hi ngh ny l hi ngh
thm d kin ca cc vng hu, tng lnh.
Cc quan c ngi bn khng nn nghch Mng C ngha l cho mn ng v
gip lng. C ngi bn nn em qu vt sang cng cu hon binh. Duy ch c
Trn Quc Tun v Trn Khnh D ch chin v xin em qun gi cc ni him yu.
Xin nhc Nhn Hu vng Trn Khnh D l tay tng ti trc c khen
thng trong cuc khng Nguyn nm inh T (1257) sau phm ti b lt chc ra lm
ngh bn than Ch Linh, Hi Dng. Lc ny ng li c mi ra d bn v gi chc
Ph tng qun.
Mt chuyn ng ch trong cuc hi ngh ti Bnh Than l Hoi Vn Hu Trn Quc
Ton cng d vo s ngi theo hu vua nhng v t tui nn khng c d bn.
Quc Ton ly lm bc tc tay cm qu cam bp nt lc no khng bit. Khi tr v
Quc Ton hp gia n c hn 1000 ngi, t sm chin thuyn ko c nh gic.
Cuc chin u quyt nh vo thng 10 nm sau (Qu Mi 1283), sau Trn
Nhn Tng thn chinh c xut cc vng hu huy ng ton th qun i thy lc
c tt c 20 vn m cuc tp trn. Trn Quc Tun c tn phong lm Quc cng
Tit ch thng lnh lc lng qun s ton quc, tung ra li hch u tin ku gi tinh
thn i quc v k lut ca cc tng s vo thng 8 nm sau (Gip Thn 1284). Ri
mt cuc duyt qun v i khai din ti ng B u tc l bn ng Tn, trn
sng Ci nay gi l Hng H (thuc huyn Thng Phc tnh H ng). Ri qun i
ca ta chia ng cc ni c hng v then cht ca cc min bin gii, chng hn: Lng
Sn v ng thy b t Vn Nam vt qua Lo Kay, Ph Th xung. Min Hi
Dng th bn Vn Kip cng c s phng ng. Min trong l Thanh Ngh xt ch
qun c th b y tin ra Bc v.v... y l my con ng chnh. Qu nhin
Nguyn qun sau ny dng c my ng k trn.38

38

Vic phn phi trch nhim qun v nh sau y:

- Trn Bnh Trng ng n trn sng Bnh Than.

- Trn Khnh D gi mt Vn n (Qung Yn)
- Trn Hng o ng i qun Vn Kip (Hi Dng) tip sc cho c hai mt thy b i khp
ni.

183

Vit S Ton Th

Vic binh tin mnh nhng vic ngoi giao vn tip tc ha hon tnh th v
nghin cu thi ca ch. S ta l Trn Ph ln ng ti Hnh snh Kinh H bn
Nguyn hi thng mt, thng chp (Gip Thn -1284) xin hon binh.

Hi Ngh Din Hng

Cuc xm lng th hai ca Mng C m vo ngy 21 thng chp nm Gip Thn
(1284) tc l ngy qun Mng C thc s xut thn ton b qua giy p nc ta. Ln
ny h huy ng ti 50 vn binh s t di quyn cc danh tng nh: T Tha L
Hng, Bnh Chng A Thch, Bnh Chng A L Hi Nha, Tng ch huy ca Mng C l
Thi T Thot Hoan. Ph t ca Thot Hoan c hai Thng tng M Nhi v Toa .
Cc lc lng ca qun Nguyn by gi u hi ti H Qung chia lm hai o: Lc
qun tin vo Lng Sn do Thot Hoan iu ng, Thy qun xut pht t Qung Chu
theo Toa vt bin ti Chim Thnh.
ng mt iu l vn tn cng vo Vit Nam ca Mng C quyt nh t
nm Nhm Ng (1282) sau khi Si Xun b bn m mt chy v m hai nm sau qun
Nguyn mi thc hin. H chm ng binh l v Trn triu kho tr hon bng ngoi
giao c th gi lo liu mi vn qun s chng? Hoc v phn Mng C, h
phi tch cc chun b v bit dn Vit ta l mt dn tc c mt qu kh anh dng?
Khi nghe tin i qun Mng C hp H Qung sp sang, vua Nhn Tng cn c
gng iu nh mt phen na nhng tht bi.
Thng chp nm Gip Thn (1284) Thng Hong (vua Thnh Tng) cho triu cc
b lo ti in Din Hng trng cu dn cng hi mu chc. Cc b lo u
ng thanh xin nh.
Th l qua hai hi ngh, ton quc nht tr khng ch.
Qun bn b ca Thot Hoan n ca Nam Quan th ngng li. Thot Hoan phi B
Tng A L mang th qua ni: "Bn sy ch nh ng Nam Quc qua nh Chim
Thnh, ch khng c bng g u m ngi. Nn m ca cho bn sy i v n u ch
nh gip t nhiu lng tho, khi ph xong Chim Thnh s c trng t. Nhc bng
khng c thin binh, bn sy s khng dong tnh, b ci s tan hoang, lc c hi
cng mun".
Hng o Vng Trn Quc Tun ni gin ui s Nguyn, chia qun chn ngay hai
a im cng ng l Kh Li v Lc Chu thuc Lng Sn.
Cuc tin binh ca nh Nguyn gm c:
1) Ty o l cnh qun do bn Vn h Ly La Hp p Nhi (da vo ti liu An Nam
Ch Lc nhng cha r tn mt hay hai ngi) Chiu Tho A Thm do huyn Khu n
(thuc Lng Sn) t nhp vo t Vit.
2) ng o do bn Khip Tit Tn Lc Nhi, Vn H L Bang Hin vt ni Khu
Cp (An Nam Ch Lc chp l Cp Lnh, Cng Mc ch thch l ph K La thuc n
Chu tnh Lng Sn) trn sang. i binh ca Thot Hoan ni theo.

184

Vit S Ton Th

3) Qun ca Toa tin vo Chim Thnh do thy o (trn ni).

Xem ng tin qun ca Mng C th mt trn pha Bc quan trng hn c. i
qun ca Trn Hng o Vng phi hot ng kch lit y. Gic khng tin c
ni Khu Cp phi qua i Kh Li (hay Kh L) ko xung. Cnh qun ng o ca
Tn Lc Nhi lc ny vt c i Kh Li lin tin xung i N Nhi. Ti chn ny gin
ip ca ta l V b chng bt c v chm cht.
Hng o Vng chng nhau vi Thot Hoan i Ni Bng, ngy 27 thng chp
nm Gip Thn (1284). Th gic mnh qu, ngi phi chy v ng Vn Kip
chun b cuc phn cng v truy kch vo khong ma h nm sau (t Du 1285).
Thy qun ca ngi ng Bi Tn (Bi Tn l thng lu sng Lc Nam). Cn
Thng tng Trn Quang Khi ng qun Ngh An phng qun Toa . Vin i
tng ny ph trch mt trn Ty Nam.
Chin lc Mng C by gi l dng th gng km xit cht qun Nam vo gia, v
vi s qun 50 vn h hy vng phong ta Vit qun mt cch d dng t Nam ra Bc.

Qun Nam Rt Lui Theo K Hoch

Ti trn tuyn Lng Sn bui u qun Nguyn b ngng li do s cn tr ca Vit
qun, sau hai ba trn khng thng bi. t lu sau Kh Li v Lc Chu tht th, Vit
qun phi rt v Chi Lng. Hng o Vng cng cc gia tng l D Tng v Yt
Kiu chuyn qun v Bi Tn ra Vn Kip xt khng gi ni mt trn Lng Sn lu
hn na v thy bt li r rt.
Vua Nhn Tng c tin Hng o Vng lui qun khi Lng Sn lin xung chic
thuyn nh ra Hi ng (tc l Hi Dng), triu Hng o Vng n. Nhn Tng
ni: Th gic ln nh vy chng vi n e dn s s tn hi hay l hng chng n
cu ly dn?".
Hng o Vng khng khi tr li: "B h v lng thng dn m ngh nh vy
nhng Tn Miu v X tc th sao? Nu B h mun hng, xin hy chm u ti i
trc !".
Nh vua c li cng quyt v trung lit y li vng lng.
cc ni hu tuyn, t kinh thnh n cc min thn d triu nh ra lnh "b
vn khng nh trng". Nhiu ni b ph hy sch (theo Nguyn s).
Khp cc ni u treo bng cm hng gic: "Phm cc qun, huyn trong nc, h
gic n th phi liu cht, c nh. Nu sc ch khng ni th cho php trn n vo
rng ni ch khng c hng".

Hi Ngh Qun S Vn Kip

Hi ngh ny c nhm hp chnh b li hng ng sau nhng kinh nghim v
ch mt trn Lng Sn. Qun cc l, cc x tp hp li v chiu m thm vn c
20 vn do cc vng hu a n Vn Kip ty quyn iu ng ca Hng o

185

Vit S Ton Th

Vng. y l cc binh lnh cc x Bng H, Na Sm, Tr Hng, An Sinh, Long Nhn

v cc l Hi ng, Vn Tr, B im ca Hng V Vng, Minh Hin Vng Ut, Hng
Nhng Vng Tng v Hng Tr Vng Nghim. Trong cc qun dn cc l nhng
ngi khe mnh c la chn lm tin phong. Th lc qun ta li ni to. ng ch
ngoi qun i by gi ch mi ly cc min duyn hi v cc l ng Nam, cn qun
i t Thanh Ha tr vo cha phi tuyn n.
Ta nhn thy Hng o Vng v Trn triu p dng mt phng thc khng
Nguyn rt kho lo v bnh tnh. Trn triu hiu rng qun s ca Mng C ti 50 vn,
nhng ta khng cn huy ng mt qun s ngang vi qun s ca ch. L do th nht
l nc ta nh, qun nhu, lng thc khng cung cp cho mt lc lng qun s
qu rng ln. L do th hai ta thi hnh mt cuc trng k khng chin th khng cn
ng binh qu nhiu ngay. Trong cuc trng chin ny, Nam qun ht sc trnh cuc
xung t vi ch ni no ch xut pht nhiu nng lc v qun s. Ta ch tn cng
ch ni no ch qun c, th yy, hon cnh bt li v c th chin thng c
chc chn v d dng. Phng lc ny c khoa hc hay khng ta coi nhng kt qu
m Trn triu thu hoch c di y s hiu.
Nhn thc r rng chin php v tnh th ca ch, Hng o Vng cho lu hnh
lun lc cun Binh th yu lc do Ngi son ra cc tng s p dng ngay trong
cc cuc giao tranh. Nguyn tc ca cun Binh th yu lc i khi nh trn y
tt nhin cn nhiu chi tit na rt tinh vi v thc t.
Ngi li a ra mt bn hch hiu triu tng s nhn dn chng nn xm lng.
Bi hch ny c C nhn Nguyn Vn Bnh dch ra theo th th song tht lc
bt di y:
Xa K Tn liu thn chu cht,
Cu Hn Vng thot khi Hong Dng.
Do Vu chu S Chiu Vng,
Gi lng gio tm ng cu vua.
Ka D Nhng thu xa ngi Tn,
Tng nut than ln n phc th.
Ka Thn Khot mt T phu,
Cht tay theo nn vi vua nc T.
Quan nh nh Ut Tr, Knh c,
Gip Thi Tng khi bc trng vi.
Co Khanh quan bin thy,
Gi mm chi gic khng h tic thn.
Bc ngha s trung thn t trc,
Tng dit thn cu nc c nhiu.
Nhng ngi kia nu chng liu,
Cht xung nh m n lu x nh.
Cn danh ting u m chp li,
Cng kin khn truyn mi khng ngn.
Cc ngi dng di v thn,

186

Vit S Ton Th

Xa nay no c hiu vn ngha g.

Nghe cu chuyn bn nghi bn tn,
S mun nm nhc n chi vay?
Ny ta hy ni cho hay,
Th xem Tng, Tht truyn ny ra sao?
Vng Cng Kin ngi no th vy?
Tng Nguyn Vn Lp y ngi no?
iu Ng thng b to teo,
Chng qun Mng C n o trm mun.
Khin qun Tng thng lun my trn,
n by gi dn vn hm n.
Ngt Lang l tng c qun,
Vi t tng Xch l nhn phm no?
Ngoi mun dm qun bao nc c,
Trong my ngy ph rc qun Nam.
Lng vua Tht t cam,
n nay lng ly ting thm nhng no!
Ta vi ngi sinh vo i lon,
Va gp cn vn hn gian nan.
S Nguyn lai vng bao ln,
Mi ni ng s mun vn nn nao.
Triu nh b c diu soi mi,
T tng th lang si r khinh.
Mn oai Ht Lit tranh ginh,
Ly bao ca bu cha nh lng tham!
Cy th cha Vn Nam nt n,
i bc vng ht c kho ta.
Tht nui hm i mi a?
Sao cho thot khi lo xa sau ny?
Ta y nhng hng ngy qun ba,
Lc m thu ngi da gi kiu.
Git chu tm t tun tro,
Nh nung gan st, nh bo lng son!
Ch nhng mun moi gan ly tit,
Lng nhng toan x tht vm da.
D thn du vi c hoa,
D l nga bc thn cng vui.
Cc ngi vn l ngi mn thuc,
c trng nom mi vic binh c.
o khng, ta ci o cho,
Cm khng, ta s cm cho no lng.
Quan nh th ta phong chc c,
Lc t th ta tr lng thm.
i sng, ta cp cho thuyn,

187

Vit S Ton Th

i ng, ta cng lnh truyn nga i.

Cho cm qun an nguy cng li,
Cho nm yn, vui ni cng hng.
So Vng Kin vi Ngt Lang,
i ch t tng, mi ng km chi.
Nu vua nhc, ngi th chng oi,
M nc nguy, ngi li lm ng.
ng hu tng gic khng d?
Nghe ca tht s vn tr tro ngi.
Khi g chi, khi thi c bc,
Cuc vui chi g gc tr.
Rung vn mu s m no,
V con vui th ring cho mt mnh.
Ham lp nghip qun tnh nh, nc,
Mi i sn, nhc vic ngn, nga.
Ru ch hm sm say sa,
Ht hay n ngt sm tra tha lng.
ng lc c qun Mng Tht ti,
Ca g khng chc ni o da.
Nhng ngh c bc tinh ma,
Phi u k hoch ca nh cm qun?
Rung nng no phn chuc mng?
V con no cng qun nhu?
Ca u chuc c u th?
Ch sn u sc khua gic tri.
Ru ngon kh lm mi b gic,
Ht hay khng lm ic tai th.
By gi chng st lm ru?
Vua ti ta b tri g mt n!
Tc p ta b tan nt c
Bng lc ngi cng chng cn g.
Gia nh ta b ui i,
V ngi cng n khi nhc nhn.
Tng x ta, ch qun xo d,
Phn m ngi cng b qut ln.
i ta kh nhc lin min,
Ci tn nh nhuc lu truyn mi sau!
Nh cc ngi cng u mang ting,
Khng khi lm nhng tng b thua,
Cc ngi ang lc by gi,
Mun mong vui thch nh xa c no?
Li ta nh thp cao ngi nh,
Phi coi nm trn la l nguy.
King canh a cng thi xy,

188

Vit S Ton Th

Luyn qun s tt tp ngh ao cung.

Khin ai ny nc lng mnh m,
Sc Bng Mng, Hu Ngh cng ham.
Bu u Ht Lit cho cam,
Phi lun tht cha Vn Nam bn ng.
Tc p ta chn thng m ch,
Bng lc ngi hng c trn i.
Gia nh ta c yn vui,
V con ngi cng no i trm nm.
Tng miu ta nghn nm hng la,
T tin ngi mun thu cng thng.
Ta y ph ch bng tang,
Cc ngi dng cng v vang v cng.
Huy hiu ta tn sng mi mi,
Tnh danh ngi ghi nh s xanh.
By gi vui th linh nh,
Cc ngi du mun bun tnh c no?
Ny binh php son theo i trc,
L "Binh th yu lc" ban ra.
Cc ngi theo ng sch ta,
y l thn, ch mt nh t xa.
Nu b sch th li dy,
y k th my i nay.
Ti sao m li th vy?
L th khng i tri ny c chung.
Nu cc ngi lng khng bit h,
Khng coi iu "st L" l cn.
Li khng vng dy luyn qun,
y l quay gio, b thn ra hng.
Gic yn ri cn mang ting mi,
Mt mi no ng vi cao dy?
Mun ngi hiu r lng y,
Vy nn tho bc hch ny cho nghe.

3- Mng C Tn Cng Trn Cc Mt Trn

Ngy mng 6 thng ging nm t Du (1285) M Nhi dn qun nh vo cn c
ca ta Vn Kip v ni Ph Li. Qun ta thua chy. Chin trng cch Vn Kip 10
dm.
Phng tuyn mn ng Bc ca chng ta b , qun Mng C t Lng Sn chuyn
xung v t min b ko vo nh gi bo.

189

Vit S Ton Th

Ngy mng 9 thng ging, mt trn i chin khai din Bi Than (theo An nam
ch lc, nay khng r Bi Than u. Hong Thc Trm cho c l lng Bnh Than,
huyn Qu Dng, tnh Bc Ninh). Vua Trn thn c chin trong trn ny v dn mt
s qun ti 10 vn.
Ngy 12 thng ging, gic n Kinh Bc (Bc Ninh) tn ph cc vng V Ninh, Gia
Lm, ng Ngn ri ng ti ng B u trong khi i qun ca nh Trn dng tri
m Nam ngn sng Ci (Nh H) n ng. Ti y gic bt c qun ta thy trn
cnh tay c ch St Tht c gin git hi rt nhiu. Tnh ra t bn Vn Kip gic tin
n gn st thnh Thng Long ch c mt tun l, hiu th gic rt mnh, hung h
gic Mng C vn quen p dng li nh nhanh nh chp nhong mc du qun ta
khng c cng ro rit.
i ph vi qun ta ng gi pha Nam ngn sng Nh H, Thot Hoan cho i
bc bn ti tp. Qun ta b chy. Mng C bc cu phao chuyn qun qua sng ri ko
ti tn chn thnh Thng Long h tri. Chin thuyn ca chng ta b lt vo tay gic.
Nguyn sy M Nhi, Chiu tho Np Hi v Trn th Tn Lm c cho ph hy ht.
Trong dp ny Trn triu c Khc Chung i s d h thc ca gic. Qun gic
em ch St Tht ra truy vn. M Nhi ni: i qun t xa ti y, nc ngi sao
khng tr gio, cng nhau n yt kin, li dm nghch mnh ta. Chu chu xe ri
y s ra sao?"
Khc Chung tr li: "Hin tng khng theo ci chc ca Hn Tn i bnh nc Yn,
ng qun u bin gii trc hy em th. Nu khng thy thng hiu th mi l li
ch? Nay li bc bch nhau, mung tng th cn, chim cng th m, hung chi con
ngi!
M Nhi da: "i qun mn ng i nh Chim Thnh, Quc vng nu n yt
kin th b ci c yn, mt my tc ta cng khng phm. Nu c m man khng tnh
th ch trong chc lt ni sng s thnh t bng, vua ti s ra c mc..."
Khc Chung i p cng ct khng chu khut. Khi v n tri bn ta vo gi Mo
ngy 13 thng ging. Gic ui theo nh nhau vi qun ta (Ton th quyn 5, t 45b46b, Cng Mc quyn 7, t 33a-34b).
Ngy 13 thng ging, vua Trn gi sng Ci khng ni phi rt lui theo dc sng v
pha Nam dng ly bng g chng li. Vua Trn li cho Nguyn Hiu i xin ha. Thot
Hoan khng nghe ri cho bc cu phao tin qua sng vo thnh. Thnh Thng Long
tht th. Qun Nguyn m tic ti hong cung, mt o ui theo qun Vit (Cng
Mc quyn 7 t 35a).

Mt Trn ng Nam
Hng o Vng chuyn qun ch lc v Thin Trng ri rc xa gi i Hi
Dng. Thng tng Thi s Trn Quang Khi lnh nhim v chn Toa ti Ngh
An. Trn Bnh Trng li gi Thin Trn, Chng Hin hu Trn Kit cng bn L Tc
v vi vn qun gi Thanh Ha. Ti trn tuyn ny gic cng rt mnh.

190

Vit S Ton Th

Bn hng ng Mng C c i Vng Gio K, Hu tha Toa , T tha ng C

i, Chnh Hc nh t Chim Thnh tin qun ra ph B Chnh (Qung Bnh ngy
nay), M Nhi ngoi b nh vo hp thnh hai lc lng thy b uy hip mt trn
ng Nam. Tnh th qun ta y rt l iu ng. C iu ng ch l t Chim
Thnh ra ti Ngh An, qun i ca Chim v ca ta gn nh c s on kt cng
chng Mng C. Cuc on kt ny l ln th nht v cng l ln cui cng trong lch
s Vit - Chim. c t ngy ti Ngh An, Trn Quang Khi khng chng ni p lc
thy b ca gic phi li ra mn ngoi. Ngy mng mt thng hai nm t Du (1285)
bn Trn Kin, L Tc cng gia quyn v qun bn b hng gic.
Ngy mng 2 thng hai, Gio K ph qun ta bn kinh V B (thuc Thanh Ha)
sau khi qun k ca h li c qua kinh. Tng ca ta l inh Xa v Nguyn Tt Dng
t trn.
Ngy mng 3 thng hai, Thot Hoan nh c o qun ca vua Trn i Hong
giang. Bn Vn Ngha hu Trn T Vin v Vn Chiu hu Trn Vn Lng em c nh i
theo gic.
Ngy mng 6 thng hai, Gio K thng xut bn Trn Kin nh qun ta bn
Ph Tn. y qun ca ta do Trn Quang Khi Ngh An rt ra cng tan v, b gic
chm mt hn mt nghn ngi.
ha hon trong khi tnh th qu cp bch v en ti, vua Trn Nhn Tng sai
Trung Hiu hu Trn Dng v quan hu cn o Kin a quc mui l An T cng
cha cho Thot Hoan. Thot Hoan phi Thin h h Ngi n ni:
- xin ha th chnh nh vua phi ti thng ngh.
Vua Trn khng nghe mt l v e gic c mu gian hai l ch ct hon binh nht thi
m thi.
Bo Ngha vng Trn Bnh Trng ng Thin Trng, ngy 21 thng ging nm
t Du (1285) nghe thy gic n bi Than Mc (tc Thin Mc bn sng Ci thuc
Hng Yn) lin em binh ra nh b gic vy bt c. ng tuyt thc v nht nh
cht. Thot Hoan bit ng l mt danh tng mun trng dng nn ht sc v v.
Thot Hoan hi ng: C mun lm Vng t Bc khng? ng quc mt qut: Ta th
lm qu nc Nam, ch khng thm lm Vng t Bc. Ta b bt th ch c cht, ng
hi li thi!"
Thot Hoan bit khng th nh lng trung lit ca ng nh cho em chm. Tin
ny ti Trn triu ai ny u ng lng thng tic.
Mng 9 thng ba, bn Gio K v ng C i em chu s (thuyn chin) ui
theo, b vy ro rit ca Tam Tr sut bt c hai vua Trn lc ny dng thuyn
nh do tng Nguyn Cng h v chy ln pha ngun Tam Tr (y l x Tam Tr,
chu Tin Yn, tnh Qung Yn) cn thuyn ng bi ra min Ngc Sn thuc chu Vn
Ninh tnh Qung Yn c nh la gic. Qun Nguyn do thm bit thuyn ra Ngc
Sn l thuyn gi lin ui theo ng sng Tam Tr. Hng o Vng phi h v hai
vua ln b n lng Thy Ch ri li tm ng ra sng Nam Triu (tc Bch ng
Giang thuc Hi Dng) vt qua ca b i Bng (thuc huyn Nghi Dng) ri vo

191

Vit S Ton Th

Thanh Ha. Trong cuc rt theo hai vua Trn, gic bt c vng la v mt s thanh
nin nam n tng tht nh Trn.
Ngy 15 thng ba, bn Chiu Quc vng Trn ch Tc (con th ca vua Trn Thi
Tng, vn ngm c cp ngi, tng vit th b mt giao thng vi gic Nguyn do
khch bun Vn n chuyn giao, yu cu Nguyn ch em qun sang. Sau ny
Mng C bi trn, Tc xu h li t Nguyn ri cht bn ) cng l Phm C a,
L Dim v Trnh Long em gia quyn i hng gic39.
Toa thng trn d dng t Ngh An ra Thanh Ha m cuc chiu an y. T
vng Thanh Ngh ra sut khp cc min Trung Chu v dc vnh Bc Vit th gic rt
to, ch no n i ca qun Nguyn cng san st. Thnh Thng Long cng cc trng
trn u c c Mng C bay php phi. Do s tn ph ca gic, tnh cnh cc min
thn qu ca ta x xc, tiu iu khng bt no t xit. Vua ti nh Trn m ngy lo
s, duy mt ngi vn vng tinh thn chin u, vn tin tng tng lai, l Hng
o Vng Trn Quc Tun. Ri con ngi st y bit truyn ci hng kh khng
phi ca mt i tng m ca c dn tc Vit Nam vo m ba qun, gia lc ngn
c ang ng ngc.

Cuc Tng Phn Cng Ca Vit Nam

T thng t kh hu ca min Bc Vit tr nn gay gt di nh nng sm da bng
tht, li c nhng trn ma bt thng xung pht tit nhng kh c nng nn, oi
khin qun gic m au tt bnh cht hi rt nhiu. Qun ta mc du c nhiu phen
ng chm vi gic nhng theo thng lnh khng c ham chin, nht l th gic
ang rt mnh v sung mn v phng din.
Chin s din hnh t cui nm Thn n by gi ngt nm thng. Nh nhng
s lui qun c trt t, c phng php theo mt k hoch nghin cu k cng, qun
ch lc ca chng ta vn c nguyn vn.
Di sc nng "chy my hun " cuc phn cng bt u. V pha Nguyn qun,
Toa oa v M Nhi iu khin hai i thy lc ph trch mt trn min Nam, tro
non ln sui, vt bao nhiu chng ng gp gnh t chu chu L (Thun Ha
ngy nay) qua Hoan Chu (Ngh An) ra ti i Chu (Thanh Ha) v cng gian lao vt
v. Giai on u nh trn ni, Trn Quang Khi phi rt khi chin tuyn Ngh An
chuyn qun ra cc mn ngoi, chim ng cc ni him yu nhng ti y t cui

39

Trong khi M Nhi ngoi b tin vo hp lc vi Toa Ngh An nh ra, Trn Quang Khi
phi b mt trn Ngh An. Trn th Ngh An l thn vng Trn Kin em c nh ra hng Toa v
c a v Yn Kinh. Hng o Vng cho ngi i ng tt ui bt Trn Kin n Lng Sn th b
quan qun ui kp bn cht. Ngi nh l L Tc cp c thy em chn g n Khu (Lng Sn)
ri trn qua t Nguyn. Sau L Tc Tu vit b s An Nam Ch Lc hin gi cn bn Tu v Nht.
Quyn s ny c lun iu hon ton Vit gian. ng tic y cng nh Trn ch Tc l nhng danh nho
i by gi.

192

Vit S Ton Th

thng 4 nm t Du hai bn dng co v cng c khi lui, khi tin. Toa nh mi

khng xong, lng thc cn dn lin cng M Nhi xung thuyn vt b ra Bc.
n y ta thy mt trn min Nam ca Nguyn qun bt u nao nng v i
qun ca Toa khng th t Thanh Ha bng ng b tin ra Bc hp vi Thot
Hoan. Qun ca Trn Quang Khi gi vng c im, gic phi dng thy o. Tin ny
c cp bo ln vua Nhn Tng. Chiu Vn Vng Trn Nht Dut c c lm
tng, Hoi Vn Hu Trn Quc Ton lm ph cng tng qun Nguyn Khoi em 5
vn qun n bn Toa Ty Kt. Ring Trn Nht Dut ch gic bn Hm T
thuc huyn ng An, tnh Hng Yn v ti mt vi a phng Hi Dng xt qun
Nguyn phi b.
V hiu r tnh trng qun Nguyn mi mt, cn lng thc, m au nhiu do lam
sn chng kh qun ta nh rt hng. Trong hng ng ca ta li c bn Triu Trung
tng nh Tng lnh nn sang y xin tng chinh, mc o eo cung nh bn nc
h xa kia cng lm cho ch hong s tng nh Tng khi phc c nc Tu
cho qun sang h tr nc Nam. Gic thua to, b git rt nhiu. Toa mang tn binh
chy ra ng ca b Thin Trng.
Hai vua Trn v Hng o Vng lc ny ang ng b tham mu ti Thanh Ha.
Trn Nht Dut bo tin thng trn. Hng o Vng bn nn li dng tinh thn ang
hng hi ca qun s v s tng qun ca ch, nh mnh vo Thng Long.
Mt trn min Nam tm yn v Nguyn qun b ra Bc ht, Thng tng Trn
Quang Khi t Ngh An ra xin v c ph trch vic khi phc kinh thnh. Trn Nht
Dut c lnh chn ng lin lc gia Toa vi Thot Hoan.
Ngy mng 3 thng nm, hai vua Trn thng trn ph Trng Yn (Ninh Bnh) git
c rt nhiu qun gic.

Qun Ta Thu Phc c Thng Long

Lc ny lc qun ca Thot Hoan ng thnh Thng Long. Thy qun t tp ti
bn Chng Dng (x Chng Dng, huyn Thng Phc tnh H ng). Cuc bi
trn ca Toa vn cha n tai Thot Hoan v v phn Toa cng khng lin lc g
ca i bn doanh Mng C.
Trn Quang Khi, Trn Quc Tun v Phm Ng Lo cng Trn Thng, Nguyn Kh
Lp v Nguyn Truyn hp qun cc l t Thanh Ha vt bin vng ra nh thy
qun Mng C y. Th qun ta hng qu, ch phi b chy. Qun ta b ui
qun Nguyn v ti thnh Thng Long (tnh ng i thng t Thng Tn ti H Ni l
trn 20 cy s) trong lc ny qun ta chia lm hai cnh: mt nh vo mt trc,
mt nh vo mt sau. Cuc b tr v hnh binh c mau l nh ch Chng Dng
vi Thng Long khng xa nhau l bao nhiu. Thot Hoan thy thy qun ca mnh
thua, chy ti lin em quan bn b ra tr chin. Qun ta cng nh cng hng, qun
Nguyn phi b thnh vt qua sng Nh H chy sang ng Kinh Bc (Bc Ninh).
Vic khc phc thnh Thng Long tc l vic thng trn Chng Dng xy ra vo

193

Vit S Ton Th

thng tun thng 5 nm y. Hai vua Trn tr v kinh ngy mng 6 thng su (theo
Hong Thc Trm trong cun Trn Hng o).
Trn Quang Khi dn qun vo thnh, m tic khao thng qun s rt vui v. Gia
tic ru, Quang Khi cao hng ngm bi t nguyt di y:
ot so Chng Dng
Cm H Hm T quan
Thi bnh nghi n lc
Vn c th giang san.
Dch nm:
Chng Dng cp gio gic
Hm T bt qun H
Thi bnh nn gng sc
Non nc y ngn thu
c tin thng trn ngoi Thng Long, Thng Hong v Nhn Tng ct binh m ra
ng Trng Yn (Ninh Bnh).

Trn Ty Kt
Trong giai on th hai ca chin tranh qun Toa sau khi bi trn Hm T
quan chy v Thin Trng, th mi ngy mt qun v xa qun i ca Thot Hoan ti
200 dm. Vic trao i tin tc b qun ta kim sot ro rit nn hai cnh qun Nam Bc
ca Mng C b gin on lin lc. Ngy 17 thng 5, Toa dng ng thy tin ra
Thin Mc mc ch hi qun vi Thot Hoan tip ng cho nhau v m mt mt
trn mi, khng ng Thot Hoan chy qua Kinh Bc.
n y Toa thy qun nh Trn ng khp mi ni khng sao tin c phi li
v Ty Kt (mt lng gn b sng Hng H, ngy nay khng cn du tch, c l v
ch ny b nn sng l chng!)
Sau hai trn i thng Chng Dng v Hm T thy lng qun phn chn, Hng
o Vng h lnh phong ta cc ng giao thng gt gao hn bao gi ht. Trn
Nht Dut, Trn Quang Khi m nhn vic ny. Cn Ngi th t lnh i qun nh
thng vo lc lng ca Toa trc. Chin thut ca Ngi y l va tn cng ch
dng va dng k phc kch dn bt ch tng.
Trong giai on ny, sc qun ta tri r rt, qun Nguyn khng chng ni phi b
cuc thy chin chy ln b tnh thot ra bin, nhng ti sau mt dy ni th b qun ta
bao vy. Ti y, Toa trng tn t trn. Gic cht v b thng rt nhiu. u Toa
b ct a v np vua Trn Nhn Tng. Trn Ty Kt xy ra ngy 20 thng 5, M
Nhi v Vn h Lu Khu em tn qun tt ti trn vo Thanh Ha, sau b ui st
qu phi xung mt chic thuyn nh mi thot c v Tu. Hai vua Trn rt theo
ch cn bt c hn nm vn binh s. Cng trong hm y, ti bn i Mang, Tng
qun Mng C l Trng Hin ra hng. Thuyn chin v kh gii ca ch thu c rt
nhiu.

194

Vit S Ton Th

Khi th cp Toa c trnh ln vua Nhn Tng, nh vua ngm ngi ni: Lm
by ti nn nh ngi ny! Ri ngi ci o ng ph vo u Toa v cho quan lm l
mai tng t t. y l mt c ch t s tn trng mt dng tng ht lng v Cha, c
khuyn khch mi ngi. Vi hm sau, u Toa c b mt tm du em bu
trng uy th ca qun i v thc dc ba qun hon tt cuc chin thng. (Ton th
quyn 5, t 49b-50a).

Trn Vn Kip
Qun Nguyn, trong giai on ny, lin tip thua trn khp mi ni, phn khng
chu c bnh tt do ma h pht ra. Thot Hoan sinh chn nn v quyt nh lui
binh, nht l c tin c hai thng tng Toa v M Nhi, mt t trn v mt
chy thng v Tu.
Bn Trn triu d xt c tnh trng ny, lin chia qun n cc ng xt ch phi
rt binh qua. Ti y, vic tn cng qun Nguyn hon ton bng chin thut phc
kch v truy kch. D nhin ch ch c hai ng: ng thy th phi rt ra bn Vn
Kip ri theo ng b m v. ng b ch phi ln theo ng rng ni v chu T
Minh. Lc ny, ch t Kinh Bc chy qua Bc giang.
Hng o Vng truyn Nguyn Khoi, Phm Ng Lo dn 3 vn qun phc trong
rng sy bn sng Vn Kip. Hai con ca Ngi l Hng V Vng Nghin v Hng Hiu
Vng Uy, dn 3 vn qun t Hi Dng tin ra Qung Yn phng ch rt lui qua
li ny v chu T Minh. Cn Ngi em i qun ui theo bn Thot Hoan ng Bc
giang ang chy ra bn Vn Kip. y phc binh ca ta a ra. ch mt hn mt na
qun i, mt phn lm mi cho c. L Hng i on hu, c h v Thot Hoan chy
v chu T Minh (Qung Ty), b trng tn thuc c vo u gi bn t, cht ngay ti
trn. Bn ta thit mt tng l Trn Thiu (Theo Ton th quyn 5 v An Nam Ch
Lc quyn 4).
Thot Hoan, A Bt Xch, Phn Tip c nh tho thn gia mt hon cnh v cng
nguy ngp. T tng l L Qun thu nht c 5 vn tn binh, du Thot Hoan vo
mt chic ng ng ln xe bt qun ra sc ko chy. Sp ti bin gii chu T
Minh, h li gp phi b i ca Hng V Vng Nghin v Hng Hiu Vng Uy. L
Qun t trn, ch cn c Thot Hoan, A Bt Xch v Phn Tip chy thot c v Tu.
Cuc xm lng ca Mng C k th hai ny li tht bi thm thng, tht khng ai
c th tng tng c. Nm chc vn qun v hng ngn dng tng mi ngy no
hng h tin qua bin gii ca ta mnh nh sng v b, rt cuc mt phn ln b
xng trn t Vit, tiu ma hon ton danh d ca on qun khng h bit n nhc
chin bi t qua u u th k th XIII.

195

Vit S Ton Th

Cuc Tn Cng Ca Mng C Ln Th Ba

Bn Thot Hoan v m tn binh tr v Tu em tin bi trn li cho Nguyn ch.
Nguyn ch gin lm, mun chm ht bn tng lnh Nam chinh, cc nh thn cn
ngn mi mi thi.
By gi, ti triu Nguyn c vic em qun i nh Nht Bn. Nguyn ch lin nh
ngay vic ny li dc ton lc chun b cuc phc th. Nguyn triu truyn lnh
ng binh ba tnh Giang Hoi, Giang Ty, H Qung, luyn tp ro rit, nh n
thng tm th theo ng chu Khm, chu Lim sang nc ta.
Quan tnh H Nam l Tuyn Kha dng c can, ly l do qun s va i trn xa tr v
cn m au mt nhc nhiu, phi ngh ngi t lu ri hy nh vic xut chinh.
Vua Nguyn nghe li cho hon li vi thng, Trn ch Tc theo Thot Hoan v Tu
c ra ti Ngc Chu.
Tin qun Nguyn sa son cuc phc th n tai vua Trn Nhn Tng (thng 6 nm
Bnh Tut 1286). Nh vua hi Hng o Vng: "Th gic ln ny hn ln hn trc v
chng cn bo ci th bi trn, ta nn i ph vi chng bng cch no?
Hng o Vng tu: "Nc ta thi bnh lu, nhn dn khng bit n vic binh
cho nn khi qun Nguyn nm trc vo ln cp cn c k trn trnh, c k hng
gic. Nay nh oai linh ca T tng v thn v ca B h, qun gic u b qut sch.
Nay nu chng li ko sang th nhn dn v binh s ca ta quen vic chin trn, tri
li gic t xa n phn th mi mt, phn th cht d v cuc bi vong ca bn Toa ,
L Hng, L Qun, chc khng cn u c chin u. Nh vy ti tin rng th no
cng ph c gic v ln ny chc l nhn hn trc".
Sau cuc tho lun, cc vng hu, tng tht c lnh iu bt qun i, kim
sot qun s v ch to v kh, chin thuyn vo thng 10 nm Bnh Tut (1286).
Ma xun, thng hai nm inh Hi (1287), Thot Hoan lm i Nguyn sy, A Bt
Xch lm Hnh tnh T tha, o L Xch lm Bnh chng Chnh s, M Nhi, Phn
Tip lm Tham tri Chnh s dn 30 vn qun sang ta gm c Mng C qun, Hn qun
l qun lnh tuyn Bc B Trung quc sau khi nh Nguyn dit c nc Kim,
Vn Nam binh l lnh tuyn Vn Nam v qun ca ba tnh Giang Ty, Giang Hoi, H
Qung cng L binh bn chu ngoi b l: Nhai, Qunh, m, Vn, thuc tnh Qung
ng, ring L binh c 1 vn 5 ngn ngi, vn l dn duyn hi rt tho thy chin.
Chuyn ny, nh Nguyn lt ming bng vic a Trn ch Tc v lm vua nc
Nam. (Theo Hong Thc Trm trong cun "Trn Hng o", Mng C xut binh t
mng 3 thng 9 nm inh Hi (1287), khi hnh t H Bc). Ngy 28 thng 10, qun
Nguyn n Lai Tn chia ra tng o:

196

Vit S Ton Th

- i qun ca Thot Hoan i ng Khm Chu, Lim Chu n chu T Minh. Bn

Trng Ngc, Lu Khu dn vi vn qun, nm trm thuyn chin, by mi thuyn
vn ti, chuyn ch lng thc kh gii. T Khm Chu tin pht.
- Trnh Bng Phi, o L Xch, mi ngi dn mt vn qun i ng b.
- M Nhi v Phn Tip lnh thy qun dng ng bin vo nc ta.
- Vn H Trng Vn H ti 17 vn thch lng theo ng b.
Tin tc t bin thy ti tp bo v Thng Long. Cc quan xin tuyn thm binh, Hng
o Vng bnh tnh ni: "Qun ct gii ch khng ct nhiu. B Kin c trm vn
qun m ch li g u!"
Ngi phn phi qun i i cc ni nh sau:
- Trn Nht Dut, Nguyn Khoi, em 3 vn qun n gic Lng Sn.
- Trn Quc Ton, L Ph Trn, em 3 vn qun gi Ngh An.
- Qun ca ngi ng Qung Yn trn ngn Ph Sn. (Ba ln c cuc khng
Nguyn, i qun ca Hng o Vng u ng Vn Kip tc l a phng Qung
yn, tin vic iu ng qun i i cc ni. Cn c ny c th coi nh trung tm
im ca qun lc Vit Nam, rt thun tin v giao thng thy b).
- Ti bin thy Vit Hoa i chiu vi chu T Minh, Hng o Vng cho t ba
n: Sa, T, Trc, bit rng lc qun ca Thot Hoan th no cng xm nhp a phn
cng ng ny.
- Ti sng i Than (Hi Dng) qun Nam cng c phng.
Cuc va chm gia hai qun xy ra ngy 11 thng mt, on chin thuyn ca
Nguyn ti Vn Ninh (Mng Cy). Tng ta l Nhn c hu Trn a mai phc Lng
Sn (mt ni gip min Mng Cy) nh nh chn pha sau gic. Gic bit c tin
ny, ngay m y xut ton i vy qun ta. Gn sng, qun ta b nh lui. Vi trm
qun b cht ui v thuyn b bt vi chc chic.
M Nhi tha thng tin nhanh, khng nhn li thuyn lng theo sau cha kp, v
vy on h tng b nghn.
Lc qun ca Nguyn n Lc Chu ngy 23 thng mt nm inh Hi (1287), li
chia ra nh sau:
- Hu tha Trnh Bng Phi v Tham chnh Xch La p Nhi do i Chi Lng ko
xung.
- Thot Hoan dn i qun do i Kh Li trn vo, sau o binh tin phong ca A
Bt Xch.
- Hu tha Ai L t Vn Nam tin qun n Tam i giang. Ngy 24 thng 1 nm
y. Cm qun ca ta gi ca Linh Kinh. Hng c hu Qun thng trn y bng tn
thuc c: gic cht v b thng rt nhiu phi lui ng ca V Cao.

197

Vit S Ton Th

Ngy 28, Phn th thng v Nhn c hu Tuyn dn thy qun nh qun

Nguyn eo D M. Gic cht ui y kh nhiu. Bn mi tn gic, thuyn, nga,
chin c tch thu c u em dng ln vua Trn (Ton th quyn 5, t 51 a-b).
Mng 3 thng chp, qun Mng C n T Thp Nguyn. Lc ny v thuyn lng
ca gic b nghn, Thot Hoan phi sai M Nhi c thc qun lnh cp bc dn gian
dng.
Ngy 16, Minh T Nguyn Thc ch huy Thnh Dc Dng ngha qun ko n hp
vi Hng o Vng gi ca bin i Than (thuc Gia Bnh, tnh Bc Nam lu thng
c ra bin).
Trong nhng ngy u, cng nh ln trc, qun Mng C rt mnh v hng hi,
qun ta phi lui v Vn Kip. Thot Hoan chim ni Ph Li v Ch Linh, ri phi Trnh
Bng Phi em 2 vn binh tn cng vo Vn Kip. Mt khc, Thot Hoan c M Nhi v
A Bt Xch dn mt cnh qun t sng Lc u nh xung sng Hng H, mc ch
chim kinh thnh Thng Long.
Ngy 23 thng chp, qun ca Tham Chnh Phn Tip theo Thot Hoan nh Bc
giang. Qun ta ngn sng chng gi khng li. Thy qun Mng C vo c sng Ci,
qun ta rt lui.
Mt trn min ng hon ton do ch kim sot. Gi y, gic tin vo cc vng
ng bng.
Ngy 28 thng chp, bn phn quc L Tc cng theo gt gic Mng C quay sang
nhng i sau v phi lu lc chu T Minh. L Tc dn bn Snh s Hu S t,
Vn h h t, Thin h h Tiu em 5000 binh t chu T Minh lc tc tin theo i
qun Thot Hoan.
Chng ph i Ni Bng (thuc Lng Sn) tin chim sng Bng (thuc a phn Cao
Bng) ngnh lng v pha nc ta m by trn.
Qun ta chng tr mnh lit: tn thuc c bn nh ma, la chy ngt tri. n
canh nm, gic thua v tan v. Hu S t t trn. Qun ch b lc ng v b vy
hm. L Tc dn cc tng Nguyn chy v hn thuc ng. Con Trn ch Tc l Trn
Dc ln 9 tui c hn cp trn mnh nga. By gi, qun cn 60 tn, bn Tc liu
cht chy c v Tu, sut cht nhiu ln. Mi ngy h phi chy n vi trm dm,
t na m n m sng mi v ti i Chu Chin l t nh Nguyn.
Ngy 29 thng chp, A Bt Xch theo dc b pha ng sng Ci ph ca Hm T.
Vua Trn lui gi i Hi Th nhng ri cng b nh lui.
Ngy 30 thng chp, trc khi m mt trn ng bng, Thot Hoan sai Hu tha
Trnh Bng Phi, T tha A L v Lu Giang em hai vn qun nh Vn Kip ly lm
cn c. y lc lng ca i qun Hng o Vng rt gn ht v gi Thanh
Long. Gic p ro ly bng cy g hai ni Ph Li v Ch Linh, t n i v cha
lng thc. Hai lng Bng H v B im hng gic.
Trong lc ny, A Bt Xch v M Nhi ang hp binh vt sng Ci tin vo Thng
Long. Hng o Vng chng tr kch lit, trong khi xa gi tm lnh v H Nam.

198

Vit S Ton Th

M Nhi ui gp hai vua Trn, Thng Hong v Nhn Tng xung thuyn chy ra b
i vo Thanh Ha. Theo khng kp, M Nhi em qun quay li ph Long Hng, bit
y c Chiu Lng l lng t nh Trn, cho khai qut nhng khng xm phm n t
cung (quan ti nh vua lm bng g t, gi l t cung) ri do ng bin, M Nhi i
n thuyn lng ca Trng Vn H.
Mng 4 thng ging nm Mu T (1288), Thot Hoan lui v cn c Bc Giang v
Hi Dng (Vn Kip - Ch Linh- Ph Li) sau cuc tn cng v hiu vo Thng Long.
Hng o Vng tin qun v t doanh tri trng thng v chin thuyn ca gic.
Thy qun Nguyn rt, hai vua Trn li ra Bc. Mng 8 thng ging ch thua ln ca
i Bng (huyn Nghi Dng tnh Hi Dng). ch cht ui rt nhiu, ta bt c
300 tiu thuyn.

Trn Vn n
Mt trn ng bng khng em li nhng kt qu mong mun, lng thc li sp
cn, thuyn lng do Trng Vn H p ti vn cha thy u, Thot Hoan lin h
lnh cho M Nhi cp tc i tm. M Nhi tin ra ti Vn n th gp phi s cn tr
ca Nhn Hu vng Trn Khnh D. V tnh th lng thc nguy kch n ni, M
Nhi phi c nh. Qun ca Trn Khnh D b bi, thuyn qun Nguyn v vy c
thng tin ra b.
Nghe thy qun Vn n b bi, Thng Hong cho i Khnh D v tr ti. Khi s
n, Khnh D ang tnh cuc phc th, on rng M Nhi i ri tt thuyn lng
phi ti sau, Khnh D xin hon vi hm ly cng chuc ti. Qu nhin, ngy 11
thng ging nm Mu T (1288), thuyn lng ca Vn H ti. Lc ny gp c
Trng Vn H, M Nhi quay tr v gi vic dp ng. M Nhi nghi qun Vn
n va bi t khng cn g kh khn, c vic rui thng. Khnh D lng l M
Nhi i qua, cho thuyn lng t t tin vo ca Lc (Lc Thy Dng l ca bin gn
Hn Gay ng Nam huyn Honh B tnh Qung Yn). Ti y thuyn lng mc
cn. Qun ta phc sn a ra nh, thuyn ca ch b m gn ht. Ta tch thu v ph
c rt nhiu qun lng kh gii ca h. Ring Trng Vn H chy thot v Qunh
Chu (Qung ng) bng mt chic thuyn nh40.
Khnh D a tin thng trn v vic cp ph c thuyn lng ca gic v bo
tip c x ti. Thng Hong bn vi Hng o Vng th mt s t binh v
Thot Hoan v binh s Mng tuyt vng. y l mt n rt nng nh vo tinh thn
ca ch. ng nh li xt on, qun Nguyn nghe ni lng tho kh gii b ph hy,
ai ny u xn xao v mun tr v ht. ch chin u ca h sp trng thy.
Cn M Nhi i Vn n tr v, ch mi khng thy thuyn long lin nh ph
tri An Hng ri ng gi Vn Kip.

40

Theo Cng Mc quyn 8, t 4a - 5b, th thuyn lng ca gic b cp ph ca Lc. Cn Ton

Th quyn 5, t 54a-b ni Trng Vn H b bi Bch ng.

199

Vit S Ton Th

Trn Bch ng
Trn triu n gi pht ny hiu r u th ca mnh v s cng qun ca gic.
Sau trn ca Lc, gic thiu n, m n li b t kch ph n. Qun gic thiu n,
thiu ng, khng cn thit g na ngoi vic chia nhau i cp bc dn chng. Thn N
tng qun l Gii Nhc Ngu bn vi Thot Hoan: "Qun ta y thnh tr khng c,
kh tri nng nc, cc ch him yu u mt, kho tng cn sch, chi bng hy rt qun
v ri s liu k khc". Thot Hoan thy qun ta mnh cng nn ni: "t th nng
nc, kh tri m thp, lng thiu qun mt..." Tng hiu trong thy qun bn nn
ph hy thuyn b ri cng nhau ko b m v. Thot Hoan toan nghe nhng t hu
cn ngn nn vic ny b i. Sau M Nhi, Phn Tip c lnh dn thy qun
theo ng Bch ng giang, cn Trnh Bng Phi v Trng Qun lm hu tp h
v cho y chy theo ng b.
Trong lc gic lng tng th qun ta c Hng o Vng phn phi i mai phc
cc ng.
Mt b, ngi cho o cc hm h nh by nga, qun phc kch, truy kch c nhim
v ct ng, ph cu cng nhng li gic phi chy qua.
Mt thy, ngi cho ng cc cc st thng lu sng Bch ng trn ph b c
i gic (k ny c dng u tin do qun Ng Quyn ph qun Nam Hn) Nguyn
Khoi phc binh y ch nc thy triu ln th ra khiu chin, d gic qua ch ng
cc, ch khi nc thy triu rt quay li phn cng.
Phm Ng Lo v Nguyn Ch Ngha phc kch ca i Ni Bng (thuc Lng Sn).
Vic b tr xong, Hng o Vng h qun s tr xung Ha Giang cng th: "Trn ny
khng ph c gic th khng tr li khc sng ny na!"
Sau li quyt lit ny, qun ta ko thng ti sng Bch ng. Ngy mng 7 thng
ba, chu s Mng C rt n Chc ng. Qun ta ra cng kch b tng gic Lu
Khu nh lui bt c ca ta 20 chic thuyn. Ngy hm sau M Nhi cng ti ni.
Hai bn x xt. Qun ta gi thua b chy. Gic tung ht lc lng ui theo. By gi,
con nc rt xung mau chng. Nguyn Khoi nh gic i khi ch ng cc mt
qung xa, ri quay thuyn tr li nh kch lit. Qun ca Hng o Vng tip n.
Gic thy ta mnh qu rt lui ti khc sng c cc. Thuyn gic mc cc chm m ht.
Trc th nguy cp, M Nhi phi cm u ton tinh binh, ra nghnh chin. Ngay lc
ny, hai vua Trn cng n tung qun ng doanh ra bn mt. M Nhi thy nguy lin
thu nht binh thuyn nh chy nhng khng kp. Qun Nguyn cht v k, mt sng
ngu mu gic. Bn trm thuyn ca ch b ta tch thu. Ni minh t Hnh bt
c M Nhi, Phn Tip v Tch L C Ngc em n dng Trn Thnh Tng. Ngi
cho cng ngi, n tn ni chuyn, nim n rt ru mi ung. (Ton th quyn 5, t
54b).

Vic Truy Kch Thot Hoan

Thot Hoan nghe tin thy qun tan v ht, vi cng bn Trnh Bng Phi, A Bt Xch,
o L Xch, Trng Qun v Trng Ngc dng ng b cp tc tho lui. n ca Ni

200

Vit S Ton Th

Bng, Phm Ng Lo ra nh. Vn h Trng Qun vi ba nghn qun c sng cht

nh m li cho Thot Hoan qua ca i. Trong dp ny, Trng Qun t trn. Gic
nghe ni qun ta ng nh kin t i N Nhi n ni Khu Cp v ng Giang trn
mt trm dm, cng hong s. Pha sau li c qun i ui theo. Thot Hoan vi vng
sai A Bt Xch, Trng Ngc m ng, cn o L Xch i on hu.
Qun ta chim ng trn ni cao bn tn thuc c xung nh ma ro. Trng
Ngc v A Bt Xch cht ti trn, xc tng s bn Nguyn cht ngn ngang, cht thnh
ng.
Trnh Bng Phi ht lng h v Thot Hoan li nh Chu mc chu T Minh l Hong
Kin dn i ng tt, Thot Hoan mi thot v c ti chu T Minh. o L Xch
nht nhnh c t tn qun cng v c ti Yn Kinh t ngy sau.
Qun ta ton thng, Hng o Vng hi cc tng rc xa gi v kinh s. Ti Long
Hng, bn tng Nguyn l M Nhi, Phn Tip, Tch L, C Ngc, Sm oan... phi
vo l hin ph Chiu Lng.
Nhn thy giang san sau ngy ging t li c vui ti, Thng Hong c lm hai
cu th lm k nim:
X tc lng hi lao thch m
Sn h thin c in Kim u
dch nm:
X tc hai phen bon nga ,
Non sng mun thu vng u vng.

Cuc Ging Ha
Nh Nguyn d thua trn lun ba phen lin trong khong 30 nm, nhng uy th
trong ngoi cn mnh lm. i vi h, d sao nc ta cng ch l mt tiu quc; chin
tranh lin min ch hi cho nguyn kh dn tc. Trnh voi khng xu mt, Trn triu
ngh vy nn thng 10 nm Mu T (1288), sai quan Thin Thu sang s xin cng
hin nh trc.
Nh Nguyn tuy rt cm gin v ci nhc bi trn, nhng cng nn v cuc xm
lc nc Nam nn nh chp thun cuc thng hiu. Nhng trong cuc giao thip
my nm sau chin tranh, Nguyn ch vn c buc ta mt iu l vua Trn phi sanh
chu ri phi Thng th Trng Lp o qua An Nam v vic ny. Vua Nhn Tng ly
c ang c tang khng i v sai quan l Nguyn i Php thay mt xin kht sang nm
s tun lnh. Nm sau, nh Nguyn khng thy vua Trn sang, li c L b Thng
th Lng Tng sang gic.
Nhn Tng cng khng i, li sai o T K a vt sang cng. Nguyn triu
gin lm, giam o T K Giang Lng ri c Lu Quc Kit v cc tng sa son
binh lng. Trn ch Tc c i theo v s hi Trng Sa. Gia lc ny Nguyn Th
T (Ht Tt Lit) mt. Nguyn Thnh Tng ln ngi bi vic binh v s gi An Nam
c th v. T nh Nguyn khng gy s vi nc ta na.

201

Vit S Ton Th

Thng hai nm K Su, nin hiu Trung Hng th nm (1289) Trn triu c Tng
Ngha Lang Nguyn Thnh trao tr t binh Tch L C Ngc c v trc. Phn Tip
phi bnh cht c ha tng. Hai v ln nh c cp nga em nm tro tn ca hn
v nc. Cc u mc khc cng c ln ng. Duy M Nhi, trong my chuyn
qua y c nhiu hnh ng hung tn, bo ngc khin ngi nc ta ai ny u v
cng ta thn. Chng nhng y cp ca, git ngi, t pha lng mc, y cn khai qut
c lng tm ca vua Trn Thi Tng Long Hng (nay lng Thi Dng, huyn Hng
Nhn tnh Thi Bnh). Nhng ni cho phi, vic ph phch ny gia ngi cng ging
cn thng xy ra hung h gia hai ch quc; y cn c lng bt ht sc ro rit vua
Trn Nhn Tng v Thng Hong. Trong Quc th hi thng 10 nm Mu T (1288),
vua Nhn Tng bc l lng hn gin vin tng ny vi Nguyn ch. Nhn Tng
vit: "Tham chnh ni vi ngi bn tn cho ti bit rng "ngi (ch vua Nhn Tng)
ln tri th ta ( M Nhi) cng ln tri, ngi trn xung nc th ta cng li xung
nc ngi trn ln ni th ta cng tro ln ni. Ri trm khoanh hy nhc, khng sao
ni sit!" (Nam s tp bin, quyn 2 t 19b - 20a). Sau , Nhn Tng theo mt k ca
Hng o Vng h lnh kt liu i vin tng i c . "Hi ngi, ngi hi".
Ni th gia Hong T Tn c c tin M Nhi v ng b nhng ngm sai mt
vi thy th c bit ti li nc ang m c thuyn: M Nhi cht ui.
Vic ny khin cuc giao thip gia Nguyn v ta mt thi rt gay go. Thng ba nm
K Su (1289) vua Trn phi gi cho vua Ch Nguyn bn Mng C mt bc th
bin bch.
Sau nh Nguyn cng nh b vic ny khng cn vn na (Cng Mc quyn 8, t
11a-b).
Thng t nm K Su (1289) tc l su nm chin tranh Trn triu em cc cng ti
ca cc vng hu tng lnh v dn th ra xt x theo nguyn tc di y:
- Cc vng hu lp c cng trng u c tng trt, cc tng s khc h nu
c cng to c i quc tnh (nhp vo h nh vua). Nguyn Khoi c phong tc
hu, n lc mt lng (lng Khoi L tc ph Khoi Chu by gi). Phm Ng Lo c
phong Qun Thnh dc qun. Cc t trng Mn, Mng c cng cng c phong
hu. Triu nh li cho v tranh cc tng trn y treo trong gc cng thn v ghi
l lch cng cng lao ca h vo mt cun sch gi l Trung hng thc lc.
Cn vi nhng k hng gic, lm tay sai cho gic c bng c r rt th x t hay
pht lu (trng hp bn Trn Kin, Trn Vn Lng tuy cht, con chu phi i ra
h Mai. Trn ch Tc v tnh cn thn nn nh vua khng n tc h nhng phi gi l
Trn, ngha l nht nht nh n b).
Ngoi ra khi gic Nguyn thua chy, qun ta c bt c mt trp biu hng ca cc
quan. Xt ra khi qun Nguyn ang mnh, quan li nhiu k hai lng lm giy t
giao thng vi gic. Thng Hong m lng khoan hng cho t c trp i. Cc qun
dn cng c tha th, duy dn hai lng Bng H v B im phi lm lnh mi mi
(Trng hp hai lng ny nng n bi h v mi t th ca h L m theo gic).

202

Vit S Ton Th

Xong vic nh cng lun ti, Thng Hong v ph Thin Trng v mt vo thng
5 nm Canh Dn (1290). Vua Nhn Tng sai s sang Tu co tang v xin phong.

Chin Php Ca Trn Hng o

Chng ti xin k li vi nguyn tc tng qut trong chin php ca Hng o Vng
m chng ta khng nhng thy n su sc v mt chin thut, chin lc cn c gi tr
c bit c v chnh tr na. Vi Hng o Vng, ngh thut nh gic l mt chuyn,
ngi lm tng cn phi l nh chnh tr li lc. V chnh tr phi da vo chnh sch
thn dn cng tinh thn dn ch.
Ngy 20 thng tm nm Canh T (1300) Hng o Vng mt. Trc khi lm chung,
vua Anh Tng n bn ging bnh ca ngi va thm ving, va c vn k. Vua
Anh Tng hi: "Ri khi i Vng khut ni i ri, gic Bc li sang, th i ph nh
th no?"
Ngi p: xa Triu V lp quc, vua Hn ct qun sang nh. Triu V cho
dn t ph sch quang ng ni khng qun ch cp bc lng tho ri em i
binh ra chu Lim, chu Khm, nh Trng Sa, dng on binh nh p nh sau: l
mt thi. (Hng o Vng lm ch ny: Triu ng Phin Ngung, em binh
nh thng Trng Sa, c l Ngi ngh rng V Vng ng nc ta).
"i inh, i L la dng c ngi hin lng. By gi bn Bc ang mi mt,
suy yu, cn bn Nam th mi m hng cng, trn di ng mt , lng dn khng
chia r p thnh Bnh L m ph c Tng; l mt thi.
"Nh L dng nghip, qun Tng nhm ng bi ci, L triu dng L Thng Kit
nh Khm Lim, tin n Mai Lnh: l c th lm c.
"Trc y Toa , M Nhi vy ta bn mt. Chng ta vua ti ng tm, anh em
ha thun, c nc hp sc chng mi b bt: l lng tri xui nn.
"i khi k kia cy trng trn, ta c on binh: ly on ch trng, l thi
thng ca binh php. Qun ch m m trn n nh la, nh gi, th y d tr. Nu
n dng chc tm n l du, khng cn mau thng, khng cp bc lng dn th ta
phi la dng lng tng, xem tnh hnh m liu quyn bin nh nh c vy. Nhng
phi ty tng lc m chin u ct c binh tng thn tn nh tnh cha con th mi
dng c. V phi ni lng sc dn lm ci chc r su gc vng. l phng
sch gi nc hay hn c (Ton th quyn 6, t 8b-9b; Cng Mc quyn 8, t 31a32a).
Coi qua my nguyn tc trn, ta thy Hng o Vng nghin cu rt k lch s
chin tranh t thng c gia Bc phng v chng ta. Nhng cuc khng chin bng
li d on ch trng p dng nhiu ln k t Ty u Vit chng qun Tn, Triu
V nh Hn, Triu Quang Phc tp kch qun Lng D Trch v.v... Trong cc
cuc chin tranh ny cc danh tng trn y kho x dng cc c im v u
im a phng nn thu lm c mi thng li. Cc danh tng i sau ny cng
c nhiu ngi lm nn s nghip rc r trong cuc chng xm lng khng my ai b
qua cc phng php hiu lc .

203

Vit S Ton Th

IV. Trn Anh Tng (1293-1314)

Nh Trn k t vua Thi Tng n Anh Tng l mt giai on cng thnh nht. Vua
thi ng lit vo hnh Thnh, b ti vo bc Thn nn lp c nhng s nghip
bt h trong s xanh. S gia Trn Trng Kim chia i Trn lm ba thi k nh du
tnh cch c bit ca mi thi k tht l xc ng. a) Thi k th nht l thi k ht
sc oanh lit v c nhiu vic kh khn. b) Thi k th hai l thi k thi bnh yn tr
tuy thnh thong cng c cc cuc phin ng ni bin vin. c) Thi k th ba l thi
k h Trn xung dc dn ti ch co chung s mnh Lch s.
Thay vua Nhn Tng l Thi T Trn Thuyn tc vua Anh Tng. Anh Tng khc vi
cc tin ch tnh tnh phng tng v tuy ra cm vn mnh quc gia gia lc tr
tui, nhng nh vua c im kh quan l c tinh thn cp tin, bit bi tr cc iu d
oan h bi.
C nhng m Ngi ln ra ngoi hong cung chi phim, mt i khi b k v li
phm n. Ngi li hay ung ru. Mt hm Thng Hong Nhn Tng t Thin
Trng v kinh. Cc quan u c mt ni n tip, duy ch thiu c nh vua. Lc ny
Ngi ang say nm ng khng ai dm nh thc. Thng Hong gin lm lin truyn
xa gi lp tc tr v Thin Trng v h lnh cho cc quan phi v y bn vic.
Anh Tng tnh gic bit tin s qu vi vng chy theo. Ra khi cung Ngi gp on Nh
Hi Khi cn l mt hc tr Ngi mn Nh Hi lm ngay bi biu t ti ri cng Nh
Hi ngy m v ti Thin Trng. Thng Hong xem biu xong qu trch mt hi ri
tha ti cho Anh Tng. Tr v kinh, on Nh Hi c phong lm Ng S trung tn v
t y vua Anh Tng khng ung ru na.
Theo c tc cc vua An Nam u ly chm v rng vo i. Vua Anh Tng khng
chu theo phong tc . Thng Hong c ln dc nh Vua: "Ngi nc ta vn v
mnh nh ly gc, nh vua phi theo tc y mi c". B ngoi vua Anh Tng vng
lnh nhng ri Thng Hong bn vic qun i, Ngi cng l lun khng cho v na.
T y v sau cc vua cha ca ta cho vic bi b c tc v mnh ca vua Anh Tng l
hp l nn phong tc ny khng cn na.
Vua Anh Tng au nng, Hong Hu cho mi thy tng cu o lm l xem vic sinh
t ca Ngi. Nh vua c tuyt ni: "Thy tng cht u m bit c vic cht".
Vua Anh Tng ham v. Ngi lm c tp Thy Vn ty bt, khi sp mt Ngi cho
t i. Tm li vua Anh Tng l mt ng vua c hiu v thng minh, nh vy vic triu
nh thi c tt p. Php nc c nghim trang, vic vn hc m rng, dn
chng c no yn, tht l mt thi thnh t. Cc i thn u l nhng ngi trung
chnh nh Trng Hn Siu, Phm Ng Lo, Mc nh Chi, Nguyn Trung Ngn ...
Di i Anh Tng my vic quan trng xy ra: Thng Tng Trn Quang Khi,
ngi anh hng trong trn Chng Dng mt nm Gip Ng (1294). Hng o Vng
t th ngy 20-8 nm Canh T (1300). V pha Ty Nam, nc ta b gic Lo thng

204

Vit S Ton Th

hay sang quy nhiu hai a phn ln cn l Thanh Ha v Ngh An. Vua Anh Tng
my ln t em qun i nh dp. Qun Lo rt v nhng li dng c th rng ni
him tr, n np d dng nn lun xut hin, quan qun v th h li sang cp ph
mc du c ln h b git hi rt nhiu. Sau n Phm Ng Lo xut binh, Thanh-Ngh
mi c yn n tr li.
Vi Chim Thnh, t khi nh Trn dy nghip khng c ng dng n binh ao.
Vua Nhn Tng sau khi nh dp gic Lo tr v lin i tu ti cha V Lm (cha ny
ly tn lng V Lm l ni dng cha thuc ph Yn Khnh, tnh Ninh Bnh) sau v Yn
T Sn (Qung Yn).
Nm Tn Su (1301) Ngi qua Chim Thnh du lch gp Chim Vng v Ch Mn.
Ngi ha g Huyn Trn cng cha. Sau khi ngi tr v, Ch Mn cho s mang vng
bc v cc qu vt sang cng cng xin ci. Triu nh nhiu ngi khng tn thnh
cuc tnh duyn Vit-Chim ny. Ch Mn phi dng hai Chu v L (a L v B
Chnh) lm l ci, by gi vua Anh Tng v triu nh mi quyt nh. Thng 6
nm Bnh Ng (1306) Huyn Trn ln ng.
Nm sau Trn triu thu nhn hai chu ny t tn mi l Ha Chu v Thun Chu,
on Nh Hi c c vo vic thit lp gung my cai tr y. Huyn Trn cng
cha cng Ch Mn xum hp cha c mt nm th Ch Mn t th. Theo tc Chim
Thnh, vua mt, cc phi hu phi ln n ha cht theo.
Anh Tng c tin lin phi Trn Khc Chung mn ting sang ving thm ri lp k
a c Huyn Trn v nc. Vic ny c l gy mi bt bnh trong lng ngi
Chim nn Ch Ch ln k nghip Ch Mn t lu th c s bi b li giao c c. Ri
ngi Chim dng v lc cp li t ai dng lm l ci Huyn Trn cng cha
khi xa. Trn triu phn ng lin: vua Anh Tng cng Hu V Vng Trn Quc Chn
v Nhn Hu Vng Trn Khnh D ko ba o qun ti t Chim. Nc Chim thua
trn, quc vng b bt em v An Nam. Vua Anh Tng c em Ch Ch l Ch A B
ln thay.
Ch Ch b giam lng Gia Lm v c phong lm Hiu Thun Vng chng bao lt
th mt. Vua cho ha tng v t mi th Vit-Chim cng ngy cng ln.
Nm Mu Thn (1308) Nhn Tng mt cha Yn T. Su nm sau Anh Tng ln
lm Thi Thng Hong v ngh ngi Thin Trng, n nm Canh Thn (1320) th
qua i. Thi T Mnh ln ngi nm Gip Dn (1314).
Vua Anh Tng tr v c 21 nm th 54 tui.

Vic G Huyn Trn Cng Cha Cho Chim Vng

V vic g Huyn Trn cng cha cho Ch Mn ti khi ngi p tr v t Vit, cc
thi nhn v vn gia i sau vit nn nhiu giai thoi. Cc giai thoi ny rt c
truyn tng. Xin k ra y mt bi ng lut ca Hong Thi Xuyn v cuc bang
giao Vit-Chim thu y.

205

Vit S Ton Th

i chc xa nay kho nc ci,

Vn chng mt li thm li.
Hai chu L vung nghn dm,
Mt gi Huyn Trn ng my mi.
Lng khen ai lo vic nc,
Mi son phi ging mi trn i.
Chu i ri li chu v .
Ng ngn nhn nhau mt l Hi.
v cng do ngun cm hng ny, bi ca Nam Bnh ra i n nay cn du dng gia
cung n nhp phch bn b sng Hng. Tc gi dng li vn t s t ni lng bi
t ca nng rt l t nh.
Nc non ngn dm ra i, mi tnh chi.
Mn mu son phn, n n -Ly,
ng cay v, ng xun th
S lao ao hay l n duyn g?
M hng da tuyt, quyt liu nh hoa tn trng khuyt,
Vng ln vi ch,
Khc ly tao c sao m mng tng Ngh thng!
Thy chim hng nhn bay i, tnh tha thit.
Bng dng hoa qu
Nhn mt li Mn qun, nay chuyn m nh nguyn,
ng vi phn, v li cho dn,
Tnh em li m cn.
ng cay trm phn ...
Ngoi ra thi nhn c cu ca dao rt chua cht, thng xt cnh "ngc lm ct bi,
vng ln vi ch":
Tic thay cy qu gia rng
cho thng Mn thng Mng n leo.
V vic vua Nhn Tng Thng Hong v triu nh ca Ngi quyt nh g Huyn
Trn cho Ch Mn, ta thy r rt vic hn nhn ny v l do chnh tr hn l bi Trn
triu mun ly hai chu , L m rng cng th nc ta. Khi Thng Hong ha
g Huyn Trn th ch l vn tht cht tnh thn thin Vit-Chim, u c ng
n vic em thuyn quyn i ly hai chu a L v B Chnh? S thc vua Nhn
Tng thy Chim Thnh cho n thi l mt dn tc hiu chin v cng hng
cng. Khng k t u th k th nht h tng em qun quy nhiu nc ta. Trong
hai ln cht qun Mng C xm lng Vit Nam, mt ln Chim a tng vi Mng C
nh thc vo hu tuyn ca qun ta, mt ln Chim Thnh hp vi ta chng li Toa
, vy Chim c th l mt iu li hay hi. G cng cha cho Chim Vng, vua
cha nh ng A khng ngoi dng Chim lm phn du v bt thm mt k ch
lun lun rnh k nch khng phi l khng nguy him. l chnh sch Nam Thy.
Nh L trc y mun bnh trng v T Giang g nhiu cng cha cho cc Chu
Mc thng du Bc Vit, Trn triu g Huyn Trn li c lm mu quc Chim

206

Vit S Ton Th

Thnh th li cng nn lm. Cn chuyn i hai chu -L ch l nhn dp tt m

rng cng vc ch khng phi l vn chnh.
Duy vic Trn Khc Chung lp mu a Huyn Trn tr v nc sau khi Chim
Vng qua i, mun sao ta cng phi nhn l mt vic bt tn vi Chim Thnh th
phn ng ca nc Chim l l d nhin v chnh ng. Ch tic cho h v hn yu nn
phn ng ch a thm li s bt li.
Cn v thi ca trong dp ny ta nhn thy dn tc ta i vi Chim quc c mt s
kiu hnh r rt, mt s kiu hnh thng c gia k ln i vi k nh, cng nh thi
ca Bc triu i vi cc tiu quc, chng vy trong cc bi thi ca trn y c
nhng cu:
"Ng ngn nhn nhau mt l Hi"
...
"Vng ln vi ch"
...
" cho thng Mn thng Mng n leo
...
mt ngi mt ca li cn b khinh b, ngi Chim v c nghe li ca dao hay
cc bi th, bi ca trn y khng khi c s bun ti. Cn ngi Vit thng mt
canh bc khng lng thin lm li cn ra b no nng xt xa... Cuc bang giao VitChim trong giai on ny qu l mt thin bi hi kch. Duy c mt ngi ni mt
iu g, l Huyn Trn cng cha bi nng l mt nn nhn ca mt tn tung
chnh tr.

207

Vit S Ton Th

V. Trn Minh Tng (1314-1329)

Thi T Mnh ln ngi ly hiu l Minh Tng. Vi Minh Tng hng kh ca h ng A
khng cn na, t nm i Khnh (1314) n nm i Tr (1358) l nm Minh Tng
qua i. Trong khong thi gian ny cc danh thn nh Trng Hn Siu, Nguyn
Trung Ngn cng ln lt mt c. S tin b ca dn tc ngng hn li, khng c mt
vic g m mang c sc, vua quan ch lo hng cuc thi bnh ca tin nhn li.
Tuy vy, khi Minh Tng ngi, nc cn c yn n v cha ng bi quan lm. V
pha Bc mc du c mt vi s li thi trong vic phn chia a gii vi Trung Quc
nhng sau cng i n ch n tha. V pha Nam t ngy Ch Ch b xng trn t
i Vit, ngi Chim rt cm gin thng c nhng cuc quy ri cc ni k cn
ca ta. Nm Mu Ng (1318) i qun ca Hu V Vng Trn Quc Chn v tng
qun Phm Ng Lo tn cng vo t Hi. Chim Vng Ch Nng bi trn b thnh
chy trn.
Vic chnh tr khng c g mi l hay c bit, duy nm t Mo (13150 triu nh
cm mi vic tranh tng trong dn chng cng h. Nm sau c vic xt nh li cp bc
cc quan vn v. Nm Qu Hi (1323) c m khoa thi Thi Hc Sinh (Ngi trng khoa
thi ny ngang vi chc tin s cc triu sau). Cng nm y triu nh chnh thc cm
binh s v mnh, t y v sau tc ny b bi b hn.
Mt vic khng hay xy ra di i vua Minh Tng, l chuyn git oan Hu V
Vng Trn Quc Chn, mt lo tng tng lp c nhiu chin cng t thi khng
Nguyn cho n cc v chinh pht Chim Thnh sau ny.
Trn Quc Chn l thn sinh ca Hong Hu. Hong Hu lu khng sinh hong nam.
Triu thn by gi chia ra lm nhiu phe. Phe mun lm gim bt th lc ca Hu V
Vng xin lp hong t Vng con b phi ln lm Thi T do Vn Hin Hu Trn Khc
Chung cm u. Phe Hu V Vng xin ch Hong Hu c thai ri mi bn n vic lp
ngi thi t.
h ch th, phe Vn Hin Hu dng mt c k: mua chuc tn Trn Nhc y
t ca Hu V Vng bng 100 lng vng. Trn Nhc t co Hu V Vng mu phn.
Kt qu, Hu V Vng b em giam vo cha T Phc. c Minh Tng nghe, Trn
Khc Chung ngh cm lun vic tip t cm nc cho Hu V Vng, c Hu
V Vng cht i ly c rng bt h th d tha h th kh.
Hong hu n thm cha, bit mu gian ca bn Trn Khc Chung mc o t vo
ngc ri ci o ny cho cha vt ly nc ung. V lo tng ung xong ri cht.
Sau ny v chuyn ghen tung vi v l, v c Trn Nhc i t co mu gian k trn,
by gi triu nh v dn gian mi hiu ni oan ca ngi qu c.
Bnh lun v Minh Tng, s thn trc y cho Ngi l mt ng vua nhn hu,
thng dn yu nc nhng thiu s sng sut nn mc vo nhiu vic sai lm ln
lao v cng do triu Trn i gp ti ch suy vong.

208

Vit S Ton Th

Minh Tng ngi n nm t T (1329) th Thi T Vng thay Ngi, Ngi ln

lm Thi Thng Hong theo th tc.

209

Vit S Ton Th

VI. Trn Hin Tng (1329-1341)

Vua Hin Tng ln lm vua mi 10 tui v ngi 13 nm. C th coi triu i ca
Hin Tng gn nh khng c g ng k trn thc t, v mi vic nh ot u tay
Minh Tng Thng Hong c.
Trong giai on ny xy ra hai vic xm phm b ci:

Gic Ngu Hng v Gic Lo

Vua Hin Tng ln ngi cha c bao lu th dn Mng Ngu Hng mn sng
ni lon. Thng Hong em qun i nh dp. Ngi Ngu Hng tri Chim
Chiu a th n tr hng, b khc o qun ca triu nh t Thanh Ha tin ra b
chng phc kch gia ng rng ni nn o qun ny phi thua chy. Sau i
qun nh d di nhiu ni, thanh lng ly, gic Ngu Hng phi rt c vo cc vng
lm lng. Gic tuy thua nhng vn khng tr dt c. Sau ny n nm inh Su
(1337) Hng Hiu Vng chm c t trng ca h tri Trnh K, gic Ngu Hng
mi chu yn hn.
Gia khi qun Ngu Hng quy ri min sng th gic Lo cng ph phc mn
Thanh Ngh. Nm Gip Tut (1384) Minh Tng Thng Hong li phi xut chinh. ng
Nguyn Trung Ngn lm Pht Vn S c c vo Thanh Ha trc lo vn lng
thc cn i qun tin sau. Uy th nh Trn cn mnh nn khi i qun vo ti Kim
Chu (thuc huyn Tng dng, Ngh An) gic b chy ht.
ng Nguyn Trung Ngn c c lm bi bia trn ni k nim chin cng. Bi bia
ny ch to bng bn tay khc su mt tc n nay vn cn v dch nm ra nh sau:
"Chng Nghiu Vn Trit Thi Thng Hong v vua th su i nh Trn, nc
Hong Vit chu mnh tri nht thng ci trung h, trong t ngoi b u cng thn
phc. Nc Ai Lao nh mn kia dm ngnh vng ha; cui ma thu nm t Hi, vua
thn em su qun i tun ci Ty, th t nc Chim Thnh, nc Chn Lp, nc
Tim La v t trng cc o Qu, Cm, Xa, Lc, t trng r Bn Man mi ph v cc
b Mn Thanh Xa u mang phng vt tranh nhau n rc. Ch c tn nghch Bng
c gi m ti, s phi ti cha li chu ngay. Cui ma ng vua ng qun cnh
ng C, thuc chu Mt sai cc tng v qun r Mi vo tn nc, nghch Bng theo
gi chy trn. Vua mi xung chiu lui qun. By gi l ngy thng chp nhun nm t
Hi nin hiu Khai Hu th 7, khc vo ".
C nh li bia, vic dp gic Lo by gi c v hng hch lm, nhng s thc i
qun cha ra khi t lon, tnh trng li ri ren nh c. Cn ni cc th t Chn Lp,
Tim La, v.v... qua chu cng ch do cch hnh vn trang trng trong mt bi bia k
m thi. Thu nh hng ca dn tc chng ta cha lan ti hai nc ny.
Qua nm sau, Thng Hong li em qun i nh gic Lo v gic li sang cp
ph p Nam Nhung (thuc huyn Tng Dng, tnh Ngh An). Kinh Lc S tnh

210

Vit S Ton Th

Ngh An on Nh Hi c c lm c ch qun c khinh th qun gic nn km

s phng. Qun ca ng qua sng Tit La thuc p Nam Nhung th b sng m.
Qun phc binh ca gic a ra nh ta trong ta bt ng; quan qun chy xung sng
cht ui rt nhiu. Ch tng h on cng b vi xc di nc.
Xt ra t vua Anh Tng n Nhn Tng sau ny ti Minh Tng, c nm ba nm li
mt ln, cc vng bin cnh Ty Nam nc ta b gic Lo nhng nhiu. Gic Lo ch
cp ph cc min ny v khng dm i xa hn v khng lc lng nh Chim
Thnh, ngoi ra gic bit rng la khi min rng ni chng mt li th v s b tiu
dit. Quan qun ca ta nh Lo ch ct ngn nga s ph phch ca chng ch khng
c nh chim t do mt l rt d hiu: x Lo nhiu lam sn chng kh, ng i
ton qua cc ni sn cc gp ghnh kh khn cho vic tip vn. Gic Lo v vy khng
bao gi tr tit c v qua nhiu triu i lm cho cc vua quan ca ta hao ngi
tn ca khng phi l t. Nu nh cc vua ta c m mang v Ty Nam th rng ni
Chim Thnh cn ch ng c hung h x Lo. C iu ny lm cho chng ta ngy
nay phi ngc nhin hay kh hiu l cc triu i xa lun lun b nn ph phch cc
vng bin gii vy m khng thit lp nhng c cu phng th vng vng cc ni
ny. Phi chi chng ta c nhng b i tr phng ng n, mnh m v c cc vin
tng binh hay trn th chuyn mn v bin vin th u n ni cc vua phi lun lun
xut chinh, binh tng phi mi gi chn chn trn nhng qung ng sn xuyn
ngn dm. Ka nh cc chu a L, B Chnh, Chim nhng cho ta nay co i, mai
dng li th r. Bi vn ny thu khng c t ra, chnh quyn ca cc
vng triu li ch thu hp min Trung Chu Bc Vit, nn chng ta chng phi ch b
ci nn hao tn tin ti, sinh mng v cc vic ng binh m vua cha, tng sy li
cn c khi tiu ma c danh d ca dn tc bn sn ni cc ht Thun Chu, Ha Chu
na (trng hp on Nh Hi, vua Du Tng chng hn). Thit lp cc b i tr
phng l mt s tn ph cho cng qu ca triu nh chng? Theo thin iu ny
chng ng. T Thanh Ngh qua Thun Ha thiu g t mi rng hoang khai khn,
cc vng duyn hi li l nhng kho ng li v tn. Chng c sau ny c cuc Trnh
Nguyn phn tranh, nn nhn mn vng Trung Chu sng Nh bnh trng, tin
nhn ca ta mi ngh n mi vn phng Nam v p dng mi bin php thch
nghi. Vic ny a li nhng kt qu th no chng ta thy v ng trc cc
kt qu tt p (kt qu ca cuc Nam Tin) ta cng tic cc tin triu khng lo tnh
sm cc vn phng Nam m vn bin cnh tt nhin phi gii quyt cng mt
nhp n ni th k ny qua th k khc dn tc phi chu bao nhiu vt v, nhc
nhng do s quy ph ca gic...
Mt vic ng ch ngay t i Minh Tng n Hin Tng c nn i kh trong
dn chng. Cc nh cm quyn khng thi hnh c iu g tt p v kinh t v x
hi tuy c vic pht thuc Hng Ngc Sng Hon tr bch bnh cho nhn dn, cp tin
go cho ngi ngho, lp To Thng tc kho thc thu ca dn dng vo vic pht
chn nm Khai Hu th 8 (1336), theo li ngh ca Nguyn Trung Ngn.
Hin Tng lm vua n nm Tn T (1341) th mt, ngi c 13 nm, th c
23 tui.

211

Vit S Ton Th

VII. Trn D Tng (1341 - 1369)

- Vic chnh tr
- Vic giao thip vi nc Tu
- Vic giao thip vi Chim Thnh
- Vic Dng Nht L
Vua Hin Tng khng c ngi k t. Minh Tng Thng Hong c ngi em tn l
Ho ln thay tc l vua D Tng. Trong khong cc nm Thiu Phong (1341-1357),
Thng Hong cn sng vn cn cm cng ny mc cho triu nh, vic dn nc
cha n ni qu i t. Du vy my nm mt ma xy ra khin dn tnh au
kh li au kh thm na. Triu nh khng c c cu hay t chc no c hiu lc
phng tai nn cho nhn dn, bi vy lm n vic thy tai, hn hn dn chng
khng cn trng cy vo u ht. Sinh lc quc gia mn mi dn. T nm i Tr
(1358), Thng Hong qua i, cc lng thn nh tng Trng Hn Siu, Nguyn
Trung Ngn cng cht i, Trn triu bt u xung dc r rt. Nn gian thn lan rng
chn cung nh, vic triu chnh nt khng ai tha thit. Mt ngi c cu vn tnh
th, gy li k cng trt t l ng Chu Vn An, mt i nho v mt danh thn cn st
li dn s xin chm by tn quyn thn nhng khng c nh vua chp thun.
ng lin co quan v n dt ni Ch Linh. Bi s tht trm ca ng ng k l di tch
ca s kh, s phong thu y.

1- Vic Chnh Tr
Vua D Tng ham ru ch n chi, dm dt, xy cung in, o h, p ni. Triu
ng l mt ci sng bc cng khai, qun ru thng xuyn, hay mt sn khu ngy
m no nhit. Nguyn khi nh c gic Nguyn c bt c mt tn ht bi l L
Nguyn Ct. Tn ny c li nc ta lm trm dy ma ht. T y ta c ngh ht
bi v ngh ny chng bao lu lan trn khp nc ta. Cc vng hu cng cha phi
t cc v tung gip vui, vua quan thi nhau ru ch be bt. Ngi no ung ni
trm thng c thng hai trt. Cc nh giu nh Bng (Bc Ninh) v Nga nh
(Sn Ty) c mi vo kinh d cuc en . C ting bc ti 300 ng vng. Hn na
ngi ta cn xm phm vo quyn li kinh t ca nhn dn. Cc quan hu ca vua
cha chim c bi sng T Lch l t ging rau ca dn ngho. Ni ny t y mang
tn l phng Vn Rau. Cung nhn cng lm qut em bn ly li. Cc quan chc
cng x chim ht ngun sng ca i chng gy nn mt tnh th x hi rt eo hp
qun bch. Cc hin ti ngao ngn khng ai chu xut u l din.
Ci hu qu ca nn chnh tr bi hoi ny pht sinh ra nhiu mi lon trong
nc: Ng B dy lon mn Hi Dng, cc m gic c khc cng ni ln nhiu

212

Vit S Ton Th

ni cp ph dn chng. Nn i km, ri ren lin min nm ny qua nm n, gn nh

mt tnh trng thng xuyn bo hiu ngy tn ca mt triu i.
Ni tnh quc gia th thm n th tht l ht ch ni.

2- Vic Giao Thip Vi Nc Tu

Trong giai on ny bn Trung Quc nh Nguyn cng suy vong. Bn Trn Hu
Lng, Trng S Thnh, Chu Nguyn Chng khi binh lt nh Nguyn. Chu dy
nghip t T Chu (tnh An Huy) cp c thnh Kim Lng v mi lm nm sau
nh Nguyn b dt hn.
Nm Mu Thn (1368) Chu Nguyn Chng tc Minh Thi T thng nht thin h
Trung Quc, dng nn nh Minh. V phi lo sa sang v chnh n nhiu vic nn Minh
triu cha kp c mt nh thn tnh nc ta ngoi chuyn phi s sang d. L B Th
Lang o Vn ch c c i tin cng. l mt s may mn c bit. V nh lc
ny Trn triu phi ng u vi mt cuc xm lng ca Bc phng, kt qu s nh
th no ta khng cn phi tng tng.

3- Vic Giao Thip Vi Chim Thnh

Trong thi k nc ta bc nhc Chim Vng Ch A Nam qua i. Con l Ch M
v r l B tranh nhau ngi vua. Dn Chim theo B . Nm Nhm Thn (1352),
Ch M chy sang i Vit yu cu gip .
Nm sau (Qu T, 1353) vua D Tng cho qun a Ch M v nc. Quan qun ti
C Ly (thuc Qung Ngha) th b qun ca B nh bi phi b chy. Ch M tht
vng chng bao lu th cht. T y Chim khinh thng thc lc ca ta nn hay em
qun quy ph bin gii.
Nm inh V (1367), on qun vin chinh ca Trn triu do Trn Th Hng v
T Bnh lnh o qua Chim Thnh b qun Chim phc kch. Chim bt c Trn Th
Hng, cn T Bnh phi lui qun. ( T Bnh l tay i nnh thn di triu D
Tng).
Trong khong 13 nm hai ln thua trn, nc ta mt ht phong th v uy tn t
trong ra ti ngoi. Vua ti vn ham chi khng h lo n vic khi phc v hon ci
tnh th. Tri li lc ny dn Chim tr nn mnh di chnh s sng sut ca Ch
Bng Nga l mt ng vua anh hng, c ti chin trn, gii vic tr nc. Nm Mu Thn
(1368) ngi Chim i ta tr li t Ha Chu (tc Chu a L, B Chnh v Ma Linh
mt v ta di i L nm 1103). Mt mt h xc tin chnh tr ni b, mt mt h
thao luyn gt gao binh i. Qun Chim phi chu tp tnh ngy m cho quen vi s
kh nhc. H c bit li dng u th tng trn, ngha l dng voi m ng cho
cuc tn cng. Nu tn cng khng li th h l dng voi on hu tc l ngn li
tin ca i phng. Chin php ny c hiu qu tt p nn sau ny my phen ngi
Chim tha h ko nhau n lm ma nng trn b ci Vit Nam.

213

Vit S Ton Th

4- Vic Dng Nht L

Nm K Du (1369), D Tng qua i v dm dt qu nn khng con. Triu nh
nh lp Cung nh Vng Ph l anh vua D Tng ln lm vua, b b Hu T Thi Hu
phn i nht nh lp con nui ca Cung Tc Vng l Dng Nht L (Th l b h
Trn m lp h khc).
Trc y c ngi phng tung Dng Khng, din tr "Qu o tin" cho v
th vai Ty Vng Mu. V Dng Khng by gi ang c mang hai thng kho im
phn son nn rt a nhn. Cung Tc Vng Dc l con vua Minh Tng m qu lin cp
ly lm v ra Nht L. D Tng mt i di chiu cho Nht L ni ngi. (C l D
Tng m cu b nh m m!).
Nht L ln lm vua c ngt hai nm (1369-1370) cng dm dt, cng yn m
sut em ngy, li c i li h c l h Dng, git Thi Hu v Cung Tnh vng
Trc. Cung nh vng Ph v Cung Tuyn vng Knh cng cc tng tht phi chy ra
ngoi em qun v git c Nht L (theo Vit Nam S Lc Cung nh vng Ph s
b hi v tnh kh nhu nhc li khng c cnh tranh nn b trn ln mn Giang).
Sau cuc ri ren ny Cung nh vng Ph v lm vua tc l Ngh Tng

214

Vit S Ton Th

VIII. Trn Ngh Tng (1370-1372)

Trong khi Ngh Tng ln lm vua th m Nht L trn qua Chim d qun Chim v
ph thnh Thng Long. Ni tnh ca Trn triu th no u lt c vo tai mt ngi
Chim. T trc ti nay Ch Bng Nga ch i mt c hi thun tin l ko i qun
vo t Vit C hi c ngi co t, qun Chim lin dng thy o t nhp
ca i An, ko qua sng Hong Giang ri tin thng vo th Thng Long. Sc cn
tr ca qun ta rt l yu v bao nm khng ai luyn binh tp m, vic canh phng li
bing nhc nn gic nh i vo ch khng ngi. Chng t ph cung in, cp sch
bc vng chu bu, bt n b, con gi em v nc.
Gia lc kinh thnh nt ti bi, vua Ngh Tng lnh mnh sang lng ng Ngn
(nay l nh Bng, tnh Bc Ninh). Trc cnh thm bi ny ngi dn Vit nh li ci
qu kh oanh lit ca cc tin triu bao nhiu (k t nh L) cng chn nn phn ut
vi tnh trng hin ti thu y by nhiu. Cnh thm bi d nhin a li cho mi
tng lp nhn dn mt mun chung l s thay i hon ton tnh trng x hi Vit
Nam trn cc a im tm mt li thot. iu kin ch quan (tnh hnh ni ti) v
iu kin khch quan (vic xm nhp ca gic Chim ngoi vo) sn sng dn ng
cho s thay i .
T y x hi Vit Nam i dn sang con ng r ca Lch s, d mun hay khng,
v ci ng lc mnh nht lm xp Trn triu -- mt dng h ng tr dn tc Vit
Nam sut 175 nm -- l s i bi ca nn kinh t trong nc.
Qu vy, t i vua Thi Tng n cui th k th XIII x hi Vit Nam c no
cm, m o, nhn dn c sng vui v, y nn gic Mng C ba phen vo ci ta
nh bt h ra mt cch oanh lit. Li hch ca Hng o Vng nhc n th
c bc, n ht, chi g, th sn bn, th rung vn r i sng ca nhn dn by
gi qu c tt p.
Tri li t i D Tng vua quan bt ti, bt lc, li n chi ng im, xa x, giai
cp phong kin n mt n ni o gt c quyn li lt vt ca dn chng. Bn ngoi
gic Chim hng nm sang nh ph, cp ca git ngi, cng lm cho ci ngai vng
ca h Trn thm nghing nga v nhn dn iu ng thm.
Tnh trng ny khng th trnh c mt cuc o ln chng do h ny th cng do
h khc. Gia triu ng by gi H Qu Ly c ti ba tri hn mi ngi tt nhin
c tin dng, li thm a v ca ng l Hong thn quc thch na. Ri ng bc ln
sn khu chnh tr nc nh gia mt thi th v cng phc tp: Tng lp lnh o th
ch nhn vo quyn li, a v ring t, sau ny i vi ngoi khng phn bit c u
l th, l bn, l thun l nghch, dn chng th i kh, mt ht tin tng vo cc nh
cm quyn, nh con thuyn khng li, bng bnh ngoi khi nh chng cn bit n
b bn. Tht l no n, tht l bi t!

215

Vit S Ton Th

Tiu S Ca H Qu Ly
Dng h H i vi lch s Vit Nam ch mi ni ting t khi c H Qu Ly xut u
l din. ng Chu Thin, c l l s gia nghin cu v h H k cng nht pht biu mt
kin ng vc v l lch ca h H m Khm nh Vit S Thng Gim (Cng Mc
quyn 10) nu ra bi thiu ti liu xc thc chng nghim, phn c th l lch
ca h H b xuyn tc do nhng k th hp hi ca cc nh lm s trc:
Theo Khm nh Vit S, H Qu Ly l chu bn i ca H Lim. ng t ca h H
l H Hng Dt ngi tnh Chit Giang bn Tu v i Ng Qu (907-959), tri dt
sang Vit Nam, lm quan v lp p lng Bo t ph Din Chu (nay thuc huyn
Qunh Lu, tnh Ngh An). n i H Lim nhng ngi h H di qua lng i Lai
thuc tnh Thanh Ha. Qu Ly lm con nui L Hun v vy i h l L Qu Ly. Nh
vy n nay cha tm c mt cn c no r rt hiu bit s di truyn v sinh l
ca dng mu kt tinh thnh nhng c tnh li lc v cng quyt ca nh chnh
tr . Qu Ly sau ny chim c ngi ca nh Trn ly li h c (H), i tn nc l
i Ngu tuyn b rng h H thuc dng di vua Nghiu Thun ngy xa.
Qu Ly c l ngi Tu hay khng, ta khng cn bit, nhng iu r rt l Qu Ly
ng k l mt nhn vt lch s khng tm thng.
Li xt cc ngi chung quanh Qu Ly bn ni cng nh bn ngoi u rt thng
minh, xut chng. T d Gia T Hong Hu (em h Qu Ly, v vua Du Tng. S chp:
Vua Du Tng i nh Chim khng tr v, b gt u i tu. Vua Ngh Tng lp con
b ln ngi ( Nghin) B c xin bi vic ny khng c, st si khc ni vi nhng
ngi chung quanh: "Con ta t phc khng gnh ni vic ln li n mang ha vo
mnh m thi. Tin qun ta xa vng ci trn, ta ch mun cht theo, na l phi li
nhn con mnh lm vo cnh bi thm..." Qu nhin sau ny Nghin b hi.41
Sch Nam ng Mng Lc ca L Trng (tc l H Nguyn Trng con c H Qu Ly)
in trong tp Hm Phn Lu B Cp xut bn bn Tu chp b t H Qu Ly l con
Nguyn Thnh Hun, mt nh vn hc tr danh di i Trn Thnh Tng v Nhn
Tng. Thng chp nm Bo Ph th hai (1274), Nguyn Thnh Hun c cng
Nguyn S C lm Ni Th Hc S c sch vi thi t Khm (tc Nhn Tng) di
quyn ph gio ca thiu s L Ph Trn, sau lm n chc Trung Th Th Lang ni
ting vn th, c ngi i by gi gi l Nam Phng Thi T. Qu Ly li c hai c
ly vua Minh Tng l con gi ca quan Thi Y Phn Phm Cng Bn rt gii ngh thuc
v cng minh chnh trc.
Tm li, nhng cn c cn lai cho ta bit H Qu Ly sinh ra nhng dng mu
cao qu v nhng yu t ny to nn Qu Ly thnh mt nhn vt lch s c nhng
c tnh ht sc t bit.

41

C sch chp l Hin

216

Vit S Ton Th

IX. Trn Du Tng (1372-1377)

Nm Nhm T (1372) vua Ngh Tng truyn ngi cho Thi T Knh ln lm Thi
Thng Hong. Thi T Knh tc l vua Du Tng ly L Th lm Hong Hu (L Th l
em h L Qu Ly).
Du Tng khng nhu nhc nh Ngh Tng nhng vic triu chnh vn do Thng
Hong quyt on. Thu y Chim Thnh thng em qun sang quy nhiu. Vua Du
Tng lin cho huy ng binh m m cuc Nam Chinh. Ngi h chiu luyn tp qun
i, sa son chin thuyn, t thm qun hiu, Qu Ly c c lm Tham Mu qun
s. Hoan Chu c i lm Ngh An, Din Chu lm Din Chu L, Lm Bnh Ph lm
Ty Bnh Ph. Dn chng c lnh sa sang ng t Thanh Ha vo n huyn H
Ha (tc huyn K Anh ngy nay).
Nm Bnh Thn (1376) qun Chim li sang ph Ha Chu. Mc du nh thn cn
ngn, Du Tng quyt nh c binh i chinh pht. Qun dn Thanh Ha, Ngh An phi
ti 5 vn thch lng vo Ha Chu v trc khi on qun Nam Chinh ln ng c
m mt cuc duyt binh ti Bch Hc di quyn ch ta ca Thng Hong.
Cuc chin tranh ny ng l khng c v tuy thnh thong c s quy nhiu nhng
Chim Thnh vn cn e ngi lc lng ca dn Vit. Ngay by gi di quyn Ch
Bng Nga mc du Chim hng mnh hn bao gi ht Chim vn phi tin cng Trn
triu. Nm y h Ch em cng 15 mm vng. Trn Th Ha Chu l T Bnh (mt
tn i gian nnh) ly i ri dng s v triu xin c i binh i nh Chim trng
pht v ti v l. Li s ca T Bnh quyt nh cuc chin tranh m nh Trn
chun b. Qu Ly vn ti lng thc n ca b Di Lun (thuc huyn Bnh Chnh,
Qung Bnh) v t lnh 12 vn qun thy b cng tin. Binh i ngng li ti ca Nht
L (lng ng Hi, huyn Phc Lc, Qung Bnh) mt thng luyn tp.
Nm sau l nm inh T (1377), qun Vit tin vo ca Th Ni (Qui Nhn) ph
c n Thch Kiu, ng K Mang ri tin n trc thnh Bn. Ch Bng Nga
lp k tr hng cho ni di rng ton th qun Chim rt ht, thnh b khng. i
Tng L can Du Tng ng em qun vo thnh. Du Tng khng nghe ri qun
ta tin vo chim thnh lin b bao vy nh bn mt. Mc du qun ta ng o
nhng ch b tr sn, nm trc c th him nn ta thua to. Du Tng t trn, binh
i tn hi mi phn n by tm.
T Bnh iu khin hu qun khng dm tip cu. Qu Ly cng b chy. Sau trn
ny T Bnh b ging xung lm lnh.

217

Vit S Ton Th

X. Trn Ph (1377-1388)
- Vic giao thip vi nh Minh
- Chim Thnh ph Thng Long
- m mu tr Qu Ly tht bi
Du Tng mt ri, Thng Hong Ngh Tng lp con ca Du Tng l Nghin (Hin)
ln ni ngi, tc l vua Ph .
Tnh th nc ta lc ny tht ng bun: nhn dn th i kh, triu nh th nht
nht, qun i th suy nhc, mi ln gic Chim n l mi ln cuc khng hong tinh
thn lan trn khp nc. Nh vua phi em ca i chn du ni Kin Kh huyn
Thanh Lim (H Nam) cc quan khoanh tay nhn thi cuc. Trng vo u? Triu nh
khng cn tin n binh lc ca mnh phi cu cu n l tng nhn l bn i Nn
thin s chng nhau vi gic Chim (Trch g sau ny thy cha Phm S n chng
ni lon!)
Vic bo v t nc bt lc r rt, ngi dn cc kh lm than li cn b
chng cht thu m nng n ln u ln c. cu ci tnh trng ti chnh nguy ngp
v cng kh sch trn c go thc, tin bc lu hnh trong dn chng cng cn sch,
T Bnh ngh bt mi xut inh bt k cn sng hay cht mi nm phi ng
ba quan tin thu (Thu thn sinh ra t y). D nhin v k kh thi, triu nh phi
chp thun.
Tm li, b my cai tr b t lit, nn kinh t thng mi b ngng tr, lc lng quc
gia tan r, vn mnh dn tc rt l nguy khn. y l mt thi v trch nhim, v trt
t. ng cp phong kin, quan liu n lc suy vi m giai cp nho s, tr thc cng t ra
n hn, ng l h phi ng trn vn vai ph nguy, cu kh, vn m mnh trong
ci vng t chng, c nghip, h khng nhn thy s nguy khn ca x s. Ri y ta
s nhn thy ci thi b ng v ngu ti y a nc Vit n u...

1- Vic Giao Thip Vi Nh Minh

Trc nm Gip T (1384) nh Minh yn v trn ton ci Trung Quc bt u dm
ng nc ta. H thng cho s b qua li nay yu sch th ny, mai i hi th kia
khng ngoi mc ch sa son vic xm lng l iu thng l ca cc quc Bc
phng t trc n gi.
Nm Gip T, nh Minh i ta np 5.000 thch lng cung cp cho binh i ca h
ti Vn Nam. Nm sau ta li phi a sang Kim Lng 20 tng nhn, g qu v lng
tho. Triu nh nht nht tun theo, khng h bn lun n ci nn mt nc s s
trc mt.

218

Vit S Ton Th

Mt hm Thng Hong Ngh Tng n thm nh ch s Trn Nguyn n. Nguyn

n l mt v tng tht vo bc c lo, thy quc chnh r ri rt v n. Trong khi
bn vic nc, Nguyn n tu: "Xin B h th nh Minh nh cha, coi Chim Thnh
nh con, quc gia mi c th yn n m h thn c cht cng c ngm ci ni sui
vng..." (!)
Thy Qu Ly gi u th trong triu, Nguyn n kt thng gia vi Qu Ly san s
ming nh chung. Qua li ni v vic lm ca Trn Nguyn n ta thy r ci tinh thn
bc nhc ca giai cp lnh o i Trn mt. Khng cn ai tnh chuyn khi phc tnh
th, tp hp li mi lc lng quc gia gi vng b ci, m ch c nhng tng
thoi bi cng cu an v ch tnh chuyn cong lng vi ly ngi ngoi ko di ci
kip sng tha.

2- Chim Thnh Ph Thng Long

Nm inh T (1377) vua Du Tng ng gc trc thnh Bn, Vit qun i bi.
Vic ny lm tn hi v cng uy th ca nc ta. Thng c qun ta ti ni a, ngi
Chim khng b l c hi ta ang suy b, ngay thng sau em i qun ra nh Thng
Long. Triu nh cho qun gi ca i An (Hng Yn). Gic d bit lin vt qua ca
Thn Ph (sng Chnh i, huyn Yn M, Ninh Bnh) ri c th rm r tin vo Thng
Long. Qun ta khng gi ni; gic tha ch cp ph.
Thng 5 nm Mu Ng (1378) qun Chim li tn cng Ngh An, theo sng i
Hong vo nh kinh thnh ln na.
Nm Canh Thn (1380) h li quy nhiu hai tnh Thanh Ha, Ngh An. Ngh Tng
c L Qu Ly lnh thy qun v T Bnh42 dn lc qun vo chn nh qun Chim
ang honh hnh y. (Ngu Giang, huyn Hong Ha thuc Thanh Ha) L Qu Ly
gi vng c phng tuyn v ui c gic.
Nm Nhm Tut (1382) Qu Ly cng tng a Phng li xut qun i ph vi
qun Chim ti Thanh Ha. Qun nh Trn gi bn Thn u (Ninh Bnh). Qun Chim
khng c ng tin su vo t ta nh mi ln, ri b ui ra khi t Ngh An.
Sau trn Ngu Giang v Thn u, qun th ca ta bt u vng cho nn ngay nm
sau Thng Hong li c Qu Ly i chinh pht Chim Thnh. Cuc xut binh ny bt
li. Thy qun vo ti ca Nng Loan (by gi l huyn K Anh tnh H Tnh) th b
bo. Nhiu chin thuyn b nh v v m. Qun ta li phi rt v. Vic ny vo thng
ging, th thng su cng nm Ch Bng Nga li c binh Bc tin, theo ng ni sn
vo ng Qung Oai. Tng ca ta l Mt n gi chu Tam K thuc ht Quc Oai
(Sn Ty) b Chim bt mt. a im quan trng ny lt vo tay gic, Thng Hong
cng Nghin phi chy sang ng Ngn (Bc Ninh) giao vic gi Kinh Thnh cho
tng qun a Phng, tnh cnh tht l thm hi.

42

T Bnh li c phc chc c

219

Vit S Ton Th

3- m Mu Tr Qu Ly Tht Bi
Thng 8 nm Mu Thn, (Xng Ph th mi hai 1388), nhn c sao chi hin
phng Ty, Nghin lu kh chu v vic Thng Hong tin dng Qu Ly bn vi
quan Thi y Thc Ngc (l con Thng Hong Ngh Tng, anh h ca Nghin) v
bn Ng S i phu L Ph, tng qun Nguyn Khoi, Nguyn Vn Ngh, Nguyn
Kh, Nguyn Bt Sch, L Lc, hc sinh Lu Thng ... mu tr Qu Ly. Vng Nh
Mai chu hc trong cung l tin ny ra ngoi. Qu Ly hong s bn vi th tc l
Nguyn a Phng v Phm C Lun. a Phng khuyn Qu Ly chy ra ngoi ni i
Lai (huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ha) lnh mnh . C Lun ni:
- Mt khi ra ngoi th kh b sng st!
Qu Ly cng lung cung ni:
- Hay l ta t tn cn hn lt vo tay ngi!
C Lun tip:
- Nm trc nh vua git Quang Phc i Vng Hc (con Thng Hong Ngh
Tng) Thng Hong hn cn cm, nay vua li nghe l tiu nhn st hi cng thn. i
nhn nn vo ngay, tu by li hi rng: Xa nay cha c ai bn con nui chu. Ch c
chuyn bn chu nui con, l li ca dao t xa n nay. Xong vic th xin lp Chiu
nh l tin hn c (Chiu nh tn l Ngang con vua Ngh Tng). Qu Ly nghe theo
vo mt tu Thng Hong v c nh . My hm sau Ngh Tng ni thc l sp
tun du ngoi An Sinh (Hi Dng) sai vi Nghin vo. Nghin ti, Ngh Tng
truyn giam vo cha T Phc.
Sau Thng Hong xung chiu nh sau:
"Trc kia Du Tng i nh Chim khng tr v, dng con ni ngi cha l theo do
xa nay. Nhng quan gia t khi ln ngi cha ht tnh tr con, gi c thng thng,
thn vi l tiu nhn L Ph, L D Ngh mu hm cng thn lm lung lay x tc nn
ging xung lm Minh c i Vng. M nc nh khng th khng vua, vy rc
Chiu nh Vng Ngang ni mi ln. B co trong ngoi u cho nghe bit".
Lc gii Nghin i, bn Nguyn Khoi, L Lc v ng bn mun em qun vo
cp vua, nhng Nghin vit hai ch "gii gip" v khuyn mi ngi ng tri
mnh Thng Hong. Mt lc sau Nghin b em xung ph Thi ng tht c
cht. Bn Nguyn Khoi b y ra ngoi bin i.
Ngoi ra nhng k d cuc m mu, nht l cc tn tht nh Trn Nguyn Diu (em
rut Nghin), Trn Nguyn nh (con anh rut ca Ngh Tng l Cung Tnh Vng
Trc) v Thiu Bo Trn Tng (Nguyn vin trng Lc Kha th vin cung Bo H
trn ni Pht Tch Bc Ninh) u b chy qua Chim Thnh ri em qun v nh li.
Ti Hong Giang bn ny b Trn Kht Chn nh bi. Nguyn Diu b git, Nguyn
nh, Trn Tng b Qu Ly h lnh bt, lin m u xung b, cn d ng l Trn
Thim Bnh chy qua Lo (Luang Prabang) sau ny dn ng cho qun Minh sang
chinh phc nc ta.

220

Vit S Ton Th

Cn mt nhn vt trong phe phn ng kh dit tr hn c l Thc Ngc bi Thc

Ngc l con vua Ngh Tng. Qu Ly phi p dng mt phng php kho lo hn.
Trc khi Nghin b b, Qu Ly v ni xin ngh Thc Ngc ln thay. Thc Ngc
khng nhn, nhn Qu Ly tu vi Ngh Tng:
- Quan Thi y (tc Thc Ngc) t ngi vua l ngi c c ln xin gia phong cho
xng.
Ngh Tng lin phong cho Thc Ngc lm Trang nh Vng. Ngc nghe chuyn,
bit qu k ca Qu Ly ly lm s hi. Qu k l nng cao k ch t s cng
bng v quyn li quc gia ri sau ny s hch ti s khng c v l v t th. Qu vy
sau ny Ngc b Qu Ly dm pha lun, lin b trn ra Vn Ninh (Hi Ninh thuc Mng
Cy). Qu Ly xin Thng Hong cho Ninh V tng qun Nguyn Nhn Lit ui theo
triu v, Qu Ly ngm sai Nhn Lit nh cht Ngc ri v man tu Ngc khng mnh
v nh s gi nn b chng git cht. Ngh Tng gin lm, truy ging Ngc xung lm
Man Vng.

221

Vit S Ton Th

XI. Trn Thun Tng (1388-1398)

- Ch Bng Nga t trn
- Cuc cch mng ca H Qu Ly
Nghin cht ri, Thng Hong lp con t ca mnh l Chiu nh Vng ln ngi
tc l vua Thun Tng.
Lc ny cc phn t trng yu trong triu v ngoi qun i u ng c v Qu Ly
hoc ht thy u l tay chn ca h H. Gic d ni ln khp ni. Ti Thanh Ha
Nguyn Thnh t xng l Linh c i Vng tung honh min Lng Giang.
Nguyn K xng L Vng chim c Nng Cng.
ng ch hn c l bn Phm S n, mt tng nhn lnh o m thy cha chiu
tp c vi vn qun v li ni ln Quc Oai (Sn Ty), thng chp nm K T, hiu
Quang Thi th hai (1389) Phm S n c nhiu php thut tim xng Hong
phong Nguyn Mai, Nguyn Kh Hnh lm Hnh Khin (t tng) chia qun ra lm ba
v: v qun Thn K, v Dng u v V Hn em qun hng h tn cng vo kinh
.
Vic lon ca Phm S n lc u rt c thanh th v nhm vo lc v cng
nghim trng, ngha l gic Chim ang uy hip qun ta Hong Giang gn st kinh
thnh. Ngh Tng Thng Hong v Thun Tng phi lnh mnh sang Bc Giang. S
n vo ng kinh trong ba ngy sau li lui v Nn Chu (thuc Quc Oai).
i ph vi qun Chim, Tng Trn Kht Chn ang xut ton lc chng
mt trn Hong Giang, vy m phi theo lnh Qu Ly chia mt phn binh i do T
Thnh Dc tng qun Hong Phng Th cm u do sng Mit Giang (khc sng ni
Hong Giang v Ht Giang) v dp Phm S n gia lc h Hong ang cm c vi
tng Chim l La Khi. Phng Th khai lng sng cho tuyn tin ln nh p c
qun gic. B nh v bao vy bt ng S n, Kh Hnh v Nguyn Mi b bt ri b
git c.
Cuc ni lon ny co chung th ci oai quyn ca nh cha i vi dn chng v
cc nh cm quyn cng khng cn my may no na.

1- Ch Bng Nga T Trn

Trn y c ni v lon Phm S n n bng ra ng thi vi vic qun Chim
tn cng vo nc ta t Thanh Ha tr ra. Giai on u qun Chim gi c u th.
Qun ca Qu Ly ng C V ng cc ngn sng, gi c 20 ngy. Gic gi v rt
qun nhng bn trong th cho thi hnh k phc binh. Qu Ly em ht qun thy b
ui theo b gic a ra nh ph, git c qun ta rt nhiu. Qu Ly chy v Kinh, t

222

Vit S Ton Th

tng l Nguyn a Phng v Phm Kh Vnh li chng nhau vi qun Chim Ngu
Giang nhng thy th gic mnh gi tng dn thuyn chin nh nhng n m r
nhau rt lui ht.
Qua thng mt, gic li uy hip mn Hong Giang. tng qun Trn Kht Chn
c c i chng nhau vi gic. Vua ti cng khc gia lc qun tin ln ng. Kht
Chn n Hong Giang khng tm c cn c thun tin lin xung ng Hi Triu
(thuc a phn Hng Nhn tnh Thi Bnh).
Thng ging nm Canh Ng (1390) Ch Bng Nga dn hn 100 chin thuyn tin li
gn a im ca ta d xt trn th. Mt tn y t ca h Ch v b ti, trn sang
bn ta ch r thuyn ca Ch ang ng th st. Kht Chn lin tp trung ha lc bn
vo thuyn ca Ch Bng Nga. Chim Vng trng n b cht, qun ta a ra nh.
Qun Chim b chy ht. u Ch Bng Nga c ct em v dng vua. Thng
Hong t v mnh nh Hn Cao T thay u Hng V. (!)
Tng Chim La Khi em xc Ch Bng Nga ha tng ri thu qun v nc chim
ngi vua. Hai ngi con ca Ch Bng Nga chy sang hng nh Trn c phong tc
hu.
Thng chp nm Gip Tut (1394) Thng Hong Ngh Tng qua i, tnh ra Ngi
tr v c 3 nm, lm Thng Hong 27 nm, th 74 tui.
Ph bnh Ngh Tng tc gi Vit Nam S Lc vit:
"Ngh Tng l mt ng vua rt tm thng: ch kh khng c, tr lc cng km
hn, cho k gian thn la o, git hi c con chu h hng, xa b k trung thn,
ngha s; c yu dng mt Qu Ly cho nhiu quyn th n ni lm xiu c nghip
nh Trn.
Du rng n khi vn nc suy, khng c iu ny cng c iu n ta h ngi
gi khng phi bnh n th cng mc bnh kia, nhng c s thc m xt th cng v
vua Ngh Tng cho nn c nghip nh Trn mi mt v tay Qu Ly, m cng v s ri
lon y cho nn gic Minh mi c c m sang cp ph nc Nam trong 20 nm tri".
Li ph bnh ny ch cn c vo nhng vic xy ra theo iu tai nghe mt thy v
c th p dng vo trng hp ca bt c mt ng vua no khi mt vng triu n
lc suy mt; i khi my ng vua cui cng ca nh L, cng nh my v hong
cht ca nh Trn cho ti sau ny con chu ca vua L Thi T u cng v nhng ch
bt ti, bt lc m mt ngi. nh lut ca lch s cng nh cng l ca To Vt khng
ra ngoi nguyn tc "u thng lit bi", nh vy thit tng vic ph bnh nhng ng
vua bt lc khng khi l lm mt s nhm thng v v. Mt vn cn phi suy xt
l c cu ca nn qun ch Vit Nam v phng din t chc v iu hnh cng mi
nh hng v mi tng quan ca n vi i sng ca nhn dn qua lch trnh tin ha
ca dn tc, chng ti s xin bn ti trong nhng trang di y ri do chng ta s
thy v sao nhng ng vua cui cng ca hu ht cc vng triu l nn nhn ca
cc chuyn a oan, bi thm.

223

Vit S Ton Th

2- Cuc Cch Mng Ca H Qu Ly

H Qu Ly xut thn ch l Ch Hu Chnh Trng, mt chc quan hu trong cung
in, thng 5 nm Tn Hi (Thiu Khnh th hai - 1371) di i Ngh Tng. Bc
tin trn hon l ca h H nhanh nh gi, chng bao lu Qu Ly c thng ti
chc i S Khu Mt v c kt duyn vi em gi vua l Huy Ninh Cng Cha, v ga
ca tng tht Trn Nhn Vinh.
Thng chn nm y Qu Ly c c i v yn dn Ngh An v c gia phong Trung
Tuyn Quc Thng Hu.
Thng ging nm t Mo (Long Khnh th ba - 1375) Du Tng c Qu Ly kim
chc Tham Mu qun s c ton quyn nh ot cc vic qun v xp t cc th
v v v, ch huy t cc tng tht tr xung.
Nm Bnh Thn (1376) thng chp, cng Du Tng i nh Chim, Qu Ly m nhn
vic n c l Ngh An, ph Tn Bnh, cc chu Thun, Ha, vn lng thc cho qun
i n ca b Di Lun (thuc Qung Bnh).
Thng ging nm K Mi (nm Xng Ph th ba - 1379) di i vua Nghin
(Hin) Qu Ly thng chc T Khng kim Khu Mt i S.
Thng hai nm Canh Thn (1380) Chim Thnh cp ph my tnh ng trong,
Qu Ly lnh thy qun, T Bnh lnh lc qun i dp. Qu Ly i thng qun Chim
Ngu Giang (phn lu sng M nay thuc ph Hong Ha, tnh Thanh Ha). T Bnh
co m tr binh quyn. Qu Ly gi lun c lc qun vi danh hiu Thng Ch o
Hi Ty.
Thng ba nm inh Mo (1387), Qu Ly thng chc ng Bnh Chng S (t
tng) c Ngh Tng ban cho c kim hai cu: "Vn v ton ti, qun thn ng
c".
Thng hai nm Gip Tut (nm Quang Thi th by - 1394) di i vua Thun
Tng, Thng Hong Ngh Tng cho v tranh T Ph ca tng Qu Ly (Tranh T Ph
v bn ngi hin i xa c ti c gip vua gip nc l Chu Cng gip vua Thnh
Vng nh Chu, Hoc Quang gip vua Chiu nh Hn, Gia Ct Lng gip vua Hu
Cha nh Thc Hn, v T Hin Thnh gip vua Cao Tng nh L).
Thng hai nm t Hi (Quang Thi th tm - 1395) i Thun Tng, Qu Ly ln
chc cao hn ht trong triu nh l Nhp Ni Ph Chnh Thi S Bnh Chng Qun
Quc Trng S, tc Tuyn Trung V Quc i Vng.
Thng ba nm Mu Dn (Quang Thi th mi mt - 1398) Qu Ly t xng l Khm
c Hng Lit i Vng Quc T Nhip Chnh.
Xt ci nin biu trn y, Qu Ly tin nhanh khng th ni c v cng khng h
bao gi b ging trong 27 nm, c Ngh Tng v cc vua nh Trn trng dng mc
du gp nhiu lc lng phn ng rt mnh my phen nh lt nho h H trn ci
thang danh vng.

224

Vit S Ton Th

Ta hy kim im nhng cng vic Qu Ly lm c mt nim xc ng v

nh chnh tr .

Ci Cch Chnh Tr
H H va bc chn vo trng chnh tr ngay ti vic ci cch quc gia
trn mi a im. C xt k chng trnh ci cch ca h H t 1374, mi hiu tnh
trng nc ta v cng kh khn v nguy qun vo cui th k th XIV. V cng nhn
ta mi thy h H trong 27 nm quyn khuynh thin h khng hn c ngi
yn hng cng danh ph qu. S tht h H lm vic rt nhiu v c thin ch
a nc nh n ch hng mnh; nht l h H c con mt tinh i trc ci nn
cng ln, ngoi ch khi ang e da trc mt. Ch tic rng trong 27 nm h H
cm chnh quyn gp nhiu tr lc nn cc vic ci cch c nhiu phen b ngng tr
v sau khi ln ngi tuy nh H vn xc tin cc cuc cch mng quc gia nhng cha
c bao nm th b sp .
i vi x hi Vit Nam, mt x hi hon ton nng nghip, x thn l nn tng.
Ch v t chc x thn xut hin t i Trn c y nguyn tc dn ch v x
thn c nhng quy l ring do cc phong tc, tp qun c nhn dn tn trng, cu
to. N l dn tng a phng mt N gy nn mt ch tiu quc gia trong
mt quc gia v xy dng c nn t tr ca n v kinh t, chnh tr cng nh vn
ha. Cu "php vua thua l lng" t ci uy tn ca x thn i vi nhn dn Vit
Nam, cng nh i vi cc nha ng o, nht l cc x thn (i tiu, t x, i t
x, tiu t x) li do cc quan t lc phm tr ln l nhng ngi c hc cm cng
ny mc. X thn c nhiu uy quyn nn pht trin c mi sng kin m v
nhiu tc l ca x thn c cc nh ng o mc nhin cng nhn.
Nhng t i Ngh Tng ch x thn cng v hon cnh chung i by gi m
sinh ra nhiu s i t. Qu Ly b cc ty x, t chc qun gip c thay th, vic cai
tr bt tnh cch phn quyn v trnh cho nhn dn nhiu iu phin phc.
Va ln chc Khu Mt i S, Qu Ly i kinh l ton ht Ngh An xem xt tnh
dn, ri thng 8 nm sau xin chiu bt cc l lm s trng tch.
Thng t nm inh Su (Quang Thi th 10 - 1397) triu Thun Tng, Qu Ly i
cc l ra trn:
- Thanh Ha i ra Thanh trn.
- Quc Oai i ra Qung Oai trn.
- Giang i ra Thin Hng trn.
- Ngh An i ra Tn An trn.
- Trng An i ra Thin Quan trn.
- Din Chu i ra Vng Giang trn.
- Lng Sn ph i ra Lng Sn trn.

225

Vit S Ton Th

- Tn Bnh ph i ra Tn Bnh trn.

Cai tr cc trn vn l cc An Ph Chnh Ph S. Ph t chnh ph Trn Ph S.
Chu t Thng Phn, Thim Phn; Huyn t Lnh y, Ch B. L coi ph, ph coi
chu, chu coi huyn. L no cng phi lp s sch v vic inh, in, tin, thc, kin
tng. Cui nm phi trnh v Kinh xt li.
Thng ba nm Canh Thn (Kin Tn th ba - 1400) i Thiu (lc ny h H
thay h Trn) Qu Ly t chc Lim Phng S mi l b mt kim sot hnh vi ca
cc quan li v dn tnh khng khc g chc thanh tra chnh tr v hnh chnh ngy nay.
(Nhn y cn phi nhc rng Qu Ly rt nghim i vi nhng k vi phm lut php
v thng lnh. T d: Trong trn Ngu Giang, Qu Ly phi Thn V tng qun
Nguyn Kim Ngao, Th V tng qun D Kha tin nh gic Chim. Kim Ngao thy
gic mnh quay thuyn tr li. Tc th Qu Ly cho chm u Kim Ngao nghim qun
lut trc s tt. Trn y qun ta thng Ch Bng Nga v t Qu Ly chim c quyn
Thng Ch Binh V ca T Bnh).
Trc nm Bnh T (1396) theo ngh ca Vng Nh Chu, Qu Ly cho chnh n
li phm phc ca cc quan:
V o:
Nht phm mc o tm
Nh phm mc o ti
Tam phm mc o hng
T phm mc o lc
Ng, lc, tht phm mc o sc bic
Bt, cu phm mc o sc xanh
V m:
Cc quan vn t lc phm tr ln i m Cao Sn. V t lc phm ln i m Trit
Sung. Tng tht i m Phng Thng en. Chc cao m khng c tc phong i m
Gic inh. Tht phm i m Thi C. Tng Tht phm i m Tn Hoa; Vng Hu
i m Vin Du, Ng S i i m Khc Phi (cha kho r c hnh thc cc th
m). Do ch ci cch ny ta hiu v phm phc trc i Qu Ly cha c th t. Vic
ny tuy khng quan trng nhng t rng Qu Ly khng nhng ch lo cc vic ln m
cn ngh n c vic nh.

Ci Cch Qun S
Ngay t thng 8 nm Qu Su (Long Khnh nguyn nin - 1374), Qu Ly cho sa
i li vic qun, ng nhiu chin thuyn v tuyn m trai trng chia lm ba hng
sung vo qun dch. trnh vic n lu, Qu Ly cho lm s h tch ghi tn nhng
ngi t 2 tui tr ln. S ngi c th ng vin (t 15 tui n 60) hn gp my
phn lc trc.

226

Vit S Ton Th

Cng ngy ny nm sau t thm qun hiu: trc kia qun Tc V chia ra lm bn
Thin, bn Thnh, bn Thn nay t thm cc qun Uy Tip, Bo Tip, Long Dc, Thn
Dc, in Hu phn bit bng cc mu sc trn trn nh sau:
Qun Tc V trn v en, qun mi tuyn trn nhum tm. Thanh Ha, Ngh An,
Tn Bnh, Thun Ha t qun hiu ring.
Thng ging nm Mu Ng (Xng Ph th hai - 1378) nhng ngi kho mnh, am
hiu v ngh c la lm V s gim c vic qun. Trn Ngon c c lm qun
qun Thin nh, Bi Hp qun qun Thin Uy, Hong Phng Th qun qun Thnh
Dc, Trn Th ng qun qun Thn Dc, Bi B Ngang qun qun Thn Sch,
Nguyn Kim Ngao qun qun Thn V, Trn Trung Hiu qun qun Bo Tip, Trn
Bang qun qun Th V, Nguyn Tiu Lut qun qun Thin Trng, Nguyn Bt Sch
qun qun Thit Sang, Nguyn Vn Ngh qun qun Thit Gip, Nguyn H L qun
qun Thit Lim, Nguyn Khnh D qun qun Thit H, Trn Quc Hng qun qun
.
Qu Ly li t thm chc c, H, Thng, Tng Qun, Thi Th bn cch
cc Anh Ph Chnh Ph S cc l, cc ph. Hi con trai H Qu Ly l H Hn
Thng lnh chc ng H Ph; Thi Bo Trn Nguyn Hng lnh Bc Giang
Thng Ph; Trn Nguyn Tr lnh Tam Giang Thng ph, Thiu Bo Vng Nh
Chu coi mi vic qun dn Thin Trng ph; Hnh Khin, H c Ln kim Thi Th
Tn An ph.
Di i H Hn Thng, Nam Bc phn ra lm 12 v. ng Ty phn lm 8 v. Mi
v c 18 i. Mi i c 18 ngi. i qun c 30 i. Trung qun c 20 i. Mi
doanh c 15 i. Mi on c 10 i. Cn nhng Cm v th ch c 5 i do mt i
tng thng lnh. Tng s qun i by gi c chng 10 vn.
V thy qun phng cc ng sng v cc ca b. Qu Ly h lnh cho cc a
phng ng cc g chn ng tin ca gic v cho sa li cc chin thuyn theo
li mi gi l thuyn C Lu, th thuyn ln ng bng st trn c sn i, di c
hai ngi cho cho chng mt dm, rt tin vic chin u (1405-1406).
t ra bn kho qun kh tc l xng cng binh, tuyn cc th gii ch to kh
gii.
ng , Qu Ly rt lu tm t lu n vic m mang qun i bnh trng
th lc ca mnh v phng vic ngoi xm. Qu Ly hiu r nh Minh th no
cng c dp ng binh qua t Vit d chnh sch ngoi giao ca Trn triu thu rt
mm do. Ti khi nm c ht quyn hnh trong tay (1400) Qu Ly thit lp ro rit
ch qun s khp nc, bit rng vic bang giao vi Minh triu, sm mun s t
on, chng vy ng thng t lng thc mc vi qun thn: "Lm th no c ni trm
vn qun chng nhau vi gic Bc?"
Xt cc cuc va chm vi Chm di ton thnh ca h, ta phi cng bng m nhn
rng nm Canh Thn (Xng Ph th t - 1380), Ch Bng Nga phi b chy, v nm
Canh Ng (Quang Thi th ba - 1390) h Ch phi b mng trn dng Hong Giang l
nh s ci cch binh b v qun k st thp ca h H.

227

Vit S Ton Th

Ci Cch Kinh T
Cc nh tr thc kho duyt hnh ng ca cc nhn vt lch s u nhn rng
nhng ci cch kinh t v vn ha ca H Qu Ly l mt iu xut sc c bit nht t
xa n nay. Li khen ngi c ng chng?
Thu nh chnh tr h H ng trc mt x hi Vit Nam y i kh, mt
chnh ph vi kho tng rng tuch, cuc khng hong tinh thn v vt cht lan trn t
triu ng ra ti cc ni dn d. Bng cch g nh chnh tr xoay i li thi cc?
cu nn i, v nn i sinh ra lon ly, chnh sch quyn thc c thi hnh. Ai
c thc cng cho Nh nc th c phong tc ty theo ch hng tm, hng sn
nhiu t. Nm K Mo (Long Khnh th ba - 1370) c Chiu bt buc cc nh giu cc
L phi np thc cho Nh nc i ly tc phm.
tp trung cc ti nguyn quc gia vo tay chnh ph, Qu Ly cho pht hnh tin
giy vo nm inh Su (1397) iu cha h c nc ta t thng c n by gi.
Tin giy tin li cho vic lu thng v vic thng mi th no ai ny u bit v ta
cng nn nh rng cc t gia thu xa s lon ly hay c thi tch tr v chn du tin
bc. Vic rt c nh hng cho nn kinh t quc gia i vi bt c thi no. Tin
giy c 7 hng:
- Giy v ru b n: 10 ng tin
- Giy v sng nc n: 30 ng tin
- Giy v m my n: 1 tin
- Giy v con ra n: 2 tin
- Giy v con ln n: 3 tin
- Giy v con phng n: 5 tin
- Giy v con rng n: 1 quan
Ai lm tin giy gi phi ti t hnh, tch thu ti sn. Ai c mt quan tin thc c
i ly mt quan hai tin giy. Tin ng phi em np kho i ly tin giy. Ngi no
du dim v mang tiu s phi ti nh ngi lm tin giy gi vy.
ng thi vi vic pht hnh tin giy, Qu Ly ban hnh cc o lng (cn,
thc, u, thng) dn gian c mc nht nh trong vic bun bn. Chc Gim
Th c t ra kim sot vic bun bn v cc iu lut thng mi, cm nhn dn
t tng gi hng v ng ca hng, mc ch trnh nn u c, tch tr v gi gi tr
cho tin giy ca Nh nc.
Nm Nhm Thn (1401), c lp ra mt th thu nh vo cc thuyn bun. Thuyn
bun chia ra lm ba hng: hng nht phi np mi chic 5 quan, hng nh 4 quan,
hng ba 3 quan.
Vic bun bn hi bt u pht t mc du dn chng vn chuyn v nng
nghip. Nm Mu Dn (1398) Qu Ly h lnh o t li rung t, hn cho cc quan li
a phng phi chu tt vic ny trong 5 nm v nhiu rung t c s n lu. Cc

228

Vit S Ton Th

quan l, ph, chu, huyn phi sc cho cc in ch khai r s rung t mnh c ri

bin h tn vo mt ci th cm trn tha rung. Mt Hi ng gm cc quan a
phng thn hnh n tn ni kim sot v o li ri lp thnh in b. Tha rung
no khng c ngi khai s ly lm cng in (Vic ny tic thay cha lm xong th nh
H mt). Do vic c in, Nh nc thu c thm tin thu v c thm mt s
rung cng chn cp cho dn ngho.

Ci Cch X Hi
Trong chng trnh ci cch x hi, Qu Ly cn i mnh hn na. l vic phn
chia li in a vo nm inh Su (1397), l nm Qu Ly leo ln ti bc cht ca
ci thang danh vng. Xt ra, nu Qu Ly khng nm c u th tuyt i v quyn
hnh th kh lng m thi hnh c sng kin ny.
C l ng nhn thy ch t hu ti sn ca Trn triu bnh trng qu mnh
ang nh hng tai hi cho i sng ca dn tc, do nhn khu mi ngy tng gia mt
nhiu thm, khng c cch g dp yn cc mm lon hn l cch hn ch t sn cu
vn cm o ca i chng. H Trn trc y khai sinh ra ch N, T, Honh, l
mt ch nng n dng vo vic p , ngn nc mn ngoi bin m rung lp
thnh trang tri. Nhng trang tri v m hi nc mt ca dn ngho m c th
nay tr li cho dn ngho h c k sinh nhai. Nay theo tn sch, tr cc bc i
vng v trng Cng cha, khng ai c cy qu 10 mu rung. S rung tha phi
np cho Nh nc. Ngoi ra, ai c ti hay b ging trut u c ly rung chuc
ti, hiu chnh sch ci cch in a c p dng mi phng tin thch nghi v
rt rng ri.
i i vi vic trn, vic su thu cng c sa i li. Mi mu t in theo ch
c (thu inh c t i Trn) phi np 3 thng thc. Mi mu dn np t 7 quan
n 9 quan. Thu inh mi xut nht lut phi np 3 quan (theo ngh ca T
Bnh c thi hnh t nm Mu Ng, Xng Ph th hai - 1378)
Nm Nhm Ng (1402), h H nh li: rung t in mi mu phi np 5 thng.
Rung du chia lm 3 hng: hng nht ng 5 quan, hng nh 4 quan, hng ba 3 quan.
Thu thn ty theo hon cnh ring ca mi ngi. Hng v sn v c nhi, qu ph
c min. Hng c 5 so, phi np 5 tin giy. Hng c t 6 so n 1 mu, phi np
1 quan tin giy. Hng c 1 mu 1 so n 1 mu 5 so, np 1 quan 5 tin giy. Hng
c 1 mu 6 so n 2 mu phi np 2 quan tin giy. Hng c 2 mu 1 so n 2 mu
5 so phi np 2 quan 6 tin giy. Hng c 2 mu 6 so tr ln np 3 quan tin giy.
Ring vic sa i v su thu ny khng c li my cho dn, tri li dn chng phi
ng gp nng hn trc. Theo ch c thi hnh n nm Mu Ng (1378), thu
thn vn tnh theo s rung: ai c mt hai mu rung mi nm phi ng 1 quan tin.
Ai c ba bn mu phi ng 2 quan. Ai c 5 mu tr ln phi ng 3 quan. Nhng tng
qut m ni ch mi vn c li cho dn hn ch c. C l t nm Mu Ng
(1378) n nm Nhm Ng (1402), vic p dng ngh ca T Bnh gy nhiu
c cm trong dn chng nn Qu Ly c ci cch thu phc li nhn tm.

229

Vit S Ton Th

Cng theo mt ng li vi vic ci cch in a, Qu Ly hn ch c vic dng dn

ngho lm n l. ng khng dung vic lm quyn ca giai cp phong kin, qu tc,
quan liu, chia tay nhau ti sn quc gia, l tt nhin ng phi bi tr nt vic bc lt
sc lao ng ca m dn cng ng, l bc tr nn ti mi.
Xa kia, cc vng tn, tng tht c thu dng rt nhiu y t, nay mi nh qu
tc ch c mt s ty theo phm trt. S tha phi tr li cho Nh nc. y t c
phn bit bng cc du trn trn:
- y t ca Nh nc v ha chu. y t ca Cng Cha v dng ng. y t
ca nh i vng c mt khoanh . y t ca cc quan nht, nh phm c mt
khoanh en. T tam phm tr xung c 2 khoanh en.
Vic hn n ny cn c mt nh su sc v chnh tr na l gim bt th lc ca
cc qu tc trung thnh vi h Trn hay l m tng tht c quyn li sinh t vi
vng triu.
Cu vn vn dn sinh v nn nhn mn Trung Chu sng Nh by gi ang rt
nguy ngp bng cch chia li rung t, h H c l cha tha , v cung nhng cha
cho cu, nn h H li di chuyn nhng dn cng vo lm n cc min t ai m
cha Chim l Ba ch Li thua trn nm Nhm Ng (1402), phi dng cho nc ta:
(t Chim ng v C Ly). Qu Ly chia hai ni ny ra lm 4 chu: Thng, Hoa, T,
Ngha, t l Thng-Hoa chi phi bn chu. Ch gip gii t Chim th t ra trn
Tn Ninh. Nguyn Cnh Chn c lm An Ph S l Thng Hoa.
Dn ngho c t chc thnh on nh qun i, a c v con i theo, chia nhau
chim hu cc ni t mi khn hoang v lp nghip. H phi thch trn cnh tay
tn chu mnh tr ng. Vn tru b cng c gii quyt: Ai np cho Nh Nc tru
b cp cho di dn u c ban phm tc.
Nm Qu Mi (1403), Qu Ly lp Qung T Th (tc l bnh vin ca chnh ph
ngy nay) cha bnh cho mi ngi. Nguyn i Nng l mt thy chuyn mn v
khoa chm cu c c ra trng nom.
gii quyt nn i sau nhng v gic gi, lt li, hn hn, Qu Ly cho lp mi
l mt kho thc gi l kho Thng Bnh (theo kiu kho ca quan li T Nng i Hn
Tuyn , 73-49 trc Cng Lch), ly tin cng mua thc la lc gi h ri bn r cho
dn lc kh khn hoc em chn cu cho dn cng. Hn na, triu nh cn sc cc l
quan kim im s thc ca cc i in ch ri ng ra bn cho dn, d nhin Nh
nc nh mt gi hp vi hon cnh ca cc ngi tng thiu.
Ngoi ra, cc min b, triu nh cho p ngn cn nc mn ly thm
rung t cho dn v khai thc cc bn, cc sng vng Thanh Ha, Ngh An cho s
chuyn ch, bun bn thm phn thun tin.

230

Vit S Ton Th

Ci Cch Vn Ha
Nho Gio v t tng ca cc hin gi Trung Quc t L qua Trn c dn ta ht
sc suy tn. Ch Nho gi mt u th c bit trong vn hc v cc giy t hnh chnh.
Ch Nm di i Trn mi ch c dng trong cc thi ca m thi.
C n tay, Qu Ly vn c tinh thn ci cch v c c lp, t tin lin cao vai tr
ca vn chng quc m v dm lt nho c nhng l thuyt bt kh xm phm qua
bao nhiu th k ca cc thnh hin Trung Quc.
Nm inh Mo (Xng Ph th mi mt, 1387), c Thng Hong Ngh Tng
ban c kim, Qu Ly lm mt bi th Nm t n. Nm K Hi, Quang Thi th mi
tm - 1394, Qu Ly dch thin V Dt trong Kinh Thi l thin chp li ca Chu Cng ra
quc m dy vua Thun Tng. Nm inh Su (1396), Qu Ly dch xong pho Kinh
Thi dy cc n quan, hu phi v cung n. ng b bi ta ca Chu Hy u sch ri
bi ta ca mnh, i ni sch y dch v gii thch theo kin ring ca ng. ng li
son ra sch Minh o ( sng t o Nho) dng ln Ngh Tng nm Nhm Thn
(Quang Thi th nm 1392), ng k l mt cun sch ph bnh trit hc u tin
nc ta sau ny, gm 14 thin khen Chu Cng hn Khng T, tn Chu Cng lm bc
tin thnh, Khng T lm Tin S v nu 4 ch ng ng:
a) Khng T n chi nh nng Nam T.
b) Khng T ht lng nc Trn.
c) v d) Cng Sn Pht Nhiu, Pht Bt vi Khng T, Khng T mun i.
Cng trong sch ny, Qu Ly kt ti Hn D, mt danh s i ng, bi Pht rt
kch lit l "o Nho" (nh nho n trm) v cho rng cc hin gi i Tng (nh Chu
Mu Phc hiu Lim Kh, Trnh Hiu, Trnh Di, Dng Th, L Duyn Nin, La Trng T,
Chu T (tc Chu Hy hiu Hi Am) c hc rng nhng ti thng, khng c tinh thn
thc t, ch chuyn ngh cp lt vn chng t tng.
ng Chu Thin cho rng chic roi m h H qut vo mt cc nh hin gi k
trn c iu oan ung v h H qu thin v thc hnh m qun mt iu trng l hon
cnh thc ti chi phi cc hin gi . Mun sao, ta cng phc h H c mt tinh thn
c lp, chu suy xt, dm t tin, dm hoi nghi, khng a dua ht by, nnh sng nh
m nho s trc v sau y chng ring g Vit Nam. Nu trong t tng gii ca ta
hay ca Trung Quc c nhiu nhn vt li lc nh h H, c l vn minh, hc thut
ng cn rng r hn na.
Nm inh Su (1387), Qu Ly cng sa i vic hc hnh. ng li b li kn nhn
ti bng khoa c m bng li tuyn c.
H H t ra ngch hc quan, xt vic hc ch c t chc kinh thnh, m cc
chu, huyn th hon ton thiu st. ng sc cho cc l Sn Nam, Kinh Bc, Hi ng,
mi ph, chu, phi t mt vin hc quan lo vic gio hon thanh nin. Nh nc trch
hoa li rung cng cung cp mt phn vo vic hc hnh, n sch, mt phn lm l
sc theo t l: ph, chu ln 15 mu, ph, chu va 12 mu, ph, chu nh 10 mu.

231

Vit S Ton Th

Cc l quan phi lin lc mt thit vi cc hc quan xc tin vic gio dc. Mi nm

phi kn ngi gii tin Kinh vua thn ra bi thi v tuyn la lm quan.
Nhng n nm 1397, tc nm Quang Thi th 9, c l vic tuyn c khng thun
tin nn Qu Ly nh tr li li thi c di y. Trc vic thi khng c nh th,
nay Qu Ly nh lm t trng vn th m b php m T: trng nht lm bi
Kinh Ngha c my on: ph , tip ngu, tiu ging, nguyn , i ging, trit
kt, hn t 500 ch tr ln. Trng nh c th ph (mt bi th ng Lut, mt
bi ph c th) cng t 500 ch tr ln. Trng tam ra chiu, ch, biu (chiu dng
th vn i Hn, ch biu dng li vn t lc i ng). Trng t thi vn sch,
hi kinh s hay thi v, hn 1000 ch tr ln. Ngoi ra, c thi Hng nm trc th thi
Hi nm sau. Cc th sinh trng tuyn cn phi qua mt k vn sch na do chnh nh
vua ra u nh trn di.
n nm Gip Thn (1040), l khi nh H ra i, vic thi li sa i na. H H
t thm mt trng na thi vit v lm ton php. l k chung kt. Nhng
ngi Hng Th, sang nm phi qua b L thi li, c mi c tuyn dng
ri nm sau na mi thi Hi. Vt c k thi ny mi c l Thi Hc Sinh. Nhng
ngi Hng Thi c min phu phen, tp dch, nm sau phi thi li b L nu
trng tuyn c b chc quan nh. Vic ci cch v thi c ny, c l phng theo l
li ca nh Nguyn...
ng trc nhng vic ci cch trn y, ai c s hay nghin cu Lch s nc nh
u nhn thy H Qu Ly l mt nhn vt c k ti, c c thng minh thc t phi
thng, c c tnh cng quyt v nhn ni.
Trn khp mi a ht, khng nhng ng c nhiu sng kin, ng li c mt tinh
thn cp tin mnh m, hng v i chng n lm ng xa hn nhng ngi ng
thi, nht l gii qu tc, phong kin v nhng vic ci cch trn y m cn th
ng kch lit.

Cuc o Chnh ca H Qu Ly
Thng ging nm inh Su (Quang Thi th mi 1397) Qu Ly cho khi cng vic
xy thnh Ty ng Yn Tn (nay cn du vt huyn Vnh Lc, tc gi l Ty
Giai), lp miu x, m mang ph phng ri thin c triu nh vo kinh mi. Cc
dn ht T Lim, Nam Sch phi vn ti gch, ngi, g, lt, n Ty .
Vic thin ny cn cho s thon ot c d dng, c l v Ty a th him
tr, tin ng hnh qun lui ti theo dc Trng Sn hoc mun d xa d lun s phu
Bc H lng cn quyn luyn h c, li c th d phng ha xm lng ca nh Minh
na bi Thng Long gia ng bng khng li cho cuc khng chin vi gic mnh.
Ngay thng 10 nm y, nhn vua Thun Tng ng gi yt lng An Sinh (ng Triu),
Qu Ly cho lnh dong thuyn thng vo sng i Lai. Gi lm th no cho vic thay

232

Vit S Ton Th

bc i ngi c m du, nht l li th cng vua Ngh Tng thng t nm Gip Tut
(1394) cn vng vng43.
Qu Ly lin li dng o s Nguyn Khnh vo cung thuyt vua Thun Tng nn i tu
tin lnh vic i y h ly. Vua Thun Tng nghe theo, truyn ngi cho Hong
Thi T n, sau li Chiu ban hnh vo thng ba nm Mu Dn (1398) i nh sau:
"Trm sm hm m trn gi huyn, khng c lng chn nh vng, c bc m gi
ngi cao, kh lng kham ni. Hung chi bnh tim thng c pht lun c phng hi
n tng x v chnh tr. Li th bui trc, qu thn u nghe thy nn nay
nhng ngi ni lu di nn ln. Hong Thi T n ln ngi vua, c Ph Chnh Thi
S L Qu Ly ly a v Quc t nhip chnh. Trm t lm Thi Thng Nguyn Qun
Hong , n chay cung Bo Thanh, cho tha li nguyn thu trc".
Thi T n by gi mi ln ba.
Ri Thun Tng cng khng ra cung Bo Thanh na, ngi di ra Ngc Thanh
Quan, thuc huyn ng Triu, tnh Hi Dng. Thng t nm sau (1399) ni tm hc
sinh l Nguyn Cn c Qu Ly sai ra git. Thy Nguyn Cn c c ch khc thng,
Thun Tng cht d hi:
- My ra chu ta c nh g?
Nguyn Cn khng n ni ra iu y phi lm v cng khng nh lng ra tay. Qu
Ly lin a th ra cho Cn ni:
"Nguyn Qun khng cht, my s cht thay", Cn phi dng thuc c. Thun Tng
ung cng vn khng cht. Sau n X K tng qun Phm Kh Vnh n tht c
Thun Tng mi xong.
Nh Trn n y l ht, sau 175 nm ngi vi 12 i vua.

43

Ngh Tng vo nm thng cui cng cng c lo Qu Ly cp ngi, sai th v tranh t ph t

ca ngi v mong Qu Ly gip dng h mnh nh Chu Cng, Hoc Quang, Gia Ct Lng v T Hin
Thnh. Thng t nm Quang Thi th by, l hi th xong, Ngh Tng bo Qu Ly: Bnh Chng l h
thn, vic ln nh ca nc nh u c y ht. Nay nc ang suy nhc, trm li gi yu nu quan
gia c th gip c th gip, bng tm thng ngu ti th Khanh t lm ly!
Qu Ly ci m, dp u khc t, ch ln tri th:
- H thn khng ht lng gip vua gip nc xin tri chu bt dit!... Xin b h soi xt lng thn, ch
qu lo xa vy!

233

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 8

Nh H (1400-1407)
(Mt Khc Quanh Ca Lch S Vit Nam)
- H Qu Ly (1400)
- H Hn Thng (1400-1407)

I. H Qu Ly (1400)
Nm sau, thng hai nm Canh Thn (Kin Tn th ba 1400) Thiu n b b v
ging xung lm Bo Ninh i vng. Qu Ly khng git v n l chu ngoi. Nhng
trc khi bc ln ngai vng Qu Ly cn dng hnh thc che mt thin h:
a) Thiu t nhng ngi
b) Triu thn ba ln dng biu xin tn tn.
Qu Ly ln ngi ly hiu l Thnh Nguyn, i h L ra h H, t quc hiu l i
Ngu. Cui nm y Qu Ly nhng ngi cho Hn Thng ln lm Thng hong nh
cc vua nh Trn thu trc.
Ti Chim Thnh, vua Chim l La Khi mi mt, con l Ba ch Li ln ni ngi. Qu
Ly c Mn mang thy qun, Trn Tng lnh lc qun, binh s tt c l 15 vn, nhn
dp ny nh Chim.
Hai cnh qun thy, b khng tin ng nhp nn khng tip ng c cho nhau.
Lc qun thiu lng phi rt lui. Trn Tng b n hc v vic ny v phi y lm
lnh. (theo ti liu trong Vit Nam S Lc). V on ny ng Chu Thin trong cun
"Chnh Tr H Qu Ly" vit: "Nguyn nm trc, Hn Thng sai Phm Nguyn Khi v
Mn nh Chim. Cha Chim dng hai tht voi cu hon binh ri li i tu gian
vi nh Minh. Hn Thng phi khin Phan Ha Ph em hai tht voi sang cng vua
Tu..."

234

Vit S Ton Th

m Mu Tr Qu Ly Tht Bi Ln Th Hai
Thng hong Thun Tng b h st xc ng ht sc d lun s phu v dn
chng trong nc, ngay c nhng ngi trong hng ng ca Qu Ly xa nay ng h
nhit lit cc vic ci cch ca Qu Ly.
Mt s trung thn ca h Trn hp nhau m mu tr h H, ng u l Thi bo
Trn Nguyn Hng v Thng tng Trn Kht Chn, ngi c cng git Ch Bng
Nga trn sng Hong Giang. H d nh khi s vo ngy Hi Th n Sn (thuc
lng Cao Mt, huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ha. V kinh t Thanh, nn vic hi
th cng phi di ch).
Qu Ly ln lu nh Trn Kht Chn xem n th dng nghi v thin t. Thch
khch l Phm T Du v Phm Ngu Tt mang kim ln theo. Kht Chn trng mt, hai
ngi khng dm quyt. Qu Ly nhc thy cht d lin ng ngay dy i cc v s ng
h xung lu.
Ngu Tt hong ht qung kim xung t ku:
- Vic hng mt ri, c l n cht ung mng.
Tc th c lnh bt tt c 370 ngi trong c nhiu nhn vt quan trng nh:
Thi bo Trn Nguyn Hng, Tr quc Trn Nht n, Thng tng V Tit Hu Trn
Kht Chn, Thnh Dc tng qun Phm Kh Vnh, Thng Th H c Ln, Hnh
khin Lng Nguyn Bu, Bng nhn L Hin Ph v bn Phm ng Thin, Phm T
Du, Phm Ngu Tt.
Ri mu chy xng ri, vic bt b ko di hng nm cha ht. Cuc khng b lan
trn ra khp ni, n ni dn chng khi i ngoi ng gp ngi quen bit ch ly mt
cho nhau m khng dm ng li ni chuyn. T gi pht ny mi mm phn ng
trong nc u tt ht. Qu Ly ch cn lo i ngoi m thi.

II. H Hn Thng (1400-1407)

Sau vic nhng ngi cho Hn Thng, vic quan trng v cp bch nht ca Qu
Ly l giao thip vi nh Minh. Qu Ly vn l ngi rt sng sut nn tin liu mi
vic nht l vn Bc triu l vn m v Hong no ca Vit Nam cng phi lo
lng n. Qu Ly cho s sang ni vi nh Minh rng con chu h Trn khng cn ai
na, nay xin cho Hn Thng ly danh ngha l chu ngoi thay th.
Nm Qu Mi, tc nm Khai i u tin (1403) nhn Minh Thnh T ln ngi, Hn
Thng sai s sang mng v xin tn phong. Thnh T cho Dng Bt sang nc Nam
iu tra h thc. Qu Ly cho cc quan vin ph lo lm t khai ng nh lun iu ca
s gi trc y qua Bc triu, Thnh T khng cn c g t chi nn phong cho
Hn Thng lm An Nam quc vng.

235

Vit S Ton Th

Nm Nhm Ng (1402) Mn li c c em qun nh Chim Thnh. Chim

vng Ba ch Li sai cu l B in sang dn t Chim ng (ph Thng Bnh, tnh
Qung Nam) cu bi binh. Qu Ly i thm t C Ly (Qung Ngha) ri t ra l
Thang Hoa thi hnh chnh sch di dn.
Nm sau (Qu Mi), Mn em 20 vn binh sang nh Chim thm ln na
yu sch nhng t Bt t Gia, Hc Bch v Sa Ly Nha v pha nam t Chim ng
v C Ly. Qun Chim gi vng thnh Ch Bn. Qun nh H cn lng thc phi rt
lui.
Nm sau (Gip Thn - 1404), s Minh sang trch, hi v Chim Thnh khiu ni v
vic binh i ca H Qu Ly ln t v i tin cng nm trc. Cng nm y gia n
ca Trn Nguyn Huy i tn l Trn Thim Bnh trn sang nc Lo Qua ri qua Vn
Nam ln Yn Kinh tr xng l con vua Ngh Tng, t co vic cp ngi ca cha con h
H v xin Minh Triu em binh qua nc Nam. Thnh T phi Ng s L K sang d
xt. Qu Ly nghe tin hong s cho ngi ui theo nh bt s b git i nhng L K
sau khi tm hiu c vic gian di ca Qu Ly vt khi bin gii.
Thng hai nm t Du, Khai i th ba (1405) theo li Th quan Hong Quang
Thanh, Lc Chu bn An Nam vn thuc t Tu (chu T Minh), nh Minh trc y
i mt ln, Qu Ly khng chu nhng sau ny thy tnh th sp tr nn gay cn,
Qu Ly nh cho Hong Hi Khanh ct t tr cho nh Minh ct m chuyn. Hi
Khanh ct t C Lu tt c 59 thn nhng li cho Trung Quc. Vic ny gii quyt
xong, Hi Khanh b trch c l tr nhiu qu. Qu Ly trong lng bc tc ngm sai
th dn nh thuc c nhng quan li Minh c sang cai tr t mi y.
Nm thng sau, nh Minh sai bn hon gi Nguyn Ton, Nguyn o, T C, Ng
Tn l nhng u bp gii xa kia c vua Ngh Tng cng vua Thi T nh Minh v
nc d xt tnh th.
Thng 9, s b ca nh H li em cng phm sang Bc triu khng ngoi mc ch
mua chuc nh Minh v nghin cu thi ca Minh Thnh T. S gi Phm Canh l
T t Lang trung b Minh gi li, ch cho Thng phn Lu Quang nh tr v. Thy triu
chng chin tranh xut hin, Hn Thng vi triu tp cc quan An ph s cc L
v Kinh hp bn quyt nh ha hay chin. Hi ngh cha ng b no, T tng
quc l H Nguyn Trng (anh Hn Thng) ni:
- Ti khng s nh, ch s dn khng theo thi!
Li ny trng ca Qu Ly, Nguyn Trng c thng ci hp vng. T khi ln
ngi nh H t chc ro rit vic quc phng ngoi vic ci cch v b c thi
hnh t khi Qu Ly tham d chnh quyn. ng (Thng Long) l tin tuyn nn
c b tr rt k cng. Trc hi ngh cc quan vn v cao cp ton quc, Qu Ly h
lnh p ti Sn Ty mt ci thnh ln, tng cao, ho su gi l thnh a Bang thuc
x C Php, huyn Tin Phong. Cc ng thy o t ngoi b tin vo cng c s
phng ng. Khc sng Bch Hc thuc Vit Tr, Hng Ha c ng cc g chn thy
qun ca nh Minh. V pha Nam ngn sng Nh H c cm c di hn 700 dm. V
mt b, qun i cc v chia nhau ng cc cn c trng yu. Dn cc l Bc Giang,

236

Vit S Ton Th

Tam i phi dng sn nh ca nhng ni t hoang trn Nam ngn sng Ci c

ch tn c cho dn chng. Nhng nh c phm tc c lnh chiu m nhng k o
vong, lp thnh cc i qun dng hn t di quyn iu khin ca cc chc Thin
H, Bch H ph lc cho i qun ca triu nh.

Cuc Giao Tranh Gia Nh H v Nh Minh

Minh Thnh T cng nh cc Hong Trung Hoa cc triu trc, rt mun chim
nc Nam sau khi cng c c a v ca vng triu. C hi tt a n: Trn
Thim Bnh tr xng l con vua Ngh Tng ngi duy nht cn li ca h Trn v ch
xin vua Minh xut nm ngn qun i "iu pht" l . Bn hon gi Nguyn Ton li
tu rng nc Nam rt giu thnh v c nhiu sn vt qu, vua Minh ly lm va lm.
Vic Nam chinh c quyt nh ngay.
Thng t nm Bnh Tut (1406) vua Minh sai c tng l Hn Quan v Hong
Trung em 5.000 qun a Trn Thim Bnh v nc. n ni a u gip gii, qun
Minh ng li. Hong Trung mt mnh nh vo ca Sm Knh. i tng Phm
Nguyn Khi, Ch Bnh Trung ca nh H b t trn. Ngay lc , tng H Vn n
tip chin. Qun Minh thua v b hai tng H X, Trn nh ngn mt ng rt lui
(Chi Lng) t trc. Hong Trung bn sai quan y l Cao Cnh Chiu gii Trn Thim
Bnh sang tri qun H ni: "Trc y Thim Bnh ni mnh l con vua An Nam nn
c a v nc. Ngay t lc vo ci n gi khng thy mt ai theo, r l c s gian
di. Nay np Thim Bnh v xin m ng cho v".
H X ng thun, em Thim Bnh v dng cng. Hn Thng thng cho mi
ngi, duy trch H X khng bt ly Hong Trung, cn Thim Bnh b em trm quyt.
Sau vic ny Hn Thng li c s b sang bin bch vi Minh triu rng Thim Bnh
gi mo v xin thng cng nh c. on s b ny c Trn Cung Tc An ph s Tam
Giang lm chnh s, Mai T Phu Thng phn lm Ph s b nh Minh gi li c.
Bn Hong Trung b v, Thim Bnh b git, vua Minh vn quyt nh, Thnh Quc
cng Chu Nng c phong lm i tng, Tn Thnh hu Trng Ph, Ty Bnh hu
Mc Thnh lm t hu ph tng, Phong Thnh hu L Bn, Vn dng b Trn Hc
lm t hu tham tng chia qun lm hai o xm nhp vo nc ta.
Qun Minh n Long Chu th Chu Nng b bnh cht, Trng Ph ln thay i li
Bng Tng (Qung Ty) nh vo ca Nam Quan ri i theo hng Ty Bc chuyn
xung sng Ci. Mc Thnh i ng Vn Nam, nh ca Ph Lnh (c l l H Giang)
theo dc sng Thao m xung, hn nhau hp ng ba Hc (Bch Hc).
Mt th on chnh tr li hi: nh Minh tin qun vo nc Nam do nhng mnh
kho ca bn Vit gian Trn Thim Bnh, Nguyn Ton, Bi B K by ra nn th
xung sng nhng tm vn c vit bi hch, i ni rng qun nh Minh sang dp nh
H c khi phc li dng di nh Trn v cu nhn dn khi vng i kh. Vic phn
tuyn truyn ny c kt qu tai hi trng thy cho nh H. Qun s ca ta xem c
bi hch ny nhiu k nn lng. Bn Mc ch, Mc Vin, Mc Thy (chu trng Mc
nh Chi l Hi Dng) v Nguyn Hun bt bnh vi nh H b theo qun Minh c

237

Vit S Ton Th

trng i. Nh c s cng tc ca bn ny, ni tnh qun dn nc Nam thi b

phanh phui ht thy ra trc mt qun xm lc. Ri qun Minh nh m lm c
nhiu thng li bui u. Cn c vo li Mc Thnh bn vi Trng Ph th qun Minh
by gi cha vt qua c sng Nh H v lng sng b cm c v chng ch. Sau
nh li hn, hai cnh Bc qun u tp hp c trc Bch Hc ri d nhin h
phi nh thnh a Bang l tin tuyn ca qun H v l mt cn c quan trng ca
nh H tip ng cho cc n binh hai bn b sng Nh H. Qun Minh, khc vi
qun Tng, qun Nguyn, hn hai th k trc l ch tin vo ni a nc ta bng
ng b do ng Thng du trn xung sng Nh H ri nh vo Trung Chu.

Thnh a Bang Tht Th

Thnh a Bang ng k l kin c do tng cao v ly su. Qun nh H y rt
y v tnh rng qun Minh khng vt c qua sng Ci v pha Nam th phi tm
cch b pha Ty Bc sng Nh H. S d on ny rt ng. Trng Ph tin n
y lin bn vi cc tng, li dng bi ct rng v phng ong qun ri ngay m
hm y, h chia qun nh thnh. Trng Ph cng c tng Hong Trung nh mt
Ty Bc. Mc Thnh em c tng Trn Du (Vit Nam s lc chp Trn Tun)
nh mt ng Nam u dng thang vn th p vo thnh m leo ln. Qun Minh
nh o t vo thnh, qun nh H chu khng ni lui vo gi thnh. Sng hm sau,
nh H o thnh cho voi ra nh. Qun Minh v hnh s t trm ln nga ri dng
sng thn c bn x vo qun H. Voi s chy li li, qun Minh tin vo thnh. Thnh
v cc n i dc sng cng v theo. Tn qun ca nh H lui v Hong Giang (khc
sng Nh H thuc huyn Nam Sang, tnh H Nam). Qun Minh tha thng t sch cc
n tri ca nh H v tin v Thng Long, (by gi gi l ng ) lc ny b ng.
Qun Minh tha h bt n b, con gi, v vt ca ci. Sau , h t ngay b my cai
tr, b nhim cc quan chc, chiu tp lu dn.

Trn Mc Phm Giang

Cuc bi trn ca nh H t Sn Ty v Thng Long vo thng Chp nm Bnh Tut
(1406). Nm sau (inh Hi) thng ba, Ph tng Mc Thnh em qun thy lc tin
xung Mc Phm (con sng ny ly tn lng Mc Phm v chy qua . Mc Phm
thuc huyn Ph Xuyn. Sng Mc Phm tip vi Hong Giang). Qun Minh h tri
hai bn sng. H Nguyn Trng em 300 chic thuyn tn cng vo qun Minh, b
qun Minh chia ra lm hai cnh nh p li. Nguyn Trng khng chng ni rt lui v
ca Mun Hi (thuc huyn Giao Thy, tnh Nam nh).
Ti bn Bnh Than (huyn Ch Linh, tnh Hi Dng), hai bn cng gp nhau. i
tng nh H l H v H X cng thua chy v Mun Hi hp vi qun ca
Nguyn Trng, o ho p ly tnh gi lu di. Qun Minh li sp n. Bn H
Nguyn Trng chy v ca i An (thuc ph Ngha Hng), y li xy thm mt
vic phn bi: bn Th trung Trn Quang Ch, Trung th lnh Trn S Hin cng vi
ngi s ti l Nguyn Nht Kin m mu git quan Trn ph ri theo qun Minh.

238

Vit S Ton Th

Qun H v qun Minh nh nhau kch lit ngy m. Nguyn Trng cho n Qu Ly
v Hn Thng Ty ra Hong Giang, nh m mt cuc phn cng ln. Ti Mun
Hi, qun Minh b m au nhiu nn phi lui v bn Hm T, c i qun H tin ln.

Trn Hm T Quan
Lc lng thy lc ca qun H by gi c tt c 7 vn. H h truyn c 21 vn v
ng nh s d on ca cc tng Minh, cuc phn cng ca H ti bn Hm T s
din ra.
Nguyn Trng cng Mn chia qun nh sau: H X, Trn nh em qun nh
vo b pha Nam. Nhn Gim, Trn Kht Trang nh vo b pha Bc. Thy qun c
Mn, H Vn ph trch. Chin thuyn ni nhau hn mi dm kn c mt sng.
Minh dng th phc binh, nh qun H vo su trong mt trn mi em qun thy
b xng ra. Qun Minh nh rt mnh, qun H thua, phn xin hng, phn chy xung
sng b cht ui rt nhiu. c tin qun mnh b phc binh ca ch nh ro rit,
qun ca H X mt sau khng chu tin. H Vn phi ngi n trch, by gi H X
mi cho qun ln nhng cng bi nt.
Sau trn ny, i qun ca nh H tan r gn ht. An ph s Bc Giang l Nguyn
Hy Chu b bt. Hy Chu chi Trng Ph v b git cht. Cn Qu Ly v Hn Thng
cng mt s ngi chy ra b lui v Thanh Ha.
Qun Minh ui theo kp n Li Giang (l mt con sng nh n vo sng M), qun
H by gi mt ht tinh thn nn khng nh m tan. Gia lc nguy cp, tng H l
Ngy Thc ni:
- Nc mt ri, lm vua khng nn cht v tay ngi, B h nn t t i l hn!
Qu Ly gin lm cho chm Ngy Thc44 ri chy vo Ngh An. Thng 5 nm y
(1407), Qu Ly v Hn Thng n ca K La (nay thuc huyn K An, tnh Ngh An).
Trng Ph c Mc Thnh dn lc qun, Liu Thng lnh thy qun bng ng b
ui theo.
Ng o c cc k lo ra yt kin v tu:
- X ny tn l C L, c ni tn l Thin Cm, l im khng lnh, xin nh vua
ch lu li y (ch C L l tri h L. Thin Cm l tri bt. S tht cc k lo
c c trch ch K La ra C L. Ch Thin Cm ch c ngha l n tri. Tng
truyn ngy xa vua Hng Vng i chi qua y nghe ting so tri bi gi ht qua
cc khe ni nn t tn ni l Thin Cm).
Qu Ly hiu r tn sng ni Thanh Ngh, bit rng bn ph lo nguyn ra mnh,
gin lm cho chm ht. t lu, qun Minh thy b ko n ni bt c Qu Ly ni

44

Ngy Thc l mt vn thn c nhiu mu mo c Hn Thng trng dng thng v vi Ngy

Trng i ng. Tht ra, Ngy Thc h ng, u Thi Hc Sinh i Trn, ngi Ch Linh, l Nam
Sch.

239

Vit S Ton Th

Thin Cm, ngy hm sau bt c Hn Thng vi con l Nhu L ni Cao Vng

cng thuc v K Anh. Cc i thn tng t nh T tng quc Nguyn Trng, Hu
tng quc Qu T, em rut Qu Ly cng vi con l Phn trung V Cu, tng qun
H , Phm Lc Ti, Nguyn Ngan Quang, on Kch, ln lt b sa li ht.
Bn Trn Nht Chiu, Nguyn Phi Khanh, Nguyn Cn, Mn ra hng Minh
trc t lu. Ngoi ra, Hnh Khin hu tham tri chnh s Ng Min cng v l Kiu
Biu gi chc Trc Thng khng chu nhc u m u xung nc t i.
Thng sau, tng Minh l L Ln, Liu Thng gii Qu Ly vi con l Hn Thng,
Nguyn Trng, Trit Ung, chu l Nhu L, Phm, em l Qu T, con T l V Cu,
tng qun H , on Kch, Hnh Khin, Nguyn Ngn Quang, L Cnh K v Kim
Lng.
Minh Thnh T hi Qu Ly:
- Git vua cp nc c phi l o b ti khng?
Qu Ly khng tr li. Vua Minh bn giam c vo ngc ch tha c Nguyn Trng v
chu l Nhu L. Sau Qu Ly cng c phng thch nhng phi lm lnh tun Qung
Ty. Nguyn Trng gii vic ch to v kh, em sng tin vua c lm quan, sau
c phong n Cng B Th Lang v son ra sch Nam ng Mng Lc cn truyn n
by gi.
Cng khong thng su, bnh nh xong nc Vit, ngi Minh t ba c quan hnh
chnh: Ty ch huy s, ty Tha tuyn b chnh s v ty hnh n st s, thuc
quyn c L Ngh v Thng th Hong Phc. Dn c min thu ba nm.

Nguyn Nhn Tht Bi Ca H Qu Ly

H Qu Ly bc chn vo trng chnh tr t nm Tn Hi (1371), n nm inh
Mo (1387), gi chc ng bnh chng s nm ht quyn chnh trong tay. n nm
Canh Thn (1400) Qu Ly ph b Thiu v ln lm vua. T cui nm Bnh Tut qua
nm inh Hi, Qu Ly phi ng u vi qun xm lng, sau 9 thng chin tranh, h
H tht bi mt cch au n, thm thng.
V u h H i ti ci kt qu bi t ? Cc vua cha mt ngai vng, nghip b,
cc nh chnh tr ng gc trn no ng danh vng xa nay khng ngoi l do tht
nhn tm. Ta hiu cu tht nhn tm l mt lng dn v tr thc trong nc l hai
thnh phn quan h ca nn tng quc gia. y l mt l chung. H H cng khng
thot khi cng l trong khi sp.
Nhng hnh ng no lm h H tht nhn tm?
1) H H tin qu nhanh trn con ng danh vng, quyn th ly lng, du
khng va chm vo quyn li ca ai cng d khin nhiu k ght ghen, hung chi h
H thi hnh nhiu vic cch mng x hi nghch vi quyn li ca nhiu giai cp. T
d: hn ch quyn t hu ti sn do vic ci cch in a c li cho dn nhng c hi
cho qu tc. Vic cch mng ht sc to bo ny li km thm vic hn ch gia ng

240

Vit S Ton Th

km hm v gim hn th lc ca ng cp phong kin khin h phi tm cch

chng li h H bo v tng lai ca h.
2) Vic ci cch tng o cng c tnh cch hn ch nh hng ca mt giai cp rt
gn dn chng. S chng tr ca giai cp ny khng phi l khng nguy him, nht l
v mt tuyn truyn.
3) Vic ci cch tin t, tuy c thun tin cho vic mua bn ca dn chng nhng
qu mi nn dn chng cha hiu c li ch. Thy tin bc ca mnh bt buc phi
i ly tin giy, dn chng sao khi c s hoang mang, hn gin.
4) Vic git hi con chu nh Trn, nht l vua Thun Thng, con r ca Qu Ly, v
vic h st trn 370 vng hu, tng lnh, i thn trong v m mu ngy hi th
n Sn xc ng dn chng rt mnh khng k cc giai cp quyn qu ang b h H
uy hip. Ngay t khi Qu Ly thi hnh cc vic ci cch, Qu Ly b nhng cuc phn
tuyn truyn rt d di, vic thng tay n p i phng v lu huyt sau ny li
cng gia tng hiu lc cho cuc phn tuyn tryn ca phe i lp. Nhn dn vo i L,
Trn li ang c hun c trong ci l Pht gio v Khng gio, thy vic git vua
trit h i thn khng khi c s cng phn v nghi ng. Trc vn ny, nh chnh
tr i ti thiu xt mt cch tai hi mt k thut trng yu l vn ng nhn
dn, ly nhn dn lm hu thun. Vic lm cng bo ng cng phi sa son d lun,
h H qu rt khinh xut, k t cc vic ci cch quc gia c li cho nhn dn n
vic bc ln ngi cu ng. H H khng hp th c bi hc thn dn v dn vn
ca Trn triu thu trc, c l v khng n nhn dn, c l ng cho rng ch cn
hng mi cng cuc ci cch quc gia v quyn li i chng l . Bi s thiu st
ny ngi ta ngh rng vic lm ca ng khng v cng ch, tri li c mc ch, c
cu cnh hon ton t li.
Bn v vic n p phong kin i by gi, ta ngh th no v H Qu Ly? H H tn
nhn lm chng?
Xt cc vic xy ra, qu h H tn nhn tht nhng bnh tnh v khch quan
m ni nh lm chnh tr nh h H gia mt thi vua hn, ti n, ng cp phong
kin li qu ngoan c, tham tn, chng li mi vic ci cch cp tin v nghch vi
quyn li ca h th nh lm chnh tr nu mun thnh cng hay ng vng khng
th khng c nhng c ch quyt lit mnh bo.
Ni mt cch khc, x hi Vit Nam by gi ang b mt bo bnh, H Qu Ly
phi dng bo phng v khng cn th tr hon c vi tnh th. H H ngi trn
lng cp, ln kh xung cn kh gp bi, c vo hon cnh ca h H mi bit,
ngoi ra ng trn quan im nhn dn v cch mng, ta cn l g thng tic m
vua quan bt lc, mc nt i Trn? Thng tic bn ny mt nc vi ngoi ch,
dn hao mn v i kh, nim ny vo thi no cng phi coi l mt s phn bi
quc gia v phn tin ha!

H Qu Ly C Lm Mt Nc Khng?
Bnh lun v H Qu Ly, Trn Trng Kim trong Vit Nam S Lc trang 120 ni:

241

Vit S Ton Th

"Xem cng vic ca H Qu Ly lm th khng phi l mt ngi tm thng, nhng

tic thay, mt ngi kinh t nh th m gi s c gip nh Trn cho c thy chung th
du gic Minh c mnh th n u i na cng cha hu d n cp c nc
Nam m mnh li c ting thm li ngn thu. Nhng v ci lng tham xui khin, h
c th lc th sinh ra bng mun tranh quyn cp nc. Bi th, H Qu Ly mi
lm s thon ot, v nh Minh mi c ci c m sang nh ly nc An Nam. M
cng v ci c y cho nn lng ngi mi b h H m theo gic n ni cha con h
H thua chy b bt, phi em thn i chu nhc nc ngi!
Nhng y l mt ci ti lm hi ring cho mt h H m thi, cn ci ti lm mt
nc Nam, th ai gnh vc cho H Qu Ly? ..."
Khng ring s gia h Trn, ... nhiu nh vit s t trc n nay thng quy ti
lm mt nc v tay nh Minh cho H Qu Ly v cng vin c mt cch gin d rng H
Qu Ly git vua cp nc nn ngi trong nc mi i cu cu Minh triu. Trc
vn ny, tm ra l phi, ta cn t hai cu hi di y:
1) Tnh trng bang giao gia nc ta v nh Minh thu th no? Nu H Qu Ly
khng "th qun thon quc" nn xm lng liu c th trnh c khng?
2) Bn Trn Thim Bnh v Bi B K sang cu qun "iu pht" ca nh Minh c
nh hng g n s suy vong ca quc gia thu khng?
Cu hi trn nhc ta rng khi nh H ra i, Minh Thnh T c nhm ng nc
ta ri, sau li thm s t co ca bn hon gi Nguyn Ton gii ngh nu bp m
triu Trn em tin Minh trc y, Thim Bnh v Bi B K ch l nhng k n
sau thc y cuc xm lng cho thm phn nhanh chng.
Bo rng vic o chnh ca H Qu Ly gip cho nh Minh ci c xut binh qua
t Vit cng khng ng. Nh Minh mun chim nc ta khng thiu c hi, cng
khng thiu duyn c na. y ch l chuyn con ch si vi con cu non ca L Phng
Tin (La Fontaine) m thi. Mt vic xm lng bao gi cng phi tnh ton y iu
kin thc t. l vic ta cn phi suy xt k lng. Nh Minh trc khi mang qun
sang nc ta phi hiu r dn ta suy yu t bao gi, vua quan ca chng ta nh th
no. Nh vy mi vic bi hoi ca my triu i cui cng ca dng h ng A u
ghi trong cun s tay ca h. Cuc xm lng by gi u c phi cn c vo ci
nguyn nhn gn gi nht l v o chnh ca H Qu Ly, nht l cuc o chnh y
thnh cng, mt cch m thm. C th nh Minh hiu thc lc nc ta b suy gim t
lu, lng dn Vit Nam chia r, H Qu Ly tuy c ci cch nhiu vic trong nc nhng
vn cha phc hi c nguyn kh quc gia.
l duyn c mt nc ca dn ta cng nh duyn c xm lng ca qun Minh.
Tm li i Trn Mt do m vua quan bc nhc, ham n chi ng im to cho
Bc phng mt hon cnh tt p xm chim t ai ca chng ta. Ci nguyn
nhn x hi ny mi l nguyn nhn chnh. Cc nh lm s hay cc ngi c s xa
nay thng ch nhn vo vic trc mt m bung li ph phn chng khi c s qu
ng v thiu cng bnh vi ngi xa.

242

Vit S Ton Th

Nhng nh c s v vit s ngy nay hiu Qu Ly mt cch cng bng v thc t

hn. Trong Nam S Lit Truyn kho cu Tp ch Nam Phong s 100, ng L Thc
Thng vit: "Xem Qu Ly ng bui Ty Lch 1411, khi y cc nc u Chu cha n
trnh bn khai m nc ta c Qu Ly by t cc vic trc khu n vn
minh, phng B K chng a qun Minh v tr ngnh cho Qu Ly ht sc kinh l
giang sn, trng tn nht nguyt, nc ta hn ko c vn minh, th xut trc cc
nc Chu ..."
Trong Vit Nam C Vn Hc S (do nh Hn Thuyn H Ni xut bn nm 1942) ng
Nguyn ng Chi cng vit:
"T tng v hnh vi ca nh c ti y c th snh vi Vng An Thch (10211086) i Tng bn Tu. Vng cng c mt bi xch nhng li hc hun h v ch
s ca tin nho cng l ch trng nhng vn ci lng Trung Quc. H H chu
mnh ci tinh thn nn quyt tm m mt li thc hc i i vi nn tng quc gia
x hi mong lm cng thnh nc nh. Ngi sau ny cn hn ngi trc v ch
chim ly chic ngai vng cho tin b hnh ng.
"Nhng ng tic cho chic ngai vng y khng bao lu b sp v li cun mi
th i mt. Bn tay ph hoi y chnh l ngi Minh, nhng mt s ng ngi Vit
Nam ly c phc hi nh Trn m ng n gic, h phi chu mt phn trch
nhim."
Tin Mi s 1406 ra ngy 31-10-1944, trong bi c S ng T.N. cng vit:
"c Nam S, nhng cuc ci to v chnh tr, x hi, hc thut khng phi l t,
nhng iu khin cho chng ta phi ngc nhin v nh tic hn c l chnh sch to
bo c th coi nh mt cuc cch mng ca h H v cui thp t v u thp ng th
k.
"em i chiu nhng chnh sch ca H Qu Ly vi lch s quc t hi by gi v
nht l em i chiu vi hon cnh ng lc y cuc ci cch kia thc l ln lao v
c tinh thn ln phm vi ca n.
"Cuc ci cch y nu c tip tc trong mt thi gian kh lu, tt phi em dn
tc Vit Nam, mt dn tc lc y thiu t chc, n mt mc ph cng.
"Nhng em reo rc vo mt m dn chng cha gic ng, nhng ch trng
khng gp c mt sc hu thun y cho nn trc cuc m mu ca bn Vit
gian lm bung sung cho qun i nh Minh, s nghip ca h H tan tc sau mt
cuc tht bi au n".

243

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 9

Bc Thuc Ln Th Nm

Nh Hu Trn
(1407-1413)
- Chnh sch thng tr ca nh Minh
- Gin nh khi ngha
- Trn Qu Khoch ni tip cuc cch mng

1- Chnh Sch Thng Tr Ca Nh Minh

Qun Minh nh tan c qun nh H lin thit lp ngay gung my cai tr khp
mi ni. Nhng i vi qun xm lng, bao gi h cng khn kho cm d nhn
dn. Trc y, h ly danh ngha em qun iu pht nh H mua chuc lng cc
ngi tr thc, cc quan liu v nhn dn cn lu luyn h Trn c nhiu hay t vn
l iu li. D nhin h cn cc phn t tr thc hn ht lm tay sai v ni cng cho
h. Ngoi ra, cc phn t quan liu tr thc trong mt nc vn c uy tn i vi nhn
dn, h ng vo u, nhn dn theo v y, ch my khi nhn dn nhn nh c
nhanh chng v r rng con ng ca Chnh Ngha.
Gi y, h dng hai th on chnh tr:
1) H treo bng ku gi con chu h Trn t rng h vn trung thnh vi tinh
thn bn tuyn ngn "Hng Trn Dit H" tung ra trong giai on u ca cuc
dng binh. H bit rng con chu h Trn cha d dm xut u l din. Nu c k
hng ng li hiu triu ca h, k s b git ngm i, iu n no c kh g.
2) Ngay lc h va tung ra li hiu triu, h li lm tip ngay vic bt cc ph lo
lm t khai rng: "Con chu h Trn khng cn ai na. t An Nam vn l t Giao
Chu ngy trc nay xin t qun huyn nh xa".
y l hai hnh ng mu thun nhau. Bng vic trn, thc dn Bc phng d
b thao tng nhn tm, chng khai thc c cm tnh ca nhn dn h Trn, bng
vic di chng chnh thc ha ch h c truyn ca chng trn x s chng ta.

244

Vit S Ton Th

Ri nh Minh chia nc ta ra 17 ph: Giao Chu, Bc Giang, Lng Giang, Lng Sn,
Tn An, Kin Xng, Phong Ha, Kin Bnh, Trn Man, Tam Giang, Tuyn Ha, Thi
Nguyn, Thanh Ha, Ngh An, Tn Bnh, Thun Ha, Thng Hoa v 5 chu l: Qung
Oai, Hng Ha, Qui Ha, Gia Bnh, Din Chu.
nhng ni trng yu, h t 12 v tc l 12 o qun binh phng v
phng din qun s.
V hnh chnh, h t ra ba ty: B Chnh ty, n St ty, Chng ty. Ba ty ny
iu ng 472 nha mn l nhng c cu cai tr ph thuc.
Thng th Hong Phc l mt nh tr thc li lc ca h coi hai ty B Chnh v n
St. L Ngh coi Chng ty tc l Thng Nhip v qun s, Hong Trung lm ph.
B my hnh chnh v qun s bt u quay th ngi Minh khn kho lo vic v
v dn chng v chiu m nhn ti. Con chu cc tng s, quan liu theo nh H
trong vic khng chin trc y b bt, nay c phng thch ht, ngay c nhng
tng lnh b bt trong cuc giao tranh cng c min ti. Vua Minh Thnh T cn y
Trng Ph i tm kim cc ngi c danh ting, c vn hc uyn bc thng tho vic
cai tr, nhng ngi hiu , cc trai trng kho mnh, cc thy bi ton, cc danh y
ban thng phm hm hoc dng vo cc chc v Tri ph, Tri huyn, Tri chu. Nhng
k vong bn, xu m thi th, ham li m danh (Lng Nh H, Duy Trung, Nguyn
Hun ...) chy theo li gi ca bn thng tr v lm rt nhiu vic tn c i vi dn
chng, tr vi ngi c lim s nh cc ng Bi ng u, L T Cu, L Li, c n
cn mi mc m vn khc t.
L Ngh v Hong Phc c c y mi vic qun chnh sau bn Trng Ph,
Mc Thnh rt qun mang theo bn nc ta, n b, con gi, cc s sch, th,
truyn k v Kim Lng dng ln Minh , do chng ta mt rt nhiu sch qu m
nhn ti hai triu L Trn bin son.
Theo Lch Triu Hin Chng Vn Tch ch (Phan Huy Ch) nhng sch di y
b tch thu:
1) Hnh th ca vua L Thi Tng (3 quyn)
2) Quc Triu Thn L ca Trn Thi Tng (10 quyn)
3) Hnh Lut (1 quyn)
4) Thng L nin hiu Kin Trung (10 quyn)
5) Kha H tp (1 quyn)
6) Ng Thi (1 quyn)
7) Di Hu Lc ca vua Trn Thnh Tng (2 quyn)
8) C Cu Lc (1 quyn)
9) Thi Tp (1 quyn)
10) Trung Hng Thc Lc ca vua Trn Nhn Tng (2 quyn)

245

Vit S Ton Th

11) Thi Tp (1 quyn)

12) Thy Vn Ty Bt ca vua Trn Anh Tng (2 quyn)
13) Thi Tp ca vua Trn Minh Tng (1 quyn)
14) Trn Triu i in ca vua Trn D Tng (2 quyn)
15) Bo Ha in D Bt ca vua Trn Ngh Tng (8 quyn)
16) Thi Tp (1 quyn)
17) Binh Gia Yu Lc ca Trn Hng o (1 quyn)
18) Vn Kip B Truyn ca Trn Hng o (1 quyn)
19) T Th Thuyt c ca Chu Vn Trnh (1 quyn)
20) Tin n Thi (1 quyn)
21) Sm Lu Tp ca Uy Vn Vng Trn Quc Ton (1 quyn)
22) Lc o Tp ca Chiu Minh Vng Trn Quang Khi (1 quyn)
23) Bng H Ngc Hc Tp ca Trn Nguyn n (1 quyn)
24) Gii Hin Thi Tp ca Nguyn Trung Ngn (1 quyn)
25) Gip Thch Tp ca Phm S Mnh (1 quyn)
26) Cc ng Di Tho ca Trn Nguyn o (2 quyn)
27) Tho Nhn Hiu Tn ca H Tn Thc (1 quyn)
28) Vit Nam Th Ch (1 b)
29) Vit S Cng Mc (1 b)
30) i Vit S K ca L Vn Hu (30 quyn)
31) Nh Kh Thi Tp ca Nguyn Phi Khanh (1 quyn)
32) Phi Sa Tp ca Hn Thuyn (1 quyn)
33) Vit in U Linh Tp ca L T Xuyn (1 quyn)
Cng nh cc triu i trc trong 10 th k h xa, h rt lu tm n vic
ng ha dn Vit chng ta qun ngun mt gc. H nhp cng cc sch T Th,
Ng Kinh, Tinh L (dng sch i ton c) v lp Tng o truyn b rng ra cc
ni dn chng o Pht v o Lo, ngoi vic ging dy Nho Gio. Trong giai on
ny, bn ngi c thi hn c l cc thy m dng, y phng, tng v o gia.
H nhy ra iu khin c vic gio dc.
Sau vic gt ra ci tinh thn c hu l cn bn ca mi c tnh dn tc chng ta, h
cn lm c chuyn di phong, o tc na: n ng b cm khng c co u, n b
con gi phi bn qun di, o ngn ng nh dn ca h.
Thu kha nh nh sau: Mi mu rung phi np 5 thng thc. Mi mu ph sa
phi np mt lng t, mi cn t phi np mt tm la (?). H t quan li c thc

246

Vit S Ton Th

dn phu khai cc m vng bc. Hng nm, quan bn cc v ni quan c c lp hi

ng xem xt li ri a vng bc v Tu.
Ti cc min duyn hi, h p dn lm mui v cng c s kim sot gt gao. Mui
lm c bao nhiu cui thng phi np ht vo ty Chng. Ai mun bun mui
phi thng lng vi ty Bc Chnh (nh Thng Chnh by gi). H khm xt xong ri
mi c em bn. Nu mui lu hay bn mui khng c giy php phi ti rt nng.
Ti Vn n, h t mt c s kim ht trai. Mi ngy hng ngn ngi phi ln xung
y bin m ngc.
kim tra dn chng (c l v l do chnh tr), h pht nhng "h thip" ghi tn
tui, tr qun ca dn inh ng du vo gia, mt na vo mt thip, mt na vo
cung. Nu hai phn so khng hp vi nhau, ngi mang thip s phi i sung qun
(i y).
Ngoi ch thu kha, ta cn phi np cc qu vt nh: h tiu, sng t gic, voi
bch, qu tt, hng liu, hu trng.
S thc mi nm phi np v Tu l 13 triu 30 vn hc (mi hc c chng 60
lt). Voi, b, nga 135.900 con. Thuyn 8.700 chic. Qun gii 253.900 chic loi.
V vic cai tr, cc n v hnh chnh c t ra nh sau: cc x thn th c L v
Gip. C 110 h hp thnh mt l v 10 h l mt gip. L th c L trng, gip th c
Gip th cm u. cc th th gi l phng (khu ph ngy nay, t d H Ni c
phng ng Xun, phng Th Xng, v.v...) chung quanh thnh ph th gi l
Tng. mi l, phng, tng c s bin s inh v s in, trch. Nhng ngi
tn tt, c qu th bin ra sau gi l k linh. u sch c bn . Nhng cun s ny
vit ra nhiu bn cc ph huyn, b H v B Chnh ty. C 10 nm li lm li loi
khc sa i v s inh in c s thng gim. Nhng ngi ra lm vic cc cp
di nh L trng v Gip th thng b nh p rt kh s.
Vic bt binh lnh th c theo s b. nhng ni gi l v s th mi h phi ba xut
inh. Thanh Ha tr vo t ngi th mi h ch phi 2 xut. nhng ch khng c v
s th lp n ly dn binh ra canh gi.
Chnh sch h k chu o v vic bc lt nhn dn n th tht l c kim ,
u cha bao gi c. ng cp s phu v dn chng Vit Nam nh tnh mt gic m d
di. C l ngay c nhng k Vit Gian cng m thm hi tic thi qu vng, du sao
cng khng n ni khc hi nh vy, tr nhng k c thin bm l n l v khng cn
nht im lng tm mi im nhin khoanh tay nhn ngoi nhn ch p ng bo,
ht mu ng loi.
Nhn dn au kh ht ch ni nht l vi bn L Bn, M K n thay Trng Ph,
c nhiu ngi cha la con, v la chng, trn vo rng su, c nhiu k c nghe
ting gi ca hn nc nn mi ny ra phong tro phn ngay hai nm sau, t nh
la c gi mnh

247

Vit S Ton Th

2- Gin nh Khi Ngha (1407-1409)

Mu hng ngy chan ha mt t, xng trng k hm oan ph khp sn kh
thc dc anh hng ho kit nc Nam ng dy cu vn tnh th. Trong nhng k ni
gio cho gic, chy theo gic, mt cng b lng tm cn rt hoc c thi th gic
ng gia nhp nhit lit phong tro cu quc khi Gin nh vng (tn l Qu) con
th ca vua Ngh Tng pht c khi ngha. Gi , vua Gin nh ang siu bt ti
lng Yn M, tnh Ninh Bnh, c Trn Triu C ph t, lin xng Hong ni
nghip nh Trn, t nin hiu l Hng Khnh.
Phong tro khi ngha khng thng li bui u v thc lc cn non nt. Gin nh
thua chy vo Ngh An c ng Tt (l quan c ca nh Trn, nh H, sau khi
hng Minh c lm i Tri Chu Ha Chu nh c) hng ng. H ng git lun
bn quan li nh Minh ri em qun ra Ngh An theo vua Gin nh. Ti ng Triu
(Hi Dng), Trn Nguyt H cng chiu tp binh i t ng chng nhau vi qun
Minh nhng chng bao lu b bt. Cc d ng chy vo Ngh An hp vi qun lc ca
Gin nh, nh vy thanh th ca Gin nh bt u bc mnh. Ti ca Nht L, hng
tng nh Minh l Phm Th Cng b ng Tt git c, ri t Ngh An tr vo nh
hng ca nh Trn c khi phc. Anh hng ngha s cc ni a theo ngn c
cch mng nn thng chp nm Mu T (1408) Gin nh hi hp c qun Cn
Vng cc o Thun Ho, Tn Bnh, Ngh An, Din Chu v Thanh Ha tin ra ng
. Qun cch mng ra ti Trng An (Ninh Bnh) th cc s phu Bc H, cc c thn
ca tin triu cng hoan nghnh nhit lit.
Xt tnh th c th nghim trng, bn quan li nh Minh gi giy bo co v triu ti
tp khin Minh li phi lo chuyn ng binh ro rit nh bui u ca cuc chinh
phc. Mc Thnh c phi em 4 vn qun Vn Nam sang hip vi qun i ca L
Ngh tin n B C (thuc x Hiu C, huyn Phong Doanh) th gp qun Trn. Mt
cuc giao tranh kch lit din ra. Gin nh t cm trng thc i binh liu cht vi
gic. Tinh thn qun Nam ln rt cao. i tng L Ngh t trn. Mc Thnh phi b
chy v ng thnh C Lng do qun Minh xy lng Bnh Cch thuc huyn Yn.
Gin nh mun nhn lc i thng tha th nh ra ng , nhng ng Tt ch
trng i qun cc l v y s m cuc tng phn cng mt lt. T vua ti
bt ha, ri Gin nh nghe li dm pha bt git ng Tt v quan Tham Mu Nguyn
Cnh Chn. Vic ny c nh hng rt tai hi i vi tinh thn binh tng, nn nhiu
ngi sinh chn nn v hng ng cch mng sinh ri r.

3- Trn Qu Khoch Ni Tip Cuc Cch Mng (1409-1413)

S vng v ca Gin nh gy ra s chia r trong cc lc lng i quc Vit Nam,
ng l cc lc lng ny phi c on kt cht ch hn bao gi ht. ng Dung l
con ng Tt, Nguyn Cnh D l con Nguyn Cnh Chn gin Gin nh git cha mnh
mt cch oan ung lin em qun bn b rt v huyn Ch La (tc huyn La Sn, thuc
H Tnh) tn chu vua Ngh Tng l Trn Qu Khoch ln ngi t nin hiu Trng
Quang. Trong giai on ny, Gin nh ang nh nhau vi qun Minh thnh Ng
Thin, thuc huyn Hng Nhn. Qu Khoch phi tng Nguyn Sy ln bt Gin nh

248

Vit S Ton Th

a v Ngh An tn lm Thi Thng Hong. mun ca bn ng Dung v vua

Trng Quang l thng nht cuc khng chin khi phc t nc, nhng gi ch
quyn hnh ng v khng tin ti nng ca Gin nh v bn ph t.
c tin Mc Thnh thua trn, qun cch mng ang nh mnh, nh Minh li phi
vin binh qua nc ta t di quyn hai i tng Trng Ph v Vng Hu. Lc
lng ca gic Minh hng hu hn lc lng khng chin, ngoi ra Trng Ph cng c
bit ti chin trn nn khi Trng Ph sang, tnh th i bn thay i rt mau l.
Qun khng chin by gi ang chia nhau nh ph min ng (Hi Dng) Gin
nh em qun tn cng ht Ninh Giang, Qu Khoch ng Bnh Than. Gin nh gp
Trng Ph, b nh bi em binh thuyn chy v xui n huyn M Lng (gip Sn
Ty v Ph Nho Quan) th qun Minh ui theo bt c, sau gii v Kim Lng.
Qu Khoch sai ng Dung n gi Hm T Quan (huyn ng An, tnh Hng Yn)
nhng v thiu lng thc nn khng cm c ni li b chy. Qun khng chin nao
nng, Qu Khoch nh rt ht binh i v Ngh An. Qun Minh li lm ch c ton
th Bc Vit.
Do cuc bi trn ca phi phong kin m nhn dn thm mt phen na b gic Minh
khng b d di. Nhng ngi d vo cuc khng chin, nhng k tnh nghi phn
nghch, b chng tn st thng tay: xc cht cht cao thnh ng, rut ngi treo lng
thng trn cc cnh cy, u ngi em nu, lng mc b t ph, ph n b hm hip
v k... Trong dp ny, mt s ngi Vit a dua vi chng git hi nhiu ng bo
c lm quan, bn cu tu tha h tung honh ph ch. So snh vi my thi Bc thuc
trc, cnh a ngc ca gic Minh rng rn hn c.
Nm sau (Canh Dn 1410), qun Khng chin li tin nh Hng Chu c thng
li ri li chim ng Bnh Than. Nhn dn hng ng vi binh i, ni ln nh git
qun gic nhng qun khng chin by gi khng c tng ti, ch l nhng on qun
hp, hiu lnh bt nht, lng thc t i nn li b nh bt v Ngh An nh trc.
Thm mt ln na, Trng Ph tuyn co t chiu ca vua Minh, ly nhn ngha
cm d cc tng lp x hi Vit Nam. Cng ngay trong lc ny, qun Minh tin vo
Ngh An tiu dit qun khng chin. Lc lng ca nh Hu Trn qu suy nhc ri
i dn n th th ng. Qun i trc y c 10 phn th nay ch cn ba, bn, tai
hi hn c l ch lng thc thiu thn. Bit rng khng th thng c qun Minh.
Qu Khoch my phen cho ngi sang Tu cu phong vi Minh . S gi b git v
qun Minh cng nh ro rit hn. Qu Khoch li phi c ngi n xin ha vi
Trng Ph. Ngi gi ci s mng i cu ha vi tng Minh l Nguyn Biu
li mt vi li khng khi trong lch s trc khi b h Trng em git: "Chng bay
mn danh ngha em qun nh dp khi phc h Trn m b trong ch lo chuyn
cp nc, t qun, huyn ri v vt ca ci, tht l hung bo".
Thng su nm Qu T (1413), qun Minh nh thnh Ngh An. Thi ph nh Hu
Trn l Phan Qu Hu ra hng nhng sau my hm th cht. Con Qu Hu l Phan Liu
c Trng Ph cho gi chc Tri Ph Ngh An, mun lp cng ln t co vi
Trng Ph cc tng s v thc lc ca Qu Khoch, cc a im qun s a

249

Vit S Ton Th

phng, nh Trng Ph nh c k hoch tin nh Ha Chu. Mc du Mc

Thnh cn ngn rng Ha Chu him tr v ni cao b rng, Trng Ph vn chia hai
o qun thy b tin nh qun khng chin.
Thng 9 nm y, qun Minh c mt Ha Chu. Nguyn Sy v ng Dung ang
m em qun nh vo tri ca Trng Ph lt c vo thuyn ca h Trng
nhng khng bit mt, nn Trng trn xung mt chic thuyn nh thot c.
Qun khng chin mi ngy mt tan r, Qu Khoch cng cc th tc phi ln vo
rng ni sau ny cng b bt ht v gii v Yn Kinh. i n na ng, Qu Khoch
nhy xung b t t, cn bn Nguyn Sy, ng Dung, Nguyn Cnh D cng u t
tit c.
k nim h ng c lng trung qun i quc, nhn dn c n th ng huyn
Can Lc, tnh H Tnh.
Nh Hu Trn tht bi khng phi l iu ngc nhin v kim im tnh trng ca
my triu vua cui cng dng ng A, nng lc ca cc nh lnh o v s kit qu
ca nhn dn i by gi, ta thy r rt triu Trn khng th tn ti mi trn sn khu
chnh tr Vit Nam. Nn mng ln, ct ko mc, th lm th no khi s sp .
Du sao, ta cng phi ngi khen con chu nh Trn n lc suy tn cn c mt phen
qut khi, nhng cng do s xp hon ton ca h Trn, ta thy r l do x hi Vit
Nam cn phi thay tr i cnh, con thuyn quc gia mng manh nh vy m trao mi
cho nhng tay li bt ti th sinh mng ca nhng k ng hnh h l rm rc sao!
Ngoi ra, nhn dn Vit Nam ng h cuc khng chin ca h Trn n nh th
cng l ht lng, m h Trn khng ti to ni c th khng cn phin trch vo u
na. Cng nghip v i ca h Trn trc y l chng xm lng th sau ny con chu
h Trn bt lc em li ci ha vong quc, h Trn phi lnh mt phn ln trch nhim
i vi quc gia dn tc. Ri y, cng vi tri t, non sng y, nhn dn y, ngi
nng dn t Lam Sn lm c nhng s nghip th no, ta s hiu dn tc chng ta
khng bao gi thiu nhn ti, tinh thn i quc v chin u. cho qun gic xng
pha vo b ci nh vo chn khng ngi, chng qua nhng k cm u chnh tr cng
nh qun s qu hn nht. Gic va ti ni b gio hng gic, gic va tht ngoi
bin m ca thnh n gic, quan liu, tr thc u u cng khoanh tay ci u
chu lnh ca gic, tm l ca c mt lp ngi thi nh vy m li trch Qu Ly
lm mt nc chng ng bun ci lm sao!

250

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 10
L Li Chm Dt Ch Minh Thuc
- Giai on en ti
- Giai on ti sng
- Cuc tng phn cng gic Minh
- Trn Tuy ng
- Vit qun phong ta ng
- Trn Chi Lng
- Cuc ha gii

1- Giai on en Ti
Nh Hu Trn qut khi t nm 1407 n nm 1413 th hon ton tht bi. Dn Vit
Nam nh thua cay mt vn c, thua cay v khng phi khng t cch chi vn c
vi Bc phng, nhng v k thay mt ton dn ra chi vn c quc s y qu tht bt
ti, bt tr. Nhng v cuc tranh u dnh quyn sng ca dn tc, t ai ca t
tin t ngn nm c tnh cch c truyn, nn mi ln tht bi, mi tng lp nhn
dn li on kt cht ch khi phc c lp.
T nh H , nh Hu Trn ng qu, nhn dn Vit Nam khng h ngng tranh
u qun xm lng thit lp d dng cc c cu hnh chnh qun s trn lnh th
nc nh, nn 5 nm sau, mt nng gia lng Lam Sn, huyn Thy Nguyn, ph Thiu
Ha, bc ra lnh o cuc gii phng dn tc, ra ci nhc bi trn ca con chu
nh Trn. Nhn dn hng ng vi li hch khi ngha ca ngi anh hng o vi
, trong khi ng cp quan liu, tr thc th thi nm im nh thc. Hoc gi nhn dn
khng cn tin tng g na ni h v mt s xu m thi th chy theo ch, mt s
t ra bt ti bt lc trong cuc u tranh. Ln ny ngi c chn mt gi vng l
ng L Li v cc ng ch, phn ln ch l nhng con ngi tho d. Cuc chin tranh
gii phng dn tc trong giai on ny so snh vi cc cuc chin tranh trc y, c
tnh cch thun ty nhn dn hn c, v khi khi ngha cc lnh t a s l tuyt i l
nng dn. Lc ny ng cp phong kin rt gn ht vo hu trng sn khu.
ng L Li l nhn vt th no thi by gi?

251

Vit S Ton Th

Lc thiu thi, ng trng thy ci cnh quc ph gia vong nh cc s phu khc
gia bui y l lc nh H sp , gic Minh hip p ng bo nn tuy l dng di
nh ho trng giu c, ng nui ch ln, khng mun khoanh tay nhn dn tc cht
dn cht mn v phi sng ci sng nhc nh ca ngi dn mt nc. Ngoi kinh s,
ng nghin cu c binh th trn php ng dng ci s nng ca mnh vo vic cu
quc sau ny. ng dng tin bc d dt trong nh thu phc nhn tm, kt np hin
s khp ni nn ni ting Mnh Thng Qun mt phng. Bn quan Tu thy ng
c nhn dn mn chung cho ngi n d, c khi dng uy th da nt nhng
ng nht nh chi t.
ng thng ni vi nhng ngi thn tn rng: "i trng phu sinh ra i ph
nguy cu kh, lu ting li nghn nm, ch u lm ti t ngi ta!" Mt mt ng
chun b thc go, tin bc ch ngy dng n.
Ngy m, ng cng mt s ng ch l L Vn An, L Vn Linh, Trnh Kh, Bi Quc
Hng, Nguyn X, L St, L Trin, Trnh Li, L Ngn, inh L (ri sau c Nguyn Tri
v Trn Nguyn Hn --45, cng nhau bn mu tnh k trong rng ni min Lam Sn.
Cui nm inh Du (1417) binh lng kh gii y ; ng chn ngy khi binh vo
s tun thng ging nm Mu Tut (1418). V cuc bi trn ca nh H v nh Hu
Trn, lng ngi cn hoang mang, Nguyn Tri phi li dng lng m tn ca nhn dn
nh Trn Thng cui i Tn (Trn Thng vit ba ch Trn Thng Vng vo mnh
la, giu vo bng c. Qun s m c thy cho l tri nh nn tin theo Thng,
nhng sau Thng cng tht bi), ng cho nhng bt vo mt vit ln nhiu l cy trong
rng tm ch: L Li vi qun, Nguyn Tri vi thn, sau kin theo ng mt n
thng l thnh hnh 8 ch k trn. Nhn dn cho l im thn d, n i rt nhiu nn
ngi ta theo mi ngy mt ng.
L Li pht c khi ngha xng l Bnh nh Vng, phong cho Nguyn Tri chc
Hn Lm Tha Ch Hc S, ngy m trong qun trng bn tnh mi vic v lm cc
vn th, t lnh.
Lc lng ca ta v ca Tu lc by gi chnh lch nhau nhiu lm. Tu c ti 10
vn qun ng khp ni xung yu. Qun ca Vng c vi nghn nn cuc chin
u rt l gian lao.
By gi i bn doanh min Nam ca Minh do M K v L Bn cm u ng
Ty (Thanh Ha), nghe tin Lam Sn ni qun cch mng lin em qun n nh.
V thc lc cn mng manh, Vng phi dng th du kch v phc binh cng c nhiu
khi thng li. C ln Vng ng qun Lc Thy (Cm Thy, ph Qung Ho) nh
gic n. Cng nm y c trn nh L Bn Mng Mt. c phen Vng thua phi
b c v con cho gic bt, rt lui v ni Ch Linh.
Thng t v thng nm K Hi (1419) Vng tn cng n chnh v n Nga Lc
(thuc huyn Nga Sn, Thanh Ho git c tng Minh l Nguyn Sao nhng th vn
45

Theo Vit Nam S Lc, khi Bnh nh Vng ni ln t lu (1420) mi gp Nguyn Tri L
Giang. Nguyn Tri dng bi sch Bnh Ng ri c dng lm tham mu.

252

Vit S Ton Th

yu, nn li rt v ni Ch Linh l v tr chin lc v ni th him duy nht ca Vng

lc by gi. (Ch Linh l mt ngn ni thuc tnh Thanh Ho). C mt ln gic em
nhiu binh i n vy Ch Linh, tng cnh ca Vng rt l nguy khn. L Lai ng vai
K Tn (K Tn ngy trc chu cht cho Hn Cao T)46 mc o ng bo gi lm L Li
ci voi ra nh nhau vi gic cho gic bt. Qun gic tng L Lai l Bnh nh
Vng git i, ri yn ch lui qun v Ty .
Sau khi k sch ny thnh cng, Vng thu tn qun qua ng L Sn (pha Ty
chu Qung Ha) v cho ngi sang cu cu Ai Lao. Trong nm y, nhiu ngi Vit
nh tri ph Phan Liu Ngh An, Trnh Cng Chng H Hng, L Hnh, Nguyn c
Khoi Chu, Nguyn Da Cu, Trn Nhu Hong Giang, L Ng Thy Dng cng
ni ln chng nhau vi qun Minh.
Hi thng 10 nm Canh T (1420), Vng ng qun lng Thi tnh xung ph gic
Ty th L Bn dn i binh n, b i qun ca ta nh thua ling xing Thi
Lang. Vng tin ng Li Giang l mt vng thuc huyn Cm Thy bn sng M v
Ba Lm. Gic Minh phi t qun gi Nga Lc v Quan Du phng Ty .
Thng mt nm Tn Su (1421), qun Minh khng cn dm coi thng lc lng
ca Bnh nh Vng. My vn tinh binh ca tng Minh l Trn Tr chuyn n Ba Lm
hn cng qun Lo hai mt nh p li. Qun ta theo lnh ca Vng nhn gic xa
ko n cn mi mt lin m cuc tn cng vo ban m. Gic b hi mt hn mt
ngn ngi. Trn Tr tc lm sng hm sau xut ton lc giao chin vi qun ta, nhng
b qun ta sp sn th phc binh v nh kch lit qu phi thoi lui. Trong lc ny,
ba vn qun Lo gi xng sang gip qun ta na m ko ti. Bnh nh Vng khng
ng c s di tr nn mt mt tng l L Thch b tn ca gic bn cht. Tuy vy
qun ta vn gi vng c trn tuyn v mi cn c, qun Lo phi rt lui v.
Nm sau (Nhm Dn 1422) t n Ba Lm, qun ta tin nh n Quan Gia b lin
qun Minh-Lo nh li ging km khng cm c c phi chy v gi n Khi Sch.
Gic thng th ui theo bao vy bn mt rt nguy kch. Vng bn vi tng s liu
cht m mt ng xng mu rt v Ch Linh.
Xt ra trc sau Bnh nh Vng chy v Ch Linh ba ln sau nhng phen tht trn.
Vi ln th ba ny, qun s hao tn nhiu, lng thc cn sch. Hai thng lin binh s
phi n rau, n c, lm tht c nga, voi, tinh thn kit qu. khi phc li nguyn
lc, Vng bt c d phi sai L Trn xin ha vi gic. Qun Minh ng thun v xt
nh khng li v c chiu d dn. Vng em qun v Lam Sn, mt thi bn Trn
Tr, Sn Th thng cho ngi em biu Vng tru nga, c mm cng thc la.
Vng ly vng bc cho L Trn em t. Nhng sau c s ng vc, gic gi L Trn
li. Vng em qun v L Sn, t y i bn tuyt giao.

46

L Lai cht thay cho L Li. L Li ha rng sau ny mnh cht th con chu phi cng gi L Lai
trc. Ngy 22-8 nhun nm Qu Su (1435) vua L Thi T mt nn ngy 21 l ngy k nim L Lai.
Sau ny c cu: Hm mt L Lai, hm hai L Li l v vic ny.

253

Vit S Ton Th

Nm Gip Thn qun i ta d sc, lng thc di do, Thiu y L Chch a ra

vn nh Ngh An m rng khu vc v ly ch nng ta vng ni him tr
ca a phng, sau s tin nh ng . Vng ng lin cho nh n a
Cang do Lng Nh Ht lm trn th (Lng Nh Ht xa l tng nh Trn sau hng
qun Minh). Ht b chy. Qun ta nh tip n Tr Long i n ni B Lip th nghe
i qun ca Trn Tr, Phng Chnh ko ti. Vng cho qun mai phc cc a im
chm c tng gic l Trn Tng v 2000 qun ch, bt c 100 con nga. Bn
Trn Tr b chy th n Tr Long b uy hip. Tri ph Cm Bnh ch vin binh khng
thy sau phi m ca n xin hng.

2- Giai on Ti Sng (Mt Trn Min Nam)

By gi Hong Phc v Tu, Trn Hp sang thay nhn thy tnh th nghim trng
lin tu v Minh . Cho n gi pht quan nh Minh vn coi thng qun khi
ngha nn khng thng tin v Bc triu. Minh xung chiu qu trch bn Trn Tr
i phi dp ngay cho xong "qun nghch".
Trn Tr phi huy ng ton b thy lc giao chin cng Vng trn trn tuyn t
huyn Hng Sn (H Tnh) n mn thng du Kh Lu Bc Ngn sng Lam Giang.
y qun ta dng th nghi binh. Ban ngy Vng cho ko c nh trng, m t
la, cn cc no ng qun gic tin qua th c phc binh ch sn. Qun gic bt ng
i vo trn a bn mt qun ta nh p ti. Minh mt hai tng: Chu Kit b bt v
Hong Thnh b chm. Trn Tr lui qun v gi thnh Ngh An. Thnh ny nm sau (t
T 1425) b qun ta vy trng trng ip ip. Thanh th ca Vng lc by gi lng
ly, i n u cng c nhn dn n rc no nhit v em tru b, thc go,
cung n vui v. Vng nghim qun lnh khng cho qun lnh phm vo ti sn ca
dn chng tr nhng th g thuc v gic Minh. Nhiu ph, huyn ra quy thun v xin
tnh nguyn em qun nh thnh Ngh An (t d tri ph Ngc Ma l Cm Qu gi ph
Trn nh). Ngh An lc by gi l im chnh ca cuc tn cng cho Nam Qun.
Ton ci Ngh An chng bao lu thuc v nh hng ca Nam Qun, bn Trn Tr
c cht gi ly thnh i vin binh ti. Sau c L An ng Quan em qun do ng
b vo cu, hp vi qun trong thnh ra cng nh. Qun Minh b nh n sng
Gia b qun ta nh tan. Trn Tr chy thot v ng Quan cn L An vo ng trong
thnh li b vy nh trc.
Nguyn Tri bn nn em qun i nh cc ni khc cn hn tp trung ton lc bao
vy thnh Ngh An, v vy Vng h lnh cho T Khng inh L em mt o binh ra
pha Bc nh chim Din Chu, T Trn Nguyn Hn, Thng Tng L N, chp
lnh L Da B em hn 1000 qun tn cng pha Nam ly Tn Bnh (Qung Bnh,
Qung Tr) Thun Ho (Tha Thin, Qung Nam).
Ti Din Chu, Ty ca gic l Trng Hng t ng Quan ko 300 chic thuyn
lng vo, b inh L n nh. Thin H Tng v 300 qun t trn; Hng b chy
c. Qun ta cp c cc thuyn lng v ui gic ra ti Ty . Nghe tin inh
L thng, Bnh nh Vng phi thm 2000 tinh binh cng L St, Lu Nhn Ch, L
Trin v Bi B hp vi L nh Ty . Ti y gic v ta kch chin, qun ta chm

254

Vit S Ton Th

c hn 500 tn v bt c rt nhiu t binh. Sau ta vy cht Ty nh Ngh

An.
o qun ca Trn Nguyn Hn v L N ti sng B Chnh th gp gic. Bn Hn
tin, dng ch him t phc binh mt sau. Hn gi thua chy. Tng gic l Nhm
Nng thc qun ui rit n ch c phc binh th Hn quay li m cuc tn cng cc
ng. Gic tranh nhau chy trn, ln xung sng cht rt nhiu. Gia lc ny Vng cho
L Ngn, L Bi, L Vn An dn thy qun v 70 chic thuyn dng ng b vo tng
cng cho o qun nh Tn Bnh. Qun ta ui qun ch vo ti Tn Bnh, Thun
Ha, th mnh nh ch tre, gic khng sao chng ni.
Th l t Ty tr vo Nam, qun ta lm ch, tr my thnh l t. y, ta m
thm c my vn binh s na a ra m mt trn min Bc. T y qun ta mi
ngy mt mnh, tinh thn qun dn ln rt cao, cc tng tn Vng ln lm "i
Thin Hnh Ha" ngha l thay tri lm vic tng thm uy tn vi nhn dn.

3- Cuc Tng Phn Cng Gic Minh (Mt Trn Min Bc)
Ban trinh st ca ta lc ny bit r gic tp trung hu ht cc i tng hai ni
quan trng l Ngh An v ng , cn cc n i khc lc lng ca gic rt mong
manh. Vng lin tin qun ra Bc Vit lp mt trn tuyn theo ng vng cnh cung
nh vo cc min Thin Quan, Qung Oai, Quc Oai, Gia Hng, Quy Ha, Giang,
Tam i, Tuyn Quang l nhng cn c gip Thng Du v hai pha Ty Bc. Trn
tuyn ny do Khu Mt i S Phm Vn Kho, Thi y L Trin ph trch n vin binh
ca gic t Vn Nam ko xung do ng thy hay ng b.
Mt trn tuyn th hai ko t Khoi Giang, Bc Giang, Lng Giang, Thin Trng,
Kin Xng, Tn Hng, Ninh Giang do Lu Nhn Ch v Bi B iu khin phng vin
binh t Lng Qung tin sang v chim nh min ng Nam Trung Chu x Bc.
Thm vo lc lng ng Nam c inh L v Nguyn X cng em mt o qun ra
tip theo nh thc ln.
Ti Ty Bc, L Trin ly c Quc Oai v Tam oi ri nh xung ng Quan.
Trn Tr em qun ra ng Ninh Kiu v ng Thin, (theo Trn Trng Kim cc ni ny
chc l vng huyn T Lim, Thanh Oai, v qung sng Nhu v sng y) c l
trnh s uy hip v phong ta thnh ng Quan nhng b thua trn, phi rt v ng
pha Ty sng Ninh Giang khc trn sng y.
Thng chn hn mt vn vin binh Vn Nam ko sang di quyn tit ch ca Vng
An Lo. L Trin bn vi Phan Vn Xo em m ngn qun n nh Tam Giang
(Vit Tr). Gic b git v cht ui y rt nhiu. Cn L Trin v B theo rit Trn
Tr, c khng cho hai cnh qun mi c ca gic hp nht. Trn Tr li bi trn mt
phen na, b ui n lng Nhn Mc mt mt tng l L Vi Lng v cht hn 1.000
binh.
Hai cnh qun ca ta thng trn xong tp hp lm mt, tr li bao vy ng Quan.
Gic thy th mi ngy mt nguy ngoi Bc nn Trn Tr phi gi th gi Phng
Chnh Ngh An ra, gn nh phi hy sinh mt trn min Nam cu ly cn bn.

255

Vit S Ton Th

Phng Chnh c tin ng Quan nguy ngp lin Thi Phc gi thnh Ngh An, vi
xung thuyn theo ng b ra Bc.
T giai on ny tr i, chin thut, chin lc ca Vit qun thay i hn v lc
lng v qun s ca ta c th di do nh ca ch. Ti cc a im sn cc d
nhin ta vn phi li dng cc ni him tr phc binh n gic, cn cc min ng
bng ta m cc trn a chin i quy m, do th ta mi bao vy c gic ng ,
Ty v Ngh An l cc cn c quan trng v mnh m nht ca i phng. Lng
thc cng sung mn v bng c "i Thin Hnh Ha" ti u nhn dn cc min qu
t hp nhau cung n tru b, ru tht, va qun i dng, va khao thng
cc trn i thng. Tht b lc c ln hai thng phi o c ry, ct mng vu v git
voi, nga nui sng nhau trong nhng ngy en ti Ch Linh.
Phng Chnh va xung thuyn ra Bc th Vng cho L Ngn, L Vn An, L Bi,
L Thn, L Vn Linh, li tip tc vy cht thnh Ngh An, cn ngi em qun theo
ng b ui cp Phng Chnh. Ra n Thanh Ha, ngi cho nh Ty nhng
gic c th nn nh khng c, qun ta n ng Li Giang.

4- Trn Tuy ng
Thng 11, Minh phi Chinh Di tng qun Vng Thng v Tham tng M Anh
em 5 vn qun sang cu ng Quan. Trn Tr v Phng Chnh b lt ht chc tc,
t di quyn s dng ca cc tng mi. Ti ni, Vng Thng tp hp c qun c
v mi c 10 vn, cng ta quyt chin mt trn ln.
Trn th ca qun Minh lin sp t nh sau:
a) Vng Thng dn qun bn C S (thuc huyn Thch Tht, ph Quc Oai Sn
Ty).
b) Phng Chnh ng Sa Thi (thuc huyn T Lim)
c) M K ng Thanh Oai (bn b Nhu Giang). Cc dn i t lin tip nhau di
hn 10 dm tin vic thng nht hiu lnh v tng tr.
Bn ta, L Trin v B em qun v voi n Ninh Kiu phc C Lm nh M K
ti. M K n cu Tam La ch gip gii huyn Thanh Oai v T Lim th b phc binh
ca ta nh, nhiu k phi chy xung ng ly v b chm ti hn 1000 ngi. Qun
ta ui theo ti lng Nhn Mc bt c 500 tn, ring M K mt ngi mt nga trn
thot.
L Trin tha thng nh lun ti c im ca Phng Chnh. Phng Chnh thy M
K bi cng khng dm chng vi qun ta cng M K v hp vi Vng Thng vn
ng nguyn vn bn C S. Ti y, i qun ca Vng Thng sp t k phc
binh ch qun ta n tn cng. Qu nhin L Trin ti. Qun Minh gi thua nh qun
Vit n th trn c cm chng st ca h. Ti y, voi b chng khng tin ln c,
qun mai phc ca gic ra, L Trin thua chy v gi Cao B (huyn Thanh Tr) v
gi qun ca inh L v Nguyn X n. Ngay m y, 2000 vin qun v 2 con voi n
hp vi qun L Trin chia ra phc Tuy ng thuc huyn M Lng v Chc ng

256

Vit S Ton Th

thuc huyn Chng c, pha ng sng y ch ng ba th. y, ta bt c do

thm ca gic, bit Vng Thng chuyn lc lng n Ninh Kiu v c mt o
qun ang ln nh vo mt sau qun L Trin. H ch ch c ting sng hiu l hai
bn nh li gng km vo qun ta.
Bit c mu gic, bn ta nh lun k hoch v phn phi lc lng theo chin
lc la gic vo trng. inh L cho ngi bn sng, qun gic lin tin vo chin
trng Tuy ng. y, tri ang ma ng ly li. Qun ta bn mt nh p li.
Thng th Trn Hp v ni quan L Lng b chm. Qun Minh xo ln nhau v nhy
c xung sng nghn c dng nc.
Gic cht y ti 5 vn ngi v b bt sng hn mt vn cng rt nhiu kh gii,
c. Trn Tuy ng ng k l mt trn ln nht t ngy c cuc chin tranh gii
phng. Trn ny xy ra hi thng 10 nm Bnh Ng (1426). Xt v qun s ca i bn
trong trn Tuy ng, ta thy c iu ng hoi nghi. Ni rng qun Vng Thng cht
ti 5 vn v b bt hn 1 vn m qun ca inh L, L Trin ch my nghn m thng
c nh th c khc no ly tay xua m rui nhng. Qun Minh u li hn qu nh
vy! Con sng y v ht Chng M l con sng nh du c ngp xc cht cng
chng cha ng ti 5 vn ngi trn mt khc, v chin trng Tuy ng ch loanh
quanh trong khu vc huyn Chng M. C s ca ta (Vit s) t c iu thin v m
ni ngoa nh vy. nh rng trong trn ny c i tng xut binh v l mt trn
m ch qun mun gy dng li uy th. S thc, ta ch nn ngh rng trn Tuy ng
l mt trn ln, qun s ca gic nhiu hn qun ta gp nm, by m thi v gic
i bi nn sau phi rt c vo thnh ng Quan.

5- Vit Qun Phong Ta ng

Bnh nh Vng ang ng Li Giang (Thanh Ha) th c tin mt trn min Bc
ca ta thng th. Xt cn gii quyt mt trn ny kt liu chin tranh, v lc lng
ca ch mi phn suy nhc ti su by v ta thu phc c gn ht cc t
ai trong nc, Vng lin tin i qun ra Bc.
Ti ni, vic phn phi qun i thy b c d dng v ch rt ht binh i
vo thnh ng Quan.
Bi B em mt vn b binh b mt ng Ty Dng Kiu (?). Qun ca Vng h
tri ngay gn thnh ng Quan. Thy qun ca gic tan r, cc chin thuyn t Ht
Giang thun ging sng Nh ti ng bn ng B u.
T khi Bnh nh Vng c mt ti trn tuyn Bc Vit, nhn ti ho kit ra n cho
v n nc theo i nh gic, Vng ty theo kh nng ca mi ngi m giao ph
trch nhim.
By gi cc tng Minh ni xa thy ng lm vo cnh c nguy v nn h
ca h khng c tng lai nn nhiu k chn nn m ca thnh xin quy phc theo li
chiu hng ca Nguyn Tri. Bnh nh Vng xt c th lp c gung my chnh
quyn tng cng tinh thn chin u v lng tin cy ca nhn dn trong giai on
cht, nn chia ngay Bc Vit ra lm bn o:

257

Vit S Ton Th

1) Ty o gm trn Tam Giang, Tuyn Quang, Hng Ha.

2) ng o gm trn Thng Hng, H Hng, Thng Sch, H Sch, v l An
Bang.
3) Bc o gm trn Bc Giang v Thi Nguyn.
4) Nam o gm Khoi Chu, L Nhn, Tn Hng, Kin Xng, Thin Trng.
i vi Vng Thng v cc tng lnh trong thnh ng , Bnh nh Vng cng
quan Hn Lm Tha Ch Nguyn Tri xt h ng ng l nhng qun nhn c tn
tui ca Bc triu, khng th dng t lnh chiu hng, m cn bn cuc ging ha
bng li th kho lo, mm mng gi th din cho h rt v nc l hn, khi ko
di chin tranh v bt s hao tn ti sn, tnh mng nhn dn. Nguyn Tri lin vit
th cho Vng Thng, cng nhu ging, ci buc cc l. C khi h Nguyn
khng t ming cp vo thnh ng Quan v nhiu thnh khc, ly l li hi chiu d
cc tng ca ch.
Thi ca Vng Thng v ng bn th no?
Bn trong, cc tng lnh Minh t Vng Thng, Sn Th tr xung u nhn thy
tnh th lc ny ca h l tuyt vng, cng mun c cuc bi binh nhng li thc mc
v ci nhc chin bi. Ri sau h cng thun vic ging ha v lc t chiu ca vua
Minh nin hiu Vnh Lc (1407), ni v vic khi phc h Trn cng h Vng lo liu
cuc nh chin. By gi, c ngi tn l H ng xng l chu ba i ca vua Ngh
Tng, trn Ngc Ma, Vng cho n v i tn l Trn Cao, lp ln lm vua, Vng
xng l V Quc Cng. Sau , Vng lm s ln Minh xin tn lp Trn Cao lm
Quc Vng nc Nam v nh c vi Vng Thng gi qun cc ni v hp ng
sa son vic hi hng. Cng chuyn nhng nh n tha th bn Vit gian
phn i. Chng kho nhc chuyn bi chin xa kia gia binh i nh Nguyn vi cc
tng nh Trn xy ra mt vic thiu thnh thc khi M Nhi v Tu, Hng o
Vng cho gia nhn ngm c thuyn khin M Nhi phi b mng trn Bch ng
Giang. Bn Vng Thng by gi ang b khng hong tinh thn lin nghe bn h
(Trn Phong, Lng Nh Ht...) S d my k Vit gian ph cuc ging ha bi
chng khng nhng s mt a v li cn lo nguy n tnh mng ca chng cng v
con. Vng Thng v th sinh ra gian di, bn ngoi mm mng vi Bnh nh Vng,
bn trong ngm sai ngi v Tu xin vin qun ca Minh triu va cu cu c C Hng
T, trn th Qung Ty. Hi thng 6 nm inh T (1427), o qun Qung Ty ti ca
i Pha Ly (c l thuc Lng Sn) b cc tng ca ta l L Lu, L Bi nh tan khin
h Vng nh thc th ch vin binh chnh thc.
Trong giai on ny, Vit qun khp mi ni u gi th cng v qun Minh gi th
th v khng tinh thn m cc trn i quy m na. Bnh nh Vng va nh va
tung hch i khp ni chiu hng nhng trn thnh cn ang nm trong tnh th ch
i. u nm inh T (1427), bn Thi Phc v Tit T gi thnh Ngh An v Din
Chu m ca xin hng.

258

Vit S Ton Th

Bnh nh Vng tin ng i bn doanh B , mt cn c pha Bc sng Nh

ch huy vic cng ph thnh ng Quan. Trnh Kh nh ca ng, inh L nh
ca Nam, L Cc nh ca Ty, L Trin ph ca Bc.
Trong lc qun Minh suy nhc, ta mt hai i tng v khinh ch. L Trin gi T
Lim khng phng cn thn b qun ca Phng Chnh nh ln t trn. inh L,
Nguyn X ng Ty Ph Lit (Thanh Tr) mang 500 qun tip vin cho lc lng L
Nguyn b qun Vng Thng bao vy M ng, thuc Hong Mai. Hai tng b bt.
Ring Nguyn X trn thot, cn inh L b git.
Mt mt vy nh ro rit thnh ng Quan, mt mt Vng thit qun lut gi
trt t trong qun dn nh sau:
- Cm t o (chuyn ma qu la di dn chng).
- Nhng dn b lon ly phi siu tn c tr v nguyn qun lm n nh c.
- V con v thn nhn ca nhng ai lm vic vi gic c php ly tin chuc
ti.
t.

- T binh c a v Thin Trng, L Nhn, Kin Xng, Tn Hng, nui nng t

i vi dn th nh vy, cn i vi cc phn t ca chnh quyn c ba iu rn ny:

- Cm lng khng
- Cm khi mn
- Cm gian dm
Cc tng s phi theo 10 iu qun k di y:
1) Trong qun khng c lm iu huyn no.
2) Trnh nhng tin n nhm lm hoang mang lng ngi.
3) Lm trn thy c pht, trng gic th phi tin.
4) Thy ko c dng qun th ngng bc.
5) Nghe ching nh hi qun th phi lui.
6) Gi nghim hng ng.
7) Phi lo vic qun trc vic gia nh.
8) Cm n cp hi l ca dn inh phi i lnh v lm s sch mp m.
9) Phi cng bng trong vic xt cng trng binh i.
10) Trnh vic gian dm, trm cp.
Tng s no phm vo mt trong 10 iu rn ny cng b ti chm.

259

Vit S Ton Th

Nh c qun lnh nghim ngt nh vy nn dn chng rt c cm tnh vi qun

khng chin v nhit lit tham gia cuc tranh u.

6- Trn Chi Lng

Tin Vng Thng thua trn Tuy ng, Trn Hp b mng, i qun hao tn rt
nhiu chn ng c triu Minh. Vua Minh lin phi Chinh L ph tng qun An Vin
Hu Liu Thng, Tham Tng Bo nh B Lng Minh, c Thi T, Binh B
Thng Th L Khnh, Cng B Thng Th Hong Phc, Th Quan Hu B Chnh s
Qung Ty tin vo Vit Nam. Mt o khc do Chinh Nam tng qun kim Quc
Cng Mc Thnh, Tham Tng Hng An B T Hnh, Tn Ninh B m Trung iu
ng gm 5 vn lnh v 1 vn con nga ng thi sang tip vin cho lc lng ca
Vng Thng ang b vy hm ng . Qun Liu Thng trn vo ca Pha Ly
(Nam Quan), qun Mc Thnh vt qua ca L Hoa, tng truyn thuc Tuyn Quang.
Tin vin binh n c mang ra tho lun rt si ni.
Tri vi kin ca nhiu tng lnh, Bnh nh Vng cho rng nhn dp ny em
ht sc mnh ly ng l h sch m nh tan qun cu vin c th tt nhin
ng khng nh cng phi hng. Nh vy l bn mt mi tn c hai con chim.
Vic ny c mi ngi hoan nghnh, Vng lin h lnh cho dn chng cc vng
Lng Giang, Bc Giang, Tam i, Tuyn Quang, Tuy Ha tn c, p dng k thanh d
(vn khng nh trng). Cc c im c sp t k cng i vin qun ca i
phng, v qun gic n th nh ngay, bi chng vt dm trong t ngy ti ni phi
mt nhc, qun ta c nhn nh sung sc tt c hy vng chin thng d dng.
L St, Lu Nhn Ch, L Linh, L Th lnh 1 vn tinh binh v 5 con voi phc i Chi
Lng ch qun Liu Thng, Phm Vn Xo, L Kh, L Trung, L L chia qun cc ni
chn gic.
Tng gi i Nam Quan (Ph Ly) l L Lu (V.N. S Lc chp l Trn Lu) thy
gic va ng va mnh t lng khng chng ni rt v Ai Lu. Gic tin nh Ai
Lu, L Lu rt v Chi Lng. Gic tin nh Chi Lng th gp phc binh ca ta. L Lu
ra khiu chin nh gic ui theo. Nghe ting pho hiu n, bit Liu Thng v qun
bn b vo ng trn th, cc tng L St, Lu Nhn Ch h qun mai phc b
vy cht ch. Gic hong ht chen nhau, dy xo nhau m cht, Liu Thng cng 100
qun k chy n ch bn ly th khng tin c na, b chm ni M Yn. Trn ny
khi t ngy 18 thng 9 n ngy 20 th kt liu, ch tng cht cng hn mt vn
binh s. o qun tip ng ba vn ngi ca L L va kp n, nhn ci thng trn
a vy nh qun Minh chm c Lng Minh ngy 25. L Khnh lm bc nguy kch
ba hm sau cng t st trong m lon qun. Cn li Hong Phc, Thi T, em tn
qun chy v thnh Xng Giang (thnh ny xy x Th Xng ph Lng Giang).
Na ng h b qun L St ui kp nh cho ti bi. Thi T liu cht chy c ti
thnh Xng Giang th thnh ny treo c Vit qun. Chim c thnh ny l tng
Trn Nguyn Hn. Thi T nh phi rt lui ra ngoi ng lp tri v p ly chng
gi.

260

Vit S Ton Th

Lc ny tri ma bo, gic khng tin c. m ti Thi T cho bn sng lm hiu

qun trong hai thnh ng Quan v Ch Linh ti cu, khng bit hai ni ny cng
ang lm nguy. Bnh nh Vng chia qun chn ht cc a im thy b t ca i M
Yn, Chi Lng v Pha Ly. Trn Nguyn Hn c c y chn ng vn lng ca
gic. Thi T, Hong Thc bit tin thoi u khng c li, xin ha nhng ngm di binh
n thnh Ch Linh. Vng bit mu gian, cho L Vn, L xng vo chm c hng
vn th cp, bt sng c Thi T v Hong Phc cng rt nhiu t binh. Th l o
qun Liu Thng cha vo ti min ng bng Bc Vit b ci cnh trc ch ngi tan
v cng bi t.
Mc Thnh em qun n ca L Hoa gp cc tng Phm Vn Xo, L Kh. Theo
mt lnh ca Vng, cc tng b tr qun mai phc nhng khng c vi giao chin
v Mc Thnh l mt lo tng c kinh nghim chin trng, khng hnh qun mt
cch xc ni hn cn ch xem s thnh bi ca Liu Thng ri mi hnh ng. Khi dit
c o qun ca Liu Thng, vng cho dn mt vin ch huy, ba vin Thin H
trong s t binh cng sc th n tn ca Liu Thng a n hnh doanh ca Mc
Thnh. c r s tht, Mc Thnh ht sc kinh hong b chy, b cc tng Xo, Kh
ui nh v cng ph tan nt o qun ny ngi Lnh Thy. Hn mt vn qun Minh
b git ngoi nhng k b ng xung khe ngi b mng khng sao k xit. Mc Thnh
mt ngi mt nga trn thot.

7- Qun Minh Xin Ha Gii

Ti giai on ny vin qun ca Minh triu b i bi, tinh thn ca i phng
nhiu trn thnh xa xung rt mnh. Nhiu tng lnh Minh xin quy phc, ch cn 5
thnh: Ty , C Lng (nn c ca thnh ny cn lng Bnh Cch, huyn Yn, tnh
Nam nh), ng Quan v Ch Linh vn cha xao xuyn lm.
ng l qun ta tng tn cng cc thnh trong lc qun dn ca chng ta ang
tha hng hi, Bnh nh Vng sai vin Thng S ng Hiu Lc dn Thi T, Hong
Phc v mt s t binh cng qu n song h v c kim, s sch a vo thnh ng
Quan. Trc y bn Vng Thng thy qun ta ph nhng kh gii bt c trong lc
h thnh Xng Giang v tuy nghe thy vin qun thua to nhng vn cn phn vn,
nay c thy hin nhin tnh trng ca Hong Phc, Thi T th tuyt vng v hong
s ht sc. Bn ngoi chng thy Vit qun dng n thp ly d nh cng ph, li
cng mt mt.
Mu thut ny t c ng kt qu mong mun l nh mt n nng vo tm l
ch gia lc h ang khng hong tinh thn. Bit tnh th hon ton v, Vng
Thng, Sn Th c phi vin l Thin H h H n i bn doanh ca Bnh nh
Vng ngh thnh thc cu ha v xin m ng cho chng lui binh v nc.
Tng s v nhn dn khng tn thnh cuc ha gii v lng ngi cn cm gin s
tn bo trc y ca gic Minh.
D lun cn ang phn vn, Nguyn Tri bn:

261

Vit S Ton Th

- Gic Minh tn bo nhn dp ny git ht chng i l phi, nhng phi ngh nc

mnh l nc nh, nc chng ln gp my chc ln th xung t vi chng ch l s
bt c d. Nu mi th ngy mt thm su, gic mt th din li ko binh sang na th
cuc chin tranh bit bao gi mi dt c. Sao bng chp thun cuc ha hiu to
phc cho sinh linh hai nc. Th Vng Thng v ng bn v, hn chng khng cn
lng no tr sang na. Xem nh bi biu du trong thi sp ca y gi v Minh triu c
cu: "Xin thi ng v ming t ho lnh mt phng m lm nhc nhn qun lnh i
xa mun dm. By gi mun nh li phi huy ng i qun nh bui ra i, i tng
phi su by ngi vo hng Trng Ph. Nhng d ly li c th s gi sau ny
cng vn kh lng..."
Vng gt u khen phi, ni:
"Phc th bo on l ci thng tnh ca mi ngi, nhng bn tm ngi nhn
khng mun c vic git ngi bao gi, hung h ngi ta hng m git th khng
hay. Tha ci gin mt lc m eo ci ting mun i git k u hng, sao bng cho
mun vn ngi cng sng trnh cuc chin tranh cho i sau, li cn c ting
thm lu truyn s xanh mi mi..."
Qua cu ni trn y ca Bnh nh Vng L Li, ta thy rng ngi xa cng quan
nim git k h kh gii l nh mn, tm thng, i vi o c cn l iu bt
nhn na. Ngoi ra, cc nh chnh tr thu cng r sc mnh sc ngi, nn
trc i by gi cho ti sau ny, tin nhn ta lun lun c thi d dt, khim
nhng mi khi ui xong k th. Thi ny qu l khn ngoan lm vy.
Sau vic bn lun ny, Vng cho lp n th pha Nam thnh ng Quan hn
n thng chp th qun Minh phi v nc. Cn vi dn chng, Vng tuyn li co
d cho bit chin tranh kt liu v nn c lp ca nc ta khi phc xong.
Cc tng lnh Minh cn li cc thnh khi y l:
Ti ng Quan c Vng Thng, M Anh, L An, Trn Tr, Sn Th, M K, Phng
Chnh. Ti Ty c H Trung. Ti Ch Linh c Cao Tng.
H phi np li cho qun ta bn ngi Nam lnh quan chc ca nh Minh cng
nhng binh dn bt hip phi theo. Chng ta sa ng x, cp pht thuyn b cho
bn h ty tin hai ng thy b hi hng.
S t binh cng hng binh v v con ca chng c ti 10 vn ngi cng c trao
tr cho h. Xem con s ny, ta phi rng mnh v ci nn n bm, ci nn c khot
ca bn gic Minh v th t, thn nhn ca chng trong mi nm cm so trn t
nc ta.
Theo Trc Kh trong cun "Nguyn Tri", s ngi Tu va qun va dn c hi
hng l 30 vn. Theo Trn Trng Kim, Bnh nh Vng giao cho M Anh 2 vn t
binh v cho Phng Chnh, Hong Phc, Sn Th 500 chic thuyn cng lng tho
y tr v bng thy o, Vng Thng lnh b binh i sau v c tin bit rt
hu.

262

Vit S Ton Th

Theo s suy cu ca chng ti, con s ca hai ng a ra c l khng st s thc.

S t binh v hng binh c th ti hai ba vn, tn qun trong tay Vng Thng t nht
cng cn mt hai vn, qun ca bn Hong Phc, Thi T mang sang nc ta chuyn
cui cng du b cht nhiu cng cn vi vn, cng vi cc vin chc hnh chnh v v
con ca h ngt 500 nha mn v nhn dn theo chng sang bn ny lm n hoc
bo hi phi trn 10 vn. Vy theo con s ca Trc Kh e qu s tht, ca Trn Trng
Kim th t qu. C xem trong thi Ty thuc, kiu dn Php k c binh i thng tr
thi bnh cn ti 50 ngn. Vi bn ngi Minh trong thi chin tranh v do s gn gi
hai nc Vit Hoa, con s c th ln ti gp i, gp ba.

8- Vic Cu Phong
V vic cu phong, cc nh lnh o thu , nh trn ni, c trnh s tht
th din cho Minh triu nn a Trn Cao ra lm bung xung cho hp vi tinh thn t
chiu ca vua Minh nin hiu Vnh Lc (1407). Minh Tuyn Tng, do li bo co ca
bn quan li v tng t An Nam v, cng hiu r a v ca Trn Cao ch l mt b
nhn, nhng v tht trn v cng thit hi qu nhiu binh m nn nh chp thun vic
cu phong cho m chuyn, nht l qun thn u tn thnh cuc bi chin vi phng
Nam.
L B Th Lang l L K sang tuyn chiu phong Trn Cao lm An Nam Quc Vng
v bi ta B Chnh.
Thng chp nm inh T, bn Vng Thng tht thu v n Long Chu. Thy tnh
trng ca binh tng khng sao gng gng c na, Minh nh ban sc d tr
nc An Nam v khuyn gi theo l triu cng khong nm Hng V47 xa.
V phng din ti liu, chng ti thy cn chp bi chiu xin cu phong, i lc
nh sau:
"Khi vua Thi T Cao Hong mi ln ngi, t tin ti l Nht Khu vo triu cng
trc ht, by gi Ngi c ban thng v phong tc vng. T nh ti vn ni i
gi b ci, khng b thiu l triu cng bao gi.
Mi ri, nhn h H thon nghch, vua Thi Tng Vn Hong em qun sang hi
ti. Sau khi dp yn ri, ngi c h chiu tm con chu h Trn gi ly dng di
cng t. By gi quan Tng Binh Trng Ph tm cha c khp, xin t lm qun
huyn.
Nguyn ti lc trc v trong nc c lon, chy trn qua x Lo Qua, cng l tm
chn yn thn m thi, khng ng ngi trong nc vn quen thi mi, nh n n
trch nh ti thu trc li c p ti phi v, bt c d ti cng phi theo.
Du rng trong khi vi vng, b ngi trong nc c p, nhng cng l ci ti ti
khng bit liu x. Mi y ti c xin li trc hng qun, nhng khng ai chu

47

Nin hiu ca Minh Thi T (1368 - 1398)

263

Vit S Ton Th

nghe, by gi ngi nc ti s phi tai v, lin em nhau ra phng b cc ca i, cng

l mt k gi mnh.
Ng u quan qun xa xi mi n thy voi s hi, tc khc v tan. Vic nh
vy, du bi s bt c d ca ngi trong nc cng l li ca ti. Nhng bao nhiu
binh m bt c u c thu dng t t, khng dm xm phm mt cht no.
Dm xin Hong Thng ngy nay li theo nh li chiu ca vua Thi Tng Vn
Hong tm ly con chu h Trn, ngh n ci lng thnh triu cng trc nht ca
t tin ti ngy xa m x ci ti to nh g ni y khng bt phi pht nng bng ba
ru, khin cho ti c ni nghip x Nam, gi chc triu cng.
Ti sai ngi thn tn mang t biu t v a tr n tn, nhn m ti chn kinh
s, nay li xin tu nhng danh s y."
Ngoi t biu ny, s b l cc ng L Thiu nh, L Quang Cnh, L c Huy, cn
dng cc phng vt sau y:
1) Hai ngi vng thay mnh;
2) Mt l hng bng bc;
3) Mt i bnh hoa bng bc;
4) Ba chc tm lt;
5) Mi bn i ng voi;
6) Mi hai bnh hng trm;
7) Hai vn nn hng duyn;
8) Hai mi bn cy hng trm;
(ngoi ra cn np hai ci du i ngn, i h ph ca Chinh L ph tng qun,
cng s qun b bt).
Gic ra khi b ci, cng cuc gii phng dn tc n y l thnh cng trn vn.
Bnh nh Vng c ng Nguyn Tri lm bi tuyn co quc dn tc l bi Bnh Ng
i Co. Bi Bnh Ng i Co l mt ng danh vn chnh tr c ghi vo vn hc s
nc nh, chng nhng ngi ng thi ca c Trai tin sinh phi khm phc m n
ngy nay cng c coi l mt tc phm bt h. Trc Kh dch ra vn quc m nh
sau:
Thay tri lm vic, Hong Thng dy rng:
Vic nhn ngha ct yn dn,
Qun iu pht trc v kh bo
Nc i Vit ta
Nn vn hin c
Non nc b ci khc,
Bc Nam phong tc vn ring.
C gy dng tri Triu, inh, L, Trn,

264

Vit S Ton Th

b tranh hng cng Hn, ng, Nguyn, Tng

Tuy mnh yu tng khi c khc,
Nhng ho kit chng thu no khng.
Cho nn:
Lu Cung tham cng m phi thua,
Triu Tit mun ln cng mau mt.
Toa b bt ca Hm T,
M phi cht sng Bch ng.
Xt li vic xa,
Hy cn chng r
Gn y, nhn:
H H ngang ngc,
Lng ngi cm hn,
Qun Minh tha dp hi dn,
ng ngy manh lng em bn nc.
H l u en trn la bng
y phng con xung hang su.
Di tri hi dn, gian xo mun nghn li;
Gy binh nhm lon, tn hi tri hai mi nm,
Nhn ngha vt i hoi, v tr tng chng mun sp;
Thu m vt cho y, ni khe sch nhn nh chi.
K b p xung khi m ngc, c nut sng vi.
By dn cm t khp ni ni,
Vt vt li chng tng chn chn.
Du loi su b c cy, khn b rnh sng;
n k ga ba, cng kh kh ni an thn
Mu m dn chng, nay xy mai dng.
Chn chu L nng n su dch;
Trong xm lng qunh vng ci canh.
Mc cn nc ng Hi d m ra sch thanh nh;
n ht trc Nam Sn, chng bin ghi ti c.
Thn, ngi u cm gin;
Tri t chng dong tha.
Ta, pht tch t ni Lam Sn,
Nu hnh trong ni hoang d.
Trc th ln lm ng khng th,
Cng gic gi chung sng c sao!
au lng no rut ngoi mi nin,
Nm mt nm gai, phi u mt bui!
Qun n, b ng, di mi cc sch lc thao;
Xt xa nghim nay, suy cu mi l hng ph!

265

Vit S Ton Th
hi chnh nh,
Thc ng khng qun .

Gia khi qun ngha ni ln,

Chnh lc th gic ang mnh
Bun ni nhn ti cn t i,
Tun kit cn vng tha.
Chy cht sau trc khng ngi,
Tr hoch mu m cn thiu k.
Ch v lng cu dn khng ngui na khc;
Cho nn xe i hin dnh sn mt bn.
Nhng i ngi, ngi vn xa xm
M vic mnh mnh cng nng st.
Gin tc cha tr kh c,
Bun quc b vn trun khin hoi,
Linh son hng cn n hng tun;
Khi huyn qun khng cn mt ton.
Bi tri mun th ta trao nhim v,
Nn ta cng gng ch chng gian nan
T tp cc m lu dn, tay vc cn cu ra nh gic;
Gn b mt lng ph t, ru ha nc l khao qun.
Ly yu chng mnh hoc nh lc bt ng,
Ly t ch nhiu, hoc dng qun mai phc
Rt li th ly i ngha m thng c hung tn;
Ly ch nhn m c cng bo.
Di b tt sm ran chp git,
Min Tr Ln trc ch, ngi bay.
S kh nhn th cng tng thm,
Qun thanh nhn th cng lng ly.
Mt bn Trn Tr, Sn Th, nghe hi m b va:
My g L An, Phng Chnh nhn th cu thot thn;
Tha thng rui di, Ty kinh thu phc.
Thun ng thng tin ng li ly v.
Mu Ninh Kiu lnh lng thnh sng, tanh tri mun dm.
Ty Tt ng (Chc ng) ngn ngang y ni, nh nghn nm.
Trn Hip (Hp) l tm phc ca gic phi bu u;
L Lng l su mt dn ta li lin b mng.
Vng Thng nhy vo cha chy m cng chy,
M Anh xng n g nguy m cng nguy.
B tay i cht h qun cng;
Khng nh t tan, ta dng mu thut.
Vn tng chng phi thay lng i ;
Khng ng h cn gi chuyn by tr.
V kin mt ngi, gieo v cho bao nhiu k khc;
Tham cng danh mt bui, ci cho tt c nhn gian.

266

Vit S Ton Th

Do thng nhi Tuyn c (vua Minh) ni gio khng ngng

Kho sai thng Liu Thng em du cha chy,
inh Mi thng chn, Liu Thng dn binh t Khu n tin n;
Nm y thng mi, Mc Thnh chia ng t Vn Nam ko sang,
Ta t phc binh nh cho gip u;
Sau li t k binh, chn cho t cui.
Ngy mi tm, Liu Thng b nh, sa c Chi Lng;
Ngy hai mi, Liu Thng b thua b mng g Yn Nga (M Yn)
Ngy hai mi lm, B Tc Lng Minh lm nguy phi t trn;
Ngy hai mi tm, Thng Th L Khnh cng k phi quyn sinh.
Ta a mi nhn rch phng,
H quay u gio nh ln;
K bn mt thm qun vy bc;
nh n trung tun thng mi s dit tr.
Bn tuyn nhng i qun gu hm,
V sai nhng by ti nanh vut.
Voi ung khin nc sng vi cn,
Gm mi nn ni thng mn.
Mt trn m ngc m knh phanh,
Hai trn m chim tan, th gin.
T kin ln ph toang nng,
Trn gi to rung trt l kh.
c Thi T qu gi xin thng.
Thng Th Hong Phc ci u chu tri.
Lng Sn, Lng Giang, thy cht nm b bn;
Xng Giang, Bnh Than, mu nhum lnh lang.
Gi my n ni bng hong,
Nht nguyt ra chiu m m,
Qun Vn Nam b ta chn L Hoa, h s bn m trc t v mt;
Qun Mc Thnh b ta ph Cn Trm, dy p ln nhau m chy ly thot thn
Lnh cu mu chy y sng, nc vang ting r;
an x thy trng khp ni, c m mu hoen.
Cu binh hai o v tan tnh;
Cng khu cc thnh u ci gip hng phc.
Tng gic b cm, van vi h xin cho ton mng;
Thn v chng git, khoan hng ta cng m lng hiu sinh.
Bn Tham Chnh Phng Chnh, Ni Quan M K,
Trc c cp nm trm chic thuyn, vt b m vn hn kinh phch tn;
L Tng Binh Vng Thng, Tham Chnh M Anh,
Li c cp my nghn c nga, v nc m cn mt xm my xanh.
H tham sng s cht m ha hiu thc lng,
Ta ly ton qun l hn, nhn dn ngh sc.
Chng nhng mu k xu xa nhiu lm,
Cng l xa nay cha nghe thy bao gi.

267

Vit S Ton Th

X tc t y s vng yn,
Non sng t y s i mi.
Cn khn b m li thi,
Nht nguyt m m li trong.
ng m nn bnh tr mun nm,
ng ra vt thn thng nghn thu?
u cng do tri t t tng linh thing,
lng thm gip v mi c th
i! Ba qun rong rui, hon thnh cng i nh.
Mng nay bn b thng bnh, b co li duy tn t ,
Bo khp thin h, ai ny u hay.

268

Vit S Ton Th

Nh Hu L
1) L Thi T
2) L Thi Tng
3) L Nhn Tng
4) L Thnh Tng
5) L Hin Tng
6) L Tc Tng
7) L Uy Mc
8) L Tng Dc
9) L Chiu Tng
10) L Cung Hong

I. L Thi T (1428 - 1433)

Trc y, v vn th din ca nh Minh, Bnh nh Vng phi a Trn Cao ra
cho hp l "ph Trn dit H" m bn Trng Ph tung ra trong li hch. Nay vic
chin tranh yn, nu Trn Cao ng vai nguyn th, tnh th s ngang tri bi quc
dn quan nim v cng ch ca quc gia phi l ngi c cng n vi t nc v c
ti c kh d ch phc nhn tm. Trn Cao bit a v mnh s l iu kh x cho
quc dn nn b trn vo chu Ngc Ma (ph Trn Ninh), sau b bt v phi ung
thuc c m cht.
Bnh nh Vng ln ngi nm Mu Thn (1428), t quc hiu l i Vit.
Ngi cho s sang Tu cu phong nhng nh Minh khng nghe i phi kim ngi
khc thuc dng nh Trn lp lm vua. Hai ba ln biu qua s li, cc ph lo nc
Nam vn khai h Trn khng cn ai na, sau vua Minh phi thun.
Nc ta c ba nm phi cng nh Minh mt ln v ln no cng phi c hai ngi
bng vng gi l "i thn kim nhn" th mng cho Liu Thng v Lng Minh l 2
vin i tng em vin qun sang b ta nh bi v t trn. u cng l mt cch bn
rt ca triu Minh khi h phi gt nc mt ri b mnh t phng Nam bo b ny.
Nc ta nh m cc ln quc ng Nam cng ch l nhng tiu dn tc khng th
hp thnh c mt sc mnh chng li Trung Quc, nh thi hnh cu "trnh voi
chng h mt" min l h ng phm vo ch quyn ca chng ta. Vic thn phc ch

269

Vit S Ton Th

l mt chuyn hnh thc m thi. Cc triu i trc p dng mnh li ngoi giao
ny, cc triu i sau cng khng th lm khc c.
Vua Thi T phong thng cho cc cng thn, l vic tt nhin phi lm trc.
ng u quan vn l Nguyn Tri, ng u v quan l L Vn. Cc i thn c Trn
Nguyn Hn lm T Tng Quc, Phm Vn Xo gi chc Thi y.
Cng thn chia ra lm ba bc hng tc. Bc nht c hng tc Thng Tr
T. Bc nh c tc i Tr T. Bc ba c Tr T.

1- Hc Chnh
Vua Thi T cho t trng Quc T Gim kinh , ly cc thanh nin con cc
quan v con thng dn tun t vo hc tp (theo Trung Quc thi c). cc ph, cc
l cng m cc trng thng vic hc khp dn gian. Ngi cho lp Minh Kinh khoa
buc cc quan vn v t phm tr xung phi thi v kinh s v cc mn v. C l y
l mt khoa thi c tnh cch b tc, bi trong thi khng chin cha c s o luyn
nhn ti. cc l cng m khoa Minh Kinh cc ngi n dt ng th v xut u l
din.
Nhng tng nhn (Pht Lo) cng phi kho hch. Ai hng th phi hon tc.
Nm Thun Thin th hai (1429), triu nh m khoa thi Honh T ni dinh c B
. Thng Th L Vn Linh lm iu, quan Tha Ch Nguyn Tri lm Gim Th.
Trong nhng u bi ra cho s t khoa ny, c bi th "Chn cho chnh trc" v bi
hch Thin h cn vng, ly 6 ngi l Mc Thin Tch, o Cng Son, Trnh
Thun Du, Phan Ph Tin v.v...

2- Lut Php
Vua Thi T cho thi hnh hnh lut nh ng. C 5 th hnh pht: ti xuy, ti
trng, ti , ti lu v ti t.
1) Ti xuy, chia ra 5 hng t 10 roi n 50 roi.
2) Ti trng cng vy, t 60 n 100 trng.
3) Ti c ba hng: lm dch inh, lm lnh chung voi, lm lnh n in.
4) Ti lu c ba hng: lu i chu gn l vo Ngh An, i xa l vo ti chu B
Chnh - i ngoi chu l ti Tn Bnh.
5) Ti t c ba bc: ti tht c v chm, ti chm bu u, ti lng tr.
Trong hnh lut cn c vic Bt Ngh, tc l tm trng hp gim khinh cho cc cng
thn v quc thch. Ai c vo hng bt ngh th Hnh Quan phi tu ln vua xt li.
Nhng cu thn hay cng thn t ng phm tr ln nu phm ti hay ti lu th
c tha. Con chu ca cc ngi y phm ti th c gim. Quan vin v qun dn
l phm ti lu th c chuc. Nhng ngi gi 80 tui tr ln, nhng con tr t 10
tui tr xung hay c tt nguyn c theo th t c khoan gim, k phm ti m ra

270

Vit S Ton Th

t th cng c n gim. Trong nc by gi c nhiu k du ng, ham c bc ru

ch, b vic lm n, sa i phong ha cc nh ng o t ra rt nghim khc.
K nh bc phi cht ngn tay ti ba phn. K nh c phi cht ngn tay mt phn.
Khng c l do xc ng hp nhau ru ch phi nh 100 trng. Ngi cha k n
ung cng phi chu trch nhim v chu hnh pht nh hn.
Lut php ca i Hu L k ra c phn qu kht khe nhng c l cc nh cm
quyn thy nc nh b bi hoi lu nm cn phc hng nhanh chng nn phi khc
nghit vi nhng k li bing hoc ham nhng vic ng im, xa x. S chp s
nghim khc ny c em li nhiu kt qu v thc hnh. hiu thm chnh sch kim
cn ca vua L Thi T, xin nhc rng thy dn nc ngho nn, cng qu khng di
do, nh vua h chiu cm cc quan khng c by cc l nghi khnh h tng bng
in nh, khng c tham nhng v tr bing. Vua quan cn t hn ch nhng iu
xa x, tt nhin lut php khng dung s ng im phng tng ni dn d.

3- Hnh Chnh
Nc ta chia lm bn o (ng - Ty - Nam - Bc, gm ton th cc tnh t trung
chu ln n cc vng thng du Bc Vit), ngay khi vua Thi T ra bnh nh ng
. Nay ton ci Vit Nam gi yn sng lng, triu nh lp thm mt o na gi l
Hi Ty o. Hi Ty o c cc tnh Thanh Ha, Ngh An, Tn Bnh v Thun Ha tc
Cu Chn v Nht Nam xa kia.
ng u mi o c mt quan Hnh Khin (cng nh chc Tng c) trng nom
kim sot mi vic qun s chnh tr. Cc c cu hnh chnh hng thn chia ra ba bc:
i t x c trn mt trm ngi, t ba x quan cai tr; trung x c trn 50 ngi t
hai x quan; tiu x c trn 10 ngi tr ln t mt x quan.

4- Ci Cch in a
Dn ta l mt dn chuyn sng v nng nghip, c rt t cng ngh v thng mi.
Ai khng c t cy th rt kh khn v cch sng. Trong thi khng chin nhiu ngi
ln trnh vic qun nn mua bn c nhiu rung nng, tri li nhng ngi phi
tng qun khi mn chin tr v thng tc t cm di khng c. Mun lp li th
qun bnh trong dn chng v phng din kinh t v x hi, Thi T nh ra php
qun in. Nh sng kin ny, nh nc c mt s rung v t cng (cng in,
cng th), chia cho mi ngi t quan i thn ( thng cng lao gip nc lc nguy
vong) n cc ngi gi yu, c qu ( nng nhng ngi cng qun). Php qun
in nay a li cho nc ta mt ch t hu ti sn v c duy tr cho n
ngy nay.

5- Binh Ch
Khi cn cn dng binh i nh gic Minh qun s ca vua Thi T t cuc tng
phn cng ng l 25 vn ngi. Qun Minh rt lui, triu nh cho gii ng 15
vn v qu lm n, cn gi li 10 vn ng gi cc ni. S lnh ny li chia ra lm 5

271

Vit S Ton Th

phin, mt phin li lu dch, bn phin kia cho v lm rung ri c lun chuyn

thay i nhau.

6- Vic Git Cng Thn

Vua L Thi T lm vua c 6 nm th mt, th 49 tui, li nhiu cng n
cho t nc, do d nghip gii phng dn tc, ph tan ch xm lng. Mu tr ti ba
ca Ngi tht khng c ch no ng ch trch, duy trong thi Ngi tr v, Ngi nghe
li dm pha m git oan hai ng Phm Vn Xo v Trn Nguyn Hn l hai ngi
lp c nhiu cng ln (ng Nguyn Tri cng c phen b h ngc); tht l ng
tic!
S gia cn i Trn Trng Kim vit n y than cho nhng ngi xu s y nh
sau:
"Ngh m bun thay cho my ngi cng thn i xa ch lm v hai ch cng danh
(!) m em tm lng son st i ph t qun vng trong lc nguy nan, mong c
cht hin vinh cho tha ci ch trng phu i (!), ng u chim bay ht, cung
tt ct i, th lanh cht ri, ch sn phi git; n khi cng vic xong ri th khng
nhng l mt thn mnh cng khng c trn vn m c h hng thng cng v ly.
Th mi bit ch c Trng T Phng nh Hn l ngi kin c hn c!"
y l mt kin c phn xc ng nhng khng khi l mt t tng tiu cc.
Theo thin ca chng ti, vic git hi cng thn l iu ng trch v cng ng
bun cho chuyn i, khi gian lao nguy him th c nhau m lc vinh hoa ph qu li l
lc xa nhau, ng nhau mt ngy kia st pht ln nhau. T vn c, nhn s thng
nh vy v cng kh b ni l di khn. Ngi trng phu xut th, h ch v hai ch
cng danh, nc lon dn tn h c th im nhin ta th? Ri s nghip c hai phn:
phn tranh u cho nc non bui lon ly v phn tr bnh lc sng yn b lng. Nhn
ti mt quc gia khng th u hm, sm mai m ny n c, nu ai cng theo
Trng T Phng sau khi tr lon ri th tch cc tng tin, vy s mnh tr bnh ai
gnh vc? Ngoi ra, cc danh thn lng tng sau vic dp lon, yn dn cng cn
nhiu hoi bo gip nh gip nc thm na, u c th na ng dt gnh cho
nh. Vy th nhim v con ngi ta n u phi lm ti , k chi n iu hay d
ri may, s xy n cho mnh sau ny. t nhn l ng trng phu th phi quan
nim s i khc ngi mt cht. Nh vn ho Alfred de Vigny, trong bi "La mort du
loup", vit my cu th ny ng k v t tng hy sinh, khc k, nh lun trn
y:
"Gmir, pleurer, prier est galement lche!
Fais nergiquement ta longue et lourde tche,
Dans la voie o le sort a voulu t'appeler,
Puis aprs, comme moi, souffre et meurs sans parler"
(Ku cu, than, khc u l hn nht; hy cng quyt lm nhim v di lu v
nng n ca mnh trn con ng m s mnh gi. Ri sau, nh ta, hy chu au
kh v cht i khng thm h ming.)

272

Vit S Ton Th

II. L Thi Tng (1434 - 1442)

Vua Thi Tng ln ngi mi mi mt tui. L St c c lm quan Ph Chnh, mi
vic triu chnh u do ng quyt nh.
ng xut thn l mt v tng, v c cng trong thi nh ui gic Minh nn c
phong n i T . V t hc nn khi gi a v ln ng hay lm quyn v c tnh kiu
ngo. Mt s triu thn khng chu khut phc ng u b hm hi.
c t lu, vua Thi Tng tuy cn t tui nhng thng minh, dn d vic triu chnh
nh vua nm gi ly. Ngi git L St thu li quyn binh, nhng sau v khng c
ngi ph t c lc can ngn nn ngi m say tu sc v thiu nhiu c tnh ca
mt bc vng.
Ta hn nh nhng ngi tay chn ca vua Thi T hu ht l nhng v tng thiu
hc. C mt s ngi c hc l nhng vn quan nhng li chc nh v n sau, tr
Nguyn Tri l mt nh vn hc uyn bc, ngay tin sinh tuy a v ln nhng do tnh
ngay thng thng b s ng dm pha m khng c tin dng lm. So snh vi hai
tin triu L, Trn bui u th triu Hu L km hin ti r rt.
Di i vua Thi Tng, thin h thng b nhiu tai tri, ch nc, hn hn, su
hong trng cn la ph hi ma mng, dn gian b i kh. Ti vi min sn cc c
i ba m gic Mng, Mn ni lon, c khi nh vua phi thn chinh, c khi cho cc
quan i nh dp. Cn cc ln bang nh Xim La, Ai Lao, Chim Thnh, nh uy th ca
vua Thi T nn vn c s giao ho v tin cng.
Vic thi c c chnh n li nh sau: 5 nm mt ln thi Hng, 6 nm mt ln thi
Hi. Php thi th k nht lm mt bi kinh ngha, bn bi t th ngha (gii thch cc
iu trong t th) mi bi phi t 300 ch tr ln; k nh lm bi chiu, ch, biu;
k tam lm bi ph, k t lm bi vn sch t mt ngn ch tr ln.
Nm Nhm Tut (1442), m khoa thi Tin S (i Trn c khoa thi Thi Hc Sinh tc
l khoa thi Tin S i Hu L). Cc ng ngh l nhng ngi tin s c ghi tn
vo bia khuyn khch nhn ti v vn hc. Bia tin s c t Vn Miu l ni
th Khng Phu T, ng t Nho Gio c t tha .
Vic tin t cng c sa i: c 60 ng l mt tin, la th c di 30 thc, rng
mt thc 5 tc (mt thc ca ta tng ng 40cm) l mt tm; vi th di 24 thc
hoc 22 l mt tm, giy th 100 t l mt tp.

Ci n L Chi Vin
Ma thu thng 7 nm Nhm Tut, (nm i Bo th ba 1442), vua Thi Tng ng
gi i ng Tun n duyt binh thnh Ch Linh l ni cch Cn Sn khng xa.
Nguyn Tri mt thi co quan v tr s y, bi nhn thy trong triu tha vng
ngi trung chnh, b ng quyn thn L St ngi y, v th nh nhc nc tr

273

Vit S Ton Th

xong nn ng xin v trnh nhng tai v bt ng c th vng vo mnh. V Cn

Sn, ng ly gi trng, th vn, sch v lm bn qun lng s i, nhng chng bao
lu li b vua Thi Tng vi ra trao cho chc Kim T Vinh Lc i Phu, Nhp Ni Hnh
Khin, Mn H Tnh, Gim Th i Phu, Hn Lm Vin Tha Ch Hc S coi vic tam
qun v kim vic qun dn b tch, t tng hai o Ty Bc, ng li phi v triu
cung chc, cng hy vng mang ci s hc n p n trn v phng s dn tc.
c tin Thi Tng v Ch Linh, Nguyn Tri n rc xa gi v Cn Sn. Theo Vit
Nam S Lc vua Thi Tng gp Th L l thip yu ca quan Hnh Khim rt c ti
sc y, ri nh vua cho nng theo gi v kinh thnh. iu ny xt ra khng ng.
Trc Kh tc gi cun "Nguyn Tri" vit: "Th L c gn vua kh lu trc cuc
duyt binh Ch Linh. Nng c vi vo cung gi vic dy cc cung nhn vi chc L
Nghi Hc S. Ri nh vua say m nng. Nguyn Tri tuy bit vic ny nhng ch
nh bm bng v Th L cng khng th c mt thi no khc l th ng mi tnh
vng gi y. Nng c lnh v Cn Sn cng Nguyn Tri lo vic n tip sau
nng theo gi hon cung vi nh vua cng mt lc"48.
Ngy mng 4 thng 8, ng o v n huyn Gia nh (nay l Gia Bnh, thuc tnh
Bc Ninh) gp tri ti phi ngh li L Chi vin (lng i Lai) l mt tri trng vi, xa
kia l chn ly cung ca cc triu L, Trn. m hm y, nhnh hoa thc dc c
thm nhun cn thy v, ri rng ngy mng 5, Th L trong mn ng nhy ra ku tht
thanh.
Vua Thi Tng lnh dn. Ng Y dng mi phng cu m vn v hiu. Na
m mng 6, xa gi v n kinh s mi khua chung bo cho thn dn bit hung tn.
Ai ny u ht sc xn xao. S tht vua Thi Tng mt ch v tri mt m tu sc qu
ri cm nhim sng gi.
Ci cht t ngt ca ng vua 20 tui, khng m, khng au trong tay mt ngi
n b, v ngi n b l thip yu ca mt v trng thn, qu l mt iu ng
nghi ng. Trong triu nh, v khng a dua vi bn tiu nhn, Nguyn Tri li gi a v
ln tng b nhiu s ght ghen him khch, th y l mt dp tt h ra hn bo
on v tranh ginh nh hng. V pha bn quan liu nh vy l mi nguy ln, v
pha Hong Gia, ci cht ca Thi Tng cng tai hi hn cho h Nguyn. Nguyn b phi
Nguyn Th nh, ngi lng B V, huyn ng Sn, x Thanh Ha, sau bui tin cung
chu hu vua Thi Tng sinh c Hong T Bang C hi thng 6 nm i Bo th
hai (1411), v thng 11 nm y Hong T Bang C c lp lm Thi T sau khi Thi
T Nghi Dn b trut v b m c ti. Trong giai on ny Th L vo lm L Nghi n
hc s. Ri nng chim c lng yu ca ng vua a tnh, hiu sc.
Ngoi chuyn ghen ght nhau chn phng khu, li cn vic b Tip D Ng Th
Ngc Giao, ngi lng ng Bng, huyn An nh, tnh Thanh Ha, sinh qu t lm b
lo ngi cho a v ca mnh v ca con. Ng Dip T b co dnh lu vi Hu Phi (con gi
Dc L Ngn) v vic mi thy mo lm ba cu c vua yu, nhn th Hu Phi
b ging xung lm T Dung, Tip D b x pht lu, c Nguyn Tri xui Th L lnh
48

C sch chp lc ny h Nguyn ang i kinh l Bc o.

274

Vit S Ton Th

thu giam, c bo ton cho m con Ng th. Thi Tng bng lng truyn giao cho nng
em gi Ng Tip D cha Hoa Vn. Nguyn Tri thng sai ngi em tin go cp
dngcho ngi n b bt hnh ny. Ma thu nm i Bo th ba, Tip D sinh ra
Hong T T Thnh, Th L xui b em con trn i.
V Th L, cn mt iu na cn bit. Khi vua Thi Tng tin yu, nng tng bn lun
cng vua nhiu vic, cng c th v th m lm mt lng nhiu ngi na.
vo hon cnh t cung cm ra ti triu ng, nhiu k ght ghen nh th th c
Trai tin sinh v Th L trnh sao cho khi ci thm ha chu di.
Th L v Nguyn Tri b bt giam lin.
Ngy 16 thng 8 nm Nhm Tut (1442), nin hiu i Bo th ba, lch s nh Hu
L chp mt ci n phn quc ca mt v i cng thn, anh hng dn tc, bi thm
v bt cng hn c ci n Hn Bnh (Hn Tn v Bnh Vit) i Hn Cao T.
Trc Nguyn Tri c ci cht v l ca Trn Nguyn Hn v Phm Vn Xo, sau h
Nguyn trong nhng k nm gai nm mt cng ngi ho kit t Lam Sn li thm
mt s na... h cht mt cch thm khc, cng do tay mt ngi n b v bn tiu
nhn, m nguyn nhn vn khng ngoi nhng mi li ring ty. (Theo Chu Thin, b
Tuyn T Thi Hu s con b Ng Dip T ng vo im lnh s ginh c ngi con
mnh va c lp lm Thi T, b s mt quyn nn khi vua Thi Tng bng h, b
lin mu vi cc i thn Nguyn X, L Kh, L Khc Phc, nhn ci cht bt thnh
lnh ca vua Thi Tng m git lun ng Nguyn Tri, s ng cn tr vic tn lp v vua
cn b nga, sau ny b git lun n c bn Kh v Phc, e bn ny c lc hi tm
tr li lm lung lay a v ca b).
Ngi i sau c lch s, vit lch s, nh n hun nghip v i ca Nguyn tin
sinh v cc bn ng ch khng khi c s ngao ngn cho cng l thi phong kin.

275

Vit S Ton Th

III. L Nhn Tng (1443 - 1459)

Vua Thi Tng lm vua c chn nm, th c 20 tui, Hong T Bang C ln ni
ngi hy cn m nga (cha y hai tui). B T Tuyn Thi Hu r rm d chnh. Ph
t ca Thi Hu l cc v i thn L Kh, L Khc Phc, Nguyn X.
Trong nhng nm b Tuyn T cm quyn, c my vic quan trng l t ra mi
bn iu h lut v t n, sa i chng trnh khoa s (b thi m t v thi kinh
ngha, ch c thi vit v thi tnh), o sng Bnh L (theo Khm nh Vit S th sng
Bnh L chy t Thi Nguyn v n Ph L, mt a ht thuc tnh Phc Yn, c l l
sng C L chng?), tin vic vn ti v giao thng trong nc
B Thi Hu li lm thm vic git hi cng thn na, sau khi mu vi L Kh, L
Khc Phc, Nguyn X, git Nguyn Tri nh trn ni.
Ln ny n lt chnh bn L Kh, L Khc Phc (theo Chu Thin trong cun L
Thnh Tng l Trnh Kh, Trnh Khc Phc l nn nhn ca b, vic chm git ny cng
gy mi d lun rt si ni trong nc.
Nm Qu Du (1453), Nhn Tng mi bt u tham chnh. C l ngi nghe c
nhng li ch trch ca nhn dn v vic st hi cng thn nn ngi cho truy tng
nhng ngi qu c v cp rung quan in cho con chu cc ng Nguyn Tri, L
St, L Ngn, L Khc Phc.
Phan Ph Tin c y son b Quc S t i Trn S cho n ht thi Minh thuc
c tt c 10 quyn.
Trc y cc vng hu v cc quan vn v n bng lc bng thu 50 h hay l
100 h (nh) ty theo phm trt.
Bn ngoi, Chim Vng B Cai thng em qun quy ri Ha Chu. Qun ta nhiu
ln vo chinh pht nhng vn khng sao dt. Nm Bnh Dn (1446), cc ng L Th,
L Kh c triu nh c em qun iu pht Chim Thnh, chim c thnh Ch
Bn, bt c B Cai cng cc phi tn em v Thng Long. Chu vua B l Ma Kha
Qui Lai c triu nh lp ln thay B Cai.
Chin cng nm Bnh Dn c nh hng ln ra ngoi bin gii nn nm Mu Thn
(1448), x Bn Man xin quy phc nc ta. T Bn Man c i tn l chu Quy
Hp. Chu ny gm cc thung lng, i ni pha ng Nam gip Ngh An, Qung
Bnh, pha Ty Bc gip Thanh Ha, Hng Ha.
Trong 16 nm (1443-1459), tuy chnh s khng c g c sc nhng dn c lm
n d chu, v Nhn Tng hn cng l mt ng vua hin. Gia khi thun bum xui gi,
bng xy ra cuc th nghch ca Lng Sn Vng Nghi Dn vo nm K Mo (1459).
Nghi Dn mu vi bn Phm n, Phan Ban, Trn Lang v in tin Ch Huy S L
c Ninh, na m bc thang t nhp vo hong thnh ni ca ng, nhy vo cung

276

Vit S Ton Th

m cht vua Nhn Tng. Th Hu Ph Chng l o Biu chng li qun phin lon
cng b git.
Sng hm sau Nghi Dn cho git c b Tuyn T Hong Thi Hu ri t lp lm vua,
i nin hiu l Thin Hng, cho s sang Tu cu phong. (Nghi Dn l con c vua Thi
Tng, anh Cung Khc Vng Khc Xng, vua Nhn Tng Bang C v vua Thnh Tng
T Thnh).

Phn ng Ca Triu nh
Cuc o chnh xong xui c 8 thng th gia triu L li sinh bin, c l nu Nghi
Dn ng nghe li xim nnh v git cc cu thn, kho v v nhn tm th cha d b
phn ng ca cc triu thn. Ci cht oan ung ca nhiu quan li gy trong tm
hn nhng k cn li mt cuc khng hong v a y h qua pha phn ng, du
h mun hay khng. y l mt vn t v. H hp c vi nhau, v vy h thnh
mt sc mnh. Nhng do vic ny, ta thy u c ca gii quan liu thu hn yu,
nht nht, thiu on kt, ng l h phi c ngay sc mnh k trn tr th cho
ng vua m hng ngy h th tht trung thnh.
Thng su nm Canh Thn (1460), n lt Thi Bo Qun Hu inh Lit, Nguyn
X, Nhp Ni i Kim L Vnh Trng, X K V y Tng Tri L Nim, Ng Tin Trung
Qun Tng Tri L Khoi, Ng Tin Hu Qun Tng Tri Trnh Vn L, Bc o Thim Tri
Trnh c, in Tin Ch Huy S Nguyn c Trung vi con l Thit T Qun
i i Trng Nguyn Yn, in Tin T Ch Huy S L Yn, L Giai, m mu vi
nhau ng ca thnh m cuc bo ng. L Nhn Thun chm Trn Lang, qun th
tc a vo git bn Phm n, Phan Ban ngay gia Ngh S ng. Cn L c Ninh
v hn trm d ng cng b h st nt.
Vic ny thnh tu, cc i thn tuyn b ph b Lng Sn Vng Nghi Dn, ging
xung tc L c Hu (ly khuyn theo o c). Nhng sau , L Lng bng
mm la trao cho Nghi Dn bt t tht c. V vn lp vua mi, a s ngh lp
Bnh Nguyn, tc Gia Vng T Thnh, (tc ny ca Nghi Dn phong cho T Thnh
trc y khi va ln ngi xong), cn c vo ch Ngi thng minh ti c, duy L Lng
i lp Cung Vng, nhng Cung Vng vn khng a cng danh ph qu, li thy ci
ngi cao v c thng gy ra nhiu tai ha nn ht sc khc t, cc quan nh em
xe gi n Ty in mi Gia Vng.

277

Vit S Ton Th

IV. L Thnh Tng (1460 - 1497)

- Vic chnh tr - T chc hng thn - Vic inh - Cp hnh chnh Cc a ht hnh chnh - Quan ch - Thu inh - Thu in th - Nng
nghip - Lut php bo v dn quyn - Quyn li x hi - T chc v b Cc v cng di i Hng c - Trn nh Bn Man v Lo Qua - Vn tr
ca nc ta di i Hng c
Ngy mng 8 thng su nm y, vua Thnh Tng ln ngi tc v in Tng
Quang. Ngi i nin l Quang Thun, vn nhn nhng cho n nm Quang Thun
th tm mi xng trm v Hong Thng ch co.
Ngy mng mi c l pht tang vua Nhn Tng v b Tuyn T Hong Thi Hu
cng truy tng o Biu chc Th Hu Chnh Trng, trt tng lc phm.
Cuc o chnh thng su kt liu, thng 10 c vic nh cng thng tc cc cng
thn Trung Hng v cp rung cng thn th nghip t 100 mu n 350 mu.

1- Vic Chnh Tr Ca Vua Thnh Tng

X hi Vit Nam vo u L triu v phng din t chc c quy c v trnh
sinh hot ca dn chng ln ti mc kh quan. Nhng s ln xn di i Trn
mt, qua thi Minh thuc v trong giai on khng chin u c san phng ht.
Trc vn ny ta phi nh n cng lao ca Nguyn Tri, ngi lun lun hot
ng v tranh u cho quyn li nhn dn. nhiu ln gia triu ng, ng bi xch
bn L St, khi lm T Tng ly lng vua by ra nhiu th thu kha. ng mua
th chuc on v dn, v nc. n b cho ng, cng c thi s trung trc v lng i
quc ca ng thng, nn i L S li c nhiu n ngha trong lch s dn
tc Vit Nam. Ngoi ra nh php qun in ca triu nh, mi ngi dn nht l cc
cng dn u c rung t sinh nhai, cng ngh trong nc c pht t, ngh
khc g in sch thnh hnh gip rt nhiu trong vic truyn b t tng hc thut (vic
ny do quan Thm Hoa Hng Lin l Lng Nh Mc dy bo), ca Vn n, Lc u
v cc ca sng c nhiu thuyn b bun bn ra vo tp np.

2- T Chc Hng Thn

C cu cai tr cc h tng nhn dn l hng thn vn theo cc i L, Trn, tuy
c thay i v hnh thc v danh t, nhng nguyn tc vn khng khc. X quan by
gi i ra X Trng v hn nh mi x c c ba ngi gi l x chnh, x s, x t;
x nh c hai hai ngi x s, x t; cc vin chc ny l nhng i din ca nhn dn
v tr thc v hnh kim. Khi dn bu xong, h cn phi c quan trn phc hch li
(nm Quang thun th ba, iu l thi hnh v vic bu x trng nh sau: hi ng

278

Vit S Ton Th

ton dn la chn hoc ly ngi cao nin, hoc gim sinh, sinh m hc nghip
cha thnh t, hoc phn t thuc lng gia t t ba mi tui tr ln. Bu sai
nguyn tc s phi ti). Nu cn thm ngi gip vic th cho php ly thn trng.
trnh b ng, mt lng ngi no ra lm x trng th ngi cng h vi x
trng khng c ra gi thm chc x trng th hai.
Cc x c n nh nh sau: mt trm nh l x nh. Hai trm nh l x ln. Nu
x no thm inh th i bc theo h thng v nguyn tc t chc k trn. Khi c s
i thay ny, rung t cng c chia li.
Xem n v hnh chnh i L S, nh nht m c gn 100 nh, th bit nhn
khu ca nc ta t giai on ny tin r rt. Trc y, di thi Minh thuc v
di cc tin triu ch mi c lp ra L c 110 h (mi h l mt nh). Cn cc cp x
v thi Trn S, dn s l bao nhiu mi cp khng thy cc c s ghi chp. Theo s
k cu gn y ca mt vi hc gi, dn s ton quc i L S c ti 6, 7 triu.

3- Vic inh
Di i L c lp s Tng Tch ghi tt c s dn trong lng gm cc quan vn v,
binh lnh, hong nam, lo hng v ph nhn. i Trn c n S tc l s ny. Hi
Minh thuc c Hong Sch.
n i vua L Thnh Tng, ngi lp s H Tch c 3 nm xem li mt ln gi l
Tiu in, 6 nm duyt li gi l i in. S H Tch chia ra su hng:
1) Trng hng l nhng ngi chn lm lnh.
2) Qun hng l nhng nng dn c t cch ng vin.
3) Dn hng l nhng ngi dn nh ng su thu v chu tp dch.
4) Lo hng l nhng ngi gi t su mi tui tr ln.
5) C hng l nhng ngi v sn i lm mn.
6) Cng hng l nhng ngi v sn v v ngh nghip.
Nh no c ba inh th ct vo hng trng, mt vo hng qun, mt vo nh dn.
Nh c su inh: hai trng, mt qun, ba dn. Nhng ngi phiu bt khng c ghi
tn vo s B, nhng ngi kiu c cng phi c tn tui trong B. Cc quan ph,
huyn, phi duyt cc s b trc khi v Kinh chuyn sang cc s ca B.

4- Cp Hnh Chnh
Mt chc Tng K c t ra nh Chnh Tng ngy nay c nhim v lin lc cc x
vi nhau ngoi cc cp di dng vo vic cai tr nhn dn.
Trn c cc chc Huyn Tha, Tri Chu, Tri Ph, ng Tr. Cc chc ny thuc triu
nh b dng.

279

Vit S Ton Th

5- Cc a Ht Hnh Chnh
Vua Thi T trc kia chia nc ra lm nm o (Nam, Bc, ng, Ty v Trung
). Do c chc Hnh Khin l chc quan cao nht, c l nh chc Tng c gn
y. o chia ra L, ng u c chc An Ph S v trn c chc Trn Ph S nh
chc Tun Ph hay Qun o. (Tun Ph l quan u tnh Trung Chu. Qun o l
quan u tnh Thng Du).
n vua Thnh Tng, nc ta c chia lm 12 o:
1) Thanh Ha
2) Ngh An
3) Thun Ha
4) Thin Trng
5) Nam Sch
6) Quc Oai
7) Bc Giang
8) An Bang (Qung Yn)
9) Hng Ha
10) Tuyn Quang
11) Thi Nguyn
12) Lng Sn
Mi o c ba Ty: , Tha, Hin.
c hai vin: chnh, ph Tng Binh coi vic qun. Tha c Tha Chnh: chnh,
ph s coi vic cai tr. Hin c hai vin Hin St: chnh, ph coi vic T Php. Li c
chc Gim St Ng S xt cng vic cc o, nh chc Thanh Tra Hnh Chnh v chnh
tr i nay.
Nm Quang Thun th 10 (1469), Thnh Tng cho v li bn nc ta i tn 12
o ra lm 12 Tha Tuyn. Mi Tha Tuyn c s ph huyn nh sau:
- Thanh Ha, c 12 ph, 16 huyn, 4 chu.
- Ngh An, c 8 ph, 18 huyn, 2 chu.
- Thun Ha, c 2 ph, 7 huyn, 4 chu.
- Nam Sch i ra Hi Dng, c 4 ph, 18 huyn.
- Thin Trng i ra Sn Nam, c 14 ph, 42 huyn.
- Quc Oai i ra Sn Ty, c 6 ph, 24 huyn.
- Bc Giang i ra Kinh Bc, c 4 ph, 19 huyn.
- An Bang, c 1 ph, 3 huyn, 4 chu.

280

Vit S Ton Th

- Hng Ha c 3 ph, 4 huyn, 17 chu.

- Lng Sn c 1 huyn, 7 chu.
- Thi Nguyn i ra Ninh Sc, c 3 ph, 8 huyn, 7 chu.
- Trung i l ph Phng Thin, c 2 huyn.
Thng su nm Hng c th hai, ta chim c ca Chim Thnh t Thun Ha
tr vo t thm c Tha Tuyn, Qung Nam, gm 3 ph, 9 huyn.
n nm Hng c th 21 li sa bn thm ln na v i Tha Tuyn ra x.

6- Quan Ch
y l cc cp b ti cao ti triu nh. n i vua Thnh Tng cng c s chnh
n. Trc y, quan chc t theo triu Trn, c T, Hu Tng Quc ri n L B,
Li B, Ni Cc Vin, Trung Th, Hong Mn. Qua thi Nghi Dn t ra 6 b v 6 khoa
(Li, B, L, Binh, Cng, Hnh). Nay ngi b Ni Cc Vin, T, Hu Tng Quc, lp ra
Hn Lm Vin v t thm 6 t (i L T, Thi Thng T, Quang Lc T, Thi Hc
T, Hng L T, Thng Bo T) v chc ng Cc i Hc S b dng vn thn
cng ban thm tc tam Thi (Thi S, Thi Ph, Thi Bo), tam Thiu (Thiu S,
Thiu Ph, Thiu Bo) thng cc v trng thn c cng ln. Cc quan 6 b c:
Thng Th. T Hu Th Lang, Lang Trung Vin Ngoi Lang, T V. Cc quan 6 khoa
c: Cp S Trung, Cp S Trung, Lang Trung. Cc quan 6 T c: T Khanh, Thiu
Khanh, T Tha. Ngoi ra cn cc quan chc coi v hc v, binh v, cc tng qun, tn
quan.
Theo t D "Hiu nh Quan Ch", ngy 26 thng chn nm Hng c th hai
(1471), tng s quan chc vn v ni ngoi ton quc c ti 5370 v chia ra nh sau:
A- Quan trong vn v v c tng qun c 2755 v:
1) Vn quan 899 v.
2) V quan 1910 v.
3) Tng quan 446 v.
B- Quan ngoi, vn v mi chc c 2615 v:
1) Vn quan 926 v.
2) V quan 857 v.
3) Tng quan 41 v.
4) Tp chc 791 v.
Xt tinh thn li D k trn th vic t cc quan li theo nguyn tc phn quyn v
nguyn i trch nhim. T d Li B ct b nhn vin khng hp kh nng th Li Khoa
c php bc b. L B nghi ch sai bc, L Khoa c php n tu: Hnh Khoa lun
cng vic ca Hnh B tri phi nh nng v.v... Nh vua li rt nghim ngt i vi
nhng phn t thiu s lim khit, do iu 138 Hnh Lut i Hng Dc nh rng:

281

Vit S Ton Th

"n l lm tri php th pht t 1 quan n 10 quan v b bi chc, t 10 n 19

quan b y; t 20 quan tr ln chm. Cc ngi c Bt Ngh n l t 1 quan n 9
quan pht 50 quan; t 20 quan tr ln, phi ti lm phu. Ca hi l b vo kho mt
phn, mt phn trao tr bn ch"
K n hi l c ti m k hi l quan li cng phi b trng pht. K no i lo vic
cho ngi khc cng phi ti, nhng nh hn s ch; l vt u sung cng.
Li ng ch mt iu: vua Thnh Tng t thm quan m ngn sch quc gia
khng tng, v lng bng ca cc quan t hn trc. Ngoi s lng, cc quan c
tin ph cp chc v khi i kinh l v tin go cung mng ca dn khi nhm chc. (Xin
coi Vit S Tn Bin quyn 2 trang 538).
Xt ra s lng bng ca cc quan t i nh vy do gi sinh hot i xa c l khng
cao, phn c nhn c c tit kim, ngoi ra cc quan t t phm tr ln cn c phn
rung lng; cc quan tui t 65 c xin v hu tr, nhng ngi lm nha li c th
xin v t 60 tui.
- Xin coi vn thu kha di y:

7- Thu inh
Tr nhng lo nhiu 60 tui tr ln, Hong inh l nhng ngi v thnh nin (di
18 tui), nhng ngi thuc vo trng (hng tng qun) cng nhng ngi ph tt,
mi ngi dn phi np thu ng nin l 8 tin. i vi thu inh i Trn nh vo
rung (ai c mt hai mu ng 1 quan; 3, 4 mu ng 2 quan v theo t l m tng
ln, tr cng inh khng phi np thu). i vua Hin Tng mi xut ng 1 quan 2
tin, i vua Thn Tng (1649-1662) mi xut inh khng phc dch vic quan phi
ng 3 quan nm tin nh th th inh su i Hng c nh hn nhiu.

8- Thu in Th
Chia ra lm ba hng:
A) Nht ng in: mi mu ng nin phi np 60 thng thc (10 thng l mt
u) v tin 6 quan.
B) Nh ng in: mi mu ng nin phi np 40 thng v 4 quan.
C) Tam ng in: mi mu phi np 20 thng v tin 3 quan.
Rung bi trng du cng chia lm ba hng, thu nh hn hoc np bng t hay
bng tin. Rung t in khng phi np thu.
Th trch l t c hn nh nh sau: Quan vin c 80 thc (5 so 5
thc). Qun dn chc sc c 50 thc (3 so 5 thc) khng phi chu thu, cn
ngoi din tch hn nh phi np theo thu rung.
Nu so snh vi thu ca cc tin triu, ch thu l di i L Thnh Tng c s
d dt, cc nh cm quyn t tit kim nhiu lm khi phin dn. Ngoi ra s

282

Vit S Ton Th

chp: kho tng thu khng c sung tc. Nm Quang Thun u tin tc l nm
vua Thnh Tng va ln ngi, thng sau c ngay Chiu yu cu qun dn np thc
cho nh nc. Ai hng ng c b i lm chc ton qun. T d ai np 200 hc c
b quan chnh tht phm; np 150 hc b tng tht phm; 100 hc b chnh bt
phm, con ci u c min qun dch.

Nng Nghip
Vua Thnh Tng rt hiu bit vn dn sinh m vn dn sinh nc ta l mt
s nng nghip u quy tu xung quanh vic m mang rung t, canh ci v iu.
Nm quang Thun th by, thng 12, ngi h Chiu bt cc quan ph huyn khuyn
khch nhn dn cy cy v trng du nui tm.
Thng 8 nm Hng c th 6 (1475), Ngi t hai ty H trng nom vic iu,
phng lt li cho dn v ma mng. Trong vic khuch trng nng nghip cng nh
vic bo v iu c quan chuyn mn l H Ty S v Khuyn Nng S. Trong
nc by gi c 53 ty H v 53 ty Khuyn Nng. Ngoi ra, nh nc lp ra 42 s
n in khn hoang cc min thng du t di quyn 13 quan n in chnh s,
31 s Tm Tang, 18 s in Mc kn chn ging trng tm tt, dy dn vic nui tm
m t cho ng phng php.

10- Lut Php Bo V Dn Quyn

Lut php i L phng theo lut php i Chu ng bn Trung Quc, nhng c
sa i li nhiu.
Trng tr nhng ti thng phm c 5 bc (Ng hnh):
1) Suy hnh, x ring n b, nh bng roi t 10 n 50 roi.
2) Trng hnh, nh bng gy u bt ng, x ring n ng t 60 gy n 100
gy.
3) hnh, l ti y ba bc:
a) Dch inh: phi lm phu hu cm nc trong qun, n b lm vn, nui tm
b) Tng phng: n ng lm lnh chung voi, n b phi thi cm, u b thch
hai ch vo trn.
c) chng din: n ng phi lm phu cc n in, n b xay la gi go, b
thch vo trn bn ch, eo mt kha chn.
4) Lu hnh l y i xa c 3 bc:
a) Lu cn chu (Ngh An) b pht 90 gy thch su ch vo mt, eo mt kha
chn.
b) Lu ngoi chu (B chnh) pht 90 gy, thch 8 ch vo mt, eo hai kha chn.

283

Vit S Ton Th

c) Lu vin chu (Qung Nam) pht 100 gy, thch 10 ch vo mt, eo 4 kha
chn.
5) T hnh ti cht c 3 bc:
a) Gio (tht c).
b) Chm (bu u).
c) Lng tr (tng xo).
Lut hnh i Hng c cng theo Chu l, nh ra Thp c l:
1) Mu phn: lm nguy x tc.
2) Mu i nghch: ph hy tng miu.
3) Mu bn: phn c theo gic.
4) c nghch: git cha m, ch, bc, c, d, anh ch, cha m, chng, ng b, v.v...
5) Bt o: git c mt nh 3 ngi.
6) i bt knh: t ra v thn, lu vua, i xe vua, lm dng nghi v Thin T.
7) Bt hiu: chi cha m, khng tang.
8) Bt mc: mu st hay nh cc ngi h phi tang 3 thng v 5 thng.
9) Bt ngha.
10) Ni lon: thng dm vi ngi cng h tang 5 thng, vi v l ng.
Cc ti ny u x vo ti t hnh c.
Xt t m ni dung b L Triu Hnh Lut tc l b lut i Hng c, cc lut gia
ngy nay rt cp tin, rt dn ch v mt chm son trong lch s t php Vit
Nam.
Qu vy, ta thy L triu bo v trit quyn li v an ninh ca nhn dn khng b
ri tng lp x hi no, nhng cng c vi trng hp qu khc nghit i vi lut
php hin hu, v tri li cng c trng hp khinh gim rt nhn o, ng khen hn
i by gi.

11- Quyn Li X Hi
Do mc ch trnh s chnh lch qu ng v ti sn, vua Thnh Tng phng
vic lm quyn ca quan liu, qu tc hay chim nhiu t cng nn ra lut l sau y
v thi hnh ngay t ni kinh :
Vn nh kinh , quan Nht Phm c ba mu, Nh Phm hai mu, Tam Phm
mt mu, T Phm nm so, Lc, Tht Phm hai so, Bt, Cu Phm, thng dn mt
so. Ai lm chim b pht trng 50 gy, bim mt t. c vn ao ri m cn bit
lp ni khc, ti tng thm mt bc, tr nhng ngi c cng c t t.

284

Vit S Ton Th

Ai ch b tin ng nt, bn cao gi, tch tr hng ha u c u b ti v hng

ha b tch thu. Nhng ai cy th h hip ngi ta trong vic mua bn, ti cng vy.
K hng hch nhiu dn ly ca cng coi nh trm thng, gim mt bc. Ti
ch s ngi quyn th em cho cng ti nh vy, nu ca cha ly v trng 60
gy, bim 3 t.
Ng tr (bp nh vua), bp nh quyn qu h lim mi vt ch, c hip ngi
bn, gim th v ngi ch cng b gii quan pht ti , gia ch b pht. Gim th a
tng khng can thip, trng bim ty theo nng nh. Ngi ngoi bt c s c
thng. Ly gian rau qu ca ngi, trng bim. Cc quan chc v n ngi nh
quyn qu khng trnh u b pht.
Cy rung qu hn khng np thc, trng 80 gy. Ti phm phi np thc gp i
n vo kho. Ti phm ln na phn rung b tch thu. Rung cng giao cho th nh
nc thu v, cn rung khu phn ly mt na.
K no nc danh u th hi ngi (nm du tay) coi l quy ri x hi, nu
c nh hng n quc gia i s th chm, vic thng th lu vin chu, gia sn tch
bin. Ngi no bit v t co c thng nhiu, t, ty theo vic nng nh. Vit th
ph bng thi chnh: lu cn chu, nh th y lm lnh chung voi. Nu ngi gi vic
nhn th khng hy l th nhn dn bit m truyn tng, b suy 50 roi, bim
mt bc.
Cc quan nhn th nc danh ly lm cn c buc ti ngi ta, gia thm mt
bc.
Cc quan lm vic hnh n ko di cng vic, qu k hn m khng xong s b pht.
Qu 1 thng: bim, qu 3 thng: bi chc.
Cc cng ho s ti, n cp s tu gia ng hay bt giam ngi mang s tu,
u b lu hay x t. Nu s qua 4 ca Hong Thnh ri m vic ny cn xy ra,
ti li tng ln mt bc.
Gi chc th, vn kh, trng 80 gy, theo nng, nh.
G chng cho con thnh hn cho ngi khc, lm lnh hu cm nc. Ngi
ly sau bit m c ly cng b ti , nu khng bit, c min ti. Ngi con gi tr
v cho chng trc, ngi ny khng nhn na th c n li snh l. Trai hi v,
a snh l sau li b khng ly, pht trng 80 gy v mt snh l.
Lut Hng c cng ht lng bo v phong ha na nn t ra nhiu iu khon
trng tr nhng k vi phm. Thm vo triu nh cn cng b 24 iu rn a
nhn dn n ch lnh mnh v o c.

12- T Chc V B
Qun s trc y ca vua L Thi T c 10 vn ngi chia ra 5 phin, 1 ban li
gi l lu ban tp luyn v phng v, bn phin kia c gii ng v tip tc nng
nghip ri cng nhau ln lt thay i. Binh s lu ban thuc v nm o v qun di

285

Vit S Ton Th

quyn v Tng Qun. Trn Tng Qun c Tng v ng Tng Qun, di c Chnh,
Ph i Trng v Cu Phm Ng Trng.
Thng 7 nm Quang Thun th t (1463), nm V Qun i ra 5 ph c:
- Thanh Ha, Ngh An, thuc Trung Qun Ph.
- Nam Sch, An Bang (tc Qung Yn) tc ng Qun Ph.
- Thin Trng tc Nam nh, thuc Nam Qun Ph.
- Quc Oai tc Sn Ty, Hng Ha, thuc Ty Qun Ph.
Ngoi 5 ph ny cn c Phng Trc Qun gm qun i hai min sn cc Thi
Nguyn v Tuyn Quang.
Mi ph c 6 v. Mi v c 5 hay 6 s. Mi s c 400 ngi.
Ph c T, Hu c, c ng Tri, c Thim Tr.
S c Qun Lnh, Ph Qun Lnh, Chnh V y, Ph V y.
S chia ra lm nhiu ng. Mi ng c mt Tng K.
Vua Thnh Tng i V Qun Ty Thn Cc (tc Ng Lm Qun) ra lm hai V T
Hu V Lm Qun, kn con cc quan t lc phm n tam phm sung vo cc v y.
Nm Quang Thun th tm (1467), Ngi t thm ra hai o Ni, Ngoi Ch Qun.
Ni qun c 66 ty, 51 v. Ngoi qun c 26 v. Mi ty c 100 ngi. Mi v c 5 s,
mi s c 12 i, mi i c 20 ngi. Tnh ra Ni qun c 51 v v 225 s, 3060 i,
c tt c 61.200 ngi cng vi 6.600 ngi 66 ty thnh tng s 67.800 ngi.
Ngoi qun 26 v c 130 s thnh 1.560 i, tng s 31.200 ngi. Tt c Ni, Ngoi
gm 9 vn 9 nghn ngi, cng vi s qun 5 ph v qun Phng Trc chng 7 vn l
16 vn, thm vo cn s qun trc v trong cung.
Ngoi ra, cc quan c, Tng Tri chm ging tp trn cho s tt v t 31
iu qun lnh tp thy chin, 32 iu tp tng trn, 27 iu tp m trn, 42 iu
tp b trn.
T nm Quang Thun th tm, c 3 nm 1 ln c mt k kho hch v v ngh
kim sot li vic hc tp ca qun i. Ai t thng c thng mt chic o v 1
quan 5 tin; ai tam thng c mt chic o. Nh thng 2 bnh c 6 tin. Ai nht
thng c ba tin, 4 bnh thng 20 ng, k no thua cng b pht theo nh vy.
Ni, Ngoi qun, quan t ng phm tr ln th bn 5 pht, chm tay 4 pht, nh
mc 1 pht, cng c nh cp bc thng pht.
Li c lut chng qun chnh gm 43 iu m n qu na nu vi phm s b
chm. T d: tit lu qun c, hu qun lui khng tip vin tin qun, t iu qui g
d oan m hoc binh s, o ng v.v...
Vua Thnh Tng li ch trng c n quyn li ca cc qun lnh. Nhng ngi
thuc qun hng, tc l dng vo vic qun khi cn ti, c phn rung tt, np

286

Vit S Ton Th

thu nh, nn thng 11 nm u Hng c (1470), Ngi gi ngay mt lc c thm

26 vn qun i Nam chinh.
Tinh thn thng v thu c ln cao do s khuyn khch ca triu nh nn c
c cc v quan vn xut thn khoa bng cng xin i sang v chc (Tin S Phm Ph
lm Ch Huy S, Ng Li, L Dng lm Tng Binh, Nghim ch Khim lm Ch Huy
S, Nguyn Trinh lm n Binh B Thng Th v.v...)

13- V Cng Di i Hng c (Cuc Nam Pht Ca Thnh Tng)

Trc kia, tng nc Chim l Tr Duyt, ngi Thi Ni, git Quc Vng l B
Do ri t lp lm vua, sau truyn cho em l Tr Ton, mun hc i Ch Bng Nga nn
em qun cp ph Ha Chu ca ta vo nm Hng c nguyn nin (1470). Quan
Trn Th y l Phm Vn Hin chng khng ni phi gi th th v cho phi bo v
triu nh.
Ngy 6 thng 10, nh vua h lnh kn hong inh t 15 tui tr ln c 26 vn
qun. Qun i sp ln ng, ngn c Nam Chinh php phi bay th bi chiu Bnh
Chim c tuyn ra bo co quc dn l do ca cuc chin u v tnh trng Vit
Chim qua bao nhiu th h.
Lan Qun Cng inh Lit, K Qun Cng L Nim lnh 10 vn qun i tin phong.
Ngy 18, i qun tin vo t Chim. Ngy mng 2 thng ging l ngy Tt Nguyn
n, e qun s chi bi sinh nn, ngi m cuc thi thuyn v tp trn cng sai th t
Thun Ha l Nguyn V v bn Chim Thnh r cc ni him yu. Cc th t ,
phin t cc ni cng s thn Ai Lao l Quang Bnh, trn th l u Nguyt l Lng L
vo chu v dng hng vt.
Cuc giao tranh bt u ngy 5 thng hai. Vit qun c phn phi nh sau:
Ngy mng su, L Hy Ct, Hong Nhn Thin v tng tin phong L Th, Trnh
Vn Si em 500 chin thuyn v 3 vn tinh binh, na m b mt ra ca b Ym Ta
cho gp vo ca b Sa K (nay huyn Bnh Sn, tnh Qung Ngi) p ly chn
ng rt lui ca gic.
Sng ngy th 7, vua thn em hn 1000 chic thuyn v 7 vn qun tin vo ca
Tn Yn v Cu Ta (nay l i Ym v Tiu Ym, thuc Qung Nam) trng c Thin
T, dng trng tin vo trn a. B binh i Tng Nguyn c Trung cng mt
chuyn binh i gi cc ng ng sn cc.
V phn qun Chim, Quc Vng v em l Tr Ton cng su v i thn em 5000
qun v voi, lng l tin n gn i doanh ca vua Thnh Tng, c l nh nh ln
mt sau nhng thy uy th ca qun ta hng dng mt ngay tinh thn, vi rt ngay v
Ch Bn, n ni M T th gp T c L Hy Ct. Gic hong s chy ln ni cao
b L Nim thc qun nh tan v chm c mt i tng h gi, tin n M Cn
git c hn 300 qun gic v bt c 60 tn. Tr Ton thy em b i bi, tht
vng, cho s sang xin hng. Vua cho dng qun ngh ngi, sau thy Tr Ton c thi
khng minh bch nn ngy 27, i qun nh vo thnh Thi Ni. Ngy 29, qun ta

287

Vit S Ton Th

xit cht ba vng vy quanh thnh Ch Bn. y, Vit Chim kch chin. Chim b hi
ti 4 vn qun, bt sng ti 3 vn, trong c Tr Bn v c Hong Gia.
Cuc chin tranh Nam Bc n y chm dt. Ngy mng 2, c chiu sa son ban
s v kinh.
Tr Ton b bt, tng l B Tri Tr chy vo Phan Lung (Phan Rang) t xng vng
v cho s xin triu nh ta tha nhn tip tc tin cng. Vua Thnh Tng ng thun.
Em Tr Ton l Tr Toi, trc y thua chy vo ni, cho ngi sang ku vi nh
Minh. L Nim c c em 3 vn qun, vo bt sng c em vo kinh s. Do dng
chia r nhn tm dn Chim yu i, vua Thnh Tng ct Chim Quc ra lm 3
nc, chia cho B Tri Tr mt phn nm t c, cn bao nhiu lm thnh hai nc l
Nam Phan v Ha Anh trao cho Tr Toi v mt thn vng. Cn t Ch Bn, t i
Chim v C Ly l b ci c ca ta trc y b Chim ly mt mi trao cho hng
tng Ba Thi lm Tri Ph i Chim; Da Thy lm Thim Tri Ph; T Xun lm Tru
Chu C Ly c quyn tin trm hu tu i vi qun phin lon.
u thng t, qun Nam chinh v ti Ngh An. Ngy 11 thng t, Tr ton by lu
c ng gi, v bun v xu h nn sinh bnh m cht. Vua truyn chm u, dng
c trng u thuyn my ch: "u Tr Ton, vua nc Chim Thnh" phn
khi tinh thn dn chng.
Ngy 22, lm l dng t ti nh Thi Miu Lam Kinh (Thanh Ha) ri tin v Thng
Long.
Thng 6, vua h chiu ly nhng t mi ca Chim lm Tha Tuyn Qung Nam,
i i Chim C Ly ra 2 huyn: H ng, Y Giang cho thuc ph Thng Hoa (nay
thuc Qung Nam) i Chu Ngha T ra ba huyn: Bnh Sn, Ngha Giang, M Hoa
thnh ph T Ngha (nay t Qung Ngi); chia Ch Bn lm 3 huyn: Bng Sn, Ph
Ly, tuy Vin thnh ph Hoi Nhn (Quy Nhn ngy nay) ri ty xa lu cc ti nhn.
Vua cho san (ph) ci nh ni cao nht ngoi b bin gip a gii nc Nam Ban
(Phan Rang) dng ci bia lm gii hn, gi ni y l ni Thch Bi (nay l dy ni
gip gii Ph Yn, Khnh Ha chy di xung b thnh mi Varella).
V vic Tr Toi cho s sang khiu ni vi nh Minh, vua Minh c th sang buc vua
ta tr li t Chim Thnh; vua Thnh Tng ly li l nhn nhn, kho lo m xa b
chuyn ny. Vua Minh cng phi thi, ngay my ln c vic khm xt a gii Bc Thy,
Minh triu cng ch ly lm l, vic ha ho gia cc quc gia phi chng ty theo t l
sc mnh?

14- Trn nh Bn Man v Lo Qua

R Bn Man (nay t Trn Ninh), v Lo Qua (nay l Luang Prabang) pha Ty
nc ta t xin l thuc nc ta t nm Mu Thn (1448), di i vua Nhn Tng v
i ra Quy Hp. a phn ca h c nhiu ni rng him tr, ng giao thng gp
ghnh kh khn, v h hay vo li th sn xuyn, thng em qun vo quy ph
bin gii Vit Nam. Mi ln xm phm b ci ca ta, h u kin kt vi nhau. Nm
Quang Thun th 9, quan Tng Binh Khut nh cng ng Tng Binh Nghim Nhn

288

Vit S Ton Th

Th, Tn L Qun V Nguyn ng phi i nh dp h t Long ng n Mc Chu

(Mc Chu thuc tnh Ha Bnh, by gi trong a phn Hng Ha), gp 300 tn gic
nh tan c lin tin thng n Cu Lng trn sng M. Khut nh hp c qun v
Gia Hng thuc quyn quan Tng Tri L Min tin n K Trc, li c qun hai chu
ng, Vit v th binh mi gip sc chn cc ng xung yu. Gic thy qun ta mnh
v c mt khp ni, tan v ngay. Khut inh sai ngi ly iu ha phc khuyn bo,
chng u xin hng phc.
Qua nm sau, qun Bn Man li noi theo vt c. Thng ba, vua thn chinh i dp
nhng n bn Bnh Nam, nh vua thy qun ta thng trn nn tr v cung.
Mi nm sau tc l vo nm K Hi, Hng c th 10 (1479), ngy mng 7 thng
su, vua li h mt bi chiu rt di k ti Bn Man. C l Ngi thy khng th khng
dung tha c vic cp ph lun lun ca h v coi h nh ci dm trong xng nn
ln ny cng quyt tr dt ci nn Bn Man bo v nhn dn cc min bin gii
pha Ty (Ha Bnh, Thanh Ha, Ngh An) bao nhiu nm mt lm, mt n v h.
Thi y Sng Qun Cng L Th Vc, Ph M y Thng Lnh ng, Bc qun v
nhiu c, i Tng, c lnh em 20 vn qun tinh nhu i tiu tr.
Thng 7, ngy 22, vua h chiu thn chinh, kn 18 vn qun t di quyn i
Tng c L nh Ngn, L Lng, L Nhn Hiu chia nm o nh thng vo Lo
Qua. Qun Lo Qua v tan ngay. Ngy 18 thng 10, vua ti Ph Lit nghe tin i
thng v lc ny qun ta chim ng c th ph ca Lo Qua, chim c nhiu
qu vt. Vua Lo Qua trn mt. i qun n h lu sng Kim Sa (c l sng ny chy
pha Bc, qua tnh Ty Khng v T Xuyn), gip Min in. Triu nh Min in
s qun ta tin vo nc h, vi a th n triu nh, qun ta mi rt v. H tun
thng 1, ng gi tr v Kinh.
Ma xun nm sau, ta m cuc chinh pht Bn Man v cng huy ng ti 30 vn
binh s. Ngoi ti xm lng b ci, Bn Man cn ng ght v xui Lo Qua quy ph
nc ta. i n ni, qun Bn Man tan v ngay. T trng Bn Man l Cm Cng s
qu b chy ri cht. qun ta vo thnh t ph, dn Bn Man c chng 9 vn, sau v
chinh chin v cht i, cn vi ngn ngi.
Vua Thnh Tng chia t Bn Man lm by huyn, t ra ph Trn Ninh v cho quan
n cai tr, nhng ngi vn phong thn nhn ca Cm Cng l Cm ng lm Tuyn y
i S trng nom th dn.
Xt cc v cng trn y, ta thy i Hng c thanh ton c mt cch kh
quan vn bin gii. Chim Thnh, Lo Qua quy ri nc ta t u Thin Cha k
nguyn, ht i n n i kia, gy nn hn th truyn kip. Ta du mun yn h cng
khng ta yn, ch v cc dn tc ny ngu mui khng t lng sc mnh li c tnh
hiu chin, tht l t chuc ly ci v dit vong, sau ny h li c thi a tng vi cc
vng triu Trung Quc nh vo hu tuyn ca chng ta mi khi Vit Nam giao tranh
vi Bc phng. T d trong cuc chin tranh gia Mng C vi Vit Nam hoc trong
thi Minh thuc, c khi h lnh vic "Bc tin" (!), c khi h la di sang gip ta
nh qun Minh th l lc h phn ta, vua L Thi T trong nhng ngy thng khi

289

Vit S Ton Th

ngha u tin lao ao v ngn c th ca h (Lo Qua). Gi y, dn h b tiu

dit, nc b qua phn khng phi l v c v oan ung.
Vua L Thnh Tng khi huy ng i qun m cuc Nam chinh tuyn co quc
dn "Ra ci h ca cc tin triu" tc l nhc con dn Vit Nam ci th truyn t
nhc tn gia ta vi cc man dn ln cn. Nu chng cay nhau n tt bc, c l u
qun lc ton quc nht 30 vn m tung ra ht, th ta hiu triu nh ca ta quyt lit
n th no vi Chim Thnh, Lo Qua v Bn Man. Li xem vic cp ph thnh, t
qun huyn th r rt nh vua thc hin cu khng i tri chung vi cc ch quc
d chng.
Sau my chin cng oanh lit ny, cc nh chp s phi ghi rng: cui th k XV, i
Hng c g c cho dn tc ci ha bin cnh min Ty, Nam. Ngoi nhng
thng li v chnh tr, ta cn ot c thng li v t ai cng kinh t na. T , ta
thu c nhiu thu m, sn vt qu gi (yn so, i mi, c trai, sng t, s c, t
la, cc tng rt p, voi v.v...) Li do s xc tip Vit Chim mt thit hn ht
thy bao gi, ta cng lm c ca h t nhiu iu hay v ca nhc, kin trc, tp tc
khong t khin nn vn ha ca ta c phong ph thm.

15- Vn Tr Ca Nc Ta Di i Hng c
Trnh vn hc nc ta n L triu ti mc kh quan. N bt ngun mnh m
t i Tin L, qua i Hu L. Trong mi th k Bc thuc, vic hc mi k l s
khai, tuy ta c mt s ngi vn t. T L, n c mt ci g l nn tng, v cc
khoa thi, vic tuyn trch nhn ti u u, n i Trn th vn hc ca ta c
tin. Nh c my th k c lp lin tip, vic vn hc khng h b gin on, cho n
c thi Minh thuc hai chc nm, vic hc ca dn ta cng khng ngng lc no (cc
quan nh Minh cng n c m cc trng hc khp nc v trng dng nhn ti
gip h). Ngay c khi vua L Thi T ang khng chin ti ng (nm Bnh Ng,
1427), ngi cng c m khoa thi. Trong khoa thi ny, bn ng o Cng Son 26 ngi
Gip v 6 ngi t Bng. Ri cuc bnh nh va xong, vua Thi T m lun
khoa Minh Kinh ly cc ng Trnh Thun Du, Phan Ph Tin, Nguyn Thin Tng, V
Vn Trinh, Nguyn Khc Hiu l nhng danh thn ca hai triu sau ny.
Nm Thun Thin th t (1431), Thi T m khoa Honh T, kn con chu cc
quan, cc thanh nin ti tun trong dn chng vo lm hc sinh thi cn, th ng tin v
gim sinh Quc T Gim, sung lm sinh cc ph. Khoa thi Tin S th nht i L
l khoa Nhm Tut nm i Bo th ba, c ti 450 ngi ng th, c 33 ngi trng
c, 3 v nht gip tam khi u cn thanh nin c, ng k nht l Trng Nguyn
Nguyn Trc 26 tui, Bng Nhn Nguyn Nh 19 tui, Thm Hoa Lng Nh Hc
ngoi 30 tui, ni danh c Trung Quc (Nguyn Trc i s c ngi Tu cho
Trng Nguyn bn y). Vi cc khoa thi sau, s th sinh cng nhiu thm, ri n i
Thnh Tng, nm Quang Thun th t (1436), s cng s ln n 1400 ngi. Vic hc
thnh n nh vy l nh ch nh Vua rt sng thng vic vn hc. Ngi m rng nh
Thi Hc, hng nm t c Khng T long trng, t ba lp Quc T Gim, ly thm
sinh vin lu tr, lm kho b th cha cc sch. Cch ca Ngi cho kn nhn ti

290

Vit S Ton Th

nhm vo c hnh ri mi n vn hc v do s tuyn la trc ca Hng L, th

sinh mi c n thi.
Nm Nhm Ng (1462), Quang Thun th ba, Ngi nh c ba nm mt k thi, nm
trc thi Hng th nm sau thi Hi. Thi Hng th c nhm vo nhng nm T, Mo,
Ng, Du; thi Hi vo nhng nm Su, Thn, Mi, Tut. Trong nc, ngi t 12 trng
thi Hng; 7 trng ti Sn Nam, Phng Thin, Hi Dng, Kinh Bc, Sn Ty, Thanh
Ho, Ngh An. Mi trng c 4 quan gim th do Hn Lm Vin c ra. Cn nm trng:
Tuyn Quang, Hng Ha, Thi Nguyn, Lng Sn, An Bang. Mi trng c hai quan
gim th do ta Tha v ta Hin y ct ra. Ngi ban t d "Khuyn Hc" cho s t
ton quc, li l y nh cha dy con, thy bo tr, tht l n cn tha thit, iu
hn l thit ch r nh ban ngy, nh vy ln sng vn hc trn khp ni Kinh k ra
ngoi dn d. S ngi ti cao hc rng mi ngy mt nhiu. Nm Nhm Ng (1462)
c 12 trng thi c ti 60000 ngi d th r vic hc kh quan th no. S cng s
khoa Tin S t Mi, Hng c th su (1475) tng ln gp ba. S ngi ny trc kia
khng qu hai ba chc, t ln ti 60 mi khoa.
Trng Nguyn tc l nht gip tin s cp , nht danh c hm chnh
lc phm. Bng Nhn tng lc phm. Thm Hoa chnh tht phm. Hong gip tc nh
gip tin s xut thn, tng tht phm. Tam gip ng tin s xut thn hm chnh bt
phm.
Cc tn khoa u tin c Vin Hn Lm, sau theo phm trt c b Gim St
Ng S, Tri Ph, Tri Huyn.
t lng tn trng nhn ti, vua Thnh Tng i yn cc v tn khoa vn
Qunh Lm, ban m o, c bin cho vinh quy. Ngi cn cho dng bia nh Thi Hc
mi khoa, trn c bi thut quang cng khoa thi, ni tt ca nh vua, di khc tn
v tr qun cc v tin s theo th t hn km. Ngy 15 thng tm nm Hng c th
15, mi mt chic bia tin s c dng ln mt lc Vn Miu thnh Thng Long,
biu dng tinh thn trng hc v hiu hc ca dn tc Vit Nam. Cc ng ngh triu
L k t kha u tin ca bn triu l kha Nhm Tut u c tn trong cc bia .
Cc khoa thi sau cng c hng s long trng ny, tic rng cc bia sau khng dng
ng ngy vic k nim c ngha hn i vi lch s khoa c.
Thit tng cng nn chp ra y t li khuyn co v khch l trong mt vi tm bia
t lng k vng ca triu nh i vi k s:
Ngi hc tr c khc tn vo phin ny rt may mn thay. Phi mong lm
iu trung ngha. Danh v thc phi ging nhau, vic lm theo s hc thnh cng
nghip ln lao rc r khin cho thin h v sau mong theo ting tt, hm m c hay,
ng hu trn khng ph lng nhn ca triu nh ht lng nui dy, di khng
ung ci cng un xc ca mnh khi bnh sinh, th ci phin ny khc ra lu i
khng nt.
Nu ch khoe vn chng bn ngoi m thiu c hnh trong, kin thc hc hnh
sai lc, hnh kim hng, danh gi h th ch lm phin kia thm vt. V nh bt
trung bt hiu th tn c i. Chng phi ci ca triu nh mong cho s qun t nh

291

Vit S Ton Th

vy; chng phi s qun t t i mnh nh th. i, b i hc, ln ra lm ci ch cung

knh chi dng, ngi ta ai ai cng c. T nay v sau phm l ngi hc tr sinh i
ny, d vo li hc ny nn n. (Trch bia kha inh Mi, Hng c th 18 Thn
Nhn Trung son).
Nu xt tng s Tin S i L Trn, (i Trn gi Tin S l Thi Hc Sinh), n triu
Thnh Thi nh Nguyn va y l 2335 v, th s Tin S triu vua Thnh Tng chim
qu 1/5, trong s 30 ng Trng, Quang Thun v Hng c c ti 9 ng. Li c iu
c bit ba l ci v khoa mc u tr tui c (Trng Nguyn V Kit nm 20 tui.
Tin S tr nht l Nguyn Nhn Thip, kha Bnh Tut, mi 15 tui). Ngoi ra, triu
nh cn ly c mhng ngi khng t ln nhng c vn ti, c vng gi cc
trng trch na, hiu quan nim v nhn ti thi Hng c rng ri v thc t bit
chng no. (B Cng V i nay tng nn lu n vic ny). Ri do ci chnh sch
thit tha chiu hin i s y, do ci tinh thn sng thng o c vn hc cao tt
bc, k s thi ht lng trung qun i quc v sau ny, vn L nghing nga c
nhiu ngi dm st thn thnh nhn vy.

292

Vit S Ton Th

Nh Hu L Xung Dc

V. L Hin Tng (1497 - 1504)

K nghip vua Thnh Tng l Thi T Tng tc vua Hin Tng. Thi T l con c
trong s 14 con trai v 20 con gi ca nh Vua.
Vua Hin Tng l mt ng vua thun ha, thng minh, khng h gt vi ai bao gi
v k c li cn c Ngi khuyn nh m i. Chnh sch ca Ngi l tip tc s nghip
ca tin triu, mi mi ging khun php u nht nht nguyn vn. C l Ngi
khng c sng kin nn ch lo theo ui ng li ca vua Thnh Tng li, v nh
ta thy, s qun thn c vn ng , trc kia vi Thnh Tng th nc ta c m
mang nhiu, vy m vi Hin Tng ta khng thy c s tin b hay s mi l no ht.
Phi chng v Hin Tng cho rng chnh sch c ca vua cha tn thin, tn m ri
ch phi u s nhn ti ca tin triu li vn nay vua Thnh Tng qua i li
khng lm ni thm vic g na? Theo chng ti, di ch qun ch, c tn, vn
mnh v s tin ha ca dn tc thng chu qu nhiu nh hng ca v cha t.
Nc sinh pht t, nhn ti ny n nhiu, chnh s c gii quyt m mn. Tri li,
vi mt ng vua tm thng thin cn th b my nh nc b ngng tr hoc thoi
bi, mc du nc c ngi hin v dn c kh nng tin ha...
Nh c uy th ca tin triu t trong ra ngoi nn di i Hin Tng tuy khng c
s tin b no hn thu trc nhng nc vn c yn n. Hin Tng ch nhiu
n vic nng tang, iu, sng ngi, p ng lm gung nc tin ngh cy
cy. i vi vic vn hc, nh vua cng trng nom chm sc. Tm li vua Hin Tng l
mt ng vua bo th v nh Hu L n i vua Thnh Tng lm cho dn tc Vit
Nam cng thnh n mc no th l mc cht. Ta cn phi ngh rng may cho dn
tc l vua Thnh Tng lm kh nhiu vic.
Vua Hin Tng tr v c 7 nm th mt th c 44 tui. Sau Ngi , dng h L bt
u suy nhc nh nhiu vng triu khc.

293

Vit S Ton Th

VI. L Tc Tng (1504- 1505)

VII. L Uy Mc (1505 - 1509)
Ngi con th ba ca vua Hin Tng tn l Thun ln ngi sau khi Hin Tng qua
i, tc l Tc Tng.
Sau 6 thng ngi Tc Tng mnh mt. Anh Ngi l Tun c triu nh tn lp
tc l vua L Uy Mc. Va nm c quyn hnh, Uy Mc git ngay b t mu Thi
Hong Thi Hu, quan L B Thng Th m Vn L v quan Ng S Nguyn Vn
Bt tr ci th trc y, khi vua Hin Tng qua i, ba ngi ny khng tn thnh
vic mnh ln ngi.
L Uy Mc rt tn c, say m tu sc, m no cng ung ru vi cung nhn, lc
sau qu chn thng em git cung nhn. Ci th khc ca Uy Mc l bt qun s ly
gy nh nhau mua vui trong khi ngi ta v u, x tai.
Tnh hung bo v v nhn o ca Uy Mc khin dn bt phc v vy trong nc xy
ra nhiu gic gi, trm cp. Ri Uy Mc bit mnh khng c cm tnh ca dn
chng nn phi dng mt s ngoi thch c sc mnh vo cung lm tc v, do s kin
ny, Mc ng Dung, chu by i Trng Nguyn Mc nh Chi, lc hn vi lm ngh
nh c Hi Dng nh sc khe v v ngh hn ngi, Lc S, c trng
dng dn ti chc Ch Huy S l mt v chc ti cao trong triu nh, sau ny
gy nn mt cuc o ln thi cuc trn na th k (1527-1529).
Ngoi ra, vua tht chnh nh vy, th khng l g mt s cng thn cng tng tht
b nh ui, dn gian b h hip hay c nhiu i thn b quan trn i na.
S Tu qua Vit Nam nhn thy Uy Mc bo ngc, phn trc, gi Uy Mc l Qu
Vng.
Thng chp nm K T (1509) chu vua Thnh Tng l Oanh tc Gi Tu Cng l anh
em thc b vi Uy Mc b bt giam, em tin lt cho qun canh ngc trn thot v Ty
, triu tp c cc cu thn, em qun p o thnh Thng Long bt Uy Mc v
Hong Hu Trn Th em git. Cuc o chnh thnh cng, Gin Tu Cng ln ngi tc
vua Tng Dc.

294

Vit S Ton Th

VII. L Tng Dc (1510 - 1516)

ng vua th by ca nh Hu L cng khng hn g Uy Mc, tri li cn xa x v
ng im hn. Mc sng ca dn chng ang bc cao di my i vua trc bt u
ngng tr, kho tng ca nh nc cn sch dn. Vua y cho V Nh T xy mt chic
Cu Trng i v mt ci n 100 nc. Qun dn nht d lm lun my nm khng
xong, hao tn tin v sinh mnh rt nhiu.
Vua li cho ng thuyn v t chc nhng i binh ph n cho thuyn rong chi
ma ht Ty H. Trong m ph n mua vui cho nh vua c c cc cung nhn ca
tin triu, ng l vua phi king k iu nhng nh vua cng chng m xa n
lut l ca hong gia, o c ca dn tc nn t thng vi c bn ngi . Vo ci
thi ngi ta cn sng thng nn lun l Khng Mnh, y l ci im ng ch v
cng khng th tha th nu nhng k vi phm li l cc vua cha, nhng ngi ng l
phi lm gng mu cho trm h. (S nh Minh ph bnh vua Tng Dc c tng ln,
l im lon vong sp xy ra).
Vic thu m i by gi vn theo cc i trc nhng khng r hng nm thu
hoch c nhng g cho nh nc. S ch chp di i vua Tng Dc thu vng v
thu bc ng nin thu c:
Vng thp, th tt nht gi l "kim kim" c 480 lng; vng cu 2883 lng; bc
2930 lng.
Nay vua Tng Dc lp li th l v thu c l:
Vng "kim kim" 449 lng; vng cu 2901 lng; bc 6125 lng.
S vng bc thu vo kho ty nh vua tiu dng theo s thch.
Vic vn hc khng thy ni c pht trin c phn no duy c ng V Quyn lm
quan Binh B Thng Th son xong c b i Vit Thng Gim gm hai phn, t
thi Hng Bng n giai on Thp Nh S Qun l ngoi k. Cn t nh inh n i
Hu L l bn k, tt c c 26 quyn, ng L Trung c vit bi tng lun.

Cc Mi Lon
Th k XVI ca nh Hu L nh du bng nhiu mi lon ly trong nc, iu d
nhin phi sinh ra khi quc chnh bi hoi. Mt s lng thn nh cc ng L Trung,
Lng c Bng v.v... ngi th gi ngi th cht, ngi th co quan v n, khng
cn ngi ng n uy tn ngn cn nhng hnh ng tri l ca vua Tng Dc v
gi vng triu cng. y l dp nhng k chc tri khuy nc v bt mn vi ch
tp hp dn chng i kh ni ln chng li triu nh. Tnh trng ny ngy cng m
rng vt au thng ca trm h. Trn Duy Nhc v Ng Vn Tng dy qun Kinh
Bc honh hnh khp vng ng Ngn v Gia Lm. Trn Tun nh ph Sn Ty.
Phng Chng quy min Tam o. Trn Cng Ninh chim gi Yn Lng (Phc Yn).

295

Vit S Ton Th

Ti Ngh An c bn L Hy, Trnh Hng, L Vn Trit vng vy. ng k kit hit l thy
cha Trn Cao mo xng con chu h Trn cng con l Thng, tng l Phm t ngi
Chim Thnh thy sm ni phng ng c thin t kh cng vi ng dy qun
huyn Thy ng chim ng tnh Hi Dng v huyn ng Triu tuyn truyn mnh
l Thch ging sinh. Nhn dn nh d li tin chuyn qu thn, theo Trn Cao ti
hng vn. Bn ny tin binh ng B bn kia sng Nh H sa son tn cng
thnh Thng Long. Ni b L triu trong giai on ri ren ny ng k l nghim trng.
Qun ca triu nh sang nh. Trn Cao lui v Chu Sn thuc ph T Sn (vn
trong a ht Kinh Bc). An Ha Hu l Nguyn Hong D em binh ngn n lon
qun ti B phng v kinh .
ng l vua Tng Dc phi tnh ng, phi sa i t cch nh quc an dn
trong tnh th nhiu nhng ny, tri li nh vua vn gi mi tnh h hn, khinh r, bc
i cc i thn v do t o h chn mnh. Nguyn Qun Cng Trnh Duy Sn vn
c cng nh gic t lu, nhng v trc tnh, hay can vua trong cc vic ng im,
nh vua khng bng lng, v c ln h lnh nh h Trnh trc sn rng. Ut c cho
thn th mnh l k rng ct ca nh nc b nhc mt cch v l, Trnh mu cng
cc th tc l L Quang v Trnh Ch Sm sn binh i trong tay gi ting i nh
gic na m em qun ph ca Bc Thn vo git vua Tng Dc.
Vua Tng Dc tr v c 8 nm, th 24 tui.

296

Vit S Ton Th

IX. L Chiu Tng

X. L Cung Hong (1516 - 1527)
Theo Vit Nam S Lc cng nh nhiu cun s do ngi Php vit (Cours d'histoire
D'Annam par Maybon et Russier. Pays d'Annam par C.Luro v.v...) trong khi nh Hu L
xung dc c nhiu s ln xn v rt bi t di y:
Sau khi vua Tng Dc b h st th bn Trnh Duy Sn hp cc quan trong triu tn
lp Mc Vng l Quang Tr mi ln 8. Mt ngi khng tn thnh l V T Hu
Phng Mi bn nn lp chu ba i vua Thnh Tng l _ con ca Cm Giang Vng lc
14 tui. Bn Trnh Duy Sn sn lc lng qun s trong tay thy c s phn i
lin em chm ngay Phng Mi ti gia Ngh S ng, c l ra oai vi nhng phn
t khc cn lng l hoc c chng h.
Quang Tr ln ngi cha kp t nin hiu th Trnh Duy i anh ca Trnh Duy Sn
cm u phe i th ca Sn cp thiu qun em vo Thanh Ha. Quang Tr vo Ty
Kinh c ba hm th b git, v l do g khng thy s ni ti.
Cn Cm Giang Vng l _ ni trn c bn Trnh Duy Sn tn lp thay cho Quang
Tr tc l Chiu Tng ri a vo Ty Kinh, c l tnh th by gi khn trng lm. Gic
Trn Cao li dng s bi ri ca triu nh lin tin qua sng Nh nh vo kinh thnh
ri tim hiu xng vng y. Th gic lc ny rt ln. Triu nh vo ti Ty Kinh
truyn hch i mi ni tp trung qun i ra ng tr gic.
ng u cc tng lnh v cu thn by gi l bn Trnh Duy Sn, Nguyn Hong
D, Trnh Tuy, Trn Chn chia binh nh vo ng , vy hm cc cc mt khin
Trn Cao phi b chy ln Lng Sn. Triu nh li tr v ng l Trnh Duy Sn
c c em qun ui theo Trn Cao. Trnh khinh ch b t trn v gic sau khi h
c h Trnh quay li B nhng b Thit Sn B, Trn Chn ph c. Trn Cao li
rt v Lng Sn thy khng thc hin c gic mng B Vng nn nhng binh
quyn cho con l Thng ri ct tc i tu trnh mi s truy tm.
Trong lc ny vua Chiu Tng vn lm vua nhng vi ci tui 14 d nhin ng vua
th u y khng lm ni vic g. ng thnh b nhn hay con ngi my ca cc i
thn v cc cha phong kin. Gi y gia triu ng cc phe ng mc ra nh nm,
ai ai cng nu danh nh vua hnh ng v tranh ginh nh hng trong lc t thn
qu ra ti thnh th gic cp honh hnh, nhn dn nheo nhc i kh.
Ri cc i thn th hn nhau, em qun nh ln nhau, chng mt ai khng v
ngc ph vua, gip nc, an dn... Trnh Tuy bt ha vi Nguyn Hong D. Hai bn
nh nhau mi, vua can khng c. Trn Chn em binh gip Trnh Tuy, Nguyn
Hong D phi chy vo Thanh Ha.

297

Vit S Ton Th

Li mt phen na, Trnh Duy i (k cp v git vua Quang Tr) mu phn b ngi
t co nn phi git cng vi cc d ng. Trong lc ny mt lc lng th ba ra i:
Mc ng Dung. Vua Chiu Tng vi h Mc lc ny l V Xuyn Hu ang cm qun
Hi Dng v nh Nguyn Hong D. Mc ng Dung c th ring ca Nguyn
Hong D khng em qun vo Nam na.
Trong triu by gi Trn Chn gi nhiu quyn binh. C ngi ni h Trn mu
phn. Vua Chiu Tng lin cho vi h Trn vo thnh ri ng ca git. B tng ca
Trn Chn l Hong Duy Nhc, Nguyn Knh, Nguyn ng nghe tin hp qun nh ph
kinh thnh. Vua phi xut bn, cho ngi vo Thanh Ha mi Hong D ra nhng
Hong D t chi, nh vua li phi s gi qua Hi Dng tm Mc ng Dung v khng
cn trng cy vo ai c na. Mc ng Dung em vua v B cho ngi mt d
Hong Duy Nhc, Nguyn Knh. Bn y xin git Ch Khi, Trnh Hu, Ng Bnh xui
vua hi ch tng ca h, ri s v hng. Vua ng theo git ba ngi kia, vy m bn
phin lon vn khng chu gii binh. Chng li lin kt vi l Trnh Tuy, Nguyn S lp
L Do ln lm vua ng hnh in T Lim. Th gic rt mnh, vua li cho triu
Hong D ra hp lc cng Mc ng Dung i ph vi lon qun, Hong D em
qun ra nh trc b bi trn li phi rt v Thanh ch cn h Mc tr li gii quyt
tnh th. c t lu h Mc tr c bn L Do, Trnh Tuy v Nguyn S, bt c
Trn Cao, hng phc c Hong Duy Nhc, Nguyn Knh, Nguyn ng ri ph vua tr
li kinh thnh. Quyn binh ca triu nh t y lt sang tay Mc ng Dung v thanh
th h Mc t bc ln rt mnh.
Triu nh by gi chia lm 2 cnh: mt ph Mc ng Dung, mt chng li ng
Dung. Trong nhng ngi khng tn thnh quyn lc mi, c k b git, c k co quan
ra v.
Vua Chiu Tng ngm bn vi bn Phm Hin, Phm Th dng v lc tr kh Mc
ng Dung v c ngi vo Ty Kinh bo Trnh Tuy em binh ra tip ng. Sau khi m
mu ny c quyt nh, nh vua trn ln Sn Ty ngay m y tnh vic ra
binh. Sng hm sau Mc ng Dung hay tin bin, lin c Hong Duy Nhc em qun
ui theo nhng Nhc ti huyn Thch Tht th b qun s ti git c. Mc ng
Dung lin lp ngay Hong ln thay tc l Cung Hong i nin hiu l Thng
Nguyn yn lng dn. Mc ng Dung s qun i ca vua Chiu Tng s nh vo
kinh thnh nn thin c triu nh mi v t Gia Phc nay l Gia Lc tnh Hi Dng.
Xt vic ny, ta thy lc lng ca thu y cng kh mnh bi c ho kit cc ni
theo v rt nhiu nn h Mc phi di chuyn triu nh mi i ni khc. Tic thay vua
Chiu Tng phn cn t tui, phn bt ti nn khng i ph ni vi thi cuc trong
mt giai on v cng nghim trng. Vua ch nghe bn hon quan Phm in, cc vic
quan trng ng l phi bn vi cc i thn v tng lnh. Dn dn, lng ngi chn
nn, ri r. Vua li cho vi Trnh Tuy Thanh Ha em binh ra gip my ln nhng
Trnh Tuy do d, c l cng hiu qua tnh trng ca vua Chiu Tng. Sau Trnh Tuy
cng thun lng em ra Bc H hn mt vn binh s. Mt vic vng v xy ra. Vua
Chiu Tng nghe li bn Phm in git Nguyn B K, thuc tng ca Trnh Tuy lm
cho Trnh bt bnh. Trnh lin bt vua em v Thanh Ha, tht l mt vic v tnh

298

Vit S Ton Th

trc tip dn ng sa li cho Mc ng Dung bc vo Thng Long nm ly a v

cha t Bc H. Khng mt ai chi rng t Bc thu y l ci nh v ch b ng?
Nm Gip Thn (1524) lc lng Nam H ca vua Chiu Tng v Trnh Tuy b binh
tng min Bc tn cng ti ch, Trnh Tuy thua trn ri cht, vua Chiu Tng b bt
cng b h st ng H thuc huyn Th Xng, lm vua c 11 nm, th 26 tui.
Vua Chiu Tng mt, lch s Vit Nam m mn cho mt triu i mi: triu Mc. V
t y tn tr tam phn ng lit din ra trn sn khu Vit Nam lm chan ha
bit bao nhiu mu v nc mt ca con dn t Vit t sng Nh H ti b Nht L.

299

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 11
Nh Mc (1527-1667)
- Mc ng Dung (1527-1529)
- Mc ng Doanh (1530-1540)
- Mc Phc Hi (1541-1546)
- Mc Phc Nguyn (1546-1561)
- Mc Mu Hp (1562-1592)

I. Mc ng Dung (1527-1529)
1- Tnh Trng Vit Nam u Th K 16
u th k 16, vua Thi T nh Hu L, vi s hu thun mnh m v kin quyt
ca ton dn, lp ln mt s nghip bt h trong s xanh l nh ui c qun
xm lng ra khi b ci, sau 10 nm chin u y hy sinh gian kh.
T Thi T n Thnh Tng, hng kh ca dn tc Vit Nam mnh nh sng cn,
nu em so snh Vit Nam vi cc ln quc chu th ta c th t ho rng mnh l
mt quc gia cng thnh bc nht ng Nam v mi phng din.
Vn tr, v cng rng r n th l tt bc, n c vn cng vc cng c m
rng hn bao gi ht. Ta nh rng di i Hu L, bin gii Vit Nam i su vo
t Chm, vua Thnh Tng xua ui Chim qun n Phan Lung ri chia Chim
quc thnh ba tiu quc.
Trong giai on lch s ny, ng v cc din u chu, ta thy nc Php va mi
phc hi c t lu sau cuc Bch nin chin tranh (Guerre de cent ans) v nc Anh
cn ang au kh trong cc cuc khi la v cng tn hi (Guerre des deux Roses)
trn khp mi ni trn o quc. y l nhn xt ca gio s Jean Chesneaux, tc gi
cun "Contribution l'histoire de la Nation Vietnamienne", xut bn ti Ba L (1955), k
ra khen ngi vi i Hng c nc Vit Nam vn minh thnh tr, ngay so c vi
nhiu nc ln ngy nay u chu vo thi y.
ng tic n ht i vua Thnh Tng th ci tin ha ca dn tc b ngng li.
L do ca s ngng tin l bi cc vua k v Thi T, Thnh Tng, Hin Tng u nh

300

Vit S Ton Th

tui c v nh th km c ti ln c nn khng nhng khng thc y thm c ci

tin ha ca dn tc m cn i n ch dt li ri dn sa vo h suy vong.
T vua Tng Dc ti Chiu Tng v Cung Hong, vng quyn bi hoi r rt, do
cc i thn tng lnh tha h m tranh ginh quyn hnh. Mi lon bt u. Tnh
ra t vua Thi T n Cung Hong l lc khi s cng thnh, n lc tn t va ng
mt th k (1428-1527), sau 10 v vua ln nh.
Theo tc gi "X hi Vit Nam", khi nh Hu L mi dy nghip, cc lnh t phong
kin u va l quan liu va l a ch. By gi h cn non nt v cn bit e d uy
quyn ca nh vua xy dng trn nhng nguyn tc thng dn thng nc, h cha
dm tc yu, tc qui. Cc quyn li ca h mt phn do n sng v cng lao chin
u vi vua Thi T trc y m c, sau ny li do s bc lt dn dn m ln ln mi
ngy, bui u l do nhng cn nguyn chnh ng ri sau do ch lm quyn lm th.
Ti khi uy quyn ca nh vua st i th uy quyn ca h li mnh thm. Ngoi ra, gia
cc quan liu, ph ho, h cng ng th mm chia r cng nhiu, ri mt c hi
thun tin cho mm chia r l nc i Vit t th k XV thnh mt quc gia
rng ln nhng nn kinh t pht trin khng kp, lnh th chia s qu nhiu vo cc
quan liu, ph ho, sau ny triu nh yu hn qu khng kim sot ni h. Ri bn
ny mnh bao nhiu, s bc lt v p ch nhn dn nhiu by nhiu. Dn c au kh
m ku tri th "thin cao, hong vin". Trong ci tnh trng b tc y, chnh ngi
dn cng mun phin ng tm ra li thot.
Th l gia cc phn t ca chnh quyn c s cnh tranh chia r m chnh
quyn v khng bnh vc ni quyn li ca nhn dn nn i vi nhn dn cng thnh
gio, mc, th nghch, th x hi Vit Nam sm chy phi tan r v i sang mt th
khc. l l ng nhin.
Ci khng kh nght th y pht sinh t i vua Uy Mc n Chiu Tng, lun 20
nm rng r mi ny ra cuc bin lon trn ton ci Vit Nam k cng mun.
Di y, chng ti xin gii thiu ba nhn vt tranh hng, tranh b, chu trch
nhim lm tan r nn thng nht ca nc nh v gy nn bao nhiu cnh ni
xng, sng mu t Cao Bng vo ti b sng Nht L: Mc ng Dung, Trnh Kim,
Nguyn Hong.

2- Tiu S Ca Mc ng Dung
Mc ng Dung thuc dng di Trng nguyn Mc nh Chi v l chu 7 i ca
ng, qu ng Cao, mt lng thuc huyn Bnh Ha, tnh Hi Dng. Huyt thng
ca ng nh vy ng k l cao qu. Sau cha m ng di sang lng C Trai thuc
huyn Nghi Dng, tnh Kin An by gi. n th h ca ng th sa st nhiu nn
gia nh ng phi sinh sng bng ngh nh c nhng nh c s trng v ngh, h
Mc thi u lc s di thi vua Uy Mc, ri trn hon l ng tin bc dn n
tc V Xuyn b. ng thng V Xuyn hu di i vua Chiu Tng v c giao trn
binh quyn thu y, sau khi Hong Duy Nhc v bo th cho ch (Trn Chn) m gy
lon kinh thnh.

301

Vit S Ton Th

Theo ng nh Long, tc gi "Ai v x Ngh", l lch ca h Mc c nhng chi tit

c bit nh sau:
H Mc thuc dng di C Cht Khit tc l con chu h C nh Chu lm vua bn
Trung Hoa. Gp hi suy vong nh Chu mt nc, C Cht Khit v qun Trc Lc ri
ra lm Chp kch lang vi nh Hn. C cng nn c i thnh h Mc v c cai tr
t Trnh p. Ngy nay ht Nhm Khu ph H Gin cn c ni gi l Mc Chu,
l ch pht tch ca h Mc. V sau con chu Mc Cht Khit u hin t c, ri dn
dn thin c v m Nam Trung Hoa. n thi nh Tng, h Mc t Qung ng rt
thnh. Ri mt chi h Mc t Phin Ngung di c sang lng Lng ng, huyn Ch
Linh, tnh Hi Dng, ri n i Mc Hin Tch mi pht t.
Mc Hin Tch vn hc th tuyn nm Bnh Dn, nin hiu Quang Hu triu vua
L Nhn Tng lm quan n Thng th. Em Mc Hin Tch l Mc Hin Quan vn
hc nin hiu Quang Hu, nm K T, huynh ng triu, s nghip rt hin hch.
Sau nm i n Mc nh Chi.
Mc nh Chi hiu l Tit Phu, ngi b nh, tng mo cc xu nn ngi ta
thng cho l hu tinh ging th. Mc nh Chi thng minh rt mc, Trng nguyn
nm Gip Thn nin hiu Hng Long triu vua Trn Anh Tng, i x Tu c ti ng i
c vua Tu phong cho: "Lng quc Trng nguyn" ri v nc lm quan n i
liu Bang T bc Xa, tnh rt thanh lim, sau xin t chc v qu dy hc. (Nay x An
Ninh cn di ch nn nh hc tc l Trng nguyn c ng. Lng Long ng th lm
Thnh hong).
Con Mc nh Chi l Mc Khn, Mc Trc u Hng Cng lm chc Vin Ngoi
Lang i Trn D Tng. n i th t, mt chi sang t Ma Kh, huyn Thanh H ri
li phn sang lng C Trai thuc huyn Nghi Dng. C Trai hai i th sinh ra Mc
ng Dung.
Trong vic thay i cnh trn sn khu chnh tr nc ta by gi, ngoi vic ca
Chiu Tng bi trn b git, cn li vua Cung Hong, b Thi hu cng m quan liu
khng thun theo chiu gi mi b ri rng l l d nhin. Nhng nhn vt tun tit by
gi c cc ng V Cng Du, Ng Hon, ng s Nguyn Thi Bt, L b Thng th
m Thn Huy, Tham chnh s Nguyn Duy Tng, Quan st s Nguyn T Cng,
Bnh h b Nghim B K, ng s Li Kim Bng, H b Thng th Nguyn Thiu
Tr, Ph ng s Nguyn Hu Nghim, L b T th lang L V Cng, ht thy l
nhng ngi c cm dy o nng vi cu triu. Theo Vit Nam S Lc, h mng
chi h Mc, nh vo mt h Mc hoc m n nhy xung sng t vn. y l phn
ng kiu tiu cc ca nhng k yu th hay tht th v ch l nhng hnh ng tuyt
vng m thi. Mt s ngi khc nh L Cng Uyn, Nguyn Ng, Nguyn Th Tng
khi ngha Thanh Ha bng binh ao nhng tht bi. Sau c L ni qun t
M Giang, my ln thng c qun Mc nhng sau cng b tiu dit v khinh ch.
Nh Mc bt u t nm inh Hi (1527), ly nin hiu l Minh c. Mc d h Mc
b mt s c thn nh L khng tn thnh gi tit tho. Va ra nm gi chnh quyn
Mc ng Dung ra cng thu dng cc cu thn ca tin triu, cc con chu cc nh
danh gia vng tc v truy phong c nhng ngi tun tit.

302

Vit S Ton Th

Mc ng Dung ln lm vua, theo Minh s, c ban b tn chnh sch gm 59 iu

lut p dng cp thi v vic tr nc. Rt tic s ta cng nh s Tu khng ni r
59 iu ca h Mc ra sao.
Mc ng Dung tr v c 3 nm th theo li nh Trn nhng ngi cho con l Mc
ng Doanh ri v C Trai lm Thi Thng hong. Tuy vy Mc ng Dung vn trc
tip iu khin quc chnh.
Nm Canh Dn (1530) Mc ng Doanh ln ngi ly nin hiu l i Chnh, lm vua
n nm 1540 th mt, truyn ngi li cho con l Mc Phc Hi. Mc Phc Hi ly nin
hiu l Qung Ha.
T Mc ng Dung n con chu, triu Mc vn theo ui nhng cng cuc ca nh
L v c nhiu thin ch trong vic tr dn gip nc. Trt t c phc hi dn, vic
canh nng c khuyn khch, vic thi c hc hnh c m mang. Mc ng Dung li
cho c tin st, tin ng tin dng trong vic mua bn. Uy quyn ca nh Mc
nh vy m thu khp ci Bc Vit. Trong khi ny cc lc lng i lp b dn ht vo
Thanh Ha, Ngh An, v Thun Ha.

2- V Trn Thim Bnh Th Hai Trong Lch S Vit Nam

Trong lc x hi Vit Nam i dn n ch u ha, thng bng, ngi dn ang tu
to s nghip sau hai chc nm nc nh ln bi v mi phng din, mt bn quan
li nh L khng thng ni h Mc li phi dng ci chc hn h nht v cng tai hi
nht l sang ly van con chu Minh Thnh T, ng ci vai tr v s ca bn Bi B K,
Trn Thim Bnh lm hn mt th k trc.
Tm l ca ngi Minh trc kia th no th sau ny cng li th. Bi hc lch s xa
ghi rng: khi qun Minh ct qun sang nh nh H c tuyn ngn rng dng li
h Trn, ri khi nh H b tiu dit, qun Minh d mt lp ngay cuc h. Vy vi
chuyn th hai ny, con chu Minh Thnh T s t t, nhn c hn chng?
Bn Trn Thim Bnh cha c kinh nghim v Bc phng cn tha th c mt
phn no, ch bn c thn nh L u th k 16 khng cn bo cha ti li vo u
na.
Ngoi bn ngi phn i h Mc bng nhng xun ng ny, mt bn ngi khc
ng hong hn, gia thanh thin bch nht, tung gm gio o ti th sc vi h
Mc bng thc lc ring ca mnh, tuy phi khoc ci nhn hiu "Ph L" c lp
vng son chnh ngha. l Nguyn Kim, Nguyn Hong, Trnh Kim v.v...
Cn Minh Triu ln ny, ngh ngi th no v vn nc Nam? Cun "Qun huyn
thi i chi An Nam" do tc gi L Chinh Ph bin son k cu kh y nhng
cuc bn lun ca vua ti nh Minh v cng nhn y xin nhc c n nhng quan
nim ca Trung quc t Hn, ng, Tng, Nguyn v dn tc v t ai nc ta. Ai
thit tha n s hc xin lu n on ny.
L Chinh Ph vit: Theo Minh S cun 182, Lu i H Truyn, t vua L Thi T
n L Thnh Tng, Vit Nam l nc hng cng nh Chim dp Lo, c phen li

303

Vit S Ton Th

dm phm c bin cnh cc tnh Qung ng (Qunh Li), Qung Ty (Long Chu,
Hu Bnh), Vn Nam (Lm An, Qung Nam, Trn An) cc tin triu Trung quc cng
lm ng. n i vua Tuyn c by gi, triu Minh cng khng mun gy s n Vit
Nam nhng Thi gim Ung Trc mun c vua yu mun lp bin cng, nhn thy
L Thnh Tng trc y khng thnh cng trong vic nh Lo Qua dng k hoch
chim An Nam49.
Ung Trc kim bn vn k hoch chim An Nam nm Vnh Lc a ra, i H Nc
khng tn thnh, mt bo vi quan Thng th Du T Tun rng: "Nu dy binh nh
An Nam th min Ty Nam Trung quc khng khi ti bi trong khi la ..." T Tun
nghe ra lin ngh bi b kin ca Ung Trc.
Vng Min phng mnh Minh qua khm xt vic ri ren do An Nam gy ra ti
Qung ng tr v cng xin ng binh hch ti L Thnh Tng lin b giam vo
ngc Cm Y V (Tht ng ngc nhin l khng thy cun s Vit Nam no ni n v
ny).
Chiu xt cc vic trn y ta thy triu Minh rt king ni n vn bin gii
phng Nam (hn l do vang bng cc chin cng dit Minh ca L Thi T) ri ci tm
l y hin trong bi biu ca i Hc s T Ph nh sau:
"Chng ti c bit Hong rt c lng nhn, khng phn bit Di, H. Nhng
trm xt: Xun Thu truyn c ni ng vng gi khng tr di ch, vy vic ng di v
tr nc khng cng, nc An Nam tuy theo chnh sc quan chc nhng vn l ngoi di
cy c th him hay chng li thin triu nhng thng c cc lit thnh b qua.
Chng ti li thy trong T hun chp: Mi r bn pha u ngn sng cch b,
ho lnh xa xi, c t ca h cng khng tn ph, c dn ca h cng khng
sai khin; nu h khng lng sc m lm by, xm phm bin cnh ca ta ch
chuc ly iu tai hi m thi. Cn ta nh dp cng khng nn, e con chu sau ny
cy giu mnh, ham chin cng nht thi v c hng binh s tn hi sinh mng dn
chng. Li khuyn bo ca Lit thnh tht l qung i, xc ng cho vn th hung
chi ngy nay binh m mnh yu th no cha r, hao tn tin bc nhiu chim
mng t khng c mc chng l mt vic v ch th li cng khng nn".
Ng Giao K quyn 8 c phn i nh sau:
Bn T Ph coi nc An Nam l ngoi di, t An Nam khng c mc, vic nh An
Nam l v ch. H qun rng t i Tng tr v trc Giao Ch thuc Trung quc
hn ngn nm. Trong khong thi gian di rng rc ny, An Nam chu mt ch
chnh tr, vn ha nh cc qun huyn ca ngi Hn. L mt i hc s m khng hiu
bit mt s thc trong mt ngn nm lch s h chng l iu qui g sao?
Nm Hng c th 8 thng 6 ma H, quan Trung th ni v An Nam nh sau:

49

Vic ny khng ng v vua L Thnh Tng, tri li c nh qua Lo Qua v thnh cng. Ung Trc
nghe lm hay c xuyn tc s tht lp bin cng chng?

304

Vit S Ton Th

"t An Nam tn pha Ty Nam, gc khng phi l t Hoa H, phong tc ring

bit, nu gi l x mi r th cc r khc kh snh kp, c th ni tri li An Nam l mt
nc vn hin nn ly l m dn dt..."
Ng Giao K quyn 3 vit: c Minh Thi T cha tng c coi An Nam thuc cc
r. Li T hun m bn T Ph nu ra l: "Mi r bn phng trong khng c
t An Nam" l ng, v li t Hn n ng, tri qua cc triu i khc du cho t
Giao, Qung l vng t ph nhiu, ti sao i Minh li quan nim v Giao Ch khc
Hn, ng?
Ta c th kt lun rng i Minh a s triu thn ngn vic binh b vi Vit Nam, li
s trch nhim bi thu nc ta ang hng mnh, nn ni nc ta l t c khng
mc c, ngi chng sai khin, ca ci chng l bao nhiu ch l lm nn
lng tham ca triu nh vn sc mi thc dn quc m thi. Thc ra mt s kh
ng ngi Minh rt hiu nc ta ch vn hin, king n chng ta ch qut cng
v khng dm x vi ta nh vi cc dn mi r.
l iu v cng vinh hnh cho ni ging Vit Nam. Nhng n i Minh Th Tng
(1522-1566) con mt ca Bc phng li bt u dm ng v phng Nam v mt s
c thn nh L sang co t mi vic bin lon trong nc. Thm vo c v ny:
Nm Gia Tnh 15, ma ng nh vua sinh hong t, theo l thng ban chiu cho
cc nc ph thuc bit n mng. L B l H Ngn trnh: Nc An Nam b cng
t hai chc nm nay ... Nh vua c bt bnh ri vn Nam chinh c t ra bn i
xt li hng thng. Tuy a s nh thn khng tn thnh nh trn ni, vua Minh vn
quyt nh vic xut binh "hi ti". Vua cho H Ngn hp bn vi Binh b t chc
vic xm lc, mt mt cho hai quan Cm Y qua xt tnh hnh Vit Nam, mt khc ra
lnh cho quan trn cc tnh Qung ng, Qung Ty, Vn Nam chnh n qun lng
i ngy hng s. Cng tc ct vn ti danh giao cho Thin h o Phng Nghi. Cc
tnh T Xuyn, H Qung, Phc Kin, Giang Ty cng phi d tr cc th qun nhu
cung cp cho on qun "Nam pht".
B L v B Binh sau ra ch th cn thit cho cc tng lnh vin chinh.

4- Mt Cuc Chin Tranh Tm L

Qun i ca Cu, Mao ti Nam Quan th ngng li. H cng tung ra li hch nh
bn tin bi50 ca h, rt thng dn An Nam v thng h L ri ha ai bt c cha
con h Mc s c thng hai vn lng bc v quan tc. B khc, h a th li cho
Mc ng Dung i phi sang np s sch in th th c tha cht.
Theo Vit Nam S Lc (trang 273): "n ngy 11 thng 5 Canh T 1540, Mc ng
Dung thy qun Minh sa son sang nh, s hi qu chng, bn Mc Phc Hi
li gi nc, ri cng bn V Nh Qu c thy hn 40 ngi, t tri mnh ra hng,
sang chu ti ca Nam Quan, ly phc xung t np s sch in th v s dn

50

Tin bi ni y l Trng Ph, Hong Phc...

305

Vit S Ton Th

inh, li xin dng 5 ng l: ng T Ph, ng Kim Lc, ng C Xung, ng Liu Ct,

ng La Ph v t Khm Chu. Li em vng bc dng ring cho nh Minh.
Quan nh Minh tuy lm b hng hch ni em binh sang nh, nhng cng s phi
ci v nh my nm bnh nh ngy trc, v li c tin bc ca Mc ng Dung ri,
ci lng v quc cng ngui i cho nn mi tu vi vua Minh xin phong cho Mc ng
Dung lm chc Thng S hm quan nh phm nh Minh."
Mt s kin cn c ch hiu r thi ca triu Mc khi nh Minh sai Cu
Loan v Mao B n em qun sang Vit Nam vo nm inh Du tc l nm 1573 ( ba
nm trc khi Mc ng Dung thn gp cc i din Minh triu) lc nghe tin Minh dy
qun, triu Mc ch c mt phi on ngoi giao do Nguyn Vn Thi cm u. S
khng chp phi on ny thu xp cch no m vic binh gia nh Minh v ta li
m trong 3 nm51 ri ti nm Canh T (1540) li thy nh Minh em lc lng v trang
sang ta.
V pha Minh , ta thy c chi tit ny ng k: Minh triu bui u qu c cng
quyt dit nh Mc cp nc Vit Nam nn c c Cu Loan v Tn L Mao
B n vo loi danh thn lng tng ca h em qun ln ng, vua Minh tng
mt bi th li l rt trang trng, y thn mn v khuyn khch. Nguyn vn bi th
nh sau:
i tng Nam chinh m kh ho
Yn honh thu thy nhn linh ao
Phong xuy c sn h ng
in thin tinh k nht nguyt cao
Thin thng k ln nguyn hu chng
Huyt trung ln ngh khi nng o
Thi bnh i chin qui lai nht
Trm gi tin sinh gii chin bo
Lc dch:
i tng Nam chinh khng khi sao
Lng eo sng quc nhn linh ao
Gi lay trng trn sn h ng
Chp nhong c n nht nguyt cao
Tri thm k ln sinh ging sn
Hang su kin c trn ng no?
Thi bnh khi chiu i v nc
Trm ci dm khanh o chin bo

51

Phi chng y l mt thng li chnh tr m s thn hai triu L, Nguyn mun lm m i?

306

Vit S Ton Th

Ti khi h Mao tip xc vi ta, tng truyn Mao vi c Trng Gip Hi ca nh Mc

trao i th t d xt thi nhau. Trn trng ngoi giao Hoa Vit, vic ny
gn nh mt th tc c bit vn c trc khi nh ot chin hay ha.
Nguyn xng ca Mao B n l:
Vnh Cnh Bo52
Ty in trc thy mo ng chm
o x khan lai thc bt thm
Khng hu bn cn khng hu cn
Cm sinh chi tit cm sinh tm
tr t x minh tri tn
n thc ph th n thc trm
i trung thin phong kh c
To qui h hi tin nan tm.
Lc dch:
Rung nc lnh nh nh ta kim
Ni ni trng thy mc nng mm
khng cnh ci cn khng gc
Dm c r mm li c tim
No bit ni tan duy bit t
Ch hay khi ni n hay chm
Gia tri ging t thnh lnh ni
Qut bt ra khi ht k tm.
i biu nh Mc tr li:
Cm ln mt mt bt dung chm
i dip lin cn bt k thm
Thng d bch vn tranh thy din
Khng giao hng nht chiu ba tm
Thin tng lng thanh nan ph
Vn trn phong xuy vnh bt trm
a thiu ng long tng gi l
Thi cng v k h cu tm.
Lc dch:
Vy gm khen dy chng lt kim
L lin d mc k nng mm
52

Vi ci u "Vnh Cnh Bo" Mao B n c khinh th triu Mc, hn Mao mun v dn ta

mng manh nh cnh bo m Trung Quc l ging t gia tri nh tan cnh bo bit tch nh chi.
Mao khng ng i biu ca triu Mc tr li h mt cch ho hng, ngo ngh khng km. Ta c th
ngh rng chnh bi th ha vn ny vi hng kh ca n lm cho Trung Quc hong s m chu bi
binh v tt nhin Mc ng Dung c mt , Trng Gip Hi mi dm cng quyt n ming, tr
ming.

307

Vit S Ton Th

My bc khng cho soi thy din

nh hng u d ri ba tm
Sng dn ngn lp khng x v
Gi rp mun cn kh nh chm
Rng c t nhiu nng di
Cn cu L Vng ht mong ch.
Sau cuc gp g ny Minh triu bi binh v phong cho Mc ng Dung chc
Thng s nh trn ni v nh Mc nhng cho nh Minh 5 ng ngoi bin gii
(Vit Nam S Lc k c Khm Chu, y l iu sai lm v i L nh bin gii vi
Trung quc my trm nm trc th Khm Chu l mt a ht ln, t lu thuc v
ni a Trung quc).
C th ni rng y l mt thng li ngoi giao c bit ca nh Mc, v cng ng
trc mt trng hp m nh Minh quyt nh nh nh H, tri li lui qun v
thng hiu vi nh Mc. Trnh c mt cuc chin tranh vi mt i cng quc gia
lc trong nh gp cnh huynh tng tn, nhn dn bc nhc, m ch mt t vng
bc v 5 ng bin gii, nu nh lm s cng bng hn chng i g hn na.

5- Ci n Mc ng Dung:
Theo co trng ca Trn Trng Kim trong Vit Nam S Lc trang 274:
"Mc ng Dung lm ti nh L m li git vua cp ngi, y l ngi nghch
thn, lm ch mt nc m khng gi ly b ci, li em ct t m dng cho
ngi, y l mt ngi phn quc. Lm ng vua m khng gi ci danh gi cho trn
vn, n ni phi ci trn ra tri mnh li, i n qu ly trc ca mt ngi tng
ca qun nghch cu ly ci ph qu cho mt thn mnh v mt nh mnh, y l mt
ngi khng bit lim s.
i vi vua l nghch thn, i vi nc l phn quc, i vi cch n ca loi
ngi l khng c nhn phm; mt ngi nh th ai m knh phc? Cho nn du c ly
c giang sn nh L, du c mn c th nh Minh bnh vc mc lng, mt c
nghip dng nn bi s gian c hn h nh th th khng bao gi bn cht c. Cng
v c y m con chu h L li trung hng ln c ..."
Xt bn co trng v c li lun ti ca tc gi Vit Nam S Lc ta thy c v d
dng v qu gin d khin ta ngc nhin v li suy lun ca tc gi, mt nh Nho kim
c tn hc. Cn c vo cun s no m Trn Trng Kim h nhng nht ba qu
nng n i vi nh Mc, mt triu i m ta khng th ph nhn tinh thn phc v
quc gia ca h? Trn t i Mi nm 1951 ng L Vn He c vit mt bi kho lun
kh y minh oan cho Mc ng Dung. H L t ra c cng tm trong v ny.
Theo ng L th c s Tu ln s ta v tnh hay hu ; hu c b nhiu hn
trong vic mit th i phng. l thi thng ca h, m gn y c cc s gia u

308

Vit S Ton Th

chu cng khng trnh khi thi xu ny53. S Tu chp hai b Trng b qun ng
Hn bt c, xin lm t thip khng c ri b em v chm Lc Dng, b Triu
Th Trinh th gi l Triu u (ch u c ngha l m, ph by r s hn hc, cc cn
ca s gia Tu khi ni n mt n anh hng cch mng ca mt ch quc).
S ta nh Vit S Ton Th, i Nam Thc Lc l nhng cun s do cha Trnh sai
chp t i L Trang Tng n Gia Tng, n s nh Nguyn th li cng d hiu. H
Mc th vua Chiu Tng, v u c Nguyn Kim t ph nh h Nguyn, tm li nh
Mc l k th s mt ca c Trnh ln Nguyn lun t nm 1527 n 1592. Hai bn u
nhng tay vo mu ca nhau kh nhiu th cc s gia ca Trnh v Nguyn h dm gi
mc v t chng? Di thi qun ch c tn, phong kin chuyn ch, a s cc nho
thn ch bit un ngi bt theo ging t tng ca nh vua, nh cha th ta khng l g
nu h Mc b bi nh, v s nghip ngt 150 nm ca Mc triu b lng b lu m
vi thi gian.
Chng ta hy i vo cc chi tit:
Mc ng Dung b buc l nghch thn, v git vua cp nc, ct t dng ch,
thiu lim s, nhn phm, gian c khng c bn vng lu di.
M cun s i Hu L, coi on ni v cc vua Tc Tng, Uy Mc, Tng Dc,
Chiu Tng, ta thy cc ng vua ny hu nh va bc ln ngai vng chm git ln
nhau, ng thi git c cc i thn. D nhin vic ny phi xy ra v mi ng vua hay
ng hong thng c mt phe nhm ring, do khi mt v b h th nhiu th tc
thnh nn nhn ca thi cuc.
Vua Uy Mc cn git theo c b Thi hong thi hu (cht theo c hai i thn m
Vn L, Nguyn Quang Bt). Gin Tu git Uy Mc ri lm bao nhiu chuyn hoang dm,
v o khc, xy p rt nhiu in i, hao tn cng nhu v nhiu sinh mng.
C th coi thi l mt thi khng i lon chng? Ai chu trch nhim v cc mi
lon ny? Cc ng vua trn y c cn xng vi a v nguyn th ca mnh na
chng?
Hu qu ca nhng hnh ng trn y l triu nh t b mt cuc khng hong
tinh thn rt trm trng. Quan to quan nh hoang mang, dn chng cng lo s, ai ai
cng thng tht s n lt mnh b li ko vo cc cuc tranh ginh nh hng. Ri
cc vic trn y thnh mt ci rp. N m ng cho bao nhiu cuc phin ng
khc, ng cu "Thng bt chnh h tc lon".

53

Theo li gio s thc s S a Melzi d'Eril ngi gp chng ti trong mt hi ngh cc gio s
s a Vit Nam ti B Quc Gia Gio Dc (ngy 12 thng 12, 1958), cc nh s hc u Chu cng c ci
tt xm bng ngoi quc khi vit n mt s kin lch s c lin can gia nc mnh vi nc lng ging.
ng L Vn Siu tc gi Vn Hc i L cng thng ng vi chng ti v ch khng th qu tin
s liu, v s thn i sau thng xuyn tc s vic i trc ph bng theo lnh ca vua cha. Nu
khng c c suy lun, ta s v tnh tip tay cho mt bn vn phit, tay sai ca phong kin tr th bo
on mt cch qu hn nht cho cc ng ch.

309

Vit S Ton Th

Ngoi cc k b cht, c k oan, c k chng oan, cn li my nhn vt khc

khng km quan trng, l Trn Chn, Mc ng Dung, Nguyn Hong D v.v... l
nhng nhn vt c u c, c kh cng cng v cng c c quyn bnh. Tt nhin
cc con ngi y, du mun hay khng, phi c mt thi no i vi thi cuc,
ch u chu p trong ci th b ng. H bit rng nu nm p trong ci th b ng
th chc chn phi i n ch cht ung hay sng hn. H cn ngh rng thi c lon,
anh hng mi c dp thi th ti ba, xy dng s nghip.
V vy Mc ng Dung chng xut hin vo gi pht ny tt nhin cng c k khc
bc ra lm mt cuc cch mng. H Mc khng ra tay cng khng xong, v vua
Chiu Tng mu vi Phm Hin, Phm Th h st h Mc, khi Mc va tr xong
nhiu v lon i by gi (lon Trnh Tuy, Trn Cao, L Do, Hong Duy Nhc v.v...) bi
dp xong cc v lon ny thanh th Mc ng Dung bc ln nh gi.
Tm li vo thi cc vua Tng Dc, Uy Mc, triu nh suy n, hn m, v
o, thc sinh mi lon, trn khng ra trn, di khng ra di, nghi ng m git
nhau, hoang mang m hi nhau, ngi lm ti khng cn bit t ch trung vo u
na.
Tc gi Nho Gio cng l h Trn, tng ni n ch Trung v ch Trinh qu thin
v l thuyt, khng nhn thy cc ti c ca my ng "qu vng" nh Hu L nn
khp Mc ng Dung vo ti nghch thn.
ng L Vn He tri li, ni: "... Mun h Mc cung cc tn ty th cc vua Uy Mc,
Tng Dc tht l bt V Thang th Kit Tr"54 V triu L ri lon hai chc nm ri
Mc ng Dung mi bc ln sn khu thay tr i cnh, k ra chu nghe ngng
lng ngi, xt suy thi cuc nn ti nm inh Hi mi nhy ra lnh vai tr hon ci
chnh s khng th bo l vi v v thiu thn trng.
ng L cn ngh nu git vua l nghch thn bt k trng hp hu l hay khng th
lch s cc quc gia ch c v ch nn c mt dng h lm vua m thi chng? L Cng
Un cp ngi nh Tin L, L Hon t thng vi Dng Hu thay th nh inh, Trn
Th la gt mt c gi nh (L Chiu Hong), xt vic h Mc cp ngi nh Hu
L cn ng hong hn. H st vua Chiu Tng, Mc ch c mc ch hy b ci bnh
phong m cc lnh t phong kin dng che y hnh ng mu vng b
ca h v v c l do bo v cho chnh bn thn na.
V ng trn quan im nhn dn th li cng v l, nu ngi ta mun rng m
vua quan c bo thi nt i by gi c u ci c ngi dn mi mi. Khng c
h Mc ra i thu , th trong nhn dn cng phi c mt ngi khc nhy ra
thit lp trt t mi. C bao gi trong mt quc gia ch c mt dng h duy nht xng
ng lm vua, cn nhng dng h khc ch t cch lm th dn m thi?
iu gn d ca my nho thn vit s thiu l lun v nhn xt thc t, c lun
lun em ch Trung v Trinh ra c nh kinh nht tng, dy ngi ta Trung, Trinh mt
cch ba bi, bt k trng hp no. Ni cch khc, cuc sng ca con ngi v cng
54

S so snh c phn qu bo mt cht.

310

Vit S Ton Th

phc tp, mi chng ng i phi c mt li x th ring, u c th lc no cng

Trung v Trinh mt cch my mc, phi chng ci s hc ca thi phong kin tai hi v
lc hu l ch ny?
Tc gi Kim Vn Kiu l Nguyn Du cng nng v gio l Khng Mnh m cn c cu
ny:
Xa nay trong o n b
Ch trinh kia cng c ba by ng
C khi bin, c khi thng
C quyn no phi mt ng chp kinh
th ta thy tuy Nguyn Du khng lm sch dy ngi ta Trung, Trinh m ng hiu
ch Trung, Trinh rt l khong t, sng sut.
Nay chng ta th hi "H Mc c th ht lng ph tr con chu vua Thi T nh Hu
L c chng?"
Mt thi i hn lon nh thi Tng Dc , Uy Mc , Hong gia cng ko b
ko ng, cc triu thn tng lnh cng nm lng by d, chng ai tin ai th Mc ng
Dung c thit tha ph L dit ngy cng khng c. Mc dp xong cc mi lon, quy
phc c cc lc lng phin ng, uy tn tt nhin ln cao th bao nhiu k ghen
ght xm nhau dm pha khin h Mc du mun hay khng cng phi bc t th th
sang th cng, nht l c sn binh lc trong tay. a v h Mc, khng ai lm khc
hn.
Cn vic ct t cu ha ca h Mc?
bi mt cuc chin tranh vi mt cng quc trong khi dn mnh yu hn, ri
lon. H Mc phi ct nm ng th mn vng thng du, tht ra cha l bao. y
khng hn khng km l ci li c nc Tn hin ngc v nga qu cho nc Ngu, Hn
Cao T nhng Quang Trung cho Hng V khi xa ha hon vi ch trong mt giai
on. Lch s c kim ng Ty, chuyn ny rt thng. Ngay gn y, nm 1854, Nht
phi m hi cng H in, Chu Quan cho M, m Deshima cho Ha Lan vo giao
thng, v gng go n cho c Php, B o Nha cng mt lc.
Nm 1876, Nht mnh sau cuc duy tn, n lt Nht bt Triu Tin m ba hi
cng cng t ngoi tr php quyn y. Trung Hoa vi nh Thanh gn y phi ct
Hng Cng cho Anh, nhng Mn Chu cho Nht, l chuyn yu phi nhng
mnh, thiu g vic nh vy, hm qua cng nh hm nay.
Tm li trn trng chnh tr quc t, vic nhng t ging ha, bi mt cuc
binh ao tai hi hn, cc nh lnh o vn phi lm. Nh vit s khng chiu xt k
tnh th m c h li ph phn gt gao khng khi c s c chp, nng cn.
Tri li khng lng sc mnh m a c dn tc vo chin tranh n ni mt c x
s, cht chc mun vn sinh mng, mi l xun ng v ng trch. Ti y chng
ti xin ngng li chng ta cng suy tng: ci bi trn di thi nh H cha
cho ta rt kinh nghim sao? Nc ta di thi Uy Mc, Chiu Tng c nn c mt chnh
sch gng tr vi nh Minh khng? Nu ni rng khng th Mc ng Dung nhng nm

311

Vit S Ton Th

ng ngoi bin l c thc sng sut v thi v v l mt hnh ng khn kho

cn c tn thng.
Ngoi vic np 5 ng, Vit Nam S Lc cn ni Mc ng Dung ci trn, t tri
mnh trc ca vin ca ch c tht chng? S no chp chuyn ny?55
Chng ti e rng vic ny cn c vo ti liu trong An Nam Truyn quyn 231 c
ni n quyt nh ca vua Minh Th Tng l: "Nu cha con h Mc chu tri v quy
hng th s tha ti cht". Theo chng ti y ch l cch ni m thi cng nh cu "B
gio lai hng", cn trn thc t min c s quy thun ca i phng ch c my khi
ngi ta p dng hn hoi hnh thc ny. Tri li nu ngi ta bt c k ch t tri
ra hng th k kh lng m thot cht (t d trng hp tng Phm Ng Cu gi
thnh Thun Ha cho h Trnh nm Bnh Ng (1786) thy qun Ty Sn mnh qu vi
x o bo v t tri mnh xin hng th b Nguyn Hu mang git).
Nay xt tnh trng v tm l ca Mc ng Dung thu c th c chuyn t tri
mnh trc ca vin ca Mao B n khng?
Chng ti quyt on rng khng, bi v lc ny trong nc c lc lng ca vua L
Trang Tng v Nguyn Kim ang dy ng, bn ngoi th qun Minh ang nh bin
cng, h Mc di g m nghe gic t tri mnh lao mnh vo cuc phiu lu v cng
nguy him. Mt con ngi xut thn hn vi ri tr thnh danh tng, nh ng dp
Bc h bao nhiu k ch li hi, con ngi y phi l mt k anh hng li lc, u c
th d tin gic Bc nh vy. Trong trng hp ny n b con nt cng chng kh kho
n th.
Mt chng c na v s khn ngoan ca Mc ng Dung l khi Mao B n a th
sang i Mc np s sch rung t, nhn dn v chu ti th c tha cht nh Vit
Nam S Lc chp, h Mc ch phi bn Nguyn Vn Thi ln Nam Quan iu
nh. Vic ny xy ra vo nm inh Du (1537). Phi on Nguyn Vn Thi thnh
cng nn Bc qun khng tin vo ni a nc ta na.
Ri thng 11 nm Canh T (1540) qun Bc li sang. Ln ny h Mc bit r tnh
ca nh Minh ch lm chuyn diu v dng uy m thi, nn thn hnh ln gp
ngi Minh. S tht i bn cn gip mt nhau cng quyt nh mi vn nu
ra ba nm trc mi c tnh cch i cng, s b m thi.
Mt im khc, ngoi im tm l ca Mc ng Dung, trong vic ng chm vi
ngi Minh thu y ni kh nhiu trn, cn thi ca Mc ng Dung cng cn
phi xt hiu Mc ng Dung c hn nh Vit Nam S Lc ni khng. Ta xem
bi th xng ha gia Mao B n v c trng Gip Hi nh Mc th cng r, k xng
c v kiu cng m ngi ha khng km phn ngo ngh.
No bit ni tan duy bit t
Ch hay khi ni n hay chm
55

Vit Vng Cu Tin ngy xa khi mt nc phi em c v con cng cc i thn sang gi nga
cho vua Ng Ph Sai, ri nm phn on bnh cho Ph Sai thi hnh k hoch phc quc ca Phm
Li, cc nh vit s cn khng ai ch, hung h ch c chuyn trn vai o, du c chng na!

312

Vit S Ton Th

Gia tri ging t thnh lnh ni

Qut bt ra khi ht k tm.
(Mao B n)
Sng dn ngn lp khng x v
Gi rp mun cn kh nh chm
Rng c t nhiu nng di
Cn cu L Vng ht mong ch.
(Trng Gip Hi)
Vua ti nh Mc dm n ming tr ming n ni n chn nh vy m bo rng
chnh nhng ngi ny phi qu ly trc ca tng ca ch, ta c th tin c
chng? V c khu kh bi th ha ca nh Mc p li bi nguyn xng ca Mao
B n trn, tng im th r, ta thy nu Minh qu gng th Mc cng dm o
gm th gio. Vy h Mc khng hn nh ngi ta ni.
Trn Trng Kim cn cho rng Mc xy dng s nghip trn s tn c nn khng
bn. Li ph phi ny li cng hm h na. ng L Vn He cho rng ngi ta c
qun rng nh Tin L, nh Hu L, nh Trn v cc cha Trnh sau ny cng i ng
li y. Cc x hi phong kin bao gi cng gy ra nhng cuc o ln ngai vng. N h
hng ngay t nn tng, khun np hay h thng t chc th mi lon l mt tnh trng
thng trc khng sao trnh c nu khng lm g c nh ng, nh Tng, nh
Nguyn, nh Minh bn Trung quc.
Nu cho rng nh Mc lm vic gian c, th Trn Th m mu vi Trn Th (v
vua L Hu Tng) em chu trai vo cung by cuc hn nhn chim ngi nh L.
Th li ly v ca Hu Tng l em gi h mnh, git ht con chu nh L, p vua
Trn Thi Tng b Chiu Hong ly ch du l v Trn Liu, anh rut Trn Cnh c
thai 3 thng, ra lnh cho con chu nh Trn ly nhau, cc hnh ng c gian c
khng? Vy m h Trn cn lm vua c 175 nm.
Nh Ty Sn sau ny dy nghip ln tr tham nhng ca bn Trng Phc Loan,
p ch ti bi ca hai h Trnh, Nguyn min Nam Bc H, gii nn xm lng
cho dn tc, oanh lit ng hong nh vy m ch ngi c 24 nm, c ni c l
bn chng?56
Nh Mc pht khi t nm 1527 n 1667 mi tuyt hn. Nhn vo vic m mang
vn hc, chnh tr, kinh t, ta thy h Mc cng c nhiu thin ch vi dn vi nc
v vi s lu bn trn y bo rng dn khng theo, khng mn sao c. Tic rng
nh Mc khi nghip cha lu, trong nc c phong tro qua phn Nam Bc ri
56

ng L Vn Ho qun khng k Mc ng Dung v tnh th git mt ng vua (Chiu Tng) nh

L, tri li h Trnh st hi nm by ng m cng ko di nghip cha ti trn hai th k (238 nm). Nh
th c gian c khng? S nghip ca h Trnh c gi l lu bn chng?

313

Vit S Ton Th

nc Vit Nam vo th chn vc (Trung Nam Bc), Bc thuc Mc, Trung t Thanh
n Ngh thuc L-Trnh, Nam t B Chnh (Qung Bnh) tr vo thuc Nguyn, gy
nn bao nhiu cuc ln xn ri cng mang ti vi quc dn.
Tm li ci n Mc ng Dung cn phi xa b trn b quc s ca chng ta
trnh mt s vu khng v tha m tin nhn mt cch bt cng v v l. Chng ti tin
rng cc tr thc v hc gi ngy nay suy xt hay by t s vic khng hm h nh
mt s s thn ca thi phong kin va qua.

314

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 12
Lon Phong Kin Vit Nam
Nam, Bc Triu (1527-1592)
- Nguyn Kim v Trnh Kim
- Bin c ti Nam Triu
- Nhng cuc tht bi ca Nam Triu

1- Nguyn Kim v Trnh Kim:

Mc ng Dung ln ngi, mt s ngi bt cng tc vi tn tro hoc tun tit, hoc
chy tht tn i cc ni, cn c mt s chy sang Lo. Th lnh ca nhng ngi ny
l Nguyn Kim (hay Nguyn Hong Kim) con Nguyn Hong D l mt v tng di
i Chiu Tng, cng c nhiu ti nng, c ch ln v cng nm gi mt phn binh s
trong tay.
Nguyn Kim thay cha nm binh quyn, v Hong D sau v i lon Thng Long
rt v Ty Kinh t lu th mt. By gi Kim tng lm Hu v in tin tng qun,
An thanh hu di i nh L.
Kim trn qua Ai Lao c vua Xa u cho nng nu x Cm Chu thuc ph
Trn Man, tnh Thanh Ha. Ti y Kim lo tm con chu nh L d hiu triu cc cu
thn.
Nm Qu T (1532) Kim kim c ngi con t ca vua Chiu Tng l Duy Ninh lp
ln tc vua Trang Tng. Trong vic mu i s, Kim thu np c mt kin
tng l Trnh Kim. mt tho d anh hng, xut thn ti x Sc Sn, huyn Vnh Lc,
tnh Thanh Ha. Kim c ti m, c mu lc tuy khng c hc hnh nhiu v hn
vi thu nh. S sch chp v ng rt t cng nh chp v Mc ng Dung rt s si t
l lch, thn th n s nghip khin ta thy r rt cc s thn cn i khng dm ni
di v Mc ng Dung cng nh Trnh Kim bi hai ngi ny l t th ca c hai nh
L, Nguyn.
Phe Nguyn Kim Cm Chu c by, tm nm, chiu binh luyn m n nm
Canh T (1540) th c mt lc lng kha kh v nh Ngh An. Hai nm sau qun
vua Trang Tng tin ra Thanh Ha ri nm sau na (1543) Kim nm hn c Ngh An

315

Vit S Ton Th

v thu phc c c Ty (Thanh Ha) bi Tng trn nh Mc l Dng Chp Nht

ra hng.
Theo Vit Nam S Lc, Dng Chp Nht ra hng l mt m mu ca nh Mc.
Nm t T (1545) Nguyn Kim tin ra Sn Nam (vng Nam Trung chu Bc Vit gm
cc tnh Nam nh, Thi Bnh, Ninh Bnh, H Nam) i ti huyn Yn M (Ninh Bnh) th
b ng c m cht. Ngi ta cho rng chnh Dng Chp Nht nh thuc c.
Nguyn Kim cht i, binh quyn d nhin sang tay Trnh Kim. Kim thy cuc Bc
tin bt li v ci tang ca ch tng lin rt qun v Thanh ri lp Hnh in n
Vn Li (huyn Thy Nguyn, tnh Thanh Ha) chnh b thm qun lc v lng
thc. Ti y phe vua Trang Tng bt u c thanh th v nhiu nhn s tm n
gip, t d Phng Khc Khoan tc Trng Bng v Lng Hu Khnh.
By gi Vit Nam chia ra lm hai lc lng i th mt min Bc, k t Sn Nam
ra thuc nh hng ca nh Mc gi l Bc triu. Thanh Ha tr vo l thuc khu
vc ca nh L hay l Nam triu. Tng i cho ti nm Bnh Ng (1546) l nm Mc
Phc Hi mt, truyn ngi cho con l Mc Phc Nguyn ly nin hiu l Vnh nh, Bc
H cn mnh hn Nam H.
V pha Nam H, nm Mu Thn (1548) cng xy ra mt bin c: vua Trang Tng
cht, Trnh Kim lp thi t Duy Huyn ln ngi tc vua Trung Tng cng vn s sau 8
nm. Vua Trung Tn khng c ngi k t theo dng ch tn ca vua Thi T. Trnh
Kim by gi nm gi ht quyn hnh tnh t lp lm vua nhng cn do d ch cha
chc c lng ngi nn b mt phi s gi ra Hi Dng hi kin c Trng Nguyn
Bnh Khim (tc Trng Trnh ngi lng C Am thuc tnh ny). Nguyn Bnh Kim l
Trng nguyn i Mc vi Phng Khc Khoan (Trng Bng) l anh em cng m khc
cha ni danh i by gi v ci hc uyn bc y nho l s, nht l v thut s, ng c
ngi ta coi nh l mt nh tin tri bit vic nm trm nm trc, nm trm nm sau.
ng c li mt tp sm truyn ni rt ng v c nhng thi cuc xy ra gn y.
V ng tng lm ti triu Mc, d by gi v n nhng bi l th nc chia
i, l thun nghch cng cha v hn bn no nn ng c mt thi rt d dt mi
khi ngi ta hi n vic quc s. C th ni rng tuy ng ng ngoi vng chnh tr,
nhng ng vn l c vn lm thi cho cc chnh khch thu . Vi s gi ca Trnh
Kim, ng tr li gin tip bng cch ngonh bo vi y t rng: "Nm ngoi mt
ma, thc ging khng tt, i tm ging c m gieo m". Ri ng li sai y t ra bo
ch tiu qut cha v dng hng ng ra chi. ng bo tiu: "Gi cha th Pht th
n on".
S tr v Thanh thut li tng li ni, tng c ch ca c Trng Trnh, Kim hiu nn
khng thi hnh d nh cp ngi nh L na ri i tm ngi chu huyn tng ng L
Tr l anh rut vua Thi T, tn l Duy Bang ( lng B V, huyn ng Sn).
Nh Mc n Mc Phc Nguyn th khng cn dm coi thng lc lng ca nh L,
sai Mc Knh in (ch ca vua Mc) lm i tng em binh vo Thanh ti 10 ln
nhng ln no cng khng c kt qu. Trnh Kim tin ra Sn Nam trc sau cng n
6 ln cng chng thng li hon ton li tr v. Duy nm K Mi (1599) Trnh Kim huy

316

Vit S Ton Th

ng ti 6 vn qun ra Bc nh cc tnh Sn Ty, Hng Ha, Thi Nguyn, Kinh Bc,

Lng Sn ri vng xung Hi Dng theo chin lc ph hng ro trc t nhp vo
ng sau, bi kinh nghim nh thng vo qun ch lc ca nh Mc th khng
sc.
Trn con ng cnh cung , Trnh nh bi c qun Mc tng c nhiu hy
vng thnh cng th nh Mc cng khn kho chng km, c i qun ca Mc Knh
in theo ng b nh gp vo Thanh Ha l so huyt ca nh L. Trnh Kim hay
tin hong s vi v b mt trn Vit Bc v cu hu phng ca mnh.
Tnh hnh ny c nhng nhng mi, khi th Mc Nam chinh, khi th L Bc tin, chng
bn no c thua dt khot cho ti nm Tn Du (1561) Mc Phc Nguyn qua i,
con l Mc Mu Hp ln ni ngi.

2- Bin C Ti Nam Triu

Nm Canh Ng (1570) Trnh Kim ht s, trao binh quyn cho con trai l Trnh Ci,
nhng Trnh Ci thiu nhiu c tnh lm lnh t, a ru ch, sc dc, khng chuyn
cn nh cha nn tng s mt cm tnh.
Em Trnh Ci l Trnh Tng lin mu vi bn L Cp , Trnh Bch rc vua v Vn
Li l ni hnh in c ca nh L. Tng lc ny l mun cp a v ca anh. Tt
nhin Nam triu ny ra ni chin v s tranh ginh ca hai anh em Trnh Tng. Nh Mc
khng b l dp tt ny, ct lun 10 vn binh vo Ty , Trnh Ci t liu khng chng
ni lin hng nh Mc c gi quan tc nh c.57
Nhng ngy u, qun Mc tha th tin ln sng M, ng t H Trung ri vy
An Trng l ch cn c then cht ca vua L (thuc huyn Thy Nguyn).
Vua L Anh Tng thy th nguy di v ng Sn, phong Trnh Tng lm T Tha
tng thng lnh binh i chng nh Mc. Qun Nam do s kho lo ca Trnh
Tng trn gi c cc a im trng yu nn Mc Knh in nh mi khng
xong, phi rt v Bc.58
Xt ra vo thi , hai qun Nam Bc gp mt tr ngi ln nht l v vn
chuyn dch v tip vn. Mi khi chin cuc ko di th m qun xa ti khng chu
ni ri phi b ra v, do ta khng l s tn cng ca bn ny cng nh bn kia lun
lun kh khn, th h ny qua th h khc.
Tm yn vi qun Mc, vua L phong cho Trnh Tng lm Thi y, Trng quc
cng v khao thng binh s, li sai Phng Khc Khoan chiu tp cc hoang dn
Thanh Ha tr v lm n v chnh n li mi vic chnh tr, qun s. Gi pht ny
Trnh Tng nm mi quyn, ln mt hng hch.

57
58

Theo C. B. Maybon th Trnh Ci b cc binh tng khng phc nn phi trn sang Mc.

Cng theo C.B. Maybon trong "Histoire moderne du pays d'An-nam", mt s b i ca nh Mc

chy vo Thun Ha b Nguyn Hong l con Nguyn Kim n nh tan tnh.

317

Vit S Ton Th

Vua Anh Tng lo ngi bn vi L Cp tnh tr Trnh Tng. Cng vic cha ra sao
th Trnh Tng bit c lin dng mu git Cp . Vua L thy th nguy v khng
cn th li, lin cng bn con ri b Ty chy vo Ngh An. Sau khi vua xut
ngoi, Trnh Tng cho rc ngay hong t th 5 l Duy m lng Qung Thi, huyn
Thy Nguyn v lm vua ly hiu l Th Tng, mt mt cho Nguyn Hy Lin em
qun ui theo vua Anh Tng. Vua Anh Tng vo ti Ngh An, th cng chy vo n
mt vn ma b qun Trnh tm c. Tng cho git vua ri tuyn co vua tht c t
vn.
T nm Qu Du (1573) n Qu Mi (1583) qun Nam triu vn gi vng c t
ai t Thanh ti Ngh. Cc tng Mc l Mc Knh in, Nguyn Quyn, v Mc Ngc
Lin nhiu ln mang qun vo nh ch hao binh tn tng m thi. Sau Mc Knh in
c Mc n Nhng thay th, cng vn c thua mt vi trn li b ra v cho ti nm
Qu Mi (1583) Bc triu lm dn vo gi pht en ti trc khi b tn dit.

3- Nhng Cuc Tht Bi Ca Bc Triu

Nh trn chng ta ni, cho ti nm Qu Du (1573) lc lng ca Bc triu c
phn xung mn hn lc lng ca Nam triu nhng ngi cm qun ca Bc triu l
cc tng lnh, thn vng nh Mc khng snh chin thut, chin lc nh h Trnh
min Nam, do Mc ch mua ly s hao binh tn tng. Ri cng t nm Du, Trnh
Tng p dng k c th i qun Mc vo, cng va chm bao nhiu cng tn tht
by nhiu. Tt nhin nh vy, Trnh tnh trng sc s th c tha, sc tn cng th
ui. Vic tn cng ca h Mc c khi theo th gng km l nh c vo Thanh Ha do
ng b v nh thc c vo hu tuyn ca Ty l Ngh An. Vi cuc hnh qun
i quy m ny Mc phi chia qun lm hai cnh nhng khng sc nn chng thu
lm c thm kt qu no ng k.
Trong giai on ny, h Trnh dng c sc qun i v n nm Qu Mi th lc
lng Nam triu bt u mnh m. Ri nm no qun Nam H cng ra quy ph Sn
Nam ly thc go v. Chc chn l Ty khng sn thc phm nh vng Sn
Nam, ngay t by gi l kho go nh ngy nay.
Nam triu mnh th Bc triu khng nhng nh ch vic tn cng m ch cn sc
gi th th m thi. Ngay ti thnh i La (Vo i L l Thng Long thnh, th
c ca i Vit ta) Mc cng cho xy p li: ly p ti ba tng, ho cng thnh ba
ln vy m vn khng chng li qun Nam. Do vy m Trnh Tng cng quyt c
ph Thng Long n thua mt ln cht vi h Mc.
Nm Tn Mo (1591) Trnh Tng b tr cuc Bc tin nh sau: phng xa qun Mc
nh vo hu tuyn ca mnh nh trc y khi Trnh Kim em qun ra Bc (hnh
qun nm K Mi 1559). Trnh Tng bn chia mt phn lng phng th nh do Din
Qun cng Trnh Vn Hi, Thi Qun cng Nguyn Tht L trn gi cc ca b xt
qun Mc c th tin vo, Th Qun cng L Ha gi Tng hnh dinh l ton ht Ty
.

318

Vit S Ton Th

o qun tin ra Bc gm c 5 i, tng s l hn 5 vn c cc quan Thi ph

Nguyn Hu Lin, Thi y Honh nh i, Ln qun cng Ng Cnh Hu mi ngi ph
trch mt i. Ring Trnh Tng lnh i qun hai vn ngi tin ra Ninh Bnh. Binh
tng Nam h ln ny hng hi hn bao gi ht.
Mc Mu Hp cng iu ng ti 10 vn qun (qun bn v v nm ph) ng
chin. Mc Ngc Lin v Nguyn Quyn lm t hu dc, Mc Mu Hp dn trung qun
tin nh.
Qun Trnh tinh thn cao, chin u rt mnh nn chng bao lu qun Mc thua to
chy v Thng Long. By gi Tt Nguyn n n, Trnh Tng ngng chin cho
binh s ngh ngi, ri qua thng sau (ging Nhm Thn 1592) Trnh Tng thit ba iu
qun lut gy cm tnh vi dn chng Bc H:
- Khng c ly n v ci uc ca dn.
- Khng c cp bc v ph hy vn tc.
- Khng c hip dm v git ngi v t th.
Thy th bt li, vua nh Mc t cc tng Mc Ngc Lin, Bi Vn Khu v
Nguyn Quyn chng nhau vi qun Trnh Thng Long, cn mnh em qun qua sng
Nh H ng lng Th Khi. Mc d thnh cao ho su, cuc phng th ng k l
chu o, qun Mc vn thua v thnh ly b ph ht. Bn Bi Vn Khu v Mc Ngc
Lin b chy, Nguyn Quyn b bt.
Sau cuc ton thng ny, Trnh Tng cho san phng thnh Thng Long ri rt v
Thanh Ha. S khng chp nguyn nhn vic rt qun ca Trnh Tng sau khi h c
thnh Thng Long v ti sao qun Trnh khng tha thng tiu dit h Mc, c l ti
Trnh nhn thy sc qun mnh khng gi cng nh khng bnh nh mt
cch chu ton ton b min Bc. Hn na rt qun v sm qun s ngh ngi sau
cuc vin chinh, t kt qu ca s chin thng hm nay s lm nc lng h trong cuc
hnh qun Bc pht tng lai.
V phn nh Mc khng nhn vo cuc tht bi chua cay ny tu chnh li qun
i, tri li Mc Mu Hp bc i tng s, tr ni chnh s, m say tu sc, li cn
c thi chn nn ca k chin bi (Mc Mu Hp thy v Bi Vn Khu c nhan sc,
nh git Khu chim ly. Khu hong s chy sang hng Trnh Tng. Sau ny Mc
Mu Hp tht bi hn th ring ci tnh hiu sc cng thnh nguyn nhn cho h
Mc tiu ma s nghip ri. Xa nay cc ng vua cng nh cc ng tng hiu sc c
bao gi c a v trn vn).
S khng chp trn cui cng gia Mc v Trnh vo thng no nm Nhm Thn
(1592), c l ngh ngi c t lu qun Nam li tin ra Thng Long. i bn gp nhau
chng u ti cui huyn Yn v huyn Phong Doanh tnh Nam nh. Mc mt 70
chin thuyn, tng ch huy l Trn Bch Nin ra hng.
Chng th hai, qun Nam ra ti Bnh Lc (H Nam) ko ln thanh Oai, ng bi
Tinh Thn (thuc x Thanh Thn, huyn Thanh Oai) bng ng thy ri ra ti Ht
Giang.

319

Vit S Ton Th

Thy qun nh Mc cm c khng ni, b mt hng trm chin thuyn. Mc Mu

Hp chy sang Kim Thnh (Hi Dng) th qun Nam c lnh ui theo. Vo thnh
Thng Long, Trnh Tng thu c rt nhiu ca ci v bt c Quc mu ca nh
Mc (m ca Mc Mu Hp). Mt s quan nh Mc 17 ngi xin u hng l Ung,
Ng To v.v...
i qun ca Trnh Tng ng huyn Vnh Li. Phm Vn Khoi c lnh tin ln
huyn Yn Dng v V Ninh (Bc Giang) bng ng sng. Mu Hp chy ln b vo
n mt ngi cha huyn Phng Nhn th c k t co. Mc Mu Hp b Phm Vn
Khoi bt c v gii v Thng Long lm ti sng ba ngy ri chm u em bu
Thanh Ha.
Trc ngy tn ca mnh, Mc Mu Hp c Mc Ton thay th rnh tay chng
vi qun Trnh. Con Mc Knh in l Knh Ch cng t lp lm vua cng 100 ngi
trong hong tc v cc quan vn v li c quy t phen na huyn Thanh Lm, chiu
tp qun i c hn 7 vn ngi (y l ti liu ca Vit Nam S Lc trang 28159).
Mc Ton li theo Mc Knh Ch. Thanh th qun Mc ni ln, chin cuc ko di c
t tun. Sau Trnh Tng t mnh em qun sang huyn Cm Giang v Thanh Lm nh
rt gt, bt c Knh Ch cng 60 th tc ca h Mc.
Theo ti liu Maybon, c l ng hn, th Mc Ton b bt sau Mc Mu Hp t lu do
Mc Knh Ch mi ln k v; c l no Mc Ton cn bn ngoi m Mc Knh Ch li
ln thay ri Mc Ton li chy v vi Knh Ch nh Vit Nam S Lc ni.60
iu chc chn l sau c Mc Ton cng Knh Ch u b t hnh cng mt ngy,
ch khc k bt trc k bt sau.
Mc d b chm git bt b nhiu nh vy, con chu nh Mc vn khng tuyt. Nh
Mc cn chin u dai dng cho ti hn 80 nm sau na (1677) mi ht hn61.
Tnh ra nh Mc khi nghip t 1522 n 1592 mi tm ngng, va ng 65 nm
ngi ng tr sut c min Bc, ly Thng Long lm th , ng hong nh mi triu
vua trc v sau. Duy t 1592 tr i, con chu h Mc bt u tn, phi ri khi Thng
Long ln chim c t Trung du v duyn hi min Bc ln n Cao Bng cho ti
1667 mi tuyt.
Vy s thn cn chp rng nh Mc c hai thi k. Thi k th nht l thi ng tr
ton ci min Bc, hng thnh nh cc tin triu. Thi k th hai l thi k tht th ch
59

Trong gi pht en ti ny m ch trong t ngy nh Mc li chiu m ngay c su, by vn qun

th r lng dn khng phi khng theo h Mc. C l nh Mc bi v nhng ngi lnh o km ti m
thi. Vit Nam S Lc trong trang 282 ni: Ch tic v h Mc khng ai chu theo Chng ti khng
ng theo l trn
60

Theo Mc triu th ph th Mc Knh Ch l ch rut Mc Mu Hp, tc l ng ch ca Mc Ton. Ta

c th ngh rng lc ny h Mc ang suy b m ng chu tranh nhau ngi v chng? Nu c s tranh
ginh th Mc Ton khi no li theo Knh Ch. Vy xin lu c gi s kin ny cho hp vi s tht.
61

Cc s gia Php cng chp sau khi rt khi th Thng Long, nh Mc cn ko di c hn 80

nm na

320

Vit S Ton Th

cn nm gi c na x Bc t vng Cao Bng, Lng Sn, Thi Nguyn tr ln m

thi, cng ko di c trn na th k na.
Sau cuc i thng nh Mc, Trnh Tng cho ngi n vua Th Tng ra Thng Long
v m tic n mng cng khao thng tng s. T giai on ny nh L tr v c ,
cn con chu nh Mc b phiu bt khi min Trung chu x Bc nhng vn khng
thoi ch.
Nm sau, tng tht nh Mc l Mc Ngc Lin li tn lp con Mc Knh in l Mc
Knh Cung gi chu Yn Bc t Lng Sn lm cn c nhng chng bao lu li b Thi
y Hong nh i ui sang Long Chu. Nn n ti y c t thng, Mc Ngc Lin
lm bnh ri trc khi cht th li cho Knh Cung khuyn ng tranh ginh vi h
Trnh na: "Nay nh L li ni ln c, l vic tri nh, dn c ti g m kh mi v
chin tranh? Nn nh phn mnh nc ngoi, cn hn l ganh nhau li rc ngi
Tu sang, lm hi cho dn nc".
Li khuyn co tt p ny khng c con chu h Mc nghe theo, nay xng
vng ni ny, mai dy qun ni khc khin h Trnh cng lao tm kh tr kh nhiu.
V s d con chu h Mc cn hot ng, mt phn cng bi nh Minh vn tip tc
gip m dn chng cng cha b hn h Mc.
Theo Vit Nam S Lc trong m con chu h Mc cn c Mc Knh Chng xng
Trng Vng ng Triu, Qung Yn b Trnh Tng c trn th Hi Dng l Phan
Ngn nh dp v bt c. Li c Mc Knh Dng (con Mc Knh Ch) gi t Yn Bc
(Lng Sn) xng Uy Vng sau cng tht bi.
Nm K Hi (1599) vua Th Tng qua i, hong t Duy Tn ln thay, ly hiu Knh
Tng. Nm sau, bn Phan Ngn, Ng nh Hm v Bi Vn Khu ni lon ca i An
(Nam nh) v h Trnh kiu hnh v lng quyn thi qu. V pha con chu nh Mc
cng khng ngng chng i, phn bn Bi Vn Khu cng c mt lc lng ng k
nn Trnh Tng li rt qun v Thanh Ha.
Nh Mc trc tnh th ny lin tn th mu ca Mc Mu Hp l Bi Th ln lm
Quc mu ri n Mc Knh Cung Cao Bng v, tip tc chin tranh trung chu Bc
Vit.
Sau bn Bi Vn Khu v Phan Ngn nghi ng m git ln nhau, cn Ng nh Hm
chy qua pha nh Mc.
Trnh Tng lc ny lo chng Mc min Bc, li ngi h Nguyn phng Nam
nh thc ln nn cho ngi vo gp Nguyn Hong lc ny k nghip cha l Nguyn
Kim lm trn th Thun Ha. c r thi ca Nguyn Hong khng c ph
Trnh v king n nh L nn Trnh Tng c th em qun ra Bc phen na. Thy, b
i qun ca Trnh bt c Bi Th git i cn Mc Knh Cung chy thot c v Cao
Bng.
Di i vua L Thn Tng (1619-1643) Mc Knh Cung li nhiu ln chiu tp c
nhng quan li bt mn ca h Trnh khi binh nh nhau vi h Trnh. Nm 1625,
Knh Cung cng b bt ri b git. Mc Knh Khoan l chu Mc Knh Cung v hng vua
Thn Tng, c phong tc Thi y Thng qun cng, cho gi t Cao Bng nhng

321

Vit S Ton Th

con l Mc Knh Hon khng chu np cng, nm 1660 cha Trnh Tc li em qun
nh lui nhiu phen, sau Knh Hon theo Ng Tam Qu chng li nh Thanh b tng
Trnh l inh Vn T chim mt Cao Bng. Hon chy sang Long Chu b qun Thanh
bt c gii sang tr cho Trnh. T y h Mc ht qut khi, nhng con chu c
nhiu ngi c v lm quan vi nh L.

322

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 13
Nc Vit Nam T Bc Vo Nam (1674-1775)
1- H Trnh Lm Cha Min Bc
Nh ta thy t u Th k th XVI, sn khu chnh tr Vit Nam tr nn mt bi
chin trng m mu sut c mt trm nm gia hai h Mc Trnh qua thng bn
XVII th h Mc suy tn, h Nguyn ti Thun Ha bt u thay th vo vai tr ca h
Mc cng khng ngoi mc ch tranh ginh vng b, c hai h Trnh Nguyn u nu
cao chiu bi "Ph L".
H Trnh bt u t Trnh Kim cha c thi g qu ng nhng v Trnh Tng sau
khi dp c h Mc lin ln mt kiu hnh vi khp mi ngi, ln p c Vua, bt
chp d lun quc dn, Trnh Tng cn lng hnh thm na v thnh cng trong
vic bang giao vi nh Minh, tuy vic ny khng c thng li y nh vua L v
h Trnh mong mun thm uy tn trc nhn dn.
Khi h Trnh vo c Thng Long v thy tnh th bt li, ngi nh Mc sang
ku vi vua Minh rng h Trnh ni ln tranh ngi ch khng phi con chu nh L.
Mt phi on ca Minh triu c c sang Nam Quan khm xt.
Thng 3 nm Bnh Thn (1596) cc quan nh L l H B thng th Ung,
Ng S Nguyn Vn Giai (sau li c hai hong thn L Cnh, L Lu cng Cng B T
Th Lang Phng Khc Khoan) em 10 ngi k mc, 100 cn vng 1.000 cn bc, v ci
n An Nam Thng S ca nh Mc v ci n An Nam Quc Vng ca vua L ngy
trc ln trnh cc quan nh Minh.
Cc quan nh Minh i vua L Th Tng phi ln gp h. Trnh Tng nh c Hong
nh i, Nguyn Hu Liu em mt vn qun i h gi.
Nh Minh i phi np ngi vng v n vng nh c, ri khng chu n hi. Ch
khng lu c vua Th Tng li tr v.
Thng t nm sau, nh Minh li m cuc hp th hai cng vn ti Nam Quan. Ln
ny 5 vn qun i h v nh vua cng do Hong nh i ch huy, chng e quan nh
Minh tr mt bt vua L chng.
Cuc m phn thnh tu v phi on ca nh L chu nhn chc Thng S v
c phi on sang np cng ti Yn Kinh, sau ny Phng Khc Khoan cn dng s c
ni nh Minh phong vng cho vua L. T hai nc c s thng s nh trc cn
nh Mc th c nh Minh can thip nn nh L phi cao bng thuc quyn nh
Mc.

323

Vit S Ton Th

Nm K Hi (1599) Trnh Tng t Xng lm Nguyn Sy, Tng Quc Chnh

Thng Ph Bnh An Vng, ch cho vua L thu thu 1.000 x gi l lc Thng tin v
5.000 lnh lm qun tc v, 7 con voi v 20 chin thuyn. Ri Trnh Tng lp ph Liu
l mt triu nh ring gm Lc Phin (cng nh lc b), t quyn t quan, thu thu,
bt lnh v ch khi no c dp long trng c bit mi mi vua ra thit triu hay tip
s. Tm li vua L ch cn h v, mi quyn hnh u qua ph Cha ht. T ch
phong kin ton thnh Vit Nam ra i v con chu nh cha uc c quyn th tp
vi danh v l Th T (thi t l con vua, th t l con cha).
Trc s hng hch ca Trnh Tng, vua Knh Tng (l con vua Th Tng, mt nm
K hi 1599) hy l Duy Tn ln ngi nm 1600 (nin hiu Thn c) khng chu ni,
nhn con Trnh Tng l Trnh Xun mun tranh quyn vi anh c l Trnh Trng lin
mu git Trnh Tng. Cng vic bi l Trnh Tng bc vua tht c gia nm 32 tui.
Hong t Duy K ln thay tc l Thn Tng
Nm Qu Hi (1623) binh quyn ca nh cha c chia cho Trnh Trng v Trnh
Xun, mt lm chnh, mt lm ph. Nhng Trnh Xun khng chu, ni lon t Kinh
thnh, Trnh Tng phi chy v x Hong Mai (mt lng ngoi H Ni ngy nay) ng
ti nh Trnh . Trnh Tng d c Trnh Xun n ri git i. My hm sau th Trnh
Tng mt cha Thanh Xun, thuc huyn Thanh Tr, tnh H ng. V thi cuc by
gi cn ri ren, d ng ca Trnh Xun cn hot ng, Trnh Trng phi tm thi a
vua v Thanh Ho. Trng c vua phong lm Thi U Thanh Quc Cng, Tit Ch
Thy B Ch Qun.
Sau ny dp xong Mc Knh Khoan, bnh nh c ng . Trnh Trng li rc
vua ra Bc v t xng l Nguyn Sy Thng Quc Chnh, Thanh vng.
K t th k XVI, c th ni rng uy quyn ca con chu vua L Thi T khng cn
g na, h Trnh cn cng khai git vua ny, lp vua khc, lm ma gi trn sn khu
chnh tr min Bc nh khng cn bit c ai di mt na.
Lc ny (1644) bn Trung Quc nh Thanh dy nghip v thay th nh Minh sau khi
Qu Vng, ng vua cht ca tin triu chy qua Min in th b bt v b git

2- H Nguyn Xng Hng Ti Phng Nam

ng v x Ngh quanh quanh,
Non xanh nc bit nh tranh ha .
Ai v x Ngh th v?62

62

y l cu ca dao tuyn truyn cho nh L khi mi ni ln hai min Thanh-Ngh.

324

Vit S Ton Th

A. Giai on th nht
Trong khi h Mc, Trnh chng nhau gay gt, ng thi vi Trnh Tng (k t khi
Trnh Kim qua i l nm Canh Ng (1570) mt nhn vt kit hit khng km bt u
l din, Nguyn Hong.
Nguyn Hong l con th hai ca Nguyn Kim m cc s thn nh Nguyn cao
vai tr ph L dit Mc v b tng nh Mc l Dng Chp Nht nh thuc c nm
t T (1545).
Dng h Nguyn k t Nguyn Hong D vi Nguyn Kim c thin h lit k
vo cc anh hng thi i, ri ti con chu l Nguyn Ung, Nguyn Hong ngi ta
cng thy c nhiu kh nng v th on li ha. Trnh Kim l k tinh i thy hai ng
em v sm mun c th tr thnh nguy him cho ci a v c tn ca mnh thu y.
Anh em Hong by gi ang tng phc v di c ca Trnh Kim, lp c nhiu cng
lao. Nguyn Ung c phong lm Lng Qun Cng, Hong c tc oan Qun
Cng. Ri Nguyn Ung cht. Ngi ta ng Ung b c th ca ng anh r. K l
Thi Ph ca nh L by gi v l anh c ca m Nguyn Hong thy th nguy him
khuyn Nguyn Hong mt thi gi ngy di khi b Trnh Kim 63. Trong lc
ny gia thn ca Kim l Nguyn Hng Long thc dc Kim tr Nguyn Hong trnh
hu ha.
Sau ny Nguyn Hong ngy m tm cch lnh xa Trnh Kim, thy khng cn cch
no hn l nh b Ngc Bo (ch ca Nguyn Hong) vn ng cho mnh i vo Thun
Ha vi chc v Trn Th. Dp may l lc ny Thun Ha thng vn b ngi Chm
quy ri, mc du t ny thuc v ta t mt th k. Thm vo Thun Ha cng
nh Qung Nam hay b nh Mc em qun vo nh chia lc lng ca nh L.
Trnh Kim bn chp thun ngh ca v.
Ngi ta ni rng trong khi c mu nh i Thun Ha, Nguyn Hong cho ngi
ra Hi Dng hi kin c Trng Trnh. C ang ng ngm hn gi sn trc nh v
ti y mt n kin ang b theo chn ngn ni. C ch vo gi sn ni: "Honh sn
nht i, vn i dung thn"64. Th l Hong yn tr ln ng vo cui nm Mu Ng
(1558) i vua Anh Tng, mang theo mt s b con h hng v binh s vn t
Thanh Ngh. Hong by gi 34 tui.
Ni n tr u tin ca Nguyn Hong l x i T (sau gi l kho Cy kh) thuc
huyn ng Xng, tnh Qung Tr gip ranh ca hai ph Tn Bnh v Triu Phong.
Ti Qung Nam by gi cng c mt quan Tng binh l Nguyn B Qunh.Vo nm
K T (1569) Hong ra chu vua An Trng, li sang thm Trnh Kim rt l thn thit.
Qua nm sau (1570) Trnh Kim cho triu Nguyn B Qunh v kinh. Qung Nam t
hp vo Thanh Ha v t di quyn ca Hong, nh l mi nm Hong phi np
63

Nguyn Kim khi xa c gi K nui Nguyn Hong t nm hai tui rnh tay chy qua Ai Lao
vn ng s gip ca quc vng x ny cho con chu nh L.
64

Ngha l: mt gii Honh Sn c th bao dung cho vn i. C Trng khuyn Hong vo Thun Ha
yn thn.

325

Vit S Ton Th

400 cn bc v 500 tn la. Chuyn ny thnh tu, Hong cho ngi con th su vo
trn Qung Nam v khuch trng mi vic.
Cc s sch t trc n nay chp v Nguyn Hong u c s khen ngi ng l
ngi khn ngoan, c ti t chc, bit cch tr dn nn c dn chng rt mn yu.
Chng bao lu vng Thun Ha ca ng tr nn tr ph sm ut. Sau khi Hong vo
Thun Ha c mt nm hai tnh Thanh Ngh b lt to, nhiu dn cc vng lt di
c vo Thun Ha nh cy.
Nm Nhm Thn (1572) Trnh Kim va mt, Trnh Tng v Trnh Ci dnh nhau
quyn bnh nh trn ni, sau Trnh Ci thua chy sang hng nh Mc. Lc ny
(1572) Mc ng binh dnh c Trnh ln Nguyn ti Thanh Ha v Thun Ha nhn
gia Nguyn Hong v Trnh Tng c s xung t nhng Mc khng thnh cng.
Nguyn Trnh Tng va nm c a v thay cha lin khin ngay Tham c M
Lng (M Lng l ngi huyn Khang Lc, ph Qung Ninh tnh Qung Bnh ngy
nay) vo Thun Ha thu thu nhng b trong c l M Lng c ch th mt65 i
nh Nguyn Hong th phi hn. Hai em l Vn Lan v Ngha Sn c lnh chc th
v. c c hi thun tin bn ny chim lun huyn V Xng (ph Triu Phong tnh
Qung Tr by gi) v Minh Linh trong khi M Lng do ng ni vt qua a phn
Bi Tri v Cam L ti Nga Kiu cch thnh Qung Tr bn cy s v pha Nam. y
c ging sng ni Qung Tr vo Tha Thin. Ri hai o qun ca Trnh nh nht
lot vo cn c ca Nguyn Hong.
Nh c bit trc k hoch ny, Nguyn Hong cng chia qun lm hai cnh, mt
giao ch huy cho Trng Tr gc gc Tng Sn (cng qu vi Hong) n nh qun
Ngha Sn. Cn Hong thn gi mn Nga Kiu, qun Trnh b nh bt ng tan v
ngay. M Lng b bt sng ri b git, doanh tri b t sch s. Cn qun ca Trng
Tr gp qun Ngha Sn trn quan l pha Bc Qung Tr ba chc cy s ti lng Phc
Th. Qun Nguyn lc u b bt li v ch tng b bn khng cn gng c, tnh
tho chy th v Trng Tr vi mc qun phc thay chng ch huy li thc qun tin
ln. Ngi n b ny h Trn v chnh b ta chm c Ngha Sn. Vn Lan thy
anh t trn nng th nh rt v vi h Trnh.
Nm Nhm Thn (1572) sau khi nh Thanh Ngh v kt qu (di quyn ch huy
ca Mc Knh in) th qun Mc tin vo Thun Ha do tng Lp Bo (tc Qun
Cng ngi B Chnh) ku gi. Mc cn cho 60 chc thuyn do hi o vo ng lng
H X v Lng Uyn qua ca Vit. Theo sch "Vit Nam Khai Quc" th lc qun ca
nh Mc c 1.000 ngi i t Khang Lc ti.
Hai bn cch nhau chng vi cy s thy qun Mc mnh v thin chin v nh
nhiu chin trng min Bc. Hong lin dng mu. ng kim c mt c gi tht
p l Ng Ngc Lm66 (ngi lng Th Lai huyn Hng Tr) sai mang vng la sang
65

V M Lng v Lp Bo nh qun Thun Ha c th c coi l mt chuyn min Bc th sc

min Nam xem mnh yu th no. Trnh ly c cho ngi vo Thun Ha thu thu ct Thun Ha
khng ng th nh mi d c kt qu.
66

Ng Th sau c g cho mt v quan ca cha Nguyn.

326

Vit S Ton Th

cu ha. Lp Bo chu lin tin rng Trnh Nguyn xung t vi nhau th Mc vi Nguyn
on kt dit Trnh l iu hp l v c li.
Lp Bo khng phng xa nn lc n gp Nguyn Hong th b qun ca Nguyn
phc kch bn cht v nh tan ht qun ca Lp Bo, mt bn chu hng c a
vo khn hoang vng Ty Bc Qung Tr (vng Bi Tri) lp c thm 36 lng
quanh Cn Tin.
Nm Qu T (1593) vo thng nm, Trnh Tng ui c nh Mc ra khi thnh
Thng Long nhng lc lng ca nh Mc vn cn hot ng nhiu ni. Nguyn
Hang em qun i ra chc mng vua L thng trn v li Bc H lun 8 nm
gip vua. ng lp c nhiu chin cng nhng h Trnh vn khng ht e ngi.
Thng 5 nm Canh T (1600) bn Phan Ngn, Ng nh Hm, Bi Vn Khu ni lon
chng h Trnh. Nguyn Hong tnh nguyn i chinh pht, ri Hong cho t doanh tri
v em thng qun bn b do ng thy qua ca i An v Thun Ha.
Trnh Tng cho binh s ui theo nhng khng kp.
V c n nh, sau 5 thng Hong em con gi l nng Ngc T ra g cho
Trnh Trng l con Trnh Tng v ng thi ly li ni kho dng biu xin li vua L Th
Tng cng h Trnh.
Sau khi Hong thot khi nanh vut ca h Trnh, Trnh cho Thim Ng S L
Ngha Trch mang mt bc tm th vo cho Hong. Chng ti gi l bc tm th v
Trnh Tng khng ly danh ngha triu nh m vit cho Hong, tri li Tng ly tnh
chu m gi th cho cu rut. Bc th ny vit rt kho lo, rt chnh tr cp
n cc vn di y:
1) Ca ngi ti c ca Nguyn Hong, nhng ti c ny do t tin l nhng bc
anh hng ho kit li.
2) Nu ci tnh thn mt c bit gia Hong v Tng ni ring gia hai h TrnhNguyn ni chung.
3) Ni n s nghip phc hng hong triu, dit Mc ph L l cng lao ca hai h.
4) Nhc nh n im Trnh vn lun lun bt Nguyn vo nhng chc v quan
trng trong nc; ngay c khi Trnh dp xong Mc v cng vt v gian lao Hong mi
ra Bc m vn c gi chc ln (qun c ph H Trung thuc tnh Thanh Ha v 7
huyn thuc Sn Nam vi chc Hu Tng).
5) Trch Hong nhn p c v lon Bi Vn Khu, Phan Ngn, Hong xin i nh ri
v thng Thun Ha. Trong vic ny Tng phn nn Hong v c ng Hong b mt
nhng tay vo v lon hay ng la vi phin lon m Tng khng dm ni ra mt
cch quyt lit.
6) Khuyn co Hong kp sa i nhng iu lm l, cho ngi mang th ra xin li
vua L cng lo np thu cho Triu nh cung ng cho cc nhu cu ca Nh nc,
nh th l vn gi c thanh danh ca mnh v ca t tin, nu c ngang ngnh nh
vua s em qun tr ti, e lc l hi tic qu mun.

327

Vit S Ton Th

Ri Hong tip c th ny rt nim n, hu i s gi, theo li Tng dng biu

ln vua L v ngh kt thng gia vi Tng nh trn ni...
V vn lng thu gia nh L v h Nguyn, s chp c nhng v li thi nh
sau:
Nm Bnh Tut (1586) Tng cho Hin St S Nguyn To vo Thun Ha khm xt
rung t. Do vic ny ta thy vic Hong ng gp vi L triu by gi c l rt s
khong, nn k t 1600 tnh th gia hai h Trnh-Nguyn tr nn cng thng, vic
thu cng hn tht thng cho ti 1620 vn thu m thnh c cho Trnh em
qun vo hi ti Nguyn.
Sau nhng v ln xn vi hai h Trnh, Mc trn y Hong c rnh tay m
mang a phng ca mnh v mi mt chnh tr, kinh t, x hi v qun s.
Vi Chm nm 1607 Hong c m cuc kt giao v do mt phi b ngoi giao gi
n, nhng vic ny khng c lu bn. Hai nm sau Chm xua qun vo t Qung
Nam b Hong nh lui sau Hong chim thm ca Chim Thnh mt phn t
lp ra tnh Ph Yn gm ba ph di y :
1) Ph Thng Hoa c 3 huyn: L Giang, H ng, Hi Giang.
2) Ph T Ngha c 3 huyn: Bnh Sn, M Ha, Ngha Giang.
3) Ph Hoi Nhn c 3 huyn: Bng Sn, Ph Ly, Tuy Vin.
S gia Php Maybon cn ni rng Hong thnh cng trong vic kin to giang sn v
s nghip min nam nh bn tay ca mt s quan li v tng lnh min Bc
mn ci c ca Hong m ti.
Ri vi ci thi gian 55 nm yn n t 1572 n 1627, h Nguyn xy dng c
kh nhiu c s Nam H vi 3 tnh Qung Bnh, Thun Ha, Qung Nam, v dn dn
tr nn cng thnh. Do nhng thc lc khuch trng k trn sau ny h Trnh phi
chu cng nhn nn t ch ca h Nguyn v ly con sng Gianh lm ng phn gii
cho hai min Nam Bc.

B. Giai on th nh.
Trong giai on u tin ta thy Trnh-Nguyn cha ra mt chng nhau. C hai tuy
bn trong mun n gan nut mt nhau nhng vn e d s d ngh ca quc dn, nn
th i t li vn dng li l nhn ngha, n ho. i bn cn tip tc thng gia vi
nhau v Trnh cn ngh thng tc cho cha Nguyn l khc (a v ca cha
Nguyn ch km cha Trnh m thi. Trnh c phong vng cn Nguyn ch uc n
tc Cng l ht. Tc ca Hong ti 1593 l oan Qun Cng, cn khi Hong vo lm
Trn th Thun Ha, Hong mi c c chc Thi Ph). Vic ny khin h Nguyn rt
ut c, v Nguyn ngh rng t nht a v ca mnh phi ngang a v ca Trnh, bi h
Nguyn c cng trung hng nh L.
May nh c rnh rang trn na th k, Nam H xy dng t chc c mi vic
tr nn hng mnh khng thiu v mt phng din no, th s knh ch, s ghen

328

Vit S Ton Th

ght gia hai h cng ny n thm ln cho ti nm Canh Thn (1620) cuc xung t
bng st mu bng ra khng cn che y c na.
Qun lc ca Trnh-Nguyn nu so snh c khc nhau nhiu. Nhng gio s ngoi
quc tng Vit Nam thu k rng b binh ca Bc H c ti 100.000 ngi, 500
tht voi, 500 chin thuyn ln, mi chin thuyn c t nht l 3 chic thn cng (i
bc) ym h. Theo A. de Rhodes, lc lng thy qun ny vi s mau l ca ha lc c
th khut phc c c chin hm u Chu thng vng lai trn b bin Trung Hoa
thu .
V qun lc ca nh Nguyn, cc s ca ta khng thy ni r rt m cc nh vit s
ngai quc cng khng a ra c nhng con s no kh d chun ch, ngi ta ch
bit rng Nguyn t lnh v chin thuyn hn Trnh, bi sng ngi y cht hp nn
cha Nguyn khng tnh n thy chin chng? B. Vachet trong cun k c lc v Nam
H do Linh Mc L. Cadire xut bn nm 1943 (Mmoire sur la Cochinchine) ni tuy vy
trong nm 1674 cc cha Nguyn c 133 chin thuyn, nhng lc qun ca h Nguyn
ng k hn c. Cc gio s cng ni Nguyn c ti 40.000 qun chia ra nh sau:
15.000 canh phng bin gii -- 9.000 t ti Kinh -- 6.000 phng v Hong Gia v
cc thn vng -- 1.000 trn cc tnh.
Nh s giao dch vi ngi B o Nha, c th Nguyn tu chnh c mt phn
no v v kh ca mnh nh ng tu chin, c sng i bc v xy thnh p ly rt
l kin c chng nhau vi qun Bc. V ni n thnh ly l ni n ly Trng Dc
v thnh ng Hi do o Duy T kin thit qu bo v c min Nam rt c
nhiu hiu lc, nu khng, vi nhng cuc tn cng o t ca min Bc, tnh th ca
Nam H kh m gi vng.

329

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 14
Trnh - Nguyn Phn Tranh (1627-1775)

Giai on Gy Hn Cng Khai

Trong nhng nm u ca th k XVII chnh s Trung Quc i n ch bin chuyn
mnh m, nh Minh chng mt cch rt yu t cuc tn cng ca nh Thanh by
gi thn tnh gn ht hai phn Hoa Bc v Hoa Trung, con chu nh Mc ti min
Cao Bc Lng mt hu thun v pha Trung Quc tuy cha hon ton qu hn nhng
s vy vng cng tr nn u oi. Trnh khng cn thc mc nhiu nh xa v k
th st nch y nn lin ch ngn c "iu pht" v Nam Phng. Lc ny con chim
Bng Thun Ha cng lng cnh bay bng di vm tri Vit Nam (inh
Mo 1627).
Trnh nhn nh rng nu khng sm dit Nguyn Th th ri y Nguyn cng s tai
hi khng km g Mc va qua, nht l con chu ca Nguyn Hong nhiu th on,
lm mu tr khng thua g ng cha. Trnh li cn bn chn bi ni Thun Ho c mt
s chuyn vin B o Nha v Php gip rt li hi v vic ng cc tu chin v
c cc i bc theo kiu ty phng, m v phn Bc H vn cha li dng c
ngoi quc vo cng cuc u tranh ca mnh. (Maybon chp rng nm Gip Dn
(1614) cha Si c Jean de la Croix ngi B o Nha m l c sng Thun Ha.
Ni c l c sng by gi vn mang tn l Phng c).
Nguyn Hong mt nm Qu Su (1613) th 89 tui, k v Nguyn Hong l Nguyn
Phc Nguyn con th 6, dn chng gi l cha Si (t cha Si h Nguyn thm ch
Phc lm m).
Cha Si c cha tiu di: t Thun Qung ny, bn Bc c ni Honh Sn, c
sng Linh Giang; pha Nam c ni Hi Vn v Bi Sn l t dng v tri dnh cho k
anh hng. Phi bit thng dn v rn luyn qun s gy dng s nghip mun
i...
Mi nm sau ngoi Bc Trnh Tng qua i, Qu Hi (1623), Trnh Trng ni
nghip. Trng lin cho ngi vo Thun Ha i s thu m min Nam khng ng
gp cho triu nh t 1620, bit rng h Nguyn s chng np nhng c th h Trnh
mi c c hng binh hi ti c67.

67

T 1620 Si Vng qu khng np thu cho nh L v hai x Thun Ha v Qung Nam. H Trnh
cho i lng thu ch l bit thi ca h Nguyn m thi.

330

Vit S Ton Th

Cng B Th Lang Nguyn Duy Th v hon quan Phan Vn Tr c c vo Thun

Ho i thu cha Nguyn.
Si Vng tr li s gi Bc H rng Thun Qung mt ma lun khng th np
lng thu cho triu nh, xin kht chng no c ma s hay.
Thit tng cng cn chp ra y t sc m Trnh Trng ly li vua L gi ti
cha Si hiu r thi ca i bn:
"Hong thng sc d cho Thi Bo Thy Qun Cng l Nguyn Phc Nguyn c
bit rng:
Mnh lnh triu nh o lm ti phi tun th,
Thu m ph huyn, tng ci ngoi khng c t chuyn.
Trc y Trm c sai Cng B Thng Th Nguyn Duy Th, B Kh Hu Phan vn
Tr vo Thun Ha o t tnh , ch bo ng ha phc cho tnh bit m phc
tng quyn chnh triu nh. Khng ng nh ngi mang lng dng dng, ti ng ti
lui, ni thoi thc cho li thi ngy thng, n ni thu m thiu thn, khng
vic chi nhu, o lm ti nh th phi cha? Nh ngi nay nn i li trc gi gn
php tc. Phm ngch thu trong hai x Thun Qung t nm Qu Hi v trc, c
phi mt ma th x c cho; cn t nm Gip T n nay phi tnh cho theo l
trc ti thuyn em ra np cho ; v phi chnh t binh m, hoc thn n kinh
triu h, hoc phi sai con i thay, coi xem nghi v trong nc, v t gii tm
lng lm ti. Nu th th triu nh s phong thm cho tc vinh hin, rng t n
t tng. Nhc bng thoi thc khng n th tc l phm ti vi triu nh.
Khm tai d sc"
Thy s gi v khng, Trnh Trng li cho s quay li Thun Ha mt ln na. Ln
ny Trng khng ni n chuyn thu m i cha Si cho con ra chu v ly 30 con
voi cng 30 chic thuyn cng nh Minh. Cha Si khc t nt nhng tip i s
gi th rt n cn trng hu.

i Chin Ln Th Nht (inh Mo - 1627)

Trnh Trng lin cng quyt gi c Nguyn Khi v Thiu Bo Nguyn Danh
Th thng 8 nm bnh Dn (1626) em 5.000 qun lm tin phong, cn mnh em i
binh v rc vua L i nh h Nguyn sau. Qun trnh gm 2 o: mt do Nguyn
Khi n ng H Trung sn ch lnh ca Trnh Trng. Mt o d nhin quan
trng hn l i qun do vua L v Trnh Trng ch huy. Theo Maybon v Alexandre de
Rhodes, tng s qun i thy lc ca Bc H by gi c ti 200.000. Xt ra vi cuc
i chin th nht ny Trnh Trng tnh quyt lit n thua vi h Nguyn. Cn ngy
thng th qun chnh quy ch c ti 50.000 m thi.
Si vng c tin qun Bc tin vo lin phong Hong Thn V lnh quyn Tit
Ch, lc qun trao cho Nguyn Hu Dt chc Gim chin. Con ca cha l Nguyn
Phc Trung ch huy thy qun tip tay cho Nguyn Hu Dt nu cn dn.

331

Vit S Ton Th

Qun Bc n th ng ngay pha bc sng Nht L thuc hu ngn. Qun Nam

cng cm tri bn sng ny.
Bt u k binh ca Bc do L Khu cm u xng vo nh qun ca Si Vng
tnh gy mt cuc ln xn ln nhng qun Nam nh c i bc chng tr li rt c hiu
lc.
Qun Bc lin rt v gi cc cn ct ni ln ca sng trnh ha lc ca qun
Nam. m n qun Nam nhn nc thy triu dng ln lin tin n nh p tri ca
Nguyn Khi bng i bc. Qun ca Khi ri lon th Trng em vin binh ti nn
qun Trnh c bnh tnh tr li v nh chim c mt phn qun nhu ca qun
Nguyn.
Qun Nguyn rt lui mt hi ri tung tng binh ra. Qun Trnh hong s b chy
li nhiu xc cht trn bi chin trung.
Trng vn cn ham chin, chnh n l qun s mt ni xa , v tnh ti chim
lun phen na.
Nguyn Phc Dt v mt tng ty thuc l Trng Phc Gia lin lp mu vit mt
l th nc danh gi n cho Trng ni ngoi Bc ang c cuc chun b dy lon ca
Trnh Gia v Trnh Nhc l anh em ca Trng. Trng sinh nghi li thy qun mnh b y
lui nhiu phen v b thit hi nhiu lin rt qun v hu tuyn.
Cuc chin tranh ny ko di ng bn thng, xut qun vo ngy u thng ba
dng lch, rt lui vo u thng by.

i Chin LnTh Hai (Canh Ng - 1630)

Trn nh ny khai din vo ma ng do Nguyn nh Hng (chu gi bng ng
ca Nguyn K). Mc tiu l chu Nam B Chnh ang do Nguyn Tch coi gi v
ng Dinh Ngi.
Tch t trn, tt c a phng ny v tay qun Nguyn. Trai trng y b qun
Nguyn xung vo lm lnh c 24 i, i tn c ra Dinh ( ngha c ca Dinh l ni
vua cha , nm 1626 Dinh i ra Ph. Sau ny Dinh ch c ngha l mt n v hnh
chnh m thi, v t y mt quan Trn Th. Di i V Vng sau ny giang sn
ca h Nguyn chia ra lm 12 dinh tc l tnh b ngy nay).
Trng Phc Chn c c n lm Trn Th u tin a ht ny.
u nm 1634 qun Bc li vo.
Bia Trng Kiu chp rng: vo thng 12 (31 thng 12, 1633 - 28 thng 1, 1634)
Trnh Trng hp qun thy b m cuc Nam chinh.
Cha Nguyn c Nguyn Hu Dt lm c Chin c Chng C ra ngn ch. Qun
Trnh ngng li v gi th th cch ng Hi khng xa.

332

Vit S Ton Th

Hu Dt ra lnh tn cng. Qun Trnh yu th tr nn ri lon, thit hi n mt na

ri b chy. Lc ny ngi con th ba ca cha Si tn l nh ngm t chc mt cuc
o chnh v thng ng vi cha Trnh.
Nm Tn V (1631) con c ca Si Vng l K Trn Th Qung Nam cht. nh by
gi l Chng C c thay th cng vi em l T (con th tm ca cha Si) gi chc
Tham tng (ph tng). Si vng khng a nh v tnh kiu ngo v bt nht nn c
phn nghi ng bn t mt k lc tn l Phm rt thn vi ngi con th hai ca cha
l Nguyn Phc Lan (cha Thng) d xt nh.
Sau ny nh c Phm m cha Si bit nh c d ch. V phn nh bit rng khng
th vi vi trm th tc m cp c a v ca cha nn nh phi nhn v Trnh.
Nhng Qung Nam xa, ch cn cch xin ra Qung Bnh lm Trn Th th nh mi d t
thng vi Trnh c. Do nh mi c ngi ra iu nh ngm vi L Minh l vn
chc tnh Qung Bnh vn ng nhn dn i triu hi Trn Th Tun l chu ca
cha Nguyn Hong ri xin cho nh ra thay. Si Vng thy dn ku ca v s h khc
ca Tun nn tin li v cho nh ra Qung Bnh. Nhng khi sc phong ti Qung Nam,
nh li vng mt bi cuc i sn lun mt tun l. Cha gin nn c Nguyn Cu Kiu.
nh vn khng thoi ch cho hi d L Minh v Kiu. L Minh ni Kiu l ngi nht
nht, nu qun Trnh vo t Kiu s b chy.
c tin Trnh Trng vi a qun vo Nht L. Cha Si lin mang qun c ch.
Khi qun Trnh - Nguyn i din nhau, Trnh bn i bc lm hiu cho nh. Nhng
ri Trnh khng thy ng tnh v pha Nam qun. Trnh sinh nghi, vi li qun li nghe
ngng. Tnh trng ny ko di lun my tun, cha Trnh rt bc tc.
Sau qun cha Si tin ln nh, qun Trnh thua b chy.
Trnh nh mang qun tr v Bc v Nguyn Khc Lit li gi Bc B Chnh.

i Chin LnTh Ba (t Hi - 1635)

Cha Si mt nm t Hi 1635, Nguyn Phc Lan l con ln thay tc l Cng
Thng Vng v vic u tin l tin qun chim min Bc B Chnh.
Theo gim mc Alexandre de Rhodes: Bc B Chnh b qun Nguyn chim vo nm
1640. S khng c ca qun Trnh khng c bn b, ri Trn Th l Nguyn Khc
Lit b chy v Bc, v con b bt lm t binh. Nguyn Khc Lit ra n Thng Long th
b Trng bt giam ri cht i (xin nhc Trnh Trng l b v ca Nguyn Khc Lit).
V qun Nguyn lo chun b chin tranh v chim mt phn min Bc B Chnh
nn cha Trnh st rut li em qun vo Nam thng hai nm Qu T. i qun do
Thi Bo Trnh Tc v Trnh L hai con ca cha cm u vi s gip ca Th Lang
Nguyn Quang Minh, T Khanh Phm Cng Tr (mt s thn c ting ca nh L) v
Nguyn Danh Th. Hai qun gp nhau ti Trung Ha, (Tc M Ha ngy nay) gn ca
sng Gianh v hu ngn. Tng Nguyn l Bi Cng Thng chng khng ni b bt v
b git (hay b t trn, ch ny s khng ni r). Qun Trnh tha thng tin lun vo
ca Nht L. Thng ba, cha Trnh em vua L Thn Tng n An Bi lp Tng hnh

333

Vit S Ton Th

dinh (An Bi l mt lng cch sng Gianh v pha Bc 4 cy s). Chin s b ngng
y v tri nng qu, qun Trnh b bnh dch cht hi rt nhiu, phi rt v, li
10,000 qun phn th, v ch dp khc tn cng. Qun Trnh v Bc c vi thng
th vua L Thn Tng nhng ngi cho con c l vua L Chn Tng, vo thng 10 nm
Qu T (1643).

i Chin LnTh T (Mu T - 1648)

Thng 6 nm 1647, L Chn Tng ra lnh cho cc a phng min Bc kim sot
nhng ngi lnh mnh b sung qun s.
Nm sau l nm Mu T 1648 cha Trnh Trng c L Vn Hin gi chc c
(cc sch khc ni l Trnh o) tc Tin Qun Cng lnh quyn tng ch huy qun i
Nam chinh. Qun Trnh tin thng n ca sng Nht L. Tng gi cn c ny l
Honh L nh khng li vi xin tip vin ca Trn Th Qung Bnh l Nguyn Cu
Kiu. Kiu cho Tham tng l Nguyn Triu Vn i cp cu, nhng Triu Vn vn hn
nht, i ti na ng th dng li, do qun Trnh i thng mt mch ti gn tnh l
Qung Bnh (by gi l Dinh), ng ti t ngn sng Nht L trc lng Vn La. Qun
Nguyn y do Cai i Trng Triu Lng v Trng Triu Nghi em qun c ch,
b t trn. K Lc Thanh Hi ti nh cng bi trn phi rt v bn kia sng. Qun
Trnh tha th ui theo ti lng V X (gia sng) l vo ng gia Qung Bnh dinh,
mt phn tin theo hu ngn sng Nht L, tin n An i (tc Long i ngy nay),
ngng trc ly Trng Dc. Lc ny Trnh o lp hnh doanh ti Nam B Chnh gn
Dinh Ngi. Ri thnh ng Hi v Dinh Mi lt vo tay qun Trnh. Trn Th Nam B
Chnh l Trng Phc Phn tht vng trc nhng thng li lin tip ca qun Trnh
lin lui qun vo phng tuyn th hai do o Duy T xy t 1630 tc l n Trng
Dc c ch. Thnh xy bng ct nn b i bc ca Trnh bn thng toang khin
qun Nguyn kinh khng mi phn tho chy n su by. Phn c im nhin thc
trng pht c tip tc trn nh, cho qun ly thuyn ch ct lp li cc ch b ph.
Tn ca qun Trnh nh ma ro vo ch Phn ngi. Nh c s can m v c th ny
qun tip vin ca Nguyn kp ti do Th t Nguyn Phc Tn cm u (tc Hin
Vng sau ny). Qun b c Th T Lc gi chc Chng Dinh, Tng Hu i l Trn
Th Cu Dinh, v Gim chin Nguyn Hu Dt ch huy. Thy qun do Tham Tng
Nguyn Triu Vn, nhng trn u vn ginh thng li cho qun Trnh.
Qun tin phong ca Nguyn n An i (trc n Trng Dc) th Dt bn vi
Th t Lc chia nhau ng cc ni him yu, v bit rng Bc qun khng thng tho
a hnh a vt y.
Cng lc ny Th t Nguyn Phc Tn ko n Qung Bnh gn st qun Trnh li
dng m ti tung tng binh bt thnh lnh nh vo tri ca Trnh hi canh nm.
Nguyn Hu Tn ch huy 100 con voi trong cng tc ny, cn Th t Nguyn Phc Tn
i sau vi i qun. Qu nhin qun Trnh b nh bt ng b chy v ng Hi th b
qun Nguyn em thy qun ch Cm La ch ng b i qua sng n nh cht
hi rt nhiu. S ca Nguyn triu chp rng trong cc trn nh gia hai qun Trnh

334

Vit S Ton Th

Nguyn cha trn no khc lit bng trn ny, khin mt cu tc ng cn nhc li
rng:
"Him nht Ly Thy, Th nh ng ly V X"
bi y qun Nguyn nh c u th ca ni sng khin qun Trnh b cht hi v
k.
Trong trn ny Trnh b bt mt my tng v vi ngn binh s. Trnh o thy tin
qun b bi trn lin rt lui, b qun Nguyn ui ti sng Gianh.
Chin tranh ti y th ngng li do ci cht ca Cng Thng Vng cng i c
chin vo thng hai nm y tc l lc khi chin. Cng Thng Vng ti lng Trung
Ch, cch Qung Tr 10 cy s vo ngy 25 thng 2 th b bnh. n ngy 18 thng
3 th tnh trng qu nguy kch, phi a cha v Thun Ha bng ng thy, n ph
Tam Giang th mt trn thuyn, vo ngy 19 thng 3 nm Mu T. Nguyn Phc Tn
ln thay, tc l Hin Vng. By nm sau li ti chin vi qun Trnh.

Trn nh Th Nm Ti Ngh An (t V - 1655)

Thng t sau t V 1655 cuc xung t li ti din. L Vn Hiu ra lnh cho Phm
Tt Ton em qun vt sng Linh Giang nh vo Nam B Chnh. Cha Hin c
Nguyn Hu Dt v Nguyn Hu Tin (Tn) i chin vi qun Trnh y. Qun Trnh
b nh bt ng, Phm Tt Ton phi u hng v Bc B Chnh i ch. Qun Nguyn
lin chia ra nh Honh Sn. Qun ca L Hu c gi khng ni b chy nh vy m
qun Nguyn nh ra dinh H Trung. L Vn Hiu ra cng c ch nhng cng thua ri
cng L Hu c chy v An Trng. Nguyn Hu Tin nh Thch H, Tham c ca
Trnh l ng Minh Tc ra hng. Vn Hiu v Hu c ko qun v ng n i Ni
c gi khng cho qun Nguyn i xa hn. Nhim v nh vo H Trung s trao cho
hu qun... Cha Trnh Trng thy bn L Vn Hiu bi trn cho s triu v Kinh ging
chc (Hiu b n chn v n na ng th cht), v cho Trnh Trng vo thay vi
chc Thng lnh, kinh lc t Ngh An.
u thng 8 nm t V 1655, Trnh Trng n Lc Xuyn cch Bc H Trung 15 cy
s th h n. V Vn Thim em 50 chin thuyn ng ngay ti ca sng K La l
thy o ln n n H Trung. Thy qun Bc ti Hu Dt v Hu Tin bn nhau lui
binh v sng Gianh, b mt t lc qun phc kch Lng ng, thy qun gi ca
Rn. Nhng qun Trnh khng mc by v bit Hu Dt v Hu Tin l hai danh tng
ca Nguyn c nhiu th on. Nh ch khng xong v thy hn mt thng qun
Trnh khng c ng, Hu Dt v Hu Tin lin thay i chin lc.
y l giai on th hai ca chin dch nm t V:
Nguyn chia qun ng ht cc no ng. Tin qun ca Trng Phc Hng, Ph
Dng, thun c v Khu Thng nh vo qun tun thm ca Trnh H Trung.
Qun Trnh b hi, qun Nguyn tin vo Lc Xuyn. Trnh Trng thua chy v An
Trng, sau b ging chc xung c.

335

Vit S Ton Th

Trc tnh th nghim trng ny, cha Trnh Trng lo ngi c Ty nh vng Trnh
Tc (con ca cha) v Nam. Thng 9 nm y Tc mang i qun vo Ngh An ri ng
An Trng. Ri sau hai thng Thanh vng li ku Trnh Tc v Hu c
Ninh qun cng Trnh Ton thay th.
Qun Bc ng An Trng t thng 9, qua thng sau mi hot ng, tin nh K
Hoa. Hu Tin rt qun ca mnh ra khi Lc Xuyn v ti ng H Trung (c l
nghe ngng thc lc ca Trnh). Nhng n thng 11 qun Trnh li tr v An Trng.
Vo thng 12 (t V) qun Trnh ng Minh Lng vo nh huyn K Hoa trc
v hng Nguyn.
Thng ging nm Bnh Thn (1656) qun Nguyn Bc tin ui c qun Trnh ti
sng Tam Ch th b mt lc lng Bc H nh lui. Trn ny qun Trnh thng kh
oanh lit nn nhiu tng lnh c thng thng ngay lp tc.
Thng hai Hu Dt tin n Hng Lnh (qun ko t Bc xung Nam qua hai huyn
Ngh Xun v Thin Lc) ri gp V Vn Thim ang cho thy qun b.
Hai bn gip chin. Qun Trnh y cng nh nhiu ni khc li rt v An Trng.
Hu Dt v Hu Tin tp hp cc c i v Vn Ct (huyn Thch H) Cha lin cho
em vng la n khao thng. Vo thng 5, Trnh Nguyn li khi chin. Trnh Ton
mang qun n Thch H. o Quang Nhiu (Trn th c ca Ngh An) v Dng H
ng i Ni, Hng Bc ngoi thnh (thnh H Tnh by gi) vi b binh. Qun
Cng Thung, L S Hu, Bi S Lng em thy qun ng ca Nam Gii v ca St.
V Vn Thim ng n Giai (ca sng Vinh). Bn Hu Dt thy qun Trnh ko n
cng ng vin qun i thy lc ng chin. Thy qun ca Nguyn do Dng Tr
ko nh ca Nam gii do Qun Cng Thung gi. Ti y cuc thy chin din ra:
Qun Cng Thung b nh rt nguy c Trnh Ton cho Qun Cng L n cu vin.
V phn Hu Dt cng em b binh chy ti tng cng cho Dng Tr ang gia
khi nh qun Trnh rt hng n ni thy qun Trnh va b thy qun Nguyn tn
cng m trn b i bc ca Nguyn cng n xung ti tp.
Qun Cng L chy c, Qun Cng Thung b bt vi ba chc chin thuyn. Ph M
Trnh n gii cu bng thy qun nhng li rt lui v ha lc ca Nguyn d di qu.
Cc tng ca thy qun Trnh l L S Hu, Bi S Lng, Nguyn Hu Sc, Thi B
Trt cng chy ht. Hu Dt lin tin nh Trnh Ton ti bn Hot, c bao vy
nhng b nh lui phi b v ca Nam Gii th th vi Dng Tr.
Trong lc ny pha Nam cch khng xa qun Nguyn b qun Trnh nh thua.
Tin qun ca Nguyn do cc tng Phc Khang, Ph Dng bao vy tng o
Quang Nhiu ca Trnh ti Hng Bc rt ngt, Trnh Ton lin n cu. Ton trao c
lnh cho c Th Dng H lm bng chy lng i quc v trung thnh rt hng, cn
Ton t mnh dn o k binh st pht qun Nguyn nh v bo. Nh c vin qun ti,
o Quang Nhiu m rng ca thnh nh ra, qun Nguyn b nh dn dp c hai
mt chu khng ni phi thua chy. Ti i Ni qun Bc cng qun Nguyn cng giao
tranh kch lit. Qun Nguyn b thua v mt mt s ln binh s, voi nga v v kh.
Tng Nguyn l Nguyn Cu Kiu b trng thng trn ny ri cht (Kiu mt vo

336

Vit S Ton Th

nm 58 tui, l em v ca Si Vng). Bi trn lun hai ln, qun Nam phi rt v H

Trung, qun Bc ui theo nhng khng dm vt qua lng Tam Lng, huyn Cm
Xuyn. Hu Tin lin ngh ra mt k hoch phc kch qun Trnh cc thy l bng
thy qun ca mnh Ph Thch thuc huyn La Sn, Triu Khn thuc huyn Hng
Nguyn, Vit An thuc huyn La Sn, li cho Hong Tn np bn sng Minh Lng
huyn Thin Lc vi mt s chin thuyn, cn i qun ca Hu Dt th mai phc
lng Nam Ngn (La Sn). Xem cch b tr ny ca Hu Tin th Tin on Trnh va
thng hai trn ln t tha th s t H Tnh tin vo Ngh An nn cho qun n np
cc no ng thy ch chn nh qun Trnh. Thy qun ca Nguyn phn ln by
gi Lam Giang.
c bit Hu Dt ang c mt Nam Ngn, Trnh Ton c hai tng l Qun cng
To Nham v Din Th i nh. o qun ny b ri vo phc kch ca Nguyn v hai
tng b cht v tay Tn. Cn Trnh Ton qua Bnh H (La Sn) gp qun Hong Tn
cng thit hi nhiu nhng chy c v An Trng.
Xt ra i bn cng khng hn km nhau bao nhiu. Qun Trnh by gi khng tin
c hn nh ch c th min Bc sng Lam m thi.
Thng 7 nm 1656, Hin Vng do tin thng trn nh em binh ln Bc B Chnh
nhng li thy mnh rt v H Trung nn ngng li An Trch (Nam Qung Bnh).
Nhng thng cht ca nm Bnh Thn (1656) hai phe Trnh Nguyn u im hi lng
ting. C l ngi ta mun dng sc cho qun dn sau nhng chin trn v cng
khc lit. V phn Nguyn tuy thng thng trn nhng thc lc ca min Thun
Qung r rt khng theo ui mt chin cuc trng k. V phn Trnh b bt
li nhiu cng xung tinh thn v cn phi ci yn b gip cn do ni tnh bi ri na v
Trnh Trng lm bnh sp th hi tn. Trong nh anh em li c s nghi ng nhau nn
Trnh Tc ang hnh qun Ngh An t nhin c gi v Thng Long. Trnh Tc
c phong vng thay Trnh Trng nhng gia Trnh Tc v Trnh Ton c s
ghen ght. Thng 5 nm y, con Trnh Tc l Trnh Cn c phong th t mang chc
Thi Bo, tc Qun cng, thng su c c vo Ngh An lm Thng Lnh b ngoi
gip Trnh Ton nhng b trong c kim sot v chia x quyn hnh ca ch. Ri
lin tip my thng sau nhiu mu thn v tng c lnh chc mi gi vo Ngh An
trong c Trnh Cn v Trnh ng. Thng 11 nm Bnh Thn (1656) qun i Bc h
li chuyn ng v tin xung min Nam Lam Giang. Trnh Ton ng Qung Khuyn
ti huyn Thin Lc; Trnh Cn cm tri cng huyn ny o ho p ly phng nhau
Ri Ton c mang ht binh i v An Trng, Trnh Cn lo ngi lui v ng Ph Long
huyn Hng Nguyn, tnh th rt l gay go.
Cha Hin tin qun ln Dinh Trm (Nam Qung Bnh) ri ln n Dinh Mi.
Ngy 16 thng 4 nm inh Du (1657) cha Thanh vng qua i. Trnh Tc lin
thanh ton ngay vn Trnh Ton, v bt giam Ton v khng v Bc chu tang. Mt
s th tc ca Ton s chy thnh v ly chy qua u hng qun Nam.
Ton chu b tay v Thng Long sau khi trao ht quyn binh cho Trnh Cn. S phn
ca Ton t ngy sau l b giam v cht trong ngc. Ri Trnh Cn c thay Trnh Ton

337

Vit S Ton Th

lm ch Ngh An. Qun Nam by gi vn tip tc gi th th. Thng 6 nm y Trnh

Cn khi chin, chia qun ra ba o vt sng Thanh Chng (sng Vinh). Qun Nam
li ri phn cng. Trnh Cn thy qun mnh nng th lin n cu vin cho ng th
Cng. Qun Nam thua chy. Nhng tuy c qun Trnh vn rt v An Trng v khao
thng tng s.
n thng 9, Trnh Cn phi Thng Nham i chim thnh ng Hn vo mt vng
m thp e b nc lt nn sau qun Trnh li ri ti Th Sn H. Qun ca Hu Dt
nhn mt cn ma to gi ln, nc sng dng ln cao tn cng qun Trnh y.
Qun Bc b chy.
By gi by huyn pha Nam sng Lam-Giang (thuc tnh Ngh An) l huyn K
Hoa, Thch H, Thin Lc, Nghi Xun, La Sn, Hng Sn v Thanh Chng u thuc
v qun Nguyn c. u nm Mu Tut, Trnh Tc gi thm tng s mi cho Trnh
Cn. Trn gic ny ko di khin hai bn u hao tn mnh. Thng 5 (nm 1658) vua
L Thn Tng phi ra sc d yu cu nhn dn gip go. Triu nh ty theo s go m
cp chc tc. Cha Nguyn cng bt dn Ngh An nhp ng v ng thu khin dn
chng vng mi chim ng rt l bt mn. Trong nhng thng cht ca nm 1658 i
bn vn tip tc nh nhau, t thng 7 n thng 8, cng c phen c thua nhng
tnh th ca Trnh cng nh Nguyn vn khng thay i l bao nhiu.
Ri sut nm 1659 hai qun Trnh Nguyn cng vn khng c hot ng quan trng.
Qun Nam thy mnh khng mnh nn khng tin nh. Qun Bc cng ch trng i
thi.
Thng 9 nm 1660, Hu Tin em qun vt sng Tam Ch nh vo n Do Nha.
Binh s xa nh lu, chn nn nn o ng rt nhiu, Hu Tin phi tr v.
Sau ny Trnh li chuyn binh qua sng Lam giang, tin nh Ln sn, T Ao. Qun
Nguyn rt v Hoa Vin n ng Nghi Xun. Lc ny hai i tng ca Nam H l
Hu Tin v Hu Dt bt ha vi nhau nn rt ht qun lc v Nam B Chnh. Qun
Nam rt n Honh sn th qun Trnh ui kp, i bn cng thit hi rt nhiu. Rt
cc Trnh v ng K Hoa, Nguyn gi ca Nht L. By huyn vng sng Lam li
tr v t Bc. Trnh Cn cho o Quang Nhiu li lm Trn th Ngh An, trng coi
thm c Bc B Chnh ri v Thng Long. Chin dch Ngh An xt ra ko di ti 6
nm.

i chin ln th su (Tn Su - 1661)

Trnh Cn v Thng Long hi thng hai nm Tn Su nh trn ni do hai c: C
th nht hng th s cho n tng bng ca vua quan v nhn dn min Bc i
vi ngi anh hng chin thng min Nam. C th nh l binh s c dp ngh ngi
sau nhiu nm gian lao, mt mi ri cui nm Su, Trnh li khi chin68.
68

Cng Mc ni Trnh khi trn nh vo thng 10 nhun. Theo De Calendrio Sinico ca P. Hong
th vo thng 7. Thc Lc cho rng cuc khi hn Trnh - Nguyn nhm vo thng chp (tc l 20 thng
1 - 17 thng 2, 1662).

338

Vit S Ton Th

Trnh Cn vn gi chc Thng lnh; o Quang Nhiu lm Thng Sut69 L Hin v

Hong Ngha l c Sut thm 3 c Th l L S Trit, Trnh Th T v Thn Tun. Ln
ny cha Trnh rt khn kho, mi vua L Thn Tng i d chin ly thm uy tn v
dn H Tnh v B Chnh va y nghing ng theo Nguyn. Va ng Ph L trn
hu ngn sng Gianh m trc y khng lu cha Hin c dp n h Tng hnh
dinh. Qun Trnh chia ra 3 o: Thy qun n ng ngay ti ca sng Nht L. B
binh qua sng Gianh tin vo Nam B Chnh, cn i qun bt u t lng An Nam ch
b bin n chn ni Chu Th70. Thnh ny c tc dng bao ly thnh ng Hi v
pha Ty. Ngi ta t i bc y v hai qun i din nhau ch cch c bc thnh
ny m thi. Trnh cho mt quan tham mu l Hong Trung mang lng vng v hng
n cng vi tn lnh n d ch bng mt sc ch ca vua L.
Tng gi n l Vn Trch khng chu tip sc v bn cht Hong Trung ri i
bn ni lnh nh nhau kch lit ti t ngn sng Ro Dinh. Cha Hin cho lnh rt
qun ti pha sau thnh ng Hi c th v ro ly pha trc khng vng che
ch cho qun i.
Qun Trnh li tin ng ti lng Trn Ninh, pha Bc thnh ng Hi, gi con ng
bin vo lng Chnh Th (tc Trung Ngi by gi) gn pha Ty thnh ng Hi, nh
th l Trnh gi c ng i vo min ni. Hu Dt li rt v V X (Dinh Qung Bnh
tc Lu n). Nhiu ln Trnh mun nh m khng thy qun Nguyn ra mt71, s
thc Nguyn trn nh bi khng sc chng chi th c ko di s c th qun
Trnh hao mn v lng thc c li hn. (Cc vng Nam, Bc B Chnh v l chin
trng lu nm nn qun i ca i bn khng nh c mt th g ca dn s ti).
Qu nhin sau mt thng qun Trnh nao nng v im ny, by gi Hu Dt mi bt
thn nh vo hu tuyn ca Trnh trong mt m ti, nhng trn nh y cng
khng c li g ng k. Thng ba nm Nhm Dn (1662) qun mt, lng ht Trnh
Tc li ra lnh rt qun v Bc. Vua Thn Tng v n Thng Long th mt vo thng
9. Thi t Duy V ln thay tc l vua Gia Tng.
Trong dp ny Hu Dt v Hu Tin p thm mt ci ly na l ly Trn Ninh bn
hu ngn sng Nht L c ngn thy qun ca Trnh. Bn t ngn i chin vi ly
Trn Ninh, Nguyn cho xy thm ly Sa Ph v pha u sng tc gi l ng Ct.

69

Theo Vit Nam S Lc: o Quang Nhiu lm Tng Sut, ngha vn nh vy.

70

Theo s k cu ca C.B. Maybon th thnh ny c l xa kia do Trnh Ton p nn c tn l

Ly ng Ninh. Ninh l tc Ninh Qun Cng ca Ton, v thnh ny cng i t ng quan l n chn
ni nh s sch ca triu Nguyn ni. Vy lc ny qun Nguyn ch c sa li m thi.
71

Bia Trng Kiu dng pha nam thnh n Hi cch vi cy s, t 1661-1662 chp: qun Trnh
khng dm nhn qun Nguyn tn mt. Li ni ngoa ny b cc s liu khc nh chnh bi 10 nm
sau vo 1672 qun Bc cn ko vo nh Nam H ln na, lm cho cha Nguyn ht sc lo lng. y l
mt trong nhiu chng c t rng s thn ca Triu Nguyn thng hay xuyn tc s thc lm p
lng vua cha.

339

Vit S Ton Th

i chin ln th by (Nhm T - 1672)

Thng 6 nm Nhm T (1672), tc l 10 nm sau hai h Trnh, Nguyn cn x st
vi nhau mt ln na v ln ny l ln cht. Trnh Cn lm thy qun Nguyn sy. L
Hin lm b qun Thng sut. Qun Bc c 100 ngn nhng phao n c 180000. Vua
L Gia Tng cng c mt trong cuc i chin ny bn cnh Ty Vng Trnh Tc.
Qun Nam lc ny c tn nguyn soi l Th t Thun (tn lc nh l Hip)72 mi
hai mi tui, ph t c V y Mai Phc Lnh, K Lc, V Phi Tha lm Tham mu,
Chng c Trng Phc Cang con th Trng Phc Phn ( ni danh trong nhiu trn
vo nm 1648) v Nguyn c Bu. Phn gi chc Tin Phong hu dc, Bu lm Tin
Phong t dc. Ty Tng Thn Li73 lo liu vic thu thu bng tin bc hay thc go
cung cp cho qun i sung vo ba kho Lai Cch (Bc Qung Tr) An Trch v
Trng Dc (Nam Qung Bnh) Tng binh c 5 i mi i c 150 voi trn.
Thng 7 nm y Hip mang qun n Qung Bnh, Hu Dt trc y gi chc
Chng Dinh c thay Hu Tin ang lm ng Sut Lu n hi thng su nay
ph trch gi thnh Sa Ph (xy nm 1662). M c Trn Th dinh Qung Bnh nay
c coi Chnh Ly l phn chnh ca thnh ng Hi mn Bc sng L K. Trng
Phc Cang c y gi Trn Ninh n cuc tn cng u tin ca Trnh. Triu Tn,
Trn Th dinh B Chnh gi thnh ng Hi v pha Ty. Thun c Trn Th Cu
Dinh, gi phn thnh gip ni u Mu (cng v pha Ty, chc ni ny cn gi ro rit
hn c). Thun Trung Cai C ng cu Mi Ni (ni lm mui) ngay u ng ba
sng Nht L v L K (sau ny qun Nguyn cng p mt ci ly nh gi l Ly
Ngang, v ly ny chy ngang theo thnh ng Hi ra sng, thnh mt phng tuyn
th hai).
Tham Tng Ti L lnh thy qun cho ng mt hng ro cy ln ca sng
ngn cn s t nhp ca cc chin thuyn ca Trnh. Nhn vo vic b tr ny ta nhn
thy th v lc qun ca Nguyn c ng lin nhau d lin lc v tip ng cho
nhau. Thng 8 qun Trnh ko n Bc B Chnh.
Thng 9, qun Trnh tn cng qun ca Triu Tn, tng gi thnh ng Hi, c
thng li. Trnh cn cho tp trung mt ngn chin thuyn ca sng Gianh v sng
Nht L. Qun thy b c th hot ng cng nhp. Chin cuc xem chng gay go.
Cha Hin thy lc lng qun Bc qu hng hu hp cc quan t lo ngi bn nn
nh hay nn gi. Ton th u ngh c th khai thc li "Tiu hao chin".
Ngy 23 thng 9 nm t V hai qun thy lc ca Nguyn ln ng li hai o
thy qun phng b hu tuyn v ca Thun An ly dn qun nm qun min Nam
Qung Bnh gm tnh Qung Tr v Tha Tin lp cc n theo dc b bin t ng
Hi vo ti pha ng kinh thnh Thun Ha.
Thnh ng Hi b nhiu ln nao nng, sut lt vo tay qun Trnh.
72

Hip l con th t ca Cha Hin.

73

Tng Thn Li l Ty coi vic lng thu nh nha Qun Nhu ngy nay.

340

Vit S Ton Th

Hu Dt phi n tip cu cn Hip t em qun n tr lc cho Sa Ph.

Chin s ang khai din gt gao th cha Trnh Tc ra lnh ko qun v, v nh ly
Trn Ninh my thng tri khng chuyn, thi tit li qu xu (ma lnh but v c gi
ng Bc). Trnh Cn b bnh nng Linh Giang. L Gia Tng lui v Ph L, thuc t
ngn sng Gianh. Theo i Nam Lit Truyn, i Nam Thc Lc chng minh qu qun
Nguyn b nh li nn vua L, cha Trnh mi vo c ti min Nam B Chnh.
Trc khi ln ng v Thng Long, cha L Thi Hin li lm Trn Th Ngh
An, L S Trit lm c H Trung gi cc cn c trng yu vng sng Gianh.
T sng Gianh l ng phn gii cho hai min Nam Bc, chin s ngng li cho
n nm Bnh Ng (1786) tc l nm th 47 i L Cnh Hng nh Ty Sn dy
nghip th Nguyn vong m Trnh cng mt.

341

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 15
S Nghip Ca Hai H Trnh Nguyn
Trn Lch S Vit Nam
A - Cc Hot ng Ca H Trnh
1- Vn H Mc V Vic Giao Thip Vi Nh Thanh
Cuc i chin nm Nhm T (1672) chm dt th t n 1775 tc l va ng
mt th k, nhn dn Vit Nam c thot khi s khng khip gy nn bi khi la
mt m, xng ri mu dn dp lin trong 45 nm.
Ngi dn Vit Nam ngy nay cng nn tm hiu hai h Trnh Nguyn lm nhng
g khc ngoi vic tranh ginh ngai vng, nghip cha, khin nhn dn phi iu ng,
lm than qua bao nhiu th h. Ti ca h i vi quc dn l iu r rt khng phi
ni nhiu, tuy nhin ta cng phi nhn h cng c lm c t nhiu cng chuyn c li
ch ta c th gim bt mt phn no nhng li lm v trch nhim.
Vn dp h Mc c phi l mt s nghip ca h Trnh chng?
Theo quan nim ca cc s thn cn kim, ngi ta cho rng c cng nh dp con
chu nh Mc. Chng ti mun hi rng Trnh nh Mc cho ai? Cho nh L chng?
Cho nhn dn chng? Thit tng khng! Theo chng ti vic nh Mc ca Trnh ch
l chuyn hai th d ng trc mt ming mi, khng chia x c th ch cn nc
mt k sng mt k phi cht ngha l ci thuyt ph L hay v dn ca h Trnh cng
nh dn ca h Nguyn ch l ngy ngn, l thuyt che y manh tm c nhn m
thi.
Tm li, dp Mc trc quan im ca chng ti ch l s nghip ring ca dng h
Trnh. Vic ny xt ra chng li g cho nhn dn ht. Chng ta cn c th ngh rng nu
Mc khng b Trnh ht nho sm, ngay t khi Mc ng Dung va ln ngi tip tc
mi chnh sch cai tr, kinh t, khoa c, trng dng nhn ti nh cc tin triu, ai dm
bo Mc khng th l mt triu i ng n, h phi than tic mt cch bun ci
my ng hong u tr, hoc hn m, v o, nh Tng Dc, Uy Mc, hoc bt ti,
bt lc nh Chiu Tng cho my ng i thn ua nhau li dng. Chng ta khng
nn v th coi vic tiu dit nh Mc l mt s nghip ca Trnh i vi dn tc ta k
cng vo lch s...
Nh Minh co chung vo nm 1663, nh Thanh ln thay, cho s sang ta d triu
cng. Cha Trnh Tc cho s em cng vt sang Yn Kinh xin m cuc giao hiu v cu

342

Vit S Ton Th

phong cho vua L theo tc l c. Bn nm sau vua Khang Hy cho s sang phong cho
vua L lm An Nam Quc Vng.
Cuc giao hiu ny xt ra nn c, v mm do vi k mnh c yn thn vn l
mt chnh sch khn ngoan thuc ng li c truyn ca cc nh chnh tr xa kia ca
chng ta. Cng do ch bit kt thn ny nn sau tuy c i khi xy ra vic gic cp
cc vng bin gii hoc c chuyn tranh chp t ai cc im ln cn ca hai nc,
nhng i bn vn nhng nhn ln nhau.

2- Lut Php
Lut php i by gi vn theo i Hng c. Mi ti khinh, trng u qui nh vo
5 th: suy, trng, , lu, t, t nh nht n nng nht.
Ch khc l xa th c th ly tin chuc ti, nhng n i Trnh Tc c n ny ca
triu nh b chm dt ngha l phm ti th phi chu hnh, tr ring nhng ai thuc cc
trng hp bt ngh. Ngoi ra cng c sa i v ti lu (cng thuc ti trng) l ti
phi cht hai bn tay v y i xa. i cha Trnh Cng v vua D Tng ti ny ci
sang chung thn. Trng hp nh hn l phi cht mt bn tay v y ra ngoi chu
(cng nh bit x ngy nay) th n nh i lm ti 12 nm. Ai phi ti cht hai
ngn tay tr v phi lu cn chu nay i lm ti 6 nm, nhng k phm ti cp
khng thuc vo nhng l ny.
i cha Trnh Tc php x kin cng phn loi nh ot nng nh:
a) Mu, st, o, kip thuc v i tng (tc l i hnh).
b) H, hn, u, thuc tiu tng (tc l tiu hnh).
C iu c bit v vn x kin v i kin l quan n x khng minh phi pht
tin. i kin c x cng bng m cn i kin na th cng phi pht tin.
xt x cc v h, hn, in th, trm cp nh vua cng t th t nh n
mng th cp Ph. Huyn xt trc ri ln Tha ty v Hin ty hp nhau duyt li.
Vic trm cp kinh thnh th c quan lnh x ( cc trn th quan Trn th xt.
Trn th ngy xa l chc v quan kim c vic hnh chnh. Ch trn th p dng
vo thi cha c thi bnh tht s).
Xin nhc rng vic kin du nh, du to m cc Huyn, Ph, Tha ty, Trn ty xt
khng xong, ngi dn cn c th khiu ln Hin ty, Gim st, lnh v Ng s i,
ti ng s i l ti triu nh tc l n nh vua. Ng s i c nhim v a ra Chnh
ng (nh hi ng ni cc ca chnh ph i nay) vo thng chp mi nm bn phc
trnh v cc v t tng duyt li cc cp di tr ln, ngh ci cch, tu b lut
php v th tc t php v lut l khng n (vic ny do sng kin ca Trnh Cng).
Thi hn x n cng c n nh nh sau: vic n mng th bn thng phi x
xong, trm cp, in th th 3 thng; hn nhn, u th 2 thng, khng c ko
di bt k l no v s mt th gi v cng n vic lm ca dn.

343

Vit S Ton Th

S cn chp rng triu nh c lnh cho cc cp hnh chnh tm cch gim bt

nhng vic t tng xt ra v nh hng su xa v lu di ca thi ly lon, dn tnh, dn
phong b bi qu do m xy ra nhiu v tranh chp, bt ha. Kin lm dn cng coi
thng m quan cng pht ngn, vy ca chnh quyn l lo ngn nga bt vic kin
co (ch d ban hnh t nm 1718).

3- Binh Ch
Bui u i Trung Hng l lc h Trnh khi nh h Mc, s qun vo lc thnh
nht l 56.000 ngi bi binh s ch c th tuyn m ring hai tnh Thanh Ngh.
Nhng sau khi ui c h Mc ra khi min Trung chu Bc Vit (1592) th binh lc
ca Trnh mi c nhiu hn v ng bng min Bc va l kho ngi va l kho ca.
Binh chia ra lm hai hng: u binh v Nht binh. u binh l lnh m ba ph thuc
tnh Thanh Ha v bn ph thc tnh Ngh An (ng trong). Nht binh l lnh tuyn
bn trn ngoi Bc (ng ngoi): Sn Nam, Kinh Bc (Bc Ninh), Hi Dng, Sn Ty
c 5 xut inh bt mt ngi sung qun ng. Lnh u binh ng Kinh , c nhiu
c n, c quyn nh c cp cng in v c chc sc.
Lnh Nht binh phc v ti cc trn, phc dch cc quan, c vic lon ly v chin
tranh mi c gi n, cn bnh nht th v lm rung. n i cha Trnh Doanh c
nhiu gic d nhiu ni nn phi gi lnh t trn, ng vin c thy c 115.000
hp thnh cc n v ln nh nh sau:
1) i gm c : 20 ngi.
2) C gm 20 i c: 400 ngi.
3) V gm t 5 n 6 c : 2000 hay 2400 ngi. (Bn V c T l n v c: 100
ngi).
n Trnh Cng (1709-1729) l lc Nam Bc nh chin kh lu, vic tuyn m
v bao dng qun i cng co chung. Xa kia triu nh cho php cc quan ln nh
ty sc chiu m trai trng lm lnh. Ai m c nhiu th c cp nhiu rung t
c li tc dng vo vic nui qun cung cp cho chin tranh, nay th khng cn na.

4- Quan Ch
V vic ny h Trnh cng thay i mt phn vo ch quan li do i Hng
c lp ra. Xa kia ph trch v chnh tr cp ti cao trong triu nh l hai quan Tham
tng v Bi tng, quyn hnh nh chc T Tng.
Di c lc b Thng th:
1) ng u Lc b l Li b, c quan tuyn dng, thuyn chuyn, thng thng,
trng pht cc nhn vin trong b my Nh nc.
2) H b coi v in th, thu kha, chi thu ca Nh nc.
3) L b coi vic hc hnh, thi c, l nghi, t t, nh cc phm phc, ph n, vic
lm chng, biu, sp t cc s b ngoi giao, m nhc, xng ca.

344

Vit S Ton Th

4) Binh b coi cc v quan, binh s, ng vin, quc phng nh b Qun lc hay b

Quc phng ngy nay.
5) Hnh b tc l b T php coi vic n t, tu chnh lut php.
6) Cng b lo xy p ng x, cu cng, thnh tr, dinh th, o sng, lp ngi,
khai thc rng ni.
Nm Mu Tut (1718) i vua d Tng, tin vic nm ht quyn hnh, Trnh
Cng lp ph Liu l mt ci triu nh th hai t do quyt nh mi vic ln nh.
T ph Liu t hn triu nh do s hot ng ca lc Phin (Phin y thay B)
cn khi no tip s Tu hay c qun quc trng s cha Trnh mi em cc quan n
hp vi vua L.
V v b trc kia c ng ph: Tung qun ph, ng qun ph, Nam qun ph, Ty
qun ph, Bc qun ph. Mi ph t i quyn mt c.
Mi ph y c ngha nh mt qun khu ngy nay. T d: di i vua L Thnh
Tng, Thanh Ha, Ngh An thuc v Trung qun; Hi Dng, An Bang thuc ng
qun; Sn Nam, Thun Ha, Qung Nam thuc Nam qun; Tam Giang, Hng Ha
thuc v ty qun; Kinh Bc, Lng Sn thuc v Bc qun.
Nm qun ph ny c t i quyn hai c quan cao nh b Tng t lnh i
by gi tc l Chng ph s v Th ph s. Hai c quan ny c t ra t vua
Huyn Tng v cha Ty Vng Trnh Tc (1657 - 1682).
Gii quan li xa nay ch c hai ban: vn v v, nhng kin ton chnh sch
chuyn chnh, h Trnh lp thm mt ban na l Gim ban. Ban ny c vai tr nh mt
nha Tng gim c hnh chnh v chnh tr m nhn vin l Ni gim tay chn ca
cha.
Quan li c sau my nm li kho hch mt ln, nhng k bt ti b loi, nhng k
st km nng lc phi ging.
Hu bng ca quan li c nh nh sau: quan nht phm mi nm c lnh 400
quan tin, dn lc ca bn nm x; quan nh phm c 300 hoc 250 quan tin ca
hai ba x; quan tam phm c t 150 n 250 quan ca mt hai x; quan t phm
c 150 quan ca mt x; quan ng phm c 100 ca mt x.
trnh nhng v lm dng, p bc dn chng, triu nh cm nhng quan li lp
trang tri a phn ang thuc quyn cai tr ca mnh.
B my cai tr i Trung Hng cho ti An Vng Trnh Cng ng c coi l
lnh mnh nn cc s gia Php khen tt p vo bc nht.

5- Ch Thu Kha
Mun vic thu kha c minh bch, cha Trnh Cng ci cch nhiu. T d,
cha sai cc quan Ph, Huyn, quan Tha st v Hin st nh php o c v lm s
thu in th khin khng cn ai n nc trn thu hay bt thu. Cha li lp c

345

Vit S Ton Th

ngch thu mi nh v rng m, sa sang cc hi cng hai tnh Thanh, Ngh cho
thuyn bun ngoi quc ra vo bun bn v ly thu thng chnh.
in th chia lm ba hng: hng nht mi mu ng ng nin 1 quan, hng nh 8
tin, hng ba 6 tin. S thu hoch nh php mi ny m tng ln rt nhiu. V thu
inh, trc c 6 nm s h tch phi lm li mt ln. ng nin mi xut inh ty giai
cp x hi v tnh trng ti sn phi ng mt quan tm gi l thu thn. Thi ng
Phm Cng Tr lm quan Tham Tng (nm K Du - 1669 - i vua Huyn Tng) xin
t ra php bnh l ngha l mi lng ch phi lm s inh nht nh mt ln, ri mi
lng c chiu theo s xut inh ghi trong s m np thu cho quan. Nu lng no
thm hay c ngi cht i s tin np v thu n nh mt ln th c theo th
m np mi, ngha l khng tng khng gim na. Vi php ny ta thy Tham Tng h
Phm mun gin d ha vn thu inh cho rng kh tin v kh kim sot s sinh v
s t hng nm, tt hn ht Nh nc khon trng cho thn x ty tin b bn vi cc
inh min sao s thu nht nh hng nm th thi74.
n nm Qu T (1713) i vua D Tng s chp: s dn ni tch phi ng thu cho
triu nh c thy ch c 206.315 xut (inh). C l s chp sai vic ny!
Xin nhc rng gia th k 15 i L Thi T, ng Nguyn Tri c lnh kim tra
nhn khu by gi bit tng s nhn dn c ti khong 7 triu ngi (d nhin c
nam, ph, lo u).
Ngoi hai th thu chnh trn y, cn mt th thu na l tin su dch, th tin
Nh nc chi dng vo vic xy dng cu cng, ng x, t t, gi gn iu v.v...
cc quan cng liu b bn cho cc xut inh.
Mi nm sau tc l nm Qu Mo (1723) Tham Tng Nguyn Cng Hng thay i
php thu inh in theo kiu nh ng bn Tu nh sau:
a) Php t (thu in th) c mi mu cng in phi np 8 tin thu, rung cy hai
ma th chia ba, quan ly mt phn thc.
t bi ca quan th mi mu phi np 1 quan 2 tin; Rung du mi mu np mt
na bng t, ch no khng trng du th np bng tin.
Rung t in xa khng phi chu thu (!) n u th k 18 mi phi np: rung
hai ma mi mu 3 tin. Rung mt ma chu 2 tin.
b) Php dung (thu thn) Mi xut inh ng nin ng mt quan 2 tin. Sinh
(hc tr bn khoa c), lo hng (t 50 n 60 tui) v hong inh (t 17 n 19 tui)
ch phi ng c mt na.
c) Php iu (tin su dch) Mi xut inh phi ng nht nh 6 thng mt k vo
ma H v ma ng, mi k 6 tin khng nh trc lm n u gi dn ng gp
n y, c iu phin nhiu li thi hn nhiu.

74

Sau ny trong thi Php thuc vic rung t c o c cn thn vy m nhiu ni chnh ph
thuc a cng cn thi hnh li "khon trng" ny.

346

Vit S Ton Th

6- Cc Th Thu Linh Tinh

1) Thu tun ty - thu ny nh vo cc thuyn bun i li trn cc dng sng. By
gi c tt c 23 s tun ty trong nc. Tre, g na, l gi th c nh ly 1/10, hng
tp ha th nh ly 1/40.
2) Thu mui - Nm Tn Su (1721) Trnh Cng t quan Gim ng (quan
Thng Chnh ngy nay) nh thu mui, c 10 phn th phi np 2 phn vo thu.
Ngi bun mui phi c th ca Gim ng mi c mua mui m phi mua ca
quan trc sau mi c mua ca ngi lm mui. V mui phi chu thu nn gi cao
ti mt tin mt u mui, dn s ta thn rt nhiu. Nm Nhm T (1713) cha Trnh
Giang b th thu ny.
n nm Bnh Thn (1746) cha Trnh Doanh li lp vic nh thu mui chia ra 50
mu rung mui th phi lm mt bp, mi bp phi np cho nh nc 400 hc mui
lm thu (mi hc mui by gi gi l ba tin, mi tin l 60 ng km).
3) Thu th sn - Nm Gip Thn (1724) i i Trnh Cng cc th th sn nh
vng, bc, ng, km, sn, than, g, dim, tiu, tre, g, t la, qu, c, mm, ru,
mt, du, giy, chiu, vi v.v... phi chu thu.
V i Trnh Giang, gic gi ni ln nh ong, nh nc phi chi tiu nhiu m vn
s sch k ton cho ti by gi cha c thit lp nn khng bit c tnh trng
cng kh, cha mi cho cc H phin lp s sch chi thu ng nin liu trc vn
ngn sch hng nm.
Cha Trnh Giang n nh th l khai m, gim bt thu cho ngi Vit nhng nh
thu nng vo Hu kiu. Di i L Thun Tng, cha li khuyn khch vic in cc
sch T Th, Ng Kinh, s k v cc loi sch hc do ni ngi Vit khi mua ca
Tu v cha cn cm khng cho Tu nhp cng sch vo t Vit na. Ring v im
ny cha Trnh Giang c s gia Php rt ngi khen. Vn khai m vo thi cha
Trnh cng c nhiu iu phc tp i vi ngi Tu. Trc cha Trnh Giang, cha
Trnh Cng phi n nh s ngi Tu sang khai m nc ta ch ng nht ch
c ti 300 ngi, ch va 200 ngi, ch t l 100 bi cho h tp trung ng qu
rt kh gi gn an ninh, trt t. Vy m v sau cng nhn Tu c ch ng ti hng
vn ngi hay sanh s nh nhau v quy nhiu dn chng lm triu nh c phen
phi huy ng qun i nh dp nh tr gic vy75. Xin lu rng: nhn cng khai
m phn nhiu l nhng ngi Nng, Th sinh qun cc vng bin gii Hoa Vit (gip
Qung ng v Qung Ty) tnh tnh ngang ngc v thng l nhng th ph nn
phi p dng bin php cng rn trn y.
Sau ny cha Trnh Giang phi sa i v a ra thm nhiu iu l mi v vn
khai m ca ngi Tu lc by gi vn cha n nh v nhiu phng din. S cn

75

Ti Thi Nguyn hai h Trng, Ct ngi Tn qu Tro Chu, chuyn ngh khai m c qung
c ln t tp c ti vn ngi hng ng vi qun Ngha Dng in Chu ca nh Thanh sau
ny theo Tn S Ngh sang xm chim nc ta.

347

Vit S Ton Th

chp rng trong vic khai m ngi Tu thu 10 phn ta khng c mt, hn h
gian ln, ta khng c chuyn vin kim sot chng?
Cn m ca chng ta th c kh nhiu cc tnh Hng Ha, Tuyn Quang, Lng Sn,
Thi Nguyn. Ti cc ni ny c vng, bc, km, ng v.v... nhng phng php khai
m ca ngi Tu by gi cng cha c chu o lm.

7- Vic c Tin
n i L Trung Hng ngi ta cn tiu tin c ca i Hng c. i Trung
Hng ni tip vic ny cho cc trn t lp s c tin ly nn nhiu vic lm dng
xy ra.
Nm Qu Du (1753), cha Trnh Doanh mun chm dt tnh trng ny cho b
cc s c tin t trn, ch gi li hai s gn kinh thnh.
Nm Bnh Thn (1776) i vua L Hin Tng, Trnh chim c Thun Ha li m
y mt l c tin, c thm ba vn quan tin Cnh Hng na.
Ta cn thy i by gi c c bc lng na. Mi lng tr gi 10 ng, mi ng n
hai tin. Bc y cht ra tiu cng c.

8- S o Lng
Cho ti nm Gip Thn (1664) vic o lng nc ta vn c 6 hp l mt thng, c
ch gi l thng. Thng c l l o lng ln nht ong ng, khoai, u, , v
nh nht l u. u cng c u ln u nh na cho ti gn y cc vng qu
min Bc vn dng.
Chng ti ng thng l o lng ca Tu mang sang t lu ch khng phi ca
ta c t trc. Theo Vit Nam S Lc trang 314, ng Phm Cng Tr nh li, ly mt
ci ng gi l Hong chung qun lm chng. ng ny ng c 1.200 ht thc en
gi l thc, ri c 10 thc l mt hp, 10 hp lm mt thng, 10 thng lm mt u,
10 u lm mt hc76.
Theo Hoa Bng tc gi Quang Trung Nguyn Hu, Anh Hng Dn Tc th thng l
n v ong lng ngy xa: c 10 hp (hp) l mt thng (thng), mt thng bng
316 tc khi tc l 10.354.688 cng thng ngy nay.

9- Hc Chnh v Khoa C
V vic hc vo th k XVII cc triu nh nc ta vn khng c g thay i, khoa c
cng vy. Nho hc vn c tn sng, duy vic hc hnh, khoa c b gin on t nhiu
v ni tnh ri ren ca quc gia t thng bn th k th 16. Khi nh Mc cn thnh
76

i nh H t in phi ng 5 thng thc; trc nh Trn ch thu 3 thng, thng hay thng
cng theo mt ngha. Xin coi Quang Trung Nguyn Hu, Anh Hng Dn Tc trang 24 -- nhng dng cui
cng ca phn ch thch.

348

Vit S Ton Th

(1527) Mc vn m khoa c tuyn dng nhn ti Thng Long, cn nh L by gi

cn tht thi ch th gi lo vic binh nhung m thi.
Ti nm Canh Thn (1580), nh L mi m c khoa thi Ty . Cch thc thi c
cn s lc v c ba nm mi c mt k thi Hi. Ngt mt th k sau (1664) i vua
Huyn Tng, cha Trnh Tc mi qui nh li th thc thi Hi. Cn th l thi Hng ti
nm Mu Ng (1678) cng c chnh n li. T 3 nm c mt k thi Hng. Trng
thi t ti Thanh Ha, Sn Nam (Nam nh) Sn Ty, Kinh Bc, Hi Dng, Thi
Nguyn, Hng Ha, Tuyn Quang, Lng Sn v Yn Qung.
S chp rng: tuy vy thi Hng cn "h " lm, khng nghim nh di i Hng
c. i D Tng nin hiu Bo Thi, c l np tin Minh Kinh l tin kinh ph cho cc
quan trng. Nm Canh Ng (1750) i Cnh Hng, nh nc thiu tin, ai np c
ba quan gi l tin thng kinh th c thi, khi phi kho hch (!) S kin ny gy
nhiu v ln xn lm mt uy tn ca khoa c do ngi lm rung, k i bun, hc
hnh l m cng np quyn thi. Vo n trng hc chen chc nhau, c k b
mng, nhiu ngi cn lm nhng tr gian ln nh thu ngi g bi, th sinh vi quan
trng thng gian, khin ngi ta c cm tng l i hc ch ch khng phi l i thi
na. Cha Trnh Cng cng m c trng dy v, t quan gip th trng coi. Hc
sinh thng l con chu cc quan n hc v kinh, chin lc, c mt thng mt ln
tiu tp, ba thng mt ln i tp. Ngoi ra trng hc vo cp s ng th vn do
nhn dn t ng m ly khp thnh th v thn qu do t nhn, cc ng xut thn
l cc v khoa mc hay cc nh nho s phn hm hiu vi c nghip, cc quan tr s hay
cc ngi khng mun ra lm quan vi bn triu. V phn Nh nc cng c m
trng cho cc thanh nin u t n hc nh Quc T Gim. Ging dy y l quan
T Tu hay T Nghip, mi ln tiu tp, ba thng mt ln i tp bnh lun vn th,
thi ph v kho hch nng lc ca cc nho sinh. Ma Xun, ma Thu th tp v ngh,
(nh cn, nh quyn, bn cung, ci nga, ma khin, ma gm, gio, chy b
v.v...). Ma ng, ma H th tp v kinh (phn l thuyt). Ba nm Nh nc m mt
khoa thi v. V sinh phi biu din cc mn k trn ri vo vn p l duyt kho
phn l thuyt.
Nm Canh Thn (1740) cha Trnh Doanh cho lp v miu th V Thnh Vng
Khng Thi Cng, Tn V T v.v... ng sau c miu th Hng o vng Trn Quc
Tun v c c miu th Quan Vn Trng.
Xun Thu i ln triu nh c cc quan ra t l.

10- Vic Chp S

Cho ti i L Trung Hng chng ta mi c b i Vit S K gm cc b chnh s
lm trong hai triu Trn L do ng L Vn Hu bin son, b i Vit S K Ton Th
do ng Ng S Lin lm ra th cho b s trn mt i, b i Vit S K Tc Bin ca
Phan Ph Tin phng mnh vua L Nhn Tng chp tip vo b i Vit S K nay
cng khng cn.

349

Vit S Ton Th

n i vua L Tng Dc, ng V Qunh c lnh son ra cun i Vit Thng

Gim Thng Kho xong vo nm 1511 cng nh b Ton Th ca Ng S Lin chp t
i Hng Bng n u nm i nh ca L Thi T (1428).
Nm 1665 ng Phm Cng Tr son b i Vit S K Bn K Tc Bin l mt cng
trnh khng ring ca ng (phn sng tc ca ng Phm Cng Tr t L Trang Tng
n ht i L Thn Tng (1662)) sau cha Trnh Tc sai ng v nhiu ngi khc sa
v xt li.
n nm Bnh Thn (1676) vua Hy Tn sai H S Dng xt li b quc s, chng
bao lu h H mt n L Hy v Nguyn Qu c chp ni t i vua Huyn Tng n
vua Gia Tng gi l Quc S Thc Lc.
Nm t V (1775) i Cnh Hng, cha Trnh Sm sai cc ng Nguyn Hon, L Qu
n, Ng Thi S, Nguyn Du chp thm t Hy Tng n Tng gi l Quc S Tn
Bin.

350

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 16
Nhng V Phin Lon Di i Cha Trnh
- Lon dn qu min Bc
- Lon qu tc nh Hu L
1- T V Lon Nguyn Tuyn, Nguyn C n V Hu Cu
T 1527 n 1638, ta khng thy s chp c v phin lon no xy ra t Mc
khi nghip n i vua L Thn Tng.
Nhng n i cha Uy Nam Vng Trnh Giang th nhiu vic gic d lin tip bng
n nhiu ni trong nc. L do l Trnh Giang tht chnh git vua li cn tn st
cc i thn nh Nguyn Cng Hng, L Anh Tun v.v... v n chi xa x, dm ng
khin cng qu thiu ht, su thu nng n.
cc trn by gi c Nguyn Tuyn, Nguyn C ni ln ti lng Ninh X, huyn
ng An (Hi Dng); Hong Cng Cht, V nh Dung t Sn Nam; Sn Ty c
Nguyn Danh Phng, Nguyn Din, T, Bng; ti vng duyn hi (Bc Vit) c
Nguyn Hu Cu, v Thanh Ngh c s hot ng ca L Duy Mt ( Thng Long
chy vo).
y l nhng t chc phin lon ln, cn cc m cp hay gic c th nhiu khng
k xit. Cc t chc phin lon ln u tuyn b "Ph L dit Trnh". Ton ng c ti
hng vn ngi theo, ton nh cng ti hng ngn i cp ph thnh th, thn qu,
quan qun a phng dp khng ni77.
Tnh th trong nc ri ren nh vy m Trnh Giang vn c dm dt v , o hm
lm nh i t trnh sm st, chnh s giao cho cc hon quan l bn Hong
Cng Th tha h lm cc iu xng by, nhn dn ta thn khn xit.
Thy th nguy, mt s i thn ca ph Liu l Nguyn Qu Cnh, Nguyn Cng
Thi, V Cng T hp nhau gy cuc o chnh, trut c Trnh Giang ri tn em cha
l Trnh Doanh ln thay. Sau khi ni tnh ph Liu n nh, mt s tng lnh c ti
tr lon c c i nh dp. l cc ng Hong Ngha B, Hong Ng Phc, Phm

77

C iu ng ch l dn ni lon i L-Mc i nh ph cc ni ch c t gio, mc, gy gc v

vc c cy ba i chin u. Gio s J. Chesneaus v cc v lon ny ging phong tro Vende ghi
trong lch s nc Php nm 1793.

351

Vit S Ton Th

nh Trng, Nguyn Phan, Bi Th t. Cha Trnh Doanh v Trnh Sm thn lm Tng

ch huy on qun bnh nh i by gi. Th qun phin lon ang ln rt mnh.
V khi lon xy ra vo nm K Mi (1739) ti Hi Dng sau lan trn ra vng T
Sn, Nam Sch v Hng Chu (ba tnh Bc Ninh, Hi Dng, Hng Yn), lnh t l
Nguyn C, Nguyn Tuyn, V Trc Oanh v Nguyn Din.
C chim t Lm thuc Gia Phc.
Tuyn gi Phao Sn thuc Ch Linh (Hi Dng) cng xy thnh p ly v lin lc
vi nhau chng qun triu. Binh lnh ca h c ti my vn ngi, quan qun nh
khng ni, nhiu ngi b bt, b git.
Nm Canh Thn (1730) bn V nh Dung, on Danh Chn, T Cao lng Nhn
Gi thuc trn Sn Nam, cng a theo phong tro, hp dn chng git c quan c
Lnh l Hong Kim Qua, th lc rt mnh.
Nm Tn Su (1741) lc lng ca bn Nguyn Tuyn, Nguyn C yu dn. Quan
Thng Lnh Hi Dng l Hong Ngha B ph c n Phao Sn. Tuyn b chy ri
cht. V Trc Onh bit tch, cn C chy ngc ln Lng Sn c t thng li quay
xung ng Triu nhng cn lng thc phi rt vo Nga Vn sn ri b quan Hip
ng Phm nh Trng bt c ng ci em v Kinh tr ti.
Nhng kit hit nht trong m lnh t lon qun i by gi c Nguyn Hu Cu
cng ngi tnh Hi Dng trc c theo Nguyn C lm ty tng c mnh danh l
Qun He.
Cu c sc kho hn ngi, lm mu c, m lc, xut qu nhp thn. Nhiu khi b
bao vy nhiu vng, ch mt mnh mt nga Cu ph ni trng vi. Binh i tan r, ch
my hm sau Cu li ku gi c hng vn ngi theo rt d dng. Nguyn do Cu
khng lm lon v mnh nn cp c thc go, ca ci bao nhiu em chia ht cho
dn ngho, nh vy qun ca Cu i n u cng c dn ng h, qun lng mun
ly bao nhiu cng c. Ni cho phi Cu cng thuc loi tho d anh hng, c hoi bo
ph nguy cu kh nh ai.
i th ca Hu Cu l m vua cha mc nt, tham quan nhng li, cc gian
thng, cc nh trc ph, cc cng ho c b.
Khi ch tng Nguyn C b bt, Cu mang d ng v Vn n, gi ni Sn,
mt thi v cng oanh lit, ni ting l hm thing vng duyn hi.
Nm Qu Hi (1743) Cu git c Thy o c Binh l Trnh Bng, t xng l
ng o Thng Quc Bo Dn, i Tng Qun.
Vi hai ch "Bo dn", Hu Cu nu cao chnh ngha ca cuc chin u v th
on qu quyt khn lng ca Hu Cu, tng lm binh tng ca Triu nh nhiu
phen tht in bt o, ring c Phm nh Trng mi ti i chi vi Cu.
c c i nh Hu Cu trc tin by gi l Hong Ng Phc, mt i tng ca
cha Trnh. Qun triu vy qun phin lon ni Sn. Hu Cu ph c chy v

352

Vit S Ton Th

Kinh Bc (Bc Ninh). Ti y quan Trn Th Trn nh Cm v quan c n V

Phng chng khng ni b c n tn thot thn.
Kinh Bc mt, Th Cu cng b h, tin ny chn ng n Thng Long. Hong Ng
Phc v Trng Khung quay binh tr li thu c Kinh Bc nhng th qun ca Hu
Cu ang mnh. Trng Khung chng khng ni lng Ngc Lm (huyn Yn Dng,
tnh Bc Giang), thng lnh inh Vn Giai cng bi Xng Giang (cng thuc Bc
Giang), nh vy lon qun li tr v phong ta Th Cu. Chin trng ln ny l Xng
Giang. Cha Trnh Doanh c Phm nh Trng n hp sc vi Hong Ng Phc. Hu
Cu thua trn mt mt ty tng l Thng v nhiu qun nhu, chin m. n nm Bnh
Dn (1749) ngi sao ca Hu Cu bt u lu m nn Cu cho ngi ngm mang vng
v t lt cho Th Giai v quan Ni gim l Nguyn Phng nh hng. Cha
Trnh Doanh bng lng phong cho Cu lm Hng Ngha Hu, c quan Thim Tri l
Nguyn Phi Sng em D ra cho Phm nh Trng bo bi binh.
Trng vi Cu c ci th khng i tri chung v Cu o m m Trng xung
sng nn Trng cng quyt theo ui Cu n cng.
Trng tr li Nguyn Phi Sng: "K lm tng ngoi bin mi hiu s th ca bin
cng, mnh vua c khi khng th theo c. ng c lnh vua th c i gi gic v
hng, cn ti c phn s nh gic, ti c nh".
Ni ri Trng ct qun i ngay, hng hi hn bao gi ht. Bn Th Giai thy
Trng khng tun lnh cha gin lm nhn c vic Trng cho ngi tuyn m tn binh
cc huyn T K, Thanh Ha. Vnh Li v Thng Hng t lm 4 c, giao cho hai
th h cai qun lin dm pha vi Cha. Cha khng nghe v tin s trung thnh ca
Trng, nn gi Trng mt bi th Trng yn lng.
Thy k hoch ca mnh khng thnh, Hu Cu nh tip tc chin u t min
ng qua min Nam. Mt hm Hu Cu b ui n Cm Giang (Hi Dng) em qun
ln v nh p Thng Long nhn lc bt ng.
Qun Cu ti bn B th tri hng sng. Trnh Doanh em qun ra bn Nam Tn
chng th qun ca Phm nh Trng cng v kp. Qun Cu b hai pha nh dn li,
thua chy. T khi tht trn B , qun lc ca Hu Cu suy gim nhiu. Cu phi
kt hp vi ng Hong Cng Cht i cp ph vng Thn Kh, Thanh Quan.
Phm nh Trng v Hong Ng Phc ui theo, Cht chy vo Thanh Ha, Cu vo
Ngh An. Ti y Cu li nhp vi mt lnh t khc l Din Hng Lm (huyn Nam
ng, nay l Nam n) vn b quan qun theo ro rit n Hong Mai th Cu ht thi
(Hong Mai thuc Thanh Ha), b bt ng gii v np cho cha Trnh (vo nm Cnh
Hng th 12).

V Lon Nguyn Danh Phng

Phng cng xut u l din cng thi Hu Cu ngha l vo nm 1740, bt u
vo lm n em ca hai lon tng i by gi l T v Bng Sn Ty. T v Bng
khng may b V T L, lnh chc Chinh Ty i tng qun, bt c huyn An Lc
thuc ph Vnh Tng (Vnh Yn).

353

Vit S Ton Th

Danh Phng mang d ng v Tam o (tnh Vnh Yn) t chc li hng ng, tr
lng v tuyn m thm ngi, mt khc danh Phng cho ngi n iu nh vi
cc quan ra hng. Trong giai on ny nhiu tnh ng Nam ang b ri ren v
nhng cuc nh ph ca Nguyn Hu Cu v Hong Cng Cht nn triu nh tn
thnh ngay ngh ca Danh Phng c rnh tay a phng ny. Nhng thc
ra, Danh Phng ch tr hng c th gi sa son thm qun lng m thi v
nghin cu thc lc ca quan qun. Sau , Danh Phng cng hot ng chng km
g Hu Cu v tr thnh mi lo cho Triu nh ti vng tam gic Vnh Yn, Sn Ty,
Vit Tr.
Nm Gip T (1744), Phng c ti hn mt vn qun, h n ti Vit Tr cp ph
Bch Hc l mt huyn bn kia sng, chng nhau vi Sn Ty l Vn inh c. Danh
Phng b vy nhng li thot c sang lng Thanh Linh, (huyn Bnh Xuyn, tnh
Vnh Yn).
a phng ny va c rng ni va c ng bng, th tin thoi v rt li v
chin lc, Danh Phng ng i bn doanh trn ni Ngc Bi (gip huyn Bnh
Xuyn v Tam Dng) lp thm hai n, mt Hng Canh gi l Trung n, mt
c K (?) t xng l Thun Thin Khi Vn i Nhn.
Danh Phng dng cung in, t quan chc, nh thu m ln ti tnh Tuyn
Quang, thanh th mt thi vang dy khp vng Trung du t Bc lun 10 nm rng
(Phng cn c mt tc danh na l Qun Ho). Trc ci tm quan trng ca v lon
ny, cha Trnh Doanh phi thn mang i qun i nh. Nm Canh Ng (1750), qun
ca cha tin theo ng Thi Nguyn ph c ngoi n ca Phng (c K) ri tn
cng vo Trung n (Hng Canh). Lon qun bn nh ma cn tr qun triu,
Cha Trnh gin lm, rt gm trao cho Nguyn Phan l mt tng ch huy bn cnh:
"Phi ph cho c n ny nu khng s chiu theo qun lut tr ti".
Nguyn Phan ci chin bo, xung nga i b ly li khng khi khch ng binh s
v xng vo trn. Binh s cm ng a theo ht rt l hng hi. Trn nh tr nn v
cng mnh lit, chng my lc n Hng Canh b h.
Danh Phng lui vo hu tuyn gi Ngc Bi. Trnh Doanh, v Nguyn Phan b qun
tin theo, th qun triu mnh nh nc l, qun ca Danh Phng chng khng ni,
b chy. Danh Phng chy n ni c Tn, lng Tnh Luyn, huyn Lp Thch (Vnh
Yn) th b bt. Trnh Doanh em qun tr v Thng Long, ti na ng (lng Xun
Hy, Huyn Kim Anh, Tnh Phc Yn) gp qun ca Phm nh Trng gii Hu Cu ti.
Cha m tic khao qun y. Trc khi b a v Kinh chu t hnh, Phng
phi dng ru, Cu phi thi kn cho yn tic ca binh tng triu nh thm phn vui
v.
Tht l:
"Hm thing khi sa c cng hn".

354

Vit S Ton Th

V Lon Hong Cng Cht

H Hong ni ln cng mt thi vi cc lnh t phin lon l Nguyn Hu Cu,
Nguyn Danh Phng, Nguyn Tuyn, Nguyn C, v chin u c lu di hn cc
bn ng hi, ng thuyn. Hong khi s t thi cha Trnh Giang ng vai cha t
min Bc tc l t nm 1740 n nm K Su (1769) mi ht. Trng hot ng bui
u ca h Hong l t Sn Nam, tung hnh t ph Khoi Chu sang n Xun
Trng (Hng Yn v Nam nh), Nm t Su (1745), qun i ca Hong cng rt
mnh, ph c lc lng ca Trn th Sn Nam l Hong Cng K, git c vin
tng ny. Binh s ca cha Trnh cng phi huy ng rt nhiu v do cc tng lnh c
nhiu thnh tch iu khin nh dp rt nhc nhn v mi cng khng dit c hn.
Cht lu ng qua nhiu ni, hp vi mt lnh t khc l Thnh khi th cp ph
Thanh Ha, khi th ra Hng Ha. Nm Tn T (1760), Thnh b bt. Cht yu th chy
ln ng ti ng Mnh Thin (Bc Hng Ha) mn th rng ni, trn gi gn (c
l l n Vng, Yn Lp, Cm Kh, thuc tnh Ph Th ngy nay). V tr chin lc vng
ny rt thun li v Hng Ha nm bn cnh sng Thao, gn hai ng thy b, khi
mnh th tin xung c Vit Tr st vng Thng du hoc xung Ha Bnh vo Thanh
Ha. Khi yu th chy ngc ln Yn By hay qua Tuyn Quang l vng ni x Bc. C
hi qun ca Hong cng ng ti hng vn ngi.
Mi ti nm K Su (1769), Thng lnh i on Nguyn Thc c lnh cha Trnh
Sm mang i qun t Sn Ty nh vo i bn doanh (Mnh Thin) ca Hong rt
ro rit, nhng qun triu vo ti ni, Hong b bnh m cht. Con Hong l Hong
Cng Ton khng c khng ni, chy ngc ln Vn Nam bit tch, t by gi cn d
ng ca Hong cng tan r ht.

2- Lon Qu Tc Nh Hu L
D vo cuc phin ng chung nm Mu Ng (1738), c cc Hong thn L Duy
Mt, L Duy Qu, L Duy Trc (L Duy Qu v L Duy Mt l con vua L D Tng. L
Duy Trc l con vua L Hy Tng). Ba ngi ny m mu git h Trnh nhng chng
may cng vic khng thnh, phi b chy vo Thanh Ha. Sau Duy Qu v Duy Trc
phi bnh cht.
S gia C.B. Maybon ni khi cuc o chnh ny b bi l, Trc v Qu b h Trnh bt
c v git cht. Ring L Duy Mt chy thot vo Thanh Ha vi mt s ng ng
ng.
Duy Mt chy vo Thanh Ha. Ti y c nhng trn nh kch lit vo nhng
thng u nm Canh Thn (1740), L Duy Mt c bt c mt tng ca Trnh l
Phm Cng Th. Duy Mt hi: "ng l ngi khoa gip sao li theo qun nghch (ch h
Trnh)?" Cng Th ci p: "Lu nay danh phn khng r th lm sao phn c
thun nghch!" Ni xong, Cng Th vn c chu chm. Xem cu tr li ca Cng Th l
mt tr thc th thi th r Bc h qu ngn c vua ln cha, danh ngha ca
triu nh b nhn dn coi r; t ngi bnh dn n k tr thc ch bit mnh u
u y v mnh ai ngi y lm, l thun nghch m ti nh m ba mi thng chp.

355

Vit S Ton Th

Nm y, qun i ca Duy Mt vng vy t t Thanh ra Hng Ha, li c s

cng tc ca mt nhm lon qun do tn Tng ch huy gi n Ngc Lu (thuc
huyn Thch Thnh) sau n ny b h, Tng t trn. Duy Mt khng cm c ni
vng Thanh phi rt vo Ngh An ri sang Trn Ninh, chim ng ni Trnh Quang sa
ho, p ly lm k c th. Cng c nhiu khi qun ca L Duy Mt ko ra nh ph
ngoi Sn Nam78 khin Trnh cng khng yn tm. Nm 1753, Trnh Doanh c cho
ngi vo Thun Ha yu cu V vng cho qun Trnh qua ng Cam L vo nh
L Duy Mt. V vng khng chu (c ng qun Trnh li dng nh qun mnh
chng?). Nhiu ln qun Trnh cng bt c quan tng ca Duy Mt, nhng vn
khng nm c ng Hong tht th ny, v tuy Duy Mt khng mnh lm i vi thi
cuc nhng vn nh ci dm trong xng ty ca h Trnh.
V phn Duy Mt nm Gip T (1764), cng c c ngi ti gp V Vng yu cu
gip . V Vng cng khng khng chu v thy cn phi gi thi trung lp cho
khi gy hn vi chnh quyn min Bc.
Nm inh Hi (1767), Trnh Doanh qua i, Th t Trnh Sm ln thay th. Duy Mt
thy qun lc ca mnh kh, nhn c hi Bc h i ch, lin Bc tin nh vo t
Hng Sn v Thanh Chng, thy khng li li rt v Trn Ninh. Trnh Sm cho ngi
em th vo d nhng khng c nn mi quyt tm nh Duy Mt cho k c.
Nm K Su (1769), ba i tng ca Trnh l Bi Th t lm thng lnh t Ngh An,
Nguyn Phan lm Chnh c lnh t Thanh Ha, Hong nh Th lm c binh t
Hng Ha, c ct ba o qun vo nh Duy Mt.
Bi Th t v Nguyn Phan cho qun phong ta ni Trnh Quang. Duy Mt thy th
c khng sc c ch lin c th, nhng con r ca Duy Mt lm phn m ca ly
qun Trnh vo. Duy Mt bit khng thot cht lin cng v con ng ln mt ng
thuc n t t m cht.

78

Sn Nam chia ra hai khu: Sn Nam h v Sn Nam thng. Cc tnh min Nam Trung Chu Bc
Vit gm Nam nh, Thi Bnh, H Nam, Ninh Bnh v.v... l Sn Nam h. Sn Nam thng gm cc tnh
min Trung du. Kinh Thng Long ng gia.

356

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 17
B- Cc Hot ng Ca Cha Nguyn
- Thu kho
- Binh ch
- Quan ch
- Ngn qu ca Nam H
- Cc a ht hnh chnh
- Vic cu phong vi Tu
- Chim t ca Chim Thnh
Nhn vo cc t chc ca Nam H k t sau cuc bi chin mt trm nm, ta thy
mt s pht trin mnh m r rt.
Cng gii ca Nam H mi ngy tin su vo x Chm, ri b Chm ln ht th bng
ngi Vit di dn li thong trong cc vng Thy Chn Lp. Cuc Nam tin c v
nu khng b vp vp l nh ch con chu Ch Bng Nga mi ngy thm suy nhc
m triu nh Chn Lp cng lun lun lc c hi cui th k XVII. c th hng c
mt nn vn minh c ca min Bc sng ngi qua cc t chc, cc quy m lp quc v
cng tt p di i Hng c, nn con chu Nguyn Hong bt u rp theo ng
khun mu ca min Bc trong cc vic cai tr, t thu, khai khn, hc hnh, thi c,
nhng nhiu khi Nam H cng phi i ph vi nhng nhu cu mi, khc hn vi Bc
h.

1- Thu Kha
V vic lp s thu, nh cc ngch thu, nm 1632, Si Vng p dng phng
php Bc h (ca L Thnh Tng - 1465) cho n by gi cn c thi hnh min
Bc, ngha l c mi su nm li c mt cuc kim tra ln, ba nm c mt cuc kim
tra nh. Dn chng th chia ra lm 8 hng (Bc ch c 6 hng).
nh thu rung cho st vi thc t th sau v gt chnh (v ma) quan n tng
a phng khm ri mi nh hng rung no mi phi np bao nhiu thu.
Thu hoa mu cn c vo din tch ca in th v nhng th mu m no (ng
khoai, u, v.v...) c trng trt, cng vi gi tr ca rung t na.

357

Vit S Ton Th

Thu np bng thc cht (tc l thc go hay ng khoai v.v..) hoc bng tin bc.
i cha Hin t ra mt Ty Khuyn Nng gii quyt vn khn hoang v cng
phn hng cc t rung cy cy, trng trt.
Nhiu dinh in hay n in (do qun nhn khn trng) c t th k th XV do cc
vua cha min Bc chim c ca Chm nay nm trong khu vc ca h Nguyn c
em cp pht cho cc quan li c cng lao nhiu nht lm thc p.
Ngoi vic in th chia ra lm ba hng, cha Nguyn cn lp ra mt th gi l thu
in v kh th ngha l loi rung t xu nht. Loi in th ny c t ra c
phn cng bnh hn v lit vo tam ng in vn l iu oan ung cho dn.
Cng in th cp cho dn cy cy np thu, cn t in l rung khn hoang
c cho lm ca t.
Thu inh -- Cha Si lp ra 8 hng thu inh nh vo cho dn chng v ngoi
kiu gi l thu t l np bng tin. Gi biu k t hai quan n nm tin. Ngoi ra cn
nhiu thu linh tinh khc nh thu gia sc, thu cng gi, thu chuyn vn thc la (t
hn cc quan thu ti ch ri ti v kho, ng l dn phi mang n np ti cc tnh
chng ?)
Thu m v thng chnh -- Ti Thun Ha v Qung Nam c m vng, Qung Ngi
c m bc, B Chnh c m st.Vic khai khn cc m ny em li cho cha mt s
thu ln.
Tu b ngoi quc qua li cc ca b phi chu thu nhp cng v xut cng. T d
tu Thng Hi v Qung ng ti phi np 3.000 quan, lc tr ra phi np 1/10.
Tu Ma Cao (ca B o Nha) v Nht Bn np 4.000 quan, v 400 quan. Tu Tim
La L Tng n c l mua bn km hn nn ch phi np 2.000 quan v 200 quan.
Tu cc nc Ty phng phi np gp i tu Ma Cao v Nht Bn (8,000 quan v
800 quan). S thu ny chia ra lm 10 thnh, np kho 6 thnh, cn bao nhiu cho cc
quan li v binh lnh ca ty Thng Chnh.

2- Ngn Qu Ca Nam H
Nm Qu Du (1753), i V Vng, ngn qu c kim im xt vic chi thu
th thy c nm c hn 338.100 quan tin m chi ra li nhiu hn (364.400 quan).
C nm thu trn 423.300 quan, pht ra 369.400 quan. Vng thu c 830 lng - Bc
thu c 240 lng, c nm thu c 390 lng, l v gip ngn cn dung ngn th
c 2.400 lng, c nm ch c 1.800 lng; th k ngn c nm c 10.100 ng,
c khi t hn c 400 ng, li c nm chng c ng no.

3- Binh Ch
Binh c hai loi u, cng nh ngoi Bc c gi i qun dch; nhng trai trng
khe mnh th sung thng vo qun ng v mt s c gi dn c tnh cch tr b.
Vic binh b i vi cc cha min Nam l mt vic quan trng nht, gm nhng n v
di y:

358

Vit S Ton Th

-- h tng l Thuyn hay Tiu i, c t 30 n 50 ngi cng lng hay thuc

lng ln cn. i c t hai ba n nm Thuyn do mt i trng hay mt Cai i
trng. C gm c nhiu i thng c ti t 6 n 10 Thuyn, c c c bit gm c
ti 60 thuyn. Qun s c t 250 n 600 ngi, do mt cai c hay trng c ch huy.
i by gi c 5 c: Trung c, T c, Hu c, Hu c v Tin c.
-- Dinh gm c mt s qun ngang vi c do mt Trng dinh iu kin. Di quyn
Trng dinh c cc Trng c (theo s kho cu ca cc s gia Php qun s ca cc
n v trong binh i Nam H hay thay i v qun s, ngha l qun s khi thng khi
gim khng nht nh).
S qun ca min Nam by gi c 30.000 ngi.
Nm Tn Mi (1631), cha Si m trng bn, trng tp voi, tp nga v s c
sng i bc (Trn y ni c ngi Php lai B o Nha l Jean de la Croix gip
cha Si v vic ny v c s c sng gi l phng c Thun Ha ngy nay).

4- a Ht Hnh Chnh
Vo gia th k XVIII, sng Gianh thnh ng phn gii cho hai min Nam -Bc.
H Nguyn ch cn c th m cng vc v phng Nam.
Thi chin tranh vi Trnh nm 1634, Nam H mi c 4 dinh Qung Bnh dinh, Chnh
dinh gm c Tha Thin Qung Tr vng Nam v vng Trung ng. Qung Nam dinh
v Trn Bin dinh (l tnh Ph Yn ngy nay).
Nm Gip T (1744), V Vng xng vng hiu, i ph ra in v chia Nam H ra
12 dinh.
1) Chnh dinh (Ph Xun). 2) Cu dinh (i T) Qung Tr. 3) Qung Bnh dinh. 4) V
X dinh. 5) B Chnh dinh. 6) Qung Nam dinh. 7) Ph Yn dinh. 8) Bnh Khang dinh. 9)
Bnh Thun dinh (t chim ca Chim Thnh). 10) Trn Bin dinh. 11) Phin Trn
dinh. 12) Long H dinh (t chim ca Chn Lp).
Cm u mi dinh l mt v quan vi chc v trn th coi c hnh chnh ln
qun s. Ph t c Cai b l vin quan coi v Ngn kh v mt K lc tc l mt phn
quan. Cn ph Qung Ngha v ph Quy Nhn th thuc v Qung Nam. Mi ph c
Tun ph v quan Khm l trng nom mi vic. t H tin th gi l Trn c quan
c cai tr.
Dinh u tin ca h Nguyn gi l i T thuc huyn ng Xng, gn tnh l
Qung Tr. 13 nm sau (1570), Nguyn Hong di qua lng Tr Bt cng cng huyn
y, tc l Ct dinh. n nm Bnh Dn (1626), Cha Si di vo Phc An thuc huyn
Qung in, tnh Tha Thin xa chin cuc v i dinh ra ph.
10 nm sau, cha Thng li di ph vo lng Kim Long (huyn Hng Tr, tnh Tha
Thin). Nm inh Mo (1687), cha Nguyn Phc Trn lp Chnh dinh lng Ph Xun.
Ch ph c lm nh Thi Tng miu th cha Hin.

359

Vit S Ton Th

5- Quan Ch
Chnh dinh l ch Th ph ca cha Nguyn c t ra ba ty gip mi vic chnh
tr:
1) X sai ty gi vic t tng, vn n c quan tri v K lc ng u.
2) Tng thn li ty gi vic thu thu, pht lng thc cho cc o binh ca Cha,
c quan Cai b trng nom.
3) Lnh s ty gi vic t t, tt nht v cp bng cho qun i ca Chnh dinh, c
quan nha y ph trch.
Mi ty li c quan Cai hp, Th hp v cc Li ty iu hnh mi vic.
Cn cc dinh khc, c ni ch t Lnh s ty kim c X sai ty v Tng thn li ty,
gii quyt mi vn qun nhn chnh, thu kha, t tng, dinh in, s sch v.v...
Ni no quan trng th c s dng nhiu nhn vin.
Cp hnh chnh di l cc ph, huyn, c Tri ph, Tri huyn v cc li, Thng
li. Ngoi ra c Hun o, L sinh chuyn vic cng t a phng.
n i cha Thng (Nguyn Phc Lan 1635-1648), c thm chc Ni t, Ngoi t,
Ni hu, Ngoi hu gi l t tr tc l bn i thn trong triu.
Xin nhc v quan trn cc cp chng dinh, Chng c, Cai c, Cai i l cc cp
ngi thng c gi cn nhng a v quan trng hn th do cc anh em v thn
thuc ca nh cha gi, t d chc Nguyn soi, c, Trn th v.v...
Quan li phc v kinh v cc dinh u c tuyn dng bng khoa c, tuy
nhin mt s theo cha Nguyn Hong t 1558 v nm 1600 (khi Hong ra Bc
chuyn sau v chuyn cui cng khi tr v c c mt s ngi theo).T 1632, cha
Si m khoa thi ly ngi vo cc chc v Tri ph, Hun o, L sinh.
Trong chng trnh khoa c v i cha Hin c mt sng kin; nm 1675, cha m
thm mt k vn p, trc kia ch c thi vit m thi.Vi k vn p, cc kha sinh
c hi v nhim v ca qun nhn v cng dn i vi thi cuc v chnh quyn
cng vi quan nim ca h i vi vua L v cha Trnh79. Hi , by ngi c
tuyn dng vo 7 ty t php.
Ngoi nhng k thi bt thng trn y ly nhn ti, cn nhng khoa th c 6
nm mt ln m ra ti cc tnh vo u ma Xun.
Ai th c min cc tp dch cho ti k i kho sau. Qua c k thi cc tnh,
kha sinh c d k thi ma Thu thuc bc cao hn.
Nm inh Hi (1647) cha Nguyn lp ra hai bc thi: thi Chnh v thi Hoa vn.
Chng trnh thi Chnh gm c: k nht thi t lc - k nh thi th ph - k
tam thi vn sch. Hi ng gim kho c quan Tri ph, Tri huyn lm s kho, quan
79

y l mt th trc nghim xt lp trng chnh tr ca kha sinh.

360

Vit S Ton Th

Cai b, K lc, V y lm Gim kho. Kha sinh trng tuyn chia lm ba hng: hng th
nht c gi l Gim sinh c b lm Tri ph, Tri huyn - hng th nh gi l Sinh
c b lm Hun o; hng th ba cng gi l Sinh c b lm L sinh hoc lm
Nhiu hc. Thi Hoa vn cng mt ba ngy. Mi ngy kha sinh phi lm mt bi th. Ai
u c b lm Tam ty (ph cha). Nm t Hi (1695), cha Nguyn Phc Chu
(1691-1725) m khoa thi ti ph cha gi l thi Vn chc v thi Tam ty. Thi Vn chc
c t lc, th phc, vn sch. Thi X sai ty th kho v binh v, qun lng, t tng.
Thi tng thn li ty v Lnh s ty th ch c mt bi th thi.
Nm Canh Thn (1740), di i V vng Nguyn Phc Khot (1738-1765) quyn
li ca kha sinh c nh nh sau: nhng ngi u k nht gi l Nhiu hc
c min sai 5 nm; u k nh v tam c min sai vnh vin; ai u k t
gi l Hng cng, s b Tri ph, Tri huyn.
Xt chng trnh thi c ca Nam H by gi, ta thy s lc qu so snh vi cc tin
triu (Trn v Hu L); s kin ny cho php ta ngh rng cc nh cm quyn Nam H
c l ch bit ngy m lo vic chin tranh, nhn dn cng b li cun theo trong cng
chuyn ny nn tuy cuc nh chin lun mt th k m vic vn hc, khoa c vn
cha tin c nhiu.

6- Vic Cu Phong Vi Tu
Nm 1702, Minh Vng thy giang sn mnh mnh, sc i th vi min
Bc khng cn e d nh xa l phi n np sau ci chiu bi ph L, c mt s b
mang tin cng v mt t biu sang Qung ng xin cu phong vi Tu, xin cam
kt xng thn np cng u n.
Triu nh nh Thanh tuy vn m vng bc v cc qu vt ca nc Vit nhng cng
khng dm qu trng tro, va bt tay vi vua L li ci duyn vi h Nguyn, do
vic cu phong cng hng v hu l cng tr v, cn c vo l khng th tha nhn hai
chnh quyn trn mt quc gia.
Nm 1756, V Vng cng xin cu phong nhng khng thnh.

7- Chim t ca Chim Thnh

Nm Tn Hi (1611) Nguyn Hong qua i, h Nguyn c em qun nh vo
nc Chim Thnh ly t lp ra ph Ph Yn, chia ra lm hai huyn ng Xun v
Tuyn Ha.
Vic nh Chim khng vt v, gian lao nh ngy xa v t hi vua L Thnh Tng
mang i qun vo t Chim n by gi, Chim b kit qu khng sao ngc u ln
c. n khi h Nguyn vo hng c phng Nam. Chim Thnh vn khng ra khi
tnh trng suy bi.
Nm 1617, h Nguyn lp Trn Bin dinh cng l t ly ca x Chim.
Nm 1653, cha Chim l B Thm nh ph ph Ph Yn b tng Hng Lc di
i cha Hin nh bi phi dng th xin hng. Li thm mt dp cho ngi Vit m

361

Vit S Ton Th

rng thm cng th: cha Hin ly t ca Chim lp ra Thi Ninh ph sau i ra
Din Khnh (tc l Khnh Ha ngy nay) t dinh Thi Khang giao cho Hng Lc lm
Trn th, cn t Phan Lang tr vo vn cho Chim lm ch.
Nm 1693, cha Chim l B Tranh b vic tin cng b Minh Vng (Nguyn Phc
Chu) sai tng binh Nguyn Phc Knh (con Nguyn Hu Dt) em qun hi ti bt c
vi cn thn l K B T v T Tr Vin cng quyn thuc l Ba n em v Ph Xun.
t ai ca Chim cn li b cha Nguyn i ra lm Thun Thnh ph. T Tr Vin v
K B T c lnh chc Khm L v ba ngi con ca B n c lm c gi
Thun ph. Cha Nguyn li bt dn Chim thay y phc, t n mc nh ngi Vit.
Nm sau (1694), Thun ph li phi i ra lm Thun Thnh trn, v K B T c
lm T c tr dn v thu thu cho cha Nguyn80.
Nm inh Su (1697), cha Nguyn t ra ph Bnh Thun, ly Phan R v Phan
Rang l huyn Yn Phc v huyn Ha a. Th l t Chim t y mt hn trn a
, sau khi cc i thn v thn nhn ca Chim thnh nhng cng chc ca nc
Vit v hong gia Chim t khng cn uy tn na.

80

Trong dp ny, dn Chim c mt ngi Tu cm u, ni ln chng li cuc h ca ngi

Vit, nhng cuc khi ngha ca h tht bi nn cui nm 1694, cha Nguyn t K B T ln lm
c gi c quyn hnh chnh v qun s. i Ph ra Trn, cha Nguyn c thit lp t ny ra mt
o quan binh p dng mt chnh sch cng rn, bi dn Chim vn khng bao gi chu phc hn.

362

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 18
Cuc Chin Tranh Cui Cng
Ca Hai H Trnh - Nguyn (1774)

Tnh Vng Trnh Sm v Tng Hong Ng Phc vo Thun Ha

Trnh Sm ln lm cha thay Minh vng Trnh Doanh (1740-1767) c hai nm
th triu nh Nam h ca V Vng gp bin (V Vng mt 1765); ph chnh Trng
Phc Loan chuyn quyn, ch h khc tham nhng ca y v b l a nhn dn
n ch ni ln chng i v i kh, chng khc chi nhng phn ng ca ng bo
nhn dn Bc h di i cha Trnh Giang, Trnh Doanh 25 nm v trc.
Ti Nam h, ngoi v cc nng dn dy lon cn c gii thng nhn bt u thnh
hnh t ngy c cc nh bun ngoi quc ra vo bun bn. Bn ngi ny cng b quan
li i by gi nn bp qu ng. Anh em nh Ty Sn khi nghip c l nh ch
ung nht k trn gieo cm hn vo lng mi ngi, t chn ng qu ra cc ni
th.
Nm 1761, trc khi ln lm cha, Trnh Sm nh dp c nhiu v lon
Hng Ha. ng cn ang nc lng v cuc chin thng trc y th Nam h suy sp
nh thc dc ng thn tnh min ny m xa kia tin nhn ng sut 54 nm rng
khng gii quyt ni. Nm 1770, Sm xua qun vo Trn Ninh.
D vo cuc Nam chinh c Hong Ng Phc lm Thng tng, Bi Th t l ph,
Phan L Phin v Ung S in lm Tham bin ; on Nguyn Thc lm c th Ngh
An ; ngoi ra li c thm my danh tng na nh Hong Phng C, Hong nh Th.
Nguyn L v Hong nh Bu lnh qun i thy lc ca 33 dinh t Thanh Ha vo
Ngh An v ca cc o ng Nam c ti 36.000 ngi. trn tnh nhn tm min
ranh gii (chc l Nam B chnh), h Hong va ti ni lin gi th cho vin Trn th
y ni rng qun Bc h ch c mc ch em qun vo tr "gic Ty Sn", nu qun
Ty Sn bi ri th qun Bc s rt v ngay. y l mt th on ca h Trnh trnh
s nghi ng ca qun dn min Nam. (Theo Cng Mc)
Bc th ca Ng Phc c chuyn ngay ti tay Hu Vng. Tng Bc c th
tr li ngay nhng cng l lc Tng Hu Trng c c lm Thng sut qun i
Lu n v hong thn Nguyn Phc Thip, Trn th B Chnh, thi hnh nhim v cn
ng qun Trnh.
Tnh ra qun Trnh khi xut vo thng 5 nm Gip Ng (1774), v nhng v th i
th li xy ra vo ba thng by, tm v chn nm y.

363

Vit S Ton Th

Vo thng 9 (Gip Ng), Hong Ng Phc ti Bc B Chnh. Trn Giai l vin Tri ph
ca Nam h cai tr a phng ny lm phn, t co mi iu li hi ca cha Nguyn
nn Ng Phc va ra lnh cho Nguyn Ng in dng tri gn ch Ba n, va cho
mt cnh qun vt qua sng Gianh trong m ti n chim ng Cao Lao, trn t
ngn con sng ny.
Hu Vng phi thn chinh vo thng 7 nm y (1774) nhng n ca T Dung th
ngng li bi c tin qun Trnh tin n ni a ca mnh pha Bc. Cha vi
vng tr v Hu cng vi Th t Nghim v cho vin Cai i Qu Lc cng vin Cu
K81 Kim Long ra n qun Bc v m tic khao qun lm k hon binh.
Ng Phc hiu ni tnh bi ri ca Nam h nn c tin qun. Th t Thip, Trn th
Nam B chnh, v K lc Bo Quang thy qun Trnh mnh qu lin rt v thnh ng
Hi th qun ca tng Trnh l Hong nh Th n chn thnh Trn Ninh. Cc Cai
i coi k binh ca Nguyn l Hong Vn Bt, L Thp Ch v nhiu tng t khc ca
Nam h phi m ca thnh xin hng.
Nghe qun Trnh n ni, Th t Thip v vin Thng sut qun i Lu n l
Tng Hu Tng b chy.
Qun Trnh ph ngay ly ny, chim ng ht tnh Qung Bnh v tin n H X tc
l ni gip gii Qung Tr v pha Bc.
Vic ny din ra vo thng 11 (cui nm 1774). Tnh vng Trnh Sm nghe tin
vic Nam chinh c thng li cng em qun vo tng cng cho Hong Ng
Phc.
i qun n H Trung vo thng 11 ta, gn lc h Hong tin ti H X.
Ti y, Hong tuyn b vi qun dn Nam h rng ch trng ca qun Bc l ti
tr quyn thn Trng Phc Loan, sau l dit "gic Ty Sn" ch khng c g
khc. Triu nh Nam H cm thy s hn yu ca mnh vi bt h Trng np cho
qun Trnh, nhng Hong vn tin qun; v yn lng dn binh i khng trng c
v nh trng82.
Li mt phen na, Hong Ng Phc gi th cho Hu Vng yu cu hp qun tr
Ty Sn. D nhin cha Nguyn khng chu mc la, lin cho hai Th t Thip v ng
em i qun ngn qun Trnh.
B khc, cha Nguyn cho Cai i Tuyn Chnh v Tham mu Thnh c tr hng
tm cch ph qun ca Ng Phc, c Cai i Phm Bnh ra Qung Bnh v B Chnh
vn ng nhn dn nh vo hu tuyn ca Trnh.

81
82

Cu K l mt chc quan Th li mi phng s hnh chnh.

Theo Hoa Bng, tc gi Quang Trung Nguyn Hu, Trng Phc Loan t lt hng ngn lng
vng cho tng Trnh mua li ci u ca mnh m vn khng xong.

364

Vit S Ton Th

K hoch no ca cha Nguyn cng tht bi: Phm Bnh b bt, Th t Thip b
tng Trnh l Nguyn Tn Khoan v Hong Phng C nh bi. Th t ng b trn
khng dm giao tranh.
Khng b sc khng chin no cn tr, qun Ng Phc by gi ch cn cch kinh
thnh Thun Ha 20 cy s.
Cha Nguyn c th, c Th t Cht l con th 6 ca vua V Vng lnh lc qun,
Th t nh lnh thy qun ra ngn qun Bc. Ti y lc lng cn li ca Nam H
mong manh, t i r rt nn chng tr rt yu t, sau qun Bc vt c qua sng
Ba Trc, i n u thng n y, binh tng ca Nguyn b git hoc chy di thm
bi khng sao k xit.
Cn li Chng C ca Nam H khi l Nguyn Vn Chnh ngn qun Trnh khng
ni b t trn ngay ti ch ri ngy 28 thng 12 (29-1-1775) qun Trnh ko vo kinh
ca h Nguyn.
Hu Vng cho Tng Phc m l Tham mu ca qun i Hong gia tp hp tn
qun c ngn qun Trnh ca Bc cc i trng ca cc i T thy, Trung thy
v Tin thy l V Di Nguy, Nguyn Cc v Trng Phc nh c thi gi gp rt
sa son thuyn b cho cha chy trn.
Ngy Mu Thn 930-1-1775), thuyn cha Nguyn ln qua ca T Dung tin ra bin
chy vo Qung Nam. Nguyn Phc Dng con Th t Hiu cng rt bng ng b
qua o Hi Vn vo ca Hn.

Thun Ha Tht Th.

T gi pht ny qun Bc gi quyn ch ng chin trng cho ti khi Qung
Nam mt nt. Sau i th ca h Trnh trn thc t ch cn c Ty Sn m thi.
By gi qun ca cha Tnh vng H Trung nghe tin Hong Ng Phc
chim c Ph Xun mng lm cho ngi em 100 lng vng thng cho Ng Phc
v 500 lng bc cho cc tng s, li phong cho Ng Phc chc i Trn ph Thun
Ha gii quyt nt mi vic Nam H ri rt v Thng Long.

365

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 19
Nh Ty Sn (1778-1802)
- Vua Thi c
- Vua Quang Trung
- Vua Cnh Thnh

1- Tiu S Ca Nh Ty Sn
Nm 1772 Lch s Vit Nam ghi rng c ba anh em h Nguyn: anh c l Nhc,
ngi th hai l L, th ba l Hu xut thn gii thng nhn thu t chc
cuc Cch mng quanh vng Quy Nhn v An Kh83. Ch Ty Sn ch rng trong thi
khi thy giy ni pha Ty l so huyt ca anh em nh h Nguyn.
Cuc Cch mng c ton th nhn dn hng ng, ngha l c c nng dn ln
thng nhn, mt s khch tr sinh sng t lu y (theo ti liu ca cc gio s v
cc nh du hnh Barrow t chn vo t Ty Sn nm 1793).
Gia nh ca anh em Nguyn Nhc chuyn ngh bn cau l mt th sn phm rt
thng dng khp cc th trng trong nc.
Phong tro Ty Sn, c li thut li ca gio s Diego de Jumilla bt u hot
ng mnh vo thng 4 nm 1773. Qun i ca Ty Sn t min ni phng xung cc
thn qu, vo cc ch ba gia ban ngy. H c gm, gio, sng, n nhng khng
hi tnh mng v ti sn ca ai ht. Tri li, h tuyn ngn lm ci vic cng bng,
thng thn, ch tr kh bn quan tham li nhng, nhng k trc ph lu manh v trm
cp. H ly ca ngi giu phn pht cho k ngho, ch dnh cho h mt phn no
thc go m thi. Ai chng th h git, bit iu th thi.
Mt gio s Ty Ban Nha k rng h t xng l nhng ngi theo mnh tri thi
hnh cng l v gii phng nhn dn khi ch quan liu phong kin ng nh iu cc
nh cch mng x hi ch trng ngy nay.

83

Ngy nay du khch qua vng An Kh, cch Pleiku chng 85 cy s, ti thm lng Cu An, ni
trrc kia cn ph thuc tnh Bnh nh, v cn ku l Ty Sn p. y, gia nhng khu rng m u,
hiu qunh, t khi mt qu ni tc gi l ni Ch Dim. Vo khong nm 1778, ba anh em Nguyn
Nhc dng kho thuc sng v luyn tp qun i ti khu vc ny.

366

Vit S Ton Th

Cng nh nhng cuc khi ngha ca nng dn Chu u i Trung C, h c gii

nh cha, Pht gio v Lo gio ng h nhit lit, chnh Nguyn L cng l mt nh s
trc y v sau ny L c coi gn nh mt v gio ch Nam H ; ngoi ra cc
ngi Mi, cc sc dn thiu s, v theo s gia Ptrus K, c c v vua cui cng ca
ngi Chm cng tip tay cho h.
Ri qun Ty Sn i n u, thng n nh trn cung phong lt c.
S ta c chp v l lch ca anh em nh Ty Sn c a ra mt s chi tit nh sau:
ng t ca ba anh em nh h Nguyn thc ra l h H v cng l ng t ca H
Qu Ly, con ngi cng quyt lm cuc cch mng quc gia ht sc to bo di
i Trn v mi phng din m Vit s Tn Bin quyn hai ni n.
n i anh em Nguyn Nhc th chi nhnh ca bn Nhc lu lc vo ti huyn
Ph Ly, nay i l Ph Ct thuc tnh Bnh nh (Xa kia h H pht tch tnh Chit
Giang bn Tu, t l H Hng Dt sang nc ta t i Ng Qu n lng Bo t
huyn Qunh Lu, sau di ra Thanh Ha).
S phiu lu ca gia nh cc ng Nhc, L, Hu, xy ra t i Trnh-Nguyn phn
tranh. Cc ng cng nh nhiu ng bo khc b a vo p Ty Sn84, thn Cu An,
thuc ph Hoi Nhn, theo chng trnh khn hoang cc vng t mi chim ca
Chim Thnh.
Thn sinh ra cc ng l H Phi Phc, sau i sang ng p Kin Thnh, nay l lng
Ph Lc, huyn Tuy Vin.
Nguyn Nhc by gi xut thn ch l mt bin li ti Vn n, hay c bc ri v tiu
sch tin thu n lc cng ng phi trn vo rng v i lm gic.
S ca Nguyn triu chp nh vy c ng tin chng? Du s kin ny c ng
chng na th ta cng phi ngh rng di mt chnh th ung nht, v trch nhim n
ni dn chng i rch cht na x th ngi dn c nn c phn ng ny hay phn
ng khc khng? Nu anh em ng Nhc tiu tin thu vo c bc hay dng s tin ny
vo vic dy qun lt m vua quan mc nt th nhng hnh ng cng l
nhng iu tt nhin khng th trnh c. Chng c l trc phong tro Ty Sn ti
Nam H cp gic d ni ln nh ong ri.
Chng ta li nn nh rng gia th ca bn ng Nhc by gi cng phong tc v anh
em ng hn l nhng tay ho hip, c nhiu uy tn ti a phng mi pht ng ni
mt phong tro cch mng.
Nguyn Nhc l con ngi can m v mu tr nn vic h thnh Quy Nhn khi
thanh th ca ng l mt cu chuyn k th: ng ngi vo ci gi b nhn dn bt
em np quan tnh ly thng.

84

Danh hiu Ty Sn m anh em ng Nhc c mang l do ni c ng ny.

367

Vit S Ton Th

Tun ph y l Nguyn Khc Tuyn tng tht cho khing ci vo thnh, nhng
n na m Nhc tho ci chui ra m ca thnh cho qun ca mnh xng vo nh
ui qun quan mt cch bt ng, tr tay khng kp.
Thnh Quy Nhn lt vo tay Ty Sn, t y anh em ng Nhc, Hu c mt cn c
xut pht i cc ni khc. Trong s ngi Tu tip tay, c hai lnh t l L Ti v
Tp nh cng m qun theo.
Qun Ty Sn t xong i bn doanh y, t chc binh i c qui c v trang b
kh gii l lc ngn c cch mng tin ra Qung Nam ri chng bao lu Qung
Ngha, Bnh Thun cng mt nt.
Ngay lc u cha Nguyn b qun Trnh do tng Hong Ng Phc ui phi chy
vo Qung Nam nng nu cha c vi thng Bn Vn ; ti y cha lp chu l
Nguyn Phc Dng ln lm ng Cung lo vic khi phc v phng xa nu mnh b
ri ro c ngi k v ngay cho kp vi thi cuc.
Ty Sn vn tin ln, qun Bc vn i xung, cha Nguyn b kp gia hai gng km,
trn trnh vo Tr Sn, sau rt phi cng chu l Nguyn Phc nh xung thuyn chy
vo Gia nh.
ng cung Nguyn Phc Dng li x Qung, ng n lng Cu thuc
huyn Ha Vinh cng khng lm c g ng k. Nhc lin ngh ra k hoch li dng
danh ngha ca ng Hong ang tht th ny v vt thm mt s ngi trong cc
gii qun dn cn li ang theo gip ng cung hoc vn c cm tnh vi dng Cha.
Nhc cho d ng Cung Dng v Hi An b ngoi cng chng qun Bc.
Ti y t ngy sau Ty Sn phi ng u vi qun ca Hong Ng Phc khi
vt c qua o Hi Vn, nh c n Trung Sn v Cu .
Nhc cho Tp nh lm tin phong, L Ti lm trung qun, t mnh lm hu tp.
Binh s ca hai vin tng Tu ny phn ng l ngi Qung ng, vc to ln, mnh
trn ai ny u s dng mt thanh phng c v rt li hi, d tn.
Chin trng by gi l lng Cm Sa (thuc Hoa Vinh).
Tin i ca Trnh nh khng ni, Ng Phc phi c ngay Hong nh Th v
Hong Phng C em k binh nh p li hai bn, qun Tp nh nng th phi rt v
bn Bn v ng cung c a v Quy Nhn trong khi chin cuc ang khai din.
Sau trn c thng ny, qun Trnh vo ng Qung Nam.

2- Ty Sn Dit Nguyn Ti Nam Vit

Nh trn ta thu t 1775, Vit Nam c thm mt lc lng chnh tr v qun s
mi: lc lng Ty Sn, mt mm non tuy chm n nhng rt mnh trong khi hai lc
lng c l Trnh, Nguyn ang i ti ch suy tn.
Lo tng Hong Ng Phc phi r tai cc tng t ca mnh cng thng cm
mi nguy y. Sau Ng Phc c cha Sm gi ra Bc. ng mt trn ng v. Bn

368

Vit S Ton Th

ty tng l Hong Phng C, Hong nh Th, Nguyn Trng ng, Phm Ng Cu

c li chim ng Thun Ha.
Ty Sn v Trnh ha hon vi nhau lun hai nm v Trnh chnh n li mi c s
Thun Qung cho c s ng ha vi Bc h.
Cn Ty Sn, mt b xin phc tng Bc h v xin ph trch ba ph Qung Ngi, Quy
Nhn, Ph Yn li xin lnh c vic truy kch Cu Nguyn85 (con chu Nguyn Hong)
ang lu vong Gia nh, mt b em ng cung Dng v An Thi v H Tin
nu cn s li dng ng cung lm bung sung hu hiu triu thn dn ca cha
Nguyn cho d. Hn th na, Ty Sn cn b mt lin lc vi Thn vng Nguyn Phc
Hip ang gi trng trch ng u vi tnh th trong khi Du Tng i trn.
Hip lc ny c mt Ph Yn. Nhc g con gi l Th Hng cho ng cung v p
ln ngi, ri bt thnh lnh Nhc cho Hu nh p Ph Yn. Qung Nam lc ny mt
ma. Hai tng ca Nguyn cn li l Nguyn Quyn v Nguyn Khi khng qun
lng cng b trn nt.
Chim c Qung Nam, Ty Sn trn xung Qui Nhn. Vic ny xy ra vo ma
ng nm t Mi (1775). Qua nm sau Nguyn L vi chc Tit Ch nh c Si
Gn, Gia nh. Du Tng chy qua Bin Ha sau nh c tng Thnh Nhn
chim li c Si Gn. Nhng lng thc v kho tng y b Ty Sn chuyn v
Qui Nhn ht sch.
Bt u t 1776 thanh th Ty Sn ln trng thy. Nhc cho p li thnh Ch Bn
lm kinh , dng cung in, nh triu nghi ngang nhin xng Ty Sn Vng, phong
Nguyn L lm Thiu ph, Nguyn Hu lm ph chnh.
Tay chn ca Ty Sn Vng (Nhc) by gi hu ht l nhng tay giang h, vong
mng, nhng k bc c ch trong c Nguyn Hu Chnh l mt mu s tht th bn
Trnh chy sang. Chnh l th tc ca Hong Ng Phc xa kia. Phc cht, Chnh i vi
con nui Phc l Hong nh Bo. Sau khi Kiu binh o chnh Bc H, b Trnh Cn
lp Trnh Khi, git nh Bo th Chnh chy qua hng ng Ty Sn, Chnh a ra
bi sch Ph L dit Trnh em Bc H sang mt khc quanh rng ln ca lch s.
Nm Bnh Thn, nh bn L Ti v Tp nh (trc theo Ty Sn) ng Cung
Dng trn khi tay Ty Sn vo Gia nh. Bn ny lp Dng ln lm Tn Chinh
Vng v tn Du Tng lm Thi Thng Vng, chim c Si Gn nhng n nm
inh Du (1777) th b Nguyn L em qun vo nh bt v git cht. Trn thot, by
gi c Nguyn nh va c 17 tui, l chu Thi Thng Vng (gi V Vng bng
ng v l con Chng V, con th hai ca nh Vng), sau ny tr nn i th li hi
ca nh Ty Sn v l Th t ca triu Nguyn.
Nm sau (Mu Tut - 1778) Nhc xng ly nin hiu l Thi c, phong Hu lm
Long Nhng tng qun. Sau 8 nm vt v gian lao, Nhc cng bc ln ngai vng b

85

Ty Sn c gi l Tn Nguyn.

369

Vit S Ton Th

ngc nh ai, khng ti khng ch gy sao ni s nghip nh vy, gia mt thi i

lon.

3- Nguyn Hu ui Qun Xim

T nm Nhm Dn (1782) ngi sao ca Nguyn Hu, ngi em t ca Hong
Thi c, bt u sng rc.
Hu l mt thin ti c bit v qun s. Li hnh qun ca ng l tc chin, tc
thng, bin ha nh thn. Hiu lnh ca ng tt nghim minh; k lut ca ng l k
lut thp. V c tnh lm tng ca ng ng k nht l ch bit chia bi, x ng vi
tng s, ly n uy v ly c m lc chinh phc lng ngi.
Ra trn ng i trc ba qun, lc nguy nan ng t ra bnh tnh hn ai ht; gp
nhng vn kh khn, nhng vic m ngi ta phi b va kinh hn th ng thng
ny ra c mt khi c thng minh, li lc phi thng.
T lc ng ra lm ngh tng gia lc nc nh ly lon khp ni, n khi th hi
cui cng xng pha trm trn, ng cha h bit chin bi. Lc ny vua Thi c lo
cng c mi vn chnh tr, xy dng triu nh, lp cc qui m nh cc vng th
Hu l ngi c trao quyn i tng i nh ng dp Bc. Ti min Nam con chu
h Nguyn v th h cn ca quy. Hu bn ln mang qun vo Gia nh.
Nm y ti Ng by (Tht K Giang) mt trn i chin xy ra Hu em my trm
chin thuyn vt ca Cn Th xung t vi Nguyn qun y. Qun Nguyn bi to.
Vo thng t, Hu ko qun n L ph by trn ngnh lng xung nc nh nhau
vi Nguyn nh, li thng oanh lit hn bao gi ht, nh phi b chy tho thn ra o
Ph Quc.
C mt ngi Php gip nh tn l Manuel iu khin thy qun khng trn ni phi
t tu m cht.
Nm sau (Qu Mo 1783) Chu Vn Tip, t Ph Yn vo, cng vt ca Cn Th,
tnh cu Gia nh n Nguyn nh t Ph Quc tr v ni a.
Trong trn ny mt tng k kit ca Nguyn nh l Nguyn Hunh c b bt. By
gi c c phn s gi on hu cho nh chy ra Cn Ln. Nu tri khng ma to gi
ln, sng gi mt m th nh c th b ph m Ty Sn by gi l Trng Vn a
bt c. Thuyn ca Ty Sn by gi b m nhiu, qun Ty Sn nh phi rt lui,
cn h Nguyn li trn c ra Ph Quc.
Xong trn ny Hu li v Qui Nhn. Trng Vn a c c lm Trn th Gia nh.
Ti trung ca h Nguyn by gi c cc tng Nguyn Vn Hong, Tng Phc
Khng, Tng Phc Lng, L Vn Cu. Triu nh lu vong ny khi binh t Long
Xuyn ln Sa c, tin nh Si Gn.
Si Gn vo nm 1780 li b qun Nguyn ti chim. Nguyn L b chy v Qui
Nhn. Trong nm y (1780) Nguyn nh xng vng, phong Thnh Nhn lm

370

Vit S Ton Th

Ngoi Hu, Ph Chnh Thng Quc Cng, t quan cai tr, thu thu, m binh v lm
chin thuyn.
Sau t lu, c phen nh c Thnh Nhn v H Vn Ln em binh can thip
vo vic Chn Lp, lp con Nc Tn l Nc In ln lm vua v H Vn Ln li gi
quyn bo h.
Trong dp ny Thnh Nhn c cy cng, lng quyn li b dm pha b Nguyn
Vng git i, qun ng Sn l qun bn b ca h ni lng cng phn b i, mt
s chng li cng gy cho h Nguyn nhiu iu phin phc86.
Thng mi nm Tn Su (1781) Tim La cho qun xm ln Chn Lp (Cao Min)
do lnh ca quc vng Trnh Quc Anh. Hai tng Cht Tri v S Xi iu khin binh s
ko vo t ca Nc In khi t di quyn bo h ca cha Nguyn.
Nguyn nh lin sai Chng C l Nguyn Hu Thy em 3.000 qun sang Chn Lp
cu nguy. Ti Chn Lp, bn tng Tim ha vi tng Vit ri em qun tr v gy
cuc o chnh. Trong dp ny, quc vng Tim La cho bt v con ca hai anh em
Cht Tri em giam gi.
Cht Tri tr li th va ng lc Tim La ang b cuc ni lon v th lnh lon qun
l Phan Nha Vn Sn. V n nc Cht Tri truy tm c quc vng Trnh Quc Anh
git i v t xng vua ly hiu l Pht Vng sau khi tr c c bn Phan Nha Vn
Sn.
Em l S Xi c phong lm Nh Quc Vng, chu l Ma Lc lm Tam Quc
Vng, ri h Chakkri lu truyn n ngy nay, v cc vua Tim u xng l Rama.
Nm Gip Thn (1784) Nguyn nh li rc qun Tim La v gip. Hai tng Tim l
Chiu Tang v Chiu Sng ko sang Nam Vit hai vn qun v 300 chin thuyn, i
n u quy nhiu dn chng rt l tai hi.
Qun Tim thng c Trng Vn a tin n tn Long H, c tin ny Nguyn
Hu vi vo ngay Gia nh, p dng chin thut li nh ch vo cc a im chin
lc ca mnh l nh Tng.
Ti Xoi Nt, Hu t phc binh bn Rch Gm. Qun Tim n th qun ca Hu
ra bt thnh lnh nh c hai mt thy b. Qun Tim xoay tr khng kp, cht v b
thng mi phn ch cn mt hai chy v nc.

3- Nguyn Hu nh Thun Ho
Trong nhng thng cui cng ca nm Gip Thn (1784), ngi ta c th ngh rng
Ty Sn kim sot ht Nam H vo ti H Tin (Mc Cu lc ny cng cht ri)
cn Nguyn qun tuy cha b tan r hon ton nhng ch cn l mt lc lng khng

86

Nm 1777 Ty Sn chim c Si Gn, Thnh Nhn em qun ng Sn nh chm c T

Khu Oai ca Ty Sn. Nh chin cng ny Nguyn nh li c thc lc sai L Vn Qun ra nh Bnh
Thun v Din Khnh.

371

Vit S Ton Th

ng k, phi o vong ra nc ngoi hu nh khng c tng lai. Ti Thun Ha

tng lnh ca Bc H trc kia l bn Bi Th t, L Qu n v Phan L Phin, nay
l To qun cng Phm Ng Cu, Trn th c ca Sn Nam hay m tn, u c tm
thng.
Nm Bnh Ng (1786) Phm Ng Cu cho Nguyn Ph Nh vo d xt ni tnh Ty
Sn. Khi Ph Nh gp Nguyn Hu Chnh tc l ch c nhn, nhng iu hay d ca
Thun Ha, c chuyn lnh Tam ph o chnh Trnh Cn v nn i Bc H, Ph Nh
cng cho lt ht vo tai Chnh.
Ty Sn lin quyt nh li dng ngy c hi thun tin ny Bc tin.
By gi l cui nm Gip Thn. Sau mt thi gian sa son, ngy 18 thng 5 nm y,
Hu lm Long Nhng Tng Qun Tit ch thy b ch qun, V Vn Nhm lm T
c, Nguyn Hu Chnh lm Hu c va do ng thy, va do ng b vt
Hi Vn Quan nh cho ti khi ht n, ht sc th t vn.
Qun Ty Sn ra n Thun Ha. Trn th thnh ny l Phm Ng Cu c Hong
nh Th cng hai con ra khng c. Th xng pha git c vi trm qun Ty Sn
nhng khi ht n th khng c tip t. Xt ra Cu b n phn gin ca Nguyn
Hu Chnh do mt bc th c lt vo tay Cu ni Th b mt hng Ty Sn. Th
lin quay tr li tnh git Cu th c Ty Sn bay trn mt thnh.
Hai con Th v b trng thng ng gc chin trng. T tng V T Kin cng
t trn. Th nh t t trn mnh voi cho khi nhc.
Ph Xun tht th ri n lt hai n Ct Doanh, ng Hi, thuc hai tnh Qung
Tr, Qung Bnh cng b hm do qun ca Nguyn L, ri mt nt. L li trn gi
Thun Ha, Nguyn Hu Chnh lnh mt o thy qun tin ra Bc trc. Nguyn Hu
ch huy hu qun theo sau, hn gp nhau bn V Hong (Nam nh).

5- Nguyn Hu Ra Thng Long (Sn Nam Tht Th)

Qun Ty Sn c hai o thy lc rm r tin ra Bc H th mnh nh gi bo. By
gi l cui thng 5 nm Bnh Ng (1786).
Chnh ra ca Vit Hi (sau ny i ra Vit An) ri vo bn Ngh An, cho du binh
nh ph lung tung khin dn tnh bn Trnh xao xuyn v cng.
Tng gi thnh Ngh An l Bi Th Tuy (con Bi Th t) t doanh tri b trn.
Tng gi thnh Thanh Ha l T Danh Thy cng chy. Nh khng c s tr ngi,
qun ca Chnh tin d dng ti V Hong (ngy 6 thng 6 Bnh Ng 1786) ly c
trm vn hc thc (mi hc chng 60 lt).
Chnh cho t la lm hiu t non Ci, la bc ln khin xa Hu ang dn mt
ngn chin thuyn theo gi ng Nam tin ra, trng thy bit lc qun ra ti Sn
Nam.

372

Vit S Ton Th

Chng bao lu hai qun gp nhau V Hong, th cng mnh thm. Triu nh Bc
H c tin, v cng sng st, vi c Trnh T Quyn thng lnh 27 C hiu ra ngn
qun Ty Sn.
Quyn loanh quanh mt 10 ngy mi chuyn c qun khi thnh Thng Long
c 30 dm, cha Trnh c thm inh Tch Nhng l mt danh tng v thy chin
(Nhng l dng inh Vn T, chc Lin Trung hu, qu Hm Giang, huyn Cm
Ging tnh Hi Dng).
Vng Sn Nam tr nn bi chin trng khc lit cho hai bn, trong khi dn
chng gi tr ln b u hong ht bng b nhau i lnh nn. Nht l dn kinh thnh
nh sng trong mt cn st rt. Bn quan li, vn cng nh v, vic nc th khng lo,
ch vic chn ca, gn gi v con; gia lc ny khi la chin tranh bc m tri.
Nc lt by gi mi cn, gi ng Nam thi khng ngng. Thuyn Ty Sn dng
bum thng tin. Qun Trnh np n vo sng Bo ln bn o t. Qun Ty Sn lui
vo bn sng ch ti n mi t t th vi chc chin thuyn sang mt trn ca Trnh
c binh s, k gio ngi kch.
Qun Trnh bn nh ma ngn li.
Thuyn Ty Sn chm dn trong im lng.
Tri tng sng, nhn ra Nhng mi bit bn ht n vo nhng thuyn ch c
m binh s kt bng rm ca ch.
Bit mc mu, Nhng lin cho qun b thuyn chy ln cn th i i thy qun
Ty Sn sn n, n bn vo vo nh chuyn c ni sng, cc c th bn b cng
gy rng rc. Qun Trnh vn li.
Qun Nam xng ln ui, qun Bc cht nh r. Hai cnh qun ca Trn th Sn
Nam v ca Trnh T Quyn lm th dc cho Nhng, thy thy qun i bi mt
tinh thn, lin tan v.
Qun ca Ty Sn khng gp sc khng chin no ng k na, lin tin mi vo
Hin Doanh (Ph Hin tnh Hng Yn).
Sn Nam tht th ngy 24 thng 6 nm Bnh Ng (1786).

Phng Tuyn Th Hai Ca Trnh Tan V

Bn Trnh T Quyn v inh Tch Nhng bi trn cng lm cho triu nh Bc H
in lon.
u binh v Nht binh (lnh Tam ph) hng ngy vn v ngc khoe trung thnh vi
vua v cha v thuc Qu hng87, bo nhau mi nhm rt mt ni. li ng u vi
qun Nam H ch cn qun Bc: Ngha binh.

87

Vua L, Cha Trnh xut thn Thanh Ha nn ch tin m binh s Thanh-Ngh-Tnh v bit i
h, do m gia qun dn i Trung Hng c s chia r. Gp bin, s th li cng bi t. Kiu binh b

373

Vit S Ton Th

V cn vi tng lnh c lim s v tit ngha l: Thc Qun Cng Hong Phng C
vi 500 qun ngha t Sn Ty v h v kinh thnh. Qun Thc cng 8 con (k c r)
em binh ra ng h Vn Xun88 dn trn bn Thy i (cng thuc huyn
Thanh Tr).
Cha Trnh em ht tinh binh ra ngoi ca Ty Long, by trn di Ng Long Lu.
Trn ny khai din vo ngy 25 thng 6 nm Bnh Ng.
Qun Ty Sn tha thng Sn Nam lin nut gii trng giang (Nh H) tin ln
bn Nam D nh bt thn vo qun Trnh. Lc ny, i i chu s ca Nguyn Hu
ti ni th ti bn Thy i qun Trnh cn neo thuyn, ln bi chi, cha c phng b g
ht. Ty Sn ti, qun Trnh hong ht khng kp xung thuyn na, chy tn lon
trong khi sng C thn ca Nam H bn nh ti. Mt k can m: Ng Cnh Hon,
Qun Tin Phong C ca Trnh, cng quyt li chng ch ri b t trn trn mt
nc. Tin Phong C gc ri m Hong Phng C khng hay. ang khi Hong n cm
th qun Ty Sn vy chung quanh, khin Phng C ch cn nc b chy.
Mt i qun ca Trnh do Mai Th Php c chn ng Ty Sn, nhng b thuc
tan v dn, Php tng th nhy xung sng t vn.
Trong trn ny 6 con ca Qun Thc b trng n cht c, Qun Thc thy th nguy,
nh ko con trai l Hong Phng Gia v con r l Nguyn Trng Thu cng vi chc
binh s liu cht m mt ng mu chy v Hng Ha. Trong khi ny, h Vn Xun l
m chn hu ht qun Trnh.
Vt c tin tuyn ca Trnh tc l sau khi nh tan qun Hong Phng C,
Nguyn Hu rn r xng ln bn Ty Lung. Ting ha h n m m gh rn, ting
binh s h ht v rn r bin trn Ty Lung thnh mt cnh a ngc hn lon gm gh
mu chy u ri o t. Cha Trnh pht c lnh h ba qun tin. Qun Ty Sn nh
hm beo thy mi cng ln x vo ch nh nut chng.
Nhng xng vo trn ch c qun Nam h m thi, cn qun Bc H chng ai dm
liu mng. Cha Trnh lin thc voi quay v vng ph th trn ca Tuyn V c Ty
Sn ang pht phi bay.
Lch s ghi: Cha Khi b Thng Long sau cuc bi trn ht sc bi thm vo ngy 26
thng nm Bnh Ng (1786).
Khi chy n lng H Li tnh Phc Yn th b dn y bt np cho Nguyn Hu.
Dc ng Khi nh m ti rt dao m c m cht (28-6 Bnh Ng).

chy trc v chy n u th dn chng git n y. Vi m qun dn nghch nhau nh nc vi

la, ngai vng nghip cha ca L, Trnh cng ri, cn k chi nhng nguyn nhn khc.
88

Long.

H Vn Xun tc l m Vn Phc thuc huyn Thanh Tr, tnh H ng bn ngoi thnh Thng

374

Vit S Ton Th

Hu Gp Vua L
Thng trn xong, qun Ty Sn vo ng gi hong thnh rt nghim chnh, khng
ng chm n ti sn v tnh mng nhn dn.
Theo Cng Mc quyn 46, t 23b-25b th trong khi cn hnh qun V Hong, Hu
phi mt t tng em binh b mt n Thng Long h v Hong gia (vua L).
Khi qun Ty Sn ti, cc hong t hong ht nhng vin t tng dng t mt th
ca Hu bo trc cuc vn an, by gi vua L mi an lng.
Ngy 26 thng 6, Nguyn Hu dn bn Cng Chnh v cc tng t vo cung Vn
Th. Trc mt nh vua, ng cha Ty Sn c nhng c ch ht sc khim nhng.
Trong cuc m thoi, Hu ni qun Nam h ra Bc ch c ph L dit Trnh v
lm theo lng tri.
Lc ny cc cu thn i lnh nn ht khng cn mt ai, vua L nghe li Chnh cho i
tm Phan L Phin, Trn Cng Sn, Ung S in n lo vic th tip v thng khch.
Ri t ba sau dn chng li lc c ko nhau tr v, ch ba li hp, cc hot ng
hng ngy li tip tc theo nhp sng bnh thng.
Qua hm sau, vua L sai ngi sang phong cho Nguyn Hu (Hu tr tm bn Trnh
ph) lm Nguyn Sy, Dc Chnh Ph Vn Uy Quc Cng.
Hu nhn ri sai ngi vo hong cung t n, nhng trong lng c bt mn, ngh
rng triu nh Bc H ly chc tc phong cho mnh c lung lc v coi Hu vo loi
ngi khng bit g chng.
Cng Chnh kho lo lm mi lm cho Hu ngui gin v sang tho lun vi vua L
kim cch lm p lng ngi ang nm trong tay vn mnh Hong Gia v Bc H. Ri
ngi ta i n ch g cho ch sy Ty Sn c gi th hai mi mt ca nh vua l
Ngc Hn cng cha by gi mi 16 tui, nhan sc rt mn m89, li c ti vn chng
thi ph.
Vi ngy sau, bnh tnh ca nh vua thm trm trng, ri mt vo ngy 17 thng 7
nm Bnh Ng (1786), sau 47 nm ngi lm b nhn cho h Trnh.
Do s chp thun ca Nguyn Hu, Hong Tn L Duy K c ni ngi ly nin
hiu l Chiu Thng90.

89

Thi no ngi n b cng ng nhng vai tr ht sc quan trng gii quyt nhng ni kh
khn trong tnh th c bit. y ngi ta mn ci n ci ca giai nhn dp ngn la gin
ca Ty Sn c th t chy c Bc h by gi.
90

V vic Duy K ln ngi "L Qu K S" chp: "T tn khng xin php trc vi cha Ty Sn, vi
ln ngi ngay trc linh cu ca vua Hin Tng ri li t tin pht tang xong mi cho ngi sang bo vi
Hu. Hu gin lm. Cng cha Ngc Hn phi mt sai ngi tin cho Duy K sang xin li Hu mi yn.

375

Vit S Ton Th

Nguyn Hu v Nam
Trc khi ct qun ra Bc H, s "kiu mnh" theo li ca Nguyn Hu Chnh, Hu
gi th91 v Qui Nhn "Xin i c Bc pht". Vua Thi c c khng bng lng vi
cho ngi ra Ph Xun i nh ch vic Bc tin th Hu ra ti Thng Long v h
c ht thy lc lng ca Bc H. Nhc nh sa son ln ng, bit rng c
ngi ra gi Hu cng khng c. Thng 8 nm Bnh Ng, vi 500 thn binh v 100
con voi, Nhc lt t ra Thng Long tuyn b i tip ng cho Nguyn Hu trnh mi
iu d ngh.
Li mt phen na c Ty Sn tin ra Bc H.
c bo ng vua ti nh L v dn chng Thng Long nn nao, hong ht.
Gp vua L, vua Thi c tuyn b mt cu rt chng chc:
"H Trnh chuyn quyn, chng ti em qun ra y ch c gip nh vua m thi.
Nu t Bc H ca Trnh th mt tc chng ti cng ly, nhng ca nh L th mt tc
chng ti cng khng tng, ch mong nh vua gi vng kin cng ri "hai nc"
chng ta i i giao ho"...
Trc s dt khot ny, vua ti nh L mi ht lo lng v binh tng Ty Sn cng
hoan h, bi v h ch mong sm tr v vi gia nh. Trong dp ny, V Vn Nhm vn
ght Nguyn Hu Chnh, lin bn vi Nguyn Hu b mt rt v Nam b Chnh li cho
dn Bc H sa tr.
Ri gia canh ba m y, qun Ty Sn lng l ko i mang theo ca ci, kho n
Bc H sau khi cho ngi t gi ring vua Chiu Thng.
Sm hm sau Chnh mi bit tin, s qu vi cng vi gia nhn chy ra b sng, cp
mt chic thuym bum, cho gp v Ngh. Mt s ngi k ch ui ly gch,
nm theo, Chnh t tay git vi ngi mi thot c.
Qun Hu n Ngh An th Chnh cng ti kp. Hu c ngng bn ngoi m b
trong th rt kh chu, nhng cng v v Chnh. Hu ni: "Ngi Bc cha tht lng vi
ta, danh tng ca h nh inh Tch Nhng, Hong Phng C vn cn hot ng,
ng nn li Ngh An cng Nguyn Vn Du phng mai hu mi c".
Sau , Hu dn ngm V Vn Nhm rng: "Chnh li Ngh An l qu hng ca
hn, phi xem k mi hnh ng, ng thi theo di lng ngi i vi hn yu ght
th no, cp bo cho ta hay..."
V phn Chnh, t ngy khng c theo st Bc Bnh vng Nguyn Hu, Chnh
thy mnh ci th tin cng kh m thoi cng d, bit Nguyn Hu c mu gh
gm, khng tin th tai ha s n cha bit gi pht no. Chnh nh ro rit kim
cc tay lu vong, lp c ng ngm c chim hn Ngh An gy th tam phn thin h.
Nguyn sau khi Ty Sn tr v Ph Xun, vua Chiu Thng va ln ngi, nh thn
ton l nhng k bt ti nn ging h Trnh c Trnh L v Trnh Bng li xut u l
91

Hu s cha c lnh vua anh, em qun ra Bc l mn php, lm liu.

376

Vit S Ton Th

din tranh nhau lm cha, noi theo thi c. Vua Chiu Thng bt c d phi Trnh
Bng ti lp ph Liu v phong Bng lm n Vng. Bng li hip vua nh cc tin
cha h Trnh ri trong dp ny cc ho mc cc a phng ly danh ngha vua L
cng ni ln nh mi hai s qun xa kia. Chnh s Bc H ri, li thm nn i
km, dch l bng ra cng tng thm cnh lm than, kh cc. Vua Chiu Thng khng
cn cch g i ph nh cho s gi vo Ngh An, khn thit mi Chnh ra Bc H yn
dn tr lon92, Chnh lin ngi tay chn l L Dut li vi Nguyn Vn Du, cn
mnh th cng qun i, pht c "h v" ko ra Thng Long.
Qun ca Chnh ti u, qun Trnh Bng b chy n , Chnh ung dung bc vo
Thng Long, tin h hu ht. Ci a v cao qu ca ng cha cui cng h Trnh, mt
bui mai sang tay ch mi: Nguyn Hu Chnh.
Vua L Chiu Thng phong cho Chnh chc Bnh Chng Qun Quc Trng S, i
T Bng Trung Cng thng cng dp c k lng quyn.
Vic u tin ca Chnh Triu L l chim ng Trnh ph lm i bn doanh, xin
phong cho con l Nguyn Hu Du lm "Th t" lp dinh pha ng, ct t tay chn
vo cc a v trng yu trong triu v cc trn. Sau ny cc quan li tu vua phong
cho Chnh tc Nht T Cng, c m ph v c n qun V Thnh, vin khu mt
thuc v c y93.
T mi vic Chnh u quyt on ly, khng hi vua L, rt cc v phn vua
L, trnh c nn Trnh Bng th li ri vo ci ha Cng Chnh, khc chi chuyn qu
tha ma bt.
Khng kh chnh tr Bc H li nng n nh trc. Vua ngn, dn bun, con thuyn
quc gia vn bng bnh trong cn sng d.
Chnh d xt bit nhiu ngi bt mn vi mnh, bi cc quan c mt s co bnh v
n ni ni, b hay ng rung nn tm cch mua chuc bng vic m khoa thi, tuyn
dng nhn ti.
Ri trc nhng vic chuyn quyn ca Chnh c phen vua Chiu Thng mu vi
bn cn thn Ng Vi Qu vi Nguyn Hu Chnh vo tin in nh thuc c cho
cht, nhng khi vua gp V Trinh em chuyn ny ra bn th Trinh gt i, ly l ang
c tin Ty Sn lng bc ngoi bin thy, triu nh li cha n, lng dn cn xao
xuyn, hy cn cn Chnh lm mng vut, nht l Chnh cha c hnh tch g gian tr
bt tn. Chiu Thng nghe ra mi b vic ny i, nhng sau cng c ngi mch Chnh
vic ny.
Chnh t c chn nn, t nhm ng vo vic nc, m ho kit cc ni li ro
rc.

92

Trnh Bng sau cuc bi vong b i tu v t khng ai thy tng tch ca ng ta na.

93

Ph qun V Thnh c uy quyn nh B Tng T Lnh qun i ngy nay.

377

Vit S Ton Th

Tin ca Dut t Ngh An a ra cho bit anh em Ty Sn ang lng cng vi nhau,
Chnh lin c mun lt Ty Sn, mt giao kt vi Nguyn Vn Du thc hin mu
"Nam Bc phn tr"94.
V Vn Nhm trc y c giao ph nhim v d xt v bn Du v Chnh
c r d nh ny lin dng binh ph gi Du v Nam; Du khng chu e rng anh
em vua Ty Sn bt ha vi nhau, mnh l tng c ca Nhc, v chuyn ny c iu
bt li chng. Du tnh lun chuyn thng ng vi Chnh cng chng li vi Bc
Bnh vng. Trong vic ny Du c s kt cu vi Tham ngh Nguyn nh Vin.
V Vn Nhm cho chy th vo bo co vi Bc Bnh Vng tnh hnh Ngh An,
Vng trao ngay cho Nhm ton quyn gii quyt vn Du v Chnh.
Qun Nhm i gp, sau mt ngy m n tri K Hoa. Du hong s dn nh Vin
gi ly Ngh An, cn mnh trn v vi Nhc.
Ti y tng lnh Ngh An bt ng chnh kin, nh Vin cng cc con nh ln
nhau vi Nguyn Thuyn nn khi V Vn Nhm ti th Ngh An li sang tay qun i
Nam H, khng tn mt mi tn, hn n.
Trong khi bu tri chnh tr Vit Nam cn vn c, mt vic kh bun ci xy ra
l triu nh Bc H c s b do Trn Cng Sn cm u v Nam i Ngh An (vic ny
vo thng ba nm inh Mi - 1787). Lc ny Ph Xun phi V Vn Nhm em
qun ra chim ng trn ny95.
S b vo n Ngh An th V Vn Nhm c mt ti y m tic khon i s gi
rt trng hu. i vi vic i t Ngh An, Nhm ci bo Sn rng: "Ngh An l mt
cp nh, c ngha l g i vi i cc mt cn, s b i thm mt sc, ung cng m
thi... ch e chim la t, tr v kh c cnh m u!".
Cu ny lm cho Ng Nho hong s, Nho bn vi Cng Sn nn i quc th i t
Ngh An lm bc th cu Ty Sn cho vua L c tp phong, nhng Cng Sn khng
chu.
n Ph Xun quc th dng ln, Bc Bnh Vng coi xong ni nng, lin mt st
ngay Chnh v mng triu nh Bc H c phnh ph la gt. S gi khng i nt
mt, ung dung bin lun tng im v kh lu.
Khi tri ti, Bc Bnh vng bo Cng Sn: "Cc ng c v s qun ngh ngi,
ta ngh k vi ln ri s liu nh". Sn li lun: "i vng ngh mt ln cng

94

Mu Nam Bc phn tr l ly Honh Sn v Linh Giang (sng Gianh) lm phn gii ri chia ra hai
min Nam Bc nh cc tin triu cng hng ph qu. Li c sch chp: Nghe tin Du c thng
ng vi Chnh, Bc Bnh Vng lin phi Nguyn Vn c ra ng Din Chu (Ngh An) cng
trng coi trn ny, nhng khi Du v c bit Nam h ang c mu thun ni b bn vit th cho Chnh
bn cng hp lc ko vo Nam gy lon, khi thnh cng s chia nhau t ai nh trn ni, nhng
Chnh do d nn vic ny khng thnh.
95

y l mt vic thiu tm l v Ty Sn v nh L cha tht tnh tt vi nhau, li cn ang nghi

ng nhau l ng khc.

378

Vit S Ton Th

, ngh vi ln e ln chng? Ti y xin liu cht cho ri". Vng gin lm truyn nht
s b mi ngi mt ni.
By gi gia Hu v Nhc khng kh ang nng n. Ngi ta ngi ni tnh bt n ny
lt vo mt ca phi b Bc h, ri Bc Bnh Vng a trm lng bc ni l ca Cng
cha (Ngc Hn) gi tng s b. c V Vn Nguyt c lnh tin a s b v
Bc bng ng bin cng 20 k ty tng n ca b an Nhai, Nguyt ngm sai c
thuyn, c phi on u b cht chm c. Hm y l ngy 11 thng 4 nm inh Mi.

6- Chim Bng Gy Cnh (Qun Ty Sn Ra Bc Ln Th Hai)

Gia lc Nguyn Hu Chnh ang sng nhng gi pht vinh quang nht th V Vn
Nhm theo k hoch ca Bc Bnh Vng lin vit th ra hi ti thng ng vi Nguyn
Hu Du. By gi Chnh hiu r Ngh An i ch ri v cng bit sc mnh cn km
Ty Sn, vi vit th cho V Vn Nhm gii thch thi ca mnh, i ni mnh
vn trung thnh vi Bc Bnh Vng v b k yu ngi ght nn c nhiu iu phao vu
oan ung.
c th Chnh, Nhm cng hi m an i Chnh v khuyn Chnh nn dp nt
Nhng ri v Nam t lng ngay thng.
Sau ny Hu v Nhc ging ha vi nhau, Bc Bnh Vng trong mt hi ngh qun
s ti Qung Nam nu ra vn Nguyn Hu Chnh.
Bc Bnh Vng co ti Chnh m chn vua L nh h Trnh xa kia, ri truyn lnh
cho Ng Vn S v Phan Vn Lun ra Ngh An hp bn vi V vn Nhm m cuc
Bc pht. Nhng trc khi hai tng trn y ln ng, Bc Bnh vng ra lnh
ring vi S rng V Vn Nhm l mt tng ti nhng cng khng ng tin, phi canh
chng96. Thng 11 nm inh Mi, on qun bch chin ca Ty Sn ra ti Thanh
Ha. Nga trm chy rm rp trn ng bo tin v Thng Long. Quang cnh nhn
dn chy lon, gi tr, ln b bng b nhau nheo nhc li ti din trong ln khng kh
y lo u gn nh nght th ngy no.
Vua L nhm hp cc tng lnh, i thn ngay ti ph ca Chnh.
Sau mt cuc tho lun, Nguyn Nh Thi c c lm Thng lnh, Ninh Tn lm
Tham Tn Qun V cng tin qun vo Thanh Ha. Ti y qun ca L Dut b
qun ca Ng Vn S i men ni, ln qua sng Tt M (sng M)97 nh vo sau lng.
Qun Dut phi b chy gia m ti, n Cao ng th li thy qun ca Vn S
ng trc mt. Lm vo th gng km, trc sau dn li, qun ca Dut tan v trong

96

Vn Nhm l t qun ca Bc Bnh Vng nhng l r ca vua Thi c. Bc Bnh Vng c bng
nghi ng cho rng Vn Nhm du sao vn c cm tnh vi b v nhiu hn vi mnh ri kinh nghim cho
hay trn ng chnh tr khi ngi ta nghi nhau l s kim cch git nhau.
97

Ha.

Sng M vo khong tip gip ba huyn Thy Nguyn, An nh v Vnh Lc thuc tnh Thanh

379

Vit S Ton Th

cn hoang mang, khng khip. Khi i qun ca Nguyn Nh Thi ti Chu Cu98 th
c tin L Dut t trn ri. Qun ca Thi c hai vn gm qun tinh nhu ca bn
o v cc o khc. Ninh Tn bn em qun gi ni Tam ip (o Ba Di) li dng
th him v ch cao, ni ny cn l hng ro ngn cch ng trong vi ng ngoi.
Qun ca Thi vi gp rt n gi bn Gin Khu, mt phn ln i tt n bn
Ngh99 tnh nh vo pha sau qun Ty Sn, nhng n im X100 th gp lc
lng ng trong i bi chy v Sn Minh101.
K hoch ca nh L l chim trc o Ba Di th qun Thi bt u ln ng,
qun Ty Sn thng L Dut xong vi n chim ni Tam ip xong ri.
bt li ngay trn u, nay li c tin qun Ty Sn cch mnh ch c vi dm,
Thi hong hn khng ng Ty Sn tin nhanh qu sc tng tng. Mt trn kch
chin xy ra t sng n tra, c th li khng c qun tip ng, Thi cng binh s
b nh tan hoang, ring Ninh Tn i bi nh em li mt cn st rt cho chnh
quyn Bc H.
Vua L Chiu Thng cng hong ht chy sang trao cho Chnh c Tit v cy Vit
Chnh ton quyn vi tnh th. Chnh vn lm ra v cng yn lng vua L, r thn
mang ba vn qun ko xung Hong Mai, ct Hu Du cm Ng Du c qun i trc.
Du n sng Thanh Quyt th ngng li, p ly Bc ngn sng y v dng 18 n.
By gi vo thng chp, m xung cng rt nhiu, qun lnh ca Du ang t la si
th qun V Vn Nhm p ti v c nhm ch c la sng m bn.
Qun Du v ngay lp tc. Chnh Bnh Vng (tc lng Bng thuc ph Thng Tn,
tnh H ng) nghe bo qun Du thua v, ang bi ri th Du chy v ti.
Chnh h lnh rt v Thng Long mi vua Chiu Thng sa son i lnh nn v
mang c thip ca mnh chy102 i Kinh Bc tnh nh Nguyn Cnh Thc l mt tng
dng lc ng tin cy v y thnh tr kin c, li c sng ngn cn, t nht li v
th th trong khi ch gi c qun Cn vng ti.
Ri vua L sang nh Chnh cng chy khi Thng Long.
Chp ti V Vn Nhm ko c qun vo thnh. Vua v hong gia chy c
qua sng (sng Nh). n y qun lnh trn ht qu na ch cn 430 ngi v 60 c
nga (pht cui cng Hu Chnh cn thu nht c vi ngn binh ng h vua qua
sng chy sang Bc...)

98

Chu Cu l x s ti huyn Thanh Lim, tnh H Nam.

99

Bn Ngh thuc Tri Ngh, lng i Hu, huyn Gia Vin tnh Ninh Bnh.

100

Mt lng thuc huyn Gia Vin

101

Tc gi l Sn Ming, nay thuc ph ng Ha, tnh H ng.

102

V con Chnh lm tin bn Ty Sn; khi Chnh ra Bc ln sau ch c mang hu v con nng hu
m thi.

380

Vit S Ton Th

B tng ca V Vn Nhm l Nguyn Vn Ha c lnh ui theo m ngi bi

trn. Ti ni Tam Tng thuc huyn Vit Yn, tnh Bc Giang th Ha theo kp Chnh.
Ha chia qun lm hai o, mt o i vng sau ni nh tp hu. Chin thut ny lm
qun ca Chnh ri lon ngay. Hu Du b bt v b cht u ngay, cn Chnh ang
phng nga chy th bng b ng vt xung do nga b thng. Qun Ty Sn lin tri
Chnh b vo ci mang thng v Thng Long.
Vi ging hch dch, V Vn Nhm k ti Chnh t chn t, k tc ri vn hi ti sao
lm phn. Chnh khng van ni, ch p gn mt cu: "Ch v ci th nh vy".
Ri Chnh b x xc.

381

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 20
Mt V Cng Oanh Lit Nht Ca Vit Nam
Cui Th K 18
- Ci cht ca V Vn Nhm
- Chin s Vit Thanh
- Cuc giao thip gia Ty Sn vi nh Thanh
- Vic m mang chnh tr ca vua Quang Trung

1- Ci Cht Ca V Vn Nhm
Chnh bi trn b phanh thy, v pha hong gia nh L cng tri nhiu kh cc. Vua
Chiu Thng sai L Qunh cng 30 ngi tng tht a b Hong thi hu, ba Hong
phi v Hong t ln Cao Bng. T nh vua chy lc lng t Hi Dng v Sn Nam
cng my k ti trung. Bn inh Tch Nhng thy th nh L suy tn cng quay ra
lm phn. Vua Chiu Thng nh chy qua Tu cu cu. Nh L tnh ra tr v dn tc
Vit Nam hai phen (Tin L v Hu L) c 360 nm tuy c mt thi trung hng
nhng ch ng vai b nhn cho nh Cha. Ri cha th vua cng tn (1788).
V phn V Vn Nhm bnh nh xong Bc H lin thit lp ngay b my cai tr
chm dt chnh quyn ca con chu nh L, v cho ngi i kim vua Chiu Thng
nhng khng c. Nhm phi c Sng Nhng Cng L Duy Cn ln lm Gim Quc
cho yn lng dn Bc H.
Th on chnh tr ny cng khng bng mt c s dn y, do v Gim Quc
ch c vi Hong thn v vi v tng theo m thi.
V Vn Nhm, t ngy dit c Chnh c kiu ngo v c on khin bn Ng
Vn S v Phan Vn Ln lm Tham Tn Qun V bt bnh103. Nhn trc y, Bc Bnh
103

Trc y Nhm l tng ca cha Nguyn, b bi trn hi thng 5 nm Bnh Ng (1786) ti Gia
nh. Nhm toan t vn cho vn tit th Nguyn Hu d hng bi Nhm tng lm Tit Ch ca
Nam H t ra l mt tng c ti. Hu mang Nhm v lm t tng ri Nhm c vua Thi c g con
gi cho. a v ca Nhm nh vy ng k l tt p. Sau t lu anh em Ty Sn bt ha. Nhm c gi
thi trung lp nhng vn khng qun mnh l r ca Trung ng Hong ri trong khi c ni bin
Nhm c phen xin v Quy Nhn triu kin. Hu tt nhin khng cho li cn y ra Ngh An ri trao
cho s mng Bc pht tr Cng Chnh. Nhm thnh cng nh ta thy ri gi vai ch t ti Thng
Long gia lc vua ti nh L lc lng bn phng tri. Ci cng ln ny cng lm cho Hu nghi ngi,

382

Vit S Ton Th

Vng Nguyn Hu vn c c a nghi bi Nhm l con r ca vua Thi c nn dn

S v Ln canh chng v cho chia x quyn hnh kim ch Nhm mt phn no.
Nhm mt lng h, S lin ngm bo co v Ph Xun rng Nhm c t vng (Theo
Thanh Triu S Lc v L K D S). Lm i tng ngoi ci, uy danh ln bao
nhiu th d b ngi ghen ght by nhiu ri s phn ca Nhm b kt liu mt cch
bi thm sau t ngy.
Bc Bnh vng c mt th ca bn S lp tc ln ng. Mi ngy sau, Vng
ra ti Thng Long (Mu Thn - 17880 hi canh t. Vng p vo Tng hnh dinh gia
lc Nhm ang ng say, Vng cho v s m cht Nhm ngay trn ging.
Gii quyt xong vn V Vn Nhm, Vng hp cc quan vn v ca mnh v ca
nh L t chc tn chnh quyn.
Nguyn Hu t bn trn tng ph trch qun s ti Sn Nam, Sn Ty, Kinh Bc,
Hi Dng l Ha Ngha hu, Li Quang hu, Nguyt Quang hu, v Hm H hu. Bn
v quan khc gi b Li, Chnh Ngn hu gi b H, c L hu gi b L v Lc Ti
gi b Hnh cng l tay chn ca Vng t Ph Xun ra. Tt c nhng ngi ny u
thuc quyn i t m Ng Vn S v thuc cp b Trung ng. Mt s quan nh L
nh Phan Huy ch, Ng Th Nhm, V Huy Tn, Trn B Lm ch ng vai ph thuc
trong b my chnh quyn i by gi m thi. cp ph, huyn th Vng cho c,
ngha l theo li gii thiu c quan cai tr, ti cc a phng gm hai loi: Vn phn
Tri v V phn Xut. Cn nhng li vin thuc cc Ty th ty s tuyn dng ca Ng
Vn S.

2- Chin S Vit Thanh

Vic vua Chiu Thng mt nc, Ty Sn lp tn chnh quyn Bc H c hai c
thn nh L l Nguyn Huy Tc v L Duy n vt bin gii sang bo co cho Tng
c Lng Qung l Tn S Ngh v Tun ph Tn Vnh Thanh. Bn ny lin dng s
ln xin vua Cn Long gp rt li dng c hi ny sang chim nc Nam, b ngoi ly
danh ngha dng li h L v tr qun Ty Sn. Vua Cn Long chp thun lun ngh
ny v ra lnh chu bin vic n cho cung quyn vua Chiu Thng cng cho nh vua
theo qun Thanh v Nam chinh. Vic quyt nh xong, triu Thanh lin huy ng
binh m bn tnh Vn Nam, Qu Chu, Qung ng, v Qung Ty c tt c l
200.000 ngi, chia lm ba o ko vo ni a nc ta104.
o th nht do chnh h Tn v c Ha Th Thanh ch huy theo ng Nam
Quan xung.
o th nh do tng h , lnh qun Vn Qu (hai tnh Vn Nam, Qu Chu) t
Tuyn Quang tin sang.
nht l bn Ng Vn S phn mun lp cng, phn kh chu v s c on ca Nhm trc k hoch
thn tnh Bc H, thng gi bo co mt v Ph Xun cho Bc Bnh Vng. Nhng bo co ny tt
nhin l nhng bn n nng n i vi Ch Nhm.
104

Trc khi qun Thanh ln ng Tn S Ngh hp tng s a ra tm iu qun lut.

383

Vit S Ton Th

o th ba do in chu Tri ph, Sm Nghi ng t Cao Bng ko vo.

Ng Vn S c tin qun Thanh ko sang ti tp lin nhm cc vn v quan liu
nh L sau khi tng Trn th Lng Sn l Phan Khi c hng gic, ph tng
Nguyn Vn Dim th c rt v Kinh Bc vi Nguyn Vn Ha.
Mt bc th k tn Gim Quc Sng Nhng Cng, L Duy Cn c a sang xin
hon binh vi Tn S Ngh. Ri cc tng Ty Sn m cuc tho lun.
Nhiu k bn dng phc binh nh qun Thanh nh vua Thi T nh L dit bn
Liu Thng, Lng Minh trc y duy Ng Th Nhm ch trng k hoach, nh gic
vo su ni a, thy qun rt v Bin Sn trc, lc qun ko vo ng gi ni Tam
ip ri bo tin vo cho Bc Bnh Vng.
Chin lc ny c chp thun, binh s cc o u c lnh v hi ngay di c
ca Tit Ch Ng Vn S ti b sng Nh vo nm hm sau.
S bn k hoch lui qun.
Ring Phan Vn Ln khng khi xin em 1000 qun i nh. Tri by gi rt but.
Qun Ty Sn vt sng Nguyt c nh vo qun Thanh ang ng ni Tam
Tng. Sng n ca Thanh bn ra nh ma. Qun T Hu Dc bn chu vo qun Ty
Sn cht rt nhiu. Tn S Ngh li phi mt ton k binh t mn thng lu vt qua
sng nh p ly n Th Cu. n ny pht ha, Ln c s rt v.
Ngy 21 thng 11 nm Mu Thn (1780) khng cn mt bng qun Ty Sn trn
t Bc, thnh Thng Long b ng, qun ca Ngh vo ng v tng doanh ca Ngh
t ti Ty Long Cung. Theo li vua Thanh dn ly xong thnh ny ri trao n cho
Duy K tn phong lm An Nam Quc Vng. y l mt chc rng buc ly
lng dn...
Ngy 22, S Ngh lm l in Knh Thin lm l sch phong cho vua L Chiu
Thng.
Trc bin c nm Mu Thn, nng dn Bc H mt lun my v ma lin, cnh
hung rt l nheo nhc, bi thm. Qun Thanh ti nhn dn cng iu ng thm.
i li lon m lon lun my nm th cn sc no m chu ni. Bn ngoi nhn th
lm by, hng ngy nh nh ngi, cp ca, hm hip n b con gi khng cn
king n mt th g.
Tnh dn ri ren m hong gia cng quan liu cng ht sc lng cng do tnh nh
nhen vng di ca vua Chiu Thng khin nhiu ngi sinh chn nn. Nguyn va v
n Thng Long vua Chiu Thng ngh ngay n s n n tr on: n b trong
tng tht ly tng t ca Ty Sn c mang vy m vua Chiu Thng sai m bng,
ly thai qung i cht c m ln con; ba v Hong thc b cht chn qung ra gia
ch, Hong Duy Lu, Trn Th Tuyn Quang Phm Nh Toi, Ph m Dng Hnh,
Ng Th Nhm, Phan Huy ch, Nguyn Hon, Phan L Phin, Mai th Ung v.v... k b
t hnh, ngi b cch chc ging chc khin b Thi Hu phi bt bnh: "Ta cay ng
mi xin c qun n cu. Nay n n mai tr on, ph hoi th ny nc nh phng
cn g na? Vic hng n ni ri!"

384

Vit S Ton Th

Cn vic qun ng l phi thc y gp th thy tr vua Chiu Thng chng h ngh
n, khin nhiu o qun Cn vng phi chn nn. Sau nhiu ngi thc dc vua
Chiu Thng mi cho dng ba ci n ti Bc ngn sng Thanh Quyt tnh H Nam
lng Nht To v lng Ngc Hi tnh H ng.
Sau Ngh mi quyt nh sang Xun vo mng 6 s xut s v bo L Qunh l
ngi c vua Chiu Thng c sang gic Ngh ra qun rng: "Nu mun i gp th
thy tr nh ngi c vic em qun tin trc cng c".
Ngy 24 thng 11 nm Mu Thn (1788) Ng Vn S t ni Tam ip cho tin cp
bo v Ph Xun vic qun Tn S Ngh di danh ngha "cu L" em qun vo Thng
Long, kh th rt mnh m.
Bc Bnh Vng t ra rt bnh tnh.
Cc tng s yu cu ngi hy chnh v hiu buc ly nhn tm, dng thanh th
ri s tin qun ra Bc. Bc Bnh Vng cho l phi lin cho p n Giao Bn Sn,
pha Nam ni Ng Bnh t co tri t v lm l ng quang.
T gi Bn Sn, on qun thy b ca Bc Bnh Vng nh hm beo, trn y
hng kh rm r tin ra Bc H mnh nh th ch tre, bt ni. Ngy 29 i qun ti
Ngh An. y Vng cho ly thm lnh mi, c ba xut inh ly mt, qun s cng
li c 10 vn v tng binh c vi trm con. Thn qun Thun, Qung chia lm 4
doanh: Tin, Hu, T, Hu, lnh mi sung vo Trung qun.
Tr m tn binh cn nhng thn qun ca Vng vn c tp tnh thun tc
lu, chin u do dai, bi li gii, i ng rt nhanh. Vng ny ra sng kin cuc
Bc tin c cc k thn tc, cho hp ba ngi lm mt tp ri ln lt thay phin
vng nhau (chc hn lc vng lm bng tre v tre l th vt liu d c nht khp
nc ta v c th lm thnh chic vng dn d nht v mau chng nht).
Nh c s chuyn vn ti tn v k d ny qun Ty Sn i rt nhanh v c s
mt nhc. Ngy 20 thng 12 nm y i qun n ni Tam ip ni tip gip ca hai
tnh Thanh Ha v Ninh Bnh. T M S v Ni Hu Ln ra n cng xin chu ti phi
rt lui trc qun ch. Vua Quang Trung ch qu trch qua loa.
nui lng kiu cng ca gic, vua Quang Trung va cho gp rt tin qun va c
mt s on gm 8 ngi i theo Trn Danh Bnh n gp Tng c h Tn vi ba o
bm vn (mt ca L Duy Cn, mt ca cc cu thn nh L, mt ca nhn dn) by
t s tnh phi thay nh L v ng "cung thun" vi "thin triu", ng thi nh vua
li np tr bn tun dng binh ca nh Thanh c bn chc ngi b tng Ty Sn
bt c khi cn ng Thng Long.
Tn S Ngh x th, git Trn Danh Bnh v giam ton th nhn vin s on li, ri
truyn hch k ti vua Quang Trung v cho bit s bt nh vua cng nh ti Qung
Nam cho sch c gc ln ngn.
Ngy 30 tt, qun Ty Sn vt qua bn Gin Khut. Tng nh L trn gi Sn
Nam (Nam nh) l Hong Phng Ngha hong s b chy v sng Nguyt Quyt thuc
huyn Thanh Lim tnh H Nam. Bn thm t ca nh Thanh cng b va ln nt b

385

Vit S Ton Th

ui n Ph Xuyn (H ng) ri b bt ht. Gic mt lin lc nn khng bit chin

cuc xy ra bt li cho chng ti min Nam trung chu x Bc thu .
Mng 3 thng Ging K Du (1789), na m gic Thanh ang ng k trong n H
Hi, ting loa, ting trng bng ni ln, ting go tht thay i nhiu ging nh c
thin binh vn m ang o ti gy nn mt cuc khng khip nh tri sp long, t sp
l.
Qun Thanh khng cn hn va lin ko ngay c hng. Qun ca Vng y khng
tn mt mi tn, mt hn n, ng hong vo tip thu qun nhu v kh gii ca gic.
Ngy mng 5. u trng canh nm, vua Quang Trung cho thu qun lng vo mt khu
ri truyn t sch. Ngi qun chic khn vng c t lng quyt t vi gic ri xn o
ci voi thc qun xung phong vo ph n Ngc Hi; i trc ngi l o tng binh
hn mt trm con. o tng binh ny c hiu lc nh mt on thit gip xa ph n
tri rt mnh.
Qun Thanh ng chin bng k binh, nhng nga gp voi hong s, rng ln ri
chy nhy tn lon. ch b tan v ngay hng ng, vi v rt vo trong c gi. Ly ca
gic c cm chng st tua ta. n ca gic trong n bn ra nh ma ro. Qun ta
vn tin mt cch cm t. trnh tn n, qun ta ly 60 tm vn g, c ba tm xp
li thnh mt b ngoi ph rm nho vi bng ri 10 ngi khing mt b i trc,
lng eo on ao, theo sau 20 khinh binh tin thnh hng ch nht. Tri ti mt
khng trng, khng sao. Qun Thanh t thuc sng khi m mt bc ra do gi Bc
thi ti, qun ta m mt, th trn gn nh ngng li ri lt sau tri quay gi nm khi
li tr li pha ch. m qun c vn rm lin ln x vo tin tuyn, qung vn xung
ly chng. Bn c on ao a theo, lt qua ln n, ph ca ly trn vo n
nh nc l.
Ti y hai qun nh gip l c. Lp ny ng lp kia li xng ti. St thp va vo
nhau vang ln nhng ting lanh lnh, nh go tht gh hn. Thn ngi xung nh
r. Mi tht chy kht ln vi mi thuc sng v mu tanh nng ln ma. La rc
gc tri. Ngi nga ch l nhng bng en nho ln, ln x vo nhau, vung gm
gio m nhau ti tp nh din mt cnh lon x trong m ty, a ngc.
Sng n rn ng c khng gian trong m dy c. Mun nghn ting h ht, ting
ku khc chen nhau gia ting trng, ting loa, ting thanh la gy nn mt khng kh
y khng khip nng xung chin trng. Cuc chm git mi lc mt thm tn
c, man r, cung nhit.
Qun Thanh chu khng ni cm u, cm c chy. Chnh h li ri vo cc my
ngm hay cc ni c rc chng do h t sn t trc. a li n m lm chng tan ra
nh xc pho. n Ngc Hi tht th. on qun chin thng ca ta h reo tin thng
v pha Thng Long h thm c hai tin n ca gic y l n Vn in v Yn
Quyt.
Gic tn tht qu na phn qun s, tai hi nhiu hn c l cc tng lnh: c
Ha Th Hanh, tin phong Trng Triu Long, T dc Thng Duy Thng v.v... b
mng ngay ti chin a. Cng lc ny l lc qun Ty Sn ang thng o t, mt o

386

Vit S Ton Th

qun do c Long cm u theo k hoch tin n Khng Thng, vy kn n

binh ca Sm Nghi ng. Qun Bc c cm c, nhng khi kit sc n ni vn khng
c tip ng ngi v n dc. Ch tng h Sm khng chu hng, trn ra ng
a tht c t vn trn mt cnh a. Cuc chin u ko di c sut mt m, ti
sng th dt. Tn binh ca gic chy tn ra cc ni. Vua Quang Trung liu trc t
sn qun t Thanh Tr sang H ng ch th n nh, ch lm nghi binh khin t lng
i ng sang n lng Qunh hng vn qun Thanh b cht v voi giy p hay b
phc kch.
Khong gi Thn (4 gi chiu) mng 5 Tt, vua Quang Trung cng i qun v 80
tht voi ung dung tin vo kinh nh L ng li hn t 20 thng Chp. Chic o
bo ca ngi anh hng dn tc qua nhiu trn huyt chin i ra mu en chy
v hi khi ca thuc sng.
Ngy hm trc (mng 4) Tn S Ngh c tin bo cp tc rng cc n H Hi,
Ngc Hi b ph, cho Thang Hng Nghip i cu th sng sm thy pha Ty Bc
chm trong khi la, sng n khng ngt. K binh i d thm v cho hay n in
Chu cng b h, qun Nam ang m m ko vo cc ca . Ngh mt tinh thn
khng kp ng yn nga cng vi thn binh vt cu phao trn sng Nh H chy sang
Bc Ninh.
Qun i cc doanh cng chy theo ch tng, x y nhau khng cn cht g l
trt t. Cu phao b nng, chu khng ni ri hng vn con ngi b ht xung lng
sng lm tc c ging nc. Ting rn than, ku khc vang c mt gc tri. Ngh chy
n Phng Nhn nghe ni qun Ty Sn t mt ng sp ti chn nh, s qu. My
k th tc vt v c sc th, c hiu, bi lnh, n tn cho d thot thn. Hai o qun
ca Vn Nam, Qu Chu va sang ti Ty Sn nghe Ngh thua chy cng vi rt lui nt.
Th l ch trong vng 7 ngy chin u o t, vua Quang Trung tiu dit c hai
trm nghn qun Thanh mau nh chp nhong. y l mt v cng oanh lit ng xp
vo bc nht trong cc v cng ln lao ca cc danh tng c kim trn th gii.
Nhng qun ta cn bt c mt ti liu v cng qu gi do Tn S Ngh qung b
hay nh ri trong lc ht hong trn con ng gn Phng Nhn. l mt sc th
b mt ca vua Cn Long gi h Tn c nhng ch th nh chim nc ta lm thuc
quc nh xa.

3- Cuc Giao Thip ca Ty Sn vi Thanh nh

Tin Tn S Ngh v hai chc vn qun Thanh b i bi Thng Long bay v n Bc
triu lm cho vua Cn Long v cc nh thn v cng cm tc. Ri Thanh triu c ngay
Phc Khang An thay Tn S Ngh lm Lng Qung Tng c xut 50 vn qun,
nh ngy ko xung Vit Nam. Bit cha phi lc gy mt cuc trng chin vi nh
Thanh, vua Quang Trung cho quan sang giao thip vi Phc Khang An v Thang Hng
Nghip l T Giang Binh B o m cuc ging ha. Phc Khang An thy qun ta
ang mnh nn trong bng c mun lm ha li c vua Quang Trung cho vng
bc nn cng Cc thn l Ho Thn ngh bi binh.

387

Vit S Ton Th

Phc Khang An cn ngh phong vng cho Nguyn Hu v con chu nh L khng
cn t cch lm ch nc Nam na. Vic ny c thc hin vo ngy 26 7 nm K
Du (1789). bit mt ngi anh hng ph c 20 vn qun ca Tn S Ngh nhanh
nh chp nhong, vua Cn Long ging ch vi Quc Vng An Nam sang chu. Vua
Quang Trung chn Phm Cng Tr c hnh ging ging mnh i thay tr lm quc
vng. Cng i vi gi vng c Ng Vn S, ng Vn Chn, Phan Huy ch, V Huy
Tn. Tng c Lng Qung v Tun ph Qung Ty phi a phi on ln Yn Kinh.
Ti y vua Quang Trung c tip n rt long trng v lc v nc c vua Cn
Long sai th v lm mt bc nh truyn thn ban cho cng cc qu vt.

4- Chnh Tr Ca Vua Quang Trung (Vic Ni Tr)

Sau khi nh Thanh tha nhn vua Quang Trung l Quc Vng An Nam, L Duy
K (vua Chiu Thng) li t Tu, nhng trong nc em l Hong ba L Duy Ch
vn hiu triu cc c thn nh L mu vic khi phc.
Duy Ch nh c th t chu Bo Lc, trn Tuyn Quang l Khoan Triu chiu binh
mi m, khi n khi hin vng Thng du Bc H. Binh i Ty Sn dp mi khng
yn.
Sau ny Duy Ch hot ng dn xung cc vng Trung du nh Mc M, Thi Nguyn
v chim gi Tuyn Quang, Cao Bng lm cn c xut pht xung Thng Long. Ti
y Duy Ch c bn Nng Phc Tn v Hong Vn ng gip sc.
C thi ng Hong ba nh L lin kt c c vi chnh quyn Vn Tng, Trn
Ninh, Trnh Cao v Qu Hp mu nh Ngh An.
Nm Canh Tut (1790) i tng qun Trn Quang Diu v c Nguyn Vn Uyn
em 5.000 binh ca trn Ngh An i nh dp. Thng c lin qun ca nh L
y, qun Ty Sn vy lun vng Bo Lc l ni ln lt cui cng ca Duy Ch. Duy Ch
b bt sng cng vi hai th t k trn nht vo ci em v Thng Long. Ngoi vic
khng ca L Duy Ch ng k hn c, cn nhng v chng i l t c tnh cch a
phng nh v Trn Quang Chu vo nm Quang Trung th nht (1788) - v Dng
nh Tun ngi huyn Yn Th (Bc Giang) em hai con v chu chng nhau vi Ty
Sn khi vua Chiu Thng chy n huyn Nhn Mc (1788) - v Phm nh t gm
hai anh em l to s Phm nh Phan v tin s Phm nh D, ti V Ging (Bc Ninh)
v.v... Cc lit s ny u tht bi hay t tit tha lng trung vi mt triu i m h
nng cm tnh theo gio l Khng Mnh, hoc t s bt cng tc vi tn chnh
quyn.

Vic Qun S
Vua Quang Trung ln ngi t 1788 n 1792 th mn phn, nh vy chnh quyn
trong tay ngi khng c lu di l bao nhiu. Li na, trong 5 nm ngi c my
khi c ngi tay, rnh tr lo vic ni tr nu ta bn n vic ni tr ca ngi.
Tuy nhin v t chc binh ch i Ty Sn ta thy cng c vi iu ng ch . Nh
nhiu triu i trc, Ty Sn cng c ng qun: Tin, hu, trung, t, hu. l 5 o

388

Vit S Ton Th

qun trong hi nh nhau vi nh Thanh. Ngoi ra nh vua cn nhiu i qun c bit

khc ly hiu l: T bt, Hu bt, Ng ch, Kin thnh, Thin cn, Thin trng, Thin
sch, H bn, H hu, Th ln, Th loan. Ta c th on ng qun l nm o qun cn
bn v 11 i qun sau y l nhng o qun c bit tng cng cho ng qun
v thng c c i bnh nh hay chin tranh i qui m mi s dng n c ng
qun. Ng qun v 11 i qun trn y hp thnh qun ch lc ca quc gia.
Cn cc ph huyn th qun Ty Sn chia ra tng o, c, i, ly o thng c,
C thng i, c v phn xut cm u.
Di triu Ty Sn v nh ngoi xm l mt vic ht sc quan trng, c phen
chnh quyn tng ng vin inh trng t 12, 13 n 60 tui.
Tinh thn chin u ca binh i Ty Sn theo nhn xt ca nhiu nh truyn gio
ngoi quc, rt l cao. Ngi lnh no cng gan d, thun thc, mt chng ni mi
nn nh u thng y.
Nghe li Ng Thi Nhm vua Quang Trung theo chnh sch nh Chu, nh Hn ly
ngi ng tnh lm tay chn gi vng a v v chnh quyn, do ngi phong cho
con c l Quang Ton lm Thi t, Quang Thy lm Khanh cng, lnh Tit Ch Bc
Thnh thng xut thy b ch qun, Quang Bn lm tuyn cng, lnh c trn Thanh
Ha kim Tng l qun dn chnh.
Bn cnh ba v hong t ny c cc qun thn, danh tng gip sc.

Quan Ch
B my triu nh c nhng quan chc nh sau: Cp trung ng: Tam cng, Tam
thiu, i chng t, i t , i t khu, i t khng, i t ci, i t l, -- Thi
y, Ng y, Qun qun, Tham c, Tham lnh, Trung th snh, Trung th lnh, Phng
chnh, Th trung i hc s, Hip bin i hc s, Th trung ng s, Lc b thng th,
T, hu ng ngh, T, hu phng ngh, T v, Hn lm.
Ti cc trn c: v v c Trn th, vn c Hip trn.
Ti mi huyn c: V phn sut, Vn phn tri, T qun l, Hu qun l. Vn quan
ph trch binh lng, thu kha, t tng. V quan cai qun v thao luyn binh i.
Hnh chnh x, thn c:
- X trng ,thn trng, tng trng (nh chnh tng i nay).

Cc a Ht Hnh Chnh Trong Nc

Tnh hnh chnh tr, x hi trong nc di triu Ty Sn mi c n nh hon
ton t ng trong ra ti ng ngoi, tc l t Trung Vit tr ra Bc Vit. Cn min
Nam Vit by gi thuc ng nh Vng Nguyn L nhng vn lun lun b qun Cu
Nguyn (Nguyn nh) nh ph nn cha sp t, m mang c bao nhiu. Ring v
t ai thuc nh hng ca Quang Trung th phi k t Thun Ha ra Bc. Vua Quang
Trung cho Nguyn Thip tc l La Sn Phu T xy dng li Ngh An mt thnh na

389

Vit S Ton Th

gi l Trung . Nh vua ri ra c mun khng ch min Bc v chnh tr cng

nh qun s. Trung thnh lp xong th Thng Long i ra Bc Thnh, hn ngi
ta qun dn nh L, mt vng triu di 360 nm t nhiu k nim su m trong
lng nhn dn.
Bc H t i nh L chia ra 11 x (hay trn):
1) X Nam (Sn Nam). 2) X ng (Hi Dng). 3) X Bc (Kinh Bc). 4) X oi
(Sn Ty). 5) X Yn Qung (Hi Ninh). 6) X Lng (Lng Sn). 7) X Thi (Thi
Nguyn). 8) X Tuyn (Tuyn Quang). 9) X Hng (Hng Ha). 10) X Thanh (Thanh
Ha). 11) X Ngh (Ngh An).
Chn x trn c nguyn vn, duy hai x Sn Nam v Thanh Ha c s thay i
nh sau:
A) Sn Nam nay thnh hai trn: pha trn gi l Nam hay Thng trn. Pha di
gip bin gi l Nam H hay H trn. Ph Hin trc l s l ca Sn Nam, by gi l
s l ca H trn ng V hong cch Ph Hin vi dm; cn ca Thng trn th
ng Chu Cu tnh H Nam.
B) Thanh Ho cng chia lm hai: na ra Bc gi l Thanh Ho ngoi; na v Nam
gi l Thanh Ha ni.
Mi x (tc tnh) gm c mt s ph, huyn v chu (nu gn sn cc), ri mi
ph, huyn chia ra nhiu tng, x, nu x ln th chia thm ra thn.
K ch l thnh Thng Long trc y nay gm mt ph, hai huyn v mi tm
phng.

Thu Kha v Nng Chnh

Di i L dn phi ng mt th tin xu dch cng c th coi nh l mt th
thu dng vo cc vic iu, tp dch. Thu ny cn c gi l "iu" hay "iu
tin". Nh nc thu ca dn ri khi c vic tp dch ly tin ny m thu mn ngi
lm. y l mt th thu bt chc php c dch ca nh ng (618-906). n i
Quang Trung th php nh thu ny b i c gim bt s gnh vc cho dn. T nm
c gic Thanh sang nc ta (1788) lon ly hi, dn li mt ma lun lun, thm vo
dch l trn khp ni dn cht qu na. Nh nc phi nh thu vo cc t in
ly go, la.
Trong giai on ny inh th t, in th nhiu, nhiu nh giu b rung khng nhn
np thu. Tp "Hn Cc Anh Hoa" ca Ng Thi Nhm c chp bi chiu
"Khuyn Nng" ca vua Quang Trung nu ra hai iu m chnh quyn i by gi lo
lng nht l:
1) Sao cho rung t xut sn c nhiu.
2) Sao cho nhn khu gp rt tng gia dn s chng ng o.
i vi iu th nht, v rung b b hoang nhiu nn km sinh sn lng. Nh nc
ra lnh cho nhng ngi di c trn trnh su dch hay sang qu m, qu v, hay v i

390

Vit S Ton Th

bun bn xa xi nu ng u th trn ba i mi c li ni , cn phi tr v

sinh qun lm n. Nhng ngi ny c lnh hay phi lnh rung t cy cy,
khng c t chi. Cc x trng, thn trng phi xem li s inh v in thc s c
bao nhiu. Hai th s sch ny phi trnh cc vin phn sut, phn tri huyn ln
triu nh xt, ri quan s n khm li cho vic b thu c cng bng.
Nu x no khng cng quyt p dng lnh hi c v th l c ng u b nghim
tr. Nu x no rung hoang n hn m cha khai khn th chc dch phi chu
trch nhim ngha l chiu theo ngch thu in c m np gp bi.
Rung t khi sp nhp vo hng cng in th thu tnh theo ngch cng in.
Cc mnh lnh trn y xt ra ch c mc ch em lu dn v lng c, khuyn khch
v thc y cc nng gia cy cy xy nn thnh vng chung cho quc gia m thi.
Rung t v rung cng by gi c chia lm 3 hng chu ring mi hng mt th
thu.
Cng in:
Hng nht mi mu np: 150 bt thc
Hng nh mi mu np: 80 bt thc
Hng ba mu mu np: 50 bt thc
C ba hng mi mu phi np mt tin qu v thu thp vt v 50 ng km v
thu khon kho. (mi bt ni y na lt).
T in:
Hng nht mi mu np: 40 bt thc
Hng nh mi mu np: 30 bt thc
Hng ba mi mu np: 20 bt thc
C ba hng mi mu phi np mi mu 30 ng km v thu khon kho, cn tin
thp vt theo nh rung cng trn
Ngoi thu rung, triu Quang Trung cng theo l c nh nhng th thu nh
dung tin (thu thn do cha Trnh t ra t nm Qu Mo 1723 mi xut l mt quan
hai tin), cc m v.v...
Nm Quang Trung th t, trong nc khp ni u c ma v ma ha gi thun.
Cuc sinh hot bt u m m, pht t ti na phn thu thanh bnh trc do
chnh sch u i nhn dn ca triu nh. Xin nhc rng nu nm no c tai tri ch
nc, triu nh li ra n x thu, gim ti cho dn chng.
Chnh sch nhn hu ny ca triu Ty Sn c nhiu ngi ngoi quc ca ngi v
minh chng: t d nh du hnh ngi Anh l ng Crawford n ving nc ta vo nm
1822 l nm vua Gia Long mt, v Minh Mng ln ngi c 3 nm. ng chng hn
li nhng li ph bnh bt cng ca mt s s gia Ty phng i vi nh Ty Sn.
ng vit nh sau:

391

Vit S Ton Th

"Bo rng nhn dn khao kht dng vua chnh thng dc khi phc nh mt s
ngi Ty phng ch bit c tn tng vua Gia Long cha chc ng v triu Ty
Sn u c tht nhn tm nh th. Ti c mt s nh bun Trung Hoa sinh sng
lu nm ti x ny di quyn cha Nguyn v c di quyn nh Ty Sn oan chc
vi ti rng cc nh cm quyn Ty Sn cai tr dn chng cn cng bng v khoan ha
hn nh vua hin ti (ch Minh Mng v ph vng ca ngi l vua Gia Long)..."

Vic Dng Nhn Ti Vic Hc v Khoa C

Quang Trung Hong tuy l mt qun nhn thng v, ma gm trn mnh nga
m ly thin h, nhng sau cuc i nh cng t ra bit ch trng n nhn ti,
vn ha v chnh tr. Trong cc s vic ny nh vua c nhiu sng kin c bit pht
sinh mt tinh thn cch mng v quc gia rt sng sut v cp tin.
Trong vic dng ngi, nh vua bit phc thin ngha l nghe ai l k ti gii hoc
hin c, nh vua bit ly l tn s (va coi l khch va coi l thy) mi tham gia
vic nc. l trng hp i x vi Nguyn Thip tc La Sn Phu T, Nguyn ng
Trng, Ng Thi Nhm, Phan Huy ch v.v...
V vic hc, nh vua cho lp trng hc t cc thn x tr ln, dng n, cha
lm ni ging dy. Cc Hun o c c n y khuch trng nn gio dc.
Di quyn cc quan Hun o l cc nho s la trong m ngi c hc v c hnh.
Khoa thi Hng c m ra ly kha sinh t ti, hng u c vo quc hc,
hng th cho vo x hc.
Cc ng Cng triu L cng c c dng, nu cha lm chc g triu nh vi ra
nhn cc chc Huyn quan hay Hun o.
Cc cu nho sinh v sinh phi i khoa thi, nu l hng u th ly , hng lit th
bi v x hc.
Cn loi sinh mua bng ba quan (i L cn tin c vic bun quan, bn tc,
vic hc hnh thi c cng thnh chuyn thng mi nn mt c gi tr) th cng b loi
lm dn ngha l phi chu nhng s gnh vc cc tp dch nh mi ngi ch khng
c min nh xa.
ng ch l vic trng dng ch Nm biu l mt tinh thn quc gia mnh lit,
mt nim cch mng rt thc t ca vua Quang Trung, ngha l tuy trong khoa c,
hc hnh ch Nho vn c dng nhng trong chiu, biu, sc, d, thi ph, vn Nm
c c vo mt a v quan trng.

Vic c Tin v S Thay i Thi vi Mn Thanh

Vn l con ngi c c thc t, vua Quang Trung sau khi ln ngi lin ngh ngay vic
c tin bng ng tiu dng trong nc v c s thun tin trong vic thng mi.
Ri ng tin "Quang Trung Thng Bo" c thay ng tin Cnh Hng khp ch
cng qu. Nm Quang Trung th t (1791) do cn chun b vic nh Mn Thanh, nh

392

Vit S Ton Th

vua cho i thu ht cc bng ng tt trong nc em lm binh kh v c tin

cho rng ti nguyn.
Nh vua rt ch trng n vic khuch trng kinh t, thng mi ra ti bn ngoi
nn phi ngi sang iu nh vi Mn Thanh m ch Bnh Thy Quan thuc tnh Cao
Bng v Du Thn i, tnh Lng Sn.
Vua Quang Trung li cn xin lp Nha Hng ph Nam Ninh thuc tnh Qung Ty
cng khng ngoi mc ch a dn ta sang lm n bun bn vi Trung Quc.
Cc iu yu cu trn y c vua Thanh tha mn c, nhng mt vic nh vua
khng hi lng, d l chuyn i by chu thuc Hng Ha xa.
Vua Quang Trung ly lm tc gin lm v cng hng hi trong ch v li mnh a
Vit Hoa ra ci hn nghn thu trn Lch S b mt t v phng Bc.
Nhng trc khi tnh chuyn nh Thanh, nh vua cho quy ri ni a Trung Quc
bng cch li dng ng "Thin a Hi" lm chuyn khiu khch Mn Thanh. Ngi
ca ng chnh tr ny l nhng di dn, ch s ca nh Minh thuc ging Hn vn bt
phc triu Thanh b mt t chc c quan ny tnh xoay li thi th.
Cc bin thn nh Thanh tuy bit r i Vit c b mt nhng tay, nhng cng phi
bm bng chu v thy lc lng qun s ca nc ta ang thnh pht.

Bi Vic Cng Ngi Vng

Mt quc hn ng k cho ngi Vit t i Hu L ti nay cn l mt k nim chua
cay, tc l vic cng ngi vng.
Nguyn trong cuc khng Minh vo ngy 20 thng 9 nm inh Mi (1427) hai tng
ca Bnh nh Vng L Li l L St v Trn Lu chm c Chnh L tng qun An
Vin Hu Liu Thng ca ch ti M Yn Sn (lng Mai Sao, thuc n Chu tnh Lng
Sn) nh Minh ly lm au n lm v Liu Thng l mt danh tng ca h. Sau ny
hai nc m cuc ging ha, Minh triu bt n chng ta phi c ngi vng th
mng cho vin tng t trn .
Vua L Thi T thy dn tnh au kh, nheo nhc t cuc bi trn ca nh H n
nh Hu Trn, ri li 10 nm chin tranh va xong, trc sau ngt ba chc nm rng,
khng mun ko di thm chin ha e hao mn dn s v ti nguyn quc gia nn phi
nhm mt chp nhn iu kin trn y ca Minh triu.
Sau Tin L n Mc v cc vua L i Trung Hng cng vn tip tc vic cng
ngi vng. Nh Ty Sn khi yn v khng chu l ny do vua Quang Trung c
gi th cho Phc Khang An xin bi b, vua ti nh Thanh phi nghe theo.
i xa hn na, nm Nhm T tc Quang Trung th 5, nh vua bt u thi hnh
cng chuyn ni trn. Ngi gi cho bn bin thn nh Thanh hai bc th lin tip nh
t ln vua Cn Long ng cu hn vi cng cha Thanh v i t Lng Qung
lm quc . S thc nh vua ch mun lm mt vic khiu khch ly c khi
binh nu Thanh nh bc b li yu cu ca i Vit.

393

Vit S Ton Th

Hai vic yu sch105 ca vua Quang Trung nu trong tu chng u c em ra

nh ngh v u c chun c: vic xin hai tnh Qung ng v Qung Ty th vua
Thanh ng cho mt, tc l cho tnh Qung Ty ng . Vic cu hn c m mn
hn ngha l sau ngy tip Nam s ti _ Lng Cc, vua Cn Long lin sai b L sa
son nghi l ci g v nh ngy cho Cng cha ln ng. Xem th ta hiu thu
by gi nh Thanh nhng b n bc no i vi i Vit ta. Tic thay sau my
hm th s on c tin vua Quang Trung mt vo ngy 29 thng 7 (Nhm T 1792,
miu hiu l Thi t V Hong )106.
Cu chuyn khi phc Lng Qung trn bn ca ngi Vit hay cuc nh
chim Trung Quc v cuc nhn duyn Vit Hn t y tan ra my khi v vua Quang
Trung qua i ri th nh Thanh cn s ai na!

4- Vua Chiu Thng B Nhc Trn t Tu

Sau khi Tn S Ngh bi trn chy v Nam Ninh (Qung Ty) Khang An n thay S
Ngh, v c ch trng gii ha vi nh Ty Sn nn cho ngi a vua Chiu Thng
v Qu Lm cng mt s vn thn v tng l cc ng L Duy n, inh Nh Hnh,
inh Lnh Dn, Trn Huy Lm, L Don, Phan Khi c v.v... Khang An cho inh Nh
Hnh gi chc th b Ton chu, Phan Khi c lm T Liu Chu cn nhng ngi
khc b phn tn i nhiu ni. Duy ch vi ngi thn thn ca nh vua c li.
Thng 4 nm K Du (1789) vua ti nh L vo yt kin Khang An xin xut qun v
nh qun Ty Sn, Khang An tm c kht quanh ri khuyn nh vua v cc b ti nn
ct tc thay o theo Tu khi v nc, Ty Sn s khng nhn c mt. Vua ti nh
L tin li cho rng vic binh cn phi bin tr, c ng u Khang An ch mun mn
hnh thc ny tu ln vua nh Thanh rng: "Vua nc Nam l L Duy K khng
mun xin vin binh na, gic tc, thay o, sng theo ngi Tu v xin li t
Tu". Vua nh Thanh lin xung ch bi binh v triu vua L ln Yn Kinh. n y
c my hm, thng Nhng Hong K l Kim Gin, phng ch vua Thanh phong
chc T lnh v trao m o quan Tam phm cho vua Chiu Thng.
Nh vua bit mnh b la au n lm bn cng b ti l Phm Nh Tng, Nguyn
Quc ng, Nguyn Vit Triu, L Qu Thch ung mu n th, nh sng cht th no
cng xin cho c vin binh mi nghe. Nu vic ny khng xong th xin cho hai tnh
Thi Nguyn, Tuyn Quang phng th t tin hoc xin v nc hp cng Cu
Nguyn Gia nh mu vic khi phc.
Thy thi quyt lit ca vua ti nh L, Kim Gin bn vi Ha Thn di chuyn vua
Chiu Thng v cc vong thn mi ngi i mt ni. Vic ny xy ra vo nm Tn hi
105

Theo i Nam Chnh Bin Lit Truyn, s tp quyn 30, t 41b cng nh gia ph ca h V th c
vic cu hn v i Lng Qung trn y nhng nhiu sch khc chp li c vi chi tit sau l khi s
on n t Tu nghe c tin vua Quang Trung mt lin b t biu khiu khch k trn v i ra t
biu "CO AI" bo tin bun cho Thanh nh bit.
106

Vua Quang Trung b chng huyt vn m mt. (Huyt vn l chng bnh b hoa mt, chong vng
c ngi) S ch nho, theo Hoa Bng chp: "... Mt hm vo bui chiu ang ngi cht b huyt vn..."

394

Vit S Ton Th

(1791), k i Phng Thin, ngi i Trc L ring Phm nh Thin, inh Nh Hnh
li hu vua.
Mt hm vua Chiu Thng ci nga n t dinh Kim Gin can thip v v cc
ty thuc b lu y, nh vua gp Kim Gin vo chu vua Cn Long vn Vin Minh,
lnh canh gc khng cho Chiu Thng vo vn, ngi i hu vua L l Nguyn Vn
Quyn thy bn lnh Tu v l vi cha mnh lin ly gch nm vo chng v ht li
chi ra. Bn lnh xm vo nh Quyn chng bao lu Quyn b bnh m cht.
T giai on ny tr i, Chiu Thng bit rng ht trng cy vo ngi Thanh, nn
tuyt vng, thn th cng tinh thn mi ngy mt hao mn. Qua thng 3 nm Nhm T
(1792) hong t ln u ma ri cht. Nh vua cng au n thm ri th hi th cui
cng vo thng 10 nm Qu Su (1793), th 28 tui. Nh Thanh ly l tc Cng m
mai tng ngoi ca ng Trc. Su nm sau, thng 11 nm K Mi (1799) i vua
Gia Khnh, Hong thi hu cng qua i. Xt ra, trn Lch s vua Chiu Thng l mt
ng vua xu s nht. Thu u tr cha l L Duy V b cha Trnh h st, m con b cm
t kh lu n khi ln ngi th b cnh quc ph, gia vong ri b nhc trn t Tu cho
ti lc khng cn gng sng thm c na.

395

Vit S Ton Th

Nhng Cuc Chin Tranh Cui Cng

Gia Tn Nguyn v Cu Nguyn
1- Nguyn Vng Qut Khi (Ty Sn Mt Gia nh)
Sau cuc bi trn thng t nm t t (1785) ti M Tho cng vi qun Tim, Nguyn
nh chy qua Vng Cc nng nh Quc vng x ny sau bao nhiu phen o vong
qua cc o Ph Quc, Cn Ln, C Ct, Panjang. Ri Nguyn nh gp Gim mc B
a Lc cng i t nn ti mt hn o gn vnh Komponsom. Vo thng 2-1784, Gim
mc bn vi Nguyn vng nn cu vin nc Php g nc c b. By gi ngi
Anh, ngi Ha Lan, ngi B o Nha cng c gip Nguyn Vng, nhng cha
Nguyn theo li B a Lc. Cui nm 1784 Gim mc mang Th t Cnh xung tu
i Pondichry (thuc a ca Php n ) qua Php.
S on ri Pondichry vo thng 7-1786 v thng hai nm sau bc chn ln
t nc Php. Gim mc ht lng vn ng gia Php nh v vic gip cho
Nguyn, iu ny theo s trnh by ca Gim mc cn c li cho nc Php l chim
c mt th trng quan trng Chu, mt t dng v Vin ng v vi Nam
H, Php c th ngn cn bc tin ca ngi Anh a phng ny nu hp tc c
vi Ty Ban Nha ang lm ch qun o Phi lut Tn, li na gip cha Nguyn sau
ny thnh cng th vic truyn gio cng c nhiu tng lai x ny.
Vua Louis XVI lin k hip c ti Versailles ngy 28-11-1787 thun gip Nguyn
Vng 4 chin hm, 1750 s quan v binh s c sng n (iu 2) Gim mc thay
mt Nguyn Vng nhn quyn s hu v ca Hn (Tourane) v o Cn Ln s thuc
c Vit ln Php (iu 5), nc Php c c quyn thng mi trn khp lnh th
ca Nguyn Vng (iu 4). Ngi Php c t do i li v tr ng nc Nam, cn
ngi ngoi quc no mun nhp cnh y th phi c s chp nhn trc ca nc
Php. Vit v Php li tng tr v qun s mi khi hu s (iu 8 v9).
Trong khi Gim mc hot ng Php th Nguyn Vng cn nng nu trn t
Tim gip vua Tim nh qun Min in v M Lai vo cp ph x ny Nguyn
Vng c tin anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu lng cng vi nhau v qun ca
Nhc Gia nh rt nhiu v Qui Nhn, Nguyn Vng lin cho ngi b mt n H
Tin c v nhn tm v t chc binh i. Ri Nguyn Vng phi trn v Nam Vit vo
mt bui ti, s vua Tim gi li.
Thng 7 nm inh V (1787) qun Nguyn nh vo Long Xuyn c kt qu. Nguyn
Vng mo mt bc th Nguyn L hiu lm thi ca vin Trn th Si Cn l
Phm Vn Tham, li dng s nghi ng ca tng Ty Sn, Nguyn Vng chim Sa
c, Vnh Long ri ng qun M Tho dng ni ny lm cn c.
Ngy 7- 9-1788 Nguyn-Vng nh c Gia nh ui c tng Phm Vn
Tham ang quyt t gi thnh ny. T gi ny tr v sau thnh Gia nh nm mi mi
trong tay h Nguyn.

396

Vit S Ton Th

Nguyn Vng lin thi hnh ngay y chnh sch nh quc an dn. Vic c bc,
ng im, m tn nhm nh u cm ngt. cc ngch thu kha c t ra ly
tin nui qun i v vic khn hoang, trng trt c thc y rt l mnh m. Mi
hai in Tun quan trong c Trnh Hoi c, Ng Tng Chu, L Quang nh c
c ra dy bo dn lm n cy cy. Thu rung np bng thc. Rung ng bng
np 100 c (mi c l 42 bt), rung i ni np 70 c tr ln. Binh s cng nh ph
binh np th min cho mt nm tp dch. Nh nc cp tru b v nng c cho ai
qu ngho ri cc th ny c tr bng thc vo ngy ma. Nguyn Vng cn t
chc cc n in nhng vng cao nguyn. Khai khn y l nhng i gm qun
lnh v dn chng gi l n in i, mi ngi phi np ng nin 6 hc thc. Dn
m c 10 ngi tr ln i lm n in th cho lm cai tri v min su dch. Nh c
s khn kho ny Nam K xa kia hoang vu dn dn tr nn tr ph, ng o v vui
v. Ngi ngoi quc ra vo bun bn tp np. By gi Nguyn Vng ch rt nhiu
n vic mua cc ng, st, gang, thp lm qun kh v tr bng ng cc cng
ng ct.
Nguyn Vng ang gp may th nhu ngi Php do Gim mc B a Lc chiu m
ti gip. Nguyn hip c Versailler tuy k nhng Php nh cn giao cho Ton
Quyn De Conway n nghin cu li. Tng De Conway phn v khng a gim
mc, phn thy chnh gii Php c rt r v vic xut qun bi km c kh nng ti
chnh, ng ta li s trch nhim na nn bc b hip c k trn. Gim mc khng
cn cch no khc hn l xut ti lc ring ca mnh ra chiu binh, m tng cho
h Nguyn.
Thng 9-1788, cc tu Dryade, Garonne, i y Cook v Moyse mang nhiu v kh
n Si Cn v mt s v quan Php l: Olivier, Dayot, Vannier, Laurent Barizy, de
Forsans phn nhiu s trng v hi qun v t chc cc ngnh qun i theo li u
chu. Xt ra Gim mc ng vai tr mt B trng Chin tranh v Ngoi giao rt
c lc cho Nguyn Vng.
T giai on ny qun Gia nh mi ngy mt mnh bi c chnh b v ci t theo
Ty phng v chin thut cng nh v chin lc.
Thng 3 nm Qu Su (1793) th t Cnh c lp lm "ng Cung" lnh chc coi
T qun danh.

2- Nguyn Vng Tn Cng Vo Qui Nhn Ln Th Nht

c Gia nh lm cn c c thc go nui qun, ngay nm sau l nm Canh
Tut, vo thng t (1790) vng cho L Vn Cu l Chng Tin Qun em 5000 qun
thy b ra nh thnh Bnh Thun. V Tnh v Nguyn Vn Thnh v Gia nh. L Vn
Cu li gi Phan R. Sau vic tht bi ny Cu b lt ht chc tc, ly lm xu h
nn ung thuc c m cht.
Nhng vic xut qun ca Gia nh trn y xt ra khng li. By gi l thng 7, gi
Bc thi mnh phi i gi thun thy qun mi i nh nhau c. Cui ma Xun
nm Nhm T (1792) qun Gia nh, do cc tng Nguyn Vn Trng, Nguyn Vn

397

Vit S Ton Th

Thnh, Dayot, Vannier em cc chin hm, chin thuyn ra nh thy qun cu Ty

Sn Th Ni (ca Qui Nhn) ri b v.
Nm sau, Qu Su (1793) Th t Cnh c ch nh gi Gia nh, Nguyn Vng
t lnh thy qun cng bn Nguyn Vn Trng, V Tnh nh vo Nha Trang, ly hai
ph Din Khnh v Bnh Khang ri tin ra nh ph Ph Yn; trong khi ny lc qun
ca Tn Tht Hi, Nguyn Hunh c v Nguyn Vn Thnh tn cng Phan R.
Thy qun Gia nh ton thng, nhng lc qun Gia nh ch h c ph Bnh
Thun m thi. Vng lin gi bn Thnh tin ln cng hp sc nh Qui Nhn. Trc
th mnh ca Gia nh, ti Th Ni, Nguyn Nhc sai Thi t Nguyn Bo ra cm tr.
Vng cho V Tnh, Tn Tht Hi, Nguyn Vn Thnh nh tp hu, qun Ty Sn
thua to phi chy v gi thnh Qui Nhn. Thnh ny b qun Gia nh phong ta rt l
nguy ngp.
Vua Thi c phi cho ngi ra Ph Xun cu cu vua Cnh Thnh tc Nguyn
Quang Ton va ln k v Quang Trung (1792). Qun ca Ton vo gii vy, Nguyn
Vng liu sc chng khng ni vin qun lin rt ht binh s v Din Khnh (tc
Khnh Ha ngy nay) ri tr li Gia nh v giao cho Nguyn Vn Thnh gi Din
Khnh, Nguyn Hong c gi Bnh Thun.
Bn Phm Cng Hng gii vy cho thnh Qui Nhn xong th vo ly ht kho tng v
ra mt chim ng thnh khin vua Thi c ut ln, hc mu m cht. (Nguyn Nhc
lm vua c 16 nm).
Cnh Thnh phong cho Nguyn Bo tc Cng, cp lc mt huyn gi l Tiu triu
ri c L Trung v Nguyn Vn Hun li gi Qui Nhn. Tuy vy Bo vn gin v qua
hng Nguyn Vng107.
Cuc chin tranh gia Tn Nguyn v Cu Nguyn vn tip tc. Qun Nguyn tuy
thng thng trn nhng vn khng chim c Qui Nhn. Nm 1797, vua Cnh Thnh
em nhiu lc lng n bo v Qui Nhn. Nguyn Vng phi b vic tn cng thnh
ny ri mang qun nh ln ca Hn, ph c nhiu chin thuyn ca Ty Sn ri rt
v Si Cn.
u 1798, Nguyn Bo nh c vo Qui Nhn bo tin cho Nguyn Vng ra hp
sc, nhng qun Nguyn cha ra kp th thnh Qui Nhn li b Ph Xun ti chim v
Bo b git.

3- Qui Nhn Tht Th Ln Th Hai V Th Ba

u nm Gip Dn (1794) nh ta thy Ty Sn cho tng Nguyn Vn Hng
em b binh vo nh Ph Yn, Trn Quang Diu vy thnh Din Khnh. ng Cung
Cnh phi cu cu v Gia nh. i binh ca Nguyn Vng ra gii vy c th Diu
rt qun v. V Tnh ra thay ng Cung Cnh gi Din Khnh.

107

Theo C. B. Maybon.

398

Vit S Ton Th

Nm sau Diu tr li. Din Khnh b uy hip nng n, Nguyn Vng li em thy s
ra cu. Lc ny gia triu Ty Sn, cc i thn bt ha vi nhau v vua Cnh Thnh
qu non nt. Nm t Mo (1795) Thi s Bi c Tuyn cho Ng Vn S ra Bc thay
V Vn Dng. Dng v Ph Xun n trm Hong Giang gp Trung th lnh Trn Vn
K phi ti b y ra y. K vn c Dng qu trng xui Dng v tr Bi c
Tuyn. Dng nghe theo nn lin mu vi Phm Cng Hng em qun vy nh Bi c
Tuyn vo mt m ti. Con Tuyn l Tr ang Qui Nhn cng b bt nt. Bn Dng
cn ly lnh vua sai Tit ch Nguyn Quang Thy gii Ng Vn S v Ph Xun. Nhng
ngi ny u b co lm phn v dm xung sng m cht. Th lc nh Ty Sn t
y st km hn.
Nm inh T (1797) nh khng c Qui Nhn, Vng Nguyn Vn Thnh v
ng Trn Thng li gi Din Khnh. nh hng ca Gia nh vn cha ra khi a
phng ny.
Nm K V (1799), Vng li mang i qun thy b ra nh Ph Yn, Qui Nhn.
Ring thnh Qui Nhn cho n by gi rt l kin c, qun Nguyn ra cng my ln m
vn khng ly c. Nm y, Gim mc B a Lc cng ng Cung Cnh cm u mt
o qun ln n bao vy phen na. Thng t Nguyn Vng dn thy qun nh vo
ca Th Ni. Hu qun V Tnh v Hu qun Nguyn Hunh c b ln ng Trc
Kh. Tin qun c Nguyn Vn Thnh ra nh Ph Yn ri c lnh i tip ng cho
V Tnh.
Ba o qun khc theo ng b, o th nht c qun Lo hp sc nhm vo
Thanh Ha lm mc tiu; o th nh men theo b b, o th ba i con ng ngn
nht n Qui Nhn, ni tip vi cc o qun ang b. Cc n Ty Sn thuc tin
tuyn bo v thnh Qui Nhn b mt dn vo tay cc tng L Vn Duyt v V Tnh.
Triu nh Ph Xun cho Trn Quang Diu v V Vn Dng em binh vo cu nhng
n Qung Ngi th Ty Sn b qun ca Nguyn Vn Thnh ngn li Thch Tn.
o qun ca V Vn Dng n Chung X cng ngng li, m ti c ngi trng
thy con nai trong rng lc ra lin reo ln: Con nai! Qun Ty Sn nghe lm ra l: Qun
ng Nai! lin b chy v tan ht, Qun Nguyn c th ui nh.
Trn th thnh Qui Nhn lu khng thy vin binh ca mnh n lng thc li cn
sch nh m ca ra hng. Nguyn Vng i tn Qui Nhn ra Bnh nh t .
Qui Nhn b mt, vua Cnh Thnh li cho i binh vo ng Tr Khc (Qung Ngi)
tnh nh ly li Qui Nhn nhng v tri ma gi khng dng c thy chin phi rt
v. Nguyn Vn Gip c lnh li Tr Khc, Trn Quang Diu v V Vn Dng gi
Qung Nam.
V pha qun Nguyn, mt phn rt v Gia nh, mt phn li gi Bnh nh. Thnh
ny c t di quyn Ph m V Tnh v Ng Tng Chu. Trong dp ny v tri
nhiu vt v, gian lao li thm thy th bt phc Gim mc B a Lc b bnh l m
cht ti Th Ni ngy 9-10-1799. Xc ngi c a v mai tng rt trng th Tn
Sn Ha (Gia nh) v Gim mc c truy tng tc Thi Ph B Nhu Qun Cng.

399

Vit S Ton Th

Tuy mt Qui Nhn, Ty Sn vn khng thoi ch nn n nm sau (1800) Trn

Quang Diu v V Vn Dng li mang i qun vo bao vy thnh Qui Nhn. Quang
Diu sai p ly chung quanh thnh, Vn Dng em hai chic tu ln v 100 chin
thuyn nh ra ng gi ca Th Ni, t cc hi n v i bc quay ra mt bin
phng qun Nam ngoi khi tin vo. Trc mt lc lng qu hng hu li do danh
tng ch huy, V Tnh c th ch qun Gia nh ra tip sc.
Lc ny Nguyn Vng c Nguyn Vn Thnh, L Cht, Nguyn nh c, Trng
Tin Bo lnh ba o qun nh vo Ph Yn ri ko ra ng Th D (thuc Bnh
nh). Cn Ngi dn thy qun tnh ph Th Ni. K hoch ny khng c thc hin c
v qun thy b khng lin lc c vi nhau. Mt nm qua, thng Ging nm Tn Du
(1801) qun Nguyn do Nguyn Vn Trng, Tng Phc Lng, L Vn Duyt, V Duy
Nguy li tn cng ca Th Ni, t c nhiu tu, thuyn ca Ty Sn, khin V Vn
Dng phi chy v hp sc vi Trn Quang Diu; vng vy ca qun Ty Sn li cng
xit cht vo thnh Bnh nh, ri V Tnh cng Ng Tng Chu ht lng thc, qun
nhu t st, V Tnh lm lu bt gic, cht c rm v thuc sng di v t ha
thiu, Ng Tng Chu cng khng ham sng, t tit bng chn thuc c.
Trn Quang Diu vo Bnh nh, chiu theo li khn cu ca V Tnh tha cht
cho mi phn t qun dn trong thnh v lm l mai tng rt trng th cho hai k
chin s bit nu cao gng tit lit.

4- Ph Xun i Ch (15-6-1801)
Trong khi thnh Bnh nh lm vo tnh th tuyt vng, Nguyn Vng gi mt
th bo V Tnh ln b thnh ny th tri li V Tnh khuyn vng nn li dng
lc i qun ca Ty Sn b cm chn Bnh nh m nh p Ph Xun, Nguyn
Vng nghe theo Nguyn Vn Thnh li chng nhau vi Quang Diu v V Vn
Dng, cn ngi em thy s nh vo ca T Dung. Thy s ca Vng gm c 6
chic tu u Chu do Vannier, Chaigneau, Forsans v De Barisy ch huy vi mt o
qun b 15.000 ngi. Ngy 11-6-1801 qun Nguyn chia ra lm hai cnh tin vo
ca sng Hng va tm sng i bc trn hi n. Cc tu v cc pho thuyn ln
chn ngay ca Hu; 45 chin thuyn c mi cho v 300 chic pho thuyn nh chn
ca ng. Thy qun ca Nguyn b ha lc ca Ty Sn y lui. Vng h lnh cho
binh s ln b ngay khi n ca Ty Sn bn rt ro rit. Ph m Nguyn Vn Tr xng
ra tnh bt sng ht m thy qun ny th b L Vn Duyt v L Cht nh bc hu.
Tr mt ht lin lc vi cn c phi b chy nhng cha qu vi trm thc b bt.
Ba gi sau Nguyn Vng ng trc kinh Ph Xun, v ngy 15-6 l hai hm
sau Vng mi chnh thc nhp thnh. Lc ny vua Cnh Thnh v mt s cn thn
chy c ra Bc. L Cht em b binh ui theo.
S tht bi ca vua ti nh Ty Sn (Cnh Thnh) ch vua th nh tui, cc i
thn ghen ght v tm cch hi nhau, vic chnh tr khng ai ng ti. Dn chng trc
tnh trng ny mt c tin tng v cm tnh, phn b chin tranh lin min nn kit qu
m sinh bin nhiu ni, cc tn v o trng o Thin Cha cng ni ln;
Thanh Ha c T trng Mng l H Cng Thi nh ph, Ngh An c tng

400

Vit S Ton Th

Nguyn l Nguyn Vn Thy v Lu Phc Tng em qun Vn Tng sang khin tnh
th ca Ty Sn thm bn lon.

5- Nguyn Vng ra Bc H
u thng 7-1801, vua Cnh Thnh i nin hiu ra Bo Hng ri truyn hch i cc
trn ly thm binh s. Em l Nguyn Quang Thy c c vo gi Ngh An. Thng 11,
vua Cnh Thnh em qun 4 trn ngoi Bc v qun Thanh, Ngh c thy ngt 30.000
vt sng Linh Giang, 100 chin thuyn vo ng ca Nht L. N tng Bi Th
Xun, v Trn quang Diu cng em 5000 qun i theo.
Nguyn Vng thn ra ch huy chin cuc, Chng Trung Qun Bnh Ty i tng
qun Nguyn Vn Trng dn thy qun ra gi Linh Giang thy qun Ty Sn mnh
phi rt v ng Hi. Nguyn Vng phi ti tr chin. Phm Vn Nhn v ng Trn
Thng gi mt b.
Thng ging nm Nhm Tut (1802), Nguyn Quang Thy tin nh ly Trn Ninh
nhng khng c kt qu. Vua Cnh Thnh toan lui qun nhng Bi Th Xun thc voi
vo trn cng quyt tip chin hng dng v gan d phi thng. Trn nh din ra t
sng n ti cha ng ng b no th c tin ca thy qun ca Ty Sn b thua ca
Nht L, qun Ty Sn lin mt ngay tinh thn. Vua Cnh Thnh b chy ra Bc. Ngy
15-2-1802, Nguyn Vng v Ph Xun Nguyn Vn Trng gi ng Hi v cho L
Vn Duyt vo nh ly li Qui Nhn. Trn Quang Diu v V Vn Dng nghe qun
mnh b bi Trn Ninh, thng 3 nm y b thnh Qui Nhn ri qua ng ni Ai Lao
ra Bc tnh hi vi vua Cnh Thnh.
Thng 3 nm Nhm Tut (1802), Nguyn Vng ln ngi, i nin hiu Cnh Hng
ra Gia Long nguyn nin. Xt ra t gi pht y Vng khi phc xong Ph Xun, thu
li c vng Linh Giang vo n Gia nh, th l hon thnh c s nghip nh ng
cha thu trc.
Gi y qun Nguyn ch cn vic truy kch vua ti nh Ty Sn. Bn Trn Quang
Diu chy ra Bc n chu Qui Hp, xung huyn Hng Sn th thy Ngh An mt
cng Bi Th Xun lin chy qua huyn Thanh Chng. Binh s by gi tht tn ht.
c t lu hai v chng b bt. V vn Dng ra n Nng Cng cng b mt s phn
nh Diu. Qun Nguyn c rong rui ra Thanh Ha, khng cn gp mt s khng c
no ht. Ri n lt vua Ty Sn cng hai anh em l Quang Thy, Quang Thiu,
c T, Nguyn Vn T trn ti huyn Phng Nhn tnh Bc Giang cng b bt nt.
Ring Quang Thy, v chng c T t vn c. Cc phm nhn ca Nguyn
Vng u b mang v lm l hin ph n Thi miu vo thng 7 nm Nhm Tut
(1802) ri b lng tr (ti nhn b xo tht, y l mt hnh pht d man nht ca i
phong kin). Cn v chng Trn Quang Diu cng b x t hnh: b Bi Th Xun v
con gi hy cn nh tui, b voi giy, (theo s Php). Diu c l b chm, ring m gi
ca Diu 80 tui c tha, v Diu khng st hi qun dn thnh Qui Nhn theo
li yu cu ca V Tnh trc khi t tit nm Tn Du (1801). M vua Thi c v
Thi t Nguyn Hu cng b qut ln, thy b vt i, cn u b vo chum giam vo
ngc ti. Bn vn thn ca nh Ty Sn nh Ng Thi Nhm, Phan Huy ch ra hng b

401

Vit S Ton Th

nc nh trc nh Vn Miu (Bc Thnh) ri tha v. Ring Ng Thi Nhm b ng

Trn Thng c him ring cho nh n cht...
Nh Ty Sn khi u t nm Mu Tut (1778) n nm Nhm Tut (1802) th co
chung, c tt c 24 nm. Trong 24 nm nh Ty Sn khng ngi tay nh ng dp
Bc nn s nghip v ni tr khng c l bao nhiu. Nhng nu vua Quang Trung
khng sm mt th nh Ty Sn khng phi ch mt s cng v i trn Lch s l
ui qun xm lng nh Thanh m thi. V con ngi li lc, thng minh giu sng kin
v m lc y sng thm t nm na th chnh tnh nc ta v cc din ng Nam
rt c th thay i ln. Mng C vo lm vua t Tu, ngi Mn ng tr Hoa tc, vi
Nguyn Hu cha qu 7 ngy dp tan c 20 vn qun Thanh, ai bo rng dn tc
Vit Nam s chng c phn n ni trn lc a ca con chu Hong .
Tic rng Thi T qua i, sau ny con chu bt ti, i thn tng lnh chia r, nn
triu i Ty Sn tn t mt cch bi thm m ng cho triu Nguyn ni ln c
do s gip ca Ty phng, nhng na th k sau li chm m trong vng l thuc
cng do Ty phng m ra.

402

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 21
Ngi u Chu Sang Vit Nam
- Vit Nam di con mt ca ngi Php.
- Vic ging o Thin Cha ti Vit Nam.

1- Vit Nam Di Con Mt Ca Ngi Php

u cng chung mt lc a nhng t th k th III, nm 226 sau C.L. c ngi
La M i qua nc ta (khi cn gi l Giao Ch) sang nc Ng, ri ti th k VII
c t ngi theo o Cnh Gio (Nestoriens) m ngi th nht tn l Olopen t Ba
T n kinh Hoa L ca vua inh Tin Hong.
n th k XIII, phi vin ca cha Mng C l Marco Polo ngi (nguyn qun
thnh Venice) cng c ln i cng cn qua Vit Nam cho ti th k XV Chritophe
Colomb tm c Chu M, Vasco de Gama ln c qua Hi Vng Gic (Cap de Bonne
esprance) sang n Dng v qua c Thi Bnh Dng. T v sau ngi B o
Nha, Ty Ban Nha v Ha Lan tranh nhau sang Chu lp th trng v chim t lm
thuc a (B n o Mn b bin Trung Quc (1563), Ty Ban Nha chim qun o
Phi Lut Tn (1568), Ha Lan ly t Ch V (1596) sau Anh v Php l mt n
). Ri nhiu ngi Ty phng t th k XV, XVI v XVII bit n nc ta trong
thi Nam-Bc phn tranh. H ti x ta m mang vic thng mi v cng lo thc
hin ch trng quc bi lc ny dn tc ng chng ta qu lc hu.
Nm 1614 mt ngi B o Nha tn l Jean de la Croix n Thun Ha m l c
sng gip cha Nguyn. Mt t k thut gia B cn dy ngi ng Trong ng tu
theo li u Chu v t chc c binh i cho Nam H...
Nhng ngi Php u tin t chn ti Vit Nam gm hai loi: cc nh bun v mt
s gio s trong ngi ni danh hn c l gio s P. Alexandre de Rhodes. Sau mt
thi gian lu li Vit Nam, gio s tr v Php (1649) cho in tm bn u tin ca x
An Nam, cun t in Vit--La Tinh--B o Nha, v k , vo nm 1652 cun S K
Bc H bng ting La Tinh cng c xut bn...
Sau khi cng ty ca Php ti n c thnh lp, vin gim c Franois Caran
son tho mt k hoch y vi tham vng tn tnh th trng ti Vin ng. Vo
nm 1666, cng c a v ti vng o Java xong, F. Caran c nh m mt chuyn
vin du qua Nht Bn ri s ti x Nam H t c s thng mi ti y. Ri thay,

403

Vit S Ton Th

hoi bo khng c thnh tu v trong khong 1665 v 1667 nc Php gp nhiu

tht bi ti o Madagascar.
Nm 1678 mt ngi Php tn l Boureau-Deslandes vo yt kin cha Trnh Bc
H, dng mt bc th ca vua Louis XIV xin cho cc gio s Php c vo ging o
ti Vit Nam. Nm 1682, gim mc Metellopolis v Lanneau ti Hu gp cha Hin
Vng v lm qu cho ngi hai c i bc.
Hai nm sau, cng ty n phi mt ngi Php tn l Chappelier ra Bc. Ti y
ng ny lp mt ca hng. Nhn xt v x ny, Chappelier vit: "t ai ph nhiu,
dn tnh hin ha v c thin ch bun bn vi ngoi quc".
Nm 1686 mt ngi Php tn l Verret c php m thng im c lao Cn
Ln. Y bo co v cho Cng ty, nh sau:
"C lao khng c dn c , c nhiu gia v, c lao chnh c ba hi cng tt..."
Tuy nhin bo co trn khng c Cng ty lu tm ti v gp nhng kh khn lin
tip v mt ti chnh ca Php thu do chin tranh gy ra. Mi ti nm 1721, Cng
ty mi bt u nghin cu nhng d n v Nam H.
T giai on ny tr i mt t ngi Ha Lan, B o Nha cho tu cp bn ca
Thi Bnh v ca Luc giao dch vi vua cha cng dn chng Bc H. H c php
lp hiu bun K Ch v Ph Hin (Vit S Tn Bin quyn 3 ni n).
Nm 1721, vin ton quyn Pondichry l Pierre Lenoir phi Renault sang Nam H
quan st tnh hnh, v khc vi Verret, ng ny t ch ti c lao Cn Ln. Renault
cho rng chnh trong t lin mi c nhiu iu ng k.
Vo nm 1723 Cng ty gp cn khng hong v khng sao tin ln c ti mc
bnh thng duy tr cc c s c. T v sau, Cng ty lun lun ngh n Bc v
Nam H, ng thi cc chuyn tu c bit thng hay gh vo cc x ny. Nm 1737
vin ton quyn Pondichry l Dumas gi mt bn phc trnh cho ban gim c Cng
ty ni v x Bc H. Dumas nhn xt: "X Bc H t ai ph nhiu, kh hu tt lnh v
c bit, gn Trung Quc c nhiu m ng v nhiu gia v".
Ri Dumas giao cho De la Baume, mt ngi tng sng lu nm Nam H, kho
xt v nhng th sn ca x ny. Nhng mi vic u khng a ti kt qu mong
mun.
Vo nm 1748, Cng ty phi mt nhn vin tn l Dumont ti min Trung, ng ny
m ca hng Hi An vi nh bin ca b ny thnh mt trung tm thng mi.
Nm 1749 mt ngi Php tn l Pierre le Poivre sang Nam H, vo ca Hi An, xin yt
kin cha Nguyn v dng t quc th cng phm vt t tnh giao hiu ca hai
nc. Cha Nguyn cng p th li, thun cho ngi Php vo thng thng v c
quyn m thng im ca Hi An.
Sau ny nhng chuyn vin du ca Bennelat, ca gio s d'Eucarpi, ca tu s Saint
Phalle ti Vit Nam cng u c xem xt tnh hnh Vit Nam v mi phng din.

404

Vit S Ton Th

Vo 1753, Prolias-Leroux ngh m mt ca hng ti o Cn Ln. Nhng v cuc

chin tranh "Tht Nin" em li s tht bi cho Php ti n nn Cng ty ny b tan
r (1769) khin d nh trn khng c thnh tu. Vo cui i Louis XV, chng
trnh thit lp c s ti Vit Nam li c em ra nghin cu mt ln na. Sau khi trnh
by s bnh trng v uy th ca Anh Ct Li ti Chu, mt ngi Php tn l De
Roth cho bit: "Cho n by gi ch cn Nam H nm ngoi vng nh hng ca Anh
Ct Li; nu h quyt nh trc ta, th chng bao gi ta cn c th t chn ti x ny
c na".
Xem cc s kin k trn, ta thy nc Php cng nh nhiu nc u Chu
thm mun nc ta rt nhiu v t lu chng cn phi c vic co t ca gim mc B
a Lc sau ny hoc c vic vua Gia Long khi cn l cha Nguyn nh yu cu h
mang binh sang nc ta. Vic xm chim Vit Nam vo i T c i vi nc Php
nu so vi hnh ng thc dn ca cc nc Ty phng khc ch l l t nhin phi
xy ra. Nu s vic ny ti mun l bi Php cha c hon cnh thun tin t hai th
k trc m thi. Ngoi nhng thng nhn c nh hng n thi cuc ng, phi
k c mt s gio s na, v h hot ng khng ring g cho tn gio.

2- o Thin Cha
Xa kia u Chu l mt ni c nhiu tn gio khc nhau. Dn tc no cng c thn
thnh ring th phng, ly cc hin tng trong tri t tng tng ra cc
thnh thn ri lm cc n i v i cng vi. Dn Hy Lp, La M th thn Jupiter
(Thi Dng), thn Apollo (thn nh Sng). Ring Do Thi th Jhovah Jrusalem,
tin rng v thn ny sinh ra loi ngi v mun vt trong v tr. Khi La M lm ch
c c t Tiu -T- v Ty u, o Do Thi tr nn suy tn. Lc ny cha Gia
T108 ra i lp ra thuyt trong tri t ch c Thng l cao siu, l v i, l nhn
t hn c. Thng y tc l Cha Tri c ba ngi: ngi th nht l Cha, ngi th
hai l Con v ngi th ba l Thnh Thn. Tuy chia ra ba m vn l nht th. Cha Tri
cho con xung th lm ngi chu iu cc hnh, kh nhc chuc ti cho Nhn
loi. Cha Gia T khuyn ngi ta knh Cha (Tri) v mn ngi, ch lm nhng iu
n ch v trt b mi on hn, ghen ght. Cng ti sau ny s c Cha phn xt
ln Thin ng hay xung a ngc i i, kip kip...
T i bo cha Nron cho ti cc vng sau, o Thin Cha b trit h cm
on nhiu ln nhng sau n nm 325 i vua La M Constantin do ch d Milan, o
ny c t do truyn b. Tuy vy cho ti th k XVIII o Thin Cha cn gp nhiu
tr lc v phi tranh u rt nhiu vi cc o gio khc mi tn ti c n ngy
nay thnh mt gio l c tin tng nhiu nht cc nc Ty phng. o Gia
T ln sang ng trc th k th IV sau T.C. qua Ba T, qua o Socotora, Tch
Lan, Malabar, Tartaria v Trung Quc.
Nhng gio s u tin trn t Vit Nam l nhng ai?

108

o Thin Cha cn gi l o Gia T bi ch Gia T phin m ch Christ m ra.

405

Vit S Ton Th

H l nhng ngi B o Nha, Ty Ban Nha... tu s cng nh li bun u t cho

mnh l nhng tn lnh tin phong cm t i m vic bun bn vi Chu lm giu
cho x s mnh v em c tin Cng Gio n vi nhng ngi khng tn ngng
khp ni trn th gii. Ht tiu v linh hn, l mc ch ca nhng cuc mo him
v cng to bo ca h.
o Cng Gio n nc ta vo i Hu L, gia lc nn thng nht ca Vit Nam b
tan r do s tranh ginh quyn li ca cc ng cha phong kin Mc -- Trnh -Nguyn.
Theo Khm nh Vit S, t nm Nguyn Ha nguyn nin i vua L Trang Tng
(1532-1533) khi gio s dng Franciscan n x Bc c mt ngi Ty Dng l INi-Khu i ng b ln vo ging o Thin Cha lng Ninh Cng, lng Qun Anh,
huyn Nam Trc, lng Tr L huyn Giao Thy thuc cc tnh Nam nh, Thi Bnh v
Ninh Bnh. Sau cc gio s P. Busomi n Nam H vo nm t Mo (1615) i cha
Si, gio s Jean Rhodes n ging kinh Phc m Ph Xun, gio s Baldinoti vo x
Bc nm Bnh Dn (1626) i vua L Thn Tng, v.v...
Trong thu s khai cc gio s nh vo cc thng gia mi c tu b qua ng.
u th k XVII vic triu nh truyn gio c t chc y v tin mnh dn.
o Mn (mt a im duyn hi ca tnh Phc Kin) by gi tr nn mt trung tm
cho vic truyn b o Thin Cha v l ni phn phi cc gio s i cc x ng do
ngi B o Nha cm u.
ng ch l s m mang Quc ca Lit cng Ty phng v vic bnh trng
o Thin Cha cng song hnh u nhp, lin h vi nhau, nn ngi ng sau khi
thy nhiu dn tc da vng b n l ha nhn ngi Ty phng bng con mt cm
hn, vi o Thin Cha h cng nghi ng v phng din chnh tr. Qu vy, mt s
gio s l mt bo vin cho Hong Ty Ban Nha v Php. H khng th lm khc
hn c bi h phi da vo quyn lc v s cung cp ca Hong Php-Ty Ban
Nha mi c phng tin qua ng lm nhim v cao c ca h. Ri do s cnh tranh
chnh cc nh bun cng gio s ca cc nc Ty phng t co nhau, dm pha
nhau nn cc vua cha ca ta nghi ng h l phi lm. y l mt trong nhiu nguyn
nhn v vic bi o v git o mi ngy thm khc lit khin lch s Cng Gio Vit
Nam y huyt l t th k XVII n th k XIX.
Bui u trong thi Nam-Bc triu, sau l thi Nam-Bc phn tranh vua cha Nam,
Bc H t c nhiu cm tnh vi cc gio s. Thc ra khng phi v hm m mt o
gio, mc du o gio ny c ch trng Bc i, Nhn Ha nhng v cc vua cha
mun li dng cc gio s lin lc vi cc nc Ty phng hng c nhng k thut
gia gii v qun s, ti ng tu chin, c sng ng, n dc v mua c nhiu
kh gii h th i phng.
Ti khi khng li dng c nh mun li thy ngi Ty phng chinh phc c
nhiu nc Chu, cc vua cha sinh ra e s ri quyt lit thi hnh chnh sch bi
o v b quan ta cng.

406

Vit S Ton Th

T nm Tn T (1631) trong Nam di i cha Thng ngoi Bc di i Cnh

Hng (1754) ni ln nhiu phong tro giam cm bt b v git trc cc o trng
Ty phng cng cc tn . Cc gio s b hi Bc H nhiu hn v vua L, cha
Trnh gn nh tht bi trong vic ku gi ngi Ty phng n gip mnh.
Mt cn nguyn khc khng km phn quan trng trong vic bi o l ch o
Thin Cha b hiu lm l mt t o, nghch vi thun phong m tc bn a. Chnh
quyn cho k theo o l nhng k i ngc vi lun thng, b ri tin t, khinh mn
vua quan, tm li tn gio ny b coi l c th lm o ln trt t ca x hi ng thi
t gia nh ra ti ngoi i chng.

407

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 22

Nh Nguyn (1802-1945)
- Gia Long (1802- 1820)

-Minh Mng (1820- 1840)

- Thiu Tr (1841- 1847)

- T c (1847- 1883)

- Dc c (1883)

- Hip Ha (1883)

- Kin Phc (1883- 1884)

- Hm Nghi (1884- 1885)

- ng Khnh (1885- 1889) - Thnh Thi (1889- 1907)

- Duy Tn (1907- 1916)

- Khi nh (1916- 1925)

1- Th T xng hiu:
Ngy 1/6/1802, Nguyn nh lm l ti nh Th Miu, ly hiu l Gia Long v tuyn
b co chung nin hiu Cnh Hng ca nh Hu L.
Tnh ra Th T nh Nguyn chin u sut hai mi lm nm (1777-1802)
hon thnh s nghip thng nht v bnh nh nc Vit Nam t C Mau ti Nam
Quan.
Trong mt phn t th k Ngi tri qua bao phen vo sinh ra t, nhc nh
gian lao, nu khng phi l ngi c ti, c ch, cng quyt v nhn ni th kh m
thnh cng c.
n khi bc ln ngai vng, Th T va ng 40 tui.
Lo vic tr lon xong, Ngi bt tay vo vic bnh tr. Cng chuyn ny rt l phin
toi, kh khn v v i.
Cc c quan hnh chnh v cc quan li cc a phng by gi u tht tn ht,
nay phi lp li cc s sch v inh in, thu kha v tuyn trch nhn vin. ng
rung b hoang, kho tng rng tuch, cp bc lung tung, tht l mt cuc nt
hon ton.
Vic th nht l Ngi i tn quc hiu ra Vit Nam, chnh thc dng Ph Xun lm
kinh , tha cho dn mt v thu, thng thng cho tng s, phong tc v cp rung
t cho con chu hai h L, Trnh gi vic khi hng.

408

Vit S Ton Th

2- B My Chnh Quyn Trung ng:

Vua Gia Long khng t ngi hong hu trong ni cung, v chc Bi tng, hay Tham
tng (tc l chc T tng) ngoi triu nh trnh nhng nh hng qu ln v
chnh tr, do ch c chc Hong phi v cung tn trong bit in, vic nc th c Lc
b ph trch. Mi b c mt vi Thng th ng u gm T Hu Tham Tri T, Hu
Th Lang cng cc thuc vin Lang Trung, Vin Ngoi Ch S, bt cu phm, th li
v.v...
Su b l:
1) B Li trng coi vic b dng, thuyn chuyn, ban thng phm trt, kho xt
cng trng, phong tng m tc, tho cc chiu, sc, d v.v...
2) B H chu trch nhim v cc vic inh in, thu m, tin bc, kho tng, ha
vt nh b Ti chnh v Kinh t ngy nay.
3) B L lo vic t t, triu h, tn phong, triu hi, hc ch, khoa c, phong sc
cho bch thn, khen tng cc ngi sng lu, tit hnh.
4) B Binh b dng, tuyn m binh tng, t chc qun i, m cc cuc thao din,
lp khoa thi v c, ban b cc mnh lnh hnh qun v.v...
5) B Hnh xt hnh n, sa sang php lut, duyt li cc n t ng nghi ng hay
cc n khng t ti cao.
6) B Cng ph trch cc cng tc xy dng cung in, thnh tr, ho ly, t to tu
b, nghin cu cc kiu mu lng tm, cng th, mua bn vt liu, thu mn th
thuyn.
kin ton vic chnh tr cng nh hnh chnh, nh vua lp st vin gm T,
Hu Ng S v T, Hu ph Ng S ng u, c quan ny ging nh Nha
Thanh Tra hnh chnh v chnh tr i nay nhng rng quyn hn l c quyn cn ngn
nh vua v n hc cc quan ln, nh nu thy vic g tri vi php nc v phng
din ny hay phng din khc. Xt trong triu Gia Long by gi cha c quan nht
phm v hng vn, cc qun nhn hu ht gi cc vic trng yu, c l do tnh th c
bit bui . Cc vic thng pht, trut bim, bi min u c nhng th l r rng
trnh nhng vic lm quyn v thin v.

3- Cc a Ht Hnh Chnh Ln:

i vi tng a phng, vua Th T c mt chnh sch ring bit:
A) Ti Bc H v Nam H, nh vua t mt quan Tng Trn trng nom mi vic.
Quan Tng Trn Bc H by gi l Nguyn Vn Thnh, Tng Trn Nam H l L Vn
Duyt. C hai u l v quan cp tng i cao. D nhin ca nh vua l v vic lon
ch mi tm yn, cn phi c v tng ton quyn hnh ng mi gii quyt c
mi vn . Di quyn Tng Trn c ph Tng Trn, c quan K Lc v Cai B gip
vic cai tr. Quan li Bc H c tuyn dng trong cc cu thn ca nh L v cc
th ho s ti.

409

Vit S Ton Th

Bc H c k t Thanh Ha ngoi tc l t Ninh Bnh tr ra, gm 11 trn chia ra

lm 5 ni trn: Sn Nam thng, Sn Nam h, Sn Ty Kinh Bc, Hi Dng. Ngoi
trn c: Tuyn Quang, Hng Ho, Cao Bng, Lng Sn, Thi Nguyn, Qung Yn l
nhng tnh bao vy vng Trung Chu t Ty qua ng (gip bin). Nam H t Bnh
Thun tr vo l Gia nh thnh gm 5 trn: Phin An (thnh Gia nh c) Bin Ha,
Vnh Thanh (Vnh Long v An Giang) Vnh Tng v H Tin109.
ng u cc trn c cc quan Lu Trn hay Trn Th. Trn li chia ra ph, huyn,
chu (chu l n v hnh chnh cc vng c rng ni v ng bo Thng).
Min Trung gm: Thanh Ha trn, Ngh An trn, Qung Ngha trn, Bnh nh trn,
Ph Yn trn, Bnh Ha trn (tc Khnh Ha) v Bnh Thun trn. Vng Kinh K tc l
cc tnh trc tip vi hong triu gm bn doanh: Trc L Qung c doanh (Tha
Thin ngy nay), Qung Tr doanh, Qung Bnh doanh, Qung Nam doanh.
P. Cultru cho rng Bc H v Nam H by gi tuy b l thuc v Ph Xun nhng
khng b mt ch cai tr nghit ng v vua Gia Long xt vic tp trung quyn hnh
thi qu l iu khng thun li.

4- Binh Ch:
Vua Th T sau khi thng nht t nc lin phong thng tng s. Ngi chnh n
binh i theo tc c: i vi qun chnh quy c 7 xut inh t 19 n 25 tui ly mt
Ngi ra lnh th gia nh c lnh mt phn rung v c mt nm ch trong qun
ng mt thi hn l 4 thng ri li c tr v qu lm n cy cy 8 thng, nhng khi
Nh nc ng dng n lm cc tp dch th phi c mt (xy thnh, p ly, m
ng v.v...), gp thi chin th c ba xut inh ly mt.
Bc H th 10 ngi ly mt ti trn Tuyn Quang, Hng Ha, Cao Bng, Lng
Sn, Thi Nguyn v Qung Yn. Nam H th 8 ngi ly mt ti cc lng ng o.
kinh thnh c ba loi lnh: thn binh, cm binh, v tinh binh. Thn binh mi v c
500 ngi v c 50 ngi binh tp qun nhc. cc trn th c lnh c, lnh m. Cc
binh s chia ra lm ba phin: 2 phin v lm rung, 1 phin li phc v ri thay i
cho nhau.
V kh c: gm, gio, m tu. Sng c: i bc, thch c iu thng (sng nh)
m bng my la. C ba trng tp bn kinh thnh gi l x trng. cc ca
b c cc hi i l n binh c t sng bo v an ninh v kim sot tu b ngoi
quc. Vua Gia Long t mi hi khu mt c lnh thy v lm thuyn ln bc ng
tun phng min b. Lnh thy c ly hai doanh Qung c v Qung Nam, lp
thnh 6 v ng ti kinh thnh.
109

Nm 1802, Vua Gia Long phong cho chu Mc Cu l Mc T Thim lm Trn Th a phng
ny. Thim l con Mc Thin T. Nm 1809 Thim cht, Vua Gia Long khng tin ngi con c ca Thim
nn t tm mt vin quan li ngi Vit H Tin. Tim La phn i rng H Tin l t ca h Mc
gy dng. Nm 1826 Mc Cng Du con Thim c lm Hip trn a phng ny sau thng chc Trn
th, H Tin li thnh vng nh xa.

410

Vit S Ton Th

Cp bc v V ban: cng nh v Vn ban c 9 bc: mi bc c chnh, c tng (ph).

Cao nht l: Trung qun, Tin qun, T qun, Hu qun, Hu qun. Chc ny vo cp
tng coi mt o qun gm 8 i i v 9 c ( mi c c 60 binh s ). Mi o qun
c mt s tng binh.
Cm qun l qun canh gc hong thnh c 30.000 gm lc qun, k binh, tng
binh. Tng s lc qun vo nm 1800 l 113.000 ngi (trong thi chin), nhng c
th ln ti 200.000 nu c chin tranh. Tng s hi qun c 26.800 ngi, l theo
li ca De Barisy, ngi cng tc vi nh vua trong thi chin tranh vi nh Ty
Sn.
Tu chin mang 16 n 22 khu i bc c 200 chic.
Thuyn chin c 40 n 44 tay cho mang my bn c 500 chic.
Thuyn ln c t 50 n 60 tay cho mang i bc, my bn c 100 chic.
Binh i thy lc ny u luyn tp v p dng chin php theo li u Chu. Cn k
binh th khng c v x ta nhiu ni non sng ngi, ch c mt t dng vo vic lin
lc v bo v hong thnh.

5- Cng V:
Mi tnh c mt s nhn vin ph trch vic sa sang ng x, iu, sng ngi.
Nh vua lu tm nhiu hn c l vn iu Bc H, v x ny hng nm thung
xy ra vic lt li khin Nh nc phi bi thu cho dn. Cui i ca vua Th T
(1820) vic sa sang iu y mi tm yn, tic rng vic gn gi vn thng
khng c chu o lm nn vic lt li vn cn xy ra.
Cc quan l trong nc u c chm nom, ch no cch sng ngi th quan a
phng cho lm cu. C 15.000 trng ng th dn c lnh 10.000 phng go.
T ca Nam Quan vo n Bnh Thun, c 4.000 trng ng c mt trm bn cnh
quan l quan khch ngh ngi, c thy c 98 trm, cn t Bnh Thun vo n H
Tin c thy o.
mi trn Nh nc c mt kho cha thc go phng khi i km hay mt ma
chn cp hay bn r cho dn.
Thnh Hu c xy dng vo nm 1813 hay 1814 n 1820 mi xong. Thnh hnh
vung chu vi ti 5 n 6 dm theo kin trc Ty Phng kiu Vauban (nh thnh
Strasbourg ca Php) c 24 pho i (mi pho i c 26 khu i bc t 18 n 68
livres), do chnh s c ca nh vua lm ra. Thnh cao chng 4 thc ty c nhng
cng cao ti 60 thc Anh (peds) ton bng phin rt ln v dy dn, nc cng
cao ti 8 thc. y l mt cng trnh kin trc v i v kin c rt ng khen ngi
nu em so snh vi nhng thnh ly ca Hi An hay Nha Trang.

411

Vit S Ton Th

6- Vic Hc Hnh V Lut Php:

Vua Th T cng tn trng Nho hc, bit rng vic tr dn cn phi c nhn ti nn
cho lp nh Vn Miu cc doanh, cc trn th c Khng t. Ngi lp Quc T Gim
(1803) Kinh dy cho cc quan v cc s t, m khoa thi Hng ly cc ngi c
hc, c hnh ra lm quan. Cng trong nm ny, Ngi cho ban hnh hai o d v vic
m cc trng cc tnh, n nh nhn vin gio gii v chng trnh hc ch cng ti
lp cc khoa thi cc trn. mi trn c mt quan c Hc, mt ph c Hc hay Tr
Gio. C thng 10 hng nm triu nh m mt k thi.
Binh b thng th L Quang nh c ph trch lm mt cun a d tc l
cun Nht Thng a D Ch bin son t nm 1806 n nm 1811. Vua Th T cn ra
lnh su tm cc sch s k lin h n L triu v nh Ty Sn, ku gi dn chng
xut trnh cc ti liu by lu tht tn v ly lon em np cho cc quan tnh ly thng.
Cng nm ny mt s gio vin c mi v kinh chp s. Nm 1818 Mc Cng
Du l con chu Mc Cu c lnh su tm cc ti liu v lch s t H Tin.
V lut php, vua Th T t Nguyn Vn Thnh vo chc Tng Ti son mt b
lut mi. Nguyn Vn Thnh mang b lut ca nh Thanh ra chp li gn trn
nguyn vn nn khi p dng b lut ny c nhiu iu qu khe kht. Xin nhc rng
b lut ca Thanh triu cay nghit l bi vua quan nh Thanh l ngi Mn vo thng
tr Hoa tc tt nhin n khng c th c nhng im khoan ha ca b lut Hng c.
Quc m nh ta thy di i L Mt v Ty Sn bt u thnh t. Ti i
Nguyn S, thi bnh tr li th mm non ca quc m cng ny n mnh dn. Bi vn
t tng s trn vong c ti Bc H do Tng trn Nguyn Vn Thnh khng r do ai
vit, "Hoa Tin chuyn" ca Nguyn Lai Thch, "Kim Vn Kiu" ca Nguyn Du, l c
mt s tin bo vn chng Vit Nam ang i n ch phong ph, sng sa dn ta
c th bng ting m din t c mi iu tnh cm hay trnh by c mi t tng,
v nn mi cnh tr. Nhng tc phm ny n nay cn c coi l nhng ng vn
chng i bt trong pht xut c nhiu tinh hoa ca dn tc.

7- Vic Ti Chnh:
Ti chnh l huyt mch ca quc gia, l sinh kh ca b my Nh nc, Gia Long
quan nim nh vy nn gia cng chnh n mi ngnh thu kho nh sau: 1/ T
Qung Bnh n Bnh Thun dn ng thu mi nm mt ln t thng 4 n thng 6.
2/ Ngh An, Thanh Ho v Bc H c np thu lm hai ln.
Nguyn triu lp ra inh b v in b cng cng b nhiu o lut v cng in,
cng th do s gian ln, n nc xy ra bi nhiu ngi li dng thi chin tranh
em bn hoc t chia nhau cng in, cng th. Nay triu nh bt chia li v cm ngt
vic bn cng in, cng vo danh sch nhng ngi t 18 n 59 tui hu trnh
nhng trng hp khai t hay khai vng mt khi ng thu ny, nu vic gian xy
ra khng nhng ng s phi pht m c l trng cng phi chu trch nhim (hoc

412

Vit S Ton Th

pht trng hay pht t). K t co vic ny c thng tin hay c min tp dch,
nhng t gic s b nghim hnh110.
Thu in: chia ra lm ba hng: nht ng in mi mu ng nin np 20 thng.
Nh ng in 15 thng. Tam ng in 10 thng. Cn th rung ma ng nin phi
np 10 thng.
Thu inh: Ngh An ra ni ngoi Thanh Ha mi xut hng nm phi np thu thn
t 1 n 2 tin -- Mn tin: t 1 n 2 tin -- Cc m: 2 bt. Nm ni trn Bc Thnh
v ph Phng Thin (Hoi c by gi) mi xut phi np: thu thn t 1 n 2 tin. 1
mn tin 1 tin. iu tin (tp dch) 6 tin -- Cc m: 2 bt. Su ngoi trn Bc thnh
mi xut phi np: thu thn 6 tin -- Mn tin: 1 tin -- iu tin: 3 tin -- Cc m:
1 bt (1803 v 1805).
Ngoi cc th thu k trn, ta thy di i Gia Long cn nhng thu nh vo cc
qu vt nh qu Thanh Ha, yn so Qung Nam, g, chiu hoc np bng thc
cht hoc bng tin cng lp ra quan thu i vi ngoi quc vo giao thng v cc
thu khai thc cc qung m. Nh vua li cho lp c s c tin (1803 lm ra hai loi
tin ng v tin km cng c vng bc ra thnh lng, thnh nn. Tin km nng 7
phn, mt mt in ch Gia Long thng bo, mt mt in ch tht phn. Mi quan tin
nng 2 cn 10 lng. Gi vng nh l: mt lng vng i ly 10 lng bc. Nh vua
cng chun nh li cc thc vung, ch to ra thc ng o rung. Nm Gia
Long th 12, triu nh lp ra cn thin bnh cn ng, st, ch, v thic. Cn cn
vng th dng cn trung bnh.

8- Vic Ngoi giao Vi Nc Php:

Nh chng ta bit, cha Nguyn nh xa kia gi con (Th T Cnh) cho Gim mc
B a lc sang ngoi giao cu vin tr ca Php hong Louis XVI nu khng c s hiu
lm, hoc rt d ca Php nh th ngay t thu nc Php t c nhiu nh
hng Vit Nam. Vic ny cn b ngn tr na v cuc cch mng (1789-1793)
nc Php xy ra thu y, thm vo l Php khng di do ti chnh cng qun
lc tranh ginh vi Lit cng cc vng Chu.
Sau ny cha Nguyn nh thnh cng do s gip ca Gim mc B a Lc,
mt s t nhn Php, v c chnh gii Php li ra vic ti lp ngoi giao vi Vit
Nam.
Vn nh dng hai chc nm trc, Php mun ginh nhau vi Anh quc nhiu hn
c v Anh nm c nhiu ngun li t n Dng qua Thi Bnh Dng. Nay
Php thy cn chn ng li tin ca Anh vo b bin Trung Hoa v Trung Hoa l mt
ming mi ngon v v i hn ht.

110

V thu kho thi Gia Long theo Langlois (vit ngy 14 4 1804) v theo k s ca Chaigneau ngy
12.5.1808, dn chng au kh v ch thu kha ca vua quan nhiu qu v v vic tp dch th dn
chng khng c tr bng tin hay bng go (Ti liu ca gio s Cadire trang 60).

413

Vit S Ton Th

Nm 1812, theo lnh Hong N-Ph-Lun (Napoleon), Quc v khanh

d'Hauterive c xem xt li vn Vit Nam nhng vic ny li gin on v sau t
lu N-Ph-Lun b lt .
Di thi phc hng ca nc Php (Restauration), khi B tc Portal lm gim c
cc thuc a, mt thn nhn ca Dayot nu ra kin nc Php nn m cuc ngoi
giao tr li vi Nam H ri Php nh min nhiu thu m cho cc tu bun i giao
dch vi cc x Vin ng.
Vua Gia Long ln ngi c hai nm (1804) do li ngh ca Cng ty ng n, Anh
gi x thn Sir Robert n Vit Nam. By gi Chaigneau v Vannier ang c nhiu uy
th bn vua Gia Long xi nh vua khc t ngoi giao vi Anh, tuy vy Anh cn a
th hai ba ln na nhng Th T cng vn t chi.
Sau ny vo nm 1803, mt hm i ca Anh gm 7 chic tu tin vo H Ni b
qun ta t chy, nhng khng thy Anh phn ng. Vo thng 9 nm 1817, tu La Paix
ca Php cp bn Nng do nh Balguerie v Sarget cng ty gii thiu n.
Tu ny c tip i t t, sau l mt chic tu na ca nh Philippon. Tu ny
khng bn c hng bi khng c ha phm no hp vi nhu cu ca a phng.
Vua Gia Long c trao cho h mt danh sch ha phm k sau h mang hng ti v
s khng b l.
Nm 1817, chic Cyble n Tourane vo thng 12. Thuyn trng ca tu ny l
B tc Kergariou nhn danh Php hong Louis XVIII xin nh vua thi hnh hip c
1787111 Php c hng cc quyn li Ca Hn v Cn o. Li yu cu ny
khng c tha mn. l iu d hiu v chnh nc Php khng thi hnh hip
c trc.
Nm 1819, hai chic tu Larose v Henri cng ca my nh trn y gi qua, vua
Gia Long cng vn mua bn vi h. Tin nong v gi c rt l sng phng, phn minh.
Tr v h mua ca ta ng, ch, la, mc v bc nn.
Tm li ch ring v phng din thng mi ngi Php c u th v u th ny
c th di lu nu vua Gia Long cn sng thm na bi ngi hm n mt s ngi
Php gip ngi trong vic tranh u vi nh Ty Sn xa kia.
Trong giai on ny th tng De Richelieu c vit th cho Chaigneau hi thm
tnh hnh Vit Nam v nhiu phng din v gii thiu cc tu bun cng cc thy th,
sau Chaigneau c thng Bc u Bi Tinh.
Chaigneau tr v thm nh thng 11/1819 c Php Hong giao cho chc Lnh s
Php Vit Nam, c giy t ng hong vi nhim v iu nh lp cc thng c vi
vua Gia Long.
Vua Louis XVIII gi chiu vua Gia Long mt chic ng h qu lc, hai cy n th,
cc bnh bng ng m vng, 16 bc tranh chm ni v cc trn nh di thi

111

Hip c Versailles do Gim mc B a Lc k vi B trng ngoi giao Montmorin.

414

Vit S Ton Th

Chnh, mt khu sng trng kiu mi nht, mt cp sng lc v mt tm gng rt

ln ( Hu vn cn gi c tm gng ny).
Nhng khi Chaigneau tr li Vit Nam nm 1821, th vua Gia Long t th, vua
Minh Mng ln k v th s lin lc Vit Php thay i hn. Trong thi vua Gia Long cn
sng, ngi Php li lm quan vi Nguyn triu c Philippe Vannier, Jean Baptiste
Chaigneau, De Forsans v y s Despiau. Nhng ngi ny c nh vua phong
tc112 rt trng hu (tr Despiau). Nh vua min cho h khi phi ly khi vo chu m
ch phi khu u 5 ln. Mi ngi c 50 tn lnh phc v ti t dinh. Sau vua Gia
Long qua i th nhng ngi Php trn y b v ht v s ghen ght ca cc quan
Vit Nam v s gh lnh ca vua Minh Mng. K t giai on ny tr i cuc giao tip
gia Nguyn triu vi nc Php bt u ni sng gi.

9- Giao Thip Vi Trung Quc:

Sau khi ly c Bc H, vua Gia Long c mt s on qua Tu xin cu phong.
Cm u s on l Trnh Hoi c. S on ny cha hi hng th cui nm
1802, vua Gia Long c lun Binh b Thng th L Quang nh sang xin vua Gia Khnh
nh Thanh i tn cho nc ta. Nm sau 1802, triu nh Mn Thanh cho Tng c
Qung Ty sang lm l tn phong cho vua Gia Long v a ra hai sc d: mt c tn
nc ta l Vit Nam, mt n nh th l tin cng t nay c hai nm mt ln v c 4
nm mt ln Vit Nam phi s b sang lm l triu knh. L cng gm c: ng voi,
sng t, la vi, g trm, cau kh. Ri vua Gia Long thn hnh ra Thng Long lm
l th phong. Nm sau Gia Long li c s b sang cm t vua Tu ti Bc Kinh. thng 8
nm 1809, s on Vit Nam sang mng th vua Gia Khnh (lc c 50 tui).
Lun t 1813, 1817, v 1819 vic giao dch gia Gia Long v nc Tu c u ha,
m p.

10- Giao Thip Vi Min, Lo v Tim La:

Gia Long ln ngi, nc Nam c yn tr, nc Cao Min tuy mt t (Thy Chn
Lp) nhng vn chu thn phc Vit Nam. T lu i nc ny hay b ngi Tim quy
ri nn vn phi nh Vit Nam che ch. Trong thi h Nguyn cn ang mc mu vi
Ty Sn, Tim La nh li dng c hi phn chia t Cao Min l vic xy
ra hi 1779 di i quc vng Trnh Quc Anh (Phya Tak) nh trn ni.
Thi Ty Sn cn nm c min Nam Vit (1794), Nc n lu vong qua Vng Cc
ri c vua Tim La cho mt o qun a v nc. T ngy hai tnh Battambang
v Angkor nhng cho Tim. Nc n mt nm 1796. Nm 1802 Min mi c vua tc l
Nc ng Chn, con Nc ng n. Tuy thn phc Tim La, ng Chn vn c s on
ra chu vua Gia Long ti Thng Long. Th l t nm 1805 Min lm ti triu nh Vit

112

P. Vannier c gi l Nguyn Vn Chn c phong Trn Oai Hu, J. B. Chaigneau l Nguyn Vn

Thng c phong Thng Ti Hu, Victor Olivier l ng Tn lm V y - Thodore Le Brun lm Cai i
Thch ai hu...

415

Vit S Ton Th

Nam v nm sau li sang Vng Cc th phong. Tim khng tn thnh chnh sch nc
i ny nn ngm xui Nc ng Nguyn em ng Chn ni lon. ng Chn phi chy
sang Vit Nam cu cu. Tim lin tin qun nh thnh La Bch v gi th cho vua Gia
Long ni qun Tim vo t Min ch c thu xp vic ca hong gia Min m thi.
Vua Gia Long lm b tin li vua Tim ri c L Vn Duyt. Tng trn thnh Gia nh
dn 10.000 binh h v ng Chn tr v nc: Tim v Nc ng Nguyn phi rt lui.
phng nga mm lon, L Vn Duyt t ch bo h trn t Min t y v xy
thnh Nam Vang cng thnh La Lem. Sau vua Th T c Nguyn Vn Thy em
1.000 qun sang trn gi x ny nh mt thuc quc.
D sao vic giao thip gia triu Gia Long v Tim La vn gi c s ha ho. T
1802 tr i hai bn vn c s s b qua li trao i tnh thn thin v tng phm.
Ti Ai Lao, Vit v Tim cng t nh hng nhng khng v th m c s gy ln.
Ri quc vng Ai Lao xin thn phc c Vit ln Tim. Cc r Cam L cc vng Cao
Nguyn hai tnh Thanh Ngh, cc dn thng (Mi) v Thy X, Ha X (ngi Rhad)
cng c cng phm n t lng tun theo chnh quyn ca triu Nguyn.

11- Bn V Lon Phong Kin Vit Nam:

Cc nh vit s Php xa v nay khi ni n vua Gia Long v nhng trn gic cui
cng Ty Sn v cha Nguyn khng th ngn c nhng ting th di. Qu vy,
trn gic ny l mt cuc ni tranh, mt cuc xung t ch lin h n quyn li gia
hai dng h.
Theo ny chng ti, hy t ra vi cu hi:
1. Ngt 300 nm ly lon t i L mt 1527 n 1802 l nm cuc ni chin kt liu
c phi t ngi dn dy lon hay l t hai h Trnh Nguyn ginh nhau ngi b ch
m m mn cho cnh ni xng sng mu?. ng trn lp trng nhn dn, nh lm
s phi c bn phn ln n nhng k gy lon khin dn iu ng lm than. Ta
th ngh: di thi Trnh Giang cng nh di thi V Vng v t chnh i rt, dch
l, v gic gi lm i qu na phn dn s; theo ui chin tranh Trnh Nguyn
v Ty Sn bt lnh c 10 ngi ly ti ba bn xut mi lng, m trai trng ny c i
chng c v, cuc thy chin ti Th Ni my tao lm cht ti t nht nm by chc
ngn sinh linh, l vic gn, cn k con s nn nhn chin tranh trn khp cc no
ng t nc lun ba th k trc ngy bnh nh (1802) th r rt hng triu con
ngi lm c hn trn cc chin trng t Nam ra Bc.
2. Nh vy, t th k th XVI l t bui Vit Nam b ci thm cnh thin h tam
phn (Mc Trnh Nguyn, ri sau l Tn Nguyn v Cu Nguyn) n cui th k XVIII
nhng v lon ly l cng hay ti ca cc ng Cha phong kin nc ta? Trong cun
sch ny chng ti t ring ra chng "Lon Phong Kin Vit Nam" l do ngh k
trn tri li, ch tn thnh, ch ca ngi, ch hoan nghnh nhng trn gic chng
quc, dit xm lng m thi. Xng mu ca ngi dn lnh u c phi l nhng th
xy ngai vng, nghip b cho nhng c nhn, cho nhng dng h!

416

Vit S Ton Th

3. Nc Vit Nam cng nh dn Vit Nam t n trn thc t ng nht v bt

phn, nhng c chuyn qua phn, l do tham vng ca cc nh chnh tr, cc ngi
lnh o. Mi k nm quyn cha t mt a phng, nn thng nht quc gia tt nhin
b tan r. Tht chng khc chi hai v s u gm trn v i, k bi ng gc, k thng
ng li, khng cn i th na th k li ca khc khi hon, c g l! d nhin quc
gia li thng nht. Ring gia hai h Tn Nguyn, Cu Nguyn, ng vi cc s gia
Php, chng ti ngh rng Vit Nam thng nht di thi Ty Sn bi khi nh Ty
Sn ton thng (1788), Nhc lm Trung ng Hong , Hu lm Bc Bnh Vng, L
lm ng nh Vng, cha Nguyn nh lu vong hi ngoi, ai ng bo khi Vit
Nam khng thng nht? Sau ny nh Ty Sn b dit, cn li cha nh, ai chia x nc
Vit Nam na m chng thng nht?
4. Cn vic m rng cng vc min Nam ti t H tin, st Vnh Tim La cng l
mt s kin tt nhin ca Lch s. Trnh nm c ton ci Vit Nam t Linh Giang ra
ti Cao Bng. Nguyn khng khuch trng th lc th tranh ginh vi Trnh sao c!
Hung h Nguyn cnh Chim Thnh, mt dn tc ang b hao mn suy nhc do
nh hng ca nhiu chin cuc vi nh Hu L xa kia, khng m t v phng Nam
chng hoi lm ru! V cn i c hi no khi m Nguyn ang cn c mt ci vn
chy ua vi min Bc? Ngoi ra cng ng qun rng trong vic bnh trng cng
th vo vng ng Nai, chnh ngi dn cy ca chng ta gy c nhiu thnh
tch. Mt phn ln nhng ngi dn y t ng vt bin hay trn qua t Chim
vo khn hoang ti Bin Ha, B Ra, Gia nh do ta c th ni rng chnh h vit
nhiu trn nhng trang s Nam tin ca dn tc chng ta.

12- Vi Kin V Vua Gia Long:

vua Gia Long, t con ngi qun nhn n con ngi chnh tr c nhiu im khc
bit khin ta phi coi vua Gia Long cng l mt nhn vt k kit ca Lch s trn nhiu
phng din. Nhn vt ny c nhiu iu hay cng nh c nhiu iu d.
Chiu theo ci r th Gia Long thuc v mt dng h c nhiu danh tng, giu mu
c, m lc, nhn ni, cn c, thng minh, trc lc nh vy m trong thi trung suy,
Nguyn nh mi 17 cm u c binh tng, nm vng c lng dn, bn phen
vinh nhc t Gia nh, nhiu tao siu bt ngoi khi, tri dt c vo t Tim,
nng nh triu nh Vng Cc c lc phi hy sinh c tnh mng (tr gic Min v M
Lai cho Tim) mua thin cm ca ngi hng c ch nng thn. Trn 20 nm
rng, vua Gia Long xng xo khp cc chin trng t vng ng Nai ra Thun Ha,
vt bin tro non trong vng khi la mt mng m vn khng bao gi lui bc, con
ngi y tht ng l mt chin s. Trc im ny ta khng th khng v tay khen
ngi Th T nh Nguyn.
V chnh tr, khi sc cng lc tn, Gia Long cho Gim mc B a Lc em con i
cu cu nc Php ri lun lun giao thip kho lo vi cc ln bang ly ngoi vin,
nh chng nhng ngi u Chu m c cc qun Tim, Min, Lo thng qua li
nh Ty Sn gip mnh. Ngoi giao n th l kho lo tuy rng mang ngi ngoi v
nh anh em nh l lm mt hnh ng khng p nu so vi vic 12 s qun trn

417

Vit S Ton Th

tm th k trc. Nhng n khi s nghip thnh, ngi quc ch vng. Gia Long
thay i lun thi , ln ting k c vi Tim, t Min v Lo vo vng l thuc. Tin
thoi, kinh quyn n th qu tht l mau l, qu quyt... Tuy vy vua Gia Long c t
nhiu s on:
1. Cc cng s vin ngi Php ch Th T im khi ang chin tranh, ngi
qu cn thn nn hay do d, nu bit nh dn Ty Sn ang lc i thn, tng lnh
ca h chia r th ngy vinh quang ca nh vua cn sm hn nhiu.
2. i vi cc cng thn, v hay nghe li sm tu Gia Long c kh qu bc bo v
tn nhn, v vy Thnh Nhn, L Vn Cu, Nguyn Vn Thanh, ng Trn Thng
l nhng k theo ph Nguyn cha t lc gian nan u b bt t k t. i L cn
c trng hp "Bt ngh"; Nguyn triu vi b lut ca nh Thanh y sao chnh bn,
chng nng nh cho ai du k c nhiu cng lao hn m. n Minh Mng, nm
xng kh ca L Vn Duyt v L Cht cng khng khi xing xch, v h ti tnh g
cho cam!
3. Khi suy b, Gia Long bit cu cu nc Php, mc kch c d tm quc
ca Lit cng Ty Phng trc thi ca ngi v c trong thi ngi, vy m khng tm
ni mt k sch gi nc cho khi "Bch ha", ch bit "b quan ta cng", cc triu
i k tip cng chng sng sut hn lm g m khng mt nc.
4. t quc Ph Xun l mt mnh t gy, dn tha, ca t v phng din
qun s ni ny l mt v tr chin lc bt li c v thy ln b. Tri li Bc H l ci
r ca dn tc, ni gn l t hai chc th k tr v y rung t ph nhiu, dn c
ng o, anh hng ho kit i no cng sn chng xm lng nhiu phen nh trc
ch, ngi tan. Vy m vua Gia Long b tht l ung. Phi chng Gia Long e ngi
nhng uy tn cn xt li ca hai h L Trnh, nhng nu ti thi th n uy th mnh l
thi dng m cc triu i qua ch l nhng ngn la tn, u ng s! Sau ny
Bc H ly lon lin min, lng dn khng tng v triu nh qu xa ri 50 nm sau
gic Php tin vo ni a ca ta, hng vn qun ca Nguyn Tri Phng, Hong Diu,
Tn Tht Thuyt khng chng ni my chic tu, vi trm lnh ca Francis Garnier, H.
Rivire v De Courcy. y chng l s vng tnh ca vua Gia Long v b gc ly
ngn sao?
Cn v cc qui m lp quc, ta thy vua Gia Long cng lm mi vic, t c s
sing nng, cn mn nhng khng c g c bit hn cc triu i trc.
Th T mt nm K Mo (1819) ngi c 18 nm, th 59 tui, miu hiu l Th
T Cao Hong .

418

Vit S Ton Th

II- Thnh T (1820 - 1840)

- Vic ni tr
- Vic ngoi giao
- Vic Chn Lp

- Cc v phin lon
- Vic Ai Lao
- Vic cm o

1- Hon Thin B My Chnh Quyn:

Thng ging nm 1820, ln k v vua Th T l Hong t m, nin hiu l Minh
Mng. By gi, Ngi 29 tui li sn c thng minh, ham nghin cu vic triu chnh,
am hiu vn hc nn ti khi ra cm quyn, c th ni vua Minh Mng khng c cht g
b ng.
Ngi l mt ng vua rt hot ng nn trong 20 nm tr v, Ngi lm c rt
nhiu vic v trong i Ngi cng xy rt nhiu iu quan trng.
Ngi t thm ra cc t, cc vin. Hai c quan trng yu nht l Ni cc v C mt
vin. Trc y vo hi vua Th T c Th Th Vin coi cc biu, sch, ch, co,
chng, tu, sc, mnh v.v...Nm 1820, nh vua i ra Vn Th Phng v nm sau ra
Ni cc, ly cc quan Tam T Phm vo gip vic.
Nm 1834, do nhiu vic quan trng, c yu, Ngi t ra C Mt vin ly cc i
thn vo lm nhn vin.
Nm 1836, Ngi lp Tn Nhn ph. C quan ny trng coi mi vic trong h nh vua
cho c trt t tn ty v cp dng cho k c u, gip vic hiu h.
Quan ch c t t Nht Phm cho n Cu Phm, mi phm c 2 trt cho 2 ban
vn v, t cc chc Tun ph, B chnh, n st, Lnh binh v.v... cc tnh (Minh
Mng th 20), cc chc v quan li ny cn tn ti n sau ny v thay th cho ch
Tng Trn, Trn Th, Lu Trn k t Minh Mng th 12 theo li nh Thanh.
trnh nn tham nhng. Ngi pht cho quan li hng nm mt s tin dng lim
ty theo ng cp.

2- Vic Hc Hnh Thi C:

Vua Minh Mng rt ch trng vo vic vn hc ly nhn ti vo vic tr nc an
dn. Ngi m Quc T Gim v cp lng bng cho cc gim sinh.
V tin triu ch c thi Hng, su nm mi c mt k thi, nay i lm 3 nm mt
khoa, c nm T, Ng, Mo, Du thi Hng; nm Thn, Tut, Su, Mi thi Hi, thi nh.
Hai khoa thi ny m ra ly Tin S, n nm Minh Mng th 10 (1829), nh vua
ly thm Ph Bng nhng ngi trng cch.

419

Vit S Ton Th

Vua Minh Mng c mt quan nim rt sng sut v vic hc. Ngi thy li hc c
nghip ch chuyn v thi ph ph phim thi ly ch khng th c mt thc hc l
mt li hc i ti ch thu o nhn tnh, am hiu vic i mt cch thc t m
mang x hi, nng cao trnh dn sinh. Ci hc t chng c nghip, than i, n
nay vn cn l mt iu m trong x hi Vit Nam cn nhiu ngi ham chung. K
cng ng bun thay!
Ngi c ln ni:
"Lu nay ci hc khoa c lm cho ngi ta sai lm, Trm ngh vn chng vn
khng c quy c nht nh, m nay nhng vn c-nghip ch cu n ci h so khoe
khoang ln vi nhau, bit lp mi nh mt li, nhn phm cao hay thp do t . Khoa
trng ly hay b cng do t . Hc nh th th trch no m nhn ti chng mi ngy
mt km i. Song tp tc quen ri, kh i ngay c, v sau nn dn dn i li".
Tic rng bit iu ny l mt ci bnh nguy hi cho s tin ha ca dn tc, Ngi
mun canh ci nhng li khng bit canh ci ra sao. Triu thn ca Ngi li phn nhiu
ch l nhng h nho lc hu, nn khng gip c Ngi k hoch no cho quc ph
dn cng. S thc nu l ci c hc th c hc khng lm bi n cng rt v thc.
Tri li t i ng ci hc v thc suy tn tr nn ci hc hun h, ci hc tm
chng trch c, ch lo vic khoa c hn l lo vic thit yu cho thin h. Tm li ci
hc ngha l mt, ci hc m Trnh T ni cu: Phong chi tc d lc hp, quyn
chi tc thot tng mt k v v cng giai thc hc d (Phng ra th y c v tr, thu
vo th nu n thm tm; v ca n v cng xc ng nhng ngi Tu lm m ta
cng lm theo.)
Sau ny Phan Ty H trong bi ph Lng Ngc Tt Danh Sn phi than di:
- i chung vn chng, ngi tham khoa mc.
- i c, tiu c, sut thng di mi.
- Ng ngn, tht ngn, quanh nm ln lc.
- Ngng hi th ca quan trng lm vn sch.
- Chch c th phi, m Thun c th sai.
- Nht di tha ca ngi Tu lm t ph.
- Bin th phi t, Ngu th phi lc.
- Tu tt nhng phng danh li.
- Ch T chc nh cp vng.
- L th bao k hin ti, sn S lung bun dng ngc.
- y chng ring g k v thn gia, tham v li lc.
- M n c my k qun chng o rng trong mt nc.
- La vo my ngn vn ni hc m a ngc...

420

Vit S Ton Th

3- Sch v
Ngi chm lo vn ha, khch l vic tu th bng nhng s ban thng, cho nn vo
thi Ngi nhiu sch c gi tr c ra i.
1) Gia nh thng ch
2) Minh bt di hon vn tho ca Trnh Hoi c
3) Bn triu ngc ph v 2 bn K s ca Hong Cng To
4) Khai quc cng nghip in ch (7 quyn) ca Cung Vn Hi
5) Minh lng khi co lc ca Nguyn nh Chnh (34 quyn).
6) C s bin lc ca V Vn Bu
7) Khm nh tiu bnh lng k ph khu phng lc
8) Ng ch thi tp... (2 cun sch ny do cc quan hp li cng son)
Ngoi ra, Ngi cn gii quyt c nhiu vic khc khng km phn quan trng nh
sa i phong tc v tri bao nhiu thi lon ly, trt t x hi nt, nhn tm i bi.
Ngi lp ra 10 iu rn bo dn chng gy li tinh thn lun l ca trm h. Ngi
cho dng nh dng t nui nhng ngi tn tt, c c.
Vic inh in cng c chnh n v kim sot cht ch hn. Rung t Nam Vit
c o t li, tnh ra c 630.075 mu. Tng s inh ton quc l 970.516 xut v
4.063.892 mu rung, t.
Ngi Tu sang lm n khai khn cng c i i t t. ng nin mi ngi phi
np hai lng bc. Nhng ngi lo hng v tn tt ch phi chu mt na. Vic v b
cng c Ngi lu rt nhiu: lp n i, pho i cc ni him yu. Binh ch c
thy binh chia ra tng C, i, V, Doanh. Tic rng vic binh b thiu ngi chuyn
mn v c nng lc, li thm vo thi c quan nim trng vn khinh v gy nhiu
nh hng tai hi nn tuy nh vua lun lun ra lnh v khuyn khch, vic ny chng
tin c l bao m mi ngy cn suy nhc thm na.

4- Nhng Cuc Phin Lon

Nhng cuc phin lon xy ra di thi vua Minh Mnh sut Trung, Nam, Bc, k t
nm 1822 do nhiu nguyn nhn:
A) V pha ngoi bang, nc Tim la vn gi thi hn hc v vn Chn Lp
(chng ta thy trn y) nn ngoi mt tuy m du nhng bn trong Tim La vn
tm c hi quy ri Vit Nam.
B) Ngoi Bc, mt phn nhn tm cn luyn tic L triu, vn ch dp ni ln chng
li nh Nguyn v khi phc li dng h L.
C) Bn quan li hay nhng nhiu dn chng, dm pha nhau, tng cng, nnh ht m
nh vua li thng khng minh, nht l i vi k cng thn. Nhiu ngi trung lng

421

Vit S Ton Th

m ra chn nn, tri li phe gian nnh ny n mi ngy mt nhiu, nc tt nhin phi
sinh lon do ngoi quc mi dm nhm ng vo.
Nhng v phin lon quan trng ng k l v Phan B Vnh khi s Nam nh,
L Duy Lng Ninh Bnh v Nng Vn Vn Tuyn Quang (v Phan B Vnh xy vo
nm 1826 lm cho quan qun ca triu nh tn hi rt nhiu, n nm 1827
Nguyn Cng Tr lc lm Tham Bin c c i dp mi yn). V L Duy Lng
pht sinh vo 1832, tc l nm Minh Mnh XIII Ninh Bnh. L Duy Lng l con chu
nh L cng dy ng vi cc th t l Quch Tt Cng, Quch Tt T v inh Th
c, v.v... Vua Thnh T huy ng Tng c Ngh Tnh l T Quang C em qun ra
Ninh Bnh cng vi Tng c Thanh Ha l Nguyn Vn Trng i nh, sau vi thng
L Duy Lng b bt gii v Kinh tr ti v tt c con chu L b y Qung Nam, Bnh
nh. Bin php ny t rng chnh sch "Ph L" chm dt.

V Nng Vn Vn v L Vn Khi
Vic L Duy Lng ngoi Bc H cha yn hn th trong Nam Vit by gi c L Vn
Khi cng chng li Triu nh. V Khi l ngi Bc v c anh em h hng Tuyn
Quang nn c lnh cho bt cc thn nhn ca Khi. Nng Vn Vn l anh v Khi v l
Tri Chu Bo Lc hi hong s lin chiu tp ng ni ln cp ph Tuyn
Quang, Thi Nguyn, Cao Bng v Lng Sn t thng 7 nm 1833 cho n thng 3
nm 1835 lm quan qun tn ph rt nhiu. D vo vic tiu tr Nng Vn Vn c
Sn-Hng-Tuyn Tng c L Vn c lm Tam Tuyn Tng Qun V, Hi An Tng
c l Nguyn Cng Tr lm Tham Tn v Ninh Thi Tng c Nguyn nh Ph. Cc
tnh Thng du hi b qun gic vy hm kch lit. H nh c th rng ni him
tr v li thng thuc cc min ny, nn quan qun phi cht vt v cng mi dp
xong.
Theo Vit Nam S Lc t khi ng L Vn Duyt mt i, t Nam Vit tuy l ni lp
nghip ca nh Nguyn m li xy ra nhiu s ri ren l v vua Thnh T thiu s rng
lng i vi cc cu thn (trn y chng ti ni qua v cc v ) li nghe bn xu
nnh nn dn s b p bc qu nhiu. V n L Vn Duyt ng l yn ri th Bch
Xun Nguyn ra lm B Chnh Gia nh (by gi l thnh Phan An) ni rng phng mt
ch truy xt thm v T Qun L Vn Duyt. L Vn Khi tuy l con nui ca L Vn
Duyt nhng vn b nghi ng s c phn ng nn ngi ta bt giam Khi lin. Hnh
ng ny khin cho Khi ny lm lon. m 18-5 nm 1833 tc Minh Mnh XIV,
L Vn Khi thng vi cc ng ng cng mt s t nhn ngi Bc trong lao v mt
s cng trong tri giam hoc bn ngoi c lm n nh dn s hay b bt lm lnh
hi hng (27 ngi) ph ngc vo dinh B Chnh Bch Xun Nguyn v git c nh.
Tng c Nguyn Vn Qu em qun n cu cng b git. Cn cc quan khc nh n
St, Lnh Binh u b chy c chng bao lu qun i trong thnh Phan An u theo
Khi ht. Khi bn thit lp cc chc v cho ng vin, ri t phong cho mnh lm i
Nguyn Soi, lp triu nh ring mt gc tri. Sau Khi cho i nh ph cc ni, ch
trong mt thng, su tnh min Nam lt c vo tay Khi. Trong dp ny Khi ly danh
ngha tn ph mt ngi con ca Hong T Cnh mt nm 1801. V Vng tn by
gi ang Hu.

422

Vit S Ton Th

Nghe tin ny vua Minh Mnh cho git ngay con chu v ch du bn Khi ht
ng li dng.
Triu nh phi Tng Phc Lng lm Tho Nghch Tng qun v Nguyn Xun lm
Tham Tn Qun V cng nhiu tng t em qun thy b vo nh Khi.
Trung qun ca Khi l Thi Cng Triu trc kia l v y ngi Tha Thin, coi
v bin binh ng Gia nh, khi Khi dy ng lin theo Khi nay thy qun i ca
Triu nh ti li phn Khi tr v vi Triu nh.
L Vn Khi i bi nhiu ni, sau ch c th thnh Phan An v cho ngi i cu
cu qun Tim La. Tim La lin a sang gip Khi 5 o qun, chia ng thy b
tin vo Vit nam. o th nht l 100 chin thuyn vo H Tin, o th hai l lc
qun nh Nam Vang (Pnom Pnh) mc ch chim Chu c v An Giang, o qun
th ba nh Cam L, o th t nh Cam Ct, o th nm nh Trn Ninh.
Ch ch ca Tim La tt nhin khng phi l n gip Khi m nhn c hi ny
cp t Chn Lp v Nam K, h tung qun ra nh nhiu ni phn tn lc lng
ca Vit Nam.
Triu nh ta lin huy ng ngay qun lc i ph, Trng Minh Ging v Nguyn
Xun c lnh gi mt An Giang v pha Ty Nam nh ui c Tim ra khi b
ci. Vic ny khi t thng ging nm Gip Ng (1834) n thng nm th kt liu.

5- Vic Ngoi Giao Vi Ngi Php

Vua Minh Mnh khng c cm tnh vi ngi Php, iu ny xt ra thu cng l
mt thi chung ca ngi ng coi ngi u Chu l bn man di, l qun xm
lc.
Ngi khng a ngi ngoi quc v l do chnh tr, li khng thch c tn gio ca
u Chu, mt th tn gio cch mng m nhiu vua cha La M xa kia kch lit
ph. Ngi quyt lit trong vic git o, cm o do nhiu gio s t cho vua
Minh Mnh bit hiu l "Nron Vit Nam". Vi cng s vin ngi Php, Ngi cng c
lnh nht nn khi Chaigneau tr li Vit Nam, tuy cc l vt c thu nhn vui v
nhng bn ng khng c trng dng na. Ri nh vua cho Chaigneau hay rng
khng cn phi k thng c gia hai chnh ph, ngi Vit Nam vn i x tt p
vi ngi Php l .
Tm li vua Minh Mnh ch tha thun mua bn vi ngi Php nhng khng chp
nhn xy dng cuc bang giao chnh thc vi nc Php, nn quc th ca Php nh
xin t Chaigneau lm Lnh S Php Vit Nam khng c m xa n.
Nm 1822, tu Cloptre n Tourane; mc du c s can thip ca Chaigneau tu
ny cng khng c b. Hai nm sau mt thng thuyn khc b quan ta lm kh

423

Vit S Ton Th

d. Ri ng Bougainville n vi tu Thtis v L'Esprance ngc nhin l Chaigneau

ri khi t Vit113.
Vua Minh Mnh khng tip ly c rng y khng ai hiu ting Php nn quc th
ca Php khng phin dch ni. S thc lc ny thiu g gio s Php ang truyn gio
Vit Nam lm cng chuyn cho triu nh ca Ngi.
Tuy vy cuc giao thip gia ta v Php khng gin on ngay sau khi hai ng
Vannier v Chaigneau v Php. Ngi Php vn c chp ni li mi lin lc. Nm sau
(1826) chu Chaigneau l Eugne Chaigneau cn tr qua Vit Nam nhng cng khng
lm c kt qu g tt p, nm 1829 ng ny phi b v nc.
Xt ra cc vua u tin ca nh Nguyn thy ci Bch ha lan trn t th k XVII
v XVIII khp Chu nn khng mun giao dch vi nc Ty Phng no ht. Vua
Gia Long i x tt vi ngi Php ch v hm n mt s ngi Php gip mnh xa
kia nhng trong thm tm vn c s e d. n i Minh Mnh th ngi ta coi rng
khng cn n v ngi Php na v khng lin lc mt thit vi Php cng khi gp
nhiu iu kh khn phin phc vi cc cng quc u Chu khc.

6- Vic Ai Lao v Chn Lp

A.- Nm Minh Mnh th VIII (1827), Tim La nh Vn Tng, Quc Vng x ny
l A N chng khng ni phi sang cu cu triu nh Vit Nam. Vua Thnh T cho
Thng Ch Phan Vn Thy lm Kinh Lc Bin Son i Thn mang vin qun theo
ng Qui Hp v Lc Phm sang gip. Vic xut binh ny b tht bi.
A N phi theo qun ta v Ngh An i thu xp qun s xong s nh bo th. Nm
sau (1828) A N chiu m c qun Lo lin xin quan qun ca ta hp sc. Phan Vn
Thy v Nguyn Vn Xun, Nguyn Khoa Ho c lnh vua Thnh T em 3000 qun
v 24 con voi a A N v Trn Ninh, ri tin vo Vn Tng (Vientiane). o qun ca
ta v A N li b thua phi xin vin binh Ngh An. Vua Thnh T chn vic ny h lnh
bi b v ch phng v cc a im bin gii m thi. Sau A N chy v Trn Ninh b
th lnh Chiu Ni bt np cho Tim La.
Qun Tim c nh dn vo cc min ph cn Qung Tr. Thng Ch Phm
Vn in v Tham Tn Qun V L ng Doanh cng vi cc o qun Lo phi i
ngn gic, ng khc gi th cho Tim La trch c. Tim La tr li khim nhng
ri rt qun v. Tuy vy Tim vn b mt dung tng ngi Chn Lp ni ln chng li
chnh quyn ca ta hoc h hip Vn Tng v cc x quy ph triu nh Vit Nam. Ri
cui nm Qu T (1833), Tim li li dng li ku gi ca L Vn Khi mang qun vo
ni a Nam H v Chn Lp nh trn ni. Tm li Tim La t khi mt quyn bo h
Chn Lp vn hn hc vi Vit Nam, lc khng sinh s c vi ta th li quay ra
quy ri Ai Lao v Chn Lp, hoc khi thy c bin c xy ra trn t Vit Nam lin
nm ngay c hi xm ln.
113

Chaigneau v Vannier thy s lnh m ca nh vua nn xin ngh vnh vin v qu hng
vo ngy 15-11-1825. n ca hai ng ny c chp thun ngay lp tc tuy c hnh thc nh nhn.

424

Vit S Ton Th

Xin nhc rng di i Thnh T nhiu x nh thuc v Ai Lao v st t nc ta

cng xin quy phc nh t Lc Phm, Tam ng (hai x ny c triu nh ca ta i
lm hai ph), Xa H, Sm T (Sam-Teu), Mng Son (?), Mang Lan (Mng Lam),
Trnh C (Xing-Kh), Sm Na (Sam-Neua), Mng Duy, Cam Ct (Kham-Keut)
Ngc Ma, Cam Mn v Cam Linh (cc x ny hp thnh ba ph Trn Bin, Trn nh v
Trn Man. Ph Trn Bin chia ra lm 4 huyn, cn hai ph Trn nh v Trn Man chia
mi ph lm 3 huyn.
Cam L thuc Qung Tr, cc dn Mng, Mang Vang, N B, Thng K, T Bang,
Xng Thnh, Tm Bn, Ba Lan, Mang Bng, Lang Thi cng xin ni thuc v c chia
ra lm 9 chu theo l triu cng. C th ni rng t Sm Na, Trn Ninh, Cam Mn v
Savanhaket by gi thuc v Vit Nam di i Thnh T v nc ta by gi k c
cc x ni ph rng ln hn bao gi ht. Vic l thuc ca cc x k trn c ghi
vo nm inh Hi (1827) do mun trnh s quy nhiu ca Tim La v c s che
ch ca triu nh Vit Nam.
B.- Cui nm 1834 vua nc Chn Lp l Nc ng Chn qua i khng c con trai k
t, quan ph trch vic bo h Chn Lp l Trng Minh Ging lin t em gi Nc ng
Chn l Ang Mey ln lm Qun Cha gi l Ngc Vn Cng Cha. Vic ny c sp t
vo u nm t V (1835) ri Chn Lp c i ra Trn Ty thnh chia lm 32 ph v
2 huyn. Trng nom vic qun dn x ny trn c mt Tham Tn i Thn, mt
c, mt Hip Tn v di c bn chnh-ph lnh binh.
Nm Canh T (1840) L Vn c lm Khm Sai i Thn v Don Un lm ph cng
Trng Minh Ging sang khm xt vic bun bn, t cc th thu inh, in,
giang, sn vt.
Sau ny quan li Vit Nam lm nhiu iu cn r, li bt c Ngc Vn cng cha
em v Gia nh cng y bn quan Chn Lp l La Kin, Tr Long ra Bc K nn dn
Chn Lp bt mn ni ln nh ph, Tim La li dng dp ny gip em Nc ng Chn l
ng n khi ngha, quan qun ca ta dp mi khng xong. Ti khi vua Thnh T mt
(1840) th cc nh cm quyn ca ta Trn Ty thnh phi rt v ht.

7- Vic Cm o
Bui u vua Minh Mnh mi ln ngi, Ngi cha c p dng ngay chnh sch st
mu vi cc o trng Ty phng v cc tn Thin Cha, nhng dn d triu nh
Vit Nam thy ngi Php n Vit Nam c mt thi ng ngnh, tu bun Php
thnh thong li b b mt mt s gio s vo ni a mc du ngi Php bit r
chnh quyn Vit Nam khng a o ny. T d nm t Du (1825) tu Thtis vo ca
Hn em gio s Logerot ti mt cch ln lt. Nu ngc dng lch s m ni th vic
ny chng phi l ln u. Cc quan Vit Nam khm xt ro rit m vn khng xit
c. Ngoi ra nh vua ban nhiu o d khuyn nh v nghim cm dn
chng, cn vi cc gio s, Ngi cho mi v Hu dch cc sch Ty ra ting Vit, thc
ra ch ngn cn vic ging kinh Phc m m thi. Mi phng sch rt cuc u v
hiu, ri chnh quyn Vit Nam du mun du khng phi i n ch quyt lit. o
d cui cng tuyn b x t hnh nhng ai vi phm lnh v c nhng ai cha chp gio

425

Vit S Ton Th

s cng nh gio dn. Nm y mt gio s b bt v b x gio, qun quan lc lo

khp ni, t nh th, bt gio s v gio dn gn nh lon. Ngoi Bc ni ln nhiu
phong tro chng nh Nguyn, tt nhin c mt s gio dn d vo cc v phin ng
ny. Trong v nh thnh Phin An, ngi ta bt c C Du (P. Marchand, gio s ny
b tra tn rt nhiu nhng vn khng nhn c gip L Vn Khi) vic git o t
(1834-1838) li cng d di hn trc, nhng st v mu ca nh vua ch lm cho cc
gio dn say m thm o Thin Cha. Ngi Cng Gio cho rng cht v o l "cht
v Cha" v s c ln nc Thin ng hng hnh phc v tn bn cnh Cha
Tri.
Vua Minh Mnh thy mi vic cm on, git chc khng c kt qu phi c mt s
on sang iu nh vi chnh ph Php. S on ti ni nhng b Hi Truyn Gio
Ngoi Quc xin Php Hong Louis Phillippe ng tip. Phi on nh ra v, n nc
nh th vua Minh Mnh mt. Ri vic cm o vn c tip tc m vic truyn o,
theo o cng vn khng ngng, sau ny Php chim c nc Vit Nam (cui th k
XIX) o Thin Cha mi chm dt c nhng trang thm s.

8- Bn v Vua Thnh T
Vua Thnh T mt nm Canh T (1840), th c 50 tui, ngi c 21 nm,
miu hiu l Thnh T Nhn hong .
Ngi l mt ng vua bit chm nom vic nc, bn trong sa sang c cc vic
chnh tr, quan ch, hc hnh, khoa c, phong tc, thu m, v b khin trong nc c
nn np chnh t. Bn ngoi nh vua v triu nh nh Tim, dp Lo, thu phc c
nhiu b lc, gy c nhiu uy th cho quc gia nhng khng c sng kin nn vic
canh ci khng c g c bit lm. V xt ci cn bn ca giai tng tr thc i , hc
ch v t chng, c nghip th cng kh m c nhng nhn ti xut sc, li lc lm
nhng vic kinh bang, t th cho nhn dn c nh.
Tuy nhin ngi ta khng th khng quy trch nhim cho Ngi v cc v lon ly
xy ra Bc H, Nam H v Chn Lp do quan li tham nhng gy nn, ng l
nhng min xa xi ny nh vua phi la t nhng cn b u t, bit ly n lm uy,
kho lo v v dn chng, bi t lu h thiu cm tnh vi tn triu. Vic bo h
Chn Lp r rt km chnh tr l i n ch qu ngc i ngi bn x, khin Tim La
li dng nhc im ny kt hp cng dn Min nh ta bt ra khi Trn Ty thnh.
Vic L Vn Khi tuyn b lp con Hong t Cnh c chnh ngha hon ton l
chuyn vu v m nh vua li n git c ch du ga cng chu nh th tht l qu lo
cho ci ngai vng ca mnh m x tnh ct nht114. n v n L Vn Duyt v L Cht
cng ng phn nn bi khi sng khng lm ti (m h cng chng c ti g ng
k) n khi h cht li em ra hnh h nm xng kh, tht l by mt chuyn ci
cho hu th.

114

S Php ca C. B Maybon c chp chuyn ny.

426

Vit S Ton Th

Cn v vic cm o, git o thit tng cng nn rng xt cho nh vua, v Thin

Cha Gio by gi qu mi i vi dn ta, li c nhiu nghi l khng hp vi tc l c
truyn gn nh lm o ln mt phn no i sng tinh thn ca ta. Hung h mi dn
tc c mt mi sng knh ring, ai chng cho iu sng knh ca mnh l hay v khi
mnh c quyn tt nhin phi bo v iu sng knh bng mi cch. Thm vo,
tnh hnh chnh tr Chu ang ri lon t n Dng qua Thi Bnh Dng do cc
cuc xm lng ca cc quc Ty phng, vua cha ng no m chng t nhiu
t tng bi ngoi, ch ng hn rng mnh thua km ngi th vic bi ngoi ch em
li s thit thi m thi.

427

Vit S Ton Th

III - Hin T (1841-1847)

- C nhn ca vua Hin T
- Vic Chn Lp v Tim La
- Cuc nh ph u tin ca Php Vit Nam

1- C Nhn ca Vua Hin T

Vua Thnh T thng h, Hong t Min Tng ln ngi vo ngy 21 thng ging nm
Tn Su (12-2-1841) ly nin hiu l Thiu Tr. Nh vua lc ny c 31 tui.
Vua Thiu Tr cng ging vua cha ch ham vn chng, s k nhng tnh tnh
thun ha hn. Nm 1852, Ngi cho bin son cun i Nam Lit Truyn Tin Bin
gm tnh tit v cc nhn vt chnh tr quan trng ca nc nh. Ngi li lm nhiu
bi th vnh cc phong cnh c ting trong nc ng vo thnh tp gi l Ng
danh thng hi thi tp v Ng ch Bc tun thi tp, cng son ra sch Ng ch v
cng thi tp ca ngi cc vic nh dp di i Ngi.
V vic chnh tr, Ngi noi theo cc qui m ca vua cha li, t d vic hc hnh, thi
c, thu m. Cc b ti nh Nguyn Tri Phng, Lm Duy Hip, L Vn c, Don
Un, Trng ng Qu, V Vn Gii ht sc ph t gii quyt nhng vic quan
trng, nht l cc vic gic gi Nam H, vic chng i ca dn Chn Lp, vic quy
ph ca qun Tim. Cc v ln xn ny lm qun ta gian lao, vt v kh nhiu.
Nm vua Thiu Tr ln ngi, Ngi c gi s b qua Tu xin cu phong. Nm sau,
Ngi ra H Ni lm l th phong. Nm 1845, hai s b i Tu lin tip, mt cm
t v mt mang tin cng.

2- Vic Chn Lp v Tim La

Cui i Minh Mnh gic d ni ln Nam K v Chn Lp khng chu phc tng ta
na. Triu nh c cc ng Trng Minh Ging, Nguyn Cng Tr, L Vn c, Nguyn
Tin Lm i tiu tr mi khng xong, Nam K c cuc dy lon ca Lm Sm cng
bn thy cha ti Tr Vinh. Ti Chn Lp (Cao Min) ngi Min hp vi ngi Tim
nh ph chnh quyn bo h ca ta. Quan qun Vit Nam chng khng ni phi rt
v, lc vua Thiu Tr va ln ngi xong, triu nh Vit Nam phi chp thun ngh
ca ng T Quang C xin bi b vic cai tr Trn Ty thnh (Chn Lp). Ri qun i
ca ta tr v ng An Giang. Trc y ng Trng Minh Ging ph trch Trn Ty
thnh, nay khng i ph ni vi tnh th phi rt lui, h Trng ly lm xu h nn
lm bnh, v n An Giang th mt.
Lc cc ng Nguyn Tin Lm v Nguyn Cng Tr dp xong gic Lm Sm th qun
Tim mang binh thuyn vt bin gii sang nh ph. Quan qun ca ta di quyn

428

Vit S Ton Th

tng ch huy ca L Vn c chia lm ba o: Nguyn Tri Phng, v Nguyn Tin

Lm gi mt Tin Giang; Nguyn Cng Tr v Nguyn Cng Nhn gi mt Vnh T;
Phm Vn in v Nguyn Vn Nhn gi mt Hu Giang, nht t tin ln, qun Tim
thua to phi rt v Trn Ty thnh. Qun ta khng ui theo ch b phng cc ch
him yu m thi.
Nguyn khi qun ta Chn Lp lui v Nam K th ngi Tim La y ng h
Nc ng n (em Nc ng Chn, ch ca Ngc Vn Cng Cha) v nc lm vua, sau
h p ch dn bn a qu ng. Ngi Chn Lp chu khng ni li sang cu
cu Vit Nam. By gi vo nm t T (1845) tc l Thiu Tr th 5, V Vn Gii c
lnh thanh ton vic ny. Hn mt ln na binh s Vit Nam li ch ngn c sang t
cha Thp. Nguyn Tri Phng, Don Un, Tn Tht Ngh ph c n Dy St, thu
li c thnh Nam Vang (1845) hng phc c 23.000 dn Min. Nc ng n v
tng Cht Tri b qun ta vy ng (Oudon) nguy qun qu phi xin ha vo thng
chn nm y. Ri hai bn k ha c, sau qun Vit Nam rt v ng Trn Ty i
Tim thi hnh cc iu k kt.
Thng chp nm Bnh Ng (1846) Nc ng n dng biu t ti v np cc cng
phm. Nm sau ng n c phong lm Cao Min Quc Vng v Ngc Vn Qun
Cha phong lm Ngc Vn Cng Cha. Mi vic n tha qun Vit li tr v An Giang
v t Nam H li c yn lnh nh c.

3- Cuc nh ph u tin ca Php Vit Nam

Vua Thiu Tr lc mi ln ngi c r rt thi ha hon vi ngi ngoi quc. Ngi
khng ght o qu ng nh vua cha nhng vn khng bi b cc sc d cm o v
phng thch nhng gio s cng gio dn.
By gi d lun qun chng Php vn cha ht xc ng v nhng v t o Vit
Nam di i Minh Mnh. T Annales de la Propagation de la Foi l mt c quan truyn
tn ca hi Truyn gio ngoi quc lun lun nhc nh n nhng vic git o, cm
o rt l tn nhn ti Vit Nam nn mt s ngi Php yu cu Php nh can
thip.
Ngy 24-2-1843, mt chin thuyn c nh ca Php tn l Hroine vo ca Hn,
vin Thiu t thuyn trng l Favin-Lvque xin phng thch cho 5 gio s b kt n t
hnh ang b giam ti Hu trong c gim mc Michel. Quan ca ta c ln trn
trc vic ny sau Favin-Lvque cng quyt ti Hu, ba tun sau cc gio s ny
c th ra. Trc y hai nm, gim mc Lefebvre b bt Vnh Long ri gii v Hu
chu t hnh cng c hi qun Thiu tng Ccile em chic tu Alemne vo
Nng xin cho. Nhng vic bt b gio s vn tip tc khin chnh ph Php phi ln
ting phn i.
Nm inh V (1847) i t Lapierre v Trung tng Rigault de Genouilly c ln
vua Thiu Tr mt t khng ngh ca nc Php v vic cm o, git o v yu cu
triu nh Vit Nam bt chc nc Tu cho ngi Php c t do ging o Thin
Cha.

429

Vit S Ton Th

i bn cn ang iu nh v cng vic ny ko di mt thng ri m vn cha

dt khot, cc s quan Php li thy 5 chin thuyn ca Vit Nam chun b tn cng,
cc hi i cng c s hot ng khc thng nn i t Lapierre c ngi sang yu
cu cc chin thuyn Vit Nam ng tin ra khi. Ti hu th ny khng c m xa
n nn tu Php phi bn trc ri cuc xung t khai din ngay lin khi . Mt gi
sau chu s ca ta b ph tan. Lapierre khng cho qun b v ngy hm sau ri khi
ca Hn.
Vua Thiu Tr gin lm, gi sc d i cc tnh, trng thng nhng ai git c
nhng gio s Ty phng, mt khc Ngi cho tng cng qun s v vic ch to
thm qun kh. Nhng sau bin c ny c vi thng th Hin T qua i vo ngy 411-1847 tc nm Thiu Tr th by. Ngi lm vua c 7 nm v cht nm 37 tui.

430

Vit S Ton Th

Phn Th T
Vit Nam Mt c Lp V Tay Php

Chng 1
IV- Dc Tng (1847 - 1883)
- Vua T c v tnh th nc ta gia th k XIX
- Vic ngoi giao v cm o
- Vic vn hc v binh ch
- Hai v o chnh
- Cuc kinh l ca De Montigny

1- Vua T c v tnh th nc ta gia th k XIX

Vua Thiu Tr sau by nm ngi th ht s. Trc khi cht Ngi c ng hong Hng
Nhm l con th ln k v. Hng Bo tuy l con c nhng b gt b v ng ny ham chi
bi, phng ng khng c cm tnh ca vua cha.
Hng Nhm bc ln ngai vng vo thng 10 nm inh T (1847) ti in Thi Ha,
ly nin hiu l T c. Lc by gi nh vua mi 19 tui, nhng ngi c hc nhiu.
C th ni rng ngi l mt ng vua "t chng" nht ca triu Nguyn, th m rt
hiu, tnh tnh im m, gin d. i vi quc s ngi rt chm ch khng b st mt
vic no du nh nht. Ngi lm ra ba tp Ng Ch Thi Vn. Thp iu T Hc Din Ca
v Lun Ng Din Ca. Hai tp sau c tnh cch gio dc cho hong gia v dn chng.
Ph t ngi by gi c cc ng Trng ng Qu, V Trng Bnh, Hong Diu,
Nguyn Tri Phng, Phan Thanh Gin l nhng b ti tn tm v tn trung nhng i
vi nhiu bin c ht sc ln lao i by gi th vua T c cng nh triu thn r rt
l khng ti sc m ng s mng i vi quc dn v lch s. Qu vy,
cc nc u Chu thu i vi dn ta ni ring, i vi cc nc ng ni chung
tin bc qu xa. H t chc x hi rt c qui c, lm ra c nhiu my mc tinh
xo phc v i sng hng ngy, ng c tu b, xe c, tha h ngc xui nm
chu bn b, ch to ra my in my nc v cng thun tin, li bit lm cc sng

431

Vit S Ton Th

n ht sc li hi. Nh vy k ngh, kinh t, thng mi ca h pht t v cng, sn

phm th c em bn. Cn ta th thiu st hn ci hc thc t v ci thut ph
quc cng binh, bi khng bit trng xa thy rng, ai ai cng ch cho rng nc Tu
l mnh, t cho mnh vn minh cn ngi Ty Phng l d man, mi r. Gii tr thc
do ci l t chng, c nghip o to lun lun ngh rng th hay ph gii l , bn
n vic i, vic nc th ch bit em cc chuyn c nc Tu ra lm mc thc.
Thng hoc c ngi qua cc nc u Chu em chuyn vn minh, khoa hc ca h
ra m bn th cho l ngy ngn, t thuyt. l trng hp cc ng Nguyn c Hu,
Nguyn Trng T, Nguyn iu i du hc Ty phng nm Bnh Dn (1866) tr v
dng ln nhiu bn iu trn xin canh ci nc nh, hng theo dp cc nc tn tin
thu y, nhng chng chu nghe c.
Nm Mu Thn (1868) tc l nm T c XXI ng inh Vn in Ninh Bnh
dng s xin nh vua khai m vng, lp dinh in, m ca cho ngi ngoi quc vo
bun bn, thao luyn qun i, thm lng cho s tt, bt su thu cho dn v.v... T
nm K Mo (1879) n nm Tn T (1881) ng Nguyn Hip i s Tim La, ng L
nh i s Hng Cng cng u trnh vic Tim La lp iu c giao ho vi cc nc
Anh, Php, , Ph l khn ngoan, nh Tim khng b h gy s v hip ch, v ai
cng c quyn li. Tu, Nht cng hc theo Ty Phng nn bi b cc cng cuc
bi ngoi. Nhng khi em ra duyt ngh, v lng t i cng nh do s u m, cc quan
i thn ca vua Dc Tng u cho rng cc vic trnh by khng hp thi, ri kim
c bc b i. Ti khi nc Php em binh hng, tng mnh vo Vit Nam, chim nh
t lc tnh ra ti Bc H d dng nh vo ch khng ngi, ch kh m dn em lm
mi cho sng n m nc mt vn hon mt. Cn m ngi lnh o by gi mi
thy mnh bt ti, bt lc, hi hn rng mnh n hn, lc hu th mun.

2- Vic ngoi giao v cm o

Cng theo ng li ca hai triu Minh Mng v Thiu Tr, vua Dc Tng khc t
mi vic giao thip vi cc nc ngoi, du vic giao thip ch c mc ch thng mi.
Nm Canh Tut (1850) l nm T c th ba, tu M Li Kin vo ca Hn c quc
th xin thng thng khng c tip nhn. Ri t nm 1955 v trn hai chc nm sau
na cc nc Anh, Php, Ty Ban Nha nhiu ln c tu vo ca Hn, ca Th Ni v
Qung Yn xin mua bn vi dn ta cng khng c.
Sau ny Gia nh lt vo tay Php, vic ngoi giao vi cc nc Ty Phng kh
khn, nh vua mi thay i chnh sch ri t ra Bnh Chun Ty coi vic bun bn
v Thng Bc Vin giao dch vi cc ngi ngoi dng, nhng cc ngi c y
thc vo cc vic ny chng bit g c, bi h c u c hc ngoi giao v in thoi
bao gi...
Vua T c ln ngi, i vi vic truyn b o Thin Cha bui u khng gay gt
lm tuy c ban hnh d cm o. D ny ni rng ngi ngoi quc no ging o
s b x t hnh, cc linh mc Vit Nam khng b o s b khc ch vo mt ri phi
y i cc ni lam chng, cn dn chng ngu mui th cc quan phi rn bo ch
khng c chm git.

432

Vit S Ton Th

Nhng khi c vic ng hong Hng Bo m mu gy cuc o chnh b tht bi, vua
T c thy c bn tay ngoi quc b mt nhng vo bn trong, li c cuc tho lun
gia cc ng vin phin lon vi cc gio s nn ngi cho thi hnh ro rit sc d ngy
21.3.1851 l x t hnh tt c cc gio s u Chu v Vit Nam trn khp lnh th nc
nh. Cc gio dn khi y b coi nh c ng la vi qun phn nghch. Augustin
Schoeffer l mt gio s mi 29 tui b chm Sn Ty ngy 1.5.1851, nm sau c
Jean-Louis Bonnard cng phi trm quyt ngoi Bc v rt nhiu gio dn na.
Nm 1855, mt o d khc ra i cay nghit hn l trng thng nhng ai bt
c cc gio s v t co c cc gio dn, do m Php cng Ty Ban Nha t nm
sau nm c c hi dng v lc ra mt xm chim nc ta.

3- Vic vn hc v binh ch
Vua T c l mt ng vua hay ch nht ca h Nguyn. Ngi rt trng Nho hc,
chm v vic hc hnh, sa sang vic thi c. Ngi t Nh s khoa v Ct s khoa ly
ngi ra lm quan. Ngi lp Tp Hin Vin v Khai Kinh Vin cng nh vua L Thnh
Tng lp ra Tao n cng cc quan bn sch v, ngm th ph hay tho lun chnh
tr. Do lnh ngi, b Khm nh Vit S c bin son gm cc vic t i Hng Bng
n ht i Hu L...
Nm T c th XIV (1861) triu nh truyn cho cc tnh la ngi khe mnh ra
lm lnh V Sanh. Nm t Su (1865) c k thi V tin s. Vic v c xc tin bi
trong nc c nhiu cuc phin lon xy ra, nhng t chc binh ch, vic hun luyn
vn theo l li c truyn ch c nh hng trong vic i ni m thi. Cn i vi c
gii ha chin c v chin php ca ngoi quc r rt l v hiu. By gi ta ch c sng
iu thng c phi chm ngi n mi n (sng ny c l l sng ha mai ta cn
thng thy cc vng Mng, Th gn y). Trong mi i 50 ngi ch c 5 ngi
c dng sng ny. Sng t, vic tp bn li t hn. Mi nm ch bn mt ln, mi
ngi lnh ch c bn c 6 pht n. Ai bn qu s ny phi bi thng. Cn sng
i bc ca ta n rt chm li hay h hng. Tri li, lc ny sng i bc ca ngi
Ty Phng rt l li hi, sng trng np hu, cc n ca ta ch l tr tr. Tnh trng
qun s hn km, chnh tr h bi nh th l t mnh rc ly s bi vong ri cn ku
ca vo u na.

4- Nhng v phin ng trong nc

Vua Dc Tng ln ngi c ba nm (1850) c nhng danh thn lm Kinh Lc
i S i khm xt cng vic qun dn cc khu vc trong nc. T d: Nguyn Tri
Phng ph trch x Nam K, Phan Thanh Gin coi ba tnh min Nam Trung Vit,
Nguyn ng Giai kim sot ba tnh pha Bc min Trung. Nhng t nm Tn Hi tr i
(1851) gic d ni ln nhiu ni, nht l Bc K. Ta thy r rt lng dn y cn
tng nh n nh L nn dy ng ph chnh quyn nh Nguyn. C vi v
lon m ngi cm u xng mnh thuc dng di nh L, li cun c kh nhiu
nhn dn. Ngoi ngi trong nc ph trt t an ninh, li cn gic Tu trn sang. Bn
ny thuc d ng Thi Bnh Thin Quc do Hng T Ton t chc chng li nh

433

Vit S Ton Th

Thanh b bi chy qua nc ta. Chng cp ph cc vng thng du khin quan qun
ta phi i nh dp vt v. th dn cn phi chu nhiu thin tai nh lt li, v
ng lin min. Vn Giang thuc tnh Hng Yn v lun 18 nm th min Nam
Trung Chu l ni ng dn nht sao khi c ri lon. y cng l mt trong nhiu
nguyn nhn pht sinh ra nhng v phin ng ca ng bo Bc K, nu khng c
mc ch chnh tr.
Cng trong nm ny c gic Tam ng do ba lnh t: Qung Ngha ng, Lc
Thng ng, c Thng ng honh hnh ti Thi Nguyn c quan Kinh Lc
Nguyn ng Giai n ph d nn t Bc c yn n mt thi. n nm Gip Dn
(1854) Nguyn ng Giai mt, Bc K li mt an ninh, trt t nh c.
By gi Sn Ty c mt ngi tn ph L Duy C l con chu nh L ln lm minh
ch. Cnh C c Cao B Qut lm quc s. Qut sinh lng Ph Thy, huyn Gia Lm,
tnh Bc Ninh. c nhn, gi chc gio th ph Quc Oai tnh Sn Ty. ng ny l
mt tr thc thng minh bc nht i by gi nn c tn l "thn Siu, thnh
Qut" v c th ca ngi ti ca ng:
Vn nh Siu, Qut v tin Tn
Thi o Tng, Tuy tht thnh ng115
Con ngi c ti ny chng may c tnh kiu ngng nn b quan li ng thi ghen
ght, v vy khng bc cao c trn thang danh vng. Li na, ng thy vua quan
thu h bi nn c bt mn, do m tay kim tnh xy dng li thi th.
Thng Chp nm y ph lnh binh Sn Ty l L Thun dnh bt c Cao B Qut
ri em v chm ti lng. V khi ngha ca L Duy C bng ra cui nm y m vo
khong thng 5 th c chu chu ph hoi ma mng d di nn ngi ta gi v lon
ny l gic chu chu. ng Qut cht ri, bn L Duy C cn hot ng thm c vi
nm na. V Cao B Qut khng th gi l mt m gic tm thng v l mt ng
cch mng c ch trng lt chnh quyn nh Nguyn bi n khng cp ca git
ngi nh nhng v lon khc.
K tip "gic chu chu" l v L Duy Minh do tn T Vn Phng mo xng dng di
h L cng vi ngi o trng (trm o Thin Cha) tn l Trng dy ng
min Qung Yn vo thng Chp nm Tn Du (1861). Phng lm lnh m cho lin
qun Php - Ty Ban Nha khi trung tng Charner ra nh Qung Nam.
Lc ny ti Bc Ninh c cai tng Nguyn Vn Thnh tc cai tng Vng xng
ngha v ni danh mt thi khp x Bc. Thnh lp tn Un cng xng l con chu
nh L ln lm minh ch kt lin vi Phng nh ph Lng Giang, huyn Yn Dng v
Bc Ninh nhiu phen rt nguy ngp. tr bn Phng v Thnh khng nhng quan
qun ti a phng m cn c qun Kinh, qun Thanh Ngh ra tiu tr di quyn ch

115

Tng, Tuy y l Tng Thin Vng v Tuy L Vng, c hai u l ch vua Dc Tng v ni ting
th hay vn gii.

434

Vit S Ton Th

huy ca cc i thn nh hnh b thng th Trng Quc Dng lm Hi An tng c,

Sn-Hng-Tuyn tng c Nguyn B Nghi, tham tn qun v o Tr v.v...
V lon ny cng c tnh cch chnh tr v ko di c 4 nm (1861-1865). Sau
c c Nguyn Tri Phng lm Ty Bc tng thng qun v i thn ra tip sc. By gi
li c nhiu ng gic khc hot ng Tuyn Quang, Thi Nguyn, Cao Bng va l
ngi Tu va l ngi Th. c ln Phng cho ngi vo Nam K iu nh vi
thiu tng Bonnard em qun ra gip, ha nu thnh cng s cho Php bo h,
nhng khng xong v lc ny Php cn lo cng c x ny v ang cn tm thi c s
ha ho vi triu nh Hu. Sau bn Phng chim min duyn hi tin vic tin
thoi.
Cui nm Qu Hi (1863), Phng t chc c o thy qun gm 500 chic
thuyn ngoi o Ct B v Sn, tnh nh vo Hu, chng may b bo; nhng
th lc ca gic n nm t Su (1865) vn cn ln. c binh ng ch Khim c c
sang thng ngh vi qun nh Thanh Khm Chu cng tn cng thnh Hi Ninh l
cn c lt vo tay Phng t lu. Phng thua to, theo ng b chy vo Qung Bnh,
Qung Tr, sau b bt v Hu tr ti.
Sau vic Phng c m gic khch nh c tnh Cao Bng. Quan kinh lc V
Trng Bnh v tun ph Phm Chi Hng em qun ln Lng Sn nh dp, n thng
9 nm t Su mi yn.
Tnh ra Bc K mt trt t lun 15 nm, triu nh hao qun tn tng kh nhiu v
bi min Bc qu ri lon nn triu nh phi k ha c nm Nhm Tut (1862)
c rnh tay i ph vi lon qun k trn.
Trong khi min Bc ang c nhiu cuc ri ren th ngay ni b ca hong gia cng
ni ln vi cn ging t na, l v m mu cp ngi ca Hng Bo v cuc o
chnh ca ba anh em h on, con r Tng Thin Vng.

V Hng Bo:
Nh trn ni, An Phong Cng Hng Bo l con c nhng l th xut (con v th)
v km phong nn khng c ln ngi. Vo nm 1851, ng sinh dng bo lc
ca ngoi quc ot li ngai vng.
Trong bc th ngy 23.2.1851 in trong Annales de la Propagation de Foi, gim
mc Pellerin c ni rng ng hong tht th ny iu nh vi nhng ngi cng
gio kinh thnh ng h mnh, ha s cho h t do hnh o mt cch c . Cc
gio hu hi kin gim mc, gim mc ni rng tn gio khng tn thnh vic tham
gia chnh tr nh vic trut ngi vua. Ri cui thng Ging nm 1851, nhn ngy Tt
Nguyn n, Hng Bo sa son trn sang Tn Gia Ba, tnh qua cu vin ngi Anh th
b bt. Mt hm ngi ta thy xut hin trn sng Hng mt chic tu nh, cn
ngoi ca b ln cn (chc l ca Thun An) c mt chit tu ln na. Cc nh chc
trch n khm xt chic tu nh. Thy c kh gii v cc th n dc tch tr
trong tu lm ngi ta phi nghi rng tu ny tnh dng vo vic em Hng Bo thot
ra ngoi quc. Nu nh vic ny xy ra di i Minh Mng th Hng Bo b x ti

435

Vit S Ton Th

lng tr ri, nhng vi vua T c th ch c s canh chng m thi. Hng Bo nh t

t, may my k u t ngn cn kp. Ri ng mc o ch, u b, m a con su
tui vo i ni khc lc thm thit. ng trnh by vi vua T c l ng khng c
trn khi hong thnh gi ngi ngoi quc v gy lon m xa lnh ni m mi
ngi la b ng, khinh b ng bi lc ny ng ngho kh. Gi ng xin qua Php
sng mt cuc i thng dn. Nh vua tin li ri v v an i ng, li ban cho ng 100
thoi bc v mt nn vng cng bo ng khng cn phi i xa. K no c lm hi ng,
vua s trng pht cho.
Tuy c s khoan hng c bit nh vy m Hng Bo vn nui ch cp ngi
ca em. Theo li th vit nm 1855, cng ca gim mc Pellerin, An Phong Cng li
hp vi mt s ngi bt c ch, c nhiu cung vng tnh i s phen na. H
ung mu n th ri cho ngi ra ngoi quc lin lc vi cc ng ch khc. Mt ngi
t Tim La v, qua Cao Min mang theo mt nh s cng l ng vin nhng i
i khng c t t nn khi hai ngi v ti ni a Vit Nam, nh s lin t co m
mu chnh tr ca bn Hng Bo. Cc ng vin ca Hng Bo b bt lin v b tra tn,
khai mi chi tit v v mu lon k c chuyn ci tu u b sng Hng v chic
tu ngoi khi khng r quc tch no, tn c kh ng ngi Tim La, Trung Quc,
Nam K v c ngi u Chu na. on ngi ny i mi khng thy ai n lin lc
nn phi chy ra khi. Vic ny lm no ng c kinh thnh nh sp c gic. Cc
nh cm quyn phi ra nghim lnh mi trn tnh c nhn tm. Triu nh ngh n x
Hng Bo vo ti lng tr, nhng vua T c gim xung n chung thn. Hng Bo
dng chic vi tri ging tht c cht cho khi nhc nh. Con chu phi i h
Nguyn sang h inh l h m v ti sn b tch thu ht.
Thm s huynh tng tn ca anh em vua T c n y cha l ht.
Gic Chy Vi: Nm Bnh Dn (1886) l nm sau (T c th XIX), nh vua cho xy
Vn Nin C, tc Khim Lng. Dn phu, binh s phi phc dch nhc nhn, vt v. m
ngi ny tt nhin khng khi s on hn nh vua. kinh by gi c ba anh em h
on: on Trung, on Hu i v on T Trc mun ni ln lt chnh quyn
ng thi. H khai thc ngay lng cm hn ca dn chng, li dng h lm cng c
cho cuc phn nghch. H on kt lin c vi Trng Trng Ha, Phm Lng lp
ra ng Sn Thi Tu Hi che dy hnh vi chnh tr ca mnh. H ly danh ngha tn
ph inh o l con ng hong Hng Bo (trn y ni n). Nh vy ta c th
hiu rng vic trut ngi cu ng ca Hng Bo c l khin mt phn no nhn dn
min Trung bt mn, bi lng dn thng khng a chuyn b trng lp u gy
nn nhiu bin c cc dng vua h cha. D lun ca mt vi ngi tng tht h
Nguyn cho rng ng lc trong cuc phn nghch ny mt phn l do h on mun
mu ph qu, li cn c s tr th cho Hng bo v gy thanh th cho Tng Thin
Vng l nhc ph ca h on (Tng Thin Vng l ch vua T c). Hng Bo xt
ra li l hc tr v l bn thn ca Tng An Cng, em rut Tng Thin Vng na.
kin ny c ng Bu K, tc gi bi "vic Hng Bo b trut" in trong Nguyt San
i Hc s 8 ra thng 3.1959. Theo chng ti, h on thuc loi ngi ngang tng v
bt mn vi ch , v phng din ny hay phng din khc m ni ln, nhng iu
m ng Bu K ni ra c th ch l nguyn nhn ph m thi. Ri do uy tn ca Tng

436

Vit S Ton Th

Thin Vng, mt s v quan, binh s v dn chng d vo cuc phn nghch ca

anh em h on. Ta cn c th ngh rng cha d Tng Thin Vng l ngi ngoi
cuc.
Bn h on ly cha Php Vn lm ni t hp v ch to binh kh. Trong thnh h
lin lc c vi Tn Tht Cc gi chc hu qun i ni lm vy cnh, bn ngoi h
c ngi Khim Lng tuyn truyn trong m qun, dn kin thit ni ny qua hai
cu:
Vn Nin l vn nin no?
Thnh xy xng lnh, ho o mu dn
Ri ngy 8 thng 9 nm Bnh Dn, vo lc canh ba nhm phn nghch ko n
Khim Lng bt thng ch Nguyn Vn Xa v cc quan chc ph trch vic xy Vn
Nin C. H tuyn b bi b cng tc xy lng, h ho dn chng v kinh thnh h b
ng kim hong v lp inh o ln lm vua. Ai tri lnh s x t ngay ti ch.
c mt s ngi tham d thm nn on qun ca on Trng ln ti chng mt
ngn, h mang gm, gio, i, gy v c chy gi vi116 ri do ca Nam h ko vo
Ng Mn cp thm kh gii cc kho Cm Y v Kim Ng. Tn Tht Cc c mt y
lin gia nhp m phin lon. Thy ng, ph v y Nguyn Thanh v ph ch hy s
Phm Vit Trang ng ca chng nhau vi gic. Lc ny nh vua nm cch ch qun
phin lon ang ph phch ch mt bc tng. Chng v H Oai xng ra hng hi hn
c, ku gi th v v binh s ht sc chin u. Hai bn x xt, bn phn nghch yu th
b chy dn. t gi sau on Trng b thng v hai anh em u b bt. Nhng cnh
qun khc k tip o tin phong cng b tan r khi nghe tin anh em on Trng l
vic.
S tht bi ca ng Sn Thi Tu Hi khng ngoi nguyn nhn l thiu s hu
thun su rng trong dn chng, t chc qun lc khng y , s cng phn ca
nhm qun dn ti Khim Lng ch nh ngn la rm chng bc m chng tn, v vy
v phin ng ch ni ln c mt vi gi ri b dp tan ngay.
Sau v i no kinh thnh ny inh o b x t c nh, v s ca triu Nguyn117
chp rng bn on Trng "mn ting ph inh o", vy th vua T c lm
ng vic ca vua Minh Mng l ch mi nghe L Vn Khi tung li tuyn ngn ph con
hong t Cnh m git c nh ch du ln chu rut (by gi gia nh ng cung
Cnh ang c ti Hu trong khi v lon ti Gia nh). Ngy nay ngi ta cho rng
ci n inh o hon ton ging ci n Cao B Nh, n ch c ngha di mt ch
h khc ca m ngi tn bo m thi...

116
117

Do sau ny v lon ny c gi l gic chy vi.

S liu dng vit bi ny trch Quc Triu Chnh Bin Tot Yu, Khm nh Vit S, Tiu S
Trn Tin Thnh ca o Duy Anh, Tng Thin Vng ca ng Trnh v Annalles de la Propagation de la
Foi ca Hi truyn gio ngi ngoi quc.

437

Vit S Ton Th

Cng mt nhp vi v phn nghch kinh thnh, nhiu v lon khc cng ni ln lm
cho triu nh ca vua T c thm ri. Ti Qung Ngi gic Vch quy nhiu dn
chng. Quan tiu ph Nguyn Tn nh dp mi mi yn. Ngoi Bc gic Khch li lin
tip ni ln, l d ng ca Hng T Ton (Thi Bnh Thin Quc) tht bi bn
Tu c Ng Cn dn sang cp ph cc tnh min Thng du v Trung du. Triu
nh phi nh qun Tu sang dp h, thng c Ng Cn Tht Kh (nm Mu Thn
1868) nhng n thng 7 nm y cc quan tham tn Nguyn Mi, ph Nguyn
Vit Thnh t trn, thng c Phm Chi Hng b bt.
Thay th cho cc bi tng k trn, V Trng Bnh ra lm H Ninh tng c hp sc
vi c Qung Ty l Phng T Ti ly li c Cao Bng vo thng 5 nm K T
(1869). Ng Cn chy xung Bc Ninh vo cui nm Canh Ng (1870), vy qun triu
nh y ri b quan tiu ph ng ch Khim bn cht (theo li dn chng Tuyn
Quang th Ng Cn b bt v x chm y).
Ch tng Ng Cn tuy khng cn na nhng cc b tng l Hong Sng Anh
(hiu c vng), Lu Vnh Phc (hiu c en), Bn Vn Nh, Lng Vn Li (hiu c
trng) vn hot ng cc vng Tuyn Quang, Thi Nguyn. Quan tng thng qun v
Bc K l on Th ln hnh binh Lng Sn b T T na m hm thnh bt c
v git i, cn V Trng Bnh trn thot. Trc tnh th nghim trng ny triu nh vi
phi Hong K Vim v Tn Tht Thuyt ra cu vin. Qua thng T nm Tn Mi
(1871) hnh b thng th L Tun c phi thm ra Bc tip ng.
Vo thng 11 nm y ti Qung Yn, gic Hong T thng vi T T v gic Tu
ngoi b trn vo. Sau T b quan qun bn cht huyn Thanh Lm, tnh Hi Dng.
Ring qun C Vng v C en l kh tr hn c. Sau nh ch chng nh ph ln
nhau, quan ta d c Lu Vnh Phc cho gi vic qun tr tnh Lo Kay, c thu thu
m chng gi vi ng C Vng H Giang. Thng 7 nm Nhm Thn (1872)
Nguyn Tri Phng c c ra Bc lm tuyn st ng sc i thn ch huy vic
nh dp.
n thng 8 nm t Hi (1875) Hong Sng Anh v ng lng Chu Thng, ph
Vnh Tng, tnh Vnh Yn b quan tn tng qun v bt c, by gi mi ht nn C
Vng. Nhng t nm ny n nm Canh Thn (1880) cn nhiu m gic khc ni ln
na (gic Trn, gic L Dng Ti). Quan Tu v ta li hip nhau nh dp, sau bt
c lon tng h L gii v Tu. V t Bc lon lin min, triu nh t ra chc
Tnh Bin S bo v cc tnh ng ngc. Nguyn Hu v Trng Quang n
c lm Tnh Bin ph s trng coi hai o Lng Giang v oan Hng (thuc
Tuyn Quang) di quyn Tnh Bin s Hong K Vim.
Trong nhng nm cui cng ny triu nh lo ni tr mt li gp nhiu s kh
khn vi Php na th r rt l qu bt lc trc s tin trin qu gp ca tnh th.

438

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 2
Php Ra Mt Xm Chim Vit Nam
Quand un peuple, pour des raisons quelconques a mis le pied sur le territoire d'un
autre peuple, il n'a que trois partis preder: exterminer le peuple vaincu, rduire au
servage honteux ou l'associer ses destines.
Paul Bert
Khi mt dn tc v mt l no t chn ln lnh th ca mt dn tc khc th
ch c ba vic: Tiu dit k bi, n l ha h mt cch nhc nh, hoc ng ha h
theo mnh.

- De Montigny i cng cn Chu

- Chin s t Nng vo Si Gn
- Ba tnh min ng Nam K b mt
- Php chim nt ba tnh min Ty

1- Nguyn nhn ca vic Php xm lng Vit Nam

T i T c nc Vit Nam i dn ti ch ng ba ca lch s. Nc Vit Nam c
lp t th k th X, sau ba th k ni chin (1527) nguyn lc quc gia b hao mn th
Ty Phng vi mt nn vn minh mi, mt ngun sinh lc di do trn sang
Chu lm o ln tnh th ca hu khp cc quc gia. V km hn, cui th k XIX
chng ta ri vo vng l thuc ca ngi da trng. Nu xt s tin trin ca phong tro
thc dn v quc ca Ty Phng khi t th k XV, cuc chy ua mnh lit
ginh nhau th trng cng t ai t th k sau lin min v ro rit cho n cui th
k XIX, vic nh cp ly t ca ngi Vit nh th l qu mun. Ngoi ra, bin c
c nh hng tai hi nht cho Vit Nam l s tht bi chnh tr v qun s ca Trung
Quc vo cui th k XIX sau trn chin tranh nha phin. Ln ln nh Thanh k cc
Nam Kinh iu c, Trung-M, Trung-Php iu c k ngy 3-7-1844, 23-10-1884.
Mi nm sau na Php mi cng quyt xm chim Vit Nam. Mt mt Php by gi
c hon cnh thun tin xut binh, mt khc Php cho rng nu qun i Php
khng gp bc vo Vit Nam, c th Anh s n Vit Nam trc. Thm vo , mt
nguyn nhn na l chuyn nc Tu vn l "thin triu" i vi Vit Nam cn bi trn
th Vit Nam nc nh dn tha di g m chng thn tnh. Nu nh trong khong thi
gian Php cn lng tng vi ni b cng vi lit cng, vua cha Vit Nam sm c mt
chnh sch i ngoi khn kho, am hiu thut ph quc cng binh th chng ta u

439

Vit S Ton Th

phi vit nhng trang quc s bng mu v nc mt vo h bn th k XIX. Ting

sng ca trung tng Rigault de Gnouilly v i t Lapierre vo ma thu nm inh V
(1847), tic thay, cha l mt cnh co cho ci triu nh hn m ca vua Thiu Tr.

2- c phi vin Php De Montigny n Vit Nam

De Montigny l lnh s Php Thng Hi, thng 11-1855 c c y t Php
sang ng Nam bng mi cch tht lp cc c s chnh tr v thng mi cho
nc Php. By gi Php nhm vo Tim La, Cao Min v Vit Nam. D nhin Vit Nam
c ch trng hn c.
Sau khi nhn danh hong N Ph Lun tam k xong vi triu nh Tim La
mt hip c chp thun cho Php c vo t do bun bn, ging o, nghin cu
khoa hc, t i din ngoi giao, mua cc bt ng sn, De Montigny qua Cao Min
vo thng 10-1856. Ti y s gi Php cng c mt cng tc tng t nhng b Tim
ngn tr bi Tim vn mun ginh c quyn nh hng chnh tr ti x Cha Thp
(cn nu Tim k gp vi Php ch l ko Php v phe mnh cho c uy th khi b
Anh hip ch). B ngi Tim , quc vng Min khng dm ra mt thn Php, ri
gim mc Michel ch mi thu xp c mt bc th, trong vua Nc ng Tn gi
Napolon tam xin Php che ch nc Mn. Tm li, vi Cao Mn, De Montigny thu
lm c g.
Cui thng 10 ng ti Tourane bng tu Le Marceau. n trc tu ca vin c y
ny l chic Catinat vo ngy 16-9-1856. Thuyn trng ca tu Catinat l Le Lieur ni
cho cc quan Vit Nam Tourane bit c mt bc th ln nh vua do c y ca
Php mang n. V ch vi ngy na vin c y s c mt y. Quan ta tip th v
bo Le Lieur ch hi m. Nhng bc th ca De Montigny c m ra coi ri li em
tr li trn bi bin. Le Lieur lin tuyn b rng vic qung bc th ca nc Php trn
bi bin l c mt s nhc m, v nh vy Vit Nam tuyn chin vi Php. My
ngy sau vin thuyn trng ny thy qun i cc hi n c phn hot ng khc
thng lin cho b 50 tn lnh v bn vi pht i bc vo n chnh ca ta. i
qun b ca Php h c cng n, qun ta b chy v b bt khong 40 ngi.
Php h c thnh Nng, thu c 45 khu i bc v mt s thuc sng rt ln.
Hm sau quan ta tr li iu nh, Le Lieur bo phi i vin c y ti v ng ny mi
thm quyn ni chuyn vi nh cm quyn Vit Nam. Nhng De Montigny khng ln
Nng m i thng qua Hng Kng. n ngy 23-1-1957 De Montigny mi tr li.
Hai bn ni chuyn, De Montigny a ra vic xin t do bun bn, t lnh s Hu,
t mt thng im Tourane v vic truyn gio. Triu nh Hu u t chi ht.
Cuc thng thuyt tht bi. Trc khi rt lui De Montigny li cho s thn ca
vua T c mt vn kin ni rng ng ta s phi trnh vi hong nc Php rng
vua Vit Nam khc t k kt vi nc Php mt hip c trn nhng cn bn v
hnh thc c cc nc vn minh cng nhn, v nu vua Vit Nam c git o, c
ngc i ngi Php, nu nc Php phi trng pht th l ti triu nh Vit Nam.
Kt qu ca nhng s li thi trn y l cc vic git o cng mnh, cng gay gt
hn bao gi ht. Khp trong nc, ch no cng c nhng v git gio dn, t nh

440

Vit S Ton Th

gio dn v gio ng. Mt gim mc Ty Ban Nha l Diaz b bt v b chm vo ngy

20-7-1857 ti Bc K. Tin ny bay v Paris, cc ni chnh quyn nhao nhao ln ting,
i phi em qun lc sang i ph thng tay vi Vit Nam. Gim mc Pellerin v Huc
c c qua Vit Nam xt tnh trng ca vic truyn gio v trn thut t m cc vic
xy ra. Ri ngy 4-11-1857 trung tng Rigault de Genouilly ang coi cn c hi qun
Php Vin ng c lnh m ngay mt cuc th uy mnh lit ti cc vng duyn hi
Vit Nam. Nhng by gi nc Php ang nh nhau vi nh Thanh nn ngy 31-8
nm sau tt c hm i Php gm 14 chin thuyn v mt tu Ty Ban Nha mi ko
xung c b bin Vit Nam. Ngy 1-9 Php gi ti hu th cho cc nh cm quyn
Tourane, buc phi np ht c n i v nh gi cho quan Vit Nam tr li. Qu thi
hn, Php ni sng, Vit Nam chng li, nhng na gi sau bn Vit Nam ngng bn.
Ch hai hm ca ng v ca Ty thnh Nng b Php uy hip nng n, triu nh
Hu c o Tr v Trn Hong l tng c Nam-Ngi ra chng c. Hai ng ti Nng
th hai n An Hi v Tn Hi tht th. Hu qun L nh L lm thng ra sau
tip ng cho qun Nam Ngi vi mt b i 2000 ngi. Qun ca L x xt kch lit
vi qun Php Cm L. L b n c my hm th cht. Trc sc mnh ca Php,
triu nh li c lun Nguyn Tri Phng lm thng v Chu Phc Minh lm c
hp li tng cng cho lc lng ca o Tr. Ri Nguyn Tri Phng lp n Lin Tr,
p ly t Hi Chu n Phc Ninh, c ngn bc tin ca Php-Ty. Rigult de
Genouilly thy qun Vit y di do tinh thn chin u, li c ngi cho tin 10000
qun Vit sp t Hu ko vo nn ngng li. V y cng ngn ngi mt phn na v
khng thuc ng giao thng t Nng ra Hu v mt b. By gi l ma ng,
tin qun bng hi o th ngc gi, binh i li b dch t. Vin trung tng ny cn
tht vng thm ch khng thy c gio dn ni ln hng ng nn k ko gim
mc Pellerin v trc y gim mc oan quyt nh vy. Lc ny gim mc cng
theo qun i v c mt trn chic tu Nmsis. Gim mc va xu h, va tc gin
nn b v nh tu Pinang ti M Lai. Cn Rigault de Genouilly thy khng th vt ra
Hu c lin ch mc v Nam K ri cng quyt i t Toyon li Nng.
Rigault de Genouilly rt thc t: Nam K l x giu, nhiu thc go, li xa ch lc
qun ca triu nh Hu, nh d v c nhiu ngun li. Thng Ging nm K Mi
(1859) ln qun nh neo ko v Nam K. K t gi pht ny t nc ng Nai lm
vo khi la. Cn ngi thay R. de Genouilly l c Page, n Nng vo 19-101859. Vo ngy 18 thng sau Page cho hai pho thuyn "Nmsis" v "Phlgton" ra
khi ln theo b bin bn ph ht cc hi n ca Vit Nam.Vit qun chng tr y
rt hng nhng pho i ca Php-Ty cc chin hm bn ln hy dit c mi
c cu b phng ca Vit Nam. Tuy thng trn m Lin qun vn rt lui vo ngy 23-31860 sang tng cng cho qun i ca hi qun trung tng Charner i nh Tu
(Lc ny lin qun Anh-Php ang giao tranh vi qun nh Thanh ti Hong Hi).
Page sang Vit Nam vi hun lnh k mt ha c vi triu nh Hu, c mc ch
xin bi vic cm o, git o cng t ba lnh s qun ba hi cng ti Vit Nam v
mt i din ngoi giao bn nh vua T c. H khng i bi khon chin tranh v
nhng t chi ht cng nh vi triu nh Mn Thanh trc y (1842-1847); v triu
Mn nhn cc iu kin ny. Triu nh Hu khng t kin no v vn ny, ch
xin gi ngi sang ngoi giao vi Php nh m thi. Php cho rng Vit Nam c ko

441

Vit S Ton Th

di cuc thng thuyt cho h chn ri h phi i. Do Page on tuyt cuc

giao thip v tin nh pha Bc Tourane. Thiu t Dupr-Droulde b n cht trong
trn ny trn chic tu Nmsis.

3- Vit Nam mt ba tnh min ng

Ngy 2-2-1859 Rigault de Genouilly em 2000 qun vo tn cng Nam K. Ngy 9-2
qun Php ti sng ng Nai v tu ln cng vo c bn.
Min Nam Vit khc hn min Trung. y l vng ng bng, nhiu sng ln, sng
con chy ngon ngoo ra bin. C nhng chi lu n vo sng Cu Long, li c nhng
sng nh ni vo sng ng Nai.
Hm i ca Php bn tan cc hi n t Vng Tu n ca Cn Gi lun trong hai
ngy 10 v 11-2-1859, ri ngc dng sng m tin vo Gi Gn. Cc c cu phng
th hai bn b sng ca Vit Nam u b ph hy tan tnh. Ngy 15-2 h ti Nh B
trc phng tuyn pha Nam Si Gn v ngay chiu hm h h c mt n
binh ca Vit Nam trong nhiu n binh khc. Ngy 16-2 h tin ln Tn Thun ng
vo sng Si Gn. Ngy 17-2 thiu t Jaurguberry, Dupr-Droulde, i y Lacour
trn pho thuyn Avalanche i th st ti pha Bc thnh Si Gn cch n pha Nam
1800 thc (thnh ny do Olvier dng ln xa kia v c xy li vo nm 1837, mt
ly bao bc bn ngoi di ti 1475 thc, trong c rng v vn cy xum x, rm rp,
nh ca san st t m b sng cnh Gia nh). Lin qun Php-Ty b nh mt
ng Nam thnh ny. Ngy 18-2 Php pho kch kch lit hn. Qun Php vn tin mc
du qun Nam trong thnh bn ra rt d di. Cc mt khc do i t Lanzarotte, trung
t Raybaud ch huy cng gy nn mt tnh th khn trng cho qun Nam. Trn ngy
u, qun Php cha r lc lng ca Vit Nam nn va nh va nghe ngng. Qua
hm sau, nh s thm xt ca Jaureguiberry v s ch dn ca gio s Lefbvre, qun
Php hiu r tnh th thnh Gia nh.
Rng ngy 19-2 Php dc ht lc lng thy b vo vic nh thnh. Tu Phlgton,
Primauguel, El, Cano khc n m m, thnh Gia nh dn tng qung. Qun Ph
vt ly, nm lu n rn bc thang nhy vo thnh. Tng c V Duy Ninh ch thn
ch huy trn thnh, h ht ba qun khng ngt.
Ri thnh b v, V Duy Ninh t tn. Lin qun Php-Ty vo thnh ly c 200 i
bc, 85000 cn thuc sng, cn binh kh v thc go nhiu v k, t hng thng cha
ht.
nh xong Gia nh trung tng Rigault de Genouilly li m cuc ha gii nhng
triu nh Hu c loanh quanh ri De Genouilly tr ra nh Nng phen na trc
khi v Php ngh. Xt ra, t Nng n Gia nh hai phen Vit Php nh nhau v hai
phen bn vic gii ha nhng triu nh Hu b mt c hi.
Ri gia Trung Quc v Php li ti chin. Page c lnh b Tourane hp vi thy
s c Charner qua Tu ch mt s qun gi cc a im chim ng
c Si Gn (700 qun Php v vi trm qun Ty Ban Nha t di quyn ca hi
qun i y d'Aris v i t Palanca).

442

Vit S Ton Th

T thng 3-1860 n thng 2-1861 nhm qun nh ny b 12.000 qun Nam bao
vy. Tng ch huy ca Vit Nam by gi l kinh lc s Nguyn Tri Phng. Lc ny
Lin qun gi mt chin tuyn t Si Gn vo Ch Ln v 4 n gia hai th trn ny.
l n Cy Mai, Tn King, O Ma v cha Berber. n pha Nam ca h ch c 200
lnh m thi. y l mt chin tuyn ng vng lin lc vi cc cn c, vy m bn
lin qun cm c sut c mt nm.
Trong m 3, rng ny 4 thng 7-1860 qun Nam tn cng t vo n Tn King
nhng tht bi v b y lui.
Ngy 24-10-1860 Trung Quc v Php k hip c bi binh th ton th b i ca
Php Tu li tr v Nam Vit (70 chin hm va chuyn ch va chin u,
3500 lnh, 17 i thy qun lc chin, hai tiu on b binh, 4 l on lnh Tu m
Qung ng v Tourane, 12 i i thy qun trng pho v.v...).
Ngy 24-1-1861 h ln ng v ngy 7-2 n Si Gn. Sau my ngy ngh ngi v
chnh n li hng ng, c Charner cho nh chin tuyn K Ha: Lc qun
nh thnh ph ly, thy qun th do sng ci, sng con chn ng rt lui ca qun
Nam khng cho tho v Bin Ha.
Cuc x xt ca hai qun rt l kch lit. Php mt 300 qun nhng ta bi, phi rt
ra ngoi cc vng ng rung. H tung ra mt o qun lu ng ui qun ta ti
Trng Bng. Pho thuyn La Dragonne ca h tin vo Ty Ninh. S gia Php P. Cultru
cho rng: "Nu mun, chc chn Lin qun by gi c th ly c c lc tnh Nam
Vit thu y...".
Sau cuc i thng ny, Charner c trung y Lesps sang Cao Mn ni cho vua x
Cha Thp hay rng nc Php chim Nam K lm thuc a v mun c tnh ha
ho vi vng quc Mn.
Vua Mn gi mt s b sang chc mng Lin qun thng trn. y l ln u c
cuc ngoi giao gia Php v Cao Mn.
Ri Charner xua qun tin dnh M Tho. Qun Nam phc kch Lin qun nhiu ni.
Charner phi cho i nghin cu cc sng ngi, t ngy 1 n 3-4-1861 thiu t
Bourdais tn cng M Tho, ph c nhiu n i nhng ri vin tng ny b bn cht
trn pho hm s 18. i y Quilo ln thay v ngy 12-4 n c M Tho.
Qun ta lc ny rt c v pha Bc Bin Ha. By gi Nguyn B Nghi c thay kinh
lc s Nguyn Tri Phng b thng ti n K Ha (tc Ch Ha) phi ra Phan R
dng bnh. Lc M Tho b chim th Nguyn B Nghi n Bin Ha vi s mng tip
tc cng cuc chng Php. Thy qun mnh qu st km m qun Php li hng dng,
c nhiu tu v sng ng li hi r rt, Nghi lin gi th xin gii ha vi c
Charner (khng sch no ni r vic ngh ha ny l do mnh lnh ca ai). Charner
nhn li v a ra 12 iu kin (xem Nam B Chin S, trang 93-94).
Ri t vua n triu thn, ht thy khng tn thnh yu sch ca Php. D nhin i
bn li tip tc i ph vi nhau bng sng n.

443

Vit S Ton Th

Php lin thit lp cc c quan hnh chnh, bui u do nhng ngi Php m
nhim, nhng sau cng phi dng ngi Vit lm cc chc ph, huyn.
Charner v Php ngy 29-11-1861. c Bonard k tip vic chinh phc v cai tr
cc vng chim ng. Vo khong u nm 1852. Php hong coi nh hon thnh
vic chim Nam Vit lm t ng Vin ng. T giai on ny tr i h bt tay
vo vic m mang thng mi, nng nghip v k ngh y.
C vi iu ng ch : Trc con mt ngi Php, nc Vit by gi c mt t
chc x hi rt dn ch. Cc hng chc bu ra cc chc quyn th trn (!), cng
chc v quan li ch thuc nh vua m thi, ngha l khng chu thuc quyn ca qu
tc nh u Chu.
Nc ta cng khng c giai cp. Quan ta ch bit c nh vua. H khng theo Php
nn Php khng li cun c h. Tt nhin Php ch cn nc v by b nhng phn
t lu manh, vong bn ra lm tay sai cho mnh m thi. Ri Php phi phn nn rng
bn ny chng lm ni vic g ng k v h khng c uy tn li dt nt.

4- Phn ng ca triu nh Hu
T thng 6-1861 n cui nm ny, chin tranh lan rng t G Cng, Cn Giuc,
Th Du Mt, Ty Ninh v Trng Bng. Vua T c thng co cho nhn dn bit rng
triu nh s thng tin bc, phm tc cho ai git c gic Php.
Bonard tung ra ba o qun nh Bin Ha (thng Chp 1861 - thng 1-1862) ri
Bin Ha v B Ra b tht th. Chim n u Php t ngi cai tr n y, thu
thu m (30-1-1862), t ng giy thp t Si Gn qua Ch Ln, Bin Ha, B Ra
v Vng Tu, lp nh thng, nh in, nh th, ph thng c. Vic kin trc cc c s
by gi rt l s si. Php m ngi Nam ta vo cc b i tr phng (lnh kh xanh)
ng gi G Cng, G Giao, Ci B v.v...
Trong lc ny ng Qun nh pht ng phong tro khng Php, ly G Cng lm
tng hnh dinh. Khng chin qun c nhn dn ng h rt mnh, v mt s quan
ngi Vit Vnh Long cng d vo vic khng chin nn ngy 20-3-1862 Bonard phi
em 1000 lnh v 11 chic tu chin xung nh min ny. Ngy 22 cuc xung t din
ra. Vnh Long b chim vo bui ti v ngy 23 Bonard vo thnh.
Thng 4 c cuc giao tranh M Tho. Lin qun cng ly c tnh ny d dng.
Nhng Lin qun ang hot ng ti Vnh Long, M Tho th Ch Ln h b qun
khng chin t ph v c v ngi Tu gip vic cu lc b hi qun b thuc c
vo thc n ca cc tng t Php. C dng nh kh khn, lng tng th triu
nh Hu yu cu thiu t Simon ang tun hnh dc theo ng Hi thng 5 nm y,
bo v sy ph Si Gn rng Hu mun m cuc iu nh.
Bonard cho Simon tr ra Tourane gp i din Nam triu a iu kin ngh ha,
hn 3 ngy phi iu nh xong v np trc 10 vn quan tin (1000 000 quan by
gi).

444

Vit S Ton Th

Ngy th ba, chic Hi Bng c 40 chic thuyn nh thp tng i theo tu Forbin
ca Php vo Si Gn a s b do Phan Thanh Gin v quan Binh B Th Lang Lm
c Hip cm u. Tu ca ta c 23 khu i bc c thng han r, qun lnh n
mc rch ri, li thi lm tr ci cho lnh Php. Nhng ngi Php phi khm
ph ng Phan Thanh Gin v s thng minh v c ch chng chc.
Ngy 5-6-1862 hip c thnh hnh. i bn cng tha thun cc iu khon di
y:
1) Triu nh Vit Nam nhng ba tnh min ng cho Php (Gia nh, Bin Ha v
nh Tng).
2) Triu nh Vit Nam chu khon bi thng chin tranh cho Php-Ty l 4 triu
quan, phi tr ht trong vng 10 nm.
3) Php-Ty tr li cho triu nh Vit Nam tnh Vnh Long khi no trt t y c
vn hi.
S gia Cultru t cu hi y: Ti sao Vit Nam li chu nhng tnh Gia nh cho
Php? Ni ny l sinh qun ca m vua T c v l kho thc ca min Trung.
Ri s gia ny t tr li: "Nam triu khng cn sc khng chin na. Li thm
Bc K ang ri lon do ng L Duy Phng t xng l con chu nh L. Phng lin
lc vi Bonard xin cng tc nhng by gi Bonard cha ngh n vic thn tnh min
Bc, bi Bonard cho rng min ny s dnh cho Ty Ban Nha.
Xt ra nu Php tip tay cho L Phng, c th min Bc cng mt nt, do m cc
nh cm quyn Hu vi v k vi Si Gn cho xong, v ha vi Si Gn mi c c
cu vn Bc H, v chng gia hai k ch, Php vn nguy him hn".
Qu vy, yn vi Php xong, vua T c lin tung ht qun lc ra Bc, bt c
Phng v em ra lng tr (l ti phn thy x xc). Bn cho k th v lon L Phng
gip cho Php rt nhiu v n a triu nh Hu vo ci thm cnh nh chy hai u,
nu khng, cha d g c cuc ngh ha mau l v c li cho Php nh vy. Nhng ti
nay ngi ta ng rng bit u chng c bn tay sai b mt ca Php trong cc v lon
x Bc.

5- Phong tro Nam K khng Php

Triu nh Vit Nam ha vi Php nhng nhn dn Vit Nam khng th tn thnh
vic ha gii ny. l kin ng Qun nh (tc Trng nh), ngi chim G
Cng v li cun ng bo Nam Vit vo cuc bi Php, trc cng nh sau vic
nhng ba tnh min ng.
ng Qun nh trc y ch l mt v quan cp chnh qun, nhng l con ngi c
kh tit v c nhiu nhit huyt i vi thi cuc by gi. Sau Ha c 5-6 ng tng
cng qun s, xy n ly kin c hn nn c Bonard phi mang ton lc thy b
vy nh ly G Cng.

445

Vit S Ton Th

Ri ta vi Php li iu nh, nhng hai bn c ch bt ng: Ta i Php tr li

ngay Vnh Long, nu khng Ha c 5-6 s khng th duyt y trong mt nm. Bonard
tr li khng c hn nh thi gian no c v Hu phi bt Qun nh gii gip gp mi
c tr li Vnh Long. Php by gi va c thm vin qun Thin Tn v, cuc
ngoi giao v i dn n ch tan v. Nguyn do th hai: Ngy 2-12-1862 Hu va
np xong mt s tin v bi khon chin tranh cho Php th hm sau c li yu cu xt
li ha c v xin bi b vic nhng ba tnh min ng. Php i ni mt thng triu
nh Hu phi duyt y ha c.
Ngy 16-2 Vit-Php li ni chuyn bng sng n. Si Gn, Bin Ha li ti bi
trong khi la. Cc n binh ca Php li b qun ta tn cng. M Tho, B Ra ln lt
cng xy ra nhiu cuc xung t.
Vo thng hai nm sau (1863) qun ca ng Qun nh b bao vy ro rit G
Cng. Trong lc ny th i y Tricault, y vin b hi qun Php sang, mang theo
ch k ca Php Hong duyt y Ha c 5-6; ng thi thy s c De la
Grandire sang tm quyn cho Bonard.
Bonard mun c th ha thnh tch ca mnh, i Hu phi duyt y ngay Ha c 56 v da nu triu nh do d s gy lon min Bc. Li hm da ny c kt qu.
Ri ngy 2-4-1863 Bonard ko mt phi b ngoi giao gm c i din Php ln Ty
Ban Nha ra Hu. Ngy 5-4-1863 h c tip n long trng ca Hn. Nm hm sau
s b ra ti kinh (i bng vng) v ngy 14-4 hai bn Vit-Php lm l trao i vn
kin.
Ngy 19 Bonard ri Hu v Si Gn v ngy 30 thng y ng ta v ngh Php v
cht vo nm 1867.
Nm 1863 triu nh Hu li c Phan Thanh Gin, Phm Ph Th, Nguyn Khc
ng vi mt on ty tng 63 ngi mang go nc vo Si Gn nh tu Php
qua Paris.
Phi on ny i t ngy 4-6 v ti u Chu vo thng 9-1863. P. Cultru ni rng:
"H n t Php va ng lc Php nh bt u chn vi cc cuc vin chinh. D
lun Php cho rng cc cuc vin chinh ch lm hao tn tin ti v sinh mng. Tuy vy
vn c mt s nhn vt ch trng ly t Nam Vit lm th trng v thuc a. Bo
ch Php cng bn tn xn xao v v phi on Vit qua iu nh chuc li ba tnh
min ng.
Sau mt thng c mt trn t Php, phi on mi c s tip kin chnh thc.
Trong dp ny, Php Hong ni mt cu rt dng dc: "Nc Php rt khoan hng
vi mi quc gia v sn sng bo v cc dn tc hn yu nhng rt nghim khc vi
nhng ai ngn tr bc i ca nc Php". Nhng vin thng ngn l ng Aubaret v
khng tho ting Vit Nam dch ra "phi bit s nc Php". Ri ngi ta cho phi
on hay Php nh s tr li triu nh Hu trong vng mt nm. Tm li vic sa i
Ha c 1862 c th ni l vn loanh quanh, cha ng ng b no.
Phi on Phan Thanh Gin v nc ri, chnh gii Php bn ch nn gi ly Si Gn,
Ch Ln v Vng Tu cng mt gii t hp theo dc sng ng Nai vi s bo h su

446

Vit S Ton Th

tnh Nam K, xt rng vic trc tr y s gp nhiu iu phin toi v mi mt.

Aubaret l trung y hi qun ca thy s c Bonard, mt nhn vin d cuc
m phn v Ha c 5-6-1862 vit nhiu sch truyn v Nam Vit, a ra nhiu
kin v c chnh gii tn thnh. Do mi c vic lp mt ch chim hu thu
hp. Vic ny tuy c chp thun nhng cn gi b mt. Ri Aubaret c c lm
lnh s Vng Cc v s l cng s Php Hu ngh vi vua T c cc d
nh do ng ta to tc nn.
Thng Chp nm 1863 ng Aubaret ln ng. Khi c De la Grandire c bit
vic ny, ng ta ht sc phn i (trc khi n Nam vit De la Grandire li l ngi
khng tn thnh lp thuc a Nam K). Theo De la Grandire, du nc Php thu
hp phm vi chim ng x ny th vic chi tiu v s kh khn cng s khng gim
i phn no.
Chnh gii Php gm nhiu quan chc v qun nhn c u c thc dn nhao nhao
phn i d n sa i Ha c 1862 ca Aubaret, cho rng x ny giu c, dn
chng cn c, thun thc, vic bun bn rt pht t v.v... Vic phn i ny lm cho
Php Hong xc ng ri ngi ta gi ch th mi cho Aubaret. Nm 1864 ng ny n
Si Gn. Gii thc dn n tip ng mt cch lnh nht. Thng 5 ng ti Hu vi d
tho ha c em theo. i bn m cuc m phn. Aubaret k thun v vic chuc li
ba tnh min ng vo ngy 15-7-1864118, nhng hip c mi phi trnh v Php nh
ly s ph chun ca nh vua.

6- Php chim nt ba tnh min Ty

Trong khi Php xm chim Nam K, thy Cao Mn cng l mt quc gia lc hu, li
cn yu hn hn Vit Nam va ly ngoi giao, chnh tr t ch bo h x Cha
Thp. Php cng mt kh nhiu th gi vi x ny v nhng v ln xn trong ni b
hong gia v s ln p ca chnh quyn Tim La. Li thm cuc dy qun ca nh cch
mng Pu Cam Bo xut thn chn thin mn nhng khng nh lng nhn "Bch ha"
trn qua nc mnh. Nhng cuc qut khi ca Pu Cam Bo chng c t chc chu o
v c sc mnh nn nh chin s ny nhiu phen phi tht bi, sau b bn ng bo
vong bn bt v git vo thng 7-1857 ly cng vi Php.
T giai on ny Php c rnh tay ngh n chuyn chim ot nt ba tnh
min Ty ca chng ta. V pha triu nh Hu thy r manh tm ca ngi da
trng ni chung, ca ngi Php ni ring trn khp cc lnh th Chu. Sau khi mt
ba tnh min ng lin chun b qun s i ph vi ngi Php, v bit rng h cn
i xa hn na. Tng c Vnh Long Trng Vn Uyn c t mt trnh ngi Php c th
tin binh nh Vnh Long, v tng lai ca An Giang, H Tin rt l bp bnh. By gi
l nm 1866, tc l nm T c 19, c De la Grandire va Php tr qua, lin
phi trung y hi qun Paulin Vial n Hu xin sa li Ha c 1862 v chim lnh nt
ba tnh min Ty, ly c l min ny ri lon v quan qun ca ta khng gi ni trt t.
118

Lc ny Cao Mn va k hip c cng nhn ch bo h ca Php (11.8.1863) va b mt k

vi Tim La nhng hai tnh Angkor v Battambang.

447

Vit S Ton Th

Triu nh Hu yu cu sy ph Si Gn ch i i din ca mnh vo thng

lng. De la Grandire thun theo th vi tun sau c Phan Thanh Gin n. Theo P.
Cultru, tc gi Histoire de la Cochinchine francaise des (origines 1883) c Phan ch ni
n chuyn Pu Cam Bo ang hot ng H Tin khng c dnh lu n cc quan li
Vit Nam Vnh Long nh ko di v khi phi gii quyt vic ba tnh min Ty v
iu ny s lm cho ngi Php qun i hay chn nn.
Thng 2, vo ngy 14 nm 1867 De la Grandire cho trung y Monet de la Marek ra
Hu i tin bi thng chin tranh cha c triu nh ta thanh ton ng k hn.
Quan li ca ta t chi v tuyn b r c vic khng chu nhng ba tnh min Ty.
Theo Nam B Chin S trang 161 ca Nguyn Bo Ha, by gi ti Php nh N
Ph Lun tam thy trong cc triu thn phi th ch ha, phi th ch chin, ly lm
hoang mang v vn Vit Nam nn u nm 1867 nh vua phi trung tng De
Varannes sang Nam K iu tra tnh hnh. Ri phi on De Varannes v Php, sau
c lnh xm lng ba tnh thuc vng Hu Giang ca chng ta.
Lc ny De la Grandire sa son xong chin s min Ty (sp t lnh hnh
qun, vic b phng cc v tr hin hu, tuyn m ngi cho b my hnh chnh mi,
ly lnh bn x a n cc vng sp chim ng v.v...).
Ngy 17 v 18-6 qun Php ln ng gm 1.000 ngi u Chu v 4.000 lnh tp.
Ngy 20 De la Grandire c mt trong trn nh Vnh Long119. Hm i ca Php gm
c cc pho thuyn "Mitraille, Bourdais, Alom Frah, Espignole, Glaive, Fanconneau,
Hallebarde, Arc" v mt on tu vn ti.
Nh c sa m ca bui sm mai, on tu chin ca Php tin n u trc thnh
Vnh Long m bn ta khng hay chi ht. Ri h b, binh s cha sng vo thnh. Qu
by gi sng thnh b vy hon ton, ta mi bit!
B tham mu Php phi Legrand de la Liraye em mt ti hu th vo thnh buc
quan ta phi nhng Vnh Long, An Giang (Chu c) v H Tin. Qu hai gi sau Php
s cng ph thnh.
C Phan cng n st V Don Thanh ht sc lng tng, xin hi kin vi De la
Grandire v xin khoan hn hi kin triu nh v bit rng khng th i ph ni
bng qun s vi Php.
Nhng cuc hi kin v kt qu. Hai ngi tr ra v th thnh b mt. Hm y l
ngy 20-6-1867. Gia lc tuyt vng ny, v kinh lc s ba tnh min Ty li c tin
bo: An Giang v H Tin cng va i ch.
C Phan bt u tuyt thc. C khuyn cc con ng hp tc vi Php v mai tng
mnh qu nh l lng Bo Thnh (Bn Tre). Sau 7 ngy c vn cha cht, phi ung
thuc c mi mt. Trc khi t chn vo mi, c mc triu phc day mt v phng
Bc ly vng 5 ly. Ngy tun tit ca c l ngy 7-8-1867. C th ng 71 tui. Vua
119

Khi ba tnh min Ty lm vo khi la th qun khng chin ca Trng nh, Nguyn Trung Trc
v Th Khoa Hun tht bi.

448

Vit S Ton Th

T c hay tin, rt gin v vic tht th min Ty, lin cho lt ht chc tc ca c v
c b tn c bia tin s.

7- Nhng cuc khng Php Nam K

Gia khi tnh th Nam K nghing nga trc nhng cuc xm lng nh v bo ca
qun Php, mc du iu kin chin u rt eo hp, hon cnh hu nh tuyt vng
mi phn n chn, Nam K vn hng hi tri dy.
Ti Bin Ha, M Tho, Tn An c Thi Vn Nhp v ng Qun S khi ngha di
khu hiu "Dn chng t v". Ti Vnh Long, mt s quan li nhm phong tro "Cn
Vng", sau ny c Phan Tn v Phan Lim l con c Phan Thanh Gin gia nhp. Ti
Ba ng, Tr Vinh c Nguyn Xun Phng pht c "Bnh Ty st t"; ri mt thi trn
khp lnh th lc tnh Nam K, cuc cch mng phn trn ngp khin ngi Php
tuy binh hng tng mnh, v kh li hi phi xoay tr cc nhc v cng lin min ti
hai chc nm rng. l li th nhn ca Le Myre de Vilers, vin ton quyn dn chnh
u tin Nam K.
V cc anh hng, ngha s li ngy nay nhng thnh tch oanh lit trong lch s
khng Php min Nam, chng ta khng th qun ngoi ng Trng nh, tc Qun
nh ni n, cc ng Nguyn Trung Trc, Th Khoa Hun, V Duy Dng, tc
Thin H Dng v.v... Ha c 5-6-1862 thnh hnh th n kh ca ng bo y bc
ngt tri xanh, mc u triu nh chu chnh thc chm dt chin tranh vi ch.
Lng i quc ca nhn dn c phen lm lay chuyn c m ngi ch ha Hu.
Do c khi triu nh lt chc ca ng Trng nh v tri li cng c khi ngm gip
cc cuc khi ngha lm cho sy ph Si Gn bc tc v cng.
ng Nguyn trung Trc l chin s cch mng ng thi vi ng Trng nh ch huy
nhiu trn du kch, phc kch t Tn An qua Rch Gi. Mt ln gia ban ngy, cng 150
chin hu ng by mu xng vo t chin thuyn Esprande do trung tng Parfait
iu khin vo ngy 11-2-1861 ti rch Vm C bn lng Nht To. ng bo min
Nam cn lu v cng to bo ny trong hai cu:
Ha hng Nht to oanh thin a
Kim bc Kin Giang khp qu thn
Trng chin u ca ng m rng sang c Th Tha, Thuc Nhiu, Bn Lc,
Phc L, Long Thnh, Tn Uyn, lin lc c vi qun triu, thanh th vang dy khin
Php phi treo gii bt ng. T nm 1862 n 1868 Php ro rit nh g Cng,
Ty Ninh, B Ra, ng yu th phi lui v Hn Chng, Kin Giang ri b bt. ng khng
chu hng nn b t hnh vo ngy 27-10 nm y
ng Th Khoa Hun lnh o phong tro "Dn chng t v" nhiu min Hu giang
nh M Tho, Rch Gm, Cai Ly. Nhiu k Vit gian b ng thng tay trng tr trong
nhng cng tc phc v ngoi nhn cc lnh vc hnh chnh v qun s. Thng 61863, thua trn Thuc Nhiu (M Tho), ng chy qua Chu c, c khi triu nh
bt giam do chnh sch bt nht ca nh vua v cc i thn. ng b em np cho
Php. Vo nm 1864 ng phi y sang o Reunion, sau c n x. Nm 1875 Php

449

Vit S Ton Th

hon ton cuc xm chim Nam K, ng li khi ngha ln na. Sau b bt v b hnh
hnh Cai Ly vo ngy 15-4 nm t Hi (1875). Nhn s Trung-Nam-Bc c nhiu th
ch Hn ca ngi ch kh ca ng, trong c bi dch ca tc gi khuyt danh nh sau:
Rui dong v nga bo th chung
Binh bi cho nn mng mi cng
Tit ngha vn lu vng v tr
Hn thua x k vi anh hng
Ni xung mt va qun H L
Quyt thc khng hng rng ni sng
Th thy ngy ry pha mu
o Rng hiu ht ngn thu phong.
ng bo Nam K ngy nay cng thng nhc n ng V Duy Dng, tc Lnh
Dng l ngi khi ngha ng Thp Mi. Thy ng giu lng i quc, triu nh
phong cho ng chc lnh binh vo ngy 22-7-1865. ng c phen c mt s lnh
Tagals, tc lnh L Dng v mt ngi Php tn l Linguet hm m ngha c ca ng
m theo gip. ng tn cng binh i ca thy s c Roze Ci B, M Tr (Sa
c), M Qu, chc thng phng tuyn ca Php do cc tng Roubet, Paris de la
Bollardire, Passebox thit lp. Bn ny phi chia qun lm ba o b vo ng
Thp ngy 16-4-1865. y ng ch c 350 binh s m nh qun Php cht cng b
thng rt nhiu di nhng trn ma n. Sau ng b bnh m cht, phong tro "Dn
chng t v" cng m theo bng ngi ngha s.
Ngoi nhng v anh hng hu danh k trn cn bit bao nhiu anh hng v danh m
lch s ngy nay khng tm ra c du vt, chng t rng cho ti sau ny (1945),
cuc h ca Php tuy di c trn 80 nm, nhng cc chnh ph thc dn
khng hn c n ngon ng k.

450

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 3
Php Qun nh Bc K
- Francis Garnier ra H Ni
- Ha c nm Gip Tut (1874)
- Thnh H Ni b nh ln th hai

1- Nguyn nhn vic Php ra Bc

Lc tnh Nam K thn tnh xong, nn hnh chnh c sp t u vo y, vic
khai thc nng nghip x ny bt u c tin trin, Php lin ng ra min Bc. K
hoch ca Php l li "tm n l du" cht tay chn trc t ci u v ci thn phi t
lit. Nu nh ngay Trung K khng khi gy mt xc ng ln cho ton quc.
Nm 1886 Thiu tng De La Grandire sai Trung t Doudard De Lagre v i y
Francis Granier cng my ngi Php ln theo sng Cu Long tm ng sang Tu.
Ngy 16-10-1866 h ti bin gii Trung Quc nhng tnh ring ng i trc khi
ti ni a nc Tu thy c nhiu s kh khn, phi oi thm him ny quay ra
nghin cu tnh trng con sng Nh H, Francis Garnier gp mt li bun Php l
Jean Dupuis trn u Tu. H ng vi nhau l t Bc c con sng Nh H rt tin
li cho vic giao thng vi Trung Quc. Lc ny ng Thi Bnh Thin Quc ang honh
hnh y. Jean Dupuis c cha tnh Vn Nam t mua cc i bc chng nhau
vi qun nghch. Y c dp giao thip vi Lu Vnh Phc l tng C en Lao Kay v
thy xung Yn By c ng thy ra bin d dng nn quyt nh dng con sng
Hng H ch hng n Vn Nam, xt con sng Thch Giang ca Tu c nhiu
ghnh thc ch cc nng v cng vt v kh khn. Jean Dupuis n Bc K (Qung
Yn) vo ngy 9-11-1872 iu nh vi quan ta m con sng ny cho y i li bun bn
vi Trung Quc. Y xin chu np thu lu thng v thng chnh. Trc khi ra Bc, Jean
Dupuis c Sy Ph Si Gn thun gip cho mi s d dng giao thip vi cc
quan ca ta v s bo v y khi b nn gic cp t Bc. Thng c Nam K by
gi l lc qun Thiu tng D' Arhaud cho Trung t hi qun Sns em tu Bourayne
ra Bc K ln Hi Dng, H Ni, Bc Ninh xem xt. Khm sai L Tun yu cu Jean
Dupuis i triu nh quyt nh v ha s tr li sau. Y i khng thy g lin b ln
H Ni ri thu thuyn ch hng thng i Vn Nam. By gi l cui nm Nhm Thn
(1872), i vi Jean Dupuis c mi li bun na l Millot. Jean Dupuis giao hng cho
quan Tu c mi s yn n ri li c mua mui. Y v n H Ni vo thng t

451

Vit S Ton Th

nm Qu Du (1873) em theo mt bn lnh C Vng ang b quan ta cm ght. Millot

tr vo Si Gn lm bo co tnh hnh Bc K cho Sy Ph. Xin nhn rng Bc K by
gi l c mt vn cho cc nh thc dn Php nn Sy Ph Si Gn theo di vic
Jean Dupuis rt c li v con sng Hng H rt thun tin cho vic giao thng vi
Tu, c Dupr gi ngay giy v cho B Hi qun ni Jean Dupuis hai ln ngc
Vn Nam bng con sng Hng h ca x Bc, con sng ny l mt li mi rt tt
qua Tu nhng nu x ny lt vo tay mt cng Quc khc th nc Php kh lng
m t c nn thng tr ca mnh Vin ng sau ny. Ri Dupr xin dng v lc
ti ng vng ng bng sng Nh (Nh H tc l Hng H), nu gp s kh khn
vi quan li Vit Nam...
Lc ny Php bit Vit Nam yu nn mi khi bn n vic g, phe qun nhn u ch
trng dng sc mnh, n bn li bun ca h cng mun vo qun i ln p
ta. Do Mui l th sn vt cm bn sang Tu theo lut l ca triu nh ta, Dupuis
cng bt chp. Vic m con sng Hng H lc cng cha c s nh ot, Dupuis
tuyn b trng trn rng quan Tu mua bn vi y th y khng cn phi theo lut l ca
nc Nam, bi nc Nam l ch hu ca Tu. Quan ta c nhn ni trc s ng
ngnh ca Dupuis, phi mi gim mc Puginier K S Ln can thip cho khi c s
phin phc, v triu nh ta c lnh trnh s li thi vi Php. Du sao quan ta vn
phi bt hai tn khch Quan T nh v Bnh Li K do Dupuis mang sang Vit Nam, v
bn ny ch Mui v Go ln Vn Nam khng c s tha thun ca chnh quyn.
Dupuis tr th cho bt Quan huyn Th Xng v quan Phng Thnh H Ni em
xung giam di tu. Tm li bn ta c trnh s bt ha, Dupuis c tnh gy s. Sau
triu nh sai quan Tham Tr B Binh l Phan nh Bnh lm Khm Phi ra thu xp vic
ny. ng Nguyn Tri Phng lin mi Dupuis n ni chuyn ti hi Qun Qung ng
cho hay rng vic giao thip gia nc Php v Vit Nam minh nh trong Ha c
nm Gip Tut (1862), vic ch Mui v Go i Vn Nam l tri vi ha c v lut bn
quc. Dupuis khng chu, ci rng y ch bit theo lnh quan Tu l , ri ng dy ra
v. Sau triu nh phi giao cho s on Nguyn Tng Don, L Tun v Nguyn Vn
Tng c nhim v vo Si Gn thng ngh vic ba tnh min Ty, nhn th yu cu
Sy Ph gii quyt vic Dupuis cho yn. T lu c Dupr ch mong c c hi ny,
ng ta lin in v Ba L rng: "Vic Jean Dupuis thnh cng, cn chim Bc Vit
m ng thng thng sang Tu.... Khng cn vin binh, xin cho t tin nu hng
vic chu li."
Dupr li cho i y Francis Garnier mang hai pho thuyn 170 thy binh v thy
qun lc chin ra H Ni gh qua Tourane vo ngy 15-10-1973, gi cho triu nh Hu
mt bc th trch c v vic dn cng gio b ngc i Bc K, ng rng Vit Nam
khng th ng ca sng Hng H l con ng duy nht giao thng vi cc tnh
min Hoa Nam v i U Francis Garnier phi li H Ni gii quyt v ny cho
xong...." R rt l li ni ca k c v v pha ngi Php, qun dn u hiu va y
h hp sc vi Anh bt nt c c Tu l thng quc i vi Vit Nam th h cn
ngi g vua ti Vit Nam ta na.

452

Vit S Ton Th

2- Php Qun nh Bc K Ln Th Nht

Trc khi ln ng ra Bc Francis Garnier vit th v cho ngi anh bn Php
nh sau: "Sy Ph cho ti ty thi ng bin, vic g hi qun Thiu tng cng cy
ni ti. Vy ti s v nc Php m c gng phen ny..." Ngy 5-7-1873, Garnier ra
ti H Ni lin a ra hai bn tuyn co: 1) hiu triu binh s nn c nhng tc phong
tt p vi dn chng phi gip h, lun lun t ra cng bng v nhn hu. 2) hiu
triu dn chng Bc K rng mnh c Sy Ph Nam K phi ra xem xt mi vic
ln xn y v gip dn Vit Nam, ngi Php mun tr cc gic cp x
ny c lm n yn n, thnh vng..." Ln n gp Nguyn Tri Phng, y ni: "Ti
c lnh ra tho lun cng ngi nhng cn bn mt hip c thng mi gia hai
nc. Do hip c ny chng ta m con sng Nh H lm ng giao thng, iu
s c li nhiu cho qu quc. Vy xin ngi cng ti tho lun v thu thng chnh
m vic ny s nu ln". Mc d lc ny c mt i din ca Triu nh Hu, ng
Phan nh Bnh, Nguyn Tri Phng tr li ng cn phi hi kin ca nh vua. Thc
ra, Nguyn Tri Phng bit r thi ca Php nhng cha bit xoay tr th no.
Francis Garnier li i em qun vo ng trong thnh, quan ta phi ni n mi y mi
chu ra h tri Trng Thi. Lc ny, Garnier lin lc c vi Dupuis khi va ti
Hi Dng v by gi Dupuis ang K St (thuc tnh Hng Yn gip Hi Dng),
Garnier cho Dupuis bit ch trng ra Bc ca mnh v t trng cy vo Dupuis thi
hnh mi cng tc v Dupuis thng tho cc vn t Bc. c th ca Garnier,
Dupuis i n Garnier bng chic tu Manhao, ri cng ln H Ni. Trong cuc m
thoi ca Garnier v quan ta, gim mc Puginier lm thng ngn. Garnier l hn vic
Dupuis m ch ni mnh ra v chuyn dp gic v m s bun bn cho nc Php, Y
pha Nho v Tu. Ri chin thuyn ca Php t Si Gn lin tip theo ra. Francis Garnier
bit th no quan ta cng chng chu nn bn vi Dupuis vic sa son nh thnh,
cn bn ta th chun b ng ph.
u thng Mi, F. Garnier vit th cho ng Nguyn Tri Phng trch quan Vit
Nam ngn tr vic thng mi ca Jean Dupuis ri cho quan Vit Nam bit d mun
d khng y vn s thi hnh mnh lnh ca Sy Ph Si Gn.
Sng hm 15-10 nm Qu Du (1873) i bc Php khc n nh ma vo thnh
H Ni. ng Nguyn Tri Phng cng con l ph m Nguyn Lm ln thnh thc qun
gi ng v ca Nam. Ha lc ca Php qu mnh, cha ni ti gi ng h th ph
m Nguyn Lm t trn. ng Nguyn Tri Phng b thng nng cng quan Khm sai
Phan nh Bnh b bt xung tu. ng Nguyn Tri Phng ut gin khng chu cho
bng b vt thng li cng quyt chu i m cht.
Xut thn l mt i in, lm quan t i Minh Mnh tri qua ba triu vua, nh ca
thanh bch ng Nguyn Tri Phng tht l mt ng quan ht lng v nc, v dn, hy
sinh c ton gia cho x s tht ng lm gng sng cho ngi i trc cng nh i
sau vy.
Cn qun Php h c thnh H Ni lin nh dn vo cc tnh Nam nh, Ph L,
Ninh Bnh, Hi Dng v tuy h ch c mt nhm cn con m i n u qun dn Vit
Nam cng b chy tn lon. Hautefeuille v 7 tn lnh h c thnh Ninh Bnh v ch

453

Vit S Ton Th

trong 20 ngy Php h c 4 tnh Trung Chu Bc K. Ci ho kh ca con chu L

Thng Kit, Trn Hng o nh Tng dit Nguyn thm bi n th l cng... m
cng v u?

3- Ha c Gip Tut (15-3-1874)

Nghe tin Thng Long v bn tnh min Trung Chu tht th vua T c lin c ba
ng Trn nh Tc, Nguyn Trng Hp v Trng Gia Hi ra iu nh H Ni; cc
ng L Tun lm Khm mng ton quyn, Nguyn Vn Tng lm ph vo Si Gn
thng thuyt v bin c va xy ra Bc K. Hong K Vim lnh chc Tit Ch Qun
V i ph v mt qun s. Vim c ch tng C en l Lu Vnh Phc gip
trong vic chng Php.
i bn Vit Php ang tha lun th Francis Garnier c tin qun C en nh o
t vo thnh H Ni do li Cu Giy, Francis Garnier em qun ln ng chin. i bc
ca Php bn ra, qun C en b y lui, Francis Garnier vi 18 binh s xng ln b
qun phc kch git cht ti trn.
Tuy vy, Vit Php Si Gn vn tip tc thng ngh v ngy 28 thng Ging nm
Gip Tut (15-3-1874 (i bn cng k mt hip c trong "nguyn tc bo h"
c nu ra. i din cho vua T c l L Tun v Nguyn Vn Tng. i din cho
chnh ph Php l c Dupr. Ha c gm 22 khon, duy c nhng khon di
y quan trng hn c:
Khon II. - Quan Thng Lnh nc Php nhn quyn c lp ca Vit Nam t nay
khng h thuc nc no na. Nu nc Nam c gic d v cn th nc Php sn lng
gip v khng yu cu g.
Khon III. - Vua Vit Nam phi oan theo chnh lc ngoi giao ca nc Php.
Quan Thng Lnh li tng Vua Vit Nam: 1) Nm chic tu c my mc v sng
n. 2) 100 khu i bc, mi khu c 200 vin n. 3) 1.000 khu sng trng v
5.000 vin n.
Khon IV. - Quan Thng Lnh nc Php ha s cho chuyn vin sang dy lnh thy,
lnh b v cc k thut gia cc ngnh ch bo mi vic cho nc Nam nh t chc
vic thu m v vic thng chnh v.v...
Khon V. - Vua Vit Nam nhng t 6 tnh Nam K cho nc Php.
Khon IX. - Vua Vit Nam phi chp nhn vic truyn b o Thin Cha v vic dn
chng t do theo o.
Khon XI. - Vua Vit Nam phi m ca Th Ni, Ninh Hi (Hi Phng), thnh H Ni
v sng Nh H cho vic giao thng ca ngoi quc.
Khon XIII. - Nc Php c quyn t cc lnh s cc ca b v th Trn
ngoi quc vo bun bn.

454

Vit S Ton Th

Khon XV. - Ngi Php hay ngi ngoi quc nu c giy thng hnh ca lnh s
Php v ch ca nh cm quyn Vit Nam kim nhn th c php i ving cc ni
trong nc.
Khon XVI. - Ngi nc Php v ngoi quc nu c s tranh tng, th quyn xt x
thuc quyn lnh s Php.
Khon XX. - Ha c ny k xong, th nc Php s t mt s thn Hu thi
hnh cc iu giao c. Nc Vit Nam cng c t mt s thn ti Ba L v Si
Gn.
Sau vic k kt ny Thiu Tng Dupr v Php, tm thay th ng l Thiu Tng
Krant. Thng 6 nm hai ng Nguyn Vn Tng v Nguyn Tng Don li c mt ti
Si Gn qui nh vi Php cc iu l v s bun bn Vit Nam. Ngy 20 thng 7
thng c ny c thnh tu.
L ph chun Ha c Nhm Tut c long trng c hnh ti Hu vo ngy 13-41875. Ngoi ra ta cng khng nn qun rng trc khi Hu v Si Gn tho thun v
Ha c Nhm Tut th ng Philastre cng vi ng Nguyn Vn Tng c c ra H
Ni n nh mi vic. Philastre ti Ca Cm (Hi Phng) th c tin Lu Vnh Phc
va h xong Francis Garnier. Philastre gin qu toan b ra v. Nguyn Vn Tng
khuyn ng ta c ln Hi Phng, Hi Dng thi hnh vic tr cc th Trn cho Vit
Nam, sau ln H Ni tr nt my th Trn vng Trung Chu ri iu tra vic Francis
Garnier. ng Tng c ting c ti ngoi giao, n ni gii lm Philastre ngui
gin bng mt cu: "H Ni git i y Francis Garnier th cng nh i y Francis
Garnier git ng Nguyn Tri Phng, vic xut ngoi , by gi chng ta b v
chng l ung cng lm sao!" ng Philastre vn l ngi bit iu nh nghe theo ri
ln H Ni lm t giao c tr li cc thnh cho quan ta, sau ng ra lnh rt qun
Php xung Hi Phng i ha c k xong th v Si Gn ht. By gi l thng ging
nm Gip Tut (1874) nm T c th 27. c tin ng Philastre cng cn xong, Sy
Ph Si Gn c ng Rheinard ra thay ng Philastre cng ng Nguyn Vn Tng vo
Nam K nh cc iu k kt v Ha c Nhm Tut tng Dupr kp hi hng.

4- Thnh H Ni B H Ln Th Hai
Sau 10 nm mc mu vo chin tranh vi Ph, Php mi c rnh tr ngh n
vn Vit Nam. Ch trng ca Php, d nhin sm mun cng phi chim ht nc
ny cho k c. Nhng Php nh xa t am hiu tnh th, nn tuy thng nhn c
bo co ca phi qun nhn thc dn, cc quyt nh ca Thng, H ngh vin vn c
nhiu d dt. n Sy Ph Si Gn c mt y 20 nm rt r ni tnh Chu ni
chung v Tu cng Vit Nam ni ring, cng nhiu khi lng tng, ri khi th Php nh
do d, khi Sy Ph Si Gn ngn ngi, lun lun k khng ngi mun cn cc qun
nhn thc dn (F. Garnier, H. Rivire v.v...) th li qu ham vic xm chim nc ny.
S thc nhng tng lnh vn c l bi tnh trng nc ta by gi qu hn km, chnh
quyn vi mt ng vua ch ham ngm vnh, m nho thn h bi chng bit tnh trc,
lo sau, quyn bin chm chp lng tng nh cho tay vo b th ui sao kp s tin trin
ca thi cuc.

455

Vit S Ton Th

V nhng iu s on cuc bi vong ca Vit Nam n ngy cng gp, ng l

trong thi gian 10 nm chin trang Php Ph khai din, triu nh ta phi c ngi ti
nh ra k ph nguy cu kh th cha d ha c Patentre (k nm 1884) ra i.
Xin k s ra y nhng iu vng v v bt lc ca my triu vua i Nguyn S nht
l triu T c:
1) Vic cm o, git o trn quan im ca Vit Nam l mt vic hp l, nhng
khng hp thi, nn gip cho Php mt duyn c dng v lc can thip vo ni tnh
Vit Nam.
2) _ li vo Trung Quc m khng r thc lc ca h ang suy bi, vn c tip tc
cuc bang giao vi Tu, xin Tu mang qun sang dp gic h (1878-1879) l tri vi
chin lc ngoi giao tha nhn vi Php. y cng l c cho Php thn tnh nt
nhng phn t cn li ca Vit Nam, nh rng nu chng c c ny Php vn c c
khc.
3) C thi khuyn khch hay xi gic qun C en nhc m cc i din Php
Bc K v ngn tr hai ngi Php l Courtin v Villeroi c giy thng hnh ca quan
Vit Nam ln bun bn vi Vn Nam b C en chn li Lao Kay.
4) Triu nh Hu c c ch khim nh vi Khm s Rheinard khin ng ny phi b
vo Si Gn.
Do cc vic k trn v cc s li thi xy ra gn nht, Thng c Le Myre De Vilers
gi cng ip ra Hu khiu ni vi vua T c, nu cc s kin ny lm l do
vic xut qun ra Bc "bnh vc quyn li ca ngi Php".
Ngi mang mnh lnh ca Si Gn chuyn ny l i T hi qun H. Rivire. Trc
khi ln ng H. Rivire c cn dn nh sau: "Bin php m rng v cng c nh
hng ca chng ta Bc K v Trung K l bin php chnh tr v n ha. Vic ta sp
lm ch l phng m thi. Dng v lc ch khi no cn thit ht sc...".
Ngy 26 thng 3 Nm 1882, Henri Rivire ri bn Si Gn vi hai chin hm Drac v
Perseval, hai i thy v lc qun, mt tiu i pho th v mt ton lnh tp ngi
Vit. Tng s c 800 binh.
Chiu ngy mng 2 thng 4 dng lch, Henri Rivire n H Ni xung ng ti n
Thy. y, Berthe De Vilers c hai i lc qun ri. Ngy 4, Henri Rivire vo
thm Tng c Hong Diu. ng Diu cho Tun Ph Hong Hu Xng n tip rt lch
s, nhng d kho lo n u, khi mt trong hai bn c hu th khng lm sao
trnh c s xung t, Tun Ph Hong Hu Xng hi v c g m qun Php ra H
Ni? Henri Rivire tr li v Php mun bo v tnh mnh v cuc kinh doanh ca ngi
Php do qun C en e da v ngn tr. Sau , qun lnh Php hng ngy nghnh
ngang ra cc ph phng gn nh khiu khch v phao n s vo ng trong
thnh.
Thy tnh th c v ng ngi, Hong Diu lin cho mi quan Tit ch qun v
Hong K Vim v Lu Vnh Phc Sn Ty v ng gn ph Hoi c. Cnh qun ny
c 1.000 ngi, trong thnh c 2.000 qun v 100 tng t. K v lng th Vit

456

Vit S Ton Th

Nam hn Php nhng chin c th s, qun lnh li km phn tinh nhu. V pha qun
Php, h cng sa son tn cng.
Ngy 17 thng T Dng Lch, Henri Rivire bo tin cho Ba L bit s h thnh H
Ni. Vic chim Sn Ty, Bc Ninh, Nam nh cng chun b. ng ra lnh cho i
thy qun Hi Phng v ngoi vnh H Long ko ln, gm c cc chin hm Hamelin,
Drac v Perseval trn c 14 khu i bc v 390 ngi, cc tun giang hm Fanfare,
Massue, Carabine trn c hai i bc v ngt 30 ngi mi chic.
Nm gi sng ngy mng 8 thng 3 Nhm Ng vin thng ngn ca i t Henri
Rivire l tn l Phong c lnh em ti hu th cho Tng c Hong Diu. Bc ti
hu th ny do Phong dch ra, Hn Vn t hm trc, trong c 3 iu nh sau:
1) Phi np thnh cho qun Php.
2) Cc quan Vit Nam phi ti np mnh ti lnh s qun Php.
3) Vic cai tr s khng thay i.
Nu khng tun, ng 8 gi sng qun Php s nh thnh.
Tht l nhng iu kin qu ngt ngho v kht khe. Henri Rivire cng nh nhiu
qun nhn khc cn l g nhng ngi i din triu nh Hu s t chi vic thi hnh
mun ca hn. Trc y ngoi 20 nm, khi mt thnh, Phan Thanh Gin ung
thuc c t st (mt lc tnh v nt thnh Si Gn cho Php). Mi nm qua, Tng
c Nguyn Tri Phng thua Francis Garnier ti Thng Long cng quyt tm khng
ham sng. Gi y cng mt nhn vt ng ng i din cho triu nh, biu
dng cho lim s, cho gi tr ca dn tc u c th np t, dng thnh cho ch nh
vy.
Tn Tht B xin vi Hong Diu cho ra ngoi iu nh vi gic ly thm mt
ngy na. Trong thnh dng thang dy xung gc trng ra pha ca Bc (ch s cnh
st Hng u by gi) cho B xung, lc y 7 gi. Vic xin iu nh ny ch t rng
v bn Vit Nam ta khng mun c chin tranh v mun lp mt cuc thng thuyt
gia triu nh Hu, v Sy Ph Si Gn v khng th lm g hn. Sau ny H Thnh
tht th, Tn Tht B c nhiu hnh vi minh chng rng y xin ra ngoi vi Henri Rivire
ch l mt gian k thng ng vi ch, qu nhin sau y c nhn quyn lnh
mi vic.
Gi khi la n.
Theo k hoch ca Thiu T Chanu, vic nh thnh do hai o qun, mt nh
vo ca ng, mt nh vo ca Bc.
ng 8 gi, i thy qun Retrouvey tin vo ca ng. Khi gn ti th ngng li
n i bc s 12 vo thnh. ng thi ngoi sng 3 tu chin cng cho i bc khc
n vo thnh lin tip nhm ph ca Bc v pho i gc Ty Bc. Hai pht trng vo
thnh nhng khng chuyn c phn no.
Qun trong thnh cng bn ra ro rit. Qun i Retrouvey nh ca ng cng
khng ngoi phn tn lc tng ca Vit qun tc l Vit qun phi c sc chng

457

Vit S Ton Th

v mt ny cho i qun khc ca Php t pha n Thy tin qua Yn Ph n

cng ph ca Bc.
i pho th ca Trung y Deviternes cng chim c mt ch t cao, cch
thnh chng 800 thc, i bc cng nhm m ca Bc v pho i gc Ty Bc. o
qun ny c 200 ngi gm 100 tay sng trng, 50 thy binh v 50 b binh dng
sng lc cng thang tre. Sau on ny l mt i khc c 100 b binh v mt on
pho th. Hu qun l 40 thy binh do Thiu y Fiashi iu ng cng tin vi Henri
Rivire.
Ngoi pho i v m ca Bc b tn cng d di, cc dinh tri v kho tng, nh n
cng l mc tiu cho qun Php do i bc s 4 bn vo khng ngt.
Xt ra th mt gii t ngt 500 thc v mn thnh ny do cc o binh nh
vo 3 ni k trn va hi, va lc qun gm theo cc ton ngy binh do ngi Php
va m y.
Cuc giao tranh rt l u nhp: trong bn ra, ngoi bn vo lin tip. Nhng lp nh
l ngoi thnh b n chy ngt tri, mi lc mt thm to, tn la bay lung tung.
Qun Php phi lun lun i ch, ko i bc i rt l vt v.
Vin Chnh Sut i hng nhu ang thc qun ng chin rt hng th b trng n
ng gc. B Chnh tuyn b b chy vo kho thuc sng th va ng lc i bc ca
Php th Deviternes bn trng. La bc chy rng rc, ting n inh tai, khi ta mt
m. La chy mnh qu n ni nhng dy nh cch thnh vi trm thc cng b la
lan ti.
9 gi 15! Tnh th Vit qun c v nguy ngp. Nh kho, dinh tri nhiu ni b
chy do mt s qun ni phn. Tin d co cp Hong Diu khng sn lng, truyn ly
thm qun v n dc ln ca Bc. Tic thay i bc ca ta khng di chuyn c,
phn bn khng c cch thay i gn xa nn hu nh v dng, do ch ch qun bit
tin thoi.
10 gi 15! Qun Php toan thi bn nhng Vit qun vn hng ln Henri Rivire li
ra lnh bn ph kch lit. n nh, n ln bn nh ma trong na gi dn dp vo
cc kho tng, doanh tri. Thnh thong c nhng ting n vang tri dy t, la bc
ng ng, tro tn tung te khp ni.
ca ng, thy th nguy, c L Trinh b chy, lnh binh L Trc ca Ty
cng rt. Th l hai mt b tan v c. ca Nam, Thy S lnh binh Nguyn nh
ng cn c chng gi. Ch cn ca Bc do Hong Diu v ph lnh binh H Vn
Phong c chin l cn mnh.
10 gi 45, i bc ca Php cht im ting. Qun Php thay chin lc. H xoay sang
th nh gip l c. i y Martin dng mn ph thnh (ca Bc). Nhng ting n d
di gh gm pht ra, nhng thnh vn tr tr nh em c ci k cng t u triu L
vi sc cn c ca dn tc Vit Nam non nghn nm ra i ph vi mi ph phng
ca tnh th.

458

Vit S Ton Th

Ri ti gc Ty Bc, qun Php nh c thang tre tro vo c, rm rm ko xung.

Ting h ht nh long tri, l t, ting gm dao li l ng chm nhau nghe lnh
c ngi. Cuc hn chin v cng c lit. Qun Vit va nh va tho trc nhng ln
khi ta v trn ma n.
i cc trng thy v r rng v pha ta.
Hong Diu khi u i khn xanh, mnh mc o the thm, tht lng nhiu iu
buc mi bn sn, cng 10 vin v c rt v pha Hnh cung trong m tn qun.
Khi n ni, ng truyn: "Ai mun v Kinh th v, cn ai mun nh na th ln Sn
Ty hp vi Hong K Vim!"
Mi ngi gii tn, ng cn ngn tay chy mu, vit trn mnh la trng my li di
biu t ti cng triu nh: "Thnh mt khng sao chu c, tht h vi nhn s Bc
thnh lc sinh tin. Thn cht c qun g, nguyn xin theo Nguyn Tri Phng xung
t. Qun tng mun dm, huyt l i hng..."
Ri ng trt b khn i u, trng vo cnh a trc miu Quan Cng m tun tit.
H. Rivire h xong thnh H Ni. Triu nh ta rt xc ng h lnh cho hai quan
Kinh Lc Chnh, ph s Nguyn Chnh v Bi n Nin (tc Bi D) cng tng Hong
K Vim rt qun ra M c. Vic nh lc ny l bt c d v triu nh bit Php
mnh nn cho cu ha trc .
y l iu kin ca H. Rivire a ra cho i din ca ta l Trn nh Tc v
Nguyn Hu :
1) Php tr thnh Thng Long nhng vn ng Hnh Cung.
2) Nc Nam phi nhn quyn bo h ca nc Php.
3) Nc Nam phi nhng Th Trn H Ni cho nc Php.
4) Php c quyn t Thng Chnh Bc K sa i li cc th l, v t chc li
c s Thng Chnh sn c v b ngi qun tr.
Cc iu kin ny u b bc b, v bn ta cn t nhiu hy vng vo Lu Vnh Phc
i ph vi Php: hn th na vua T c cn cho ng Phm Thn Dut sang xin
Thin Tn can thip, khng nh rng t 40 nm qua nc Tu sau Nha phin chin
tranh b lit cng chia x t ai, nh vy Tu cu mnh cn chng ni th lm sao
gip ta c na, nhng ngi Tu vn c nhiu tham vng thc dn. Nguyn sau khi
H thnh tht th c ta cn n, Tng c Lng Qung l Trng Th Thanh
ln Thanh nh t biu lp li ng lun iu ca Tn S Ngh xa kia l nhn s suy
km ca nc Nam nn em qun sang Thng Du i khi c bin chim ly cc tnh
min Bc sng Hng H... Sau , ng Cnh Tng, T Din Hc v T Kinh Bu
mang binh sang ng Bc Ninh v Ty Sn.
Ch trng ca Php lc ny vn l khng b mnh ri i iu kin tin dn ti
ch ly t nc Vit cho t hi tin ti v sinh mng, v vy H.Rivire ly xong thnh
H Ni th ngng li khng nh na.

459

Vit S Ton Th

Henri Rivire nh ch chin tranh c ngt mt nm ti Bc K, nhng bit rng

qun Tu vn can thip vo vic Vit Nam tt nhin s c nhiu s kh khn nn xin
Php nh tng thm qun s. Sau Si Gn c lnh Ba L gi thm 750 ngi na
cng vo 400 lnh bn b ra H Ni cng vi y hi nm trc. C thm lc lng li
c tin triu nh Hu nhng vic khai thc m than Hn Gay cho Tu, nhng Tu
khng k thut gia v ti lc, nn nh nhng li cho mt cng ty Anh. H. Rivire
s mt quyn li cho Php lin vi ko binh xung chim ngay Hn Gay vo ngy 12-31883 khng cn ch lnh ca chnh ph.
nh chim xong Hn Gay, H. Rivire c bn Vit Gian bo hay cho rng Tng
c Nam nh ang huy ng t 15 n 20 ngn binh vo vy ng tip t ca mnh
qua Hi Phng, lin cho i y Berthe De Vilers nh thnh Nam nh vo ngy 28-2
nm Qu Mi (tc l 27-3-1883).
Qun ta cm c khng c qu na ngy. Tng c V Trng Bnh b chy,
c L Vn im t trn, t-st-s H B n b thng. Nhng v pha H Ni, c
s cng tc ca qun Tu, Tng c Bc Ninh l Trng Quan n v ph Kinh lc
Bi n Nin em qun ng Gia Lm tnh tn cng ni th ph ny. Hong K Vim
c Lu Vnh Phc nh ph Hoi c tr ln theo k hoch uy hip Php c hai mt.
Henri Rivire em 500 qun tin ra mn Cu Giy b qun C en phc kch. H. Rivire
tiu ma s nghip lm tng y cng nhu Francis Garnier mi nm trc. Cn
Berthe De Vilers th b trng thng. Thm s ny ca qun i vin chinh Php c
ghi vo ngy 13-4 nm Qu Mi (tc l 19-5-1883). Lc ny bn Php, ni cc Jules
Ferry va ln cm quyn, H ngh vin cn ang do d v vic chim nh Bc K khi
c tin H. Rivire t trn lin quyt nh ra 5 triu ri pht lng lm binh ph v c
mt vn quan sang lm ton quyn, ri in cho lc qun Thiu Tng Bonet v Hi
qun thiu Tng Courbet em lc lng thy b ra Bc K tip ng. Trong dp ny
ng Hamanrd s thn Php Vng Cc c sang lm ton quyn bn Nam K. Lnh
chc xong ng theo qun i ra Bc.
Ngy mng 3 thng 5 vin qun Php ti H Ni. H lin lc vi Georges Vlavianos,
mt k ty tng ca J. Dupuis tuyn m qun C Vng lm tin qun, sa sang li
thnh ly H Ni v Nam nh. Cuc tn cng ca ta vo khu tam gic H Ni, Nam
nh, Hi Phng khng c kt qu. M c th no nh ni c qun Php khi vic
tuyn m qun lnh trong giai on ny rt l vi v, km t chc nht l thiu hun
luyn. V th m va nghe thy ha lc ca Php x nhau m chy. Ngoi ra ting
sng n gia hai bn, vai tr i din ngoi giao ca Php, Vit ta tr nn v ch, do
m lnh s ca ta Si Gn l Nguyn Thnh b ui v trong khi vua Dc Tng
qua i v chnh tnh ang ri ren nht.

5- S Phi Lp Hu
Vua Dc Tng mt ngy 16-6 nm Qu Mi (1883) vic tn lp c s bt ng gia
cc i thn. Nguyn vua T c khng c con nn em chu gi bng Bc lm k v,
tc l vua Dc c lc l Thy Quc Cng. Theo di chiu ca vua T c th triu
nh phi lp Thy Quc Cng, nhng vua Dc c ngi c ba ngy th b ng Tn

460

Vit S Ton Th

Tht Thuyt v Nguyn Vn Tng ph lp v em giam vo Trn Ph (mt nh lao

c bit ca nh vua), v khng c tip t lng thc g c nn by ngy sau Ngi
mt (6-10-1883). ng Thuyt v Tng lin em ng Hong t, em ca vua T c l
Lng Quc Cng hy l Hng Dt ln ngi, ly hiu l Hip Ha.
Vua Hip Ha cng khng tn ti c lu sau phi ung thuc c m cht.
Nguyn nhn nh vua thy th lc ca Php trn khp t Nam ra Bc, i cc
trong tay h ri, nn b mt giao thip vi Php gi vng a v, c l ngi quan
nim rng chng Php ch c hi m thi, mt phn triu thn cng ngh nh vy v
mt phn tri li, nht nh chng Php bo v ch quyn. Hai ng Tng v
Thuyt ng u phe di y. Mt cuc phn tranh ngm ngm pht xut trong
hng ng phong kin, ri bn ng Thuyt bt c tang chng v s phn bi ca vua
Hip Ha l mt bc th ca nh vua gi cho Khm S Php do Hng Sm con ca Tuy
L Vng mang i. H bt vua Hip Ha chu tam ban triu in120 v chm ngay
Hng Sn 30-11-1883. Theo s phn vua Hip Ha v Hng Sm l Trn Tin Thnh
cng trong hng ba quan Ph Chnh, v ng khng tn thnh chnh kin ca Tng v
Thuyt. Phe ch ha gn nh mt tinh thn v b tiu dit dn, cn phe ch chin t
ng Dng Thin (con nui th ba ca vua T c) by gi mi 15 tui ln ngi tc l
vua Kin Phc121.

6- Ha c Nm Qi Mi (1883)
T ngy 12 thng 7 (Qu Mi 1883) n ngy 17 thng Php chia qun nh khp
ni t Trung ra Bc. Qun Php thng qun C en lng Vng (Ph Hoi) v Hi
Dng ng thi ton quyn Harmand ra lnh cho thy qun tn cng vo ca Thun
An. Cc tng trn thnh v ch huy qun i thy b ca ta L S, L Chun, Lm
Hong, Trn Thc Nhn v t trn hoc nhy xung sng t t. Triu nh ch cn mt
cch l h lnh cho cc quan ta gii binh v xin k thm mt ha c na: tc l ha
c ngy 23 thng 7 nm Qu Mi (1883) k kt gia ton quyn Harmand, Khm s
Champeaux, Trn nh Tc v Nguyn Trng Hip. Ha c ny c 37 khon, ng ch
l nhng khon sau y:
Khon th Nht: Nc Nam chu quyn bo h ca Php, vic ngoi giao ca Vit
Nam phi Php ch trng.
Khon th Hai: Tnh Bnh Thun st nhp vo Nam Vit.
Khong Th Ba: Qun Php ng o Ngang v ca Thun An.

120

Tam ban triu in l th hnh pht bui ti nhn phi chu ung thuc c hoc tht c hay t
m c. Vua Hip Ha phi ung thuc c m cht vo ngy 30-11-1883.
121

Vua Kin Phc tc l ng Hong ng ng c tn lp ngy 7-10 nm Qu Mi (1883). Theo d

lun Hu nh vua b u c do tay b hc phi v Nguyn Vn Tng. Hai ngi ny t thng vi
nhau. Nh vua bit c ang nh s trng tr vic thng gian th Tng ra tay trc. Ci cht ca vua
Kin Phc nh vy khng phi l v chnh tr.

461

Vit S Ton Th

Khon th Su: T tnh Khnh Ha ra n o Ngang quyn cai tr thuc v triu

nh.
Cn nhng khon sau ni Khm s Hu c quyn ra vo yt kin nh vua. T o
Ngang tr ra Bc Vit, Php t cng s kim sot cng vic ca cc quan ta nhng
khng d vo cc vic hnh chnh. Ha c ny k xong. Php rnh tay v pha Vit
Nam ch cn phi gii quyt vi qun i Tu.
Sau khi k xong ha c Qi Mi (1883) triu nh Hu c Khm sai i thn Trn
Vn Chun v Lai B Tham Tri Hng Phi ra Bc K vi ton quyn Harmand thi hnh
lnh bi chin nhng quan qun ca ta y c nhiu ngi khng chu, v vy vic
chin tranh vn tip tc. Cm u lc lng khng chin Bc K vi mt tm lng st
by gi l Hong K Vim ang gi mn Sn Ty, Trng Quan n gi Bc Ninh
tc l hai bn t hu ngn sng Hng H.
Ch trng ca Php chuyn ny l Bnh nh ton ci Bc K thc hin cuc bo
h cho k c. H ngh vin b thm chp thun 17 triu quan, ngy 18-12-1883
li cp thm 3 triu na cho qun i vin chinh t di quyn c Courbet. Tng
t lnh qun i thy lc, thm vi ba ngn su trm binh s b ln t Bc vo h
tun thng 11-1883.
Ln ny mi di ca Php nhm vo Sn Ty v y c ch lc qun ca Vit Nam
do hai i tng Hong K Vim v Lu Vnh Phc iu khin. Qun Php chia ra hai
o: Tng Bichot dn thy qun t sng Hng H tin ln ti ca sng y Tng
Belin em lc qun do H Ni xut pht ti Sn Ty. Qun ta mai phc Ph S t hai
hm trc. Ngy 14-12 hai bn gp nhau, x xt kch lit. Qua ngy 15-12 phng tuyn
th nht ca ta b chc thng. Ri qun Php vy thnh Sn Ty. Php khng cho qun
ngh. Mt trn long tri l t v rt kinh khng din ra, nh cha bao gi xy
n nh vy trong lch s chin tranh Vit Php trn t Bc: Chin s khi t chiu
16-12. Qun Trung Hoa tch cc chin u. Php nh c ha lc rt mnh ph c
vng thnh ngoi nhng binh s mt nhoi, ti n phi ngng li.
Qun ta v Trung Hoa thy kh gi ni thnh lin nhn m ti rt ht ra pha ng
Nam, sng 17-12 qun Php vo thnh. Trong trn ny ta mt 1.000 binh s, Php b 83
ngi cht, 319 b thng.
c tin thng trn Sn Ty, H ngh vin Php gi thm 7.000 qun na qua Vit
Nam. Gia lc ny Khm s Champeaux xin v Php ngh. ng Tricon s thn Php
Trung Hoa c lnh n Hu iu nh, sa li ha c 25-8-1883. Vo ngy 28-121883, my ngy u triu nh cha ni n chuyn tip ng nhng khi c tin Sn Ty
b tht th, triu nh mi cho ng Tricon gp ri tha thun cng xt li Ha c
Harmand. Hai bn cha k xong th tng t lnh Courbet sau khi h c Sn Ty cho
khinh kh cu d thm Bc Ninh. Nhng cha khi s nh thnh ny th Courbet b
triu v Php v tng Millot c ln thay.
Qun tip vin ca Php li ko sang thm na v b ln Bc K vo ngy 122-1884 trong c 470 s quan, 16.000 lnh v phu phen n dch chin trng c ti
6.000. T khi thua Php Sn Ty, qun i Vit Hoa n lc gi Bc Ninh. Ti y bn

462

Vit S Ton Th

cnh Trng Quang n c tng Hong Kinh Lan, tng t lnh qun Trung Hoa n
tng cng vic bo v thnh Bc Ninh. Qun Trung Hoa ng t Lng Giang (tnh L)
xung huyn Yn Dng. Mt o khc vt qua t ngn sng p Cu chn thy qun
nh tin ln Bc Ninh. Mt o na gi Hng Lm (?). i tng h Hong t b
tham mu trong thnh ch huy Lin Qun. Qun C en ng di t p Cu n
Yn Dng lp thnh mt phng tuyn kin c bao quanh tnh t. Tng Millot, Brire
De L'isle, Ngrier em cc chin nh, pho nh v cc gin trng pho nh vng li
pha sau thnh, c trnh pha Ty Nam ph T Sn v y qun Trung Hoa, ng
nhiu. H nhm hng Nam v ng Nam m tn cng nhn th chn ng tip vin
Lng Sn, Bc Ninh. Sng sm ngy 7-2-1884 h vt sng Hng H, sng p Cu
ym tr cnh t ca lc qun, thy qun lc chin b ti ph Lng Thng. Ngy 93 n 11-3 qun Php chia nhau vy bn mt thnh. Trn nh rt hng, khp mi ni
Lin qun u bi v b chy. Ngy 12-3-1884, Php lm ch thnh Bc Ninh, p
Cu. Qun Tu khng rt v Lng Sn c phi chy ln Thi Nguyn.
nh xong Bc Ninh, Php nh lun Hng Ha v Tuyn Quang. Thiu tng Brire
De L'isle dn trn Giang khi chin t sng ngy 15 thng ba n ba gi chiu th
qun Php sang sng gn a ht Bch Hc, chn gi sng hm 16-3 tng Ngrier ln
tip vin. Th qun Php cng mnh, qun Tu rt ln Mn Ngc. Tra ngy 17, Php
vo c thnh Hng Ha. Bn ng Hong K Vim ln theo ng thng o v
Kinh vi c mt s tht vng.
Cn mt thnh na trong tay C en l Tuyn Quang, Thng tng Millot cho thy
qun vt L Giang, Trung T Duchesne em 5 chic tu chin nh vo thnh ny. H
i t mng 3 thng 5 n mng 8 th ti trc thnh Tuyn Quang. i bn giao
phong c mt gi th qun C en thua chy. Kim im v cc n i, cn c,
chin lc, lin qun Hoa Vit mt ht vng Trung Chu v Trung Du x Bc nhng
qun Tu cn ng ba tnh Cao Bc Lng. Php lin ngoi giao vi Tu, Tu nhn
cuc bo h ca mnh cho yn. Sau nh ngi c tn l Dtring lm trung gian, Trung
t Fournier c ln Thin Tn gp L Hng Cng l tng c Trc L lp cuc
ha gii hai chnh ph Php Hoa. Ngy 18-4 nm Gip Thn (11-5-1884). Ha c
thnh hnh, ngha l Trung Quc nhn rt qun v v nhng quyn cho Php t do
xp t mi vic Vit Nam.

7- Ha c Thin Tn Th Hai (27-4 t Du)

Vi ha c ny, Php mng t nay c th yn tr dp ht cc cuc chng i
cui cng ca triu nh Hu, nhng tri li qun i Tu cc vng Cao Bc Lng vn
khng rt qua bin gii nh quyt nh vo thng 5 nm Gip Thn (1884). Qun
Php lin tin nh n Bc L, va qua con sng Thng (thuc tnh Bc Giang) th b
qun Tu bn ti tp, ba tn lnh Php b cht. Tu mi cho Php hay tuy h bit c
ha c Thin Tn, nhng cha c lnh hi qun. Php i sau mt gi qun Tu
phi rt v nu khng Php s nh, ri i bn x xt kch lit n ti, sng hm sau
qun Php v i bi, phi ku v H Ni ly vin qun.

463

Vit S Ton Th

Thiu Tng Ngrier c lnh mang qun ln tip ng cho Trung T Dugenne.
c tin ny chnh ph Ba L lin in cho hi qun Trung Tng Courbet v Patentre
ang lm cng x Php Bc Kinh i chnh ph Tu v chuyn ny phi bi thng 28
triu chin ph. i din ca i bn thng thuyt mi ti 29-6 th Php h s tin ny
xung 80 triu pht lng, hn tr trong 10 nm. Nhng cuc thng thuyt vn tan v.
Ln ny Php cho nh ngay vo cc lnh th ca Tu l Phc Chu vo thng sau
(thng 7 nm Gip Thn 1884). Php vy c i Loan v ph vng duyn Hi Trung
Quc n thng 6 nm t Du !885) l lc Tu chu k ha c mi thi.
Vo ma thu nm y tng Brire De L'isle thay tng Millot c thm 6.000 vin
binh, cng tt c l ngt hai vn lin chia ra bn o nh ng triu, n Ch, n
m, Ph Lng, Thng Tc l vng ng Bc, Bc K. Qun C en lc ny ng
Tuyn Quang cng b Php ti nh. Qun Tu thua khp cc a im k trn, s
thit hi gp mi so vi qun Php. Cui nm Gip Thn thnh Lng Sn b Php ly
c, qun Tu phi chy qua Nam Quan trn v Tu, mt phn rt ln Tht Kh.
Trong khi i qun ca Php nh Lng Sn, qun C en tr li phong ta thnh
Tuyn Quang do Thiu T Domin gi. V lc lng t i nn qun Php y phi c
th. n 17 thng ging nm t Du, tng Brire De L'isle du lc qun tin n
oan Hng v thy qun vt sng chy ln cu Tuyn Quang. Thnh ny c gii
vy. Trong cuc xung t ny hai bn Php Hoa u thit hi ln.
Ngy mng 6 thng 2 nm t Du (1885) qun Tu li trn qua ng ng. Tng
Ngrier ln ngn nh nh lun ti Long Chu nhng n mng 8 li rt v Lng Sn.
Qun s ca Php trong thnh c 3.500 ngi. Ngy 13 qun Tu tn cng K La l
mt n gip thnh. Thiu tng Ngrier b thng nng y. Th qun Php ui
dn v qun Tu qu ng, ri Php rt lui v gi n Ch, Kp v Tun Mui. Brire
De L'isle lc ny c thng trung tng, nh in v Php xin thm qun bi cn
phi gi c Quan Nam v qun Tu Hng Ha cng Lm Tho na. Ni ny cng l
mt trn tuyn quan trng.
Nghe tin qun mnh bt li Lng Sn, d lun Php xn xao, th tng Jules Ferry
phi t chc. Chnh ph Php lin y Patentre m cuc thng thuyt li vi chnh
ph Tu, ng thi Ba L cho thm hai s on sang Bc K di quyn Trung Tng
Roussel De Courcy lm thng c qun dn s v, Trung Tng Warnel lm tham mu
trng vng hai thiu tng Jamont v Prudhomme. Chnh ph Tu thy ko di chin
tranh c th bt li nn ngy 27-4 nm t Du chu cho L Hng Chng k kt vi
Patentre mt phen na.
Vi t ha c Thin Tn th hai ny cng vn c khon chnh yu l Trung Quc
nhn cuc bo h a Php Vit Nam, v hai nc Php Hoa tip tc giao thng nh
c. Cn Php phi tr li cc ch m hi qun chim c cc vng duyn hi.
Khon Tu phi bi thng chin tranh cho Php c b i. T gi pht ny trn trn
a Vit Nam ch cn hai lc lng ng li l Vit v Php. Mt bn ng minh, d
nhin cuc khng Php ca ta yu hn v cng t giai on ny Php tha h n hip,
bt nt triu nh Hu.

464

Vit S Ton Th

8- Ha c Patentre (1884) (thng 5 nm Gip Thn)

Ngy 6 thng 6 nm 1884 Php li i sa ha c Qu Mi. ng Patentre Php
sang, cng vi ng Nguyn Vn Tng, Phm Thn Dut v Tn Tht Phan k ha c
mi, i cng ging ha c trc nh ln ny ch c 19 khon v c phn sa i
my khon ni v Bnh Thun v ba tnh ngoi o Ngang l H Tnh, Ngh An v
Thanh Ha vn thuc Trung Vit. T ngy c ha c 1884 122 lnh th Vit Nam (tr
Nam K thnh thuc a) chia lm hai x, tuy cng chu quyn bo h ca Php
nhng vic cai tr khc nhau. Nu thng nht do con dn Vit Nam xy dng bng bit
bao nhiu xng mu ny v ha c Patentre li lm vo cnh tam phn, bi chnh
sch thm him ca quc Php l "chia tr". Tm li ni n ha c 1884 l ni
n s ton thng ca quc Php trn mnh t ny v s suy vong ton hon ca
phong kin Vit Nam cui th XIX, by lu n su bn rng vo cc tng lp x hi
Lc Hng qua bao nhiu th h. V trong dp bt u thi hnh b quyn ca nc Php
trn t Vit Nam. Rheinard hi cc quan ti ta Khm lm l th tiu ci ca nh
Thanh trao cho vua Gia Long khi phong vng123.
Hnh ng ny c tnh cch chnh thc chm dt nh hng chnh tr ca Trung
Quc v m ra mt k nguyn mi: K nguyn Vit Nam l thuc Php.
L hy n thi hnh ngy 6-6-1884.

122

Ha c 1884 n ngy 9 thng 3 nm 1945 th mt ht hiu lc v php l, do ch Php khng

m bo ni cho Vit Nam khi c v ngoi xm ca Nht trong thi k i chin th hai (1939-1945) nh
Php cam kt.
123

Ci n c trn mt ci b nu ln chy ra thnh mt cc bc tr gi 280 ng bc M Ty C

thu .

465

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 4

Tn Cuc Ca Phong Kin Vit Nam

- Phong tro Cn Vng cu quc
- Phong tro Vn Thn, khng Php
- Ch bo h ca Php Vit Nam

1- Phong Tro Cn Vng Cu Quc

Bc k nh trn ni, c th coi l b lt ht vo bn tay ca qun i vin chinh
Php.
Ti Hu cuc khng hong chnh tr mi gi pht mt nng n. Ai cng thy r th
nc chng chnh, mt cn ch l thi gian. Trong cc quan chia lm hai phe: phe ch
chin c hai ng Tn Tht Thuyt v Nguyn Vn Tng, phe ch ha c Trn Tin
Thnh, Nguyn Hu , Gia Hng qun vng... Vi danh ngha Ph chnh i thn,
hai ng Thuyt, Tng, nm ht qyn hnh v ra mt c on. Hai ng trit h ht
cc nhn vt ca phe ch ha v huy ng vic khng chin t Trung ra Bc. Do ta
thy Khm sai Hong K Vim tr ra hot ng ti Sn Ty, Trng Quang n
Bc Ninh, T Hin Nam nh, Phm V Mn, Hong Vn He, Nguyn Thin Thut
cc tnh khc. Cc ng ny u l cc quan vn v cao cp ca triu nh, nhit lit
hng ng li hch Cn Vng. B Php phn i nhiu ln li thm tht trn nng n
nn c phen h Hong v Trng phi v kinh, nhng vn khng phi l triu nh
thay i chnh sch v lc ny ng Tng vn ngoi giao kho lo vi Php ng
Thuyt ngm t chc khng chin. Trung, on qun Phn Ngha c hng vn ngi
c b mt sa son ch ngy tng phn cng. Mt trng din v c lp ra
hun luyn qun i. Ti Sn Phng, phe khng chin xy dng mt chin khu vi mc
ch bn trong tip ng cho Qung Bnh, Qung Tr, pha ngoi lin lc vi cc min
thng du Thanh Ngh v c ng rt sang Lo v Xim. Qun i ng y c
hn mt ngn vi hn 20 c i bc. Chin khu ny xt ra l con ng li ca khng
chin mt khi cuc nh p n Mang C b tht bi.
Vua Kin Phc ngi c hn 6 thng v mt ngy mng 7 thng 4 nm Gip
Thn (1884) trong mt trng hp v cng th thm nh trn k. Em Ngi l vua
Hm Nghi ln thay, tc l Chnh Mng, hy l ng Lch khi mi 12 tui. nh
du nhng bin c trn y, s phu Vit Nam c hai cu th:

466

Vit S Ton Th
Nht giang lng quc nan phn thuyt
T nguyt tam vng triu bt tng124

Khm s Rheinart trch c rng vic t vua Hm Nghi ln ngi khng c xin php
nc Php v i t Guerrier em 600 qun cng mt i pho binh t Bc vo Hu
th uy. Sau Rheinart v Guerrier sang lm l phong vng cho vua Hm Nghi ri mi
rt binh s v H Ni.
Xt tnh hnh c th ri lon to v pha phong kin Vit Nam, sau khi ha c Thin
Tn k vo ngy 27-04-1885 tc l nm Quang T th 11 (t Du) gia Patentre i
din Php v L Hng Chng i din Thanh triu, Php lin dc ton lc tiu dit
cuc khng chin ca Cn Vng m thi gi pht rt kh nghi v quan ngi.
Ngy 18 thng 4 nm t Du (1885), thng tng De Courcy va sang ti Bc k lin
em ngt mt ngn qun vo Hu bn vic giao thip gia ng vi Nam triu, i cc
quan ph chnh i thn phi sang tn s qun Php hi thng. Vin tng Php
cn bt Nam triu ra lnh cho s phu v dn chng tng phc hon ton chnh th bo
h. Y li c nhn dp ny bt ng Tn Tht Thuyt ngay gia cuc m phn v ng
ny l linh hn ca khng chin. Thuyt bit mu ny lin co m khng sang v
Nguyn Vn Tng cng Phm Thn Dut sang ta Khm (theo tin cc bo Ba L hi
y)
Trong cuc m thoi, De Courcy yu sch nhiu iu lm nhc quc th Vit Nam,
i khi y i khi y n, vua Hm Nghi phi bc xung ngai nghnh tip, sau li b
buc ng Thuyt nu m th nm cng m sang s qun Php.
Tht l a nhau vo bc ng quyt lit, v vy m cuc chin tranh Vit Php
khng sao trnh c.
Thuyt khng chu, De Courcy tnh sao? C k Vit gian bo cho Khm s De Courcy
bit rng Thuyt khng m, ng vn i kim sot n tri v kho thuc sng. Mt ngy
qua tc l ngy 22-5 nm t Du (5-7-1885), Php khao thng qun i nh sng
hm sau sang vy b binh bt Thuyt, th vo mt gi m Thuyt v Son cho bn
mt pht i bc lm hiu lnh nht t tn cng vo n Mang C v S qun Php.
Qun Php xut k bt , vi vng nghnh ch, nhng vn gi th th ch bui
sng. H n np trong tri khng chu ra ngoi. Khi mt tri h mc, qun Php thy
lc u phn cng, h ch sng ln i v nc tu bn qua rm rm git hi qun nhn
rt nhiu, Hong thnh v cung in nhiu ni b ph hy. H chia ra lm nhiu o
qun tin nh cc mt. Hai o qun ca ta bn trong v bn ngoi chng khng
ni, b v.
Nguyn Vn Tng thy th nguy lin vo Ni yu cu nh vua xut cung. Hu qun
H Vn Hin ph gi, u gi Thn ra ca Ty Nam. T D thi hu y Tng li lo

124

c ngha l mt con sng (Hng) bn kia b l ta Khm (Php) bn ny l triu nh (Vit) hai
nc, hai chnh sch, quyn li chng nhau th mi vic u kh. Bn thng ba vua l im chng
lnh.

467

Vit S Ton Th

vic ging ha, Thuyt chy kp theo, cn chng trm ngi. Qun Php lin tro ln
k i treo c Tam Ti.
Kim im li trn nh ti Kinh thnh m 22 thng 5 nm t Du (1885), ta thy
phn bi hon ton v pha chng ta. Php ch cht c 16 ngi, b thng 80 ngi.
Qun ta cht n vi ngn, cn kh gii, lng thc mt n hng triu bc. Sng ngy
23 qun ta rt lui khi Hu, xa gi ngh Trng Thi mt lt ri ln ng i Qung
Tr. Nguyn Vn Tng c lnh li thu xp mi vic125. (Ti liu ca gio s Delvaux
vit trong bi La prise de Hu ca tp ch Bulletin des Amis du Vieux Hu)
Tra hm y, ng nh gim mc Caspard a ra u th vi thng tng De
Courcy, Tng c n tr ti Thng bc vin v b i y Schmitz coi gi. Php
buc ng ta ni hai thng phi thu xp cho yn mi vic. ng Tng gi s ra Qung
Tr xin rc Tam cung (b T D Thi hong thi hu, m c Dc Tng, b Hong
thi hu l v c Dc Tng v l m nui ng Dc c, Kin Phc v ng Khnh.
Mt tng Php tham gia trn nh n Mang C khen qun ta thin ngh phng
th v cc ng giao thng c o hm h hoc chn bng cc chng ngi vt. Binh
s np ng sau nhng tm phn na cng hai ln da tru m bn n gi cht mi
chu rt lui.
Trong khi , Thuyt em vua Hm Nghi chy ra Tn S (Qung Tr) ngi Php
treo gii 2000 lng bc ci u ca ng Thuyt v ai bt c vua Hm Nghi th c
thng 500 lng.
T D thi hu vit th my ln khuyn chu tr v nhng v hiu. T Trung ra Bc,
c khi ngha bay khp ni.
Sau bin c ny, mi vic trong triu do khm s Php iu khin ht v cc quan
ta, mi khi c vic g u nht nht phi hi ta Khm. De Courcy cho gi Silvestre
Bc vo Hu t chc mt chnh ph lm thi. Hong thn Th Xun c c ra
quyn nhip chnh ph ny v Nguyn Vn Tng iu khin C mt vin. Lc ny
ngi Php thy kh c hy vng d c vua Hm Nghi tr v, lin t ng Chnh
Mng l Kin Giang qun cng theo li ngh ca T D thi hu (vua ng Khnh l
anh vua Kin Phc v Hm Nghi126). Ngy 6 thng 8 ng phi thn hnh sang ta Khm
chu l th phong. V hong ny tnh tnh hin lnh, a trang sc v cng thch
duy tn, rt c lng ngi Php. nh thn by gi c Nguyn Hu , Phan nh
Bnh ang Bc c Php gi v gip vua mi cng vi Nguyn Vn Tng. t ngy
sau, Nguyn Hu khng hp vi Nguyn Vn Tng nn li tr ra H Ni.
Gia hm vua ng Khnh bc ln ngai vng th Tn Tht Thuyt tung ra bi hch
Cn Vng.

125

Sau hai thng ngi Php cch chc Nguyn Vn Tng y i Haiti, lp vua ng Khnh ln
ngi ngy 14-9-1885
126

Vua ng Khnh by gi c 23 tui.

468

Vit S Ton Th

Bi hch ny hn l ca Tn Tht Thuyt ly li ca vua Hm Nghi k nng ni ca

nc Vit Nam t ngy ngi Php bc chn ln t Nam k cho n khi h trn lan
ra Trung, Bc, by mu lp k dng bo lc t nn thng tr ln ton ci Vit Nam. H
chim nc l lm mt chuyn khin qun dn Vit Nam au n li cn s nhc
triu nh cng s phu t Vit na. Nh vua thng trch Nguyn Vn Tng chy theo
k ch, li lp tm tm bt nh vua np cho Php.
Ngi k li ni kh s t khi ri b kinh thnh, ln sui tro non v Ngi hiu triu
thn dn trong nc, mun ngi nh mt hy ng tm gng sc gii phng quc
gia, nu cao tinh thn khng chin.
Li l t hch ht sc lm ly thm thit, nn c nhiu nhn s hi y c n phi
nghn ngo sa l, v gm ng dy. Kt qu l nhng cuc khi ngha ni ln m
m nh phong ba bo tp.
L Trung nh Qung Ngha
Mai Xun Thng Bnh nh
Nguyn Hu Qung Nam
c L Trc sng Gianh (Qung Bnh)
Phan nh Phng Ngh Tnh
Tng Duy Tn, Cm B Thc Thanh Ha
inh Cng Trng Ba nh
Nguyn Thut ng u qun Cn Vng x Bc
Hong Hoa Thm hot ng vng Yn Th
Sau , Thuyt sang Tu vi mc ch cu vin v ng vn tin tng sc mnh ca
nh Thanh. ng cho rng ngi khc i thay khng by t ht tnh trng nc nh, e
l vic ln, nay ly danh ngha mnh l ngi trong hong tc, li l ph chnh i thn
v i tng th s giao thip c li hn.
ng bt u i t Hng Kh theo ng rng ra Ngh An, qua Thanh Ha, Lai
Chu, ln Lo Kay ti Vn Nam ri sang Qung ng. Cng i vi ng c c Trn
Xun Son, V c nhn Nguyn Vit Tn, i n u, c ng khng chin n y ch
khng i thng mt mch nn hnh trnh t H Tnh sang Qung ng ko di mt
nm.
Khi n Trung quc, Tn Tht Thuyt li nh Liu Vn Ch t ba ri sang Vn
Nam. ng gp Sm Xun Huyn l tng c tnh ny, sau Huyn li gii thiu ng vi
tng c Qung Ty l Trng Minh K. Do h Trng, ng li lm quen vi thng c
Qung ng l L Hn Chng (anh L Hng Chng). Ti Qung ng, ng Thuyt
lm mt l s ln Bc Kinh. Khi Php cho ngi ln Bc Kinh vn ng vi L
Hng Chng, by gi lm ton quyn i thn triu Mn, h L tu vi Ty thi hu,
chiu theo li ngh ca Php, gi ng Thuyt huyn La nh, sau em v huyn

469

Vit S Ton Th

Thiu Quan. Xt ra Tu hi b Lit cng bt nt, sau cuc nha phin chin tranh vi
ngi Anh, phi ct t xin ha, v vy Tu rt e d ngi da trng.
c cn chng mang ni mnh c, l trng hp Trung Quc thu y. Ri vic cu
vin ca ng Thuyt rt cuc ch l cng d trng.
Nm 1912, ng Thuyt t th ti Thiu Quan, c ng L Can Nguyn, by gi
chp chnh Bc Kinh, xt thng ngi tit lit cho xy mt ngi m rt to v lp bia
l "Nguyn Phc Thuyt Ng tin Thn sng chi m"
Nhn s Qung ng c cu i ving ng nh sau:
Th nhung bt cng i thin, vn c phng danh lu Tng qun
H gi bit tm tnh a, thin nin tn ct k Long chu127
V pha ngi Php, sau khi bn ng Thuyt ri b kinh thnh, i t Chaumont
c lnh em qun ra ng Qung Bnh chn n phe khng chin, khng cho
giao thip vi Bc k. Nhng Ngh An v Thanh Ha, ngha qun hot ng rt
mnh, thiu t Grgoire li gi Qung Bnh, cn i t Chaumont tr v Nng ly
thm vin binh a tu chin ra ng Ngh An v tun tiu khp ni.
Thng 9 nm Bnh Tut (1886) Hong K Vim c vua ng Khnh phong lm An
ph kinh lc i s ra Qung Bnh chiu d vua Hm Nghi v cc Vn Thn, yu cu
cc v tr v v s c hng a v nh c. Vic chiu d ny c th ni l tht bi v
cc lnh t Cn Vng khng ai theo, tr mt s th h khng ng k. ng Hong K
Vim b rt cng tc vo thng 5 nm inh Hi (1887) v l .
By gi qun Cn Vng chin u ri rc khp ni. c L Trc ng Thanh
Thy, thuc huyn Tuyn Chnh, Tn Tht m (con ng Thuyt) ng thng du
H Tnh, thuc hai ht K Anh v Cm Xuyn, Tn Tht Thip (con ng Thuyt) v
Phm Tun theo vua Hm Nghi loanh quanh huyn Thanh Ha.
Sut Trung Nam Bc, lc tnh hnh ri ren, ngi Php phi chia nhau i nh
dp khp ni v mi cuc ph d u tht bi.
i y Mouteaux Qung Bnh cng vi c Tortuyaux em qun i nh L Trc
Thanh Thy. Bit ng Trc l ngi ngha kh, Mouteaux vit th ly li trang trng mi
ng tr v nhng b ng khc t nh sau:
"Ti v vua, v nc, quyt lng lm ht bn phn, u dm tham s sng m
qun vic ngha"
Trong giai on ny, ngi Php ng qun n Minh Cm, bn ng Trc phi lui
v pha trn, sau L Trc ra mn H Tnh, Nguyn Phm Tun ng Yn Lc,
thuc min Nam sng Gianh. Qua thng ba, thm t ch cho Mouteaux ni ng Nguyn
Phm Tun n tr. ng b vy bt c c bn, v b n bn cnh sn, my ngy
sau th mt.
127

Th ngoi khng i tri chung, mun thu ting thm lu Tng qun

Ph cha ring tm ci thc, ngn nm xng bc gi Long chu

470

Vit S Ton Th

iu ngi Php cn nht l tm bt vua Hm Nghi, bit rng nh vua l linh hn ca

Cn Vng li c dn chng mn yu nn v th m cuc khi ngha Cn Vng
c hu thun rt mnh. Nhng khi y cha r c tng tch ca Ngi th t thng
sau c k mch rng mun bt c vua Hm Nghi phi c tn Trng Quang Ngc,
lng Tr Mc, lc ang c ra vo hu cn vua, Ngc l k tiu nhn c th mua
chuc c. i y Mouteaux lin dng tin bc, danh li d dnh c bn tng l ht
Minh Cm lin lc vi Trng Quang Ngc. Ngc nhn li gip qun Php nhng cha
dm hn c th bt c nh vua ngay.
Khi y, bn cnh nh vua Hm Nghi c Tn Tht Thip l mt thiu nin anh dng,
khng bao gi ri vua na bc. K no bn n chuyn v u th u b Thip git
ngay, v vy m bn Ngc cn e d. Cn nhm ng L Trc v Tn Tht m cng
ngha qun lu ng, nay ch ny, mai ch khc, ngi Php mt sc m cng khng
tiu dit ni, v th m i y Mouteaux xin v Php ngh. Thay ng trong vic ny l
mt vin i t ch huy Hu, ng ra Qung Bnh tip tc cng vic k trn nhng tnh
th ca i bn cng khng ra khi ch b tc. Ngi Php vn khng dit ni Vn
Thn, nhng Vn Thn cng ch lm c vic quy ri lung tung khp ni m thi.
Cho n thng 9, qun Php mi mt nh rt v min b th c mt k hu cn vua
Hm Nghi ra th ng C, pha trn n Minh Cm. Tn ny khai r tung tch vua
Hm Nghi v nhn vin quanh Ngi. Ngi Php li dng hn lin lc vi Trng
Quang Ngc v tn Nguyn nh Tnh, bn ny by gi mi tnh nguyn my hm sau
s bt sng c vua Hm Nghi. Chng c ch th ngoi nh vua ra, cn ai chng c
th c git.
Ngy 26 thng 9 nm Mu T l ngy tuyt vng ca ng vua bn o, mt ngy
tan v mng khi phc t nc v l ngy tn li ca cuc Cch mng Phong kin Vit
Nam.
By gi vo hi na m, Ngc v Tnh em 20 th h, ngi lng Thanh Lang v
Thanh Cuc, n vy lng T Bo l ch tr n ca nh vua, Tn Tht Thip ang ng,
nghe c bin vng vy va cm gm nhy ra th b chng m cht ngay.
Vua Hm Nghi nhn thy Ngc, gin ut v cng, trao cho n thanh kim m bo
rng:
- My git tao i cn hn em tao np cho Ty.
Mt k lanh tay m ly lng Ngi v k khc git ly thanh kim. T lc b bt cho
n khi ti tri Php, Ngi au n khng ni nng c na li. Sng hm sau bn
tn Ngc vng Ngi ra bn Ng Hai, xung b i hai ngy n n Thanh Lang np cho
i y Boulangier. Ngay lc , Boulangier a Ngi v n Thun Bi, gn ch n
bn t ngn sng Gianh. Ri Ngi b a xung tu v Thun An v sau b y i
Algerie, mi nm c cp 25.000 pht lng. By gi Ngi mi 16 tui.
Trng Quang Ngc c hm Lnh binh, Nguyn nh Tnh c thng hm v
quan.
Vic vua Hm Nghi b bt qu em li nh hng tai hi cho phong tro Cn
Vng nh chng ta ni trn v lm nn lng mt phn chin s trong hng ng

471

Vit S Ton Th

cu quc. Ngoi ra, a v ca ngi Php mi ngy mt vng vng v mnh m, tri
li sc u tranh ca Vn Thn mi ngy mt b t lit thm, ri tan r dn i.
Nghe tin vua Hm Nghi b bt, Tn Tht m lin hi cc tng s n hiu d rng
tnh th r rt sm mun s tht bi, nu ko di cuc khng chin cng thm hi. ng
khuyn mi ngi nn ra th v an c lc nghip. Ri ng c gi v Hu hai bc
th: mt cho vua Hm Nghi l c mt thin trng hn, lm ly, thm thit ca mt
ngi ti trung, mt thiu nin anh hng ch bit sng cht cng t nc, mt l th
gi cho thiu t Debat n Thun Bi yu cu s an ton cho cc ng ch.
Vit th xong ng ni:
- Qun Php c mun bt ta th vo m tm m ta trong rng.
Ngay lc y, ng tht c m cht.
Hai bc th ny c i y Gosselin phin dch sang ting Php v in trong cun
"Empire d'Annam" ca ng, li l rt cng quyt v khng khi.

2- Phong Tro Vn Thn Chng Php

Nm t Du (1885) sau khi tht bi trong vic nh thnh Mang C v s qun
Php, vua Hm Nghi cng cc ngi khng chin rt khi Kinh. ng Tn Tht Thuyt
mn li vua Hm Nghi tung ra li hch ku gi ton dn khng chin, sau ng qua Tu
cu vin. ng i v khng tr v na nh ta bit.
trong nc, cc o binh Cn Vng hng ng li hch, ni ln khp Trung,
Bc tranh u ginh li quyn t do, c lp, mc du cng d bit rng mnh c
th ch lm chuyn chu chu xe m thi. Nhng c l cc v tin bi quan
nim rng nu chin u chng thnh cng ngay th cng gy c cm th i vi
ch v gi vng c ci ho kh ca dn tc cho m ngi sau. Cch mng ca mt
quc gia lc hu nh nc mnh chng vi mt quc tn tin ang y sinh lc sao
c th thu lm c kt qu mau l nh lng mong mun.
Trung k, by gi pht c khi ngha c cc ng Mai Xun Thng, Bi in,
Nguyn c Nhun em dn binh nh ph Ph Yn v Bnh nh, cng s Aymonier,
thiu t De Lorme v Vit gian Trn B Lc em lnh Ty v lnh tp i nh dp, v
bt c ba ng em i git. Cuc khi ngha bt u t thng 6 nm Bnh Tut n
thng 6 nm inh Hi (1887) th tt. Nhng lc lng m Php lo ngi hn c vn l
lc lng ca vua Hm Nghi. Hng v ngn c cch mng ca nh vua, hoc gn
hoc xa t Bnh Thun tr ra Bc, hay l qui t chung quanh nh vua by gi c Tn
Tht m, Tn Tht Thip (hai con ca Tn Tht Thuyt), cc cu thn Trng Vn
Ban, Nguyn Phm Tun, L Trc, Nguyn Ch, Trn Vn D, Trng nh Hi, L M
Giai, Phan Trng Mu, Nguyn Nguyn Thnh, L Don Nh, Nguyn Xun n, Ng
Xun Qunh, H Vn Mao, Mai Xun Son, Tng Duy Tn, inh Cng Trng, Phm
Bnh, Phan nh Phng, ... Ngy 16-5 nm Bnh Tut (1886), Php c vua ng Khnh
ra Qung Bnh tun th mn Bc d vua Hm Nghi v cc chin s Cn Vng, i
y Billet i theo nh vua. Cui thng 7, vua ng Khnh ra ti Qung Bnh nhng

472

Vit S Ton Th

chng ku gi c ai c, cuc chng i ca Vn Thn v cu thn vn tip tc, nh

vua li vi tun ri xung tu tr v Hu.
Hai thng sau (thng 9) Hong K Vim c khai phc nguyn hm v c phong
lm Hu Trc K An Ph Kinh Lc i S cng ra Qung Bnh tip tc vic khuyn d
cc o qun Cn Vng. Theo vua ng Khnh (tc l ngi Php) nu cc ngi
khng chin tr v, h s c bo m v a v, phm tc, ring vua Hm Nghi th
s c lm tng trn ba tnh Thanh Ha, Ngh An v H Tnh. Hong K Vim rt
cuc cng tht bi nh vua ng Khnh. Trong giai on ny, ng iu khin b my
ca Bo h l thng c Paul Bert.
Ti Bc k, Vn Thn cng ni ln sau khi ha c Thin Tn ro mc. S phu y
coi rng gii quyt cc bin c ca nc nh m vng ngoi l iu khng c bo m
chc chn, nn th tuy mng manh nhng h vn xng ra chin trng thay th ci
triu nh tr nn bt lc v ht tn nhim i vi quc dn sau khi vua Hm Nghi
rt khi kinh thnh.
Cc cu thn cn ni tip cuc chin u thu y Bc k c Tn tng qun v
Nguyn Thin Thut, c T Hin gi vng Bi Sy thuc Hi Dng cng vi cc
th ho nh c Tch vng ng Triu, Kiu vng Hng Ha, Cai Kinh, c Ng
Bc Giang, Lng Tam K d ng C en dy qun vng ch Chu (Thi Nguyn).
Php cho Hong Cao Khi v Nguyn Trng Hp i nh dp, Vn Thn chng
c t thng ri tan v dn, hoc b bt hay t trn. Nguyn Thin Thut trn qua
Tu, c Tch ra hng phi y sang Algerie, Kiu v Lng Tam K c yn lp
p ti a phng. Cai Kinh b bt, c Ng ra th, v Hong Hoa Thm lc hng, lc
nh, sau b Lng Tam K cho th h n m st gia vng rng ni Thng du
ly cng vi Php. Trong m chin s ny, Thm ko di cuc chng i nhiu hn
c v lm cho Php nhiu phen iu ng cc min Nh Nam, Yn Th, Tam o,
Php khm phc ng v cng. Bn cnh Hong Hoa Thm c ngi v ba cng ng
k l mt anh th nc Vit, tuy qun vn, ym mang m tng lm cho cc v
tng ca Php nhiu phen b va trc ngn c nng t. Hong Hoa Thm khi
nghip vo nm 1887 v tht th vo nm 1913.
Nhng trong gii Vn Thn cu quc, ngi ta khng qun c ng Phan nh
Phng, ngi lng ng Thi, tnh H Tnh, inh nguyn v i T c lm quan
n Ng s. Cn Vng tan r vo nm 1888, ngha l sau khi vua Hm Nghi b bt v
b y i Algerie, ng l ngn la cui cng bng ln trn nn tri khng chin. ng
dng n in V Quang lm ch tp hp binh s v cc ng ch. ng c ti t chc
qun i, gii thao lc, bit gy tinh thn k lut v bit hun luyn binh s theo li u
Chu. Binh i ca ng mc ng phc, chin u hng hi, c tinh thn ng i v
on kt, nh vy, cuc khng chin ca h Phan trng cu c 11 nm. i y
Gosselin, tng nhiu phen i th vi ng, nhit lit ngi khen ng v vic c c
kiu sng 1874 ca Php do sng kin ca mt b tng l Cao Thng, tic rng sng
ca ng, nng khng x c nn n bn khng c xa nh sng Php. ng kho
dng chin thut du kch t Trung Kh, Tr Kh (H Tnh, Ngh An), cc ng vin c
ca Vn Thn li tm v vi ng hot ng. Php ra cng nh ng t cui nm Qu

473

Vit S Ton Th

T (1893) n cui nm t Mi (1895) khng thu c kt qu g m lnh trng th

cht hi rt nhiu. Bo h sai Hong Cao Khi ly tnh c hu vit th d ng ra hng
khng c, sau giao nhim v tiu tr h Phan cho tng c Bnh nh l Nguyn
Thn. V chu qu nhiu gian kh, th lc mi ngy mt km, ng Phan nh Phng
mc bnh kit l m cht. Nguyn Thn cho ngi vo rng o m ng ln, t thy
ng ra tro trn vo thuc sng bn xung La Giang. tng l hai tn Vit gian phn
quc Nguyn Thn v Hong Cao Khi, Bo h cho ng lm ph chnh i thn thay
ng Nguyn Trng Hp v hu tr, Khi c lnh chc Bc K Kinh Lc S.
Xt v hot ng ca Vn Thn, ring t Trung k tr ra Bc ta phi k rng Vn
Thn pht c, dng trng t 1874 tc l t khi c ha c Gip Tut. Bc u l s
phu Thanh Ngh Tnh, th lnh c 2 ng T Mai v Trn Tn, ch trng chng c
triu nh v Php xm lng. ng thi Vn Thn cng st pht c gio s v gio dn
v gio dn mt s kh ng b li cun vo chnh tr ca bn thc dn, quc.
Nhng khi triu nh c r rt mc ch chng Php th Vn Thn gia nhp phong tro
Cn Vng cu nc, n u th k XX cc nh cch mng ca chng ta thy rng
ngi bt lng khng chng ni i bc v c gii Ty phng lin thay i chin lc.
Lp ngi ca T c, Hm Nghi ng gc ht, lp tui tr ln thay by gi c cc c
Phan Bi Chu, Phan Chu Trinh, Nguyn Thng Hin, Tng Bt H128,... Cc c hc
c nhiu sch kho lun v phin dch v chnh tr ca u Chu qua phi nh nho tn
tin ca Trung Quc l Lng Khi Siu, Khang Hu Vi nn nhn xt c nhiu t
tng tin b v cao p ca cc nh cch mng u Chu (Rousseau, Montesquieu,...)
ngoi ra cuc Duy Tn t cng ca Minh Tr Thin Hong v tr thc Nht Bn cui
th k XIX cng kch thch tm hn cc c rt mnh. Ri gia m thanh nin hu
nh lc lng b v sau mt gic m d di ca thi i c mt chuyn hng: b ch
trng dng bo lc chng Php, xut dng cu hc v b mt vn ng cc phong
tro i quc. Trong quc ni, kch kch lit ci hc t chng khoa c, ci hc "i
lm ng Phn" "ti ru sm banh, sng sa b" m nh nho t V Hong ma
mai trong li th y cm khi129.
Khong nm 1904 -1905 c So Nam Phan Bi Chu hp cc ng ch sn trang
Nam Thnh ti Qung Nam lp ra "Vit Nam Quang Phc Hi" ri cng Tng Bt H b
mt i Nht, giao thip vi chnh gii Nht em c Cng v mt s thanh nin
sang ng Kinh. Cc thanh nin ny u th hun Trn V hc hiu l mt trng
qun s ln nht ca Ph Tang thu y ti ng Kinh. Nhng ni cu hc v hot ng
cch mng nhiu hn c vn l t Tu do nhiu thanh nin ca ta c mt cc
trng Hong Ph, Bo nh v cc Lc qun hc hiu Bc Kinh. Cc c hy vng nh
cc hc hiu ca Nht v Tu to nn mt s cn b tranh th c lp v xy dng
nhng c s mi cho quc gia sau ny. Phong tro xut dng du hc ngy nay c
gi l phong tro ng Du. Cn trong nc, mt s nh cch mng khc l Lng
Ngc Can, o Nguyn Ph, Dng B Trc, Nguyn Quyn,... gy nn phong tro
128

C Tng thuc nhm Mai Xun Thng, khi ngha Bnh nh.

129

Nh nho t V Hong y l ng t Trn T Xng ngi tnh Nam nh.

474

Vit S Ton Th

"ng Kinh Ngha Thc". Thc ra ng Kinh Ngha Thc l mt trng t m cc v

tin bi ca chng ta lp ra theo gng ng Phc Trch bn Nht m Khnh ng ngha
thc gio dc nhn dn theo mt ng li cp tin. Nhng bn trong, ng Kinh
Ngha Thc cn l mt t chc b mt cc nh cch mng gp nhau phn chia cng
tc a thanh nin i ngoi quc, tuyn truyn c ng vic phc quc v lin lc vi
cc ng ch hi ngoi. Cng trong dp ny, Vn Thn Ngh Tnh lp ra Minh X v m
X c ch trng qu khch, ngha l vn thin v v lc hn l lm cch mng vn
ha, chnh tr v kinh t. Ti Nam k, hai ng X nh v Trn Chnh Chiu lp hi
Minh Tm cng c mc ch tng t vi cc t chc trn y.
ng Kinh Ngha Thc hot ng t nm 1907, qua nm sau th b ng ca v c
nhiu ting vang cho bo h Php phi e ngi. Ri v u c tri lnh Php H
Ni b phc gic, Php cho iu tra, c bit v ny c bn tay b mt ca nhn vin
ng Kinh Ngha Thc nn nhiu yu nhn ca c quan ny b bt v b y.
Lin tip vi v trn y, ti Trung k dn qu cc tnh Qung Ngi, Qung Nam,
Tha Thin, hng ngn ngi ko nhau i biu tnh n ta s yu cu bi su, bt
thu. H mc o cc, i nn l, lng eo ni v thc phm. i ng thy ai mc o
di v tc di th h xm nhau vo ct o, ct tc cho ngn. V ny gi l "lon u
bo" hay "v cp tc".
Bi hai v va k dy nn rt nhiu ngi b bt b giam cm bi thm nht l ng
ngh Trn Qu Cp b vin B chnh Khnh Ha, mt cu tu ca Php qu trung
thnh, mn cn vi mu quc em chm ngang lng.
Ri t 1908 cho ti 1926, ngi Vit Nam vn tip tc tranh u di mi hnh
thc. Trong khi cuc i chin th nht xy ra (1914-1918) ngy 20-10-1914, Trng
Nh nh ph n Lc Nam. Ngy 13-3-1915 cc c Nguyn Hu Thn, Hong Trng
Mu, Phan So Nam m qun t bin gii Qung Ty v nh n T Lng (Lng Sn)
nhng b tht bi.
Thnh 3 nm 1913, hai ng vin Cch Mng Vit Nam Hi Ngoi Nguyn Vn Trng
v Nguyn Khc Cn v nm bom Thi Bnh git c tun ph Nguyn Duy Hn.
Cch my hm sau gia khch sn "H Ni Hotel" c mt v nm bom th hai. Nn
nhn l hai s quan Php: Mongrand v Chapuis. Mc ch ca hai v khng b ny l
cnh co ngi Php phi sa i vic chnh tr ca h ti Vit Nam v l tay sai vong
bn qu tham tn i vi ng bo.
Nhng ti nm 1924 tr i, xc tin phong tro cu quc, cc nh nho Hu Vn
Thn lp ra Vit Nam Quang Phc Hi v Vit Nam Thanh Nin Cch Mng ng Ch,
Hi Duy Tn, T , p Bch Nhc Tiu Dn Tc Vit Nam Chi B, v.v... Cc ng,
cc hi ny sau chu nhiu vic thay i, ci t thnh cc ng ng Dng Cng
Sn ng, Phc Vit ng, Tn Vit ng, Vit Nam Cch Mnh ng Minh Hi, Vit
Nam c Lp ng Minh Hi v Vit Nam Quc Dn ng. Nhng ng li trc tip
vi thi cuc cho ti khi nh c nn thng tr ca quc Php cn hai ng l
Vit Nam c Lp ng Minh Hi v Vit Nam Quc Dn ng (Xin coi s nghip ca
hai ng ny cc trang sau).

475

Vit S Ton Th

3- Vua Thnh Thi (28-1-1888)

Vua ng Khnh mt ngy 27 thng chp nm Mu T th 25 tui, ngi c 3
nm, miu hiu l Cnh Tng Thun Hong . Ngi Php bn a con ng Dc c
l Bu Ln ln thay, ly nin hiu l Thnh Thi. Php ni c con vua ng Khnh cn
nh, xt ra c ny khng ng hn, v chnh vua Thnh Thi lc ln ngi cng ch mi
c 10 tui thi. L do ng hn c v vic tn lp vua Thnh Thi l bi ngi Php c
cm tnh vi vua Dc c. C iu ng ch l trc khi bc ln ngai vng, ng
Hong Bu Ln ang b giam trong ngc cng vi b m. Triu nh vo rc Ngi t
ngc ra v t ln ngi. Hai ng Nguyn Trng Hp v Trng Quang n c c lm
Ph chnh cho v thiu qun.
Vua Thnh Thi l mt ngi thng minh v c kh phch anh hng. Sinh ra vo bui
lon ly, t nc nm trong tnh trng n l ca ngi Php nn thi cuc by gi
nh hng rt nhiu n tm hn ca Ngi, v tnh tnh ca Ngi can cng c lp bao
nhiu th cuc i Ngi cng mau i ti ch oan tri by nhiu.
Lc ny, Php cng nhin thao tng chnh s Vit Nam, ai ai cng bit sc mnh
ca h. a s cc i thn trong triu nh ng theo Php, hung h h li c
nhn s tht bi ca vua Hm Nghi trc y khng lu. Hn na, a v v quyn li c
nhn lm m mui h ri, by gi h ch ua nhau tranh ginh n hu ca Bo h.
Nh vy, nh vua gn nh b hon ton c lp. Cc b ti chng gip g cho Ngi
m c khi li cn phn bi b mt lp cng vi Php, ngay c Trng Nh Cng l
ngi c con gi tin cung v ang nm mi quyn hnh trong nc. Pha ngoi, phong
tro Vn Thn v dn chng by gi gn nh tt ht.
Vua Thnh Thi s trng v Nho hc, chu nh hng rt nhiu nhng t tng
ca cc nh cch mng Nht v Trung Hoa. Ngi tm hiu phong tro duy tn ca hai
nc ny v khao khc vic ci cch quc gia v mi mt, nhng mong sm a t
nc n ch ph cng. Bui u, Ngi bt cc hong thn, quc thch lo vic hc
theo hng Trung Hoa v Nht Bn. Nhng ri mi tng cp tin ca Ngi u b
ta Khm s ngn tr. Ngi ct tc ngn trc nht, hc li xung my v xe hi bng
sch v.
Nm 1904, Bc k v Trung k lm vo cnh i km, Ngi thn hnh ra tn ni
trng nom vic chn cp. C ch ny cng lm cho nhn dn mn phc Ngi.
Khi cn ng Nguyn Trng Hp, triu chnh vn gi c trt t mt phn no, tnh
ngha qun thn cha n ni qu suy bi, bi mi vic cn ty s quyt nh ca nh
vua. Khm s Php i vi nh vua vn c l . (C khi Khm s Php sang yt kin,
nh vua khng tip m vn khng t s bt mn). Nhng ti khi Trng Nh Cng
nm gi gung my triu nh th sc mnh ca chnh quyn lt ht vo tay bn thn
Php, ngi trung trc ch cn l nhng chic bng m. a v ca nh vua, trn thc
t lc by gi khng cn g na. Khng kh triu nh mi ngy thm nng n. Nh vua
bc dc li nng tnh, thng trt nhng ni tc bc vo nhng li ph phn trn cc
t lnh. Cm tng ca vua l phn ln cc quan by gi bt ti, lc hu, ch bit nnh
ht mu cu danh li. Ngay i vi Trng Nh Cng l quan u triu, c khi nh
vua cng khng c cht n nang. Nhng li tha m ca Ngi trn cc biu chng

476

Vit S Ton Th

gy dn mi c cm gia Ngi v ngi Php. Thi Khm s Ruverque th s giao ho

gia ta v Php cn kh nhng sau n Mouli v sau cng l Lvque th s mu
thun cng ln dn. Lvque vn c chn trong hi Tam in (France Marcon), nh th
lc ca Hi m c c vo chc quan trng. ng ta khng rnh vic ng Dng m
tnh tnh li cng nng ny, hch dch, lun lun mun ln p nh vua. S bt bnh gia
hai bn ko di lun hai nm trc khi nh vua b a i y.
Sau y l vi vic quyt nh tnh th ca nh vua mt cch tai hi v l iu
khng th trnh c:
1) Nhn c vic b dng nhn vin v t vic nh khc, triu nh c bn vi ta
Khm nhng khi giy t ln nh vua th Ngi khng k. Lvque ni vi Hi ng
Thng th rng: "Nh vua khng thnh thc cng tc vi Bo h v Ngi mt tr
khn th mi vic Hi ng Thng th c ty tin". S thc y l mt mu m c
tnh ton trc gia Lvque v nhiu quan triu thn sa son vic ph lp sau
ny.
2) Vic th hai l ngi Php bt ng Bu Thch, em con ch ca vua Thnh Thi.
Lvque ni rng khi y ang i do chi trong vn th thy mt ngi cao ln (ng
Bu Thch) t trong vn nhy qua hng ro chy trn, lnh ui theo bt c, nay
Lvque xin trao cho triu nh x. Hnh ng nh trn, Lvque mun vu cho nh vua
sai Bu Thch m hi mnh. S tht, Bu Thch ang do mt ngoi ng th b bt.
Vic ny, triu nh khng bit x tr ra sao, cui cng v c s thc dc ca ta Khm
s nn phi tu ln nh vua. Vua Thnh Thi chu ph rt hay, i khi:
"Cc ngi li i nghe mt ng Khm s nh mun gin tip buc ti vua lm ci
vic "d thn ngh qun" chng?. C tr li vi Khm s rng: "Nh vua mun ng
chuyn vic ny ln Php nh h c ngi cng bnh sang hp vi cc quan triu
thn m ngh x". Lvque phn i rng khng cn phi lp hi ng, mt mnh y
chng kin l .
Vo khong nm 1903, vua Thnh Thi ra Bc ri nh trn sang Tu nhng n
Thanh Ha th c mu bi l. Khm s Trung k nh in ra chn xe v a nh vua
v Hu. V khng c bng c, vua Thnh Thi vn cn ti v. Lin quan n v ny, c
nhiu ngi b y i Cn Ln nh cc ng Dng Cng Lng, ng D, ng Nghim,
...b i Lao Bo.
T khi xy ra v ny, vua Thnh Thi b ta Khm s kim sot rt gt, khng hot
ng g c. che mt ngi Php, nh vua gi in, h ht hay nh p ngi
trong cung. Vua b tin chiu m mt s ng ph n, lp thnh mt i n binh, mc
qun o theo kiu ring, hng ngy tp luyn qun s v canh gt hong thnh. Vua
thn hnh dy h ci nga, bn cung, tnh dng h vo vic khi ngha nu c hi n.
y cng l hnh ng ca mt ngi m hoi bo ln nhng khng thc hin c
nh phi lm vic nh cho tha ch mt phn no.
T khi b p lc ca Lvque, Hi ng Thng th quyt nh ly mi vic, khng
cn tu trnh g ln nh vua nh thu trc. C ngi phn i s kin ny nhng v
hiu qu v a s cc quan ln trong triu ch bit c mnh lnh ca Lvque, thm ch

477

Vit S Ton Th

n vic tip t, Lvque cng b nh vua ra ngoi, y bt c mt ngi ln nht trong

triu thn thay th. Xem nh vy, ta thy r rng Lvque ra mt hy b a v
v uy quyn ca vua Thnh Thi.
Mn cui cng ca triu i Thnh Thi kt thc ch cc quan vo ly nh vua
v mt t biu yu cu Ngi thoi v. T biu ny c y ch k ca h. Ring
ng Ng nh Kh khng chu k vo t biu trn y, mc du c s da nt ca Php
v b l vong n, cho nn sau ny t ca ming s phu Trung phn mi c cu: "y
vua khng Kh".
Chnh ra, lc y Ton quyn Broni v Khm s Trung k Lvque rt e ngi v vua
Thnh Thi. Mun dp yn ni lo ngi y, h dng p lc gy nn vic p vua phi
thoi v. Sau , h y Ngi i Vng Tu (Cap St Jacques) v cui cng a Ngi i
Phi Chu. Hong t Vnh San ln thay, ly hiu l Duy Tn (1907).
Vic ph b v lu y nh vua khng nhng lm si ni d lun Vit Nam m
cn lm xao xuyn c chnh gii Php, nn my thng sau, Lvque b triu hi cho m
d lun, nhng cc vic thi hnh khng c hon ci, l mnh li ca chnh gii
Php, khn ngoan lm thay! Cn phn ng ca s phu Vit Nam nh th no?
Thi by gi, cc v khoa mc thng vo Hu ta gim tc l theo hc Quc T
Gim, trng ny c coi nh trng i hc ngy nay. Mt s c, t tr tui si
bu mu nng khi nghe triu nh chy theo sc mnh ca ngoi bang. H lin tho
hch k ti v tha m Trng Nh Cng cng ng bn. Sau , Phan Phc He, tc
gi bi hch b bt lin.
Nm 1914, chin tranh Php c bng n. Cc nh cm quyn Php Vit Nam
thy vua Thnh Thi c th l mu cht cho cuc khi ngha chng Bo h trong dp
ny, lin b mt ch Ngi sang an tr ti Runion. Vic ny xy ra vo nm 1915.
Sau 32 nm tri ng ng sng vi th dn trn hn o xa xi y, n thng 51947, nh con gi Ngi l v lut s Vng Quang Nhng vn ng vi cao y
Bollaert, cu hong Thnh Thi mi c tr v nc nh.
Thu ra i Ngi l mt thanh nin trng kin, vi v mt phng phi, l kh phch
anh hng, ngy tr v Ngi l mt c gi lng cng tc bc.
V nc, vua Thnh Thi phi chu mt iu kin l ch min Nam thi. Su nm
sau, cu hong yu cu nh cm quyn Php cho Ngi tr li Hu mt thi gian ngn
thm ving m phn cc tin , li yu cu c chp thun.
Sau cuc thm ving ny, vo ngy 24 thng 3 nm 1953, Ngi li t gi sng
Hng, ni Ng tr v t tht Si Gn ng Lucien Mossard.
ng mt nm sau, cng ngy 24 thng 3 nm 1954, cu hong Thnh Thi li tr
li c Hu, nhng ln ny, Ngi ch cn l ci xc nm gn trong chic quan ti,
bao thng tic cho quc dn.

478

Vit S Ton Th

4- Vua Duy Tn
Ln thay vua Thnh Thi b ngi Php trut ph l hong t Vnh San by gi mi
ln 8 tui ly hiu l Duy Tn. V Ngi non nt, c mt hi ng ph trch c t ra
iu khin mi vic trong triu. Vai tr quan trng nht khi ti Hu l Trng
Nh Cng, mt phn t c ngi Php rt tin dng.
Ln ln, vua Duy Tn t ra l mt thanh nin tun t, hin ngang, li lc v cng
nh vua cha, c bi Php. Tt nhin rng lc c ngi b mt lin lc vi Ngi
trnh by nng ni vua cha b ngi Php p bc, triu thn phn bi v s kh
nhc ca quc dn t ngy mt nc, do m tm trng ca Ngi b kch thch, ri
Ngi hay i ra ngoi, ly c chn cung in qu t tng. Ngi Php cho lm nh tha
lng ngoi ca Tng (Qung Tr) Ngi ra ngh mt v tiu khin. Thc ra, Ngi ra
ngoi xem xt dn tnh v bt lin lc vi nhn s trong nc. Ngi gp Kha
Bo l mt nhn vt cch mng v mt s nhn s i quc ti a phng ny.
Mt hm, Ngi chi cc ngoi bi bin, mt cn thn ly nc cho Ngi ra tay,
Ngi hi: "Tay nhp ly nc ra, th nc nhp th ly g m ra?"
c bit Ngi khng khi v yu nc thng dn, nhiu lnh t phong tro Hu
Vn Thn (k t u th k XX phi nh nho tr tui k tip cc nh lnh o Cn
Vng, tc l phi Hu Vn Thn) b mt tm n Ngi cng gy phong tro cu
quc ni tip s nghip ca vua Hm Nghi v Thnh Thi.
Vo khong thng 9 nm 1915, ng Vit Nam Quang Phc hp i hi Ph Xun
(Hu). Theo li ngh khi ngha ca ng b Qung Ngi, ng quyt nh m cuc
bo ng cu quc. D vo cuc tho lun k hoch bo ng c:
Nguyn Thy, L Ngng, L Trit, Nguyn Nm i din cho Qung Ngi.
Thi Phin, Trn Cao Vn, Phan Thnh Ti, T i din cho Qung Nam.
on Bng i din cho Tha Thin.
Phan Ph Tin i din cho Qung Tr.
Nguyn Chnh i din cho Qung Bnh.
i hi hp ti nh ng on Bng ng ng Ba (Hu). ng Thi Phin c
c lm ch tch. Sau my ngy bn bc, i hi quyt nh ch k trn v mi nh vua
tham gia vo cuc khi ngha. H chia nhau cng vic nh sau:
- ng Thi Phin v ng Trn Cao Vn ph trch vic lin lc vi vua Duy Tn.
- ng L Ngng ph trch tho t hch v chng trnh bo ng.
- ng Nguyn Thy v ng L nh Dng (y s) i thng lng vi c o Bn Gc
thng ng vi vin quan t ngi c Mang C c cm tnh vi cuc khi ngha.
- ng Nguyn Chnh lm y vin kim sot. Cc tnh u phi cp tc vn ng binh
lnh v dn chng tip tay vo cuc bo ng ny.

479

Vit S Ton Th

Lc by gi vua Duy Tn 16 tui. Vua thng ly lm au lng khi thy dn tnh

cc kh, chu sc thu nng n li phi nh gic mn cho ngi Php, v lc ny
Php ly ngi Vit i d vo cuc Th chin nht (1914 -1918).
Vua Duy Tn t thi chng Php trong vic giao cho ng Hunh Cn, Thng
th b L gi mt bc th cho chnh ph Php trch c v vic khng thi hnh trit
Ho c 1884. Rt cuc khng ai dm em bc th ny i c, c k li i ton ht vi
Khm s Trung k, nn vic ny khin to Khm s rt ly lm bt mn.
ng Thi Phin v ng Trn Cao Vn tm cch vo tip xc vi nh vua. Hai ng b
ra mt s tin ln cho ngi ti x ca nh vua, thu xp cho y thi vic nh y gii
thiu Phan Hu Khnh tt nghip trng thng mi v k ngh Hu vo thay.
Khnh l mt thanh nin lanh li, khn ngoan, c nh vua tin dng. yu mn. Nh
, ng cch mng bit c r rng tm ch ca nh vua. Hai thng sau, Phan Hu
Khnh dng vua mt bc th ca Trn Cao Vn, i ni thm ha ca nc nh t
ngy tr nn mt quc gia n l v nguyn vng phc quc ca ng bo. Trong th
c cu:
"Thin khi thnh minh hu bi Php hng bang ch".
Ngha l Tri sinh vua thng minh chnh trc, c ch kh chng Php phc quc. Li
c cu vch r ti c ca ngi Php:
"Ph hong Hong h ti kin thin?
Dc Tn lng h c kin qut?"
Ngha l c vua cha (vua Thnh Thi) c ti g m b y? Lng tm vua Dc Tn
(vua T c) c g b o ln?.
Nh vua c th cm ng v cng. Ngi yu cu trc tip vi ngi vit th. ng
Trn Cao Vn bn bn vi ng Thi Phin v ng Phan Thanh Ti tm n Ngi. Theo
k hoch, ngy 12 thng 3 m lch (1916), vua ng xem tp lnh bi Trng Thi. Sau
khi duyt binh qua loa cho xong chuyn, vua i chi hng mt dc theo con sng o
gn . n mt ni bn b sng di gc cy, vua thy ng Trn Cao Vn v ng
Thi Phin xch gi m cn cu ngi i sn t lu. Sau khi hi qua cng vic, nh vua
nh ngy mng 1 thng 4 khi s v xin chia phn vic, Trn Cao Vn ngn ngi, song
v nh vua ni n mi nn Vn bn ng cho Ngi c 4 ci n kinh lc dng vo
vic iu khin cng vic bn khu di y:
1) Bnh Tr (Qung Bnh, Qung Tr)
2) Nam Ngi (Qung Nam, Qung Ngi)
3) Bnh Ph (Bnh nh, Ph Yn)
4) Khnh Thun (Khnh Ha, Bnh Thun)
Trc khi t gi, hai ngi cn dn ngy n h gi nh vua i Qung Ngi.

480

Vit S Ton Th

Khong trung tun thng 3 nm 1916, Vit Nam Quang Phc ng (Trung B) hp
i hi ln th hai Ph Xun nghe bo co li tnh hnh, kim im li lc lng,
duyt li chng trnh v nh k hoch bo ng.
Xt v lc lng, i hi thy rng thc lc cng tm . Cc tnh hu ht u c c
s vng chc, lc lng trung kin, li thm Tha Thin c lnh kh vng, lnh kh
xanh, lnh Ty do quan t ngi c ch huy Mang C v mt i lnh mi tuyn c
chng mt ngn ngi chu nh hng ca cch mng. Thm vo c mt s quan
li, vin chc v nhn dn chung quanh Hu v min qu tham gia. Qung Tr ch c
i lnh kh xanh do cc ng Qun Thin, Qun Nguyn ch huy, t chc v dn chng
th c ng Kha Bo cm u. Qung Bnh ch c vi ba ng ch. Cc tnh min
Nam lc lng chng c l bao. K hoch khi ngha i lc nh sau:
i hi tnh rng c ng tin thoi nu chng may tht bi hoc gp s kh khn,
cc tnh phi tip ng cho nhau. Vic sp t nh vy ng k l chu o v c
nghin cu rt t m. Ri i hi nh khi s vo ngy mng 1 thng 4 m lch (thng 5
nm 1916).
V tnh ring, ngy 30, mt vin cai kh xanh c chn trong ng tn l V C ng
n Qung Ngi b i i c Ph. Trc khi ln ng, C c dn vi ngi em h
l Trung lm lnh gin dinh ng n nn v nh ng li dinh. Trung khng hiu, vn
hi, v thng em, C nh ni s tht, Trung vng li, chiu hm y n xin php vin
n st Phm Lin.
Thy sc mt Trung khc thng v iu b kh nghi, Lin lin gn hi, Trung bn
tha tht. Trung lin b a qua ta S. Lp tc, C b bt a v tra hi, C phi khai
Thim v Cn. Cn lm ty phi ta s c ng giao cho trng trch u c vin
Cng s. Cn Thim, cai lnh kh xanh c ng c lm gim binh, ng u vic ch
huy tri lnh. Thin v Cn b bt, tra kho nhng khng chu khai ai c.
Chiu mng mt, binh lnh Vit Nam b lt kh gii v b tng lao ht. Thnh ph Hu
thit qun lut, lnh Php i tun xt cc ng ng. n gi nh, dn chng ko
n cc im hn. i lnh kh xanh Ngha Hnh do i Lun, cai X ch huy cng
ko n cch thnh hai cy s, np vo mt ch nhng i mi khng thy, nh phi
rt v. My ngy sau , nhiu ngi b khm nh, b bt v b tra tn. C thy, 14
ngi b chm, trong c L Ngng. Hn 200 b n kh sai, y i Cn Ln v Lao
Bo.
Qung Nam, ng cng b v l trc ngy bo ng. Nguyn nh phn ng,
em giy m s sch bo cho ngi Php, nh ngi An Qun, trc lm tun ph. V
vy Hi An, y s L nh Dng b bt a vo Nam ri ln Ban M Thut.
Nng, Phan Thanh Ti b xt nh. Ti trn thot nhng sau b bt v b chm vo ngy
mng 9 thng 6 nm 1916. Mt s kh gii v qun o sm cho dn qun b tch thu.
Cuc bo ng Hi An v Nng v vy cng tht bi.
Ngi Php canh phng rt ro rit. Ring Tam K, ph ng ch huy dn qun
n vy ph v git cht vin i y ngi Php. Hm sau, qun cch mng b dp tan.
Kt qu hn mt trm ci n chm v mt s ng b y i Lao Bo v Cn Ln.

481

Vit S Ton Th

Hu, ta Khm c tin c bin cuc vi ra lnh phng gt gao. Tuy vy i

vi Nam triu, h vn gi b mt, ngy mng mt, Khm s Charles ban hnh mt lnh
gii nghim. Trn Cao Vn v Thi Phin chng hay g c. m mng 1 rng ngy
mng 2 thng 4 nm Duy Tn th mi (3 thng 5 nm 1916) hai ng cng i Xim,
tc Nguyn Quang Xiu n ca Ha Bnh n vua Duy Tn, nh vua ln ra khi
thnh khng may li gp tn mt thm Nguyn Vn Tr lm thng phn ta Khm.
Lin vua b lnh ui theo, tng th, nh vua phi gi n b li trn cu Trng Tin
ri nh la qun lnh m theo Thi Phin v Trn Cao Vn ln trn. Ta Khm phi
Phan nh Khi mang qun i tm n, bt c Thi Phin cha Thin M, a v
Hu v nht vo n Mang C.
Trn Cao Vn cng b bt lng H Trung thuc huyn Ph Lc (Hu).
Ngy 17 thng 5 nm 1916, cc ng Trn Cao Vn, Thi Phin, Phm Hu Khnh v
hai tn th v b em ra chm ti An Ha, cn vua Duy Tn sau 10 ngy b nht n
Mang C, Php lin a Ngi sang o Runion Phi Chu.
Cuc cch mng ca Phong Kin li mt phen na nhiu xng mu v v cng
ung ph. Ri t gng km quc li xit cht hn bao gi ht vo gii quan liu v
tr thc Vit Nam.

5- Cuc Bo H Ca Nc Php
Vua Duy Tn ri khi nc th ng hong Bu o, con vua ng Khnh ln ngi,
ly nin hiu l Khi nh vo nm 1916. Vua Khi nh tr v n nm 1925 th mt
vo ngy 6-11-1925.
Ngy 8-1-1926, hong t Vnh Thy c tn lp, ly nin hiu l Bo i. Vnh
Thy by gi mi ln 9 tui. Khi vua cha cn sng, Vnh Thy c gi sang Ba L du
hc vo thng 3-1922.
Mc du Vnh Thy ln ngi nhng vn cn t tui nn phi tr qua Php tip tc
vic hc. nc nh, Php t Tn Tht Hn lm ph chnh thay Bo i iu khin
triu nh. Nm 1932, Bo i mi tht s ngi cho ti trung tun thng 8 nm 1945.
ng vua th 13 ny ca Nguyn triu do cao tro cch mng ma thu b y ra khi
sn khu chnh tr Vit Nam, nhng a v cho chnh ph H Ch Minh. Lc ny,
chnh quyn Php b qun phit Nht th tiu sau cuc o chnh 9-3-1945 (s c
ni ti di y).
Thu sinh tin, vua Khi nh khng li c iu g ng k cho quc dn v
cng vic ca nc nh hon ton do ngi Php sp t v nh ot. Vua Khi nh
khng hn khng km, ch l mt ng vua b nhn. n vua Bo i, tnh th cng
chng sng sa g hn. Hai v hong ny ch l cng chc n lng ca Php k
vo sc d cho ngi Php thi hnh mi mun ca h hai x theo chnh th Bo h
v Trung Bc lng k k t ngy Paul Bert gi chc ton quyn trn ton th lnh th
ng Dng (lc ny hai nc Cao Mn v Ai Lao cng tr thnh x Bo h ca
Php do s tha thun ca Xim La). Cn Nam k k t Ha c 5-6-1862 thnh
thuc a nn nm trc tip di quyn thng tr ca ngi Php. Nguyn th Nam

482

Vit S Ton Th

k l mt v thng c nhng mi vic quan trng ca Nam k u phi c s kim

duyt ca vin Ton quyn l v ch huy cao nht.
Ti y, Php vn chc Ph, Huyn, Cai tng v Hng chc. Nhng cc quan
Tng trn v B chnh th bi i. Ngi Php t ra chc Tham bin do trng Hnh
chnh tp s Si Gn (Collge des Stagiaires Saigon) o to ra thay th v d
nhin cc vin tham bin u l ngi Php. Tham bin c nhim v thu thu, thi
hnh vic cnh b, x n mi tnh v trc thuc vin Thng c Nam k. Cc vin
Thng c u tin l nhng hi qun c nhng k t 1879 chc v ny giao cho
cc ngi dn chnh.
a) Vic cai tr Nam k
Ti cc x thn Nam k c Hi ng Hng chnh gm 12 ngi K mc do dn
trong x bu ra. Ngi ra ng c K mc phi c ti sn v uy tn. Quyt nh ca Hi
ng Hng chnh s c thi hnh do ba v Hng thn, Thn trng v Hng ho
l ba cp thp nht ca Hi ng. Hi ng qun tr v vic thu m, ti sn, ng
x, cu cng, trng hc, miu nh v cc c s cng cng,... Trn n v x l tng
do mt chnh, ph Cai tng c la chn v bu ra do cc x. Cc tng hp li thnh
tnh, t di quyn mt quan cai tr ngi Php. mt vi tnh chnh, ph Cai tng l
nhng ngi trung gian gia cc x v quan ch tnh ngi Php (Tham bin).
nhng ni khc, cc tng hp li thnh qun do cc quan c ph (cao cp nht trong
ngch hnh chnh Nam k) quan Ph hay Huyn cm u. Cng c mt vi qun
quan trng c bit c cng chc Php b n gi vic cai tr. Cn ti tnh l,
ngoi vin tham bin ngi Php v mt vi cng chc Php lm ph t, gi k ton,
c mt s cng chc ngi Vit l cc c ph s, Ph, Huyn, Thng ngn, Th li.
Mt Hi ng dn biu hng tnh hay hng qun mi nm hp vi vin Tham bin
nh ngn sch v mi vn linh tinh trong tnh.
Vin Thng c ng Si Gn c trch nhim v vic cai tr ton x, iu khin cc
quan cai tr cc tnh v cc c s chuyn mn (Thng chnh, Bu in, Cng chnh,
Hc chnh,...) li c mt Hi ng t vn, Hi ng t php, Hi ng qun ht gip
v biu quyt ngn sch ton s hng nm.
Thm vo, c Phng thng mi, Phng canh nng gm cc hi vin Php, Vit, c
ra mt i din ti Ngh vin Php. Ring Si Gn, Ch Ln, c mt Hi ng thnh
ph, hi vin cng va l Php, va l Vit. Cc hi vin ny bu ra mt vin c l
iu khin gung my cai tr Si Gn, cn Ch Ln th c mt cng chc khc do
ph Thng c b nhim.
b) Vic cai tr Bc k
y, nn hnh chnh khng trc tip vi Php nhiu nh Nam k. ng u
ph l huyn, c cc quan Tri ph, Tri huyn, bui u tuyn la trong cc ngi khoa
mc nho hc (T ti hay C nhn) sau chnh ph Php lp ra trng Hu b cng
trng Lut ly ngi tn hc ra lm quan. Gip vic h c mt vn phng c
Thng phn hay li gip vic. Ph t c hai vin thng li v mt t lnh l. Nm by

483

Vit S Ton Th

ph, huyn hp li thnh mt tnh, t di quyn mt vin Tun ph. tnh ln gm

nhiu ph, huyn hn th c Tng c (Bc Ninh, Thi Bnh, Nam nh). Bn cnh vin
Tun ph hay Tng c c mt quan n (n st) v mt quan c hc, cc v ny u
thuc quyn mt vin Cng s Php l ch tnh. Ti mi tnh Bc k cng c mt hi
ng hng tnh nh Nam k, thnh phn ca hi ng ton l ngi Vit c nhim v
gip kin cho vin Cng s Php v mi vn cai tr trong tnh. cc min bin gii
v thng du, Php lp ra cc o do cc v quan Php cai tr v T trng a
phng mang chc Qun o.
Trn cc Cng s c vin Thng s ( Bc k) v Khm s ( Trung k). Trc y,
Php t chc Kinh lc ngi Vit trng coi ton x, nhng t nm 1897, Php bi
Nha Kinh lc cho ngi ca h nm ht mi quyn hnh v cng vo nm 1897
Php lp ra mt Ngh vin c tnh cch t vn nh Nam k. Ngi c sng kin ny l
Ton quyn Paul Bert. Nhn vin ca Ngh vin do cc tnh bu ra hp vi Thng s
hay Khm s mi nm mt i ln. Bc k cng c Phng thng mi t ti H Ni v
Hi Phng v mt Phng canh nng. Hai thnh ph ny, trn Php l nhng t
cho Php cng nh Nng Trung k, c chc c l ng u v c mt hi ng
gi l Hi ng thnh ph xem xt cc vic cai tr.
c) Vic cai tr Trung k
Ti Trung k, trn c vua v triu nh nhng ch l h v m thi. Nu ngi Php
thi hnh ng tinh thn Ha c nm 1884 th vua ca ta cha mt ht quyn hnh,
nhng t giai on ny, nhng ngi ra lm quan thng l nhng phn t hot u
hay thn Php hoc l tay sai ca Php, c cng lao vi Php trong vic bnh nh nc
ta trc y th cn ai l ngi tranh u cho mi vn quyn li ca ng bo nht
l Trung k, chnh ra Php ch c th t chc Khm s quyt nh mi vic bang
giao v kim sot vic thi hnh ha c bo h m thi, cn vic cai tr cc tnh thuc
cc quan ta, tr vic thng chnh, cng chnh hay mt vi c s c tnh cch chuyn
mn mi phi dng n cc k s Php. Nhng n triu Thnh Thi th Php dng
p lc t b my thng tr nh Bc k.

484

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 5

Nhng Cuc Tranh Th c Lp Ca Vit Nam

T 1928 - 1951
- Vit Nam di ch Php thuc
- Nhng cuc tranh u ca th h chng ta
- Nht Bn can thip vo ni tnh ca Vit Nam
- Nhng mu m ca hai phe Thc, Cng
- Ch Php thuc co chung

1- X Hi Vit Nam
Vit Nam do hai Ha c 1862 v 1884 cng vi ln quc Ai Lao, Cao Mn t hu
bn th k XIX thnh thuc a ca nc Php. Cc vic ln nh u do ngi Php
nm gi ht, v vy np sng vt cht v tinh thn dn dn cng thay i theo quan
nim vn ha v chnh tr ca cc nh thc dn, quc.
Nm 1897 ng Doumer lm ton quyn ng Dng t cc thu inh, in, th
trch, mui, thuc phin, xut nhp cng, t ng xe la, xy dng cu cng, m
mang canh nng, cng ngh. Nm 1902, ng Beau thay ng Doumer xc tin vic dy
ch Php bi b Nho hc, lp Y t cc, nh thng, cc s bu in, ... ng vo
a v ngi Vit Nam th h c, ta thy qu b mt c ca x hi Vit Nam c thay
i r rt v bt c nhiu con ng nh hp, nhiu th thnh lp xp, ngho nn
nh sng, trc giao thng thy l m c nhiu, tin tc th t i li mau l, xe in,
xe hi, tu ha i khp x. V vn ha, ci hc ca Ty phng c phn khong t v
c tinh thn dn ch hp vi s nguyn ca nhiu ngi tuy cha su rng lm. Nhng
c nhn bng con mt su sc ca cc nh chnh tr vi nhng nhn xt tinh t th mi
r ng Dng ni chung, Vit Nam ni ring, ch l mt thuc a khai thc v
l mt thuc a khai thc ngon lnh nht nu so vi nhiu thuc a khc cng ca
Php. Trong quan nim ca c Php, ngi Php n y u c phi thi hnh
nhn ngha v tht tnh gieo rt ht ging vn minh. Nh vy nhng cng cuc xy
dng m mang nc ta d nhin ch phc v quyn li cho cc nh t bn v
quc m thi. Xin hy coi danh sch mt s hi bun di y c mt nim v s
khai thc ca t bn Php ng Dng tai hi n chng no:

485

Vit S Ton Th

Cc nh ngn hng ng u c ng Dng ngn hng, vic pht hnh giy bc

ng Dng, cng ty nu ru Fontaine, cng ty Thy in, s si mng Hi Phng,
cng ty ch to ru Bia v nc ngt Hommel, cng ty nng nghip An Nam, cng ty
rng ni v cc xng ca Bin Ha, cng ty tu in ng Dng, cng ty xy dng
cc cu cng, cng ty cc n in cao su t , cng ty ha xa Vn Nam, a c
ngn hng, cng ty cao su Cu Long Giang, cng ty dt si Nam nh, cng ty cc
xng lm ng ng Dng, cng ty vn ti hng hi Nam K v ng Dng, cng
ty khai thc thic v Wolframs Bc k, nh my dim, cng ty khai thc khong cht
ng Dng, cng ty than Hongay, ng Triu, v nguy him nht l ng Dng
ngn hng, vin pht hnh giy bc ng Dng.
Nh th th ng x, cu cng lm ra ch chuyn dch hng ha, sn phm ca
cc nh bun, nh k ngh, nh trng ta v hnh qun bo v quyn li ca ngi
Php y hn l phc v m dn bn x.
Trong khu vc kinh t, thng mi trn y, nhn vo cc ngi tai to mt ln,
khng thy ngi Vit no ht t H Ni vo ti Si Gn, ha chng c mt t mi bn
ti t ca cc nh ngn hng c vay tin v lm st ty bc lt t in hay m mang
vi k ngh nh thnh mt th vt hy sinh m ng Dng ngn hng thng tay
bp cht hi kinh t khng hong nm 1930. Nhng s ngi t i ny ring i vi
Hoa kiu, n kiu cng ch l nhng ci bng qua, k chi i vi cc nh thc dn
Php.
V rung t, nhng ch tt lnh ngi Php cng chim ht, ngay c nhng ni
ngi dn qu khai thc thuc cng in hay cng th. Nm 1890 rung t ngi
Php khai thc trn ton ci ng Dng l 11.390 mu ty, ti 1939 din tch ny
ln n 1 triu mu, ring Nam k ti 610.000 mu, theo s k cu ca Piere Naville
trong cun La Guerre du Vit Nam. Ri nhng ngi dn qu hin lnh ca ta b
cng bch i lm phu phen, cu ly cc n in, cc x nghip c i m chng c v,
nht l cc ngi i lm cho cc n in cao su t , m than Hongay, thng b
nh p dy v li thm ma thing, nc c cht v k.
Trong cc ngnh hnh chnh cng nh trong qun i, ngi Vit ch c gi
nhng chc h ng v mt s ngi c lm quan Ph, Huyn cng khng c
ngi Php trng vng. Ta cng nn bit rng phn nhiu quan li thi Php khng
thuc v nhng danh gia, t . V cui th k XIX nc ta bi trn, s phu ta c phong
tro bt cng tc vi ch, cc nh nho i quc u cm con chu hc ci th "ch nh
con dun ca m ngi man di, mt xanh l". Vy nn ch c nhng ngi t lim s
mi nhy ra xu m tn tro, do vn chng Vit Nam phn nh c nhiu s
kin rt hi hc qua cc cu th di y:
em thn khoa gip lm ti Php
Lm bi nh nho hc ch Tu ...
Con nn khoa gip, cha mn gi
Em c cng danh, ch ...

486

Vit S Ton Th

Trong nh b m cong t vt
Ngoi sn ng c ngng u rng
nh du s sa a ca mt hng ngi t ph l tr thc v phng din quc
gia trong thi n l.
Qua cc trang trn y. ta thy s khai thc ca gii t bn v ti phit Php qu v
i v khng th khng c cm tng rng nc ta l mt ming tht cho trm dao xu
x. Qu vy, nu ngi Php cn tn ti trn gii t ny th ci ha dit chng ca
ngi Vit cng khng phi l iu xa xi lm. Chnh mt s ngi v t Php cng
nhn thy tnh trng ny v trch cc nh thc dn Php qu gi tay nn bp, qu mit
th v c c i vi ngi Vit. V y l c mt s sai lm v chnh sch nn quc
Php tan tnh s nghip trn ton ci ng Dng tht l d nhin. S sai lm y l
h ngi Vit Nam xung mt loi bi thn h cp, mt loi n l cm ci v vt cht,
nhc nh v tinh thn, gy nn cm hn trong khp cc tng lp x hi thuc a
ny, nn khi bin c xy ra, ngi Php ng Dng khng c mt bn ng minh
no trong nhng gi pht en ti, ng l nu h khn ngoan hn, nhn o hn, m
quan trng tay sai trc tip ca h c nhiu uy tn li ko qun chng cho h,
thng gia a ch bn x mnh m c th gp phn tranh u vi h, gii lao ng
khng b ch p v bc lt qu, s khng chy theo i phng.
Thi by gi c Phan Ty H cnh co cc nh cm quyn Php trong mt bc
th nh sau: "Chnh Ph nn chn hin ti trao cho quyn bnh, ly l m tip, ly
thnh m i, ni rng quyn n ni cho cc thn s, bo qun cho m rng thng
t tnh dn, thng pht cho nghim minh, khuyn rn quan li, sa i lut php,
gim bt su thu, khuch trng cng ngh th s dn vui lng gip chnh ph, ch
cn ai lo toan chng c na"
Nhng chnh ph thuc a cn qu say sa vi thi hong kim v qu tin tng
ci d uy ca cc chin cng F. Garnier, H. Rivire, Rigaul de Genouilly cui th k XIX
nn b ngoi tai l thuyt "Php Vit hu" ca c So Nam v li khuyn co ca
c Ty H. Ri "Vt cng tc bin, nhn cng tc phn" l mt nh lut th gian
ny. Ci hu qu ca mt ch "Ngi bc lt ngi" a nc Php ti u?

2- Cc Cuc Chin u Ca Phi Tn Hc

Nm 1925, c Phan Bi Chu b Php bt c Thng Hi dn v Vit Nam, sau
c c n x nh d lun cng phn ca ng bo ton quc, ng l Php
thng tay tiu dit nh lo thnh cch mng ca chng ta. D sao vic c Phan k trn
cng t r rng cuc vn ng ng Du tht bi, hai nc Tu, Nht khng gip
c phi cch mng nh lng ta mun. Ri c So Nam v nhiu thanh nin ca ta b
mi ra khi t Nht. Chnh ph Quc Dn ng Trung Quc ch lm c mt vic l
cho cch mng Vit Nam t tc m thi, mc du mt s nhn ti ca ta c cng
chin u bn cnh cch mng qun ca Trung Tn Sn dng nn Trung Hoa Dn
Quc. Song song vi phong tro Hu Vn Thn t 1917, nhiu cuc bo ng vn xy
ra.

487

Vit S Ton Th

Nhng ngi tn hc cng thy mnh c nhim v ni ch tin nhn v hng ng

vi cc nh cch mng hi ngoi, v vy c nhng v di y lin h r rng vi
chng trnh hnh ng ca phi ng Du:
- ng Lng Ngc Quyn Nht Bn v nm 1917. n Hng Cng, ng b mt
thm Anh bt giao cho Php, Php em giam ng ti nh lao Thi Nguyn. Sau ng i
Cn khi ngha tnh ny, ng Quyn c tham gia nhng b qu chn nn trc khi
qun khi ngha tht bi, ng t t anh em khi v mnh m lng tng. Cuc dy
ng ca i Cn ko di c vi thng.
- Nm 1923, ton quyn ng Dng Martial Merlin i cng cn bn Nht v n Sa
in (Qung Chu) c Php kiu i tic Victoria, b mt thiu nin Vit Nam l
Phm Hng Thi nm bom, ch ring Merlin thot him, cn mt s ngi cht v b
thng, h Phm nhy xung sng m cht. Vic ny c nh hng rt ln ti tinh
thn dn tc ta trong nc v by gi quc dn c v th , chn nn vi vic chng
Php.
- Nm 1924-1925, nhiu ng phi cch mng c t chc ra. Thot tin l Vit
Nam chi b ca hi T p Bc Nhc Tiu Dn Tc thnh lp Qung ng do
Nguyn i Quc v Lm c Th ch trng. Mt chi b hot ng Vit Nam sau i
ra Vit Nam Thanh Nin Cch Mng ng Ch Hi nh trn ni.
- Ba L c ng Vit Nam c lp do ng Nguyn Th Tuyn t chc trong gii
sinh vin v anh em lm tu bin. Nm 1926 Tn Vit Cch Mng ng tc Phc Vit
c hot ng H Tnh v Si Gn. Nm 1927, nhm Nam ng Th x c Phm Tun
Ti, Hong Phm Trn tc Nhng Tng, Nguyn Thi Hc lp ra Vit Nam Quc Dn
ng. Nm 1928 T Thu Thu v Nguyn An Ninh lp T Quc t. Nm 1929 Vit
Nam Cch Mng ng Ch Hi i ra ng Dng Cng Sn ng. Nm 1930, Vit
Nam Quc dn ng khi ngha Yn Bi vo mng 10 thng 2 b tht bi. quc
thc dn ra tay khng b. Mi ba yu nhn VNQD b ln on u i vo ngy 176-1930, cn hng ngn ng vin b y i Cn o, Sn La v Lao Bo. T nm 19311932, khp Nam Bc c nhng v biu tnh do ng Cng Sn b mt t chc b lnh L
Dng n p rt tn nhn. Nm 1937, Mt Trn Bnh Dn bn Php ln cm quyn th
cc nh cch mng thuc cc ng phi u ng ln cng khai lp ng Dng i
Hi Ngh yu cu ci cch chnh tr v gii phng cc quc s phm. Php chu nhng
b kh nhiu bng cch u i quc s phm, kim vic cho h lm.
- Nm 1940 cuc i chin nh xy ra, qun i ca Thin Hong tin vo Vit
Nam th Phc quc qun ca ta nh chim Lng Sn nhng v Nht khng ht lng
gip nn t tun sau, Php iu nh xong c vi Nht, lin vy nh tan qun
cch mng. Ch tng l Trn Trung Lp b bt v b x bn cng hng trm binh s
Lng Sn di thi Cng s Chauvet.
Cng nn nhc rng trc khi qun Nht bc vo ni a, mt ng quc gia mi l
i Vit Dn Chnh ra i do ng Nguyn Tng Tam lp ra gm nhiu tr thc, cng
chc v sinh vin v cng c lin lc vi qun phit Nht Bn. Khi Phc quc qun tan
v, Php em cc quc s phm trong nc i an tr th i Vit Dn Chnh cng c
mt s ng vin b bt, ring ng Nguyn Tng Tam chy thot qua Tu. Sau t lu,

488

Vit S Ton Th

i Vit Dn Chnh c t chc li v mang tn l i Vit Quc X trong c my

nhn vt trng yu l Nguyn Vn Tiu, Nguyn ng , Trng nh Tr,...
- T 1943-1944 Vit Nam i Quc ng ca cc ng Nguyn Xun Ch, L Ton, V
nh Di, Dn Ch ng ca cc ng V nh Ho, Dng c Hin cng xut u l
din (sau ny Dn ch ng l thuc hn mt trn Vit Minh cho n ngy nay) V
trc cuc o chnh 9-3-1945, mt s ng phi quc gia tp hp li thnh mt ng
ln ly tn l i Vit Quc Gia Lin Minh trong c i Vit Quc X v i Vit
Quc Dn ng l hai ct tr. i Vit Quc Gia Lin Minh bc ra sn khu trong thi
Nht thuc nhng km th on, t kinh nghim tranh u tuy c tay Nht b mt
ng h m vn b Mt Trn Vit Minh dnh mt a v, ng l chnh quyn trn ton
ci Vit Nam phi chuyn qua tay h.

3- Cuc o Chnh 9-3-1945

Trn nh Th chin bng n l lc Vit Nam cng nh nhiu quc gia b tr bc
sang nhng giai on mi ca lch s. Phong tro Vit Nam Quc Dn ng v ng
Dng Cng Sn ng mc du b quc Php n p t nm 1930 vn ngm ngm
hot ng. Cch mng Vit Nam by lu thu nanh du vut sa son nm thi c, th
thi c y bt u ti gia lc ting sng i bc ca Pht xt c n trn b sng
Rhein, phi c Nht oanh tc cc cn c ng Minh ngoi b b Thi Bnh. Tuy mt lin
lc vi chnh quc, chnh ph ng Php, kinh nghim t cuc i chin u tin,
bt cc quc s phm em i an tr cc ni nh trn ni, vy m nhiu cuc bo
ng vn tung ra ngay sau .
Nam b, L Hng Phong cng v l Nguyn Th Minh Khai h ho dn chng khi
ngha. Lng, ng i Cung ch huy bo an binh chim n. Phc quc qun do
c Trn Trung Lp theo qun i Nht v hot ng Lng Sn. Tnh th tr nn ri
ren hn bao gi ht. Dn chng au kh v cng v ci nn np thc cho Nht dng,
cho chnh ph ng Php d tr ch s b ca qun i ng minh. Mt phn
ln rung t b trng dng trng thu du, ay, gai hu cung ng cho k ngh
chin tranh Nht. Quan li c dp bp nn, dn chng v cng iu ng, t ni
thn qu cng tn n chn th thnh, dng nh ti mc khng th chu ng c
na. Thm vo , mt nn i khng tin khong hu, khc lit qu sc tng tng
din ra: ngt hai triu ngi cht la lit khp cc b bn, ven ng, x ch, sut
t min Trung ra ti min Bc. Ngoi Bc phn b hi nhiu nht. Cnh ng bi t n
nh vy thc dc mi ngi ng dy tm sinh l cho cuc sng b tc, y kinh
khng.
T 1940 n 1945, mu bt u chy, tang tc mt m khp bu tri Vit Nam. Lng
ngi Vit ang si ni cm hn gn ha in, ha di th sng ngy 9 thng 3 nm
1945, qun i Nht nh p quc Php ti ng Dng. Sau 24 ting ng h, b
my cai tr ca ch c b xp , v trn cc no ng, ngi Nht dn y nhng
bn tuyn co kt liu chnh quyn ca Php v tung ra khu hiu "Chu ca ngi
". Ci chiu bi qu rt d nghe khi m ngi da vng qu chn chng cuc
tnh duyn bt c d vi ngi da trng sut 80 nm rng. T k bnh dn n ngi

489

Vit S Ton Th

tr thc, tt c u hng v pha l c mt tri . Nhng vi mt s ngi snh chnh

tr, ngi ta hiu th no l ch ngha i ng trn t Trung Hoa vi hn 450 triu
ngi Hn trc khng lu.
Tt nhin b my chnh quyn phi sang tay ngi Vit cho danh chnh ngn thun,
min l hu trng sn khu, ngi Nht ng vai ch o. H thng chnh tr do tay
ngi Php xy dng sut 80 nm th l mt pht tan tnh. Cc quan li xa nay v
ngc tuyn b trung thnh vi nc Php by gi lng l rt lui.
Chnh ph Trn Trng Kim ra i c hoan nghnh nhit lit t Bc vo Nam thay
th cho Ni cc Phm Qunh co chung ti Hu. Thnh phn ca ni cc gm c nhng
v sau y:
1- Trn Trng Kim: Th Tng
2- Trn nh Nam: B Trng b Ni V
3- Trn Vn Chng: B Trng b Ngoi Giao
4- V Vn Hin: B Trng b Ti Chnh
5- H T Khanh: B Trng b Kinh T
6- Nguyn Hu Th: B Trng b Tip T
7- Hong Xun Hn: B Trng b Gio Dc & M Thut
8- Trnh nh Tho: B Trng b T Php
9- Lu Vn Lang: B Trng b Cng Chnh & Giao Thng
10- V Ngc Anh: B Trng b Y t & Cu T
11- Phan Anh: B Trng b Thanh Nin
A- Hai vic cn thit tc khc biu dng nn c lp ca mt quc gia l quc
k v quc ca. Chnh ph mi lin lm c qu ly mu vng gia, thay c long tinh l
du hiu ca thi l thuc. Bi "Ting Gi Thanh Nin" ca sinh vin trng i hc H
Ni c dng lm quc ca thay bi "ng n Cung" y m v h bi.
B- Vic gio dc cng phi canh tn. ng Hong Xun Hn nghin cu ngay mt
chng trnh mi bng ting Vit dng lm cn bn trong mi vic, t gio dc n cc
cng vn, t lnh.
C- ng Trn nh Nam ra lnh ty u gung my hnh chnh khp ba k. Mt s
tham quan, li nhng b triu hi v nhiu nhn s c uy tn trong dn chng c mi
lm vic nc. ngoi Bc, bc s Trn Vn Lai c c lm c L thnh ph H Ni.
ng lin cho h tng Paul Bert v cc tng ng trong cc ph H Ni khng ngoi
mc ch xa ht vt tch ca thi quc.
D- ng Phan Anh din thuyt H Ni, c v dn chng hng ng vi phong tro
mi. ng nu ln mt chng trnh ci t thanh nin, vch con ng phng s quc
gia lo tin ha v ba phng din: c dc, Tr dc, Th dc mong c nhng phn
t hng hi v c y kh nng. ng lp ra hai ngnh thanh nin: Thanh Nin Tin

490

Vit S Ton Th

Tuyn v Thanh Nin Tin Phong. Bui din thuyt ca ng trc nh ht ln lm si

ni lng i quc ca mi ngi, nht l cc bn tr.
Cc v b trng khc cng u t nhiu thin ch trong nhim v ca mnh, nn ni
cc do hc gi h Trn lnh o c nhiu cm tnh v tn nhim ca qun chng.
Cc ng phi quc gia i vi cuc bin chuyn chnh tr ny v ni cc Trn Trng
Kim c v d dt, nht l i vi ngi Nht, tuy vn c s giao thip cng khai vi h.
Ring c Mt Trn Vit Minh l hot ng hn c. H tuyn truyn m trong dn
chng, m st mt s mt thm ca chnh ph Php v tung ra khu hiu "nh Nht,
ui Php". Gia lc ny, dn chng Vit Nam bt u nh nhiu du hi v ci
c lp m Nht va trao cho h trc s lng cng gia chnh ph Trn v i bn
doanh Thin Hong sau khi xy ra mt vi vic bt ng kin.
D sao, ni cc Trn Trng Kim ra i vo bui u l mt lung gi mt thi vo
lng ca hai mi triu ng bo Vit Nam. N em li mt ngun hy vng mi cho
mt dn tc chu bao nhiu iu tai hi v cuc nh Th chin gy nn: bao nhiu
tang tc, bao nhiu cuc ph sn, bao nhiu thm ha v ngha, v l, do cc cuc
oanh tc ca ng minh trn t ta, li cn do s tranh ginh Nht-Php trn cc a
im qun s v chnh tr.
Ngi Vit i x vi ngi Php nh th no khi chnh quyn ca Php ? Tr
mt hai thnh ph ln nh H Ni, Hi Phng, c mt vi s cp bc, git ngi
m Php kiu l nn nhn bi bn lu manh, ngi Vit khng h li dng ci th cng
ca ngi Php gy nhng phong tro qu khch hoc tch thu ti sn ca h. C ch
qun t lm cm ng rt nhiu ngi Php v c l h m thm hi hn v
cc li lm qu kh.
T khi ra i cho n khi gii tn nhng vai tr lch s cho mt trn Vit Minh
xut hin ngy 15 thng 8 nm 1945 ti H Ni, ni cc Trn Trng Kim ch ng c
4 thng, nu khng lm c nhiu vic v i nhng t nht phi nhn ni cc ny
t ra c nhiu thin ch, tuy nhin xt v nng lc, ta thy ni cc ny ch c th thch
hp cho thi bnh, do ta khng ly lm l khi thy n li bc nhanh chng trc s
tin trin mau l ca cao tro Cch mng nm 1945.
Nht u hng ng Minh vo ngy 13 thng 8 nm 1945 sau khi bom nguyn t
ca Hoa K di xung hai thnh ln l Trng K v Qung o nh ot r rt
cuc hn thua.
Lc ny, ti Bc Vit hai lc lng Cch mng tranh nhau cp chnh quyn. i Vit
Quc Gia Lin Minh, mt mt trn quc gia gm c nhiu ng phi v quan trng hn
c l Vit Nam Quc Dn ng v i Vit Quc X ca cc ng Nhng Tng, Nguyn
Ngc Sn, Nguyn Vn Tiu,... v Mt Trn Vit Minh do cc lnh t ng Dng Cng
Sn ng l H Ch Minh, V Nguyn Gip iu khin. Dn chng hng c v cc lc
lng, v trong khi Vit Nam l ci nh b ng, d nhin ai vo trc th ngi y lm
ch. Vit Minh c nhiu k thut cch mng v th on su sc, i bc trc sau
khi t chc c nhiu cuc biu tnh c ng qun chng t ngy 15 thng 8 nm

491

Vit S Ton Th

1945 n ngy 19 thng 8 nm 1945, nm c hu thun ca cc tng lp qun

chng.
Ngy 25 thng 8, vua Bo i thoi v, chnh ph Trn Trng Kim b gii tn v mt
chnh ph lm thi do ng H Ch Minh lm ch tch, ra mt quc dn ngy 2 thng 9.
Vi tun sau, qun i Trung Hoa ly danh ngha, tip phng qun ca ng Minh sang
gii gip v hi hng qun i Nht, chim ng t Bc Vit vo n v tuyn 16
(Tourane). Cng trong dp ny, qun i hong gia Anh n b Nam Vit. l c
mt s kh khn cho chnh ph H Ch Minh v qun i Trung Hoa khi y gip
nhiu cho cc yu nhn Quc Dn ng v Vit Nam Cch Mnh ng Minh Hi (V
Hng Khanh, Nguyn Hi Thn, Nguyn Tng Tam) tr v nc v ra mt ng h cc
ng phi quc gia. Cuc xung t gia hai ng H Ch Minh v Nguyn Hi Thn rt
kch lit, bng bo ch, bng nhng cuc x st m mu, ... Qun i Trung Hoa gip
VNQD, chim c nhiu tnh Bc Vit tng nhiu phen lm nao nng Mt Trn
Vit Minh. Sau ny, tng Tiu Vn ng ra ha gii i bn lp mt chnh ph
Quc gia Lin hip, trong c ng Nguyn Hi Thn c c lm ph ch tch,
Nguyn Tng Tam lm B Trng Ngoi Giao, Trng nh Tri lm B Trng Y T,
Chu B Phng coi B Kinh T. Trong quc hi, VNQD (k c ng Minh Hi) gi 70
gh. Nhng y ch l mt cuc hp bt c d v pha Vit Minh Hip nh S b 63-1946 thnh hnh. ng Nguyn Hi Thn cng mt s lnh t quc gia li phi rt
sang Tu v khng ng vi tinh thn Hip nh k trn.
Xin coi y ni dung ca Hip nh 6-3-1946:
A- Nc Php nhn nhn nc Vit Nam l mt nc t do ng trong khun kh
Lin Bang ng Dng v Lin Hip Php.
B- S sp nhp Nam Vit vo Vit Nam s do mt cuc trng cu dn nh ot.
C- Vit Nam c qun i ring, nhng qun Php c quyn chim c trong k hn
5 nm. Mi nm, s qun i Php phi rt bt 1/5. S qun i Vit Nam khng qu
10.000 ngi.
D- Nc Vit Nam c ti chnh ring, nhng phi chu quan thu chung v ng bc
do ngn hng ng Dng pht hnh s c thng dng nh trc.
E- Nc Vit Nam c quyn t lnh s ti my nc ln cn.
G- Nc Vit Nam c quyn tip nhn lnh s ca my nc ln cn.
K tn
H Ch Minh, V Hng Khanh, Saiteny
Ngay sau vic k kt S c 6-3-1946 Vit Minh lin dc ton lc tiu dit Vit Nam
Quc Dn ng ht sc tn nhn khp mi ni, cn Php qun c Vit Minh tuyn
truyn l Php mi, Php dn ch ng hong t Hi Phng ko ln H Ni trc s b
ng ca dn chng th .
Ngy 24 thng 4, li c cuc hi ngh Lt hai bn i su vo cuc m phn.
Hai tun l sau (ngy 11 thng 5 nm 1946) hi ngh ny b mc v khng th dung

492

Vit S Ton Th

ha lp trng ca nhau khi i vo chi tit ca nhng vn chnh. Trong lc ny, phi
on Phm Vn ng c mt Php. ng H Ch Minh tuy khng d vo cuc bn
ci nhng gin tip iu ng phi on Fontainebleau. Ngy 14 thng 8, phi on
ny r o ng dy sau mt tun l tranh u gay go. Lp trng ca Php by gi l
thit lp Lin Bang ng Dng, ch ny c th kim ch s pht trin mi kh
nng dn tc ca cc nc hi vin v chnh tr, kinh t cng nh ngoi giao v i vi
Lin Bang ng Dng, Php gi vai tr ch tch v nm gi mi u th.
Phi on v nc. ng H Ch Minh li Php thu xp cng vic mt ln na.
Ngy 14 thng 9 nm 1946, ng k vi Marius Moutet mt tm c, trong c s xc
nh ca bang giao ghi trn hip nh 6-3 v cn tha thun vi nhau s m cuc
m phn y hn vo thng ging nm sau (1947). Nhng n 8 gi ti ngy 19
thng 12 nm 1946 th cuc giao thip Vit Php nhng li cho chin xa, phi c v
i bc.

4- L Bi Bo i v Hip nh H Long
Cuc xung t Vit Php xy ra m 19-12-1946 ko di n thng 9-1947 m
vn chng c s thng bi v bn no ht. Php xoay ra dng chnh tr gii quyt
vn Vit Nam. ng Bollaert, i din Php, c ti H ng mt bi din vn ku
gi s ngng chin thm mt phen na, nhng v hiu qu.
Cc chnh khch ti Ba L lin quay sang pha quc gia Vit Nam v m cuc iu
nh vi cu hong Bo i130 lc ny ang lu vong Hng Kng. Ri mt chnh ph
lm thi do thiu tng Nguyn Vn Xun thnh lp vo cui thng 5 nm 1948 di
quyn bo tr ca cu hong v k ti Vnh H Long mt hip nh vo ngy 5-6-1948.
Hip nh H Long gm nhng iu chnh cng sau y:
1- Nc Php long trng tha nhn nn c lp ca dn tc Vit Nam v Vit Nam
c quyn thc hin thng nht. Nc Vit Nam cng b gia nhp khi Lin Hip Php
vi t cch l nc lin hip vi nc Php.
2- Nn c lp ca Vit Nam khng b hn nh g ngoi vic gia nhp khi Lin Hip
Php.
3- Nc Vit Nam cam oan tn trng cc nguyn tc dn ch v mn nhng c
vn v chuyn vin Php trc nhng ngi ngoi quc khc, trong cc cng cuc t
chc ni b v kinh t Vit Nam.

130

Ngy 17-2-1947, c Nguyn Hi Thn, ng Nguyn Tng Tam cng mt s chin s cch mng
tip xc vi Bo i v thnh lp mt Mt Trn mnh danh l Mt Trn Quc Gia nhm ti Hng
Cng gm: Vit Nam Cch Mng ng Minh Hi, Vit Nam Quc Dn ng, Dn Ch X Hi ng, Vit
Nam Quc Gia Thanh Nin on c mc ch li dng Bo i tranh th c lp nhng Bo i cng
nh cc nh thc dn khc khng chu c s "kh tnh" ca Mt trn ny nn gt kho Mt trn ra
ngoi v sau ny, Bo i v lp chnh ph ch c nhn vin ca cc nhm t bn v ca quc cng
tc m thi. Vi nhng thnh phn "Nam k quc" v bn tay chn ca quc, Php to ra cc chiu
bi c lp, tnh nh la dn chng Vit Nam nhng tht bi.

493

Vit S Ton Th

4- Ngay sau khi chnh ph trung ng lm thi Vit Nam thnh lp, cc i biu
Php lin sa son k kt nhng tha hip ring v cc vn vn ha, ngoi giao,
qun s, kinh t, ti chnh cng cc vn k ngh chuyn mn.
Ngy 8 thng 3 nm 1949, cu hong Bo i li cng tng thng Vincent Auriol k
ti in lyse mt tha hip xc nh r rng lp trng chnh tr i bn, tha
thun v i cng hi nm trc. Vi tha hip ny d nhin nc Php phi nhng
b nhiu hn, va gy mt ting vang vi quc t va li cun cc tng lp nhn
dn Vit Nam. Nhng sau 80 nm sng di quyn Php, nhn dn Vit Nam hiu
ngi Php qu nhiu, li nhn vo Bo i v thnh phn ca chnh ph Bo i, nhn
dn cng ht tin tng, v vy m cy bi quc gia tc cy bi Bo i khng c hiu
nghim.
Ta nhn thy rng trong giai on ny, Php rt lng tng. T cui nm 1946 h
dng qun s i vi chnh ph Vit Minh, cho ti nm 1949 khng thu c kt qu
theo mun. Nhng li c on ca i tng Valluy v Morlire u sai ht bi dn
tc Vit Nam nm 1946 khc dn tc Vit Nam 1858. khi m ngi Php bc chn
vo x Nam k l lc m dn tr ca ta cn thp km hn nhiu.
Dn vn theo khng chin, khng chin vn c v bn b, trng tn. Ci c lp
trao tr cho Bo i v cc tay sai ca Php l Trn Vn Hu, Nguyn Vn Tm, ... vn
l ci tr bnh v khng nh la c ai ht. Sau ny v tht vng, Php cho
Nguyn Vn Tm ra lm th tng hip vi tng De Lattre de Tassigny thi hnh
chnh sch nh mnh nh mau, chnh sch ny bun thay vn ch l chuyn cm
dao chm nc ...
Nay nhn v pha Thc, Cng ta th hi: Vic k kt hip nh s b 6-3-1946 c
nhng n g? i vi Php vic k kt ny r rt rt cn v phng din qun s
trc nht. Nu khng tm ha vi bn ng H Ch Minh th c c ng Minh cho
thay th qun i Trung Hoa cng kh khn, v Php bit rng khng khi no ng H
Ch Minh chu qun Php vo Bc Vit mt cch yn n. Dng v lc m b ln
t Bc cng khng d dng, v phong tro i quc ca dn chng Vit Nam ang bc
ln ti cao , Php li cn ngi ng sau Vit Minh c Nht na. Vy ha hon vi Vit
Minh qun i c vo ng Bc Vit khng tn xng mu m li chim c
cc v tr then cht th mi l k tuyt du hn c. Ngoi ra theo tinh thn S c 6-3,
Vit Minh chu gia nhp Lin Minh ng Dng v Lin hip Php th s kin ny l mt
s l thuc rt c li cho Php, nu sau ny c iu bt trc th Php cng nm c
Hi Phng trong tay c ni qun mnh b ri.
V phn Vit Minh, chng vi tip phng qun Trung Hoa l chng vi ng Minh,
v chng vi Php cng l iu c th tai hi v chnh tr, nht l lc ny qun i Anh
n ly danh ngha ng Minh em binh i ca i tng Leclerc bc chn ln Si
Gn. Do s tnh ton trn y, chnh ph H Ch Minh rt ht tun l vng vo ti
bn Tiu Vn, L Hn v Hong Cng h ko qun v bn kia bin gii, cn c vo
ch hai phe Quc, Cng, Vit Nam thnh lp xong mt chnh ph lin hip v
cng k vo S c 6-3 vi Php. Thm vo , qun Php c mt Bc Vit, tt
nhin khng c M a vo theo v nh vy, qun i Anh cng s ra v.

494

Vit S Ton Th

Tm li vic k S c 6-3 l iu li cho c hai phe Thc, Cng v ch tai hi cho

nhng ngi quc gia m thi. Vit Minh loi c qun Tu, nm chc c chnh
quyn dit phe quc gia v ang c lp c ng Minh tha nhn. Php cho qun
vo c Bc Vit, gip cho Cng Sn lp c chnh ph th sau ny s khng c
Trung Hoa v M nhng tay vo (bi Php tin s bp c Vit Minh trong t thng).
Vn Vit Nam nm trong khun kh Lin hip Php, Php s hip p c Vit
Minh v ngay lc , Php hp sc vi Vit Minh thng du Bc Vit tiu dit
phe quc gia bi phe ny cng l k th nghch c hu ca Php.
Xin nh rng Php cng ng tnh vi Vit Cng thu xp cho phe quc gia k vo S
c 6-3 c mc ch trnh s phin phc vi ng Minh l Php hp tc vi mt
chnh ph cng sn. V hiu c dng trn y ca Thc, Cng, nn hai ng Nguyn
Hi Thn v Nguyn Tng Tam ln mt ri bng qua Tu. ng V Hng Khanh
li t ch k vo S c khng khi chu trch nhim i vi ng cng nh i
vi quc dn. S c 6-3 thnh tu l ci h chn vi s nghip ca nhng ngi
quc gia y v lm o ln c tnh th chnh tr ang c li chung.

5- Cuc Chin Tranh Thc-Cng

T thng Chp 1946 n 1950 cuc chin tranh trn ton ci Vit Nam ch l nhng
cuc t kch, phc kch, du kch t cc min ng bng ln n cc min sn cc,
Bc Vit l chin trng no nhit hn c. Vi chin thut ny, binh i Vit Nam ch l
nhng m ma tri xut nhp bt thn, co dn khng chng, nh c sc chu ng
gian kh do dai v s am hiu tng tn a hnh, a vt, li thm nhn dn ng h
nn c nhiu u im chin u mc d cho ti cui nm 1951, Vit Minh cn km
Php v c hai phng din: lng v phm.
Php qun by gi c ti 150.000 ngi, v kh ti tn, luyn tp y , phng
tin chuyn vn mau l. Nht l cc cp ch huy ca qun i Php u xut thn cc
trng i hc Qun i, Cao ng Chin tranh, c nhiu thnh tch rc r trong cuc
i chin va qua.
T nm 1950 n 1954, Vit Minh mi thnh thong c nhng cuc hnh binh i qui
m v cng khai nh s vin tr chin c v chuyn vin ca Trung cng bn kia bin
thy Hoa Vit.
Gia thu, ng 1947, i tng Valluy tn cng Vit Bc do hai ng: A) H Ni tin
ln Sn Ty, Hng Ha, Ph Th, Ph oan. B) Lng Sn tin ln Tht Kh, ng Kh.
Theo k hoch "Cloclo" lnh Php nhy d xung Cao Bng, Bc Cn, Ch Chu, Tuyn
Quang v cc tnh thuc min duyn hi.
T nm 1948 -1950 Php qun chim cc trc giao thng trn ng s 5 v chim
ng khp min Nam Trung chu.
Ti Trung Vit, tng Lebris xua binh kim sot ba tnh Bnh Tr Thin v nhiu th
trn t Nam Ngi tr vo Nam Vit. y tng Boyer de la Tour dn Vit Minh vo ba
khu ng Thp, C Mau, Th Du Mt v nm c hu ht cc trc giao thng, gii
ta c cc n in v cc vng cng ngh ca Php. Trong giai on ny, trn

495

Vit S Ton Th

khp cc chin trng Bc Nam, Php hay dng chin thut "ba co" tc l nh
ngang, nh dc, ri li rt v cn c. Vit Minh c dn chng ng h nn c
che y trong cc v cn qut ca Php. Hn na, Php qun i u cng hm hip
ph n, cp ca, git ngi nn khin nhn dn cm hn, s cng tc ca dn chng
vi khng chin v th m thm cht ch. Sau ny tng Carpentier v Gambize c g
cc li lm ny bng cc bin php chnh tr nhng qu mun.
Gia nm 1950 chin tranh Cao Ly pht ng. Bin c ny c tnh cch quc t
nhng lm chm hn cuc chin tranh ng Dng. Tuy vy k t gi pht ny, hai
khi Nga M bt u gin tip can thip vo thi cuc Vit Php. Bn Php c phi
on M t Manille qua Si Gn do ng John Melby cm u. Bn Vit Minh c i
tng Trn Canh l mt trong 5 h tng ca Trung cng. Trong qun i ca Vit
Minh c nhiu c vn v chuyn vin Tu gip . Vit Minh lin m chin dch Hong
Vn Th tc chin dch Cao Bc Lng vo ngy 16-9-1950, ng ch hn c trong lc
lng Vit Minh chin dch ny c trung on Th v trung on Sng L vn ni
ting anh dng xa nay. Chin dch ny ko di trn 100 cy s. Php i bi phi trit
thoi khi khp cc cn c min ng Bc cng nh Ty Nam Bc Vit m cuc hnh
binh L E A ma ng 1947 chim c.
Thy binh i Vit Minh c c li hi, chnh ph Ba L cho i tng Revers sang
iu tra v nghin cu tnh hnh. Ngy 17-12-1950, i tng La Lattre de Tassigny
c c phi sang ng Dng lm Tng cao y kim nhim mi quyn vn v. Xin
nhc, De La Lattre l mt thng tng ca Php tng cm qun i ng Minh trong
thi nh Chin tranh u chu. Vin tng ny, sau khi nhn r chin thut v
chin lc ca i phng cho lp: 1) Nhiu i qun lu ng chng du kch Vit
Minh. 2) Xy cc chin ly b tng quanh khu H Ni. 3) t mt hnh lang trng ngn
thng du Bc Vit vi Trung chu.
Vy m qun i ca Vit Minh chc thng c h thng phng th ca De Lattre,
ri ngy 9-1-1951 Vit Minh nh th mt trn a chin v p dng chin thut bin
ngi ti Vnh Yn. Hai bn qun i Thc-Cng trong trn ny ht sc quyt lit n
thua. Php qun phi cho di bom xung nh ma vo gia trn tuyn, hy sinh c
qun i mnh trong ng tc qun s ny cu vn tnh th, nu khng, qun i
Vit Minh thng v c th trn vo H Ni tt nm .
Ngy 17-3-1952, Vit Minh tin vo t Lo vi Lin minh Vit Min Lo. Cuc hnh
qun "Hautes Alpes" th d binh i xung cnh "ng Chum" v nh vo khu T
(Thanh Ha) v Ha Bnh, hy vng ct mi s lin lc ca Vit Minh vi min Thng
du k cn Trung cng. Vit Minh tung ra ti 40.000 qun y tin v Luang
Prabang, uy hip vng ng Bc Sm Na, chn ng lin tnh 41 (Sn La - Lai Chu)
v hot ng khp lnh th ng Dng phn tn lc lng ca Php. Gia lc
chin cuc ang o t th tng De Lattre b t thng Ha Bnh vo ngy 11-11952. Tng Salan ln thay quyn Tng T Lnh. Xt ra, cho ti nm 1952, Php qun
lun lun lm vo th b ng, lo phng th mt ri. Chnh i tng Navarre
ngi k v Salan vo ma thu nm 1953 phi cng nhn rng qun Php lc ny
ht lc quan, trn khp cc mt trn u c s thiu thn cn b. Th l Php b ba

496

Vit S Ton Th

th khng hong: khng hong tinh thn, khng hong vt cht, khng hong cn b,
mc d Php c M tip tc vin tr y .
n tng Navarre, Php qun i chin php, sau nhng kinh nghim chua cay t
nm 1945 -1953, xt rng khng th p dng c li nh c in v cng khng th
chp nhn c li nh ti tn do tnh trng c bit ca chin trng Vit Nam lc
ny. Cho ti by gi, Php iu ng v giao thng chin, du kch chin, li cn au
kh v c li nh mn, nh gip l c bng m tu (bch binh), li n th, n thy
v li nh chng rt c c ca Vit Minh. Xt ra, nu Vit Minh km hu thun ca
nhn dn, th h kh m dng c mt cch hiu nghim cc chin thut k trn, bi
nu nhn dn t co, h s tht bi trng thy. Nhng Php, qun i ti u tn ph
n y, gieo cm th tang tc khp ni. Php qun li l qun xm lc, th cng
l k ch ca nhn dn ri.
Navarre lin thi hnh mt ch trng mi: 1) Trit b cc n l loi khi b Vit
Minh ph c, lm li kh v mt tuyn truyn. 2) Ginh li quyn ch ng chin
trng bng cch tm ch m nh, bt ch ng chin. 3) Hnh binh bt thng,
trnh s d liu ca ch qun.
Ri ngy 18-7-1953, Navarre m cuc hnh qun "Con n" vo Lng Sn v cuc
hnh binh "Camargue" vo Qung Tr ph hy c mt s dng c v my mc ca
Vit Minh. Lng Sn, Php dit c hai tiu on, mt s cn c ca ch trong khu
tam gic dy ph Bun Thiu l mi hm da trn quc l s 1 (Trung Vit).
Lin tip vi hai cuc hnh qun ny, mng 9-8-53 Php rt qun ra khi Na Sn
bng khng vn. Trc y, 10-52, Php t chin ly Na Sn ngn Vit Minh trn
con ng tin ca h qua x Lo.
Cho ti 1953, chin trng Bc Vit vn gay go hn c. Ngoi nhng trn ln k
trn, cn c nhng trn l t: trn Tarentaise din vo thng 8 nm 1953 ti Bi Chu,
trn Claude ti Tin Lng (Kin An), trn Brochet ti Hng Yn,...
Ti Nam Vit, Php m trn Savoie ti Hu Giang v Sng B. Ti Ai Lao, c trn
Bearn gia cc vng Nong Het, Ban Ban, trn Dampierre thu li hai th trn Paks v
Mng Sung.
Xt ra, qu Navarre nm c quyn ch ng chin trng cho ti cui nm
1953, nhng Vit Minh nh c s che y, tip t u ha ca dn chng nn vn
c th trng k chin u c.
Cui nm 1953, vo ngy 15-10 Php qun xut ton lc ph Lin khu T ca Vit
Minh. Vng t ny c ti 255.000 mu ty rung v mt triu dn chng cung cp
c hng vn qun chnh quy v a phng qun. Vit Minh t hai s on 304 v
320 y.
Hai tng Cogny v Gilles em hi lc qun vo Thanh Ha. Cuc x xt lu ti 23
ngy, gy c nhiu thit hi cho Vit Minh, ct t c giao thng ca Vit Minh
mt thi, nhng Php cng tn tht khng km.

497

Vit S Ton Th

Ngy 11-12-1953 s on 320 ca Vit Minh ra cng quy ph kch lit min Trung
chu. Php tng tiu dit c s on ny bng cuc hnh qun Mouette, vy
m ngy 20-12 s on ny li xut hin Lai Chu v in Bin Ph. T gi pht ny,
hai qun Thc-Cng qun nhau ring vng in Bin. Ti y, i t De Castries hy
vng cm chn Vit Minh tiu dit h, yn tr rng do ng ni gp gnh him tr,
Vit Minh khng chuyn c cc trng pho n. Ri sau 48 ting ng h, cm by
gi in Bin Ph chng Vit Minh tr li khp kn qun i Lin hip Php.
Cuc giao tranh u tin vo pho ly ny nhm ngy 13-3-1954, lc lng Vit
Minh c ti 45.000. Php c 12.000. in Bin Ph l mt khu vc lng cho ca x
Thi, Php chim ng hi thng 4 nm 1953. Ti 20-11-1953 tng Cogny cho
qun nhy d chim li c im ny ngn vic Vit Minh tin vo x Lo. S thc,
Vit Minh tin vo x Lo nh Php n ng qun in Bin Ph ri tiu hao lc
lng ca thc dn ti y. Php trng k.
u thng 3-1954, Vit Minh tn cng ro rit pho ly ny. Hng ngn tri ph t
cc sn ni lao xung khu t rng 140 cy s vung bin "lng cho" ny thnh mt
bin la. Nhiu trn gip l c din ra rt l c lit.
Hng vn con ngi x nhau trong khi la, h ht, bn chm, kinh khng chng
khc g quang cnh ca chin trng u chu va qua. Sut 55 ngy bom n, i bc
rn khng ngt. Ri ngi ch huy pho i ca Php l i t Pirotte tuyt vng trc
ha lc qu hng hu ca Vit Cng t st. Thiu tng De Castries u hng v
cuc chin in Bin Ph h mn vo ngy 7-5-1954.
Nhn vo cc vic xy ra trn y, ta thy Vit Cng mua cuc chin thng
bng mt gi v cng t gy p lc i vi Hi ngh bn h Leman by gi
ang hp bn n vic ngng bn ng Dng. Hi ngh ny lc u do s thm
d ca ngoi trng Php J. Bidault vi ngoi trng Nga Molotov sau khi hi ngh t
cng tan v vo nhng thng u ca nm 1954 Genve. Ri hai phe Nga M u
hng ng vi ting ku gi ha bnh ca d lun Quc t, i din ca Vit Minh,
Trung cng, Nga S hp vi i din Anh, Php, Vit, Min, Lo. m hm 20-71954 Php v Vit Minh i ti ch k kt mt tha hip ngng bn c mnh danh
t nay l Hip nh Genve gm cc khong di y:

6- Ni Dung Ca Tha Hip Genve v Vit Nam131

1) ng phn ranh tm thi v qun s c n nh vo ni v tuyn 17 (thuc
tnh Qung Tr) t ng sang ty nh sau: Vm sng Bn Hi (sng ca Tng) v dng
sng ny mang tn Bo Thanh chy qua vng ni n tn lng Bo Ho Su k i sng
i vi lng Bo Ho Su cho n bin gii Lo Vit.

131

Chng ti xin nhc rng trong ni dung ca tha hip Genve ngoi phn lin h vi Vit Nam cn
phn ni v s cam kt gia Vit Minh vi hai quc gia Cao Min v Ai Lao.

498

Vit S Ton Th

bn ny cng nh bn kia v tuyn 17, mi bn phi lp mt khu phi chin cch xa

ng phn ranh 5 cy s dng lm khu tri n v trnh mi s ln xn c th gy
ra ti chin,...
2) Nam Vit cng nh Bc Vit cam kt khng chp thun vic lp thm nhng cn
c qun s mi (t nh M hay Trung Cng) v khng tham gia mt t chc lin minh
qun s no. Nhng Php c duy tr binh s Vit Nam nu chnh ph quc gia
y yu cu nh vy...
3) Trong thi hn 2 nm ch i t chc tng tuyn c, quc gia no c lng dn
bng cc cuc ci cch sng sut v cp tin s c hy vng tn ti.
4) Cho ti ngy , quyn li kinh t v vn ha ca Php ti Bc Vit vn c Vit
Minh bo m.
5) Mt y hi c t ra gi l y Hi Quc T Kim Sot nh Chin gm c i
din Php, Vit Minh, Gia N i, n , Ba Lan v Vit Nam c lp ra trng coi
vic thi hnh tha hip Genve, c t tr s ti H Ni v Si Gn cng Bn Hi.
Mi vic khiu ni ca bn ny hay bn kia u do y hi phn x.
Cho ti ngy nay l 1960, tnh trng Vit Nam cng nh c Quc v Hn Quc vn
cha thay i l v hai khi Nga M cha quyt nh c cuc tng tuyn c.
Trc hip nh Genve v qua cc bin c k ra cc chng trn y, chng
ta c th kt lun rng Php hon ton tht bi trn c hai a im chnh tr v qun
s. S tht bi a ng Dng ti mt him ha nguy vong do s li lm lin
tip ca nhng chnh ph lun lun thay i, bt nht v v trch nhim ng nh li
tin on ca J. Decoux, nguyn ton quyn ng Dng trong thi Nht thuc cun
A la barre de l'Indochine ca ng.

7- Kt Lun
Qua giai on thc thi, chnh ph Vit Cng tip thu Bc Vit vo cui nm 1954,
lp nn mt chnh ph Cng Ha Nhn Dn, v Nam v tuyn 17, cc cng quc
Ty-Minh ng h ng Ng nh Dim, mt cu chin s cch mng quc gia v nc
cng lp ra mt chnh ph theo khun kh v tinh thn dn ch. Lc ny, mt bin c
c bit xy ra: ngt mt triu ng bo Bc V tuyn khng tn thnh ch Cng
Sn di c vo Nam.
ng Ng nh Dim c mt Si Gn ngy 25-6-1954, lp xong ni cc vo ngy 77-1955 v ng cho m mt cuc trng cu dn vo ngy 23-10-1955. Sau vic ny,
ng vua th 13 ca triu Nguyn b trit h. Ngy 26-10-1955 chnh ph Ng nh
Dim tuyn b t nay nc Vit Nam l mt nc Cng Ha, theo Tng Thng Ch.
Ngy 5-3-1956 Quc Hi Vit Nam ra i. K t giai on ny tr i, Vit Nam ct t
mi lin h vi thc dn v phong kin, thnh lp mt quc gia c lp ti ng Nam
v c mt trong i gia nh Th gii T do.
Chng ti xin ngng li ni y v nguyn tc vit s khng cho php i qu su vo
nhng vic cn ang din tin.

499

Vit S Ton Th

Nhng trc trang s cui cng ny, k vit khi bung cn bt khng th ngn cn
mi cm xc trn ngp lng mnh, ngh rng dn tc chng ta cn tn ti n ngy
nay, cn mt mnh t ny m sng, l nh cng nghip u tranh, xy dng
bng bit bao nhiu m hi v nc mt ca t tin t 40 th k nay.
Nh thu cn lun lc bn b Dng T, mnh trn khoc da th, ln li ni sng
ngi, cha ti, cha con, chng v, nng ta vo nhau m sng cho n khi Hn tc
qu mnh, y ngi Bch Vit chng ta xung khp min Hoa Nam, k ln rng,
ngi xung bin no n, bi t v cng. Trc k nguyn Thin Cha, ng cha chng
ta li tri thm mt cuc ph trm vi na triu binh s vin chinh ca Thy Hong
ang trn y nha sng. H nut t ba chi phi ng Vit, Mn Vit v Nam Vit,
cn li u Lc l nhm cui cng ca chng ta chin thng v vang v anh dng
nn ging ni ta mi cn sng st n by gi.
Trn mnh t bao la gm nhng rng ni Qung Ty, thng du min Bc v lu
vc sng Nh, chng ta ti to li c , dng triu nh ring mt ci, tic thay chng
bao lu li lm vo Hn ha l thuc Bc phng lun 10 th k.
Mi th k lm ti d tc, sng nh tru nga, ton dn xc nh v, s nh nhng
v s bc lt ca quan li Trung quc n ni trai khng ly ni v, gi khng ly ni
chng, nhn khu mi ngy mt hao ht gn nh dit chng. Nhng k c cht u c
hi khc th b moi gan, mc mt, gng cm xing xch y mnh, do m gi anh
th c khi phi thay ng tu mi pht c cch mng, h Khc, h Ng, th c m
dm ui xm lng. Ti khi khi phc c nguyn lc quc gia, L Thng Kit Bc
tin, Trn Quc Tun dit Nguyn, Nguyn Hu mng dnh li Lng Qung tha
ci th mt t v tay Hn.
Xt cc s kin ny th lch s Vit Nam tht l ci g ly k nht, lm ly nht m cng
oai hng n tt bc, bi mt dn tc nh b nm ba triu ngi trc y m dm
ganh ti, sc vi mt cng quc ng gp trm, giu gp ngn, v l ci l vn
minh c cu nht th gii. Phi chi thm ngi, thm ca, t ai rng ri hn na th
Mng C vo Trung Nguyn, Mn Thanh ng tr Hoa tc, c l u ngi Vit chng c
phn mnh mng ca con chu Hong .
T L qua Trn, qua L, vn ha ca chng ta cng i xa, tin mnh, khin Trung
Quc di thi Minh phi xc nhn khng th coi ngi Vit nh cc r v phi i vo
hng quc gia vn hin, do vi vn th kiu hng di i Mc bi c mt
cuc ao binh ca Minh Th Tng (th k XVI).
Nhng cng bun thay, ci ca dn tc ang c y mnh th t nhng con
chu cui cng ca vua L Thi T v gii phong kin Vit Nam cui th k XVIII, n
hn dn nn mi pht sinh ra ci bi trng tam phn thin h, k l cuc Trnh
Nguyn phn tranh a nc nh vo vng suy bi. Trong nhng th h gn y, gii
lnh o quc gia t ra qu v li, ch k, thoi ha nn tinh thn dn tc khng
bit quy t vo u cho ti khi ngn tro quc Ty phng trn qua Thi Bnh
Dng th x hi Vit Nam tan r nh cnh kh, c mc. Trch nhim i vi quc dn
v lch s trc vn ny, ai phi chu?

500

Vit S Ton Th

Sau hai ha c 1862,1884, nc nh b Php thuc lun 80 nm rng. Cha con ti

nhc, v chng lm than, ci thm ha vong n ln ny cng ht sc no n bi t. Ri
cng lun 80 nm y, ton dn li vng ln tranh u. Mu o xng trng li trn
ngp Bc Nam. Mi nm qua, (1944-1954) li dng c cuc Hon cu i chin,
Vit Nam cng Thc dn Php nh mt canh bc cui cng, liu nh mt mt, mt
cn132. Kt cc, con chu Trn Quc Tun, Nguyn Hu ra c ci nhc mt
nc. Nhng cng t nm 1954 t nc ta chia hai, tung sng Gianh li ti din nh
ngy no.
Gi y trn giy mc, ngi Vit lm ch ngi Vit, min Bc thuc nh hng
ca Tam Quc T, min Nam ng trong hng ng Th gii T do. L thuyt chnh
tr no m chng c t im bng nc sn ti p, nhng l thuyt no cng
khng th ra ngoi nguyn vng ca nhn dn l Cm o c bo m, hnh phc
c chu ton, nhn v con ngi c tn trng. V nhn vo x hi nhn loi hin ti,
qua cc kinh nghim lch s, chng ta khng khi c nhiu thc mc: con ngi lm
chnh tr mi ngy mt thm sa a. Ci nim v dn, v nc, v nhn loi mi ngy
mt thm him hoi, tri li, ci c v li c nhn, gia nh, b ng, mi ngy mt
nhiu khin mt im lng tm c khi khng thoi thp ni, n ni ng loi, ng
bo git chc, bm vm m x nhau qu loi lang si.
Trn 40 th k trc, Nghiu, Thun khng nhng ngi cho con, l do quan
nim ly thin h lm i ngha, coi gia nh, b ng l nh, mi khi tai tri, ch nc
xy ra, k cm quyn t cho mnh lm li, lm l co minh cng Tri t v dn chng,
li xin sa i chnh sch. K lnh o i vi quc dn c thnh nh vy l cng.
Nhng cc ngi nh Nghiu, Thun ca ging Hn, nh St. Louis ca nc Php, nh
L Thnh Tng ca nc Vit th t m Nron Csar, Charles 1er, Kit, Tr th qu
nhiu, t cho mnh l con Tri, con Thnh, c quyn cu vui, hng lc m m dn
en th ch ng lm ti mi. Kt cc, h b nhng phong tro cch mng ca qun
chng trit h nh c may b gi lt, lc hi tnh th mun.
Chng ti, vi nhim v s hc, thy c bn phn gii nhng nh cm quyn
nhng s vic tng xy ra trn sn khu chnh tr c kim vi hy vng nhc nh mt
vi nh lut v qui tc bt di dch cho gii ngi lnh o qun chng. nh lut v qui
tc y l : Nh cm quyn do dn m c th c quyn hnh phi tn trng nhn
dn, nhng k phn bi ng loi, coi r nhn dn th du xy thnh vn l, nm gi
trm vn hng binh cng l tha. Dn chng l sc mnh duy nht tng p tan
bit bao nhiu ngai vng, nghip b, s thc , ai chi ci c?
Ring v i cuc Vit Nam ngy nay, t nc qua phn, ng bo chia r, nu t
tin sng li chng khi ho gan, t rut. Ca t, ngi tha, c lp cn non
nt, vy m nu Nam, Bc coi nhau qu k ch truyn kip th ri y ni ging Vit
Nam liu c thot khi ci bi cnh dch ch ti n hay dit chng chng?
Chng ti ngng bt ni y, thnh tm thp nn hng lng cu chc cho cc
nh lm chnh tr sm thnh cng trong s nghip cu nh, cu nc, xy dng cho x
132

Cuc cch mng gii phng dn tc va qua c th coi bt u bc pht t nm 1944.

501

Vit S Ton Th

s mt a v hng cng ng Nam v cng xin nhn mnh rng nhng ai xa ri

qun chng, phn bi qu hng, i ngc dng tin ha ca nhn loi th lch s s l
ni ngn nm bia ming.

502

Vit S Ton Th

SCH BO THAM KHO

Vit Ng
Bnh Xe Kh Quc, Phan Trn Chc
Dn Lut Khi Lun, V Vn Mn
D Am Ngm Tp, Phan Huy ch
D Am Vn Tp, Phan Huy ch
i Nam Lit Truyn S Tp (quyn th 30 - 32), Quc s qun Nguyn Triu
i Nam Nht Thng Tr, Nguyn To
i Nam Thc Lc, Quc s qun Nguyn Triu
i Nam S K Ton Th, Ng S Lin
ng n Trn Trng Chnh Tr Quc T, L Vn Su
Hu Cc Anh Hoa, Ng Thi Nhm
Hong L Nht Thng Ch, Ng Thi Ch
Hong Vit Lut L, Quc s qun Nguyn Triu
Hng c Thin Chnh Th, Chnh quyn Hu L son
Khm nh Vit S Thng Gim Cng Mc, Quc s qun Nguyn Triu
Kinh T Th Gii ang i n u?, V Vn Mu
La Sn Phu T, Hong Xun Hn
L K D S, Khuyt danh (sch chp tay ca trng Bc C)
Lch S X hi Vit Nam, Hong Thc Trm
Lc Kho V Binh Ch Vit Nam Qua Cc Thi i, Nguyn Tng Phng
Lch Triu Hin Chng Loi Ch, Phan Huy Ch
Nam B Chin S, Nguyn Bo Ha
Nam S Tp Bin, Nguyn Vn T
Nguyn Tri, Anh Hng Dn Tc, Trc Kh
Nh Chnh Tr H Qu Ly, Chu Thin
Nho Gio, Trn Trng Kim
Nhng Bi Hc Lch S I, II, III, L Vn He
Phan nh Phng, o Trinh Nht
Quan Nim C Truyn V Php Lut, V Vn Mu
Quc S nh Ngoa, L Vn He
Quc Triu Hnh Lut, Chnh quyn Hu L son
Quc Triu S Tot Yu, Cao Xun Dc
Quc Vn i Ty Sn, Hong Thc Trm
S Liu Vit Nam, Hunh Khc Dung
83 Nm, My Ln Vit Php K Ha c?, Nguyn K Nam
Tang Thng Ngu Lc, Phm nh H & Nguyn An
Thanh Triu S Lc, Khuyt danh (sch chp tay ca trng Bc C)
Thin Nam D Hp Tp, Chnh quyn Hu L
Trn Hng o, Hong Thc Trm

503

Vit S Ton Th

Trn Th , Trc Kh
Trung Hoa S Cng, o Duy Anh
Trung Quc S Lc, Phan Khoang
Trung Quc Duy Tn, Nguyn Nam Thng
Vn Nhn Quyn Trong Phm Vi Php Lut, V Vn Mu
Vn Ha Nguyt San, Tp ch ca B Gio dc
Vit Nam Khai Quc Ch Truyn, Chnh quyn Hu L
Vit Nam Gio S, L.M. Phan Pht Hn
Vit Nam Lch S Gio Trnh, o Duy Anh
Vit Nam Mu La, Nghim K T
Vit Nam Phong S, Nguyn Vn Mi
Vit Nam S Lc, Trn Trng Kim
Vit Nam Ty Thuc S, o Trinh Nht
Vit Nam Vn Ha S Cng, o Duy Anh
Vit S i Ton, Mai ng
Vit S Giai Thoi, o Trinh Nht
X Hi Vit Nam, Lng c Thip

Php Ng
Abrg De l'Histoire d'Annam, A. Sehreiner
A La Barre De l'Indochine, J. Decoux
Bulletin De l'Ecole Francaise d'Extrme Orient
Bulletin Des Amis Du Vieux Hu
Bulletin Des tudes Indochinoise (1904)
Connaissance Du Vit Nam, P. Huard
Contribution l'Histoire De La Nation Vietnamienne, Jean Chesnaux
Cours d'Histoire Annamite, Trng Vnh K
Documents Historiques Relatifs La Cochinchine Et Au Cambodge, A. d'Epinay
Essai Sur Les Tonkinois, Dumoutier
tudes d'Histoire d'Annam, B.E.F.E.O
Gia Long, M. Gaultier
Histoire Ancienne Et Moderne De l'Annam, A. Launay
Histoire De La Cochinchine-des Origines 1883, P. Cultru
Histoire De l'Expdition De La Cochinchine, Gabriel Auberet
Histoire Des Relations De La Chine Avec Le Vit Nam (du XVI me au XIX me sicle),
G. Deveria
Histoire d'Une Paix Manque, Jean Sainteny
Histoire Gnra E Des Voyages, A. Prvost
Histoire Moderne Du Pays d'Annam, C. B. Maybon
Histoire Militaire De l'indochine De 1664 Nos Jours, P. Cultru
Histoire Naturelle, Civille Et Politique Du Tonkin, A. Richard
La Cochinchine Relegieuse, L. E. Louvet
La Conqute De l'Indochine, A. Thomazi

504

Vit S Ton Th

La Geste Francaise En Indochine, George Taboulet

L'Annam d'Autrefois - Essai Sur La Constitution de l'Annam Avant l'Intervention
Francaise
Le Clerg Indigne de l'Indochine - Les Mission Catholiques, L. Cadire
L'Empire d'Annam, Gosselin
L'Empire d'Annam Et Le Peuple Annamite, J. Silvestre
L'Histoire Du Vit Nam, Phillippe Devillers
Le Vit Nam, L Thnh Khi
Le Vit Nam Et Sa Civilisation, Trn Vn Tng
l'Enseignement Dans l'Ancient Vit Nam, Hunh Khc Dng
Les Chams d'Autrefois Et d'Aujourd'hui, J. Lenba
Les Dbuts Du Christianisme En Annam - Des Origines Au Commencement Du XVIme
sicle, Bonifacy
Les Origines Du Clerg Vietnamien, L. M. Nguyn Hu Trng
Mmorial De La Cochinchine Et Du Tonkin, Missionnaires De La St De Jsus
Notes Et Spuvenirs Au Tonkin 1873-81-86, R. Bonnal
Premires tudes Sur Les Sources Annamites De l'Histoire d'Annam, M. M. Pelliot &
Cadtre
Revue Indochinoise 1921
Sociologie d'Une Guerre, Paul Mus
Texte Et Commentaire Du Miroir Complet De l'Histoire Du Vit Nam, Durand
(Khm Dch Vit S Thng Gim Cng Mc)
Voyages Et Mission, A. de Rhodes

505

Vit S Ton Th

Kin Ca Vn Gia Tr Thc

V Nhng Tc Phm S Hc Ca Phm Vn Sn
Ti nhn thy tc gi dy cng su tm vit b s ny (V. S. T. B.) vi mt
th ti mi gn gh v d hiu. Ti tin rng Vit S Tn Bin s gip ch nhiu cho cc
gio s v gii hiu hc.
Trn Hu Th, B Trng Quc Gia Gio Dc
(Th gi tc gi ngy 6-11-58)
B sch (V. S. T. B.) c tc gi bin son rt cng phu, vi mt phng php
khoa hc v da trn mt cn bn dn ch hp vi quan nim chung ca cc s gia
hin i trn th gii. Sch li c ch gii bng nhiu tranh nh lm cho ngi c
ham thch hn. Vit S Tn Bin thc l mt ti liu qu gi cho nhng ai mun nghin
cu v s nc nh.
Bc s Trn S n, Gim c s Tu Th B Quc Gia Gio Dc
(Th gi tc gi ngy 3-2-1959)
B s ca anh ly yu t "ngi dn" lm gc, v nh vy, anh "dn ch ha"
lch s, ng vi quan nim mi m v chnh ng ca cc s gia hin i. Ti c th
ni rng, trn im ny anh thnh cng mt phn ln v ti cng tin rng b Vit
S Tn Bin ca anh s t c mc ch mong mun.
Hn na, ti hy vng rng c gi ton quc s tm y nim tin tng bt dit
ni tin t quc v cc th h ngy mai s cn lu dng mi mi b "Vit S Tn
Bin".
Thi vn Kim, Ch nhim Vn Ha Nguyt San, Ph Gim c Nha Vn Ha
(Th gi cho tc gi ngy 5-11-1958)
V s hc, ngoi cun Vit S Tn Bin, phn ln cc sch c tnh cch gio khoa,
d thng cha cun no lm lu m c cun Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim
....
Tp ch Bch Khoa - S 70
(sau cuc trin lm vn ha ton quc thng 12-1959)
B "Vit S Tn Bin" ca s gia Phm Vn Sn i n thi Nam Bc phn tranh
(lon Phong Kin). B "Vit S Tn Bin" c vit theo mt quan nim mi, khoa hc
v y l mt cng trnh c gi tr quc t. Tng cn nn nhc l b "Vit Nam
Tranh u S" ca h Phm, mt b sch rt qu gi, c ti bn ln th nm . . .
Thiu t Phm Vn Sn lm v vang cho nn s hc: Vit Nam v qun i vi b
"Vit S Tn Bin".
Ch o - Xun Canh T

506

Vit S Ton Th

"Vit S Tn Bin" l mt b s c bin son cng phu nht t trc ti nay. Vit
S Tn Bin, di ngi bt sc so, vi quan nim bin tho rt khoa hc ca s gia
Phm Vn Sn, s gip ch rt nhiu cho chng ta trn ng s hc.
Ngn Lun 1960
Tc gi dy cng vit b Vit S i ton ny. (V. S. T. B.) gm 7 quyn, vi mt
th ti mi m, gn gng v d hiu. Hn na, tc gi nhn chn nhim v mt s
gia ly yu t "ngi dn" lm gc v "dn ch ha" lch s Vit Nam ng vi quan
nim chn chnh ca cc s gia hin ti.
Vn Ha Nguyt San - S 37
Thng 12-1958
Vit S Tn Bin c bin kho cng phu, ti liu phong ph, qu l mt cun s
rt c gi tr m mi ngi khng nn thiu khi nghin cu lch s.
Minh Tn Nguyt San - S 56 - Thng 3-1959
Cun Vit S Tn Bin, tp I v II, sau khi xut bn c mt s vn gia tr thc
nhn xt v xc nhn cun s ny thnh cng mt phn ln trong vn tm cch
dn ch ha lch s, cao vai tr tranh u ca nhn dn trn mi phng din, a
ra nhng t tng cch mng, cp tin.
Tp ch Th Gii T Do
Tp VIII - S 5
Quan nim vit s ca ng Phm Vn Sn bit dng lp lun ca mt ngi dn
nhc tiu gii quyt s kin lch s, phng php vit khoa hc . . . K thut vit s
ca ng hp dn khin chng ti nh n Michelet, T M Thin . . . Chc chn nhng
ai v sau mun tm s liu Vit Nam khng th b qua Phm Vn Sn.
Th Phong
(Lc s vn ngh Vit Nam - Nh vn hu chin)
Vi Vit S Tn Bin quyn 3, ng Phm Vn Sn nghin cu ring v lon Phong
Kin Vit Nam. y l mt nhn xt rt mi v cp tin trn phng din s hc ca
nc nh nh ra trch nhim ca hai h Trnh-Nguyn gy nn cuc ni chin
lun ba th k gn y.
Chng ti tn thnh quan im ny v ngi dn khng th l nhng dng c tranh
u ngai vng nghip b ca dng h phong kin du bt c mt quc gia v mt
tnh th no.
Nht bo T Do ngy 3-2-1959

507

Vit S Ton Th

Ph Lc 1
Bng i Chiu Cc Triu i Vit Nam Vi Nm Dng Lch V
Cc Triu i Trung Hoa
Ghi ch: TCN: Trc Cng Nguyn

I. H Hng Bng (2879 - 258 TCN)

Quc hiu:
Vn Lang
Kinh :
Phong Chu
Triu i Vit Nam

Quc hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

Kinh Dng Vng

Phc Hi

Lc Long Qun

Thn Nng
2879 TCN

Vua Hng Vng: 18 i

1. Hng Dng (Lc Tc)
2. Hng Hin (Sng Lm)
3. Hng Ln
4. Hng Vip
5. Hng Hy
6. Hng Huy
7. Hng Chiu
8. Hng V
9. Hng nh
10. Hng Hy
11. Hng Trinh
12. Hng V
13. Hng Vit

Vn Lang

Hong H,
Thng, Chu

508

Vit S Ton Th

14. Hng Anh

15. Hng Triu
16. Hng To
17. Hng Nghi
18. Hng Du

258 TCN

II. Nh Thc (257 TCN - 208 TCN)

Quc hiu:
u Lc
Kinh :
Phong Kh (C Loa, huyn ng Anh, H Ni)
Triu i Vit Nam

Quc hiu

Thc Phn
An Dng Vng

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

257 TCN - 208 TCN

Chu Non Vng

u Lc

Tn Thy Hong

III. Nh Triu (207 TCN - 111 TCN)

Quc hiu:
Nam Vit
Kinh :
Phin Ngung (gn Qung Chu, Trung Hoa)
Triu i Vit Nam

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. Triu V Vng (Triu )

207 TCN - 136 TCN

Tn Nh Th

2. Triu Vn Vng (Triu H)

136 TCN - 124 TCN

Hn V

3. Triu Minh Vng (Triu Anh T)

124 TCN - 112 TCN

Hn V

4. Triu Ai Vng (Triu Hng)

112 TCN

Hn V

5. Triu Dng Vng

(Triu Kin c)

111 TCN

Hn V

509

Vit S Ton Th

IV. Thi k Bc thuc ln th nht (207 TCN - 40)

Triu i Vit Nam

Nin hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

Ty Hn h

111 TCN - 25

Hn V

ng Hn h

25 - 40

Hn Quang V

V. Trng N Vng (40 - 43)

Kinh :

M Linh (Vnh Ph)

Triu i Vit Nam

Quc hiu

Trng Vng
(Trng Trc, Trng Nh)

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

40 - 43

Hn Quang V

VI. Thi k Bc thuc ln th hai (43 - 543)

Triu i Vit Nam

Nin hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

Thi ng Hn

43

Hn Quang V

Thi Ng

244

Tam Quc

Khi ngha B Triu

248

Tam Quc

Thi Ng, Ngy

264

Ngy Nguyn

Thi Ng, Tn

265 - 279

Tn V

Thi Tn

280 - 420

Tn V

Thi Lu Tng

420 - 479

Tng V

Thi T

479 - 505

T Cao

Thi Lng

505 - 543

Lng V

510

Vit S Ton Th

VII. Nh Tin L v Nh Triu (544 - 602)

Quc hiu:
Vn Xun
Kinh :
Long Bin
Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. L Nam (L Bn)

Thin c

544 - 548

Lng V

2. L o Lang
Vng Thin Bo

549 - 555

Lng V

3. Triu Vit Vng

(Triu Quang Phc)

549 - 570

Lng V

4. Hu L Nam
(L Pht T)

571 - 602

Trn Tuyn

VIII. Thi k Bc thuc ln th ba (603 - 939)

Triu i Vit Nam

Nin Hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

Thi Ty

603 - 617

Ty Vn

Thi ng

618 - 721

ng Cao T

Mai Hc
(Mai Thc Loan)

722

ng Huyn Tng

Thi ng

723 - 790

ng Huyn Tng

B Ci i Vng
(Phng Hng

791

ng c Tng

Thi ng

792 - 906

ng c Tng

Thi Hu Lng

907 - 922

ng c Tng
Lng Thi T

Thi Hu ng

923 - 936

ng Trang Tng

Thi Hu Tn

937 - 939

Tn Cao T

511

Vit S Ton Th

IX. Thi k xy nn t ch (905 - 938)

Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Trung Hoa

Khc Tha D

905 - 907

ng Ai

Khc Ho

907 - 917

Lng Thi T

Khc Tha M

917 - 923

Lng Mt - Nam Hn

Dng nh Ngh

931 - 938

ng Minh Tng

X. Nh Ng (939 - 965)
Kinh :

C Loa

Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. Ng Vng

Ng Quyn

939 - 944

Tn Cao T - Nam Hn

2. Dng Bnh Vng

Tam Kha

945 - 950

Tn Xut Nam Chiu

3. Ng Nam Tn Vng

Xng Vn

950 - 965

Hn n

4. Ng Thin Sch Vng

Xng Ngp

951 - 959

Hu Chu Thi T

966 - 968

Tng Thi T

Thp Nh S Qun

XI. Nh inh (968 - 980)

Quc hiu:
i C Vit
Kinh :
Hoa L (Gia Vin, Ninh Bnh)
Triu i Vit Nam

Nin Hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. inh Tin Hong

(inh B Lnh)

Thi Bnh

968 - 979

Tng Thi T

2. inh Ph (inh Ton)

Thi Bnh

980

Tng Thi Tng

512

Vit S Ton Th

XII. Nh Tin L (980 - 1009)

Kinh :

Hoa L (Gia Vin, Ninh Bnh)

Triu i Vit Nam

Nin Hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. L i Hnh
(L Hon)

Thin Phc

980 - 1005

Tng Thi Tng

1005

Tng Chn Tng

1006 - 1009

Tng Chn Tng

2. L Trung Tng
(L Long Vit)
3. L Nga Triu
(L Long nh)

ng Thin

XIII. Nh L (1010 - 1225)

Quc hiu:
i C Vit, i Vit (1054)
Kinh :
Hoa L (Gia Vin, Ninh Bnh);
nm 1010 di v Thng Long (H Ni)
Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. L Thi T
(L Cng Un)

Thun Thin

1010-1028

Tng Chn Tng

2. L Thi Tng
(L Pht M)

Thin Thnh

1028-1054

Tng Nhn Tng

3. L Thnh Tng
(L Nht Tn)

Long Thy

1054-1072

Tng Nhn Tng

4. L Nhn Tng
(L Cn c)

Thi Ninh

1072-1128

Tng Thn Tng

5. L Thn Tng
(L Dng Hon

Thin Thun

1128-1138

Tng Cao Tng

6. L Anh Tng
(L Thin T)

Thiu Minh

1138-1175

Tng Cao Tng

7. L Cao Tng
(L Long Cn)

Trinh Ph

1176-1210

Tng Hiu Tng

8. L Hu Tng
(L Ho Sm)

Kin Gia

1211-1224

Tng Ninh Tng

9. L Chiu Hong
(Chiu Thnh)

ThinChng

1224-1225

Tng Ninh Tng

513

Vit S Ton Th

XIV. Nh Trn (1225 - 1400)

Quc hiu:
i Vit
Kinh :
Thng Long (H Ni)
Triu i Vit Nam

Nin Hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. Trn Thi Tng

(Trn Cnh)

Kin Trung

1225-1258

Tng L Tng

2. Trn Thnh Tng

(Tr. Hong)

Thiu Long

1258-1278

Tng L Tng

3. Trn Nhn Tng

(Trn Khm)

Thiu Bo

1279-1293

Tng Bnh

4. Trn Anh Tng

(Trn Thuyn)

Hng Long

1293-1314

Nguyn Th T

5. Trn Minh Tng

(Trn Mnh)

i Khnh

1314-1329

Nguyn NhnTng

6. Trn Hin Tng

(Trn Vng)

Khai Hu

1329-1341

Nguyn MinhTng

7. Trn D Tng
(Trn Ho)

Thiu Phong

1341-1369

Nguyn Thun

Dng Nht L
(son ngi)

i nh

1369-1370

Minh Thi T

8. Trn Ngh Tng

(Trn Ph)

Thiu Khnh

1370-1372

Minh Thi T

9. Trn Du Tng
(Trn Knh)

Long Khnh

1373-1377

Minh Thi T

10. Trn Ph
(Trn Hin)

Xng Ph

1377-1388

Minh Thi T

11. Trn Thun Tng

(Trn Ngung)

Quang Thi

1388-1398

Minh Thi T

12. Trn Thiu

(Trn n)

Kin Tn

1398-1400

Minh Thi T

514

Vit S Ton Th

XV. Nh H (1400 - 1407)

Quc hiu:
i Ngu
Kinh :
Ty (Thanh Ha)
Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. H Qu Ly

Thnh Nguyn

1400 - 1401

Minh Hu

2. H Hn Thng

Thiu Thnh

1401 - 1407

Minh Hu

XVI. Nh Hu Trn (1407 - 1414)

Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. Trn Gin nh
(Trn Ngi)

Hng Khnh

1407 - 1409

Minh Thnh T

2. Trn Qu Khong

Trng Quang

1409 - 1414

Minh Thnh T

XVII. Thi k khng chin chng nh Minh h (1414 - 1427)

Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

Thi Minh h

1414 - 1417

Minh Thnh T

Bnh nh Vng
(L Li khi ngha)

1418 - 1427

515

Vit S Ton Th

XVIII. Triu L s (1428 - 1527)

Quc hiu:
i Vit
Kinh :
ng (H Ni)
Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. L Thi T (L Li)

Thun Thin

1428 - 1433

Minh Tuyn Tng

2. L Thi Tng
(L Nguyn Long)

Thiu Bnh

1433 - 1442

Minh Tuyn Tng

3. L Nhn Tng
(L Bang C)

Thi Ha

L Nghi Dn (son ngi)

Thin Hng

1459

Minh Anh Tng

4. L Thnh Tng
(L T Thnh)

Hng c

1460 - 1497

Minh Anh Tng

5. L Hin Tng (L Tng)

Cnh Thng

1498 - 1504

Minh Hiu Tng

6. L Tc Tng (L Thun)

Thi Trinh

1504

Minh Hiu Tng

7. L Uy Mc (L Tun)

oan Khnh

1505 - 1509

Minh Hiu Tng

8. L Tng Dc (L Oanh)

Hng Thun

1509 - 1516

Minh V Tng

9. L Chiu Tng (L )

Quang Thiu

1516 - 1522

Minh V Tng

10. L Cung Hong

(L Xun)

Thng Nguyn

1522 - 1527

Minh Th Tng

1442 - 1459

Minh Anh Tng

516

Vit S Ton Th

XIX. Nh Mc (1527 - 1592)

Kinh :

ng (H Ni)

Triu i Vit Nam

Nin Hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. Mc Thi T
(Mc ng Dung)

Minh c

1527-1529

Minh Th Tng

2. Mc Thi Tng
(Mc ngDoanh

i Chnh

1530-1540

Minh Th Tng

3. Mc Hin Tng
(Mc Phc Hi)

Qung Ha

1541-1546

Minh Th Tng

4. Mc Tuyn Tng
(Mc Phc Nguyn)

Vnh nh

1546-1561

Minh Th Tng

5. Mc Mu Hp

Thun Phc

1562-1592

Minh Thn Tng

6. Mc Ton

V An

1592

Minh Thn Tng

7. Mc Knh Ch

Bo nh

1592-1593

Minh Thn Tng

8. Mc Knh Cung

Kin Thng

1593-1625

Minh Thn Tng

9. Mc Knh Khoan

Long Thi

1623-1625

Minh Thn Tng

10. Mc Knh V

Thun c

1638-1677

517

Vit S Ton Th

XX. Nh Hu L (L trung hng 1533 - 1788)

b gin on t 1527 - 1532 do nh Mc son ngi
Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. L Trang Tng (L Duy Ninh)

Nguyn Ha

1533-1548

Minh Th Tng

2. L Trung Tng (L Huyn)

Thun Bnh

1549-1556

Minh Th Tng

3. L Anh Tng (L Duy Bang)

Thin Hu

1557-1573

Minh Th Tng

4. L Th Tng (L Duy m)

Gia Thi

1573-1599

Minh Thn Tng

5. L Knh Tng (L Duy Tn)

Thun c

1600-1619

Minh Thn Tng

6. L Thn Tng (L Duy K)

Vnh T

1619-1643

Minh Thn Tng

7. L Chn Tng (L Duy Hu)

Phc Thi

1643-1649

Minh T Tng

L Thn Tng (L Duy K ln 2)

Khnh c

1649-1662

Thanh Th T

8. L Huyn Tng (L Duy V)

Cnh Tr

1663-1671

Thanh Thnh T

9. L Gia Tng (L Duy Hi)

Dng c

1672-1675

Thanh Thnh T

10. L Hy Tng (L Duy Hp)

Vnh Tr

1676-1705

Thanh Thnh T

11. L D Tng (L Duy ng)

Vnh Thnh

1705-1729

Thanh Thnh T

12. L (L Duy Phng)

Vnh Khnh

1729-1732

Thanh Th Tng

13. L Thun Tng (DuyTng

Long c

1732-1735

Thanh Th Tng

14. L Tng (L Duy Thn)

Vnh Hu

1735-1740

Thanh Th Tng

15. L Hin Tng (L Duy Diu)

Cnh Hng

1740-1786

Thanh Cao Tng

16. L Mn (L Duy K)

Chiu Thng

1787-1788

Thanh Cao Tng

XI. Nh Ty Sn (1778 - 1802)

Kinh :

Ph Xun (Hu)

Triu i Vit Nam

Nin Hiu VN

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. Nguyn Nhc

Thi c

1778 - 1793

Thanh Cao Tng

2. Nguyn Hu

Quang Trung

1788 - 1792

Thanh Cao Tng

3. Nguyn Quang Ton

Cnh Thnh

1793 - 1802

Thanh Nhn Tng

518

Vit S Ton Th

XXII. Nh Nguyn (1802 - 1945)

Quc hiu:
Kinh :

Vit Nam, i Nam (t Minh Mng)

Hu

Triu i Vit Nam

Nin Hiu

Dng Lch

Triu i Tr. Hoa

1. Nguyn Th T
(Nguyn Phc nh)

Gia Long

1802 - 1820

Thanh Nhn Tng

2. Nguyn Thnh T
(Nguyn Phc m)

Minh Mng

1820 - 1840

Thanh Nhn Tng

3. Nguyn Hin T
(Nguyn Min Tng)

Thiu Tr

1841 - 1847

Thanh Tuyn Tng

4. Nguyn Dc Tng
(Nguyn Hng Nhim)

T c

1847 - 1883

Thanh Tuyn Tng

Thanh c Tng

5. Nguyn Dc c
(Nguyn ng Chn)

Dc c

1883
(3 ngy)

6. Nguyn Hip Ha
(Nguyn Hng Dt)

Hip Ha

1883
(6 thng)

Thanh c Tng

7. Nguyn Gin Tng

(Nguyn ng ng)

Kin Phc

1883 - 1884

Thanh c Tng

8. Nguyn Hm Nghi
(Nguyn ng Lch)

Hm Nghi

1884 - 1885

Thanh c Tng

9. Nguyn Cnh Tng

(Nguyn ng Xy)

ng Khnh

1886 - 1888

Thanh c Tng

10. Nguyn Thnh Thi

(Nguyn Bu Ln)

Thnh Thi

1889 - 1907

Thanh c Tng

11. Nguyn Duy Tn

(Nguyn Vnh San)

Duy Tn

1907 - 1916

Thanh c Tng

12. Nguyn Hong Tng

(Nguyn Bu o)

Khi nh

1916 - 1925

Trung Hoa

13. Nguyn Bo i
(Nguyn Vnh Thy)

Dn Quc
Bo i

1926 - 1945

Trung Hoa
Dn Quc

519

Vit S Ton Th

Ph Lc 2
Th Ph H Nguyn
Cc Cha Nguyn

Nin Hiu

Dng Lch

Vua Nh L

Chiu Hun
Tnh Cng

1533 - 1545

L Trang Tng

2. Thi T
Nguyn Hong

Cha Tin

1558 - 1612

L Anh Tng

3. Hy Tng
Nguyn Phc Nguyn

Cha Si

1613 - 1634

L Knh Tng

4. Thn Tng
Nguyn Phc Lan

Cha Thng

1635 - 1648

L Thn Tng

5. Thi Tng
Nguyn Phc Tn

Cha Hin

1648 - 1687

L Chn Tng

6. Anh Tng
Nguyn Phc Thi

Cha Ngha

1687 - 1691

L Hy Tng

7. Hin Tng
Nguyn Phc Chu

Cha Quc

1691 - 1725

L Hy Tng

8. Tc Tng
Nguyn Phc Th

Ninh Vng

1725 - 1738

L D Tng

9. Th Tng
Nguyn Phc Khot

V Vng

1738 - 1765

L Tng

10. Du Tng
Nguyn Phc Thun

nh Vng

1765 - 1777

L Hin Tng

1. Triu T
Nguyn Kim

520

Vit S Ton Th

Ph Lc 3
Th Ph H Trnh
Cc Cha Trnh

Nin Hiu

Dng Lch

Vua Nh L

1. Th T
Minh Khang Thi Vng

Trnh Kim

1545-1569

L Trang Tng

2. Bnh An Vng

Trnh Tng

1570-1623

L Anh Tng

3. Thanh Vng

Trnh Trng

1623-1657

L Thn Tng

4. Ty Vng

Trnh Tc

1657-1682

L Thn Tng

5. nh Vng

Trnh Cn

1682-1709

L Hy Tng

6. An Vng

Trnh Cng

1709-1729

L D Tng

7. Uy Nam Vng

Trnh Giang

1729-1740

L Duy Phng

8. Minh Vng

Trnh Doanh

1740-1767

L Tng

9. Tnh Vng

Trnh Sm

1767-1782

L Hin Tng

10. in Vng

Trnh Cn

(2 thng)

L Hin Tng

11. oan Nam Vng

Trnh Khi

1782-1786

L Hin Tng

12. n Vng

Trnh Bng

1787-1788

L Mn