Yapisal Tasarim 10 10 2012

T.C.
ORMAN VE SU LER BAKANLII

DEVLET SU LER GENEL MDRL

BARAJLAR VE
HDROELEKTRK SANTRALLER
YAPISAL TASARIM
REHBER

REHBER NO: 006

EKM 2012
ANKARA
1. Barajlar Kongresi Ekim 2012
NSZ
Birok medeniyetin kesime noktas olan Anadolu'da yaklak 4000 yldr sren hidrolik
mhendislii almalar, bilhassa Seluklu ve Osmanllarn yaptklar muhteem eserler,
Trkiye'yi tarihi su yaplar asndan en zengin ve en dikkat ekici ak hava mzelerinden
birisi haline getirmitir. Bugn ise lkemiz, ina halindeki barajlarn says bakmndan
Dnyadaki sralamada st sralarda yer almaktadr. lkemizde her tipten barajlar ina edilmi
ve edilmektedir. Ayrca; bu barajlar dolgu hacmi, ykseklik, rezervuar kapasitesi, kret uzunluu
gibi teknik karakteristikleri ile de dnyadaki ina edilmi barajlar arasnda n sralarda yer
almaktadr. Atatrk Baraj 84 milyon m3 dolgu hacmi ile dnya sralamasnda beinci srada
yer almaktadr.
ubat aynda su tutma merasimine bizzat katlm olduum Deriner Baraj 249 m ykseklii
ile lkemizin en yksek baraj, kendi snfnda Dnyann 6. yksek barajdr. naat ihalesi
safhasnda bulunan Yusufeli Barajnn ykseklii ise 270 metredir. Yusufeli Baraj
tamamlandnda Trkiyenin en yksek baraj olma zelliine sahip olacaktr.
lkemizin su yaplar sahasnda ulam olduu bu gzel seviye, bu sektrde alanlarn
fedakar almalar ve mesleklerine olan saygnn neticesinde olumutur. Yllardan beri
lkemizde ve yurt dnda barajlar ve su yaplar alanndan saysz eserler kazandran
mhendislerimizin ve mteahhitlerimizin almalarn hepimizin malumlardr. lkemizdeki
baraj ve dier su yaplarnn projelendirilmesi ve inas srecine olumlu katks olacan
dndm; Uluslararas Byk Barajlar Komisyonu (ICOLD) kriterlerini esas alarak
lkemiz ihtiyalar ve artlar dikkate alnarak uygulanmas konusunda proje ve uygulama
kriterleri ile ilgili olarak Devlet Su leri Genel Mdrlnn (DS) Uluslararas Byk
Barajlar Komisyonu Trk Milli Komitesi (TRCOLD) ve Trk Mavir Mhendisler ve Mimarlar
Birlii (TMMMB) ile balatm olduu almann neticesinde hazrlanan bu rehber
dokmanlarn bu sektrde alanlara byk fayda salayaca aikardr.
Bu gayeye hizmet etmek iin komitelerde grev alan, bata DS personeli olmak zere btn
mhendislik ve mavirlik firmalar temsilcilerine teekkr ederim.
Su gibi aziz olunuz.
Prof. Dr. Veysel EROLU
Orman ve Su leri Bakan
BARAJLAR VE HES YAPISAL TASARIM
GR
lkemizin su kaynaklarnn ynetiminden ve gelitirilmesinden sorumlu olan Devlet Su leri
Genel Mdrl gemiinden gnmze kadar stlenmi olduu grevleri baar ile
tamamlam ve insanmzn hizmetine sunarak kalknmamza ve refah dzeyimizin artmasna
byk katk salam ve salamaya devam etmektedir.
Bugn itibari ile, Genel Mdrlmz merkezde 15 Daire Bakanl, tarada 26 Blge
Mdrl ve bnyesinde bulunan takriben 20200 personel ile almalarna devam
etmektedir. Muhtelif yksekliklere ve deiik maksatlara hizmet eden 741 adet baraj bugn
iin iletmede olup, yenilerinin inas da devam etmektedir.
Genel Mdrlmzn vizyonu: Su kaynaklarmzn gelitirilmesi, korunmas ve ynetimi
konularnda dnya lideri olmaktadr.
Bu konuma gelmek iin yapacamz almalar; dier ilgili kurum ve kurulular,
mteahhitlerimiz, mhendislik ve mavirlik firmalarmz ve de akademisyenlerimizle
koordineli bir ekilde gerekletirmekteyiz.
1. Barajlar Kongresinin hazrlanmas ve ktlar buna ok gzel bir rnek oluturmutur. Bu
kongremizin maksad takriben 1 yla yakn bir sredir yaplan almalar neticesinde
lkemizdeki barajlarn/su yaplarnn projelendirilmesi ve uygulanmas srasnda kullanlacak
kriterlerin, Uluslararas Byk Barajlar Komisyonu (ICOLD) kriterlerini baz alarak lkemizin
ihtiyalarna gre uygulanmasnda yol gsterecek rehber dokmanlar ile ilgili ilk almalarn
neticelerinin sunulmasdr.
Bu rehber dokmanlar 8 ana balk altnda toplanmtr.
Baraj ve su yaplar ile ilgili almalarda byk fayda salayacana inandm bu rehber
dokmanlarn hazrlanmasnda emei geen tm ilgililere itenlikle teekkr eder bu ve
benzer almalarn devamn dilerim.
Akif ZKALDI
DS Genel Mdr
ii
BU REHBER DOKMAN ORMAN VE SU LER BAKANLIININ KATKILARI LE

DEVLET SU LER GENEL MDRL (DS), ULUSLARARASI BYK
BARAJLAR KOMSYONU TRK MLL KOMTES (TRCOLD), TRK MAVR
MHENDSLER VE MMARLAR BRLNN (TMMMB) ORTAK ALIMASI VE
TRKYE MTEAHHTLER BRL (TMB) VE TRKYE NAAT SANAYCLER
VEREN SENDKASI (NTES)NIN DESTEKLER SONCUNDA HAZIRLANMITIR.
iii
AIKLAMA
Bu rehber dokman, barajlar, hidroelektrik santrallar ve hidrolik yaplarn planlama, tasarm,
proje hizmetlerini ve inaatn yapan firmalarn, bu konuda grev ifa eden kamu kurum ve
kurulularnn ve zel sektr yatrmclarnn almalarna baz olmas gayesi ile Devlet Su
leri Genel Mdrl, Uluslararas Byk Barajlar Komisyonu Trk Milli Komitesi, Trk
Mavir Mhendisler ve Mimarlar Birlii ile akademisyenlerin bir yla yakn sre ile
almalar sonucunda hazrlanmtr.
Bu dokman lkemizde bu konuda yaplan ilk almalardan biri olup, ilgili taraflardan
gelecek gr ve neriler erevesinde revize edilecek ve gncelletirilecektir.
Bu dokman bu konuda alan, hizmet reten ve imalat yapan kii, firma, kurum ve
kurululara rehber olmas amac ile hazrlanm olmakla birlikte, tasarm, imalat, montaj,
inaat, su tutma, iletme ve baraj emniyeti ile ilgili her trl sorumluluk tasarm, imalat,
montaj ve inaat ilerini yapan yklenicilere aittir.
Telif Hakk
Devlet Su leri Genel Mdrlnn nceden izni alnmadan bu yaynn hi bir blm
mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka yollarla hi bir surette oaltlamaz,
muhafaza edilemez, baslamaz.
iv
NDEKLER
1.
YAPISAL TASARIM ..................................................................................................... 1
1.1
SANTRAL BNASI TASARIMI ...................................................................................... 1
1.1.1
Genel Kriterler .............................................................................................................. 1
1.1.1.1
Santral Binas Yer Seimi ............................................................................................ 1
1.1.1.2
Santral Yap Tipleri ve Yap Tipinin Seimi .................................................................. 3
1.1.1.3
Santral Binas Ana Ksmlarnn Belirlenmesi............................................................... 3
1.1.1.3.1 G Merkezi Yaps ...................................................................................................... 4

1.1.1.3.2 Montaj Sahas .............................................................................................................. 4
1.1.1.3.3 Kullanm Yaplar .......................................................................................................... 4
1.1.1.4
Santral Binas Ana Tehizatlar .................................................................................... 5
1.1.1.4.1 Trbin ve Jeneratr Tipleri ........................................................................................... 5

1.1.1.4.2 Emme Borusu (Draft Tube) ........................................................................................ 15
1.1.1.4.3 Salyangoz (Spiral Case) ............................................................................................ 16
1.1.1.4.4 Kelebek Vana ............................................................................................................. 16
1.1.1.5
Santral Binas Yardmc Tehizatlar .......................................................................... 17
1.1.2
Tasarm Prensipleri .................................................................................................... 17
1.1.2.1
D Tasarm (Genel Yerleim izimi ve Cephe Grnleri) ..................................... 18
1.1.2.2
Tasarm .................................................................................................................. 18
1.1.2.3
Oda Yerleimleri......................................................................................................... 19
1.1.3
izimler ...................................................................................................................... 20
1.1.3.1
Mimari izimler .......................................................................................................... 20
1.1.3.2
naat izimleri........................................................................................................... 20
1.1.3.3
Mekanik izimler ........................................................................................................ 21
1.1.3.4
Hidromekanik izimler ............................................................................................... 21
1.1.3.5
Elektrik izimleri......................................................................................................... 21
1.1.3.6
Elektromekanik izimler............................................................................................. 22
1.1.4
Yapsal Tasarm ......................................................................................................... 22
1.1.4.1
Tasarm Kriterleri........................................................................................................ 22
1.1.4.2
Tasarm Ykleri, Yk Kombinasyonlar ve Stabilite Analizi ........................................ 26
1.1.4.3
Betonarme Hesaplar ................................................................................................. 31
1.1.4.3.1 evre Kotu st Betonarme Hesaplar ...................................................................... 33

1.1.4.3.2 Birinci Kademe Hesaplar........................................................................................... 35
1.1.4.3.3 kinci Kademe Hesaplar ............................................................................................ 36
1.1.4.4
elik Yaplar ............................................................................................................... 38
1.1.4.4.1 Birletirme Vastalar .................................................................................................. 38

1.1.4.4.2 ekme ubuklar ....................................................................................................... 38

1.1.4.4.3 Basn ubuklar ........................................................................................................ 38
1.1.4.4.4 Kafes Sistemler .......................................................................................................... 38
1.1.4.4.5 Dolu Gvdeli Kiriler................................................................................................... 40
1.1.4.4.6 Kolon Ayaklar ............................................................................................................ 40
1.1.4.4.7 elik Yap rnekleri ................................................................................................... 41
1.2
DOLUSAVAK TASARIMI ........................................................................................... 42
1.2.1
Dolusavak Yapsn Oluturan Ksmlar ..................................................................... 42
1.2.1.1
Yaklam Kanal ......................................................................................................... 42
1.2.1.2
Eik Yaps ................................................................................................................. 42
1.2.1.3
Boaltm Kanal .......................................................................................................... 42
1.2.1.4
Enerji Krc Havuz/ Sratma Eii ............................................................................ 42
1.2.2
Yapsal Tasarm ......................................................................................................... 42
1.2.2.1
Ykleme Halleri Olaslklar ........................................................................................ 42
1.2.2.2
Tasarm Ykleri .......................................................................................................... 43
1.2.2.2.1 Hidrostatik Ykler ....................................................................................................... 43

1.2.2.2.2 Deprem Ykleri .......................................................................................................... 44
1.2.2.2.2.1 Hesap Yntemleri ........................................................................................................................... 44
1.2.2.3
Dolusavak Ykleme Halleri ........................................................................................ 45
1.2.2.3.1 Yaklam Kanal Duvarlar Ykleme Durumu ............................................................. 45

1.2.2.3.2 Eik Yaps Ykleme Durumu .................................................................................... 47
1.2.2.3.3 Boaltm Kanallar Duvarlar Ykleme Durumu .......................................................... 49
1.2.2.3.4 Enerji Krc Havuz Duvarlar Ykleme Durumu ......................................................... 50
1.2.2.3.5 Enerji Krc Havuz Taban Pla Ykleme Durumu .................................................... 52
1.2.2.3.6 Sratma Eii Ykleme Durumu ............................................................................... 52
1.2.3
Stabilite Analizi ........................................................................................................... 53
1.2.3.1
Devrilme ..................................................................................................................... 53
1.2.3.2
Kayma ........................................................................................................................ 53
1.2.3.3
Yzme ........................................................................................................................ 54
1.2.3.4
Zemin Gerilmesi ......................................................................................................... 54
1.2.4
Yk Katsaylar ve Birleimleri.................................................................................... 54
1.2.5
Betonarme Hesaplar ................................................................................................. 54
1.3
DERVASYON DPSAVAK TASARIMLARI............................................................. 55
1.3.1
Derivasyon Sisteminin Seimi .................................................................................... 58
1.3.1.1
Ak Kanall Derivasyon ............................................................................................. 58
1.3.1.2
Kondvi (A-Kapa Tnel) ........................................................................................... 59

vi
1.3.1.3
Derivasyon Kondvisi veya elik Borunun ncelikli Olarak Derivasyon Daha Sonra
Dipsavak Amal Kullanlmas .................................................................................... 60
1.3.1.4
Kademeli Derivasyon ................................................................................................. 60
1.3.1.5
Tnel ile Derivasyon................................................................................................... 61
1.3.2
Genel Tasarm Kriterleri, Boyutlandrma, Yapsal Tasarm ........................................ 61
1.3.2.1
Ak Kanal .................................................................................................................. 61
1.3.2.1.1 Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma........................................................................... 61

1.3.2.2
Derivasyon-Dipsavak Kondvisi................................................................................. 62

1.3.2.2.2 Ykler ve Ykleme Durumlar .................................................................................... 66
1.3.2.2.2.1 Ykler ................................................................................................................................................. 67
1.3.2.2.2.2 ncelenecek Haller .......................................................................................................................... 68
1.3.2.2.2.3 Ykleme Durumlar......................................................................................................................... 69
1.3.2.2.3 Statik Betonarme Analiz ............................................................................................. 70
1.3.2.2.3.1 Malzeme ve Donatlandrma Kriterleri ...................................................................................... 70
1.3.2.3
Derivasyon-Dipsavak Tneli ...................................................................................... 72

1.3.2.3.3 Statik Betonarme Analiz ............................................................................................. 75
1.3.2.4
Derivasyon Giri Yaps.............................................................................................. 75

1.3.2.4.3 Stabilite Analizi ........................................................................................................... 77
1.3.2.4.3.1 Yzme Tahkiki ................................................................................................................................. 77
1.3.2.4.3.2 Kayma Tahkiki ................................................................................................................................. 78
1.3.2.4.3.3 Devrilme Tahkiki.............................................................................................................................. 79
1.3.2.4.3.4 Zemin Gerilmeleri ........................................................................................................................... 79
1.3.2.4.4 Statik-Betonarme Analiz............................................................................................. 80
1.3.2.4.5 Giri Yaps Kapaklar ................................................................................................ 81
1.3.2.5
Dipsavak aft ve Su Alma Yaps ............................................................................. 82
1.3.2.6
Tka Betonlar ........................................................................................................... 82
1.3.2.7
Enjeksiyonlar .............................................................................................................. 85
1.3.2.8
Tranzisyon (Gei Blgesi) Yaplar ........................................................................... 85
1.3.2.8.1 Stabilite Analizi ........................................................................................................... 85

1.3.2.8.2 Statik Ykler ............................................................................................................... 86
1.3.2.8.3 Yk Kombinasyonlar ................................................................................................. 87
1.3.2.9
Dipsavak Vanalar ve Cebri Boru ............................................................................... 89

vii
1.3.2.9.1 Tehlike ve Ayar Vanalar ............................................................................................ 89

1.3.2.9.2 Dipsavak Cebri Borusu .............................................................................................. 92
1.3.2.9.2.1 Dipsavak Cebri Borusu Ksmlar ............................................................................................... 92
1.3.2.9.2.2 Proje ve Hesap .............................................................................................................................. 102
1.3.2.10 Ayar Vana Odalar.................................................................................................... 104
1.3.2.10.1 Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma......................................................................... 104
1.3.2.10.2 Ykler ve Ykleme Durumlar .................................................................................. 104
1.3.2.11 Enerji Krc Yaplar .................................................................................................. 106
1.3.2.11.1 Havuz Tipleri ............................................................................................................ 106
1.3.2.11.2 Stabilite Analizleri (Kayma Analizi)........................................................................... 107
1.3.2.11.3 Kanal Statik Analizleri .............................................................................................. 108
1.4
YARDIMCI TESSLER ............................................................................................. 110
1.4.1
Enjeksiyon Galerileri ................................................................................................ 110
1.4.2
Su Alma Yaps ........................................................................................................ 110
1.4.2.1
Yap Tipleri ............................................................................................................... 111
1.4.2.1.1 Bamsz Kardan All Su Alma Yaplar .............................................................. 111

1.4.2.1.2 Gvdeye Bitiik Su Alma Yaplar ............................................................................ 117
1.4.2.2
Su Alma Yaps Elemanlar ...................................................................................... 118
1.4.2.3
Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma......................................................................... 122
1.4.2.4
Stabilite Hesab ........................................................................................................ 125
1.4.2.4.1 Ykler ve Ykleme Durumlar .................................................................................. 125

1.4.2.4.2 Stabilite Analizi ......................................................................................................... 128
1.4.2.5
Statik Betonarme Hesaplar .................................................................................. 132
1.4.3
Kapak aftlar........................................................................................................... 133
1.4.3.1
Statik - Betonarme Hesaplar .................................................................................... 134
1.4.4
Tneller .................................................................................................................... 136
1.4.4.1
Portaller .................................................................................................................... 136
1.4.4.1.1 Portal Yeri ve Seim Kriterleri .................................................................................. 136

1.4.4.1.2 Portal Kaz, Destek ve Drenaj Sistemleri ................................................................. 137
1.4.4.1.3 Portal Yaplar .......................................................................................................... 140
1.4.4.2
Destek Tasarmlar ................................................................................................... 143
1.4.4.2.1 Tneller in Kaya Ktle Snflama Yntemleri ......................................................... 144

1.4.4.2.1.1 Barton Q Kaya Snflama Yntemi .......................................................................................... 144
1.4.4.2.1.2 Bieniawski RMR Kaya Snflama Yntemi ............................................................................ 148
1.4.4.2.1.3 Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi (YATAY) Kaya Snflamas ................................ 150
1.4.4.2.2 Kaya Ktle zellikleri ve Krlma Kuramlar ............................................................. 151
viii
1.4.4.2.3 Tnel Ama Yntemleri ve Gzergah Seim Kriterleri ............................................ 158

1.4.4.2.3.1 Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi (NATM) .................................................................... 159
1.4.4.2.3.2 Kaya Ortamda Tnel Ama Yntemleri ................................................................................. 160
1.4.4.2.3.3 Zemin Ortamda Tnel Ama Yntemleri ............................................................................... 166
1.4.4.2.3.4 Batrma Tnel (Immersed Tube) Yntemi............................................................................. 171
1.4.4.2.4 Destek n Tasarm Yntemleri ................................................................................ 172
1.4.4.2.4.1 Deneyimsel Yntem ..................................................................................................................... 173
1.4.4.2.4.2 Saysal Yntemler ........................................................................................................................ 173
1.4.4.2.5 Tnel Destekleme Sistemleri ................................................................................... 174
1.4.4.2.5.1 Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi (YATAY) .................................................................. 174
1.4.4.2.5.2 Destek Sistemlerinin Belirlenmesi ........................................................................................... 176
1.4.4.2.6 Saysal zmleme Yntemleri ............................................................................... 179
1.4.4.2.6.1 Saysal Modelin Kurulmas ........................................................................................................ 179
1.4.4.2.7 lm Aygtlar......................................................................................................... 185
1.4.4.3
Kaplama Tasarmlar ................................................................................................ 186
1.4.4.3.1 Tasarm Kriterleri...................................................................................................... 189

1.4.4.3.2 Donatsz Beton Kaplamal Tnellerin Tasarm Kriterleri ......................................... 190
1.4.4.3.3 Donatl Beton Kaplamal Tnellerin Tasarm Kriterleri ............................................ 191
1.4.4.3.4 elik Kaplamal Tnellerin Tasarm Kriterleri ........................................................... 194
1.4.5
Denge Bacalar ve aftlar ........................................................................................ 194
1.4.5.1
Destek Tasarmlar ................................................................................................... 194
1.4.5.2
Ykler ve Ykleme Durumlar .................................................................................. 197
1.4.5.3
Saysal Analiz Yntemleri ........................................................................................ 197
1.4.6
Tehlike Vana Odas.................................................................................................. 198
1.4.7
Cebri Borular ............................................................................................................ 200
1.4.7.1
Cebri Boru Trleri ..................................................................................................... 200
1.4.7.1.1 Font ........................................................................................................................ 200

1.4.7.1.2 Ahap ....................................................................................................................... 201
1.4.7.1.3 Beton ........................................................................................................................ 201
1.4.7.1.4 PVC ........................................................................................................................ 201
1.4.7.1.5 CTP ........................................................................................................................ 201
1.4.7.1.6 elik ........................................................................................................................ 201
1.4.7.2
Su Darbeleri ve Ar Basn .................................................................................... 202
1.4.7.3
Boru aplarnn Belirlenmesi ................................................................................... 207
1.4.7.4
elik Borularn Arlklar ......................................................................................... 208
1.4.7.5
Ekonomik Boru Says .............................................................................................. 208

ix
1.4.7.6
Borularn D Basnca Mukavemeti .......................................................................... 209
1.4.7.7
Mesnet Aralklarnn Belirlenmesi............................................................................. 209
1.4.7.8
Scaklk Deiimlerinin Etkisi ................................................................................... 210
1.4.7.9
Dolma Srasndaki Ovallemenin nlenmesi ........................................................... 211
1.4.7.10 Don Tesirleri ............................................................................................................. 211

1.4.7.11 Tespit Ktleleri ......................................................................................................... 212
1.4.8
Kuyruksuyu Yaplar ................................................................................................. 216
1.4.8.1
Kanal Tipleri ............................................................................................................. 217
1.4.8.1.1 Trapez Kanal ............................................................................................................ 217

1.4.8.1.2 Duvarl Kanal............................................................................................................ 218
1.4.8.2
Kanala Etkiyen Yklerin Belirlenmesi....................................................................... 218
1.4.8.3
Kanal Stabilite Analizleri........................................................................................... 219
1.4.8.3.1 Kanalda Srkleme Gcnn Hesab ...................................................................... 219

1.4.8.3.2 Duvarl Kanal Kayma Analizi .................................................................................... 219
1.4.8.3.3 Dier Analizler .......................................................................................................... 220
1.4.8.4
Kanal Statik Analizleri .............................................................................................. 220
1.4.8.4.1 Kanala Etkiyen Ykler .............................................................................................. 220

1.4.8.4.1.1 Aktif Toprak Yk ......................................................................................................................... 220
1.4.8.4.1.2 Srsarj Yk ................................................................................................................................... 220
1.4.8.4.1.3 Srsarj Deprem Yk .................................................................................................................. 221
1.4.8.4.1.4 Suyun Hidrostatik Yk .............................................................................................................. 221
1.4.8.4.1.5 Kanal i Dey Su Yk ............................................................................................................ 221
1.4.8.4.1.6 Kanal i Yatay Su Yk ............................................................................................................. 221
1.4.8.5
Kanal Kaplamas ...................................................................................................... 222
1.5
KAYNAKLAR............................................................................................................ 223
1.5.1.1
Santral Binas Tasarm............................................................................................ 223
1.5.1.2
Dolusavak Tasarm ................................................................................................. 223
1.5.1.3
Derivasyon-Dipsavak Tasarmlar ............................................................................ 223
1.5.1.4
Yardmc Tesisler ..................................................................................................... 224
1.5.1.4.1 Su Alma Yaps ........................................................................................................ 224

1.5.1.4.2 Tneller Destek Tasarmlar ..................................................................................... 224
1.5.1.4.3 Tneller Kaplama Tasarmlar .................................................................................. 225
1.5.1.4.4 Cebri Borular ............................................................................................................ 225
1.5.1.4.5 Kuyruksuyu Yaplar ................................................................................................. 225
TABLO LSTES
Tablo 1-1
zgl Hza Gre Trbinlerin Snflandrlmas ..........................................................5
Tablo 1-2
Emniyet Katsaylar.................................................................................................29
Tablo 1-3
Normal Yaplarda Kayma Gvenlik Katsaylar ......................................................30
Tablo 1-4
Tm Yaplarda Yzme in Gvenlik Katsaylar ....................................................30
Tablo 1-5
Bileke Kuvvetin Yeri iin Limitler ...........................................................................30
Tablo 1-6
EM 1110-2-2502, Tama Kapasitesi Emniyet Limitleri ..........................................30
Tablo 1-7
EM 1110-2-2100, Santral Binas Ykleme Durumlar.............................................31
Tablo 1-8
Modifiye Santral Binas Ykleme Durumlar ...........................................................31
Tablo 1-9
Eurocode 2, Yk arpanlar ...................................................................................33
Tablo 1-10 Modifiye Yk arpanlar ............................................................................................33

Tablo 1-11 Ykleme Durumu Olaslklar ..................................................................................42
Tablo 1-12 Dolusavak Yaklam Kanal Duvarlar Ykleme Snflar ........................................46
Tablo 1-13 Dolusavak Yaps Eik Yaps Ykleme Snflar ....................................................47
Tablo 1-14 Dolusavak Boaltm Kanal Duvarlar Ykleme Snflar.........................................49
Tablo 1-15 Dolusavak Enerji Krc Havuz Duvarlar Ykleme Snflar ....................................50
Tablo 1-16 Dolusavak Enerji Krc Havuz Taban Pla Ykleme Snflar ...............................52
Tablo 1-17 Sratma Eii Ykleme Snflar ............................................................................52
Tablo 1-18 Devrilme Stabilitesi Limitleri....................................................................................53
Tablo 1-19 Kritik Yaplarda Kayma Emniyet Katsaylar ...........................................................53
Tablo 1-20 Normal Yaplarda Kayma Emniyet Katsaylar .......................................................53
Tablo 1-21 Tm Yaplarda Yzme in Emniyet Katsaylar .....................................................54
Tablo 1-22 Przllk Katsaylar (n) .......................................................................................62
Tablo 1-23 Tasarm Yk Katsaylar (TS 500) ..........................................................................69
Tablo 1-24 Yzme Tahkiki Emniyet Katsaylar ........................................................................78
Tablo 1-25 Kayma Hesab iin Srtnme Katsaylar (f)...........................................................78
Tablo 1-26 Kayma Tahkiki in Emniyet Katsaylar* ................................................................79
Tablo 1-27 EM 1110-2-2100, Devrilme Tahkiki iin Limitler .....................................................79
Tablo 1-28
Temel Zemini iin Emniyet Gerilmeleri ..................................................................80
Tablo 1-29 Yzme Tahkiki iin Emniyet Katsaylar................................................................128

Tablo 1-30 Kayma Hesab iin Srtnme Katsaylar (f).........................................................129
Tablo 1-31 Kayma Tahkiki in Emniyet Katsaylar ...............................................................130
Tablo 1-32 EM 1110-2-2100, Bileke Kuvvetin Yeri iin Limitler ............................................130
Tablo 1-33 Temel Zemini iin Emniyet Gerilmeleri .................................................................131
Tablo 1-34 Tasarm Yk Katsaylar (TS 500) ........................................................................132
Tablo 1-35 Tasarm Yk Katsaylar Tablosu .........................................................................135
xi
Tablo 1-36 Q Hesabnda Kullanlan Parametrelerin Belirlenmesi, Barton et al ......................145

Tablo 1-37 Kaz Destek Orannn Bulunmas .........................................................................147
Tablo 1-38 Kaya Ktle Puanlamas, Bieniawski .....................................................................149
Tablo 1-39 Baz Kayalara Ait mi Deerleri ............................................................................154
Tablo 1-40 Som Kayann Tek Eksenli Basn Dayanmnn Jeolog ekici le Kestirimi .........155
Tablo 1-41 Modl Katsaysnn Seimi ...................................................................................157
Tablo 1-42 rselenme Katsaysnn Seimi ...........................................................................158
Tablo 1-43 Tama Gc Ynteminde Kullanlmas nerilen Yk Faktrleri ( EM 1110-22901, USACE, Blm 9-3)....................................................................................191
Tablo 1-44 Su Tnellerinde Oluabilecek Ykler iin Genel neriler ( EM 1110-2-2901,
USACE, Blm 9-4)..............................................................................................193
xii
EKL LSTES
ekil 1-1 50 kW-2000Mw G Blgelerinde Kullanlan Ana Trbin Tipleri ................................... 6
ekil 1-2 1kW - 1000 kW G Blgelerinde Kullanlan Ana Trbin Tipleri ................................... 6
ekil 1-3
50 kW-10 MW G Blgelerinde Kullanlan Ana Trbin Tipleri .................................. 7
ekil 1-4
Yatay Eksenli Pelton Trbinler ................................................................................... 8
ekil 1-5
Dey Eksenli Pelton Trbinler .................................................................................. 8
ekil 1-6
Turgo tki Trbinler ..................................................................................................... 9
ekil 1-7
Yatay Eksenli Francis Trbinler.................................................................................. 9
ekil 1-8
Dsey Eksenli Francis Trbinler............................................................................... 10
ekil 1-9
Dsey Eksenli Kaplan Trbinler ............................................................................... 11
ekil 1-10
Crossflow Trbinler ............................................................................................... 12
ekil 1-11
Paket Tipi Vana Trbin ......................................................................................... 12
ekil 1-12
Dey Eksenli Boru (Tubular) Tipli Trbinler ........................................................ 12
ekil 1-13
Kondvi Tipi Vana Trbin ..................................................................................... 13
ekil 1-14
Runner ve Rotor Entegre Trbin........................................................................... 13
ekil 1-15
Tersinir Pompa Tipi Trbinler ............................................................................... 14
ekil 1-16
S-ekilli Boru (Tubular) Tip Trbinler ................................................................... 15
ekil 1-17
Uzay Kafes elik Yap rnekleri .......................................................................... 41
ekil 1-18
Derivasyon-Dipsavak Sistemi - 1/2 (Tipik) .......................................................... 56
ekil 1-19
Derivasyon-Dipsavak Sistemi - 2/2 (Tipik) .......................................................... 57
ekil 1-20
Ak Kanall Derivasyon ........................................................................................ 59
ekil 1-21
Kondvi - Su Tutucu Yakalar ............................................................................... 64
ekil 1-22
Tipik Kondvi Enkesitleri....................................................................................... 66
ekil 1-23
Kondviye Etkiyen Yklerin ematik Gsterimi .................................................... 67
ekil 1-24
Kondvilerde Hesap Kesitleri ................................................................................ 70
ekil 1-25
Tnel-Batardo Optimizasyon Erisi ...................................................................... 73
ekil 1-26
Derivasyon ve Dipsavak Tneli Tipik Boy Kesiti ................................................... 74
ekil 1-27
Derivasyon Giri Yaps Plan ve Boy kesiti (Tipik) ................................................ 76
ekil 1-28
Giri Yaps Kapak Yk (ematik) ...................................................................... 81
ekil 1-29
Dipsavak aft ve Su Alma Yaps Yerleimi ........................................................ 82
ekil 1-30
Vana Odas Kesiti (1/2)......................................................................................... 89
ekil 1-31
Vana Odas Kesiti (2/2)......................................................................................... 90
ekil 1-32
Akta Tekil Edilen Ayar Vana Odas Tipik izimleri ......................................... 105
ekil 1-33
Havuz Tipleri ....................................................................................................... 107
ekil 1-34
Gvde Boy Kesitinde Enjeksiyon Galerisinin Grnm .................................... 110
ekil 1-35
Kule Tipi Su Alma Yaps .................................................................................... 112
xiii
ekil 1-36
Dey Su Alma Yaps ........................................................................................ 113
ekil 1-37
Kaya Yamaca Yasl Dey Su Alma Yaps ....................................................... 114
ekil 1-38
Kaya Yamaca Yasl Eik Su Alma Yaps ........................................................... 114
ekil 1-39
aftl Su Alma Yaps .......................................................................................... 115
ekil 1-40
Dey aft Girili Su Alma Yaps ...................................................................... 116
ekil 1-41
Gvdeye Bitiik Su Alma Yaps Profil ............................................................. 117
ekil 1-42
Gvdeye Bitiik Su Alma Yaps - Plan ............................................................... 118
ekil 1-43
Su Alma Yaps Izgara Ykleri ............................................................................ 120
ekil 1-44
Su Alma Yaps an Az Giri Erisi ................................................................. 123
ekil 1-45
Su Alma Yaps Boyutlandrmas ........................................................................ 124
ekil 1-46
Kapak aft-Plan ve Profili (st yap mevcut) ..................................................... 133
ekil 1-47
Kapak aft-Plan ve Profili (st yap mevcut deil) ............................................. 134
ekil 1-48
Tipik Bir Portal Yaps ve Destekleme Grnm .............................................. 140
ekil 1-49
Tipik Kanopi Uygulamas .................................................................................... 141
ekil 1-50
Tipik Portal Yaps............................................................................................... 142
ekil 1-51
Kaplamasz Tnellerde Kanopi ve Portal Yaps ................................................ 143
ekil 1-52
Kaplamal Tnellerde Kanopi ve Portal Yaps ................................................... 143
ekil 1-53
Q Deeri, Aklk-Kaz-Destek Oran ve Destek Snf Bants, Barton ............ 148
ekil 1-54
RMR Deeri, Etkin Kaz Akl ve Durayllk Sresi Bants, Bieniawski ....... 150
ekil 1-55
Jeolojik Dayanm ndeksinin (GSI) Bulunmas .................................................... 155
ekil 1-56
NATM ile Tnel Ama ......................................................................................... 160
ekil 1-57
Tnel Ama Makineleri ....................................................................................... 164
ekil 1-58
Yarm Kesit Tnel Ama Makinesi ...................................................................... 166
ekil 1-59
Kalkan Kullanm ................................................................................................. 169
ekil 1-60
Tnellerde Destek Basnc-Radyal Deformasyon likisi .................................... 177
ekil 1-61
Ardk Deformasyon lmlerinin Deerlendirilmesi ........................................ 178
ekil 1-62
2 Boyutlu Tnel Modeli ....................................................................................... 180
ekil 1-63
3 Boyutlu Tnel Modeli ....................................................................................... 180
ekil 1-64
Tipik 2 Boyutlu Model Boyutlandrmas .............................................................. 181
ekil 1-65
2 Boyutlu zm A Elemanlar ........................................................................ 182
ekil 1-66
zm Ann Sklatrlmas ............................................................................. 183
ekil 1-67
Deformasyon lm Aygtlarnn rnek Bir Yerleimi ........................................ 186
ekil 1-68
Norve Metodu ile Gzergah Seimi .................................................................. 187
ekil 1-69
Avustralya Metodu ile Gzergah Seimi ............................................................. 188
ekil 1-70
Denge Bacasnn Yerleimi ................................................................................ 195
ekil 1-71
Baz zel Denge Bacas Geometrileri ................................................................ 196
ekil 1-72
aft Giri Kazs .................................................................................................. 197
xiv
ekil 1-73
Aksisimetrik aft Modeli...................................................................................... 198
ekil 1-74
Tipik Tehlike Vanas/Vana Odas ....................................................................... 200
ekil 1-75
Muhtelif Tesislerdeki lm Sonular ............................................................... 205
ekil 1-76
Tam Kapanma Halinde Deformasyon (a) ve Ar Basn Dalmlar (b) .......... 206
ekil 1-77
Boru ap Belirlenmesinde Kullanlan Notasyonlar ............................................ 207
ekil 1-78
Ekonomik Boru Says Belirlenmesinde Kullanlan Notasyonlar ......................... 209
ekil 1-79
Mesnet Aralklar Moment Diyagram Gsterimi .................................................. 210
ekil 1-80
Tespit Ktleleri Plan ematik Gsterimi ............................................................. 210
ekil 1-81
Ovallemede Kullanlan Notasyonlar .................................................................. 211
ekil 1-82
Tespit Ktlesi Profil ematik Gsterimi ............................................................... 212
ekil 1-83
Tespit Ktlesi Hesabnda Kullanlan Notasyonlar ............................................... 212
ekil 1-84
Mansap Tarafndaki Kuvvetlerin Bileke Gsterimi ............................................ 215
ekil 1-85
Yarmada Trapez Kanal Tip Kesiti ( Q > 5m/s ) .................................................. 217
ekil 1-86
Yarmada Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s < Q < 5m/s ) ..................................... 217
ekil 1-87
Yarmada Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s > Q ) .................................................. 217
ekil 1-88
Dolguda Trapez Kanal Tip Kesiti ( Q > 5m/s ) ................................................... 217
ekil 1-89
Dolguda Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s < Q < 5m/s ) ...................................... 218
ekil 1-90
Dolguda Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s > Q ) ................................................... 218
ekil 1-91
Duvarl Kanal Tipik Kesit..................................................................................... 218
xv
1.
YAPISAL TASARIM
1.1
SANTRAL BNASI TASARIMI

Santral Binas nehir yatandan alnan suyun trbinlenerek enerji retiminin saland
yer olarak tanmlanabilir. Bu yapnn tasarm ve projelendirilmesi aamasnda farkl
disiplinlerin
koordinasyonunun
yaplmas
gerekmektedir.
Dolaysyla
uygulama
aamasna gelinene kadar bir ok bilinmeyenin bulunduu unutulmamaldr.

programnda genellikle kritik yol zerinde olan bu yapnn
yer seiminden
boyutlandrmasna, yapsal analizinden birim koordinasyonuna, her trl aamasnn

inaat sreci de dnlerek tasarlanmas gerekmektedir. Yap emniyetli, ekomomik ve
estetik bir ekilde tasarlanmaldr.
1.1.1
Genel Kriterler
1.1.1.1 Santral Binas Yer Seimi

Santral binas yerleiminin belirlenmesinde baz nemli faktrler bulunmaktadr. Bu
faktrler aadaki gibi sralanabilir;
Brt D ve Mansap Tesisi
Jeolojik almalar ve Temelin Oturaca Zemin Koullar
Vadi Genilii
Santral Yerine Ulaabilirlik
Kamulatrma
Enerji Nakil Hatt
Etek Santralleri (Barajn Hemen Mansabnda Bulunan Santraller) in Dolusavan Yeri
Yukarda belirtilen bu faktrler takip eden sayfalarda alt balklar halinde daha
detaylca verilmitir;
Brt D ve Mansap Tesisi
Santral binas trbin eksen kotu; kuyruksuyu kotunun, mansap tesisinin baraj iletme
kotundan
daha
dk
olamayaca
kriteri
gz
nnde
bulundurularak
belirlenmelidir.Brt d; reaksiyon trbinlerde baraj iletme kotundan, kuyruksuyu

kotu karlarak, arpma trbinlerde ise baraj iletme kotundan, trbin eksen kotu
karlarak hesaplanmaktadr. Brt dnn arttrlabilmesi iin trbin eksen kotunun
mmkn olan en dk kotta seilmesi tavsiye edilmektedir. Bu seim srasnda kuyruk
suyu kotu muhakkak gz nnde bulundurulmaldr.
Jeolojik almalar ve Temelin Oturaca Zemin Koullar

Santral binas blgesindeki yzey ve derin jeolojik formasyonlarn belirlenebilmesi iin
gerekli tm jeolojik almalarn yaplarak, projelendirme aamasnda karlalabilecek
belirsizlikler giderilmelidir.
Santral temeli mmkn olabilen her durumda salam kayaya oturtulmaldr. Kaya
zeminlerde santral binas temeli kazy optimize etmek iin krkl ve farkl kotlara oturan
biimde oluturulabilir. Ancak salam kaya bulunamad durumlarda temel mmkn
olduunca dz ve ayn kotta olacak ekilde seilerek rijit davrann ilkelerine uygun bir
durum yaratlmaldr. Gerekli olduu hallerde ilave nlemler alnarak yap ve tama
gc emniyetli ekilde salanmaldr.
Santral binas kazs, yaplan jeolojik almalar neticesinde belirlenen ev eimlerine
bal kalnarak yaplmaldr. Geici ve kalc kaz evlerinde ev durayll
salanmaldr.
Vadi Genilii
Vadi genilii santral binalarnn evre dzenleme kotlarnn bulunmasnda byk
nem tamaktadr. Takn durumundaki su seviyeleri iin vadi genilii ve dere yata
eiminin nemi, santral binalarnn yerleimini de etkileyen nemli bir faktrdr. Takn
su kotlarnn dar vadilerde ykselecei kabul ile dar vadilere santral binas
yerletirilmesi tercih edilmez.
Santral Yerine Ulaabilirlik
Yer seimini etkileyen dier bir nemli faktr ise santral binalarna ulamn
salanabilmesidir. Santral binasna ulam salayacak bir yol imalatnn mmkn
olduu bir seim tercih edilmelidir. Ulamn dier sahilde olduu durumlarda ise ilave
maliyetler (kpr vb.) dnlmelidir. Ulam zor olan arazilere santral binas
yerletirmekten kanlmaldr.
Kamulatrma
Santral Binasnn oturaca alanda kamulatrma ihtiyac ve arazi snrlar gz nne
alnmas gereken nemli bir hususdur.
Enerji Nakil Hatt
Enerji nakil hattnn dorultusu ve alt sahasnn santral binasna olan uzakl, santral
binasnn yer seimi iin nem arz etmektedir.
Etek Santralleri iin Dolusavan Yeri
Etek santraller iin dolusavan yeri, alt sahasnn seimi ve taknn savaklanmas
santral binasnn emniyetli ekilde tasarlanabilmesi iin nem arz etmektedir.
1.1.1.2 Santral Yap Tipleri ve Yap Tipinin Seimi
Santral yap tipleri temel olarak gruba ayrlabilir;
Yer st Santralleri
Yar-Gml Santraller
Yer Alt Santraller
Yer st santrallerinde trbin ve jeneratr hol yaklak olarak evre dzenleme
kotunda bulunmaktadr. Bu tip bir seim yaplabilmesi iin trbin tipinin uygunluu ve
takn riskinin bulunmamas gerekmektedir.
Yar-gml santral binalarnda trbin ve jeneratr hol ile evre dzenleme kotu
arasnda kot fark mevcuttur. Ancak st yap, evre kotunun zerindedir. Bu tip
yaplarn seiminde en nemli faktrlerden biri takn seviyesinin yksek olmasdr.
Ayrca baz trbin tiplerinde batklk durumu nem arz ettiinden dolay da yar gml
bir santral inaas tercih edilir.
Yer Alt santraller ise nadir bulunmakla beraber uygun jeolojik durumlarda tercih
edilebilir. Bu tiplerde yap salam bir kaya ktlesinin ierisine ina edilmektedir.
Yukarda bahsedilen tiplerden biri seilirken santral yerinin jeolojik ve fiziki durumu iyice
irdelenmeli, kuyruksuyunun hidrolojik analiziyle beraber takn karakteristikleri detayl
olarak belirlenmelidir. Takn seviyesinin tespitiyle beraber yerleimin fiziki durumu
incelenerek yukarda bahsedilen tiplerden uygun olan seilmelidir.
1.1.1.3 Santral Binas Ana Ksmlarnn Belirlenmesi
Santral binas temel olarak farkl ana ksmda olumaktadr. Bu ksmlar aada
verildii gibidir.
Trbin, Jeneratr
Montaj Sahas
Kumanda/Kontrol Yaplar
Bu yap bir btn halinde olabilecei gibi farkl blok halinde de olabilir.
1.1.1.3.1 G Merkezi Yaps
G merkezi yaps santral binalarnn en nemli ve temel ksmdr. Bu ksmda binann
temel amac olan enerji retimi iin gerekli trbin, generatr, alak gerilim ve orta
gerilim odalar yer almaktadr. Bu sistemlerin btn elektrik retimi iin temel
elerdir. Bu yapnn planlamasnda dikkat edilmesi gereken baz nemli noktalar
aada belirtildii gibidir.
Alak gerilim ve orta gerilim odalarnda gereken hacime dikkat edilmelidir.
Trbin ve generatr hol iin gereken hacime dikkat edilmelidir.
Kenar perdelerin nitelerde olan uzaklklar iin EMT firmasnn nerilerine mutlaka
uyulmaldr.
Beton kalnlklar her trl yapsal emniyeti salayacak lekte olmaldr.
Boyutlandrlrken gerekli alma mesafelerinin salanmas esastr.
1.1.1.3.2 Montaj Sahas
Santral binalarnda elektromekanik ekipmanlarn montajnn yaplabilmesi, arza
durumlarnda bakm yaplabilmesi iin mutlaka montaj sahas dnlmelidir. Montaj
sahasnn seiminde dikkat edilmesi gereken baz nemli noktalar aada belirtilmitir.
Montaj sahasnn alan seilirken elektro-mekanik imalat firmann onay mutlaka
alnmaldr.
Montaj sahas vincin ulaabilecei bir konumda olmaldr.
Montaj sahasnn konumu iin santral ulam yolunun olduu taraf daha uygundur.
1.1.1.3.3 Kullanm Yaplar
Bu kategoriye giren yaplar, temel olarak kontrol odas, ak odas, kablo datm odas,
tuvalet, mutfak, banyo, dinlenme odas, ynetici odas, vb. sralanabilir.
Kullanm yaplar ama olarak santral binasnn iletmesi srasnda ihtiya duyulan
odalar btn olarak dnlebilir.
Yukarda da sralanan iletim iin gereken otomasyon kontrol, sistemin gvenilir

ekilde takibi ve personelin yaamsal ihtiyacn karlayan ilevsel odalarn gereklilii
kullanm yaps ihtiyacn ortaya karmtr.
Mimari boyutlandrma yaplrken her disiplin iin ihtiya duyulan hacimler salanmaldr.
1.1.1.4 Santral Binas Ana Tehizatlar
1.1.1.4.1 Trbin ve Jeneratr Tipleri
Herhangi bir yer iin en uygun trbin tipinin seimi, yerin karakteristik zelliklerine bal
olup, d ve debi deerine bal olarak hesaplanan zgl hz deerlerine baklarak da
trbin tipi belirlenir. Bir trbinin ns zgl hz o trbine benzer olan ve ayn cins
akkanla 1 m net d altnda alp en iyi verimle milinden 1 BG g veren trbinin
dakikadaki devir says olarak tanmlanr.
n: dakikadaki devir says (d/d)

Pe: tbin gc (BG)
Ho: d (m)
Tablo 1-1 zgl Hza Gre Trbinlerin Snflandrlmas
Trbin Tipi
zgl Hz (ns)
Pelton
12-30
Turgo
20-70
Cross-flow
20-80
Francis
80-400
Uskur veya Kaplan
340-1000
Trbin tipi seiminde trbin veya jenaratrn hz da nemlidir. Tm trbinler, bir ghz ve verim-hz karakteristiine sahiptir. Trbin tarafndan dndrlen jenaratrler,
tipik bir trbinin optimum hzndan daha yksek bir devirde dnerler. Burada hz
orannn minimum olmas tercih edilir. Bu durumda balant daha kolay ve maliyet daha
dktr. Trbin hznn jenaratr hznda olmas durumunda jenaratr direk olarak
trbin miline bir kavrama ile balanr.
Be
ana
gruptan
oluan
turbinlerin
snflandrmasnda
greli
avantajlar
ve
dezavantajlar iki veya daha fazla ana grup turbin tipinin birlemesinden farkl ara
gruplarn olumasna frsat tanmtr. Aadaki ekillerde farkl d ve debi

blgelerinde hidroelektrik santrallerde kullanlan trbin tipleri gsterimitir.
ekil 1-1 50 kW-2000Mw G Blgelerinde Kullanlan Ana Trbin Tipleri
ekil 1-2 1kW - 1000 kW G Blgelerinde Kullanlan Ana Trbin Tipleri
50 KW-10 MW G blgelerinde kullanlan trbin tiplerinin detaylandrlmas ve farkl

trbin tiplerine ait ekiller takip eden sayfalarda verilmitir.
ekil 1-3
50 kW-10 MW G Blgelerinde Kullanlan Ana Trbin Tipleri
ekil 1-4
Yatay Eksenli Pelton Trbinler
ekil 1-5
Dey Eksenli Pelton Trbinler
ekil 1-6
ekil 1-7
Turgo tki Trbinler
Yatay Eksenli Francis Trbinler
ekil 1-8
Dsey Eksenli Francis Trbinler
10
ekil 1-9
Dsey Eksenli Kaplan Trbinler
11
ekil 1-10
ekil 1-11
ekil 1-12
Crossflow Trbinler
Paket Tipi Vana Trbin
Dey Eksenli Boru (Tubular) Tipli Trbinler
12
ekil 1-13
ekil 1-14
Kondvi Tipi Vana Trbin
Runner ve Rotor Entegre Trbin
13
ekil 1-15
Tersinir Pompa Tipi Trbinler

14
ekil 1-16
S-ekilli Boru (Tubular) Tip Trbinler
1.1.1.4.2 Emme Borusu (Draft Tube)

Emme borusu yerleimi genellikle trbin reticisi tarafndan trbin alma kriterleri
dnlerek belirlenir. Bununla birlikte, ou durumda, trbin montaj ve aral, temel
radye kalnl ve kuyruksuyu kanal su seviyesi gibi fiziksel gereksinimler reticiye baz
snrlamalar getirmektedir. Emme borusu dizayn yaplrken, st yapdan etki eden
ykler, emme borusu temel mesnet reaksiyonlar ve emme borusu stnde ve iinde
mansap su basncndan dolay oluan ykler ihmal edilmemelidir. Emme borusu temel
pla dizayn edilirken, drenaj sistemi salanm olsa bile, plak altnda alttan kaldrma
kuveti dnlmelidir. Eer emme borusu ierside orta ayak mevcut ise, dey ykleri
tayacak ekilde dizayn edilmeli ve ayak memba u blgesine beton yzeyinin
anmasn
engellemek
iin
elik
kaplama
ya
da
uygun
demir
tehizatlar
kullanlmaldr. Eer yapda bzlme derzi ile ayrlm birden fazla emme borusu
mevcut ise, emme borusu kenar ayaklarn tek tarafl su ykne maruz kalabilecei
unutulmamaldr.
15
1.1.1.4.3 Salyangoz (Spiral Case)

Salyangoz maksimum su yk ve su kou etkisinden dolay oluacak ilave yk
tayacak ekilde dizayn edilmelidir.
Salyangoz tipleri yaplmas dnlen elektrik santraline gre ikiye ayrlabilir;
Dk dl santrallerde, beton yzeyi elik plakalar ile kaplama yaplmadan zati,
hidrolik ve ekipman yklerini tayacak ekilde dizayn edilebilir.
Orta ve yksek dl santrallerde, beton yzeyi elik plakalar ile trbin reticisi
dizaynna bal kalarak kaplanmaldr. elik kaplama kaynaklar ilgili artnamelere
uygun ekilde yaplmal ve kontrol edilmelidir. Yksek dl santrallerde, salyangoz
elik kaplamas iin nakliye ve montaj dnlmeli ve gerekirse yksek dayanml elik
malzemesi seilmelidir. Tamamlanm olan salyangoz, maksimum dizayn basncnn 11,5 kat gibi bir test basncyla hisrostatik olarak szdrmazlk testine tabi tutulmaldr.
Salyangoz imalat detaylar;
Santral binas trbin katnda suyun yukar doru szmasn nlemek iin kat drenaj
dnlmelidir.
Salyangoz betonarme yaps nceden belirlenmi tabakalar halinde yaplmaldr.
Salyangoz duvarlar ve mesnetleri salyangoz montajndan once tamamlanm
olmaldr. Yap ieresinde cebri boru ile salyangoz girii arasnda kalan blgede vana
yerleimi ve geilerin salanmas iin cebri boru beton kaplamas yaplmamaldr.
1.1.1.4.4 Kelebek Vana
Kelebek vanalar trbinlerden nce ama kapama organ olarak kullanlrlar. Kelebek
vanalar elik dkm malzemelerden veya elik sa malzemelerin kaynak konstrksiyon
olarak imal edilirler. Kelebek vanalarn almas basnl ya ile alan servomotorlar
vastas ile ve kapamalar ise, ya bir arlk yardmyla veya basnl ya ile alan
servomotor vastas ile olur.
Kelebek vanann alabilmesi iin giri ve ktaki basncn eitlenmesi gerekir.
Eitlenmenin salanabilmesi iin By-Pass vanas tehizat konulmutur. Tehizata start
verdiimiz zaman, By-Pass vanas otomatik olarak alr, salyangoz dolar. Salyangoz
dolunca basn eitlenmi demektir. Basn eitlenince kelebek vana otomatik alma
16
kumandas alr. Kelebek vana kapama kumandas ald zaman ise nce kelebek vana
kapanr sonra By-Pass vana kapanr.
Kelebek vanann zellikleri :
Kelebek vana gvdesi silindir eklinde ve cebri boru apna eittir
Kelebek vanann diski daire eklindedir. Su giri taraf kaln k taraf ise ince ekilde
yaplm olup, merkezden hafif kak ekilde yataklanrlar.
Kelebek vana gvdesi elik dkm veya pik dkm gibi malzemelerden imal edilirler.
Kelebek vanalarda szdrmazlk iin ksele, kauuk, lastik veya karbon malzemeler
kullanlr.
Kelebek vanalar alak ve orta dl santrallerde kullanlr.
Kelebek vanalarn ama ve kapamalar basnl ya sistemi ile olur.
Kelebek vanann ama (120-180 saniye) ve kapama sresi (40-50 saniye) kresel
vanaya gre daha uzun srelidir.
1.1.1.5 Santral Binas Yardmc Tehizatlar
Santral binas genel yerleim plan hazrlanrken, yardmc elektrik ve mekanik
ekipmanlar iin gerekli alanlar braklmaldr. Yardmc ekipmanlarn yerleimi
srasnda, yardmc ekipmanlarn ana tehizat ile olan ilikileri de dnlmelidir.
Genelllikle ou santral binasnda gerekli olan yardmc ekipman listesi ve sistemler
yle sralanabilir.
Ham, ilenmi ve soutma suyu iin su temini sistemleri, drenaj boru dzenlemesi
Makine ya drenaj
Depolama ve artma sistemleri,
Basnl hava sistemleri,
Yangndan korunma, stma, havalandrma ve klima sistemleri,
Ana unite kontrol panolar,
Jenaratr ntr topraklama ekipmanlar,
1.1.2
Tasarm Prensipleri
Santral Binas birok farkl disiplinden (inaat, mekanik, elektrik, elektromekanik ve
mimari) oluan bir yap olduu iin hem santral binas iinde hem de evresinde
17
projelendirilmesi gereken birok detay mevcuttur. Btn izimlerin tek bir izim
zerinde
birletirilmesi
(sperpoze)
ve
varsa
tm
aksaklklarn
saptanmas
gerekmektedir.
1.1.2.1 D Tasarm (Genel Yerleim izimi ve Cephe Grnleri)
Genel Yerleim izimleri ve cephe grnlerinde dikkat edilmesi gereken unsurlar
aada verilmitir.
evre kotunun belirlenerek 1. kademe kaz paftasnn oluturulmas ve evre

dzenlemesi d snrnn belirlenmesi
Kalc kaz evlerine sev stabilitesini artrc nlemler alnmas
Kaz evlerinin altna yamur suyu drenaj iin hendek gsterimi
Santral Binas yerinin Genel Yerleim Plannda gsterilmesi
Kuyruksuyu yerleiminin Genel Yerleim Plannda gsterilmesi
Santral Binas ulam yollarnn gsterimi
Gerekli olan durumlarda kpr, menfez gibi sanat yaplarnn santral binas ile
olan balantsnn gsterilmesi
Trafo yaps mevcut ise yeri tespit edilerek yol ile olan balantsnn gsterilmesi
Son direk -trafo yaps ve santral binas arasndaki kablo kanallarnn gsterimi
Santral binas evresinde olas otopark, evre dzenlemesi (aalandrma vb.)

gibi detaylarn plana ilenmesi ve dier birimler ile olan balantlarnn
detaylandrlmas
Olas su deposu, yangn suyu deposu, foseptik, rgar vb. yaplarn gsterimi
Santral binasnn ve evresinin gvenlii iin tel it snrlarnn belirlenmesi
Kontroll ulam iin kap tanmlanmas ve iletme durumuna gre beki kulbesi
yerleimi
Cephe grnlerinin hazrlanmas
Genel yerleim paftas mimari kurallara uygun, uygulanabilir ve btn disiplinlere ait
detaylarn verilmesine ynelik tasarlanmaldr.
1.1.2.2 Tasarm
Santral Binas Tasarm hususunda dikkat edilmesi gereken unsurlar aada
verilmitir.
Kullanlacak nite adedinin ve boylarn belirlenmesi
nite eksen kotunun belirlenmesi (Bu deer elektro-mekanik yklenici firmas

tarafndan mutlak surette teyit edilmelidir)
Cebri borunun santral iindeki ap ve olas kelebek vana boyutlarnn

belirlenmesi (Santral binas ii cebri boru redksiyonu santral binalarnda
rastlanan bir durumdur. Dolays ile redksiyon olup olmad kontrol edilmelidir.)
18
Elektro-mekanik izimlerden emme borusu boyutlarnn tespit edilmesi ve nite ile

olan ilikisi gz nne alnarak plan ve kesit paftalarna ilenmesi
Kuyruk suyu kapaklarnn emme borusu ile olan ilikisi gz nne alnarak kesit
ve plan paftalarna kuyruk suyu kapaklar, kuyruksuyu kapaklar kapak yuvalar,
1. ve 2. kademe betonlarnn ilenmesi (Plan paftalarnda yeterli kapak park
alann brakld kontrol edilmelidir.)
Elektro-mekanik paftalar yardm ile santral binas trbin, jeneratr hol kotlarnn
belirlenmesi
Trbin ve jeneratr demelerinde vana ekipman ve dier elemanlarn katlar

arasndaki transferini daha kolay ekilde yapabilmesine frsat vermek iin
boluklarn braklmas (Bu boluklar sebebi ile oluacak kazalardan korunmak
iin evresine korkuluk uygulanabilecei gibi kaporta kapaklar ile zerleri
kapatlabilir.)
Drenaj ukuru yerinin tespit edilmesi,
Drenaj ukuru kapasitesinin drene edilecek su miktar ve pompa gc ile optimize

edilerek saptanmas ve paftalara ilenmesi
Elektro-mekanik kablolama tepsi boyutlar gzergah ve kotlar belirlenerek

paftalara ilenmesi (Kablo gzergahnn kaporta kapaklar altn gemedii kontrol
edilmelidir.)
Vana holne yerletirilecek kolektr, pompa, filtre ve lm cihazlar tespit

edilerek yerleimin paftalara ilenmesi
Trbin ve jeneratr boluunun (hol) havalandrma sistemi ihtiya ve tipine gre

belirlenmesi ve projelendirilmesi
Kren vinci kapasitesi ve kanca yksekliinin jeneratr holnden olan

yksekliinin ihtiyaca gre tespit edilmesi ve projelendirilmesi
Gerekli montaj sahasnn ebatlarnn tespit edilmesi ve ekipman boyutlarna gre

planda yerleimine gre projelendirilmesi (Ekipmanlarn kren vincinin tarama
alannda kald kontrol edilmelidir.)
Yangn koruma projeleri hazrlanmal ve yangn ka yolu zerindeki btn

kaplar darya alacak ekilde panic barl olarak projelendirilmesi
Trafolar arasna duvar projelendirilmesi (yangna kar)
1.1.2.3 Oda Yerleimleri

Oda yerleimlerinde dikkat edilmesi gereken unsurlar aada verilmitir.
htiyaca gre gereken odalarn belirlenmesi ( ihtiya trafo odas, havalandrma

odas, kompresr odas, jeneratr pano odas, koruma rle odas, ak odas, alt
odas, kumanda odas, WC, mutfak v.b.)
Oda boyutlarnn ilerine konulacak ekipmann boyutlarna ve ulusal

standartlardaki emniyetli konumlandrlma mesafelerine (duvar ve ekipman aras)
gre belirlenmesi
Kap ebatlarnn tama aparat ve tanan ekipmann boyutlarn rahatlkla

geirebilecek ekilde boyutlandrlmas
19
Oda yerleiminin elektro-mekanik kablolamann gei gzergahlar dnlerek

konumlandrlmas
Atk su ve tesisat borulamas dnlerek baz odalarn birbirine yakn veya altl,
stl olacak ekilde konumlandrlmas
Ayrca;
1.1.3
Btn odalarn kendine ait zellikleri olduu ve korumalarnn deiiklik

gsterecei unutulmamaldr (rnein; alt odasnn anti-statik malzeme ile
kaplanmas, kuru ak tipi odada gz duu ihtiyac v.b.)
Btn katlara ulamn ift merdivenle salanmas yangn asndan bir

gerekliliktir.
Btn odalarda mahal listesi tanmlanmas bir zorunluluktur. Btn odalarn

deme kaplamas, duvar, tavan, kap ve pencere zellikleri belirtilmelidir.
Odalara ait kap ve pencere boyutlarn ve detaylarn ieren kap ve pencere

izelgesi verilmelidir.
izimler
1.1.3.1 Mimari izimler

Mimari izimlerde dikkat edilmesi ve projelendirilmesi gereken unsurlar aada
verilmitir.
Temel altnda, ev yzeyinde ve duvar yan yzlerinde kullanlacak olan izolasyon

detaylar
D cephe duvar sistem detaylar
ve d duvar detay
Duvarlar iin uygulanacak kaplama detaylar
Lento detaylar
Deme, ykseltilmi deme ve merdiven kaplama detaylar
Tavan detaylar, uygulanacak denizlik detay
elik betonarme birleim detaylar
Parapet duvar, biriktirme ukuru ve kanal detaylar
Uygulanacak zgara detaylar ve szge yerleimi
Korkuluk detaylar
evre kotu altndaki btn inaat derzlerinde su tutucu uygulanmaldr.

1.1.3.2 naat izimleri
naat izimlerinde dikkat edilmesi ve projelendirilmesi gereken unsurlar aada
verilmitir.
Kaz projeleri 1. ve 2. kademe kazlarn ulam yollarn kapsamaldr.
20
Kaz projelerinde uygulanacak ev destekleme sistemi detayl bir ekilde

gsterilmelidir.
Kalp projelerinde btn kot ve ller belirlenmelidir.
Kalp projelerinin uygulanabilir olmas ve yapm aamasnda gerekli olan btn

detaylarn gml elemanlar dahil gsterilmesi gerekmektedir.
Kalp projelerinde btn inaat derzleri gsterilmelidir.
Donat projeleri uygulanabilir, fazla zayiat vermeyecek ekilde projelendirilmelidir.
Donat projeleri kalp paftasndaki inaat derzleri ile uyumluluk gstermelidir.
1.1.3.3 Mekanik izimler

Mekanik izimlerde dikkat edilmesi ve projelendirilmesi gereken unsurlar aada
verilmitir.
Kaporta kapaklar imalat detaylarn gstermelidir.
Temiz su, pis su, yangn sndrme sistemi detayl bir ekilde projelendirilmelidir.
Istma soutma ve havalandrma sistemi detayl bir ekilde projelendirilmelidir.
Btn mekanik izimler izometri emasnda gsterilmelidir.
1.1.3.4 Hidromekanik izimler

Hidromekanik izimler santral kuyruksuyu genel yerleimi, 1.ve 2. faz gml metalleri
ask aparatlar, kaldrma kirii ve kapak imalat detaylarn iermelidir.
1.1.3.5 Elektrik izimleri
Elektrik izimlerinde dikkat edilmesi ve projelendirilmesi gereken unsurlar aada
verilmitir.
Topraklama projesi detaylar
Aydnlatma sistemi detaylar
G prizi sistemi detaylar
Telefon ve data sistemi detaylar
G datm sistemi detaylar
Mevcut ise kapal devre TV sistemi detaylar
Yangn alglama sistemi detaylar
Paratoner sistemi detaylar
Acil ka iaretlerinin belirlenmesi ve konumlandrlmas
G besleme sistemi detaylar
Elektrik kablo yollar detaylar
Genel yerleim plannda konumlandrlan evre aydnlatmas detaylar
Gvenlik sistemleri detaylar
21
1.1.3.6 Elektromekanik izimler

Elektromekanik izimlerde dikkat edilmesi ve projelendirilmesi gereken unsurlar
aada verilmitir.
nite genel yerleimi trbin eksen kotu baz alnarak plan ve kesitlerle ifade
edilmesi
Emme borusu tasarmnn plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade edilmesi
Emme borusu mesnetleri plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade edilmesi;

montaj srasnda mesnede gelen yklerin paftalarda tanmlanmas
Salyangoz yaps plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade edilmesi
Salyangoz yaps mesnetlerinin plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade

edilmesi; montaj srasnda mesnede gelen yklerin paftalarda tanmlanmas
Elektro-mekanik ekipman ile ilgili btn borulamalar plan ve kesitlerle ifade

edilmelidir. Borularn vana veya lme aletleri ile kontrol edildii durumlarda ek
ekipmanlar boyut, kot ve konumlandrma olarak ifade edilmelidir.
Btn gml elemanlarn plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade edilmesi
Kelebek vana izimlerinin plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade edilmesi
Kelebek vana kontur arlnn vana ak ve kapal durumunda iken izilmesi

(Kelebek vana yukarda olduu durumda kaporta kapana temas etmedii,
aada olduu konumda ise duvar ile arasnda yeterli emniyetli mesafesinin
olduu kontrol edilmelidir.)
Servmotorun plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade edilmesi
Gerekli aydnlatma boluklarnn plan ve kesitlerle anlalabilir ekilde ifade

edilmesi
Elektro-mekanik ekipman yerlerinin ve boyutlarnn anlalabilir ekilde ifade

edilmesi
Btn elektro-mekanik izimler lekli biimde santral binas izimlerine ilenmelidir.

1.1.4
Yapsal Tasarm
1.1.4.1 Tasarm Kriterleri

Santral binalar tip olarak temelde e ayrlmaktadr. Bu tipler, yer st santrali, yargml santraller ve yer alt santrallerdir. Bu blmde kullanm skl gz nne
alnarak sadece yar-gml ve yer st santral binalar ele alnacaktr.
Santral binalarnn yapsal performanslarndan sz edebilmek iin balca 2 analiz
gereklidir. Bunlar stabilite analizi ve yapsal analiz olarak ikiye ayrlmaktadr.
Yukarda bahsedilen analizlere istinaden tanmlanacak olan tasarm kriterleri temelde 5
ana balk altnda toplanabilir. Bu balklar aada belirtildii gibidir.
22
Ykleme Durumlar
Yk Katsaylar
Malzeme zellikleri
Analiz Ynteminin Seilmesi
Performans Kriterleri
Ykleme Durumlar
Ykleme durumlar yap zerine etki edecek olan yklerin, performans analizleri ve
yapsal tasarm aamalarnda hangi kombinasyonlarda kullanlacan belirtmektedir.
Bu balamda, santral binas analizlerinde aada verilen ykleme durumlarnn
kullanlmas tavsiye edilmektedir.
naat Sras Hali
naat Sras Deprem Hali
naat Sonu Hali
naat Sonu Deprem Hali
letme Hali
letme Deprem Hali
Feyezan Hali
Yukarda sralanan ykleme durumlarnn detaylar iin Stabilite Analizi bal
incelenmelidir.
Yk Katsaylar
Yk katsaylar, performans analizlerinden yapsal analiz iin ve bylece yapsal
tasarm aamas iin kullanlacak parametrelerdir. Tasarmda tama gc yntemi
esas alnacandan dolay bu katsaylarn nemi byktr.
Analizlerde ve tasarmda kullanlacak olan katsaylarn detaylar iin Betonarme
Hesaplar blm (Blm 1.1.4.3)
ve elik Yaplar blm (Blm 1.1.4.4)
incelenmelidir.
23
Malzeme zellikleri
Malzeme zellikleri betonarme veya elik tasarmda kullanlacak malzemelerin tanmn
ifade etmektedir. Bu balamda betonarme tasarm iin beton snfnn C25 ve eliin
S420 olmas tavsiye edilirken, elik hesaplarnda yapsal elik snf olarak St37.2
Analiz Ynteminin Seilmesi
Yukarda da belirtildii zere santral binalarnn yapsal tasarmlar yaplrken balca 2
analiz gerekmektedir. Bunlardan stabilite analizi, yapnn devrilme, kayma, yzme ve
zemin emniyet gerilmeleri asndan uygunluunun tespitine dayanmaktadr. Stabilite
analizinde balca kabul yapnn %100 rijit davran sergilediidir. lgili hesaplamalarn
tmnn bu kabule dayal olarak yaplmas tavsiye edilmektedir. Dier analiz ise
yapsal analizdir. Yapsal analizin kapsam stabilite analizine gre biraz daha genitir
ve aada anlatlmaktadr.
Yapsal analiz kriterleri ortaya konulurken temelde sismik davrann etkileri gz nne
alnmaldr. Ykleme durumlar ksmnda da belirtildii gibi yapnn incelenecei
durumlar temelde statik ve dinamik olmak zere ikiye ayrlmaktadr.
Statik durumda yap zerine etki eden tm ykler, bina tipinden bamsz bir ekilde
analizde kullanlabilir. Ancak, dinamik analiz sz konusu olduunda yap tipi nem
kazanmaktadr. Yap tiplerinden yer st santralleri serbest salnma ak bir
durumdadr. Fakat yar gml santral binalar iin durum ayn deildir. Bu santral
binalar evre dzenleme kotu altnda komple rijit perdelerle evrilidir ve etraflar
dolguyla kapaldr. Bylece, serbest salnm yapabilmeleri ok mmkn olamamaktadr.
evre dzenleme kotu zerinde kalan ksmlar ise yer st santralleri ile ayn
karaktere sahiptir ve serbest salnm yapabilmektedir.
Santral binalarnn dinamik analizleri yaplrken, serbest salnm gsterebilen ksmlar
iin davran spektrumu analizinin kullanlmas tavsiye edilirken, rijit ksmlar iin Trk
Deprem Ynetmelii 2007de belirtildii gibi eylemsizlik kuvvetinden kaynaklanan yatay
deprem kuvvetinin etkitilmesi tavsiye edilir.
Davran spektrumu analizi yaplrken, santral binalarnn yksek serbestlik dereceli
geometrileri nedeniyle, her yndeki analizde en az %90 ktle katlmn salayacak
yeterli titreim modunda zm yaplmas tavsiye edilmektedir.
24
evre dzenleme kotu altnda kalan ksmlara etkiletilecek yklerde Deprem

Ynetmeliinde de belirtilen aadaki formln kullanlmas uygun olacaktr.
Yukardaki formlde;
Fbk
= Toplam yatay sismik kuvvet
Ao
= Maksimum etkin yer ivmesi
= Yap nem katsays
= evre dzenleme kotu altnda kalan yapnn toplam arl
= Tayc sistem davran katsays
Deprem Ynetmelii R katsaysn evre dzenleme kotu altndaki ksmlar iin 1,5
olarak vermektedir. st yap analizi yaplrken tayc sistem gz nnde
bulundurularak Deprem Ynetmelii 2007 Tablo 2.5de verilen deerlerden uygun
olannn seilmesi en salkl zmdr.
Yap nem katsays olarak ynetmelikte de belirtildii zere 1,5 kullanlmas uygundur.
Ayrca evre dzenleme kotu altndaki yapnn toplam arl hesaplanrken yap
bnyesine entegre mekanik ve elektro-mekanik ekipmanlarn da arlklarnn gz
nnde bulundurulmas tavsiye edilir.
Performans Kriterleri
Performans kriterlerinin tanmlamas yaplrken stabilite analizi ve yapsal analiz iin
ayr ayr deerlendirmek daha uygundur.
Stabilite analizi iin devrilme, kayma, yzme ve zemin gerilmeleri durumlar iin her bir
ykleme durumu altnda emniyet
faktr olarak tanmlanan parametreler esas
alnmaldr. Parametreler oluturulurken temel olarak statik ve dinamik durumlarn

etkilerinin yaratt farklar n plana kmaktadr. Detaylar iin Stabilite Analizi bal
incelenmelidir.
Yapsal analizde ele alnacak performans kriteri, ilgili tm ykleme durumlar altnda
oluacak kesit tesirlerine kar koyabilecek yapsal detaylandrma olarak tanmlanabilir.
25
Bu ksmlar ile ilgili detaylar iin Betonarme Hesaplar blm (Blm 1.1.4.3) ve
elik Yaplar blm (Blm 1.1.4.4) incelenmelidir.
1.1.4.2 Tasarm Ykleri, Yk Kombinasyonlar ve Stabilite Analizi
Santral Binas Stabilite Hesabnn Amac:
Kayma, devrilme ve yzme emniyet katsaylarnn belirlenmesi
Yap tabanndaki zemin emniyet gerilmelerinin belirlenmesi ve zemin tama gc
asndan kontrol edilmesi
Ykleme Halleri:
naat Sras Hali
naat sras halinde btn birinci kademe betonlar dklm ve geri dolgular
tamamlanmtr. Dolgu malzemesi bu esnada henz suya doygun deildir. Santral
binas dndaki dolgu zerinde en az 1 t/m2 srarj yk olduu kabul edilir. Kren
hareketli yk hesaplarda dikkate alnmaldr.
naat sras deprem hali durumu snrl bir zaman sresini ifade etmektedir. Bu
nedenle bu ykleme hali iin iin yapm sresi gz nnde bulundurularak
deerlendirme yaplmaldr.
naat sras deprem halinde btn birinci kademe betonlar dklm ve geri dolgular
tamamlanmtr. Bu ykleme hali iin yap dnda hesaba etkiyecek su yknn
bulunmad kabul edilebilir. Deprem Risk Analiz Raporunda belirtilen 144 yl
periyodu iin tanmlanm olan ivme deeri, A0 olarak kabul edilebilir. Deprem Risk
Analiz Raporu yoksa deprem artnamesindeki A0 deeri kullanlabilir. Yapya etkiyen
deprem yk evre kotu alt iin Ch x A0, evre kotu st iin A0 deprem ivmesi
kullanlarak uygulanabilir. Dolgulardaki deprem kuvveti hesabnda Monobe-Okabe
bantsnn kullanlmas tavsiye edilmektedir. Deprem durumunda kren hareketli
yknn alnmas tavsiye edilmez.
naat Sonu Hali
naat sonu halinde birinci ve ikinci kademe betonlar dklm ve tm geri dolgular
tamamlanmtr. Sondaj sonularnda; yeralt su seviyesinin (YASS) temel alt kotundan
dk olduu durumlarda dolgu suya doygun deildir. YASSnin temel alt kotundan
26
stte olduu durumlar iin ise drenaj koullar da hesaba katlarak dolgu belirlenen bir
kotta batk olarak hesaplanmaldr. Kren hareketli yk hesaplarda dikkate alnmaldr.
Santral binas dndaki dolgu zerinde en az 1 t/m2 srarj yk olduu kabul edilebilir.
naat sonu statik duruma ilaveten dolgu deprem ve yap deprem ykleri yapya
etkitilmelidir.
letme Hali
Birinci ve ikinci kademe betonlar dklm ve tm dolgular tamamlanmtr. Yap
iinde cebri boru, salyangoz ve emme borusunda; yap dnda kuyruk suyunda iletme
su seviyesi kotunda su yk kabul edilebilir. letme halinde su kou (water hammer)
darbesi hesaba katlmaldr (Bu yk elektromekanik paftalarda mevcuttur. Ancak
bulunamad durumlarda
hidromekanik artnamedeki
vana
zerine
etkiyecek
maksimum d kullanlarak hesaplanabilir. Dolgular kuyruksuyu iletme su seviyesi

kotunda suya doygundur. Yap dndaki dolgu zerinde 2 t/m2 srarj yk olduu
kabul edilebilir.
letme Deprem Hali
letme hali yklerine ilaveten dolgu deprem ve yap deprem ykleri yapya
etkitilmelidir. Su kou darbesinin hesaba katlmas tavsiye edilmez.
Feyezan Hali
Birinci ve ikinci kademe betonlar dklm, dolgular tamamlanmtr. Yap iinde cebri
boru, salyangoz ve emme borusunda; yap dnda feyezan su seviyesi kotunda su
vardr. Su kou darbesi hesaba katlmamaldr. Dolgular kuyruksuyu feyezan su
kotunda suya doygundur. Kren yk alnmamaldr.
Yklemeler:
1)
Zati Ykler
1.Kademe Beton Ykleri

2.Kademe Beton Ykleri
Ekipman Arlklar
27
Kaplama, Duvar, Pencere, Korkuluk Ykleri

at Yk
Kren Kirii Zati Arl
2)
Hareketli Ykler
Kar Ykleri
Rzgar Ykleri
Deme Hareketli Ykleri
Ara Ykleri
Gezer vin Hareketli Yk
Srarj Yk
3)
Dinamik Ykler
Zati Arlk Dinamik Ykleri

Dolgu Dinamik Ykleri
Su Dinamik Ykleri
4)
Hidrostatik Ykler
Su Yatay Yk
Su Arl
Su Kaldrma Yk
5)
Zemin Ykleri
Kuru Zemin Yk
Dolgu Zemin Yk
6)
Elektro-Mekanik Ykleri
Ko Darbesi
28
Strator Rotor Mesnet Ykleri

DS Yaynlarnda Yeralan Ynteme Gre Emniyet Katsaylar:
Tablo 1-2
Emniyet Katsaylar
Hesaplanan yzme, kayma ve devrilme katsaylarnn emniyet katsaylarndan byk

olmad kontrol edilmelidir.
Yzme emniyetinin ampatman yaplarak, kayma emniyetinin kayma dii yaplarak
salanabilecei unutulmamaldr.
Zemin Emniyet Deerleri:
Zemin emniyet deerlerinin ekmeye (eksi) girdii yerler iin temel eksantrisite
deerlerinin iki eksenli durumda ex/Lx+ey/Ly > 1/3 deerinin zerinde olduu kontrol
edilmelidir.
Genel kabul olarak bulunan zemin gerilmesinin (basn) %10u kadar ekme
gerilmesine izin verilir.
Dzeltilmi deerlerin ve bulunan deerlerin jeoloji raporundaki zemin emniyet deerini
amad kontrol edilmelidir.
EM 1110-2-2100e Gre Emniyet Katsaylar:
artnameye gre santral binas kritik olmayan yapdr. Dolays ile aadaki tablo
kullanlarak kayma ve devrilme gvenlik katsaylar belirlenir.
29
Tablo 1-3
Normal Yaplarda Kayma Gvenlik Katsaylar
Arazi durumu
Olaan yk hali
Olaanst yk hali
Ar yk hali
yi Tanmlanm
1.4
1.2
1.1
yi Tanmlanmam
1.5
1.3
1.1
Yap iin hazrlanm Deprem Risk Analiz Raporu olmas durumu iyi tanmlanm
duruma bir rnektir.
Yzme gvenlik katsaylar aadaki tablo kullanlarak saptanr.
Tablo 1-4
Tm Yaplarda Yzme in Gvenlik Katsaylar
Arazi durumu
Olaan yk hali
Olaanst yk hali
Ar yk hali
Tm Snflar
1,3
1,2
1,1
EM 1110-2-2100 e Gre Basn Blgesinin Belirlenmesi

Tablo 1-5
Bileke Kuvvetin Yeri iin Limitler
EM 1110-2-2502e Gre Tama Kapasitesi Emniyet Katsaylar:

Tablo 1-6
EM 1110-2-2502, Tama Kapasitesi Emniyet Limitleri
Ykleme
Durumu
Minimum Tama
Kapasitesi
Emniyet Katsaylar
Olaan
3.0
Olaanst
2.0
Extrem (Ar)
1.0
EM 1110-2-2100 e Yk Durumlarnn Belirlenmesi

ED : letme esasl deprem
EED: Emniyet esasl depremi
OET: Olas en byk takn
ETT: En byk tasarm takn
30
Tablo 1-7
EM 1110-2-2100, Santral Binas Ykleme Durumlar
No
Yk Durumlar
Ykleme Durumu
naat Sonras Durumu
Olaanst yk hali
letme Durumu
Olaan yk hali
letme Deprem Durumu (ED)
Olaanst yk hali
letme Deprem Durumu (EED)
Ar yk hali
Bakm Durumu
Olaanst yk hali
Feyezan Durumu (ETT)
Olaanst yk hali
Not:Santral Binas kritik yap olmad iin EBD (en byk beklenebilir deprem) yk
durumlarna dahil edilmemitir.
Grlecei zere lkemizde allagelmi ykleme durumlarnn aksine EM 1110-22100 inaat sras durumu irdelenmemektedir. Dolays ile allagelmi ykleme
durumlar ile yukardaki ykleme durumlarnn harmanlanmas ihtiyac domutur.
Tablo 1-8
Modifiye Santral Binas Ykleme Durumlar
No
Yk Durumlar
Ykleme Durumu
naat Sras Durumu
Olaanst yk hali
naat Sras Deprem Durumu (ED)
Ar yk hali
naat Sonras Durumu
Olaanst yk hali
naat Sonras Deprem Durumu (ED)
Ar yk hali
letme Durumu
Olaan yk hali
letme Deprem Durumu (ED)
Olaanst yk hali
letme Deprem Durumu (EED)
Ar yk hali
Bakm Durumu
Olaanst yk hali
Feyezan Durumu (ETT)
Olaanst yk hali
10
Feyezan Durumu (OET)
Ar yk hali
1.1.4.3 Betonarme Hesaplar

DS Yaynlarnda Yer Alan Yntem:
Bu blmde tasarm kriterlerinde anlatlan analizler sonucunda, ilgili tm ykleme
durumlar altnda oluan kesit tesirlerine kar koyabilecek yapsal detaylandrma ve
hesaplar anlatlacaktr. Tasarm kriterleri blmnde belirtilen ykleme durumlar,
betonarme hesaplarn yaplabilmesi iin, tama gc yntemi esasna dayanarak ilgili
yk katsaylar ile arttrlmal ve sonular bu duruma istinaden toplanmaldr. Blm
31
1.1.4.1de belirtilen ykleme durumlarnda kullanlacak olan yk katsaylar TS 500 baz

alnarak aada verilmitir.
naat Sras Hali
Ykleme Durumu
lgili Kombinasyon
: Statik
: 1.4G + 1.6Q

Ykleme Durumu
: Dinamik
lgili Kombinasyon
: 1.0G + 1.0Q + 1.0E
naat Sonu Hali

Ykleme Durumu
lgili Kombinasyon
: Statik
: 1.4G + 1.6Q

Ykleme Durumu
: Dinamik
lgili Kombinasyon
: 1.0G + 1.0Q + 1.0E
letme Hali
Ykleme Durumu
lgili Kombinasyon
: Statik
: 1.4G + 1.6Q
letme Deprem Hali

Ykleme Durumu
lgili Kombinasyon
: Dinamik
: 1.0G + 1.0Q + 1.0E
Feyezan Hali
Ykleme Durumu
lgili Kombinasyon
: Statik
: 1.0G + 1.0Q
Hesaplar yaplrken yukarda gsterilen kombinasyonlarn ve katsaylarn kullanlmas

tavsiye
edilmektedir.
Yklemelerin
snflamas
iin
Stabilite
Analizi
bal
incelenmelidir.
Elde edilecek kesit tesirleri sonucunda yaplacak betonarme hesaplar temelde 3 ana
balk altnda incelenebilir. Bu balklar aada verildii gibidir.
evre Dzenleme Kotu st Betonarme Hesaplar
Birinci Kademe Hesaplar
kinci Kademe Hesaplar
Eurocode 2ye gre Yk arpanlar:
TS 500e gre statik durum ve deprem durumu olarak iki koul varken yk
durumlarnda olaan olaanst ve ar yk hali olarak farkl durum irdelenmesi
yeni yk arpanlar ihtiyacn dourmutur.
32
l Ykler: Sadece zati arlk

Hareketli Ykler: Zati arlk dndaki tm ykler
Olarak snflandrlrsa;
Tablo 1-9
Eurocode 2, Yk arpanlar
Olaan yk hali
Olaanst yk hali
Ar yk hali
l Ykler
1.35
1.20
1.00
Hareketli
Ykler
1.50
1.30
1.00
Tablodan grlecei zere TS500de geen 1.4G+1.6Q kombinasyonu hibir durum

iin mevcut deildir. Mevcut standartlara uyum salanmas iin modifiye yk
arpanlarna ihtiya duyulmutur.
Tablo 1-10 Modifiye Yk arpanlar
Olaan yk hali
Olaanst yk hali
Ar yk hali
l Ykler
1.40
1.20
1.00
Hareketli
Ykler
1.60
1.30
1.00
1.1.4.3.1 evre Kotu st Betonarme Hesaplar

Bu blmde anlatlacak hesaplar yer st santralleri ile yar gml santrallerin evre
dzenleme kotu zerinde kalan ksmlar iin geerlidir.
Bu binalarn tayc sistemleri kolon, kiri, perde, deme ve gezer kpr vinlerinin
oturaca kren kirilerinden olumaktadr. nceki blmlerde bahsedilen yapsal analiz
sonucunda elde edilecek kesit tesirlerine kar koyacak yapsal detaylandrma ve
hesaplar aada anlatlmaktadr.
Kolonlar
Kolon tasarmlar ve detaylandrmalar yaplrken Trk Deprem Ynetmelii 2007
Blm 3.3de sneklik dzeyi yksek kolonlar iin verilen tm kriterlerin salanmas
tavsiye edilmektedir.
33
Mimari tasarmlarda oluturulan kolon kesitleri baz durumlarda statike gerekli kesit
alanndan daha byk olabilmekte ve ynetmelikte belirtilen minimum %1 donat oran
ok fazla kabilmektedir. Byle durumlarda TS 500 Blm 7de belirtilen Ancak
gerekli donatnn en az 1,3 katnn salanmas kouluyla, bu snr 0.5% deerine kadar
azaltlabilir. koulunun kullanlmas uygun olacaktr.
Pas paynn 5,0 cm olarak uygulanmas tavsiye edilmektedir.
Kiriler ve Kren Kirileri
Kiriler st yap iin genel olarak yatay geometride bulunan tayc elemanlardr.
Ancak yapsal sistemdeki her hangi bir elemann kiri olarak davranp davranmamas
temel olarak zerine gelen eksenel yk seviyesi ile belirlenmektedir. Bu balamda,
kesit eksenel yk kapasitesinin %10dan daha az tesir edecek tasarm eksenel yk
deeri elemann kiri olarak boyutlandrlarak donatlandrlmasnda temel etkendir.
Yapdaki kirilerin tasarmlar ve detaylandrmalar yaplrken Trk Deprem Ynetmelii
2007 Blm 3.4de sneklik dzeyi yksek kiriler iin verilen tm kriterlerin
salanmas tavsiye edilmektedir.
Minimum donat kriteri olarak da Deprem Ynetmeliinin baz alnmas uygun olacaktr.
Kren kirilerinin hesabnda yukarda belirtilenlerin dnda vincin hareketinden
kaynaklanacak olan ilave burulma etkilerinin de gz nne alnmas tavsiye
edilmektedir.
Ayrca, kren kirilerinin oturaca kolonlarda ksa konsollar bulunmaktadr. Bu ksa
konsollarn donatlandrma ve detaylandrmasnda TS 500n kullanlmas uygun
olacaktr.
Perdeler
Santral binalarnn genel geometrileri gz nne alndnda perde yksekliklerinin plan
uzunluklarna oranlarna gre bu perdeler Deprem Ynetmeliinde de bahsedildii
zere bodur perde snflamasnda kalabilmektedir.
Analizler sonucunda elde edilecek tesirlere kar koyacak detaylandrma ve
donatlandrma iin ynetmeliin ilgili blmnn kullanlmas tavsiye edilmektedir
34
(Deprem Ynetmelii Blm 3.6). Ancak, yukarda bahsedilen bodur perde kontrolnn
yaplmas uygun olacaktr.
Deprem Ynetmeliinde tariflenen perdeler dzlem iin tesirlere maruz kalma durumun
iin geerlidir. Ancak, santral binalarnn st yaplarnda bulunan perdeler, ykleme
durumlar gz nne alndnda dzlem d tesirlere de maruz kalabilmektedirler.
Byle durumlarda, donat detaylandrmalarnn ilgili tesirlere de kar koyabileceklerinin
hesapla dorulanmas tavsiye edilmektedir.
Ayrca, perdelerde mimari gerekliliklerden dolay braklm olan boluklarda yrtk
donatlarnn detay olarak gsterilmesi unutulmamaldr. Yrtk donats olarak 16
kullanlmas tavsiye edilir.
Demeler
Demelerin hesaplar yaplrken TS 500de belirtilen kriterlerin uygulanmas tavsiye
edilmektedir.
Santral binalarnn doalar gerei demelerinde braklacak olan kablo kanal, boluk
vb. mimari sreksizliklerin deme davrann etkileyecek lekten uzak tutulmas
uygun olacaktr.
Pas paynn 3,0 cm (su ile temasta 5,0 cm) olarak uygulanmas tavsiye edilmektedir.
1.1.4.3.2 Birinci Kademe Hesaplar
Birinci kademe hesaplar blmnde yar gml santral binalarnn evre dzenleme
kotu altnda kalan ksmlar bahsedilmektedir. Bu ksmlarda temel olarak tayc sistem
rijit perdeler, deme plaklarndan olumaktadr. Tayc elemanlarla ilgili olarak
kullanlmas tavsiye edilen metodoloji aada verilmektedir.
Rijit Perdeler
evre dzenleme kotu altnda kalan perdeler serbest salnm gsterememekle birlikte
ciddi dolgu yanal yklerine maruz kalmaktadrlar. Bu ykleme durumlar, perdelerin
dzlem d davranlarnn daha baskn biimde ortaya kmasna sebep olmaktadr.
Bylece, Deprem Ynetmeliinde bahsedilen perde detay ve donatlandrmalarndan
ziyade eilme momenti ve kesme kuvveti olarak ortaya kacak kesit tesirlerine gre
donatlandrmalar daha salkl olacaktr.
35
Yukarda bahsedilen durum gz nne alndnda, rijit perdelerin davranlar kiri

davranna benzemektedir.
Donatlandrma hesaplar yaplrken tama gc yntemi esas alnarak yaplmaldr.
Donat bindirme ve kenetlenme kriterleri olarak TS 500n kullanlmas tavsiye
edilmektedir. Ayrca, minimum donat kriteri olarak aada verilen pursantajlarn
0 < h 35cm
iin
12/20 cm
35cm < h < 150cm
iin
Her bir yzde 0.0014 x b x h
h > 150cm
iin
22/20 cm
Burada,
h
= kesit ykseklii
= kesit geniliidir.
Analizlerde elde edilen kesme kuvvetlerine kar betonarme hesap yaplmaldr. Ancak,
boyutlandrma yaplrken kesit kesme kapasitesinin, tasarm kesme kuvvetinden daha
byk olmas uygun olacaktr. Eer kesit dayanm yeterli olmuyor ve kesit bytmek
bir opsiyon olarak kullanlamyorsa, etriye hesab yaplarak kesitin kesme kuvvetlerine
kar emniyetinin salanmas nerilmektedir.
Demeler
Demelerin hesaplar yaplrken TS 500de belirtilen kriterlerin uygulanmas tavsiye
edilmektedir.
Santral binalarnn doalar gerei demelerinde braklacak olan kablo kanal, boluk
vb. mimari sreksizliklerin deme davrann etkileyecek lekten uzak tutulmas
uygun olacaktr.
1.1.4.3.3 kinci Kademe Hesaplar
Yar gml santral binalar iin ilgili elektro-mekanik ve mekanik paralarn montaj
sonras beton ierisine alnmas gerekmektedir. Genel lek dnldnde, gmlek
betonu olarak alacak bu ikinci kademe betonlar hacmen ok byk olmakta ve
davran asndan tipik eilme, kesme ve eksenel tesirlere maruz kalmamaktadrlar.
36
Tama gc yntemi esas alndnda, donatlandrma ve detaylandrma eilme,

kesme ve eksenel tesirlere dayanmaktadr. Ancak, ikinci kademe betonlarn yapsal
zmlemeleri bahsedilen kesit tesirleri zerinden yaplamamaktadr. Yaplacak her
hangi bir analiz ise doru sonular yanstmayacaktr.
Bu sebeple, gelien bilgisayar teknolojisinin de katks gz nne alnarak, boyutlu
modelleme ve analiz sonucunda oluan gerilmeler neticesinde donatlandrma
yaplmaldr. Fakat mevcut artnameler ve tasarm yntemlerinde kitle betonlar iin
geerli olacak gerilme sonularndan donatlandrmaya gidilecek yaygn bir yntem
bulunmamaktadr.
Kitle
betonlarnn
donatlandrmas
iin
gerilmelerin
elastik
analiz
yntemiyle
kullanlmasn ortaya atan en nemli kaynaklardan bir tanesi Design of Reinforced

Concrete Solids Using Stress Analysis (Foster et. al. 2003)dr.
lgili davrann detaylar iin yukarda bahsedilen makalenin incelenmesi tavsiye
edilmektedir.
Bu makalede temel olarak boyutlu gerilme matrisi kullanlarak, boyutlu mohr
dairesi zerinden yapda oluacak asal gerilmelere gidilmekte ve gerilmeler beton ve
elik dayanmlar ile kompanse edilmektedir. Ancak, Foster et. al. almalar srasnda
temel olarak, oluacak atlaklarn, scaklk deiimlerinin vb. etkilerini dikkate
almamtr.
Foster ve dierlerinin almasn takiben 2008 ylnda Delft niversitesi ilave bir
alma yapm ve Computation of Reinforcement For Solid Concrete isimli bir
makale yaynlamtr. Bu makalede atlak genilii, s deiimleri vb. donat zerine
etki edecek faktrleri gz nne alm ve pratik olarak aadaki forml nermitir.
Yukardaki formlde;
x
= x ynnde konulacak donat pursantaj
= y ynnde konulacak donat pursantaj
= z ynnde konulacak donat pursantaj
37
= Maksimum asal gerilme
= Donat akma gerilmesi
kinci kademe betona konulacak donat pursantaj hesabnda yukardaki formln

Minimum donat olarak ise 22/20 cm kullanlmas uygun olacaktr.
1.1.4.4 elik Yaplar
1.1.4.4.1 Birletirme Vastalar
elik yaplarda birleimler iki trl yaplr:
a) Sklebilen birleimler (Bulonlu veya cvatal birleimler)
b) Sklemeyen birleimler (Perinli ve kaynakl birleimler)
1.1.4.4.2 ekme ubuklar
ekme kuvvetine maruz kalan yapsal elik elemanlardr. (Kafes kiriler vb.)
mev = S (kg) / Fn (cm2) < em formlyle hesaplanrlar.
S = Tatbik Edilen ekme Kuvveti
Fn = Faydal Kesit Alan
1.1.4.4.3 Basn ubuklar
Basn kuvvetine maruz kalan yapsal elik elemanlardr. (Kolonlar, kafes kiriler vb.)
mev = S * / F < em formlyle hesaplanrlar.
S = Tatbik Edilen Basn Kuvveti
= Kullanlan elie Ve ubuun Narinlik Derecesi ya Bal Olan Burkulma Says
F = ubuun Zayiatsz Kesit Alan
1.1.4.4.4 Kafes Sistemler
Ykler:
a) z arlklar (at rts yk, tayc eleman arlklar vb.)
38
b) Kar yk (TS 498)

c) Rzgar yk (TS 498)
d) Deprem ykleri
Aklar:
Aklar, at sistemi iinde, tm ykleri ana tayc olan at makasna aktaran son
tayc elemandr.
Aklarn hesab:
a) Basit Kiri: Ak kesitinin hesaplanmasnda kullanlacak moment deeri;
M = q* l2 / 8 formlyle hesaplanr.
b) Srekli Kiri: Aklarn ek yaplarak srekli kiri oluturulmas suretiyle oluturulan
ak sistemidir. Bu sistemlerde ak kesitinin hesabnda kullanlacak moment deeri;
Kenar aklk ve 1. mesnette; M1 = q * l2 / 11
aklk ve dier mesnetlerde M2 = q * l2 / 16 formlleriyle hesaplanr.
c) Gerber Kirii: Aklarda mafsallar oluturulmas suretiyle yaplan ak sistemidir,
ancak gnmzde pek kullanlmaktadr. Ak kesitinin hesabnda kullanlacak moment
deeri;
M = q * l2 / 16 formlyle hesaplanr.
Gergi ubuklar:
Aklara etkiyen qy yk birleeninin etkinliini azaltmak iin gergi ubuklarndan
yararlanlmaktadr. Gergi ubuklar tek ve ift olarak at makas zerinde tekil
edilebilirler.
Stabilite Balantlar:
Yatay Stabilite Balantlar:
Genellikle, aklarn alt balklar seviyesinde ve at eimine paralel olarak, iki makas
arasna yerletirilen balantlardr. Bu balant paralel balkl bir kafes kiritir. Yatay
39
stabilite balantlar, at kafes kirilerinde, st balk ubuklarnn kafes kiri dzlemi

dna doru olan burkulmalarndaki boylar kltmek iin kullanlr.
Dey Stabilite Balantlar:
Dey Stabilite balantlar, genelde, alt balkta basn kuvveti domas halinde, alt
baln makas dzlemi dna doru olan burkulmasndaki boyunu azaltmak ve bir de,
makaslarn mesnetlerine kadar gelemeyen yatay Stabilite balantlarn mesnetlere
balamak iin kullanlrlar.
1.1.4.4.5 Dolu Gvdeli Kiriler
Gerek aklklarn bykl gerekse yklerin fazla olmas, atalet momenti ve
mukavemet momenti byk olan kirilerin tekilini zorunlu klar. Bylece dolu gvdeli
kiriler elde edilir. Dolu gvdeli kiriler iki ksmda incelenebilirler:
Basit Profillerle Tekil Edilen Kiriler:
Bu kiriler mevcut I ve IP profillerine balk ve gvde levhalar ilave etme suretiyle tekil
edilirler.
Perinli Kiriler:
Perinli dolu gvdeli kiriler, gvde levhas, korniyerler ve balk levhalarnn perinli
olarak birletirilmeleri suretiyle elde edilirler.
1.1.4.4.6 Kolon Ayaklar
Kolon altna konacak levhann yzeyi temel malzemesinden basn emniyet
gerilmesine gre hesaplanr. Flz = P / bem formlyle hesaplanr.
40
1.1.4.4.7 elik Yap rnekleri
ekil 1-17
Uzay Kafes elik Yap rnekleri
41
1.2
DOLUSAVAK TASARIMI
Akarsuyun baraj veya glet rezervuarna doldurduu suyun fazlasn mansaba tayan
yaplar dolusavak olarak adlandrlr.
1.2.1
Dolusavak Yapsn Oluturan Ksmlar
1.2.1.1 Yaklam Kanal

Baraj glndeki suyun dolusavak eiine ynlendirilmesini salayan kanaldr.
1.2.1.2 Eik Yaps
stnden suyun savakland yapdr.
1.2.1.3 Boaltm Kanal
Savaklanan suyun enerji krc havuza kadar tanmasn salayan kanaldr.
1.2.1.4 Enerji Krc Havuz/ Sratma Eii
Suyun nehir yatana braklmadan nce enerjisinin krld blmdr.
1.2.2
Yapsal Tasarm
1.2.2.1 Ykleme Halleri Olaslklar

Ykleme halleri, yapnn hizmet sresinde herhangi bir tehlike veya zorlanma ile
karlamas olaslna gre olaan, olaanst ve ar yk hali olarak snflandrlr.
Belirtilen snflarla ilgili olarak ykleme hallerinin belirtilen zaman aralnda alma
olasl sz konusudur. Ykleme koullar, belli bir olaslk iin
Tablo 1-11de belirtilmitir.
Olaan ykler: yapnn temel fonksiyonu ile ilgili yk ve ykleme halleridir. Servis
sresi boyunca sklkla oluabilecek yklerdir. Olaan yk halinde yapnn dorusal
elastik davran beklenir.
Olaanst ykler: seyrek oluan yk ve ykleme durumlardr. Olaanst ykleme
halinde bir miktar dorusal olmayan davran kabul edilebilir.
Ar ykler: beklenmeyen yklerdir ve acil durum olarak deerlendirilir. Bu ykleme
hali yapnn ekonomik mrn byk derecede aan deprem veya taknlar neticesinde
meydana gelen doal afet hallerini ierir.
Tablo 1-11
Ykleme Durumu Olaslklar
42
YKLEME DURUMU
KATEGORLER
Olaan Yk Hali (O)
Olaanst Yk Hali (O)
Ar Yk Hali (A)
YILLIK OLASILIK
TEKERRR ARALII
0,10 dan byk veya eit
10 yldan kk veya eit
0,10 dan kk fakat 0,0033

den byk veya eit
10 yldan byk fakat 300

yldan kk veya eit
0,0033 den kk
300 yldan byk
1.2.2.2 Tasarm Ykleri

z (Zati) Ykler: Dolusavak yapsnn kendi arlndan kaynaklanan yklerdir.
Hareketli Ykler: Dolusavak kprsndeki tat,vin ve yaya ykleri ile yan duvarlardaki
srsarj ykleridir.
Dolgu Ykleri: Yan duvarlarn arkasnda dolgu nedeniyle oluan yklerdir.
kelmi Sediment Ykleri: Dolusavak membasnda sediment birikiminden dolay
meydana gelen yatay ve dey yklerdir.
Alttan Kaldrma Kuvvetleri: Suyun yukar kaldrma kuvvetleri yap temeli altndaki su
akm ile ilgili olduundan, kaldrma kuvveti dalmn belirlemek iin szma analizleri
yaplabilir. Analizlerde zemin tipi, dolgu malzemesi zellikleri ile enjeksiyon perdesi ve
drenaj sistemi dikkate alnr.
1.2.2.2.1 Hidrostatik Ykler
letme Hali
Yineleme aral 10 yldan kk olan taknlarda (Olaan yk hali) oluan su
seviyelerine gre en byk ykleme halidir.
Olas En byk Takn (OET)
En byk takn hali olaanst yk hali olup, en byk dearj, hacim ve hidrografn
takn zelliidir.
En byk Tasarm Takn (ETT)
43
Olas en byk tasarm takn, maksimum ykleme hali olup, dolusavaktaki kritik
yaplardan yaklam kanal duvarlar,eik yaps ve enerji krc havuz yapsnda
incelenmelidir.
1.2.2.2.2 Deprem Ykleri
Deprem ykleri yapnn ktlesine, dinamik toprak basnc olarak dolgu ve zemine,
hidrodinamik basn olarak da suya etkir. Deprem tasarm aadaki sismik olaylara
dayaldr.
letme Esasl Deprem (ED)
Gereklemesi durumunda sebep olaca hasarlarn barajn normal ileyiini
engellemeyecek seviyede kalaca veya bu hasarlarn ekonomik ve sratli ekilde
giderilebilecei yer hareketine karlk gelen deprem seviyesi.
Emniyet Esasl Deprem (EED)
Baraj emniyetinin deerlendirilecei ve tasarmda gz nne alnacak en ykc yer
hareketine karlk gelen deprem.
Beton baraj gvdesi zerinde tekil edilen dolusavak yaplarnn deprem hesaplar
yaplrken, baraj gvdesine ait sismik analiz sonular da deerlendirilmelidir.
Analizlerdeki gvde kret deplasman ve ivme deerleri dolusavak yapsnn tasarmnda
dikkate alnmaldr. Bunun iin deprem ivme deerleri artrlr.
1.2.2.2.2.1 Hesap Yntemleri
Deprem esnasnda yaplarn dinamik davrann belirlemek iin eitli zmleme
yntemleri mevcuttur. Bunlar,
edeer deprem yk, spektral analiz ve deprem
senaryosuyla ilgili zaman-tanm alannda analiz yntemleridir.

1) Yapnn Ktlesi Nedeniyle Meydana Gelen Eylemsizlik Kuvvetleri
Deprem katsays yaklamnda atalet kuvvetinin yatay bileeni, deprem ivmesi ile yap
ktlesi kullanlarak hesaplanr. Bu kuvvet belirlenen deprem
katsays ile yap
ktlesinin arpmna eittir.
44
2) Dolgunun Eylemsizlik Kuvvetleri

Deprem sresince dolgu malzemesinin eylemsizlik kuvvetleri bitiik yapya
etki
edecektir. Deprem srasnda dolgu ve yapnn hareketine bal olarak dolgu basncn
zmlemek iin uygun metodlar aada verilmitir.
Akmayan Dolgu
Kk yer hareketlerinde arka dolgu malzemesi lineer elastik deformasyonlar snr
ierisinde davran gsterebilir. Akmayan arka dolgusu olan duvarlar
Mononobe-
Okabe yntemi ile elde edilen dinamik toprak basncndan daha byk basncn
etkisinde kalabilir. Bu nedenle dinamik toprak basnc Wood yntemi kullanlarak elastik
davran ierisinde zmlenebilir.
Akan Dolgu
Yap ve dolgunun bal hareketinin byk olmas nedeniyle dolgunun duraan hali
bozulur.Bu durumda Mononobe-Okabe metodu uygulanabilir.
3) Hidrodinamik Etki
Yap evresindeki su deprem sresince yapya etkiyen atalet kuvvetlerini arttracaktr.
Edeer deprem yk ynteminde, hidrodinamik etkiler Westergaard yntemi ile
belirlenir.
Hidrodinamik etki deprem ivmesinin ynne bal olarak yapya etkiyen su kuvvetini
arttrabilir veya azaltabilir.
Deprem esnasnda yaplarn dinamik davrann belirlemek iin eitli zmleme
yntemleri mevcuttur. Bunlar, deprem katsays , davran spektrumu ve zamantanm
yntemleridir.
1.2.2.3 Dolusavak Ykleme Halleri
1.2.2.3.1 Yaklam Kanal Duvarlar Ykleme Durumu
ED : letme Esasl Deprem
EED: Emniyet Esasl Deprem
OET: Olas En byk Takn
ETT: En byk Tasarm Takn
45
Tablo 1-12
Ykleme
Halleri
I
II
III
IVA
IVB
V
VI
a)
Dolusavak Yaklam Kanal Duvarlar Ykleme Snflar
Ykleme Tanm
naat Sonu Hali
letme Hali
naat Sonu Hali + ED
letme Hali + ED
letme Hali + EED
En Byk Tasarm Takn Hali (ETT)
Takn Sonras Hali (ETT)
Ykleme Durumu
Kategorileri
O
O
O
O
A
A
A
Ykleme Hali I naat Sonu Hali
Yaklam kanalnda su bulunmuyor.Yaklam kanal ve duvar yapm tamamlanm,

dolgu drenaj sistemiyle drene edilmi ve drenaj sistemine kadar batk.
b)
Yapnn zati arl

Su ykleri
Dolgu ykleri
Varsa srarj yk
Oluan su seviyelerine gre alttan kaldrma kuvveti
Ykleme Hali II - letme Hali
Rezervuardaki su iletme seviyesinde, duvar arka dolgusu iletme seviyesine kadar

batk.
c)
Yapnn zati arl

Su ykleri
Dolgu ykleri
Varsa srarj yk
Ykleme Hali III - naat Sonu Hali + ED
Yaklam kanalnda su bulunmuyor.Yaklam kanal ve duvar yapm tamamlanm,

dolgu drenaj sistemiyle drene edilmi ve drenaj sistemine kadar batk.
d)
Yapnn zati arl+ED

Su ykleri+ED
Dolgu ykleri+ED
Varsa srarj yk+ED
Oluan su seviyelerine gre alttan kaldrma kuvveti,
Ykleme Hali IVA - letme Hali + ED

batk.
46
e)
Yapnn zati arl+ED

Su ykleri+ED
Dolgu ykleri+ED
Varsa srarj yk+ED
YklemeHaliIVBletmeHali+EED

batk.
Yapnn zati arl+EED
Su ykleri+EED
Dolgu ykleri+EED
Varsa srarj yk+EED
YklemeHaliVEnBykTasarmTaknHali(ETT)
f)
Rezervuardaki ve dolgudaki su en byk tasarm takn seviyesinde,dolgu bu seviyeye

kadar batk.
g)
Yapnn zati arl

Su ykleri
Dolgu ykleri
YklemeHaliVITaknSonrasHali(ETT)
Rezervuardaki su en byk tasarm takn seviyesinden normal su seviyesine inmi,

dolgudaki su en byk tasarm takn seviyesinde, dolgu bu seviyeye kadar batk.
Yapnn zati arl

Su ykleri
Dolgu ykleri
1.2.2.3.2 Eik Yaps Ykleme Durumu

Tablo 1-13
Dolusavak Yaps Eik Yaps Ykleme Snflar
47
a)
Ykleme Durumu I - naat Sonu Hali
Dolusavak eik yaps tamamlanm,yaklam kanalnda su bulunmuyor.
b)
Yapnn zati arl

Varsa kpr hareketli ykleri
Dolgu ve zemin ykleri
Varsa srarj ykleri
Ykleme Durumu II -letmeHali
Rezervuardaki su iletme seviyesinde.
c)
Yapnn zati arl

Varsa kpr hareketli ykleri
Su ykleri
Varsa srarj ykleri
Ykleme Durumu III -naatSonuHali+ED
Dolusavak eik yaps tamamlanm,yaklam kanalnda su bulunmuyor.
d)
Yapnn zati arl+ED

Dolgu ve zemin ykleri+ED
Ykleme Durumu IVA -letmeHali+ED
Rezervuardaki su iletme seviyesinde.
e)
Yapnn zati arl+ED

Su ykleri+ED
Dolgu ve zemin ykleri+ED
Ykleme Durumu VA -OlasEnBykTaknHali(OET)
Rezervuardaki su olas en byk takn seviyesinde.
f)
Yapnn zati arl

Su ykleri
Ykleme Durumu VB EnBykTasarmTaknHali(ETT)

Rezervuardaki su en byk tasarm takn seviyesinde.
Yapnn zati arl

Su ykleri
48

Aklama : Eik yapsnda deprem ykleri tersinir olduundan bu ykler x ve y

ynlerinde ayr ayr incelenmelidir.
1.2.2.3.3 Boaltm Kanallar Duvarlar Ykleme Durumu
Tablo 1-14
Ykleme
Halleri
I
II
III
IVA
IVB
V
a)
Dolusavak Boaltm Kanal Duvarlar Ykleme Snflar
Ykleme Tanm
naat Sonu Hali
letme Hali
naat Sonu Hali + ED
letme Hali + ED
letme Hali + EED
Olas En Byk Takn Hali (OET)
Ykleme Durumu
Kategorileri
O
O
O
O
A
O
Ykleme Hali I - naat Sonu Hali

Boaltm kanal ve duvar yapm tamamlanm,dolgu drene edilmi ve drenaj sistemine
kadar batk.
b)
Yapnn zati arl

Dolgu ykleri
Varsa srarj yk
Ykleme Hali II - letme Hali

Dolgu drene edilmi,kanal iinde su bulunmamakta ancak mansap kanal taban
kotundaki su kanaln bir blmne kadar uzanmaktadr. Bu blmde duvar arka
dolgusu mansap kanal taban kotuna kadar batk.
c)
Yapnn zati arl

Su ykleri
Dolgu ykleri
Varsa srarj yk
Ykleme Hali III - naat Sonu Hali + ED

Boaltm kanal ve duvar yapm tamamlanm,dolgu drene edilmi ve drenaj sistemine
kadar batk.
Yapnn zati arl+ED

Dolgu ykleri+ED
Varsa srarj yk+ED
49
d)
Ykleme Hali IVA - letme Hali + ED

kotundaki su kanaln
bir blmne kadar uzanmaktadr. Bu blmde duvar arka
e)
Yapnn zati arl+ED

Su ykleri+ED
Dolgu ykleri+ED
Varsa srarj yk+ED
Ykleme Hali IVB - letme Hali + EED

kotundaki su kanaln
bir blmne kadar uzanmaktadr. Bu blmde duvar arka
f)
Yapnn zati arl+EED

Su ykleri+EED
Dolgu ykleri+EED
Varsa srarj Yk+EED
Ykleme Hali V - Olas En Byk Takn Hali (OET)

Kanaldaki su olas en byk takn seviyesinde, dolgu drene edilmi ve drenaj
sistemine kadar batk.
Yapnn zati arl

Su Ykleri
Dolgu ykleri
Varsa srarj Yk
1.2.2.3.4 Enerji Krc Havuz Duvarlar Ykleme Durumu

Tablo 1-15
Ykleme
Halleri
I
IIA
IIB
III
IV
Dolusavak Enerji Krc Havuz Duvarlar Ykleme Snflar
Ykleme Tanm
naat Sonu veya Bakm Hali
letme Hali + ED
letme Hali + EED
Ykleme Durumu
Kategorileri
O
O
A
A
A
50
a)
Ykleme Durumu I - naat Sonu Hali veya Bakm Hali

Enerji krc havuz bo,dolgu drene edilmi ve drenaj sistemine kadar veya mansap
kanal taban kotuna kadar batk.
b)
Yapnn zati arl

Su ykleri
Dolgu ykleri
Varsa srarj yk
Ykleme Durumu IIA - letme Hali + ED

Havuzdaki su mansap kanal taban kotunda,dolgu drene edilmi,duvar arka dolgusu
mansap kanal taban kotuna kadar batk.
c)
Yapnn zati arl+ED

Su ykleri+ED
Dolgu yk+ED
Varsa srarj yk+ED
Oluan Su Seviyelerine Gre Alttan Kaldrma Kuvveti
Ykleme Durumu IIB - letme Hali + EED

Havuzdaki su mansap kanal taban kotunda,dolgu drene edilmi,duvar arka dolgusu
mansap kanal taban kotuna kadar batk.
d)
Yapnn zati arl+EED

Su ykleri+EED
Dolgu ykleri+EED
Varsa srarj ykleri+EED
Ykleme Durumu III En byk Tasarm Takn Hali (ETT)

Havuzdaki su srama profilinde,dolgu drene edilmi ve en byk tasarm takn
seviyesine kadar batk.
e)
Yapnn zati arl

Su ykleri
Dolgu ykleri
Ykleme Durumu IV - Takn Sonras Hali (ETT)

Havuzdaki su mansap kanal taban kotunda, dolgu en byk tasarm takn kotu ile
mansap kanal taban kotu ortasna kadar batk. (%50 drene edilmi durumda)
Yapnn zati arl

Su ykleri
51
Dolgu ykleri
1.2.2.3.5 Enerji Krc Havuz Taban Pla Ykleme Durumu

Tablo 1-16
Ykleme
Halleri
I
II
Dolusavak Enerji Krc Havuz Taban Pla Ykleme Snflar
Ykleme Tanm
Ykleme Durumu
Kategorileri
A
A
a)
Ykleme Durumu I En Byk Tasarm Takn Hali (ETT)

Havuzdaki su srama profilinde, duvar arka dolgusu en byk takn seviyesine kadar
batk.
b)
Plak zati arl

Hidrodinamik etkiden dolay ilave kaldrma kuvveti (0,133.V2/2.g)
Ykleme Durumu II - Takn Sonras Hali (ETT)
Havuzdaki su mansap kanal taban kotunda, duvar arka dolgusu en byk tasarm
takn kotu ile mansap kanal taban kotu ortasna kadar batk(%50 drene edilmi
durumda).
1.2.2.3.6
Plak zati arl

Sratma Eii Ykleme Durumu
Tablo 1-17
Ykleme
Halleri
1
2
a)
Sratma Eii Ykleme Snflar
Ykleme Tanm
Ykleme
Snflar
A
A
Ykleme Durumu I En Byk Tasarm Takn Hali (ETT)

Eikteki su srama profilinde, duvar arka dolgusu en byk takn seviyesine kadar
batk.
Eik zati arl

Hidrodinamik etkiden dolay ilave basn kuvveti (m.V2/R)
52
b)
Ykleme Durumu II - Takn Sonras Hali (ETT)

Eikteki su eik bitimindeki su kotunda, duvar arka dolgusu en byk tasarm takn
kotu ile mansap kanal taban kotu ortasna kadar batk. (%50 drene edilmi durumda)
Eik zati arl

Aklama: Eer varsa yeralt suyu dikkate alnmaldr.
1.2.3
Stabilite Analizi
1.2.3.1 Devrilme
Bileke kuvvetin temel plandaki konumuna gre devrilme stabilitesinin aada
verilen limitleri karlamas gerekir.
Tablo 1-18
Devrilme Stabilitesi Limitleri
Arazi
durumu
Olaan yk
hali
Olaanst yk
hali
Ar yk hali
Tm
Snflar
Taban
plann
tamam
basnda
Taban plann
en az %75i
basnda
Bileke kuvvet
taban pla
ierisinde
1.2.3.2 Kayma
Kayma emniyet katsays : Yap elemannn temel zemini zerindeki kaymaya kar
koyan kuvvetlerinin kayma ynndeki kuvvetlere orandr.
Tablo 1-19
Kritik Yaplarda Kayma Emniyet Katsaylar
Arazi durumu
Olaan
yk hali
Olaanst
yk hali
Ar
yk hali
yi Tanmlanm
1,7
1,3
1,1
yi
Tanmlanmam
2,0
1,5*
1,1*
* Blgesel, yer hareketi almas olmadan yaplan sismik analizleri iin olaan st yk halinde gs=1,7 ; ar
yk halinde gs=1,3 alnmaldr.
Tablo 1-20
Normal Yaplarda Kayma Emniyet Katsaylar
Arazi durumu
Olaan
yk hali
Olaanst
yk hali
Ar
yk hali
yi Tanmlanm
1,4
1,2
1,1
yi
Tanmlanmam
1,5
1,3
1,1
53
1.2.3.3 Yzme
Yzme emniyet katsays :
Yap elemanna ait toplam zati arlklarn,oluan su
seviyelerine gre alttan kaldrma kuvvetine orandr. Deprem halinin alttan kaldrma
kuvveti zerinde etki oluturmad kabul edilir.
Yzme analizinin salamamas halinde ekonomi aratrmas sonucuna gre ktle
artrm,ankraj veya beton kazk kullanlmasna karar verilir.
Tablo 1-21
Tm Yaplarda Yzme in Emniyet Katsaylar
Arazi
durumu
Olaan yk
hali
Olaanst yk
hali
Ar yk
hali
Tm Snflar
1,3
1,2
1,1
1.2.3.4 Zemin Gerilmesi

Temeldeki zemin gerilmesi hesabnda suyun alttan kaldrma kuvveti dikkate
alnmamaldr.
Kritik yaplarda temel yzeyi zerinde kk eksantrisiteli gerilme hali olumaldr.Yani
bu eksantrisite taban geniliinin 1/6 mesafesinde olmaldr.
Kritik olmayan yaplarda ise temel yzeyi zerindeki bileke kuvvetin temel kenarndan
mesafesi taban geniliinin 1/6 mesafesinde olmaldr.
Olaan hallerde temel zemininde oluan en byk zemin gerilmesi zemin emniyet
gerilmesinden kk olmal,en kk zemin gerilmesi ise 0 olmaldr.
Olaan st veya ar yk hali deprem hesaplarnda zemin emniyet gerilmesinin
arttrm yzdesi, olaan st yk hali iin %15, ar yk hali iin en fazla %50 orannda
arttrlabilir.
1.2.4
Yk Katsaylar ve Birleimleri
Betonarme kesit hesaplarnda TS standart ve ilkelerine uygun olarak belirtilen yk
katsaylar ve yk birleimleri kullanlr.
1.2.5
Betonarme Hesaplar
Betonarme kesit hesaplarnda TS standart ve ilkelerine uygun olarak tama gc
yntemi kullanlr.
54
1.3
DERVASYON DPSAVAK TASARIMLARI

Derivasyon, zerine baraj ina edilecek akarsu yata gzergahnn eitli yntemlerle
inaat sresince deitirilmesidir.
Ama, baraj inaatnn gereklemesi iin gerekli olan memba ve mansap
batardolarnn yaplmas, bu iki batardo arasnda kalan akarsu yatann kurutularak
baraj temel kazsna hazrlanmas ve baraj inaat sresince su geliinin engellendii
bu blgede emniyetli olarak almann salanmasdr.
Feyezan seimlerinde, batardonun hizmet sresi, batardo mansabnda yaplacak iler,
baraj mansabndaki yerleim birimleri, alacak makinelerin cinsi ve arazi kymeti gibi
faktrler nemli rol oynar.
Derivasyon-Dipsavak sistemini oluturan yaplar ana hatlaryla aada zetlenmitir:
Giri Yaps
Dipsavak aft ve Sualma Yaps
Tnel
Tka Betonu
Cebri Boru
Vana Odas
Tipik bir derivasyon-dipsavak sistemi ekil 1-18 ve ekil 1-19da verilmitir.
55
ekil 1-18
Derivasyon-Dipsavak Sistemi - 1/2 (Tipik)
56
ekil 1-19
Derivasyon-Dipsavak Sistemi - 2/2 (Tipik)
57
1.3.1
Derivasyon Sisteminin Seimi

Derivasyon sistemi, memba ve mansap batardolaryla birlikte baraj tesisinin temel
unsurlarndan biridir.
Derivasyon yntemine, baraj inaat sresince kontrol edilmesi gereken feyezan debisi,
baraj yerinin jeolojik yaps ve toporafik durumu, ina edilecek barajn tipi ve yapm
sresi, dolusavak, dipsavak ve boaltm tesislerinin konumuna ve inaat srasna bal
olarak karar verilmelidir. nemli olan maliyet, risk ve uygulama kolaylklar asndan
optimum olan seimin yaplmasdr.
Balca Derivasyon yntemleri;
Ak Kanall Derivasyon
Kondvi (A-kapa tnel)
Derivasyon kondvisi veya ebri borunun ncelikli olarak derivasyon amal daha
sonra dipsavak olarak kullanlmas
Kademeli derivasyon
Tnel
olarak sralanabilir.
1.3.1.1 Ak Kanall Derivasyon

Ak kanal ile derivasyon, daha ok reglatr tipi yaplarn inaatnda kullanlan bir
yntem olmakla birlikte, toporafyann ve hidrolik artlarn uygun olmas durumunda
baraj tipi yaplarn inaas amacyla da kullanlabilir.
Ak kanal ile derivasyon iin vadi yeterince geni olmal ve bir kenardan derivasyon
yaplrken dier blmde gvde inaat yaplabilmelidir.
58
ekil 1-20
Ak Kanall Derivasyon
1.3.1.2 Kondvi (A-Kapa Tnel)

Kondvi, akta ina edilen ve daha sonra zeri rtlen yaplar iin kullanlan bir
ifadedir.
Kondvi temelinin oturaca salam bir zemin olmas ve szma boyunu uzatan
szdrmazlk dileri etrafndaki baraj dolgusu ok iyi sktrlmak artyla, herhangi bir
yamatan az bir ak kazyla geirilecek kondvi, byle bir ortamda alacak tnele
gre olduka ekonomik olacaktr.
Tnel ama alternatifinin ok pahal ve g olduu blgelerde mecbur kalndnda
artlar zor olsa da kondvi yaplmas uygun bir zm olabilir.
zerindeki dolgu 30 m yi gemeyen barajlarda uygun olmaktadr. 30 m yi geen baraj
dolgusu altnda kondvi yapmak gerektiinde ise temelin ok salam olmas ve
kondvinin bir sandk (yarma) kazs iine alnarak korunmas gerekmektedir.
59
Kazlar ynnden jeolojinin ve toporafyann uygun olmas gereklidir. Dolaysyla dik

evli kaz yaplamayan zeminlerde, dar vadi yamalarnda uygulanmas, kaz emniyeti
ve kaz + dolgu maliyeti asndan tavsiye edilmemektedir.
Derivasyon debisinin kk deerleri iin (Q10 =1.0 ~ 2.0 m3/s gibi) 2.00 m veya daha
kk apta kondvi yaplmas mmkndr.
1.3.1.3 Derivasyon Kondvisi veya elik Borunun ncelikli Olarak Derivasyon Daha
Sonra Dipsavak Amal Kullanlmas
Yaz aylar kurak geen blgelerdeki kuru dereler zerine yaplan kk barajlarda ve
gletlerde, yamata uygun bir kotta alan sandk kazs iine yerletirilen minimum 50
cm apndaki elik dipsavak borusu batardo nnde biriken suyun boaltlmas iin
kullanlr. Gvdenin 1/3 ykseklikteki ksm ncelikle yaplarak batardo gibi almas
salanr. Genelde bunlarn depolama kapasitesi muhtemel feyazan Q25 ile gelen
toplam hacmin zerinde olmaktadr.
Yukarda sz edilen muhtemel feyezan Q25 ve batardo nnde biriken su hacimleri
birbirine yakn ise yal sezona girmeden once jeolojik ve toporafik olarak uygun
olan tarafta kk bir eik ve boaltm kanalndan oluan emniyet dolusava yaplarak
batardo hidrolojik sapmalara kar korunur. Kanal kapasitesinin Q25e gre seilmesi
tavsiye edilir.
elik dipsavak borusu etrafndaki koruyucu beton, boydan boya hi dilatasyon derzi
yaplmadan dklmelidir. Boyuna donatlar srekli olmal ve ayn kesitte donatnn 1/3
nden fazlas eklenmemelidir. Ayrca su kesici yakalar hangi tip dolgu altnda olursa
olsun tm boyda yaplp 1.50 m stne kadar sandk kesitin ii 15 cmlik tabakalar
halinde plastik kil ile doldurulup zel olarak sktrlmaldr. Yalnzca kaya dolgu
halinde, kilin zerine kayaya yastk grevi oluturacak minimum 50 cm kalnlnda
kum-akl veya kaya ufa ile gei zonu oluturulmaldr.
1.3.1.4 Kademeli Derivasyon
ounlukla beton barajlarda uygulanr. Nehir yatann kuruda kalan ksmnda yaplan
beton baraj gvdesinin iinde yapm srasnda braklan uygun apta bir elik boru veya
bo braklan bir ano ile nehir derive edilerek gvdenin nehir yata iine yaplacak
ksm tamamlanr.
60
1.3.1.5 Tnel ile Derivasyon

Ak kanal veya kondvi ile derivasyonun uygun olmad ve yamalarda tnel amaya
elverili zemin artlarnn bulunmas durumunda tnelli derivasyon yaplr.
1.3.2
Genel Tasarm Kriterleri, Boyutlandrma, Yapsal Tasarm
1.3.2.1 Ak Kanal
1.3.2.1.1 Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma
Ak kanal blgesi doldurulmadan nce derivasyon iin kullanlabilecek yap
ksmlarnn tamamlanm olmas nemlidir.
Dar vadilerde ak kanall derivasyon yapabilmek iin akarsu eiminin fazla olmas ve
membada yaplacak kk bir sedde ile su yksekteki yama kanalna evrilebilmelidir.
Bu tip ak kanallarda hidrolik olarak dearj kapasitesini arttrabilmek ve sediment
tanmasn nlemek iin beton kaplama yaplmas tavsiye edilmektedir.
Kanal mansabndan dere yatana su verilirken baraja ve ilgili tesislerine zarar
vermeyecek nlemler alnmaldr. Kanal k ile dere yata arasnda kot fark varsa
bu arada oluacak enerji eitli yntemler (basamak, enerji krc havuz vb.)
uygulanarak krlmal ve
suyun dere yatana emniyetli bir ekilde ulamas
salanmaldr. Kanaln giri ve k noktas ile kanal gzergahnda etd yaplarak

minimum kaz temin edilmelidir.
Derivasyon kanallar projelendirilirken kanaln kaplamal olmasna, zeminin geirgenlii
ile temel ukuruna gelecek sznt suyunun miktar ve kanalda oluacak su hzlar
dikkate alnarak karar verilmelidir.
Kanal kapasitesi gznnde tutularak en ideal kanal eimi, srklenmeye meydan
vermeyecek tarzda seilmelidir. Kanaldaki su hz yumuak zeminlerde 1.0 ~ 1.5 m/s,
salam zeminlerde ise 2.0 ~ 3.0 m/s olmaldr.
Derivasyon
kanallar
boyutlandrmas
iin
aada
verilen
Manning
forml
kullanlabilir.
61
Burada;
Q : debi (m3/s)
A :
slak alan (m2)
R :
hidrolik yarap = (A) / () (Islak alan / Islak evre)
J :
kanal eimi
n :
przllk katsays
Tablo 1-22
Przllk Katsaylar (n)
Sathlar
Betonkaplkanallar
imentoharlmoloztasath
Kanallar:
Toprak,niformkesitlivedz
Kayadaalm,dzveniform
Kayadaalm,gayrimuntazam
Makinailealmtoprakkanallar
YzeyDurumu
yi
Orta
Kt
0,014
0,016
0,018
0,020
0,025
0,030
0,020
0,030
0,040
0,0275
0,0225
0,033
0,045
0,030
0,030
0,035
0,033
1.3.2.2 Derivasyon-Dipsavak Kondvisi

Kondvi ile derivasyon iin sa veya sol sahilde yamalarn olduka yatk olduu
ksmlardan, minimum kaz ile salam zemine kadar inilmelidir.
Temelin salam kayaya oturtulmas mmkn olmadnda, homojen bir yapda orta
salamlkta yumuak kaya veya nispeten ar konsolide killer zerine de yaplabilir.
Yzeydeki syrma hafriyatndan itibaren kayann ayrm atlakl olan ksmlarndan
kurtulmak iin atlaklardan arnm blgeye kadar inilmelidir. Hafriyat kayada
dinamitleme ile yapldnda dzgn bir sath elde edilmesi mmkn olmad iin,
dk dozlu bir betonla kaya yzeyinin kaplanarak kondvinin oturduu yzey
dzeltilmelidir.
ok salam olmayan temellerde ve temel zemininin karakter deitirdii gei
blgelerinde anolar ksa yaplmal, su tutucu contalar ift olarak konmaldr. Anolar
arasndaki su tutucu contalar ok dikkatli ve btn olarak konulmal, kaynaksz
bindirme ek kesinlikle yaplmamaldr.
62
Kondvi betonunun d yzeyine kilin iyice yapmas iin, yanlardan ve stten kondvi
zerindeki dolgu en az 3.0 m ye yakn ince tabakalar halinde zel olarak
sktrlmaldr. Su kesici yakalar etrafnda silindirin giremedii blgelerde pnmatik el
tokma ile optimum rutubette istenilen skma salanmaldr.
Gvde dolgusunun beton yakalardan ayrlmasn nlemek amacyla yakalarn yan
yzleri 1/5 ~ 1/10 eimli yaplmaldr.
Szma boyunu arttrmak zere, geirimsiz ekirdein mambanda ve ekirdek altnda
su kesici beton yakalar yaplmaldr. Bir emniyet tedbiri olarak da ekirdein
mansabnda iki (2) adet yaplmas nerilmektedir. Homojen dolgularda da boydan boya
yaka konulmaldr.
Her anoya bir yaka gelmesi tavsiye edilmektedir. Yakalarn ano ortalarna veya derzler
zerine getirilerek uygulanmas mmkndr.
Salam kaya zemin zerine ina edilecek kondvilerde beton yakalar kayaya en az 45
cm girecek ekilde olmaldr. Toprak zemine oturan kondvilerde ise bu yakalar tm
kondviyi epe evre sarmaldr.
Beton su tutucu yakalarn kondviye yk aktarmamas iin kondvi zerine bitml
kee veya benzeri tecrit malzemesi yaptrlarak yakalar bunun zerine dklmelidir.
Beton yaka genilikleri (b) 30~50 cm, ykseklikleri (h) 60~90 cm ve aralklar da
L=7~12 h civarnda olmaldr. Bu oran kilin permeabilitesine ve betona yapmasna
gre tespit edilmelidir. (bkz. ekil 1-21)
63
ekil 1-21
Kondvi - Su Tutucu Yakalar
Kondvinin dipsavak olarak kullanlmas halinde, cebri boru balang tkac, kil
ekirdek ekseni ile kil ekirdein memba yz ortasna yerletirilir. Bunun amac, tka
membasndaki derzlerden herhangi bir szma sonucu kil ile beton arasna girebilecek
olan suyun ok sayda ano ve yaka katederek szma yolunun uzatlmas ve srkleme
gcnn azaltlmasdr.
Kondvi ap belirlenirken, kondvi iine yerletirilecek boru ap, hidromekanik
tehizatn montajna, tamirat ve bakmna imkan tanmas ve ulam imkann
salayacak byklkte olmaldr.
Farkl oturmalardan dolay atlamalar ile basnl alan kondviden gvde malzemesi
iine su szmasn ve gvde malzemesinin de kondvi iine tanmasn engelleyecek
tedbirler alnmaldr.
Kondvinin tamamen sandk kazs dnda olmas hali en byk yklere maruz kald
haldir. Sandk kazs iine tamamen gml ise yamalardaki zeminin salayaca
kemerlenme nedeniyle bu yk azalr.
Yksek dolgu yk altndaki byk apl kondvilerde C25 gibi yksek dayanml beton
kullanlarak
kondvi
beton
kaplama
kalnl
azaltlabilir.
Kondvi
betonunun
geirimsizliini salamak iin granlometri ve imento dozaj dikkatle seilmeli,

gerekirse katk maddesi kullanlmaldr.
64
Kondvi kesitleri genellikle ite daire veya atnal, dta ise st yar dairesel, alt yars
ise
dikdrtgen
eklindedir
(bkz.
ekil 1-22, a-b).

Kil ekirdek (cut-off) ukurunun getii blgelerde, kondvi zemin zerinde kalyor ise
dta yan yzeylerin 1/0.25 eimle geniletilerek kesit alt yarsnn trapez eklinde
yaplmas, yanlarda yaplacak kil dolgularn beton kaplama d yzeyine yapmasn
salamas
asndan
faydal
olacaktr
(bkz.
ekil 1-22, c).

Beton dkm esnasnda ilk olarak invert ad verilen taban betonu dklr. Bu
ksmda hava kabarcklarnn olumamas iin kalp kullanlmamaldr. Taban
betonunun belirledii 70~90 lik merkez asn 10~15 cm kadar beton ierisine
65
uzatarak
yatay
derz
haline
evirmek
gerekir
(bkz.
ekil 1-22).
ekil 1-22
Tipik Kondvi Enkesitleri
Kondvilerde genellikle akta kalan ksmlar haricinde genleme derzlerine (G.D.)

ihtiya duyulmaz. Sadece beton rtre atlaklarn nlemek iin 6.0~12.0 m lik anolarda
rtre derzleri yaplmaldr. Rtre atlamalarn nlemek iin bir anonun dkmnden en
az on (10) gn sonra ikinci ano dklmelidir. Anolarda, ano dkmleri bir atlanarak
rtre etkisi azaltlabilir.
1.3.2.2.2 Ykler ve Ykleme Durumlar
Kondvilerin hesap ykleri; temel malzemesi cinsine, yataklama metoduna, kondvinin
esneklik ve rijitliine, dolgunun isel srtnme as, birim arl, homojenlii,
konsolidasyon zellikleri ve nem ierii gibi zemin zelliklerine bal olarak ok geni
bir aralkta deiim gsterir. Yklerin sadece inaat srasnda deil, ayn zamanda
dolgunun tamamlanmasndan, rezervuarn dolumundan ve dolgunun doygun hale
gelmesinden sonra da oluabilecei dnlerek, btn mevcut ve ileride olmas
muhtemel durumlara gre yk kabulleri yaplmaldr.
66
1.3.2.2.2.1 Ykler
Kondvi Zati Arl
Dey Ykler : Kondvi zerindeki dolgu arl ile varsa su arlndan olumaktadr.
Dolgu su altnda ise yk hesabnda zeminin doygun birim hacim arl kullanlacaktr.
Yatay Ykler : Hesaplanan toplam dey ykn 1/3 orannda niform yatay yk ile
kondvi ykseklii boyunca dolgudan kaynaklanan gen yayl yk etkidii
dnlecektir.
Su Basnc : Rezervuar maksimum su seviyesi ile kondvi ekseni gznne alnarak
hesaplanacak i su basnc, kondviye niform radyal olarak uygulacaktr. Yklerin
ematik gsterimi ekil 1-23te verilmitir.
ekil 1-23
Kondviye Etkiyen Yklerin ematik Gsterimi
Toplam dey yk :
V = Hf *n
veya V = Hf * d + Hw * w (t/m2)
Kemer Yk : (g)
Kondvi st yarsnn dairesel olmas durumunda buradaki dolgu arl da dikkate
alnabilir.
niform yatay yk :
67
h = 1/3 *(Hf * n) veya h = 1/3 *(Hf * d + Hw * w) ..(t/m2)

gen yatay yk :
q = 1/3 * Hk * n veya
q = 1/3 * Hk *d (t/m2)
Hk= 2*(R+t) (kondvi ykseklii)

Su basnc :
Pi = Rez.S.S. Kondvi eksen kotu(t/m2)
Hf
: Kondvi zerindeki dolgu ykseklii (m)
Hw
: Dolgu stnde kalan su ykseklii (m)
: Dolgunun doal birim hacim arl (t/m3)
: Dolgunun doygun birim hacim arl (t/m3)
: Suyun birim hacim arl (t/m3)
1.3.2.2.2.2 ncelenecek Haller

Memba Ksmnda:
naat Sonu Hali : Bu halde yap ve gvde dolgu ileri tamamlanmtr. Yk olarak
kondvi zati arl ve dolgudan gelen dey ve yatay tesirler dikkate alnmaldr.
letme Hali :
Baraj rezervuarnda su maksimum seviyede iken iletme amacyla
kondviden su alnd durumdur. Kondviye yukarda tariflenen dey ve yatay ykler

ile i su basnc ve zati arlktan oluan tesirler etki edecektir.
Onarm Hali : Rezervuarda su maksimum seviyede iken giri veya su alma yaps
kapa kapatlm ve kondvi iindeki su boaltlm olacandan kondvide i su
basnc bulunmayacaktr. letme halindeki dier ykler onarm halinde de mevcuttur.
Mansap Ksmnda:
naat Sonu Hali : Bu hal iin gznne alnacak ykler, memba ksm ile ayndr.
letme Hali : Bu ksmda su cebri boru iinden akacandan, kondvide i su basnc
olmayacaktr. Kondviye dey ve yatay dolgu ykleri ile zati arlktan oluan tesirler
68
etki edecektir (Mansap dolgusunun en fazla doygun hale gelebilecei kabul edilerek,
yk hesabnda dolgunun doygun birim arl kullanlabilir).
Onarm Hali : Kondvi iinde su yoktur. Dolaysyla, onarm hali koullar iletme hali ile
ayndr.
1.3.2.2.2.3 Ykleme Durumlar
naat Sonu, letme ve Onarm olmak zere 3 ayr hal iin yaplacak kondvi statik
hesaplarnda gznne alnacak ykleme durumlar aada sralanmtr:
Ykleme Durumu I: Kondvi zerindeki dey ykler, tama gc yk katsaylar
kullanlarak hesaplanacaktr. Bulunan dey ykn 1/3 orannda yatay yk
uygulanacaktr.
Ykleme Durumu II: Yap yanlarndaki dolgularn farkl oturma yapabilecei gznne
alnarak kondvi zerindeki dey ykler %50 arttrlacaktr. Bu olaan bir durum
olarak deerlendirilmediinden, tm yklerin hesabnda yk katsaylar (1) alnacaktr.
Ykleme Durumu III: Ykleme Durumu I deki tesirlerden yatay tesirlerin olumamas
durumu
iin
inceleme
yaplacaktr.
Bu
da
olaan
bir
durum
gibi
deerlendirilmediinden, dey yklerin hesabnda yk katsaylar (1) alnacaktr.

Yapsal hesaplar Tama Gc yntemine gre yaplacak olup, tasarm yk
deerlerinin elde edilmesinde kullanlacak TS500 de ngrlen yk katsaylar Tablo
1-23 de verilmitir.
Tablo 1-23
Tasarm Yk Katsaylar (TS 500)
69
1.3.2.2.3 Statik Betonarme Analiz

Kondvi statik hesaplar naat Sonu Hali, letme Hali ve Onarm Halinin her biri iin
yukarda tanmlanan 3 ykleme durumunun ayr ayr uygulanmasyla toplamda 9 hal
iin yaplr.
Statik analizler iin kondvinin tipi, ap, zerindeki dolgu ykseklii ile dolgu
malzemesi ve temel zemininin zellikleri de dikkate alnarak sonlu elemanlar metodu ile
hesap yapan SAP2000 ya da benzeri paket programlar kullanlabilecei gibi, Beggs
Deformeter- Stress Analysis of Single-Barrel Conduits tablolar ile de bu hesaplar
yaplabilir.
Statik hesaplar sonucu belirlenen en byk kesit tesirlerine gre kondvinin kritik kesit
noktalarnda kesme ve eilme asndan gerekli kontroller yaplmaldr. Hesap kesitleri
ekil 1-24 de tipik olarak gsterilmi olan kondvilerde eilme asndan 1, 7 ve 14 no
lu kesitler, kesme asndan ise 4 ve 10,11 no lu kesitler kritik olmaktadr.
1 ve 14 no lu kesitlerde i yzler, 7 no lu kesitte d yz ekme blgesi olduundan, bu
kesitlerdeki donatlarda bindirme (ek) yaplmamaldr.
ekil 1-24
Kondvilerde Hesap Kesitleri
1.3.2.2.3.1 Malzeme ve Donatlandrma Kriterleri

Malzeme :
Beton malzeme zellikleri ve karakteristikleri TS 500, donat elikleri TS 708e uygun
olmaldr. Genel olarak kondvilerde kullanlabilecek beton snflar ve karakteristik
basn dayanmlar ile donat elii ve akma dayanm aada verilmitir.
Beton
: C20 ,
(fck = 200 kg/cm2)
: C25 ,
(fck= 250 kg/cm2)
70
elik : S420 , (fyk = 4200 kg/cm2)

Minimum pas pay:
Su ve hava ile temas eden yzeylerde : 5.0 cm
Zemin-dolgu ile temas eden yzeylerde : 7.5 cm
Malzeme ve pas pay iin yukarda verilen deerler tavsiye niteliindedir. Yerindeki
artlara gre deerlendirilmelidir.
Rtre ve scaklk tesirlerinden dolay meydana gelen atlaklar datmak iin gerekli en
az donat oran iin DS Su Tutucu Betonarme Yaplarn Yapmna Ait Genel Teknik
artname, sayfa 21,22 de verilen alttaki kriter kullanlabilir.
min
Asmin =
fctk
fyk
fctk
xbxd
fyk
min : toplam kesit alanna gre, atlaklar datmak iin gerekli pursantaj.
fctk : betonun ekme mukavemeti (3 gnlk, C20 beton iin = 7.50 kg/cm2 ,
C25 beton iin = 8.70 kg/cm2)
fyk : donat eliinin akma mukavemeti (S420 iin = 4200 kg/cm2)
b : kesit genilii (1.00 m).
d : kesit kalnl (beton yzey blgesi =25 cm olarak alnmas tavsiye edilmektedir)
Buna gre C20 beton ve S420 snf elik iin minimum donat,
Asmin =
7.50
x 100 x 25 = 4.46 cm2/m olarak bulunur.
4200
Dolaysyla kondvilerde rtre iin minimum 14/30 donat kullanlabilir.
71
1.3.2.3 Derivasyon-Dipsavak Tneli

Yerleim yaplrken Tnel boyunun mmkn olduunca ksa olmasna dikkat edilmeli,
kurblardan kanlmal ve tnel alacak zeminin kemerlenme yapmas iin yeterli
derinlikten gidilmelidir.
Tnel gzergah, giri ve k kazlarnn durayllnn salanabilecei yerlerde ve
kazlar en aza indirmek iin mmkn olduunca tesviye erilerine dik geirilmelidir.
Tnel giri ve k kotu akarsu yatann talveg kotuna gre tespit edilmelidir. zellikle
byk akarsular zerinde yaplacak barajlarn derivasyon tneli girii, baz akm su yz
kotundan 1.0~2.0 m yukarda dizayn edilmelidir.
Derivasyon tneli tek tnel ise ve daha sonra bu tnel dipsavaa dntrlecekse,
projelendirme yaplrken dipsavak yaplar ve tehizatlar da dikkate alnmaldr. ift
tnelli derivasyon durumunda ise tnellerden birisi derivasyon ileminden sonra
tkalanarak iptal edilir, dieri dipsavak olarak dizayn edilir. ift tnel projelendirilirken,
tnellerin hafriyat aplarnn d yzleri arasnda minimum 3D kadar mesafe olmasna
dikkat edilmelidir.
Tnel aynasnn yeri tespit edilirken, zeminin kendi stabilitesiyle kendini tutmasn
salamak amacyla tnel hafriyat ap zerindeki zemin yksekliinin emniyet
asndan 1.5 x (tnel kaz ap) kadar alnmas pratik olarak uygun olmaktadr.
Derivasyon tneli ap, gz nne alnacak feyezan debisine gre yaplacak tnelbatardo optimizasyonu neticesinde seilmelidir. Bunun iin deiik tnel aplarnda
gereken batardo ykseklikleri belirlenip, her bir zmdeki tnel ve batardo maliyetleri
bulunarak, tnel apna gre toplam maliyeti veren bir grafik izilir, minimum maliyeti
veren ap tnel ap olarak belirlenir.(bkz. ekil 1-25)
72
ekil 1-25
Tnel-Batardo Optimizasyon Erisi
Tnel geometrisi (dairesel, atnal, modifiye atnal) ve ap derivasyon sisteminin

optimizasyonu ile bulunur. Ancak, imalat kstlar nedeniyle tnellerde kaz ap 3.60
mnin altnda seilmezler. Tnel uzunluu, yaklam olanakszl, havalandrma
sorunlar gibi etkenlerle baz durumlarda minimum tnel kaz apnn artrlmas
gerekebilmektedir. Derivasyon tneli dipsavak olarak da kullanlacaksa tnel apnn
belirlenmesinde cebri boru ap ve havalandrma olanaklar da dikkate alnmaldr.
Kaya koullar ve hidrolik kayplar da deerlendirildiinde derivasyon tnellerinin
kaplamasz olarak yaplmas deerlendirilmelidir. Ayrca, byk apl tek tnel yerine
daha kk apl 2 tnel yaplmas, ekonomik grlmese bile su tutma aamasnda
salayaca kolaylklardan dolay tercih edilmelidir.
Bir derivasyon ve dipsavak tneli ait tipik boy kesit ekil 1-26da verilmitir.
Tneller ait dier tasarm yntemleri detaylaryla Blm 1.4.4te anlatld gibidir.
73
ekil 1-26
Derivasyon ve Dipsavak Tneli Tipik Boy Kesiti
74

Derivasyon-dipsavak tnellerindeki ykleme koullar hidrolik yklemeler dnda
Blm 1.4.4te verilen ykleme durumlar ile ayndr.
Derivasyon aamasnda, kaplamaya veya tnel i cidarna gelen yk, hidrolik i basn
kadar olacaktr. Ancak, iletme aamasnda, baraj su tuttuktan sonra enjeksiyon
perdesinin nnde kaya ortam doygun olarak dnlmelidir. Bu nedenle, kaplamaya
etki eden dengelenmemi ykleri azaltarak ekonomik bir tasarm yapmak iin tka
blgesinin enjeksiyon perdesinin hemen nne yaplmas nerilmektedir. Tka
blgesinin nndeki tm yklemelerde barajn normal su seviyesi dikkate alnarak
yaplmaldr. Tka yapsndan sonra ise hem darda hem de ierde hidrolik ykleme
olmayacaktr.
1.3.2.3.3 Statik Betonarme Analiz
Derivasyon-dipsavak
tnellerinin
analizleri
iin
Blm
1.4.4teki
yntemlerden
yararlanlabilir. Burada dikkat edilmesi gereken konu dipsavak su alma aftnn tnel ile
baland blmde analizin 3 boyutlu yaplmas gerektiidir.
1.3.2.4 Derivasyon Giri Yaps
Derivasyon Giri Yaps, nehir yatandaki suyun tnele alnmas iin genelde akta
kondvi olarak yaplan karesel bir kesitin tnel kesitine balanmas eklinde dizayn
edilir. Byk apl tnellerde giri yaps orta ayakl olarak dizayn edilmeli, kenar
ayaklar ve orta ayak burnu R= 0.15*D ile yuvarlatlarak girite hidrolik yk kayplarnn
azaltlmas salanmaldr.
Giri yapsn tnele balayacak olan tranzisyon (gei yaps), mutlaka daralan kesit
eklinde dizayn edilmeli, genileyen kesitli tranzisyon yapmaktan kanlmaldr (bkz.
ekil 1-27).
75
ekil 1-27
Derivasyon Giri Yaps Plan ve Boy kesiti (Tipik)
Giri yapsnn orta ayakl olarak tekil edilmesi durumunda, giriteki toplam kesit
alannn, minimum tnel kesit alan kadar veya ondan daha byk olmasna dikkat
edilmelidir.
Derivasyon giri aznda su tutma srasnda yerletirilecek batardo kapaklarnn yeri
projelendirme srasnda dnlmelidir. Su tutma ilemi srasnda kullanlacak batardo
kapaklarnn kk tnellerde ve baz akm olmayan akarsularda prefabrik beton, baz
akml akarsular ve byk apl tnellerde elik olmas tercih edilmelidir.
Derivasyon giri yaps hesaplarnda gznne alnmas gereken ykleme durumlar ve
ykler:
naat Sonu Durumu
Yap zati yk
Yap zerindeki dolgu ve srarj arlklar
76
Dolgu ve srsarj yanal itkileri

Derivasyon Durumu
naat sonu ykleri
su basnc (dolu ak durumu)
Su Tutma Durumu
Yap zati yk (kapak yk dahil)
Yap zerindeki batk dolgu arl
Dolgu yanal itkileri (batk durumdaki)
Su arlklar (yap zerinde ve varsa yap iindeki su arl)
D su basnc ve alttan kaldrma (aksine bir durum yoksa, d su basnc ve alttan
kaldrma deeri, tnel ii imalatlar tamamlanncaya kadar geecek srede rezervuarda
oluacak su seviyesine gre belirlenmelidir)
1.3.2.4.3 Stabilite Analizi
Stabilite hesabnda gznne alnacak her ykleme durumu iin elde edilecek tesirlere
gre yapnn kayma, devrilme ve yzme emniyeti ile yap tabannda oluacak zemin
gerilmeleri bulunarak, mevcut zeminin tama gcne gre tahkik edilmelidir.
1.3.2.4.3.1 Yzme Tahkiki
Yzme tahkiki, giri yapsnn su tutma durumundaki koullar dikkate alnarak
yaplmaldr. Bu durumda giri yaps kapaklar kapal, kapak mansabnda yap ii bo
olacaktr. Kapaklarn membanda yap iindeki su arl ile yap zerindeki su arl
ve alttan kaldrma kuvveti, su tutma aamas iin projede ngrlen rezervuar su
seviyesi dikkate alnarak hesaplanmaldr.
DS yaynlarnda yer alan ynteme gre yaplacak yzme tahkikinde;
Yzme Emn.= (Ws+Wc+S+Wg)/U 1.20 olmaldr.
Ws= Toplam yap arl (yap zeri dolgu ve ekipman arlklar dahil)
Wc= Yap iindeki su arl
77
S= Srarj Yk
U= Alttan kaldrma kuvveti
Wg= Yap zerindeki su arl
USACE, EM 1110-2-2100 de yer alan ynteme gre:
Fs = (Ws+Wc+S)/(U-Wg)
Tablo 1-24
Yzme Tahkiki Emniyet Katsaylar
1.3.2.4.3.2 Kayma Tahkiki

Kayma Emn. = (N*f+c*L)/H
1.50 (Normal durumda)

1.20 (Deprem durumunda)
N= Kayma dzlemine dik etki eden toplam kuvvet

H= Kayma dzlemine etki eden toplam yatay kuvvet
= Yap temeli altndaki zeminin isel srtnme as
c= Zeminin kohezyonu
L= Yap uzunluu
f = Yap temeli - taban zemini aras srtnme katsays (f = tan olarak kabul edilebilir
ya da alttaki tablodan alnabilir.)
Tablo 1-25
Kayma Hesab iin Srtnme Katsaylar (f)
78
Tablo 1-26
Kayma Tahkiki in Emniyet Katsaylar*
*USACE, EM 1110-2-2100 de verilen emniyet katsaylar

1.3.2.4.3.3 Devrilme Tahkiki
DS yaynlarnda yer alan ynteme gre yaplacak devrilme tahkikinde;
Devrilme Emniyeti = Mk/Md

Mk= Devrilmeye kar koyan momentler

Md= Deviren momentler
USACE, EM 1110-2-2100 de yer alan yntem:
EM 1110-2-2100de emniyet katsays yntemi yerine temel basn blgesi
uzunluklarnn karlatrlmasna dayal bir yntem kullanlmaktadr. (Devrilme
tahkikinde emniyet katsays metodu, kayma ve yzme tahkikindeki kadar uygun deil
diye belirtilmitir.)
Tablo 1-27
EM 1110-2-2100, Devrilme Tahkiki iin Limitler
1.3.2.4.3.4 Zemin Gerilmeleri

Yap temeli altnda,
= N/AM/W, eklinde hesaplanacak maksimum ve minimum zemin gerilmeleri iin,
max < zemn , min > 0 olmaldr.
79
A= temel alan (b x L),

W=temel mukavement momenti ( b x L2 / 6 ) ,
M0 = Temel ortasndaki toplam moment (M0 = N*e) ,
c = (Mk - Md) / N ,
e= L / 2 c olarak bulunacaktr.
c : Bileke kuvvetin yeri

(c < L / 3 ) olmas durumunda temel altnda ekme gerilmesi kacaktr. Bu durumda
zeminin ekmeye almad dikkate alnarak, maksimum zemin gerilmesi
max= (2*N)/(3*c)
formlnden hesaplanmaldr. Hi bir durumda (c < L/6) olmamaldr.
zel haller dnda zemin emniyet gerilmeleri alttaki tablodan alnabilir.
Tablo 1-28
Temel Zemini iin Emniyet Gerilmeleri
1.3.2.4.4 Statik-Betonarme Analiz

Yapsal hesaplar Tama Gc yntemine gre yaplacandan, statik hesaplarda
gznne alnacak ykler TS 500 de ngrlen yk katsaylaryla arplarak
kullanlmaldr.
80
Statik hesaplar giri yapsnn en kritik kesit ya da kesitleri iin yaplmal, bu kesitlerde
en byk tesirleri elde etmek iin olas tm ykleme durumlar gznne alnmaldr.
Statik analizler sonucunda elde edilecek en elverisiz kesit tesirlerine gre yap
elemanlar
eilme
ve
kesme
dayanmlar
ynnden
kontrol
edilerek
gerekli
donatlandrma TS 500de verilen ilkeler dorultusunda yaplmaldr.

1.3.2.4.5 Giri Yaps Kapaklar
Giri yaps batardo kapaklar, tnelin derivasyon ilevi sona erip su tutma aamasna
geildiinde giri yapsndaki yerlerine indirilerek, tnel iindeki tka betonu, cebri
boru, vana vb. imalatlarn yaplmasna kadar geecek sre iinde tnele su giriini
nlemek zere projelendirilir.
Yap boyutlarna ve proje artlarna bal olarak Betonarme veya elik olarak dizayn
edilebilen bu kapaklarn hesab iin gznne alnacak hidrostatik su yk ekil
1-37de ematik olarak gsterilmitir.
ekil 1-28
Giri Yaps Kapak Yk (ematik)
Buradaki en nemli konu, tnel iindeki imalatlarn tamamlanmasna kadar geecek

srede Rezervuar Su Seviyesinin ne olacann belirlenmesidir. Bunun iin de tnel
iinde yaplacak imalatlarn miktar ve ne kadar srede tamamlanacann ok iyi tayin
edilmesi gerekir. Buna gre mevcut akarsu debileri dikkate alnarak su tutma
81
aamasna geme zaman ile bu srede rezervuar su seviyesinin hangi kota kadar
ykselebilecei belirlenir.
Belirlenen rezervuar su seviyesine gre de kapaklarn mukavemet hesab yaplr.
1.3.2.5 Dipsavak aft ve Su Alma Yaps
Su alma yaplar minimum iletme seviyesinin vorteks derinlikleri altnda yaplan ve
dipsavaa su almak iin imal edilen yaplardr. Su alma yaplar tnellere dipsavak aft
ile balanrlar.
Su alma yaplar tamamen suyun iinde olduklarndan zerlerine etki eden yklerde de
bu durum gz nnde bulundurulmaldr.
Su alma yaplarnn tasarm kriterleri Blm 1.4.2de, dipsavak aftlarnn tasarm
kriterleri Blm 1.4.5te anlatld gibidir.
ekil 1-29
Dipsavak aft ve Su Alma Yaps Yerleimi
1.3.2.6 Tka Betonlar

Derivasyon ileminin tamamlanmasndan sonra tnelin iptal edilmesi veya dipsavaa
dntrlmesi
amacyla
yaplan
tka
betonlar
eitli
ekillerde
projelendirilebilmektedir.
Tkacn yaplaca blgede kaya salam ise tka kama eklinde, orta salamlktaki
blgelerde ise kazlar daha geni yaplarak kesme tkac yaplabilir. Ancak zemin rk
veya tka blgesinde daha geni kaz yapmak riskli ve zaman alc nlemleri
gerektiriyorsa, tka betonu ile kaplama betonu arasndaki srtnmeden yararlanlarak
tkalar srtnme tkac olarak projelendirilmelidir. Tkalarn baraj enjeksiyon
perdesinin 10~15 m membanda yer almas, nsal enjeksiyon ile bu blgedeki szma
boyunun uzatlmas ve tka evresindeki zeminin konsolidasyon enjeksiyonu ile
salamlatrlmas gereklidir.
82
Tka betonu dizaynnda en nemli konu tka boyunun belirlenmesidir. Tka boyu iin
eitli literatrlerde nerilen farkl hesap yntemleri aada yer almaktadr:
HANEL VE LUEG YNTEM
Haniel ve Lueg, tka boyunu, maksimum kayma gerilmesine (bu gerilmenin takriben
tka ortalarnda meydana geldiini kabul etmektedirler) gre hesaplam olup; burada
kayma gerilmesi ne tkac evreleyen kayann, ne de tkac meydana getiren
malzemenin kayma emniyet gerilmesini gememelidir. Maksimum kayma gerilmesi,
ortalama kayma gerilmesinin 1.5 kat alnarak aadaki forml nerilmitir. [3, sayfa
22]
: Tka uzunluu (m)
: Tkaca etki eden yk, (kg)
Tmaks
: Maksimum kayma gerilmesi (kg/cm2)
2 (b + h)
: Tka evresi (dikdrtgen kesitli tka iin)
P = (Rezv.Max.S.S. tka eksen kotu) x Tka alan

Elde edilen bu tka boyunun minimum 4 gibi bir emniyet katsaysyla arttrlmas
tavsiye edilmektedir.
KEGEL YNTEM
Kegel, ortalama kayma gerilmesinin emniyet kayma gerilmesinden byk olmas
esasndan giderek, minimum tka boyu olarak aada verilen banty nermitir [3,
sayfa 22]:
Esas olarak Haniel ve Lueg ynteminden bir fark bulunmayan bu yntemle elde edilen
tka boyu da 4 emniyet katsays ile arttrlmaldr.
83
FERITZCHE YNTEM
Feritzche, dairesel bir tneldeki tka boyu iin u denklemi nermitir. [3, sayfa 22]
: Tnel yarap (m),
: Su basnc (ton/m2),
: Beton veya zemin emniyet gerilmesi (ton/m2)
Hesaplarda beton emniyet gerilmesi olarak tasarm basn mukavemetinin 1/10u

alnabilecei belirtilmitir.
GENEL KURAL
eitli formller ve teorik hesaplamalarn tamam, tkaca gelen toplam basncn tka
evresinde meydana gelecek kayma gerilmesiyle karlanmas esasna dayanmaktadr.
Dolaysyla,
genel ifadesiyle elde edilecek tka boyu uygulamada yeterli sonular vermektedir [3,
sayfa 22]
Yukarda aklanan 4 yntemin hepsinde kullanlan ve tka boyunu etkileyen bir faktr
de donatsz betonun kayma gerilmesi deeridir. Literatrde [3, sayfa 22]bu deerin 6
kg/cm2 alnabilecei belirtilmekle birlikte, DS uygulamalarnda 4.0 ~ 5.0 kg/cm2 deeri
de kullanlmaktadr.
PRATK YAKLAIM
Yukarda bahsedilen teorik almalar haricinde, pratikte daha nce uygulanm
tkalarn incelenmesiyle ortaya konmu baz amprik formller de
kullanlmaktadr.
Bunlardan en yaygn olan minimum tka boyunun 1.5 x Tnel ap kadar alnmas
ynndeki uygulamadr. Teorik hesaplarla bulunan tka uzunluunun tnel apnn 1.5
84
katndan ksa olmas halinde, tka uzunluunun en az tnel apnn 1.5 kat kadar
alnmas tavsiye edilmektedir.[3, sayfa 26]
1.3.2.7 Enjeksiyonlar
Tnellerde iki fark enjeksiyon sistemi vardr. Birincisi kaplama ile evreleyen zemin
arasnda kalacak boluklarn doldurulmas amacyla yaplan kontak enjeksiyonudur.
kincisi ise tneli evreleyen zeminin tnel am aamasnda rselenmi olan zeminin
iyiletirilmesi iin yaplan konsalidasyon enjeksiyonudur.
DS Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Bakanl tarafnda tnel enjeksiyonlarna ait
bir artname bulunmaktadr. Olduka detayl olan bu artname yllardr baar ile
uygulanmaktadr.
1.3.2.8 Tranzisyon (Gei Blgesi) Yaplar
Rakortman, diktrtgen kesitli keltim havuzundan trapez kesitli ana kanal giriine
gei salar.
Enerji krc yaplar savaklanan suyun etkisi etkisi altnda kaymamal ve kaymaya kar
belirli bir gvenlii olmaldr. Kaymaya kar gvenlik says; kaymaya kar koyan
kuvvetlerin, kaydran kuvvetlere oran olarak tanmlanr.
Kanal kaydrmaya alan kuvvetler, duvara yanal olarak etkiyen kuvvetlerdir.

Kaymaya kar koyan kuvvetler ise, tabanda oluan srtnme kuvvetidir. Srtnme
kuvveti, duvar tabanna binen tm dey arln ( N), srtnme katsays ( )ile
arpmdr.
:Taban srtnme as olup, kanal tabannn przllne ve zemin cinsine gre

ile
arasnda deiir.
/3
as tipik olarak 15 ile 30 arasnda deerler alabilir. Kesin
deerler iin zemin ett raporuna baklmaldr. Kohezyonlu temel zemini durumunda
85
kar koyan kuvvete
. Burada;
: Duvar temeli ile kohezyonlu zemin
arasndaki adezyondur. Kanal zeminine gre kohezyonun 0.5~1 arasnda alnabilir. B

ise Yap taban geniliidir.
1.3.2.8.2 Statik Ykler
i.
Aktif Toprak Yk
Pa : Aktif toprak itkisi

ii.
Pa = ( Ka
Ps = Ks q0 H
H ) / 2
Srarj Yk
Ps : Srarj Yk
1.1.1. Srarj Deprem Yk
Psd : Srarj deprem yk

iii.
Psd = Kd q0 H
Suyun Hidrostatik Yk
86
Psu : Suyun hidrostatik yk

iv.
Kanal i Dey Su Yk
Gsu : Suyun kanal iindeki dey yk

v.
Psu =
Gsu =
Psu =
Hsu
Kanal i Yatay Su Yk
Psu : Suyun kanal iindeki dey yk

1.3.2.8.3 Yk Kombinasyonlar
Yapya gelen yklere ait semboller aada bir kere daha listelenmitir;
G
: Yap Arl
Pa
: Aktif toprak itkisi
Ps
: Srarj Yk
Psd
: Srarj deprem yk
Psh
: Suyun hidrostatik yk
87

Buna gre tavsiye edilen yk kombinasyonlar aadaki gibidir;
i.
naat Sonu Durumu:

1.4 ( G + Pa ) + 1.6 Ps
ii.
naat Sonu Depremli Durum

1.0 ( G + Pa + Ps + Psd )
iii.
letme Hali Normal Durum

1.4 ( G + Pa + Gsu + Psh ) + 1.6 ( Ps + Psu )
iv.
letme Hali Depremli Durum
1.0 ( G + Pa + Ps + Psd + Psh + Gsu + Psu )
88
1.3.2.9 Dipsavak Vanalar ve Cebri Boru

1.3.2.9.1 Tehlike ve Ayar Vanalar
i.
Tehlike Vana Odas:

Cebri boru veya ayar vanasnda bir hasar meydana geldiinde yada cebri boru veya
ayar vanasnda tamirat gerektiinde suyu kesmek ayrca barajn sulama amacyla
kullanlmas durumunda, cebri borunun sulama sezonu sonunda boaltlmas iin
kullanlr. Bunun dnda baraj iletme srasnda daima aktr.
ekil 1-30
Vana Odas Kesiti (1/2)
Memba tnelinin (kondvi) sonuna, cebri borunun bana, toprak ve kaya dolgu
barajlarda baraj enjeksiyon perdesinin 10-15 m membasna konur (ekil 1-30). ayet
derivasyon yaps kondv ise emniyet vanas enjeksiyon perdesinin membasnde
tekil edilmeli, bu noktaya kadar derivasyon yaps geirimsiz malzeme ile kaplanmal
ve su tutucu yakalar ile szma boyu uzatlmaldr. Eer dipsavak yaps bir gvdeden
uzak bir tnel olmas ve kayada atlak olmamas durumunda emniyet vanas dolgu
yknn 1.5xH'a (H hazne su ykseklii) eit olduu yere konulabilinir (ekil 1-31) .
Ancak bu durumda, derivasyon-dipsavak tnelinin memba ksmnda evde tam
rezervuar su yk, dnda ise kaya iindeki freatik hatta gre su basnc oluacaktr.
Bu durum ekonomik olmayan kesitlere sebebiyet vermektedir. Bu halde mekanik
techizatn ksalmas tnel kesitinin bymesi arasnda bir optimizasyon yaplmaldr.
Ayrca
mansap
tnelinde
tekil
edilecek
drenaj
deliklerinin
yeterli
alp
almayacan kontrol etmek asndan szma analizi yaplmaldr. Tehlike vanas

olarak kelebek vana kullanlmas durumunda tnel-kondvi apn artrmak vana
montajn kolaylatracaktr.
89
ekil 1-31
ii.
Vana Odas Kesiti (2/2)
Kontrol Vana Odas

Dip savaktan gelen cebri borunun sonunda rezervuar seviyesine ve yaplmas istenilen
desarja gre suyu ayarlayan vanaya, ayar vanas ve vanay koruyan yapyada ayar
vana odas denir. Vana odas tamamen betonarme yaplabilecei gibi kolon-kiri gibi
karkas yap da yaplabilir.
Yap Boyutlarnn Belirlenmesi:
Yap boyutlar, cebri borunun apna (vana boyutlarna), ieride bir montaj sahas olup
olmayacana baldr. Havalandrma ve aydnlatma iin yeter boyutta pencereler
braklmaldr.
Tasarm Ykleri:
a) Yap Zati Arl
Vana odas betonarme elemanlar, cebri boru+su ve vana arlndan olumaktadr.
b) Hidrostatik Ykler
Vana kapal iken oluan statik su yknden olumaktadr.
c) Kaldrma Kuvvetleri
Yap zemin altnda YASS seviyesine gre oluan alttan kaldrma kuvvetleridir.
d) Deprem Ykleri
Proje
optimizasyonuna
gre
belirlenen
deprem
ivmesinden
dolay
oluan
kuvvetlerdir.
90
e) Su Jeti
Sulama mevsiminde veya baraj haznesinin dearj srasnda braklan suyun
oluturduu hidrodinamik yklerdir.
f) Ko Darbesi
Kontrol vanasnn kapanmas ile oluan hidrodinamik yktr.
Ykleme Durumlar:
a) naat Sonu Hali (U)
Vana odas yapm sona ermitir ve kullanma hazr durumdadr. naat sonu hali
ykleme durumunda alnacak ykler: yap zati arl,
yapnn zemin altnda
bulunan ksmlar iin yatay zemin yklerinden olumaktadr.

b) naat Sonu Hali + Deprem (UN)
Vana odas yapm sona ermitir ve kullanma hazr durumdadr. naat sonu
hali+deprem ykleme durumunda alnacak ykler: yap zati arl, yapnn zemin
altnda
bulunan
ksmlar iin
yatay
zemin
ykleri
ve
bu
yklere
proje
optimizasyonunda belirlenen yer ivmesinden dolay oluan ek sismik yklerden

olumaktadr.
c) letme Hali-A (U)
Baraj iletmeye alnm ve ayar vanalar kapaldr. letme hali-a ykleme
durumunda alnacak ykler: yap zati arl,
yapnn zemin altnda bulunan
ksmlar iin yatay zemin ykleri, YASS'den dolay oluan kaldrma kuvvetleri ,yatay
zemin ykleri ve vanaya uygulanan hidrostatik yklerdir.
d) letme Hali-B (U)
Ayar vanalar dearj halindedir. letme hali-b ykleme durumunda alnacak ykler:
yap zati arl, yapnn zemin altnda bulunan ksmlar iin yatay zemin ykleri,
YASS'den dolay oluan kaldrma kuvvetleri ,yatay zemin ykleri ve vanaya
uygulanan hidrodinamik yklerdir.
e) letme Hali-A + Deprem (U)
Baraj iletmeye alnm ve ayar vanalar kapaldr. letme hali-a ykleme
durumunda alnacak ykler: yap zati arl,
yapnn zemin altnda bulunan
ksmlar iin yatay zemin ykleri, YASS'den dolay oluan kaldrma kuvvetleri ,yatay
91
zemin ykleri, bu yklere proje optimizasyonunda belirlenen yer ivmesinden dolay

oluan ek sismik ykleri ve vanaya uygulanan hidrostatik yklerdir.
f) Vanann Ani Kapanmas Hali (UN)
Ayar vanalar dearj halindeyken vanann kapatlmasyla oluur. Vanann Ani
Kapanmas Hali ykleme durumunda alnacak ykler: yap zati arl,
yapnn
zemin altnda bulunan ksmlar iin yatay zemin ykleri, YASS'den dolay oluan
kaldrma kuvvetleri, vanann kapanmasndan dolay vanaya uygulanan hidrodinamik
yklerdir.
Stabilize Analizi:
i.
Kayma Kontrol
Kayma Kontrol in Emniyet Katsaylar (FS)
Emniyet Katsays
(FS):
ii.
UN
1.5
1.3
1.1
Devrilme Kontrol
Devrilme Kontrol in Emniyet Katsaylar (FS)
Emniyet Katsays
UN
1.5
1.3
1.1
(FS):
1.3.2.9.2 Dipsavak Cebri Borusu

1.3.2.9.2.1 Dipsavak Cebri Borusu Ksmlar
Cebri borular, baraj ve/veya hidroelektrik santral tesislerinde rezervuardan alnan suyun
ime, sulama ve enerji retimi gibi kullanm amacna gre kullanlaca yere
tanmasnda kullanlacaktr. Dipsavak Cebri Borusu, Cebri Boru genel tarifi ierisinde
deerlendirilecek olup, balca ksmlardan oluur.
i.
Dz boru ksmlar
ii.
Transizyonlar
iii.
Redksiyonlar
92
iv.
Mesnetler
v.
Genleme contalar
vi.
Mafsal contalar (esnek)
vii.
Dirsekler
viii.
Branmanlar
ix.
Menholler
x.
Dearj boru ve vanalar
xi.
Havalandrma boru ve vanalar
xii.
Takviye ringleri
xiii.
Enjeksiyon delikleri
xiv.
Test kapaklar
i.
Dz Boru Ksmlar
Gerek ak arazide veya tnel ierisinde mesnetler zerinde ve gerekse tnel
ierisinde elik kaplama olarak hangi amala, nerede ve hangi artlar (yatay, dey,
eimli vb. gibi) ile kullanlaca projelerde tafsilatl olarak gsterilen dz boru
ksmlar; kullanlacak malzeme cinsi ne olursa olsun silindir ile kvrlmak sureti ile
ekillendirilecek, evresel ve boyuna kaynak birleim yerlerinde uygun kaynak az
alacak, uygun metot ve kaynak birleim ekli ile kaynak edilerek imal edilecektir.
Her boru parasnn dieri ile birletirilmesinde boyuna kaynaklar dz bir hat tekil
etmeyecek ekilde artmal olarak yerletirilecektir. ki komu ek arasnda artma
mesafesi en az 5t (t=cebri boru et kalnl) olacaktr. Boyuna ek yerleri cebri
borunun hi bir zaman alt noktasna gelmeyecektir. Tnel ierisinde elik kaplama
olarak yerletirilecek dz boru ksmlarnda montaj kaynann borunun d
ksmndan yaplamamas gibi hallerde borunun d yzeyine uygun ebatlarda elik
kuak geirilmek sureti ile ieriden kaynak edilebilecektir.
Cebri boru zerine yerletirilen takviye veya mesnet emberleri; evresel kaynak
ksmndan en az 100 mm uzakta bulunacaktr.
Farkl kalnlktaki cebri borunun kaynanda kalnlk fark 3 mmyi gemesi halinde
kaynak dikiinin entik etkisinde kalmamas iin kaln malzeme zerinde 1/4 eimli
pay verilecektir.
93
ii.
Transizyonlar
Transizyonlar, dikdrtgen veya kare kesitten daire kesite geii (veya tersi )
salamak iin kullanlacaktr. Kullanm yeri ve ekli projeler zerinde belirtilecektir.
Transizyonlar da i ve d statik ykler ile kesit ve ekil deiimi gz nne alnarak
yaplacak dayanm hesaplarna gre et kalnl ile boyuna ve enine takviye ebatlar
tayin edilecektir.
Transizyonlarda yan dey kenarn planda deiim as boru eksenine gre 5yi
gemeyecek ekilde projelendirme yaplacaktr.
Havalandrma borusu olmas durumunda balant yeri glendirilecektir.
Transizyon eer cebri boru balangcnda yer alyor ise memba tarafna en az iki
adet szdrmazlk ringi konulacak ve bu ringlerde hi bir ekilde kaynak eksii ve
boluk bulunmayacaktr.
Gerek ak arazide ve gerekse tnel ierisinde betona gmlecek olan
transizyonlarda beton dolumu ve enjeksiyonu iin delik ve tapalar bulunacak ve
deliklere takviye plakalar konulacaktr. Tapalara beton ve enjeksiyon ileri
sonrasnda evresel szdrmazlk kayna yaplacak ve daha sonra kaynak tala
temizlenerek yzey dzgnl salanacaktr.
Projelerde transizyon; dikdrtgen veya kare kesitin balangcndan daire kesitin
balangcna kadar olan ksm olarak belirtilecektir.
iii.
Redksiyonlar
Redksiyonlar, byk apl daire kesitten daha kk apl daire kesite geii (veya
tersi) salamak iin kullanlacaklardr. Yeri projeler zerinde belirtilecektir.
Redksiyonlar i ve d statik ve dinamik yklere gre kontrol edilecek ve
gerektiinde yeterli say ve ebatta takviye emberi ile tehiz edilecektir.
Redksiyonun cebri boru balangcnda kullanlmas halinde memba ksmnda en az
iki adet olmak zere szdrmazlk ringi konulacak ve bu ringlerde hi bir ekilde
kaynak eksii ve boluk bulunmayacaktr.
94
Gerek ak arazide ve gerekse tnel ierisinde betona gmlecek olan

redksiyonlarda beton dolumu ve enjeksiyonu iin delik ve tapalar bulunacak ve
deliklere takviye plakalar konulacaktr. Tapalara beton ve enjeksiyon ileri
sonrasnda evresel szdrmazlk kayna yaplacak ve daha sonra kaynak tala
temizlenerek yzey dzgnl salanacaktr.
iv.
Mesnetler
Hareketli Mesnetler
Mesnetler zerine denmi cebri boruda scaklk deiimleri nedeni ile oluacak
genleme ve bzlmelerde cebri boruya hareket imkan vermek ve boruda
flambaja engel olmak ve ayn zamanda boruya mesnet vazifesi grmek amac ile
kullanlacaklardr. Mesnet emberleri ve ayaklar hareket halinde meydana
gelebilecek deformasyonlara ve su ile boru arlna kar mukavim olacak
ekilde projelendirilecektir. Betona gmlen sabit ksmlar iin beton ayak
zerinde birinci ve ikinci kademe beton dkmleri ile ankraj elemanlar projelerde
gsterilecektir. Btn mesnetler cebri borudaki statik, dinamik tesirler ile deprem
yklerine mukavim olacak ekilde projelendirilecektir. Mesnet emberleri cebri
boruya uygun kaynak yntemi ile kaynak edileceklerdir.
Kayc Tip Mesnet
Mesnet ayana srtnmeyi azaltacak ve ayn zamanda basma gerilmesine
mukavim olacak ekilde bronz, PTFE esasl vb. gibi malzemeden oturma levhalar
konulacaktr. Bu levhalar mesnet ayana alacak yuvalar ierisine cvatalar ile
balanacaktr. Oturma levhasnn bast sabit ksm zerine paslanmaz elik
malzeme konulacaktr. Oturma levhasna ya kanallar alacak ve yalamay
salamak iin gresrlk kullanlacaktr. Kayma yzeylerinde herhangi bir
przllk bulunmayacaktr.
Sektr Tip Mesnet (Rocker Type)
Sabit ksm zerine yerletirilen mafsall birer sektr para zerine mesnet
ayaklarnn basmas ile mafsal noktasndan asal hareket ederek cebri borunun
genlemesi ve uzamas iin kullanlacaktr.
Mesnet ayana bal oturma paras, salncak (sektr para ) ve mafsal balant
paras uygun dayanmda olacak ekilde projelendirilecektir. Mafsal pimi
95
paslanmaya kar uygun bir usulle (galvaniz, krom kaplama vb gibi) korunacak
veya malzeme paslanmaz elik olacaktr. Mafsal yataklar kendinden yalamal tip
bronz yatak olacaktr. Kayma yzeylerinde herhangi bir przllk olmayacaktr.
Rulo Tip Mesnet ( Roller Type)
Rulo tip mesnet cebri boru ykn tayabilecek sayda rulodan oluacak, rulolar
silindirik veya dili tip olacak ve gerektiinde mafsalla cebri boruya balanacaktr.
Rulolar ve rulolarn bast yzeyler yuvarlanma direncine mukavim olacak
ekilde projelendirilecektir. Rulolar paslanmaz elik olacaktr.
Rulolarn dili tip olmas halinde gerek mesnet ayanda ve gerekse sabit
ksmdaki; zerine di alan dz plaka boylar genleme ve bzlme boyuna
gre projelendirilecektir.
Sabit Mesnetler
Sabit mesnetler, cebri boru zerine yerletirilen mesnet emberlerinin beton ayak
zerine cvatalar ile sabitlenerek veya mesnet emberleri beton kitle ierisine
alnarak meydana getirilecek ve cebri borunun scaklk deiimlerinde meydana
gelecek genleme ve bzlmeleri snrlamak iin kullanlacaktr.
Mesnetlere gelen statik ve dinamik yklere gre mesnetler projelendirilecektir.
Ak arazide yerletirilen sabit mesnetlerin memba tarafna su kanallar alarak
gelen sularn beton mesnet kitlesinin altna girmesi nlenecektir. Tnel
ierisindeki mesnetlerde ise en alt noktaya en az R200 lk drenaj hatt
konulacaktr.
v.
Genleme Contalar
Cebri boruda scaklk deiimleri nedeni ile oluan genleme ve bzlmelerde veya
d ykler dolaysyla cebri boru ekseni dorultusunda cebri boruda herhangi bir
deformasyona ve ar gerilmeye izin vermemek iin genleme contalar
kullanlacaktr.
Genleme contalar memba ve mansap borusu; cebri boru ile ayn i apta olacaktr.
Boru et kalnl yaplacak hesap neticesine gre tayin edilecektir. Salmastrann
gezinecei yzey paslanmaz elik malzeme ile kaplanacaktr
96
Gmlek; Cebri boru d apndan daha byk i apa sahip olacaktr. Gmlein
memba ucuna szdrmazl salamak iin bir szdrmazlk sistemi yaplacaktr.
Genleme contasnn kayc tip olmas halinde gmlein mansap ucu cebri boruya
kaynak edilecektir. Genleme contasnn kayc mafsal tip olmas halinde ise
gmlein mansap ucuna da bir szdrmazlk sistemi yaplacaktr. Szdrmazlk
sisteminin yaplmasnda salmastra malzemesi PTFE esasl rgl salmastra
olacaktr. Salmastra basks zerinde en az 4 adet olmak zere demontaj cvatalar
olacaktr. Kayc mafsal tip genleme contalarnda gmlein i tarafnn orta
noktasna durdurucu bir ring paras konulacaktr.
Dk eimli (maksimum 12) cebri borularda genleme contas iki sabit mesnet
arasndaki cebri borunun orta noktasna konulacaktr. Buradaki hareketli mesnet
aral normal mesnet aralndan daha az olacak ve hareketli mesnetlerin
ankastrelik moment tesirlerinden en az ekilde etkilenmesi salanacaktr.
Eimin 12 den fazla olmas halinde genleme contas sabit mesnedin (veya dirsek
tespit kitlesi vs.) en yakn mansap tarafna yerletirilecektir.
Genleme contalarnda memba borusu montaj srasnda olabilecek aksaklklara
kar proje boyuna gre 200 mm uzun tutulacaktr.
Genleme contasnda kullanlan cvata, somun, saplama, rondela gibi malzemeler
paslanmaz elik olacaktr.
Dk eimli cebri borularda, cvatalara mdahale iin genleme contalarnn
zerine merdiven yaplacaktr. Eimi fazla olan cebri borularda ise alma
platformlar yaplacaktr.
Cebri boruda yalnz eksenel deiimler beklenmesi durumda kayc tip genleme
contas, hem eksenel hem de azda olsa dey deiimler beklenmesi durumunda
ise kayc mafsal tip genleme contas kullanlacaktr.
Yksek eimli ( 30) bir cebri boruda bu tip bir conta kullanlmas halinde contann
kendi arl dolaysyla dey ynde oturmasn nlemek iin conta cebri boruya
memba ynnde bulonlar ile balanacak ve conta bulon balantsnda kresel tip
yatak kullanlacaktr.
Contalarda kesinlikle su szntsna izin verilmeyecektir.
97
vi.
Mafsal Contalar
Cebri borunun iinden getii yap veya yaplar arasnda (vana odalar, tnel gibi)
zemin itibar ile zaman ierisinde yatay ve dey ynde herhangi bir hareket
beklenmesi halinde cebri boruda herhangi bir deformasyonun nlemek iin mafsal
contalar kullanlacaktr.
Mafsal contalar beklenilen hareket miktarn kendi ierisinde yatay ve dey
dorultuda alacak ekilde projelendirilecektir. Mafsal conta mansabnda bulunan
cebri borudaki herhangi bir eleman dolaysyla oluacak eksenel hidrolik yk mafsal
conta mansabnda alnacak nlemler ile karlanacak ekilde projelendirme
yaplacak ve mafsal conta mansabnda eksenel herhangi bir harekete izin
verilmeyecektir.
Mafsal contalar memba ve mansap borusu; Cebri boru ile ayn i apta olacaktr.
Boru et kalnl yaplacak hesap neticesine gre tayin edilecektir. Szdrmazlk
contasnn gezinecei yzey paslanmaz elik malzeme ile kaplanacaktr
Gmlek; Cebri boru d apndan daha byk i apa sahip olacaktr. Orta borunun
memba ve mansap ucunda olmak zere iki adet olacaktr. Gmlein memba ve
mansap ularna szdrmazl salamak iin bir szdrmazlk sistemi yaplacaktr.
Gmlein hareket etmesi nlenecektir. Szdrmazlk sisteminde kullanlacak conta
malzemesi lastik veya sert kauuk olacaktr. Gmlein iki ucuna kullanlacak
contaya uygun ekilde eim verilecek ve bu yzeylerde paslanmaya kar nlem
alnacaktr. Conta basksnda kullanlacak saplama, somun ve rondelalar paslanmaz
elik olacaktr.
Orta boru; Cebri boru ile ayn i apta olacaktr. Boru et kalnl yaplacak hesap
neticesine gre tayin edilecektir. Orta borunun memba ve mansap ksmlarnda
contann gezinecei yzeyler paslanmaz elik ile kaplanacaktr. Bu boru ksmnn
zerinde bulunan iki yatay kiri vastas ile uygun bir ekilde memba ve mansap
borularna mesnetlenecek ve mesnet noktalarnda uygun mesnet elemanlar (PTFE,
kresel tip vb. gibi) kullanlacaktr.
Contalarda kesinlikle su szntsna izin verilmeyecektir.
98
vii.
Dirsekler
Ak arazide, tnel ierisinde veya tnel ierisinde betona gmlecek cebri
borularda cebri borunun yatay, dey veya hem yatay hem de dey olarak yn
deitirdii yerlerde dirsek kullanlacaktr.
Dirsei meydana getiren paralarn birbirleri ile deiim (kesime) as 7 yi
gemeyecektir.
Dirseklerde statik ve dinamik yklere mukavim olacak ekilde projelendirme
yaplacaktr. Dirseklere meydana gelen reaksiyon kuvvetlerini alacak ekilde elik
ankraj ve/veya beton kitle tehiz edilecektir.
viii.
Branmanlar
Cebri borunun kullanm amacna gre bir veya birden fazla kola ayrlmas iin
branmanlar kullanlacaktr.
Branmanlar ana borudan ayrlan kol; silindirik veya konik boru biiminde olabilir.
Kolun konik boru biiminde olmas durumunda tepe as 12 ile 16 arasnda
olacaktr.
Branmanda ana boru eksenine gre kolun ayrlma as 60, ikili (veya l gibi )
branmanlar da ise kollar arasndaki a 45 den kk olmayacaktr.
Branmanlar da hidrolik kayplar ve kavitasyon asndan minimum deerleri ihtiva
edecek, ayn zamanda ise dayanm ynnden hem statik hem de dinamik ykleri
alacak
ekilde
projelendirilecektir.
Branmanlar
da
konulacak
takviye
tipi
branmann ap, ebad, yklerin bykl, montaj mahallinin yeri vs. gibi durumlar
gz nne alnarak belirlenecektir.
Ayrm branmanlar da kol borunun ap ana borunun te drdne (3/4) eit veya
bykse yaka tipi takviye kesinlikle kullanlmayacaktr.
ix.
Menholler
Cebri borunun bakm ve onarm iin boru ierisine girilebilecek menholler tehiz
edilecektir.
99
Aksi belirtilmedike menhol 600 mm apnda dairesel formda olacaktr. Ana boru
ile menhol borusunun birleim yeri gerekli dayanm hesaplar neticesine gre
takviyelendirilecektir. Menhol kapa menteeli olacak ve menhol borusundaki flana
cvatalar ile balanacaktr. Kapak ve menhol boru flan arasna uygun conta sistemi
konulacaktr. Kapak zerine el kulpu ve gerekmesi halinde cebri boru testi iin
gerekli olan su doldurma - hava tahliyesi ve basn gstergesi iin gerekli delikler
alacak ve bu deliklere test tehizatna uygun elemanlar temin edilip konulacaktr.
Test sonrasnda darenin talimat dorultusunda bu delikler tapalar ile kapatlacaktr.
Menhol kapana ana borudan geen suyun akmnn bozulmamas iin sa
levhadan akm dzenleyici yaplacak ve bu menhol kapana takviyeler yardm ile
kaynak edilecektir.
Menholler; boru ap 1500 mmden kk olan cebri borularda st noktaya, 1500
mmden byk cebri borularda ise boru merkezinden dey eksene 60 a yapacak
ekilde yerletirilecektir. Bu ekilde yerletirilen menhollar de menhol kapa
aaya doru alacak ekilde yerletirilecektir. Cebri boru zerine menhol
kapann ama ve kapamasnda kolaylk salamak zere bir kulp yaplacaktr.
x.
Dearj Boru ve Vanalar

Cebri borudan gerektii hallerde su almak ya da rezervuarn boaltlmas iin cebri
boru ve vana sistemi kullanlacaktr. Boru ap yaplacak hesaplara gre en uygun
srede rezervuar boaltacak kapasitede olacaktr.
Cebri boru sistemi ierisinde bir branmann olmas halinde branmann en alt
noktasna bir boaltma borusu yerletirilecek ve bu borunun da dearj
salanacaktr.
Tnel ierisinde veya akta denmi cebri borularda mansap tarafnda yer alan
her vanadan sonra, cebri boru ile ayn apta bir boaltma borusu tehiz edilecektir.
Boru boyu boaltma esnasnda suyun srama yapmasn nleyecek uzunlukta
olacaktr.
xi.
Havalandrma Boru ve Vanalar

Cebri boru sistemlerinde borunun doldurulmas srasnda cebri boru ierisinde
mevcut olan havann tahliyesi ve sulama suyu gibi byk debilere gre
100
boyutlandrlm ana su alma vanasnn almasna demeyecek kadar az miktarda

cansuyu vb. amal su braklmas ihtiyalar iin cebri boru zerine, ana vanadan
nce by-pass sistemine benzer bir boru/vana sistemi yerletirilecektir. Borunun
mansap ucu yukardaki maddede aklanan boaltma borusuna balanarak,
sramalar engellenecektir. Boru ve vana, ihtiyaca cevap verecek ekilde
hesaplanarak, seilecektir.
Havalandrma vanalar kresel toplu, hava alverili otomatik tip olacak ve bir adet
kresel tipte kapatma vanas ile birlikte ayn aptaki boru ile tehiz edilecektir.
Havalandrma vanalarnn su drenaj uygun aptaki borular ile en yakn drenaj
noktasna balanacaktr.
Havalandrma vanalar cebri boru tehlike vanasnn (srgl, kelebek vb. gibi)
mansap taraf ile cebri borunun dey eksende ykseklik kazand en st
noktalarna konulacaktr.
Havalandrma borusunun cebri boruya balant noktas takviyelendirilecektir.
Giri yaplarnda yer alan elik havalandrma borular maksimum su seviyesinin
stne karlacak ve mmkn olduunca dz bir hat takip edilecektir. Havalandrma
borularnn hava giri az emniyetli bir yerde olacak ve girie zgara konulacaktr.
Havalandrma borusunun betona gmlmemesi halinde boru uygun mesafelerde
mesnetlenecektir.
xii.
Takviye emberleri
Cebri borunun d basn artlarndan dolay her hangi bir deformasyonun
olumamas iin cebri boru d yzeyine elik takviye emberi konulacaktr.
Cebri boruya konulacak takviye emberlerinin says ve aral ile kesit deerleri
yaplacak hesaplar neticesine gre seilecektir. Takviye emberleri cebri boruya
uygun kaynak yntemi ile kaynak edileceklerdir.
xiii.
Enjeksiyon ve Beton Doldurma Delikleri ve Borular

Barajn enjeksiyon artnamesinin tnel enjeksiyonu ile ilgili maddeleri geerli olmak
zere; elik ile beton kaplama, beton kaplama ile tnel kontak enjeksiyonlar ile tnel
konsolidasyon enjeksiyonlarnn yaplmas iin cebri boruya enjeksiyon delikleri
alacaktr.
101
Beton doldurma delikleri en az beton pompa hortumu ap byklnde olacak ve

kapatma kapa zerinde aada tarif edildii ekilde enjeksiyon tapalar olacaktr.
Alan delik evresi en az 15 mm et kalnlnda 100 veya 120 mmlik dairesel veya
karesel levhalar ile cebri boru d yzeyinden takviye edilecektir. Takviye
levhalarnn cebri boruya deen yzeyine cebri boru ile beton kaplama kontak
enjeksiyonunun yaplabilmesi iin kanallar alacak ve bu noktalara kaynak
yaplmayacaktr. Alan deliklere di alacaktr. Enjeksiyon sonrasnda bu delikler
uygun apta di alm tapalar ile kapatlacak ve kaynak edilip yzeyleri tala
dzeltilecektir.
xiv.
Test Kapaklar
Cebri borunun hidrostatik basn testi iin elik konstrksiyon test kapaklar imal
edilecektir.
Test kapaklar cebri boru apna ve test basncna uygun olacak ekilde
projelendirilecektir. Kapak says cebri boru sisteminin durumuna gre tespit
edilecektir.
Kapaklar zerinde cebri boru sisteminin basn testi iin gerekli delikler bulunacak
ve basn testinde kullanlacak tehizat (su doldurma ve boaltma vanalar, hava
tahliye boru ve vanas, manometre vs. gibi) ile pompa (elle veya motorlu) vb. gibi
ekipmann temini, suyun cebri boruya doldurulmas ve basncn oluturulmas
Yklenicinin yapaca iler kapsamndadr.
1.3.2.9.2.2 Proje ve Hesap

Cebri borularda projelendirme basnc; maksimum statik su basnc olarak alnacaktr.
Cebri borular iin hazrlanacak projeler metrik sistem esas alnarak hazrlanacaktr.
Projelendirme srasnda cebri borunun genel yerleimi, genel komplesi, paralar, para
detaylar hazrlanacaktr.
Projelerde uygulanacak kaynak ve boya ile ilgili uygulama deerleri ve lleri
verilecektir.
Cebri borularda kullanlacak paralarn malzeme kalitesi, adedi ve toplam arl
verilecektir.
102
Yaplacak hesaplarda; statik , dinamik kuvvetlerin yan sra, yerine gre deprem,
rzgar, kar vb. gibi ykler de gz nne alnacaktr.
Hareketli mesnetlerin projelendirilmesinde aadaki srtnme katsaylar alnacaktr.
Yalanm yzeyli kayc mesnetlerde
:=0.3
Yalanmam kayc mesnetlerde
:=0.4
Rulo mesnetlerde
:=0.15
Sektr mesnetlerde
:=0.1
Kayc yzeylerde
:=0.3
103
1.3.2.10 Ayar Vana Odalar

Cebri boru sonunda bulunan ayar vanalarn evreleyen yaplara ayar vana odas denir.
Ayar vana odalar, dipsavak vanasnn yan sra tesisin amacna bal olarak sulamaya
dearj ve ime suyuna dearj ayar vanalarn da ierebilir.
Vana odasnn boyutlar cebri borunun apna ve yap ierisinde gerekli olabilecek
montaj alanna baldr. Vana odas ierisinde gerekli olduunda vanalarn sklmesi
iin kullanlacak kaldrma donanm da tasarma dahil etmek gerekir. Vana odas
ykseklii, tasarlanan kaldrma tertibat ile vanalarn sklmesine yeterli olabilecek
ekilde belirlenmelidir. Vana odas giri kaps vanalar tayan bir aracn yapnn iine
tamamen girebilecei dnlerek boyutlandrlmal ve ayrca vana odasnda tabii
havalandrma ile pencere tasarlanmaldr. Akta ina edilen kk apl vanalarn
odalar iin, atda braklacak bir kapakl boluk vastasyla, binann kltlerek
ekonomi salanabilecei de dikkate alnmaldr. Vana odas tasarmnda gz nne
alnmas gereken nemli noktalardan biri de drenajdr. Yap ierindeki suyu toplayacak
drenaj kanallar ile bu sularn cazibeli veya pompajla tahliyesini salayacak bir rgar
tasarlanmaldr.
Vana odas atsnda yaltm salamak amac ile yaltm malzemesi kullanlmaldr.
Ayrca at demesi zerinde birikebilecek yamur ve eriyen kar sularnn toplanmas
ve tahliye edilmesi gereklidir.
Vana odas statik ve betonarme tasarm hesaplarnda yapya etkiyen deprem ykleri,
yap etrafnda varsa dolgu ve srarj itkileri, at demesi zerinde yapnn bulunduu
blgeye gre alnacak kar-buz yk, yap ierisindeki kaldrma tertibatndan dolay
yapya etkiyecek ykler, vana arlklar ve vanalarn ak ve kapal olmas durumunda
etkiyen yanal ykler gz nne alnmaldr.
Vana odasnn tnel ierisinde yaplmas durumunda deprem ve at ykleri gz nne
alnmaz.
104
ekil 1-32
Akta Tekil Edilen Ayar Vana Odas Tipik izimleri
105
1.3.2.11 Enerji Krc Yaplar

Barajlarda enerji krc yaplar genellikle dolusavak knda yer almaktadrlar. Enerji
krc havuzlarn amac ksaca savaklanan suyun mansaba kontroll olarak
braklmasn salamaktr. Statik ve stabilite asndan enerji krc havuz yaplarnda ek
nlemler ve ek hesaplar yapmaya gerek grlmemektedir. Yaplmas gereken hesaplar
aada tanmlanmtr.
1.3.2.11.1 Havuz Tipleri
106
ekil 1-33
Havuz Tipleri
1.3.2.11.2 Stabilite Analizleri (Kayma Analizi)

Enerji krc yaplar savaklanan suyun etkisi etkisi altnda kaymamal ve kaymaya kar
belirli bir gvenlii olmaldr. Kaymaya kar gvenlik says; kaymaya kar koyan
kuvvetlerin, kaydran kuvvetlere oran olarak tanmlanr.

kuvveti, duvar tabanna binen tm dey arln ( N)
srtnme katsays
( )ile arpmdr.
: Taban srtnme as olup, kanal tabannn przllne ve zemin cinsine gre

/3 ile
arasnda deiir.
as tipik olarak 15 ile 30 arasnda deerler alabilir.
Kesin deerler iin zemin ett raporuna baklmaldr. Kohezyonlu temel zemini
durumunda kar koyan kuvvete c .B. Burada; c : Duvar temeli ile kohezyonlu zemin
arasndaki adezyondur. Kanal zeminine gre kohezyonun 0.5~1 arasnda alnabilir. B
ise Yap taban geniliidir.
107
1.3.2.11.3 Kanal Statik Analizleri

i.
Aktif Toprak Yk

ii.
H ) / 2
Srarj Yk
Ps : Srarj Yk
iii.
Pa = ( Ka
Ps = Ks q0 H
Srarj Deprem Yk
Psd : Srarj deprem yk
Psd = Kd q0 H
108
iv.
Suyun Hidrostatik Yk
v.
Kanal i Dey Su Yk

vi.
Psu =
Gsu =
Psu =
Hsu
Kanal i Yatay Su Yk

109
1.4
YARDIMCI TESSLER
1.4.1
Enjeksiyon Galerileri
Enjeksiyon galerileri, barajlarda yamalara doru alan ve geirimsizlik perdesine
yatay dorultuda geniletmek amacyla alan tnellerdir. Enjeksiyon galerilerine
destek amac iin olmad srece kaplama yaplmasna gerek yoktur. Genellikle,
galerilerin sadece bir girileri vardr ve dier ucu krdr. Ayrca, performansa dayal
enjeksiyon yaklamnda tnellerin iletme aamasnda uzatlmas da sz konusu
olabilir. Ancak, byle durumlarda enjeksiyon perdesinin patlatmadan etkilenmemesi iin
galeri ucundan en az 50 m nce tamamlanmas gerekmektedir. Galeri kesitinin
enjeksiyon ekipmanlarnn alabilmesine olanak salayacak boyutlarda olmas
yeterlidir ve genellikle kk apldr (4m gibi).
Enjeksiyon galerisi de temelde bir tnel olduu iin tasarm kriterleri Blm 1.4.4te
anlatld gibidir.
ekil 1-34
1.4.2
Gvde Boy Kesitinde Enjeksiyon Galerisinin Grnm
Su Alma Yaps
Akarsu ve baraj gl gibi su kaynaklarndan suyu alp iletim kanal, kondvi, enerji
tneli veya cebri boru gibi iletim sistemlerine veren yapya su alma yaps
denmektedir.
Grevleri enerji retmek iin alnacak suyu dzenlemek ve kontrol etmek olan su alma
yaplar, su alnacak yerin nehir, dere, sulama kanal veya baraj rezervuar olacana
bal olarak deiik zellikler gsterir. Bununla beraber, su alma yaplarnn
fonksiyonlar bakmndan baz ortak zellikleri vardr. Bunlar;
110
Bir su alma yaps, ihtiya duyulan suyu her zaman ve kontroll olarak (istenen ayarda)
baland iletim yapsna verebilmelidir.
Santral trbinlerine zarar verebilecek kat maddeler (silt, kum, akl) ile yzer haldeki
cisimlerin (tomruk, ktk, buz v.b.) iletim sistemine giriini nleyebilmelidir.
En az yk kayb ile alacak ekilde ve ekonomik olarak dizayn edilmeli ve servis
mr sresince ilevlerini yerine getirebilmeli, iletme ve bakm kolay olmaldr.
Vorteks oluumu ile hava girii olmayacak ekilde projelendirilmelidir.
Taknlarda zarar grmeyecek ekilde projelendirilmelidir.
1.4.2.1 Yap Tipleri
Su alma yaplar ile ilgili belirli bir standart yoktur. Her tasarm tektir ve birok formda ve
eitte tasarlanabilir. Uygun su alma yaps tipini semek, saha koullar, yap
ekonomisi, proje ihtiyalarna gre verimlilii gibi bir ok faktre baldr. Proje
ihtiyalar; rezervuar iletme aral, su seviyesinin deiim frekans, debi aral, atk
durumlar ve su alma yaps temizlii, rezervuar buz koullar, alnacak suyun kalitesi
ve iletme ihtiyalar gibi evresel ihtiyalar kapsar.
Su alma yaplar genel olarak Bamsz Kardan All Su Alma Yaplar ve Gvdeye
Bitiik Su Alma Yaplar olarak iki ana katagoriye ayrlabilir.
1.4.2.1.1 Bamsz Kardan All Su Alma Yaplar
1)
Kule Tipi Su Alma Yaps

Su alma yaps rezervuar kenarndan epeyce ieride yaplmak zorunda ise kule
tipi su alma yaps seilebilir (ekil 1-35). Ancak, kuleye ulam bir kpr ile
salanacak ise kpr maliyeti iyi hesaplanmaldr, aksi halde su alma yaps ok
maliyetli olabilir. Bu nedenle karar vermeden nce alternatif tipler ile arasnda
mukayese yaplmaldr.
111
ekil 1-35
2)
Kule Tipi Su Alma Yaps
Kaya Yamaca Yasl Dey ve Eik Su Alma Yaplar

Zeminin yksek tama gcne bal olarak ve yeri iyi seilmek art ile en iyi ve
en ok kullanlabilecek tip budur (ekil 1-36, ekil 1-37 ve ekil 1-38). Baz
hallerde ilk yatrm maliyeti biraz fazla olsa da, iletmede hi bir sorun
getirmeyecek bir tiptir. Yksek deprem riski olan blgelerdeki yksek dolgu
barajlarda dey su alma yaps yapmak mmkn olmayabilir, bunun yerine
stabilite ynnden daha avantajl olan eik su alma yaps alternatif olarak
seilebilir.
112
ekil 1-36
Dey Su Alma Yaps
113
ekil 1-37
ekil 1-38
Kaya Yamaca Yasl Dey Su Alma Yaps
Kaya Yamaca Yasl Eik Su Alma Yaps
114
3)
aftl Su Alma Yaps

Su alma yaps ile kapak aft yaplacak yer aras uzak deil ve aft alacak
zemin salam kaya ise, kapak aft ile su alma yaps arasndaki tnelde veya
giri yapsnda iletme mr iinde bir arza beklenmiyorsa bu tip seilebilir (ekil
1-39). Ancak, su alma yaps ile aft arasndaki tnelde bir arza olmas
durumunda, rezervuar su seviyesini su alma yaps alt kotuna indirecek bir
dipsavak sistemi yoksa bu tipin seilmesinden kanmak gerekir. Aksi halde
zlmesi son derece g ve pahal sorunlar ortaya kabilir.
ekil 1-39
4)
aftl Su Alma Yaps
Dipten All (Dey aft) Tipi Su Alma Yaps

Orta dl santrallarda kullanlabilecek bir tiptir.
Giri yaps barajn memba yznden uzakta oluyorsa,
Su seviyesi ok deiken ve su alma yaps su altnda kalyorsa,
Baraj toprak dolgu (veya beton da olabilir) ve giri kondvisi cebri boru veya tnel
ise,
Dey aft girili su alma yaps uygun bir seim olabilmektedir.(ekil 1-40)
115
ekil 1-40
Dey aft Girili Su Alma Yaps
zellikleri :
Dairesel zgara
Dairesel an az giri
afttan tnele ivmeli dirsek tranzisyonu
Hesab :
Bzlme katsays Cc=0.60 olarak alnr.
Giri az ile minimum su seviyesi arasnda en az giri az apnn %80 i kadar bir
mesafe olmaldr.
Izgara demirlerinin hi bir paras giri az merkezine 0.80 D den daha yakn
olmamaldr.
116
Izgara yksek basnl giri yaps esaslarna gre hesap edilmelidir.

Kolonlar sivri ulu olmaldr.
Kaz kenar giri merkezinden minimum 2 (0.80 D) kadar uzakta olmaldr.
1.4.2.1.2 Gvdeye Bitiik Su Alma Yaplar
Yap gvdesinden ald suyu genellikle bir cebri boru vastasyla gvdenin hemen
mansabnda yer alan santral binasna ileten su alma yaplar yaygn olarak beton
barajlarda kullanlr.(ekil 1-41 ve ekil 1-42)
ekil 1-41
Gvdeye Bitiik Su Alma Yaps Profil
117
ekil 1-42
Gvdeye Bitiik Su Alma Yaps - Plan
1.4.2.2 Su Alma Yaps Elemanlar

1)
Yaklam kanal ve kanat duvarlar :

Su alma yaps, tnel boyunu ksaltmak ve yapy salam bir zemine oturtmak amac ile
geriye ekilebilir. Bu takdirde giri yaps nnde bir yaklam kanal amak gerekir. Bu
kanaln boyu, proje artlarna bal olarak deiebilir. Yaklam kanal rezervuar
minimum su seviyesi altnda kalyorsa kaplamal yapmaya lzum yoktur. Hatta
minimum su seviyesi altnda bile olsa biraz genie ebatlandrlp santrale gelecek
maksimum debideki hz drp oyulma ve sprnt maddesi gelmesini nleyerek
yaplabilir. Fakat her iki durumda da su alma yaps yanlarna, yamalarn kayp kanal
kapatmamas iin birka metre uzunluunda kanat duvar ve yama kaplamas
yaplmaldr. Eer, yamalar salam kaya ise, buna gerek olmayabilir.
118
2)
Eik :
Eik kotu, planlama aamasnda nehrin rsubat durumuna gre ve mr iinde bu kota
kadar rsubatla dolmayaca hesaplanarak tespit edilir. Eik kotu ile yaklam kanal
st taban kotu arasnda minimum 0.5 m ile 2.00 m arasnda bir yksekliin braklmas,
tabandan srklenip gelebilecek maddelerin zgara iine gitmesini ve dip taraftan
zgara nnn tkanmasn nler.
3)
Izgara :
Btn enerji giri yaplarnda olmas gereken bir elemandr. Fonksiyonu, trbine (cebri
boruya veya tnele) zarar verebilecek maddelerin su alma yapsndan ieri girmesini
nlemektir.
Izgara aralklar, trbin kanatklar arasndan zarar vermeden geebilecek dane
apna gre boyutlandrlmal, kesin zgara boyutlar trbin imalats firma tarafndan
belirlenmelidir. Kesin proje safhasnda zgara aralklar, kk gteki HES tesislerinde
4-5 cm, byk gteki HES tesislerinde 10-12 cm kabul edilebilir veya trbin rotor
apnn 1 / 30 u kadar alnabilir.
Projelendirmede zgara srtnme
kayplarnn 3 ~ 5 cm yi gememesine dikkat
edilmelidir.
Izgaralar, dey veya eik olarak projelendirilebilir. Eik yaplacaksa yatay ile 70 ~ 75
lik bir a yapacak ekilde veya 1 yatay / 4 dey bir eim uygulanabilir.
Izgara nndeki hz, alak (basnl) dl ve elle temizlenecek tesislerde 0.50 ~ 0.75
m/sn alnabilir. Byk niteli ve makine ile temizlenecek zgaralarda brt hz (zgara
nndeki hz) 0.75 ~ 1.50 m/sn olabilir.
Izgara ve tayc elemanlarnn hesaplarnda zati yklerden baka bir de zgarann
ksmen ya da tamamen tkanmasndan ileri gelen yatay yk vardr. Suyun iinde yzer
madde veya bol miktarda buz bulunan kanal ve nehir santrali su alma yaplar ile
rezervuar s olan barajlardaki su alma yaplar zgaralarnn tamamen tkanabilecei
kabul edilebilir.
Ksmi veya tamamen tkanma durumlarndaki yk kabulleri ekil 1-45 de gsterilmitir.
119
ekil 1-43
Su Alma Yaps Izgara Ykleri
Ksmi tkanma iin farkl grler aada sralanmtr:
4)
Dalg Perde :
Rezervuar minimum su seviyesi, zgara st ucundan daha aa dyorsa, yzer
haldeki aa, yaprak, p ve yaprak halindeki ince buz tabakalar su alma yaps iine
girebilir. Buna engel olmak iin su alma yaps platformundan aa doru ve zgarann
altnda olmak zere bir dalg perde yaplr. Bu perdenin alt ucu, minimum su
seviyesinden gldeki (giri yaps nlerinde) oluacak dalga ykseklii veya 50 ~ 100
cm kadar aada olmaldr.
120
5)
Batardo Kapa :
Izgarann mansabnda ve ana kapan hemen membanda yer alr. Ana kapak veya
mansabnda yer alan dier yaplarda (tnel, cebri boru vb) bir onarm ihtiyac
olduunda batardo kapa yerine indirilir.
6)
Giri Kapa (Ana Kapak) :

Su alma yapsnn en nemli elemandr. Santrale kontroll olarak su verilmesini salar.
Yerinden ve uzaktan (santralden) kumanda edilecek ekilde, elektrikli bir kaldrma
dzeni ile otomatik olarak alabilmelidir. Bu kapak iinde, yukardan kumanda edilen
ve tnel ya da cebri boruyu tedrici olarak doldurmaya yarayan bir by-pass borusu da
bulunmaldr.
7)
Hava Borusu :
Ana kapan hemen arkasnda yer alr. Ucu en stteki hava boluuna kadar uzanp,
cebri boruyu doldurma esnasnda havay alabilecek ve boaltma esnasnda da yeteri
kadar hava verebilecek boyutta olmaldr. Cebri borunun aniden boalmas halinde,
boalan suyun arkasndan yeteri kadar hava gelmezse, vakum sebebiyle cebri boru ie
doru ker. Buna engel olmak iin ana kapak arkasna mutlaka yeterli kesite sahip
hava borusu konmaldr.
Hava borusu kesit alan iin ok kullanlan bir hesap metodu aada verilmitir.
Sarkaria Method
Dmin =
0.273
Dmin = hava borusu ap......(feet)
(1 feet = 30.48 cm)
P = trbin kurulu gc.......(HP)
(1MW = 1341.022 HP)
H = net d.......(feet)
L = hava borusu uzunluu.......(feet)
(*) Quick Design of Air Ventilation for Power Intakes (G.S. Sarkaria and O.S. Hom,
Proceeding of the ASCE, December 1959)
8)
Rezervuar Su Seviyesi Gstergeleri :

Su alma yaps iine monte edilecek seviye lm cihazlar, giri azndaki su
seviyelerinin her an santral binasndan izlenmesi ve ana kapaa kumanda edilerek su
121
aknn dzenlenmesini salarlar. Salkl bir lm yaplabilmesi iin seviye lm

cihazlarnn, zgarada meydana gelecek d kayb ve giri aznda oluabilecek
vorteks gibi su hareketlerinden etkilenmeyecek noktalara yerletirilmesine zen
gsterilmelidir.
9)
st Yap :
Izgaray, batardo kapan ve ana kapa monte etmek ve iletme srasnda bu
ekipmanlara kumanda etmek iin gerekli olan tehizat ihtiva eden ve su alma yapsnn
arala ulalabilen platformunun zerinde yer alr. Genellikle iinde bir gezer kren,
kapak kaldrma tehizat ve batardo kapaklar ile su seviye lm cihazlar bulunur. st
yapnn boyutlarn ana kapak (giri kapa) belirler. Bu yapya mutlaka treyler
ulaabilmeli ve ierisine girebilmelidir. Buradaki tehizatn korunmas ve sabotaj vb.
durumlara kar emniyete alnmasna ihtiya duyulmuyorsa, st yap yaplmayabilir.
1.4.2.3 Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma

Su alma yaps giri az, su iinde yapya zarar verecek farkl akm durumlar
oluturmayacak ekilde tasarlanmaldr. Giri az geometrisine dikkat edilmelidir.
Izgara nndeki su hz yaklak 60 -75 cm/s olacak ekilde boyutlandrlmaldr.
Izgaralardaki su hz yaklak 75 -100 cm/sn olacak ekilde boyutlandrlmaldr.
Tranzisyon an az eklinde yaplabilir. Ancak yk kayplar az olaca iin karmak
tasarmlardan kanlmaldr.
USBR tarafndan nerilen an az giri erisi ve minimun boyutlar ekil 1-46 ve ekil
1-47de yer almaktadr.
122
ekil 1-44
Su Alma Yaps an Az Giri Erisi
123
ekil 1-45
Su Alma Yaps Boyutlandrmas
124
Basnl alan sistemlerde, su alma azndan tnele veya cebri boruya hava girmesi
byk hasarlar yaratr. Bunu nlemek iin giri az zerinde belirli bir su yksekliinin
salanmas gerekir.
1.4.2.4 Stabilite Hesab
1)
Ykler
Su alma yaplar hesaplarnda gznne alnabilecek ykler genel olarak aada
sralanmtr:
Zati ykler: Yapnn kendi arl ile zerindeki kapak, zgara vb. mekanik ekipman
arlklarndan oluan ykler.
Dolgu ykleri : (Varsa) yap evresinde yer alan dolgudan kaynaklanacak dey ve
yatay ykler, dolgunun batk olup olmama durumuna gre hesaplanacaktr.
Hareketli ykler : Montaj, iletme veya bakm-onarm srasnda vin, treyler vb.
ekipmandan yapya gelebilecek ykler.
Hidrostatik ykler : Rezervuar su seviyesine ve iletme koullarna bal olarak
hesaplanacak yap iindeki ve dndaki su basnlar.
Alttan kaldrma (uplift) : Yap temeli altndaki kaldrma kuvveti, btn temel alan
boyunca
rezervuar
basncnn
100%
olarak
gznne
alnmaldr.
Deprem
durumunda da alt basncn deimedii kabul edilir.

Deprem ykleri : Yap zati arl , dolgu ve suyun depremde meydana getirecei
ilave yklerdir.
Izgara Yk : Tamamen batk olmayan ya da minimum su seviyesi zgara st kotunun
biraz zerinde olan su alma yaplarnda, zgaralarn srnt maddeleri, buz vb.
nesnelerle ksmen veya tamamen tkanmas durumunda oluacak i-d su basnc
fark.
Scaklk : Scaklk ykselmeleri ve imento hidratasyonu sonucu oluan atlaklar
sadece byk masif kesitli su alma yaplaryla ilgilidir. imento hidratasyonuyla oluan
scaklk ykselmeleri nemli atlaklar oluturabilir. atlaklar, karmn scaklk
kontrol, dkm ykseklikleri, yaltm ve betonarme elii kullanm ile kontrol ve
minimize edilebilir.
125
2)
Ykleme Durumlar
Aada sralanan ykleme durumlar, su alma yaplar stabilite ve yapsal analizlerinde
genellikle kullanlan durumlar olup, bunlar su alma yaps tipi, saha koullar ile inaat
ve iletme artlarndan bamsz olarak verilmitir. Bu nedenle her su alma yaps
hesab iin yapnn kendine zg yk ve ykleme durumlar belirlenmeli, yap ve
iletme artlarnn gerektirmesi halinde ilave yk ve ykleme durumlar da gznne
alnmaldr.
naat Sonu-Normal Durum : Rezervuar bo, yap ve (varsa) dolgular tamamlanm.
Yap zati yk
(Varsa) dolgu dey ve yatay ykleri
Hareketli ykler(varsa)
naat Sonu-Deprem Durumu:
naat sonu ykleri (hareketli ykler hari)
Yap ve (varsa) dolgudan kaynaklanacak ek dinamik ykler (deprem ykleri, projede
ngrlen deprem ivmesi deeri kullanlarak hesaplanmaldr.)
letme-Normal Durum : Rezervuar normal su seviyesinde, kapaklar ak.
Yap zati yk
(Varsa) dolgu dey ve yatay ykleri (dolgu batk veya doygun)
Yap iinde ve dnda hidrostatik su yk
Alttan kaldrma (uplift) kuvveti
letme-Deprem Durumu :
letme durumu ykleri (hareketli ykler hari)
Yap ve (varsa) dolgudan kaynaklanacak ek dinamik ykler ile suyun hidrodinamik itkisi
126
Izgaralarn Tkanmas Durumu : (Rezervuar su seviyesi iletme veya minimum su

kotunda)
Izgaralarn boyutlandrma ve mukavemet hesaplar, iletme srasnda zgaralarn
ksmen veya tamamen tkanmas durumunda ortaya kacak i-d su basnc farkna
gre yaplmaktadr. Bu nedenle su alma yaps ve zgara tayc yapsal elemanlar da,
zgaralardan aktarlacak ykn belli bir emniyetle arttrlm deerine gre kontrol
edilmelidir.
Onarm Hali : Rezervuar normal su seviyesinde, batardo kapa kapal.
Yap zati yk
(Varsa) dolgu dey ve yatay ykleri (dolgu batk veya doygun)
Kapak mansabnda yap ii bo, kapak menbanda ve yap dnda rezervuar
seviyesinde su var
Alttan kaldrma (uplift) kuvveti
127

Stabilite hesabnda gznne alnacak eitli ykleme durumlar iin elde edilecek
tesirlere gre yapnn kayma, devrilme ve yzme emniyeti ile yap tabannda oluacak
zemin gerilmeleri bulunarak, mevcut zeminin tama gcne gre tahkik edilmelidir.
a)
Yzme Tahkiki
Yzme tahkiki, su alma yapsnn onarm durumundaki koullar dikkate alnarak
yaplmaldr. Bu durumda batardo kapaklar kapal, kapak mansabnda yap ii bo
olacaktr. Kapaklarn membanda yap iindeki su arl ile tm yap zerindeki su
arl ve alttan kaldrma kuvveti, onarm durumunda projede ngrlen rezervuar su
seviyesi dikkate alnarak hesaplanmaldr.
DS yaynlarnda yer alan ynteme gre yaplacak yzme tahkikinde;
1.20 olmaldr.
Yzme Emn.=
Ws= Toplam yap arl (yap zeri dolgu* ve ekipman arlklar dahil)
* (su tablasnn stndeki zeminlerde doygun birim arlk, su tablasnn altndaki
zeminlerde batk birim arlk kullanlmaldr)
Wc= Yap iindeki su arl
S=
Srarj Yk
U=
Alttan kaldrma kuvveti
Wg= Yap zerindeki su arl

USACE, EM 1110-2-2100 de yer alan ynteme gre :
Fs =
Tablo 1-29
Yzme Tahkiki iin Emniyet Katsaylar
128
b)
Kayma Tahkiki
Kayma Emn. =

N= Kayma dzlemine dik etki eden toplam kuvvet
H= Kayma dzlemine etki eden toplam yatay kuvvet
= Yap temeli altndaki zeminin isel srtnme as
c= Zeminin kohezyonu
L= Yap uzunluu
f = Yap temeli - taban zemini aras srtnme katsays (f = tan olarak kabul edilebilir
ya da alttaki tablodan alnabilir.)
Tablo 1-30
Kayma Hesab iin Srtnme Katsaylar (f)
USACE, EM 1110-2-2100 de verilen emniyet katsaylar :
129
Tablo 1-31
c)
Kayma Tahkiki in Emniyet Katsaylar
Devrilme Tahkiki
DS yaynlarnda yer alan ynteme gre yaplacak devrilme tahkikinde;
Devrilme Emniyeti =

Mk= Devrilmeye kar koyan momentler
Md= Deviren momentler
USACE, EM 1110-2-2100 de yer alan yntem:
EM 1110-2-2100de emniyet katsays yntemi yerine temel basn blgesi
uzunluklarnn karlatrlmasna dayal bir yntem kullanlmaktadr. (Devrilme
tahkikinde emniyet katsays metodu, kayma ve yzme tahkikindeki kadar uygun deil
diye belirtilmitir.)
Tablo 1-32
d)
EM 1110-2-2100, Bileke Kuvvetin Yeri iin Limitler
Zemin Gerilmeleri
Yap temeli altnda,
130
eklinde hesaplanacak maksimum ve minimum zemin gerilmeleri iin,
min
max
<
zemn
> 0 olmaldr.
A= temel alan (b x L),

W=temel mukavement momenti ( b x L2 / 6 ) ,
M0 = Temel ortasndaki toplam moment (M0 = N*e) ,
c = (Mk - Md) / N ,
e= L / 2 c olarak bulunacaktr.
c : Bileke kuvvetin yeri

(c < L / 3 ) olmas durumunda temel altnda ekme gerilmesi kacaktr. Bu durumda
zeminin ekmeye almad dikkate alnarak, maksimum zemin gerilmesi
max=
formlnden hesaplanmaldr. Hi bir durumda (c < L/6) olmamaldr.
zel haller dnda zemin emniyet gerilmeleri alttaki tablodan alnabilir.
Tablo 1-33
Temel Zemini iin Emniyet Gerilmeleri
131
1.4.2.5 Statik Betonarme Hesaplar

Yapsal hesaplar Tama Gc yntemine gre yaplacak olup, tasarm
yk
deerlerinin elde edilmesinde kullanlacak yk katsaylar TS 500 de ngrld

ekliyle alttaki tabloda verilmitir.
Tablo 1-34
Tasarm Yk Katsaylar (TS 500)
Statik hesaplarda, su alma yapsnn tm elemanlarnda maksimum tesirleri elde etmek

iin olas btn ykleme durumlar gznne alnmaldr.
elemanlar
eilme
ve
kesme
dayanmlar
ynnden
kontrol
edilerek
gerekli
132
1.4.3
Kapak aftlar
Basnl tnellerde tehlike veya ayar amal kapaklar yerletirilmesi gerekebilmektedir.
rnein, enerji tnellerinin giriine tehlike kapaklar, tnelli dolusavaklara ise ayar
kapaklar konulabilir. Kapak kumanda odalar veya yaplar basnl tnellerdeki statik
su seviyesinin zerinde kalacak ekilde yerletirilirler. Boyutlar kapaklarn boyutuna
baldr.
Kapak aftlarnn tasarm kriterleri Blm 1.4.5te anlatld gibidir.
Kapak aft Tipik bir plan ve profili st yap mevcut olmas ve olmamas halleri iin
srasyla ekil 1-46 ve ekil 1-47da verilmitir.
ekil 1-46
Kapak aft-Plan ve Profili (st yap mevcut)
133
ekil 1-47
Kapak aft-Plan ve Profili (st yap mevcut deil)
1.4.3.1 Statik - Betonarme Hesaplar

Hesap Ykleri ve Yk Katsaylar:
Kapak aft beton kaplamasna etki edecek ykler aada sralanmtr:
Zati Yk : Beton kaplama arl ile varsa mekanik ekipman arlklarndan oluur.
Kaya Yk : Kaplama evresindeki zeminden kaynaklanan yanal yktr. Kaya ykleri,
Terzaghi Kaya Yk Snflandrmas veya kaya ktle snflandrma sistemlerine dayal
benzer kaya yk tahminlerine gre belirlenebilir.
134
Hidrostatik Su Yk : aft kaplamasna etkiyecek i ve d su basnlar, varsa

zemindeki yeralt suyundan ve iletme durumu su yklerinden oluacaktr.
Tasarm yk deerlerinin elde edilmesinde kullanlacak TS500 de ngrlen yk
katsaylar aadaki tabloda verilmitir.
Tablo 1-35
Tasarm Yk Katsaylar Tablosu
Statik Analiz ve Betonarme Hesab:

aft kaplamas statik-betonarme hesaplarnda gznne alnmas gereken ykleme
durumlar aada tanmlanmtr:
naat Sonu Durumu: aft ii bo olacandan, kaplama zati ykler ile dta evresel
kaya yk ve varsa yeralt suyu basncna gre analiz edilmelidir.
letme Balangc (Ani ykleme) Durumu: letme balangc durumunda iletim hatt su
ile doldurulduunda, aft iinde rezervuar su seviyesine eit bir su basnc oluacaktr.
Bu durumda aft dnda i su basncnn %50si kadar bir d basn olutuu kabul
edilerek, aft kaplamas zati yk, dtan batk kaya yk ve i-d su basnc farkna
gre analiz edilmelidir.
letme Durumu : Uzun sreli iletme koullarnda aft kaplamas dnda i basnca
eit bir su basnc oluacandan i ve d basnlar birbirini dengeleyecektir. Yapya
zati yk ve dta batk kaya yk etkiyecektir. Bu durum letme Balangc durumuna
gre daha elverili olacandan incelenmeyebilir.
Onarm Durumu: aft mansabnda bir onarm sz konusu olduunda, batardo kapa
yerine indirilmi iken memba tarafnda ite ve dta su mevcut, mansap tarafnda ise
ite su boalm, yalnz dta su olacaktr. Yap ite tek tarafl, dta evresel su basnc
ile batk kaya yk ve zati yk etkilerine gre analiz edilmelidir.
Statik ve betonarme hesaplara aftn maksimum su basncna maruz kald kesitten
balanarak, azalan su basncna gre aftn farkl kotlarnda ve aft kesitinin deitii
noktalarda hesaplar tekrarlanmaldr.
135
elemanlar
eilme
ve
kesme
dayanmlar
ynnden
kontrol
edilerek
gerekli

1.4.4
Tneller
1.4.4.1 Portaller
Tnellerin giri ve k blgelerine portal denir. Portal blgelerinde yaplan ak kazya
portal kazs, bu blgede yaplan betonarme yaplara ise portal yaps ad verilmektedir.
Portal kazlar, tnel amna balanmadan nce kemerlenmeyi salayacak kadar
salam bir ortama ulaabilme, giri ve k dzenleme, portal yaplarna kaz yzeyi
hazrlama,
portal
blgelerinde
gerekli
kaz
gvenliini
alma
gibi
amalarla
yaplmaktadr.
Portal yaplarnn amac ise, tnellerin iletme mrlerinde portal blgelerindeki olas
lokal durayszlklar veya dklmelere kar portal blgelerini korumak ve gerekli destei
salamaktr. Tnel amlarnda, tnelde alan personeli, nakliye aralarn ve i
makinelerini korumak iin portal blgelerinde yaplan geici yaplara ise kanopi ad
verilmektedir.
1.4.4.1.1 Portal Yeri ve Seim Kriterleri
Portaller, tnellerin en kritik noktasdr. Yzeye yakn blgelerde kayalardaki
ayrmalarn etkileri, sreksizliklerin skl ve durayszlklar derin blgelerdeki kayalara
gre ok daha fazladr. Ayrca, portal blgesinde ok dik ve salam bir ayna
bulunamazsa kemerlenme olanaklar da snrl olacaktr. Portal kazlar yapldktan
sonra atmosferik koullara ve yzey sularna da maruz kalacandan uzun dnem
dayanmlar da nem kazanmakta ve gerekli destekleme nlemlerinin alnmas
gerekmektedir.
Tneller hangi amaca hizmet ederlerse etsinler (derivasyon/dipsavak, enerji tneli, yol
vb.) yerleimleri genellikle dier yaplarn konumlarna baldrlar. Bu nedenle, portal
yeri seimlerinde tnelin gzergahnn yan sra dier yaplarn yerleimi de nemli rol
oynamaktadr. Ancak, portal yeri seimlerinde aadaki temel kriterler gz nnde
bulundurulmaldr.
Kaz miktarlarnn azaltlmas iin tnellere olabildiince e ykselti erilerine dik
olarak girilmelidir.
136
ok zorunlu olmad srece, zellikle kaya koullarnn uygun olmad durumlarda

verev portallerden kanlmaldr.
zellikle derivasyon tnellerinde alvyon-yama kontak hatt hassas bir ekilde
belirlenmeli ve portalin tamamen salam zeminde kalmas salanmaldr.
Olas durayllk sorunlarnn nne geebilmek iin portaller olabildiince su
toplanma blgelerine yerletirilmemeli ve su giriinin rahatlkla derive edilebilecei
yerler seilmelidir.
Heyelanl veya heyelan potansiyeti olan yerlerden kanlmaldr.
Yama molozu veya kayann ayrma dzeyinin derin olduu yerler, kaz miktarlarn
artrabilecei ve durayszlklara neden olabilicei iin tercih edilmemelidir.
Portal yaplmas dnlen blgelerinde yaplan jeolojik haritalamalarda eim-eim
ynleri belirlenmeli ve hakim eim-eim ynlerine gre kinematik analizler yaplarak
dzlemsel kayma, kamalanma ve devrilme potansiyelileri belirlenmelidir. Bu
almann ardndan durayllk sorunu en az olan yerler portal blgesi olarak
seilmeye allmaldr.
Portallere ulam olanaklar deerlendirilmeli, portal blgelerinde havalandrma
niteleri, jeneratr yerleimleri ile i makinalar ve kamyonlarn manevra olanaklar
iin yeterli yer olup olmad irdelenmelidir.
1.4.4.1.2 Portal Kaz, Destek ve Drenaj Sistemleri
Portal blgelerinde genellikle yzeydeki grece zayf zeminleri (yama molozu,
ayrm kaya vb.) kaldrmak gerektii iin portal kazlar yaplmaktadr.
Kaz eimleri, kayann cinsine, sreksizliklerin ynlerine, toporafik koullara gre
deiik ev alarnda olabilmektedir. Durayl kaz ev alarnn belirlenmesi nemlidir.
Aksi
durumlarda
portalin
tuturulamamas
tabir
edilen
portal
gmeleri
ile
karlalmaktadr. Byle durumlarda heyelan eden zeminin kaldrlarak portal

aynasnn daha ieri alnmas gerekebilecei iin kaz miktarlar balangta
ngrlenin
ok
zerine
kabilecek
ve/veya
ciddi
kaz
desteklemeleri
gerektirebilecektir.
Portal
kazlarnda
kaz
yksekliine
bal
olarak
palyelendirme
yapmak
gerekebilecektir. Palye uygulamalarnda aadaki konulara dikkat edilmelidir:

137
Palye ykseklikleri kaya koullarna gre 7~15m aralnda seilmelidir,

Palye ykseklikleri seilirken zemin zelliklerinin deitii yerler dikkate alnmal,
mmknse palyeler bu noktalara denk getirilmelidir,
Portalde kaya koullarnda nemli bir eitlilik beklenmiyorsa, en yksek kaz
seviyesi belirlendikten sonra palye ykseklikleri, oluan palye saysna blnerek
olabildiince eit palye ykseklikleri oluturmak nerilmektedir (10+10+4 yerine
8+8+8 gibi),
Tnel aynasndaki ilk palyenin, tnel portalinde yeterli kemerlenmeyi salayabilmesi
iin
tnelin
en
byk
aklnn
yars
kadar
ykseklikten
balatlmas
nerilmektedir. Bu yksekliin salanamamas durumunda ilave nlemler alnmas

gerekecektir (elik iksa gibi),
Palye genilikleri, zerinde i makinalarnn almasn kolaylatrmak iin en az 4
m genilikte tercih edilmelidir. Durayllk hesaplarna veya toporafik koullara gre
daha geni palyeler yapmak mmkndr,
Palyelerin eimleri yamaca doru %5 civarlarnda verilerek yamata alacak
hendekler ile yzey sularnn tnel aynasnn dna tanmas nerilmektedir,
ev eimlerini palyeler arasnda deitirilmesi yapm zorluu getireceinden
nerilmemektedir. Ancak, ok derin olmayan zayf yzeylerde (3 mye kadar) salam
kaya snr ile kazn araziye baland yer arasnda evleri krmak mmkndr.
Portal blgeleri tnellerin d koullara maruz kalan blm olduklar iin ksa veya
uzun
vadede
koullardan
etkilenmemeleri
ve
olas
durayllk
sorunlar
yaanmamas iin genellikle eitli destek sistemleri ile desteklenmeleri gereklidir.

Ska kullanlan destekleme yntemleri unlardr.
Pskrtme betonu (genellikle hasr elik veya elik/fiber lif ile)
Kaya bulonlar (pasif veya n germeli)
Kaplama (beton/betonarme veya pere ile)
Ne tip desteklemenin yaplacana kaya koullarna, kaz yksekliine ve kaz
geometrisine bal olarak mhendis tarafndan seilmelidir. Ancak, genellikle tnellerin
en alt yzey kazlar tnelin aynasnda kayann serbest olarak elverdiinden daha dik
138
yaplrlar (4/1 veya 5/1 gibi). Bunun nedeni tnelin taban ile tavan arasndaki
mesafenin en aza indirilerek kemerlenme olanann artrlmasdr. Bu nedenle en
azndan ilk kaz yzeyinin pskrtme betonu ve pasif bulon ile desteklenmesi
nerilmektedir. Tipik bir yzey desteklemesi iin n yaklam olarak aadaki sistem
kullanlabilir:
5+5 cm pskrtme betonu,
Bir sra Q131 hasr elik,
1.0~1.5m aralkl, 4.0~6.0 m boyunda artmal 28 pasif kaya bulonu.
Bulon uygulamalarnda tnel evresindeki ilk iki sra bulonun tnel evresine paralel
olarak uygulanmas, portal blgelerinde kemerin desteklenmesi iin daha uygun
olacandan zellikle nerilmektedir.
Dier kaz yzeylerinde ne tip bir destekleme yaplacana mhendis tarafndan karar
verilmeli ve zaman zaman da sahada kontrol mhendisinin seimine braklmaldr.
Srekli suya maruz kalacak zellikle rezervuardaki seviyenin salnmndan dolay
boluk suyu basnlarnda deiiklikler meydana gelebilecek derivasyon/dipsavak
tnelleri ile enerji tnellerinin portallerinde suyun etkilerinin de dikkate alnmas
gerekmektedir. Bu tip yaplara ait portaller zaman zaman beton kaplanabilmektedir.
Srekli suya maruz kalacak portaller dnda kalan portallerde (yol tnel portalleri gibi)
aynada iyi bir drenaj sisteminin yaplmas nerilmektedir. Bu amala yaplan en nemli
yap kafa hendekleri ve palye hendekleridir. Yzeyden gelen sularn portal blgesine
girmemesi iin en st kaz ev bandan gvenli bir mesafe uzaktan balayan bir kafa
hendei yaplarak yanlara doru verilen eimlerle tahliyesi salanmaldr. Palye
hendeklerine de yanlara doru eimler verilmeli ve palye hendeinden kan su portale
gelmeyecek ekilde gerekirse uzatlarak tahliye edilmelidir. Gerek kafa hendekleri
gerekse de palye hendekleri mutlaka kaplanmaldr (beton, prekast elemanlar veya
membran ile). Aksi durumda hendeklerden kaya iindeki sreksizliklere szabilecek
sular beklenmedik durayszlk sorunlarna neden olabilir.
139
ekil 1-48
Tipik Bir Portal Yaps ve Destekleme Grnm
1.4.4.1.3 Portal Yaplar

Portal blgelerinde, zellikle portala yakn yaplan atmlardan dolay zaman zaman
lokal durayszlklar, dklmeler ve kaya dmeleri yaanabilmektedir. Bu durum,
iletme aamasnda da sorunlar yaratabilir. Bu nedenle, portal blgelerine genellikle
portal yaplar yaplrlar.
140
Kalc portal yapsnn inaat aamasnda yaplmas nerilmemektedir. naat

aamasnda gerek patlatmann etkilerinden gerekse de i makinalar ve kamyonlarn
almalarndan betonarme yaplar etkilenebilirler. Bu nedenle inaat aamas iin
geici portal koruma yaplar yaplmas ve gvenli bir mesafeye kadar (2-3 m) dar
karlmalar nerilmektedir. Bu tip geici portal yaplarna kanopi ad verilmektedir.
sal ve gvenlii asnda kanopi yaplarnn inaat aamasnda yaplmas
nerilmektedir.
Kanopiler 3 veya tercihen 4 adet elik I veya H profilin tnel nne 1 m aralklarla,
beton kaidelerin zerine yerletirilerek birbirlerine boyuna ubuklarla tutturulmas, daha
sonra evresine iten ve dtan 2 sra hasr elik sarlmas ve 15-25 cm kalnlkta
pskrtme betonu ile profiller kapanncaya kadar kaplanmalar ile yaplabilirler. Byle
bir kanopinin boy kesiti grnm aada verilmitir.
Kanopi yaplar daha nce de belirtildii gibi inaat aamasnda gvenliin salanmas
amal ve geici yaplardr. Ancak, Kanopilerin iletme aamasnda da braklarak
iletme aamasndaki portal gvenlii salanabilir. Ancak, bu durumlarda ileride
anlatlaca ekilde bu yapnn betonarme bir portal yapsna evrilmesi nerilmektedir.
ekil 1-49
Tipik Kanopi Uygulamas
letme aamasnda oluabilecek yama dkntlerinin tnel iine girmesini salama

ve ilave gvenlik vermek amacyla kalc betonarme portal yaplarnn yaplmas
nerilmektedir. Bu yaplar genelde tnele balantl yaplarn balantsn da
salamaktadr. DS pratiinde uygulanan tipik bir portal yaps aada gzkmektedir.
141
ekil 1-50
Tipik Portal Yaps
Bu tip bir portal yaps, ancak kanopi kaldrldktan sonra iten ve dtan kalp
kullanlarak yaplrlar. Genellikle, portal evlerindeki kaznn dzensizliinden, bast
yerin dar olmasndan dolay deprem gibi yatay yklemelerde stabilite sorunlarna yol
aabileceinden kullanmnda baz skntlar doabilmektedir.
Bu yaplarn yerine kanopi yaplarnn portal yaplarna evrilebilei sistemlerin tercih
edilmesi nerilmektedir. Bu amala, inaat aamas iin yaplm olan kanopiler,
kaplamasz tnelerde i kalp kaplamal tnellerde ise d kalp olarak kullanlarak
betonarme yapya dntrlebilirler. zellikle kaplamal tnellerde, tnel kaplamas
iin kullanlan tnel kalb ayn kesitte dar karlarak kanopi yaps ile arasnda kalan
blm doldurularak elde edilen yaplarn imalat da son derece basit olmaktadr.
Bu yaplar, elik iksalarla desteklendiklerinden son derece salam ve uzun mrl
olmakta, imalat kolaylatrmakta ve portal blgesini iyi bir ekilde desteklemeketedir.
zellikle su altnda kalacak portallerde yararl olmaktadr. Ayrca, klasik portal yaplar
gibi portalin nnde durmamakta, tnel iine de girmektedir. Tnel giriini portal
aynasnda da gvenli bir mesafeye ekmeketedir.
Kaplamasz ve kaplamal tneller iin nerilen kanopi ve portal yaps uygulamalar
aadaki iki ekilde gsterilmitir.
142
ekil 1-51
ekil 1-52
Kaplamasz Tnellerde Kanopi ve Portal Yaps
Kaplamal Tnellerde Kanopi ve Portal Yaps
1.4.4.2 Destek Tasarmlar

Tneller ve yeralt yaplar, mhendislik alanndaki en nemli yaplarnn banda
gelirler. Gerek tasarmlarnda gerekse yapm aamasnda, birok mhendislik
disiplininin ortak almasn gerektirmektedir. Tnel tasarmnda, tnelin alaca
zeminin iyi tannmas ve irdelenmesi gereklidir. Ancak, zeminlerin genellikle anizotropik
ve heterojen davranlar gstermesi, sreksizliklerinin bulunmas ve yeralt suyu ile
etkileimleri zeminin mekanik ve fiziksel zelliklerinin belirlenmesini gletirmektedir.
Ayrca, tnel evresindeki karmak yk dalmlar, geometrideki deiiklikler, yapzemin etkileimimin modellenmesindeki zorluklar tnel tasarmn ok nemli hale
getirmektedir.
143
1.4.4.2.1 Tneller in Kaya Ktle Snflama Yntemleri

1.4.4.2.1.1 Barton Q Kaya Snflama Yntemi
N. Barton, R. Lien ve J. Lunde [1] ok sayda yeralt kazsnda karlalan durayllk
sorunlarnn deerlendirilmesine dayal olarak kaya ktlesi kalitesini (Q) saysal olarak
ifade eden bir yntem gelitirmilerdir. Q deeri aadaki forml ile hesaplanmaktadr.
J
RQD J r
w
Jn
J a SRF
Burada,
RQD : Kaya Nitelii Tanm (Rock Quality Designation)
Jn: Eklem takm says
Jr: Eklem przllk says
Ja: Eklemlerin ayrma derecesi
Jw: Eklem suyu azaltma faktr
SRF: Gerilme azaltma faktr (Stress Reduction Factor)
Bu parametrelerin farkl kaya koullarna gre nitelik ve nicelik deiimleri saysal
olarak tanmlanmaktadr. Kaya ktlesinin mhendislik snflamasnda, 6 parametre iin
ayr ayr saysal deerler Tablo 1-36 yardm ile belirlendikten sonra yukardaki forml
vastasyla Q says bulunmaktadr.
Q deeri ile etkin aklk ve destek gereksinimleri arasndaki deneyimsel bantlar
ekil 3de verilmitir. Burada Etkim aklk aadaki bant araclyla bulunabilir.
Kaz Akl (ap veya Ykseklik) (m)
De =
Kaz Destek Oran (ESR)
Burada Kaz Destek Oran (Excavation Support Ratio, ESR) Tablo 1-37 araclyla
hesaplanabilir. Q sistemi kaz akl ile kaznn desteksiz durabilme sresi arasnda
somut bir bant vermemektedir.
144
Tablo 1-36
Q Hesabnda Kullanlan Parametrelerin Belirlenmesi, Barton et al
145
146
Tablo 1-37
Kaz Destek Orannn Bulunmas
147
ekil 1-53
Q Deeri, Aklk-Kaz-Destek Oran ve Destek Snf Bants, Barton
1.4.4.2.1.2 Bieniawski RMR Kaya Snflama Yntemi

Bieniawski tarafndan gelitirilen eklemli kaya ktlelerinin kaya snflamas iin 5
parametre dikkate alnmaktadr. Bunlar:
Som kayann serbest basn dayanm (UCS)
RQD Kaya Nitelii Tanm
Eklem Aral
Eklem Koullar
Yeralt suyu Durumu
Bu yntemde kayann zgl niteliklerine gre her parametreye kar gelen saysal
deerler Tablo 1-29te verilen izelge yardmyla belirlendikten sonra toplam
bulunmakta ve elde edilen bu say sreksizliklerin konumuna gre dzeltilmektedir.
Dzeltilmi toplam say RMR kaya ktle says olarak tanmlanmaktadr.
148
Tablo 1-38
Kaya Ktle Puanlamas, Bieniawski
149
Bieniawski ayrca RMR deeri ile etkin kaz akl ve durayllk sresi arasnda da bir
iliki vermektedir.
ekil 1-54
RMR Deeri, Etkin Kaz Akl ve Durayllk Sresi Bants, Bieniawski
1.4.4.2.1.3 Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi (YATAY) Kaya Snflamas
150
1.4.4.2.2 Kaya Ktle zellikleri ve Krlma Kuramlar

Bilindii gibi, kaya mekanii problemlerinde ve zellikle tnellerde karlalan gerilme
seviyelerinde kaya ktlelerinin gerilme-deformasyon ilikileri, dayanm parametreleri
veya krlma zarflar hibir zaman dorusal varsaylamaz. Bu nedenle kaya
mekaniinde gelitirilen krlma kuramlarnn hemen tm dorusal olmayan niteliktedir.
Tnel kesitlerinin biimlenme ve snr koullarna bal olarak kaz evresinde gelien
geveme blgelerinde dayanm parametreleri kalc (residual) deerlere kadar
azalabilmektedir.
Bu nedenle, harmanlar iletim tnelin iki boyutlu saysal analizlerinde zemin
modellemesinde tercih edilebilen Mohr-Coulomb malzeme modeli yerine kaya mekanii
problemlerine daha uygun olan Hoek ve Brown ltnn kullanm tercih edilmitir.
Mohr-Coulomb malzeme modelinde malzemenin kayma dayanm gerilimle de ilikili
olarak aadaki bant kullanlarak hesaplanmaktadr.
c tan
151
Bu eitlikte kayma dayanmn (kN/m), c kN/m cinsinden drenajl kohezyon ve ise

yine drenajl isel srtnme asn belirtmektedir.
lk olarak 1980 ylnda yaynlanan orijinal Hoek ve Brown lt [3] birok projede
kullanlmas ile elde edilen deneyimlere dayal olarak gncelletirilmi ve 1988 ylnda
yeniden yaynlanmtr [7]. 1998 ylnda gelitirilen lt [8], son olarak Hoek, E:,
Carranza-Torres, C., Corkum, B. [9] tarafndan 2002 ylnda gncellenmitir. Hoek ve
Brown lt aadaki eitlik ile ifade edilmektedir:

1 3 ci m 3 s
ci
Burada,
1 :
Krlma anndaki byk asal gerilme,
3 :
Krlma anndaki kk asal gerilme,
ci : Som kayann tek eksenli basn dayanm,

m,s,a:
Kayma direnci parametreleri,
Hoek ve Brown [7] kayma direnci parametrelerinin RMR snflamasnn 1976

srmnden salanabileceini ne srmtr. Ancak bu yaklam RMR>25 olan
kayalar iin geerli olurken daha zayf kaya ktlelerini kapsamamaktadr. nk bu
snflamada elde edilebilecek en dk puan 18 dir. Bu kstlamann ortadan
kaldrlmasna ynelik olarak Hoek [10] ve Hoek, Kaiser ve Bawden [11] tarafndan
nerilen Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI) kavram 1995 ylnda lte dahil edilerek
kaya ktlesi sabitlerinin belirlenmesinde kullanlmaya balanmtr. Jeolojik Dayanm
ndeksi (GSI) farkl jeolojik koullar altnda kaya ktle dayanmnda meydana gelmesi
olas azalmalar ngrmeyi salayan bir sistem zelliindedir. m, s ve a ile Jeolojik
Dayanm ndeksi (GSI) arasndaki iliki aada verilmektedir:
GSI 100
m m i exp
28 14D
GSI 100
s exp
9 3D
152
1 1 GSI / 15
e
e 20 / 3
2 6
Burada,
mi :
Som kayann kayma direnci parametresidir (Som kaya iin s=1 ve a=0.5
olmaktadr)
D:
rselenme katsays
Ayrca kaya ktlesinin elastik modl Hoek ve Diederichs [12] tarafndan nerilen
aadaki bant ile hesaplanabilir:
2
E E i 0.02
60 15 D GSI
1 e 11
Burada,
Ei :
Som kayann elastik modl
GSInin RMRdan yararlanlarak saysal olarak da hesaplanmas olasdr. Buna gre:

GSI = RMR 5
Bants kullanlabilir. Ancak, bu yaklam RMR<25 iin geerli deildir. Bu durumda
Barton Q parametresi aadaki ekilde deitirilerek GSInin belirlenmesinde
kullanlabilir:
Q*
RQD J r
Jn
Ja
GSI = 9ln(Q*)+44
Aslnda, tnel kayasnn ok deiken zellikler gsterebilecei dnldnde, GSI
deerinin ok duyarl bir rakam olarak hesaplanmas olanakszdr. Bir aralk olarak
hesaplanmas daha doru olacaktr.
Som kayaya ait mi, ci ve Ei parametreleri, sondajlar ile alnan karotlar zerinde
yaplacak tek eksenli basn testleriyle belirlenebilirler. Ancak bu veriler bir ekilde
153
toplanamad
veya
eldeki
sondaj
verileri
yetersiz
ise,
eitli
yaklamlardan
yararlanlabilir.
Som kayann mi parametresinin hesabnda Tablo 1-39den yararlanlabilir.
Tablo 1-39
Baz Kayalara Ait mi Deerleri
154
ekil 1-55
Jeolojik Dayanm ndeksinin (GSI) Bulunmas
Som kayann tek eksenli basn dayanmn arazide kestirmek iin jeolog ekicinden
yaralanlabilir (Tablo 1-40).
Tablo 1-40
Som Kayann Tek Eksenli Basn Dayanmnn Jeolog ekici le Kestirimi
Tek Eksenli
Tanmlama
Basn
Dayanmn Arazide ngrlmesi
Dayanm (MPa)
Ar Salam
>250
ok Salam
100-250
rnekten, jeoloji ekici ile sadece kk paralar

koparlabilir.
rnei krmak iin jeoloji ekici ile birok darbe
gerekir.
155
Salam
Orta Dereceli
Salam
50-100
25-50
Zayf
5-25
ok Zayf
1-5
Ar Zayf
0.25-1
rnei krmak iin jeoloji ekici ile birden fazla darbe

gerekir.
rnek ak ile soyulamaz, jeoloji ekicinin bir
darbesiyle krlabilir.
ak ile glkle soyulur, jeoloji ekicinin sivri ucuyla
yaplacak bir vuruta s bir oyuk alabilir.
rnee jeoloji ekicinin sivri ucuyla vurulduunda
dalr, ak ile soyulabilir.
El ile paralanabilir.
Som kayann elastik modl, Ei llemediyse,

Ei = MRci
Formlnden yararlanlabilir. Buradaki MR, modl katsays (Modulus Ratio) olup Tablo
1-41dan yararlanlarak hesaplanabilir.
156
Tablo 1-41
Modl Katsaysnn Seimi
157
rselenme katsays D,Tablo 1-42 araclyla hesaplanr (Hoek, E., Carranza-Torres,

C., Corkum, B. [9]).
Tablo 1-42
rselenme Katsaysnn Seimi
nerilen
Kaya Ktlesi
Kaya Ktlesi Tanm
Grnm
rselenme
Katsays (D)
ok iyi kalitede denetimli patlatma veya TBM

kazs
sonucunda
tneli
evreleyen
kaya
ktlesinde en az dzeyde rselenme
D=0
Zayf kaya koullarnda mekanik veya elle

yaplan kazlar (patlatmasz) sonucunda evre
D=0
kayalarda en az dzeyde rselenme

Skma problemlerinin ciddi taban kabarmasna
neden olduu tnellerde fotorafta grlen
D = 0.5
geici taban kemeri yerletirilmedii srece,
(taban kemersiz)
iddetli rselenme olabilir.
D = 0.8
Sert kaya tnellerindeki zayf kalitede patlama,

evre kaya ktlesinde 2 veya 3 m uzanan yersel
hasarlara neden olabilir.
1.4.4.2.3 Tnel Ama Yntemleri ve Gzergah Seim Kriterleri

Tnel ama yntemleri aada verilen 4 ana balk altnda toplanabilir. Bunlar;
Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi
Kaya Ortamda Tnel Ama Yntemleri
158
Delme-Patlatma Yntemiyle Tnel Am

Makine ile Tnel Am
Tam Kesit Tnel Ama Makineleri (TBM) ile Tnel Am
Yarm Kesit Tnel Ama Makineleri ile Tnel Am
Zemin Ortamda Tnel Ama Yntemleri
El Aletleri Kullanarak Tnel Am
Kalkan Kullanarak Tnel Am
Tam Kesit (TBM) ve Yarm Kesit Makineleri ile Tnel Am
A-Kapa Yntemiyle Tnel Am
Batrma Tnel (Immersed Tube) Yntemi
1.4.4.2.3.1 Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi (NATM)
Yeni Avusturya Tnel Ama ynteminin yirmiden fazla prensibi olup, esas ana kayann
ilk salamln korumak, yk zemine tatmak, koruyucu zonu boluk ve yaknnda
oluturmak, deformasyonlar ve gerilmeleri lmlerle denetlemek, salamlatrma
ilemlerini en ksa zamanda tamamlamak ve kaz kesitlerini olduunca yuvarlak
semektir.
NATM, tnel zeminine uygun oranlarda donat ve kaplama malzemesi kullanlr.
Etkileme ve kaplama basnlarnn yakndan izlenmesi NATM nin nemli bir ksmn
oluturur. Uygulama yava olmasna ramen tnel zemini deplasmanlar ve iksa
miktarlar
minimum
seviyeye
indirilerek,
sonuta
ekonomik
bir
uygulama
gerekletirilmi olur.
159
ekil 1-56
NATM ile Tnel Ama
1.4.4.2.3.2 Kaya Ortamda Tnel Ama Yntemleri

Delme-Patlatma Yntemiyle Tnel Am
Bu yntem uzun yllardr yer alt kazlarnda kullanlmaktadr. Tnel alacak yerdeki
kayalar, hzl ve ekonomik ekilde karmak tnel kazlarnn esas amalarndandr.
Bu ilem yaplrken tnel duvarlarndaki kayalara zarar vermemeye dikkat
edilmektedir. yi bir patlatma tasarm ve kontrol, tnel eperinin zarar grmeyecek
ekilde olmasna baldr. Delme-patlatma yntemi ile ilk aamada patlayc yerleimi
iin kaya delinir. Kuyular veya delikler ayn zamanda kaya bulonlar iinde ayr
alabilir. Bu aamada Jumbo denen delici makine kullanlr. Alan deliklere nceden
kararlatrlm
cins ve
miktarda
patlayc
yerletirilir.
Daha
sonra
ateleme
mekanizmasyla patlatma gerekletirilir. Duman ve tozun dalmasndan sonra tavan

tralanr, pskrtme beton aynaya kadar yaplr. Gnmzde delme-patlatma ile alan
tnellerde bilgisayar kontroll, hidrolik mekanizma ile delik alabilen Jumbolar yaygn
olarak kullanlr.
ap 8 mden kk olan ve kaya kalitesinin yksek olduu kayalarda alan tneller
delme-patlatma ile tek aamada tam kesit alabilir. Kaya koullarnn bozulduu ve
aynann daha geni olaca yerlerde kademeli yntem uygulanr. Bu yntemde ilk nce
st yar, daha sonra alt yar alnr.
Tipik olarak, bir tnel gnde 1-3 rauntluk (patlatma safhas) patlatma ile alr. Her
raunttaki ilerleme uzunluu, kaya kalitesi ve kaz apna bal olarak snrldr. Tnelde
ilerleme, ayna geniliinin %50-95i kadardr. Ayn zamanda ilerleme derhal iksa
isteyen ok krkl tnel koullarnda 0.5m olabilecei gibi geni apl kazlarn yapld
160
masif ve kendini destekleyebilen kayalarda 3.0m olabilir. Genelde tnel problemleri

rutin koullardan kaynaklanmaz. zellikle baz ksmlarda lokal olarak bulunan ar
kt/zayf kayalar sorun yaratmaktadr.
Avantajlar
Yllardan beri uygulanm olmasnn verdii tecrbe ve bilgi birikimi.
Gerekli ilk malzeme ve tehizatnn ucuzluu
Her trl kaya artlarna uygulanabilmesi. Bu stnlk kaya artlarnn tnel gzergh
boyunca aa yukar deimedii durumlarda nemli olmayabilir. Fakat kaya
artlarnn tnel gzergh boyunca deitii durumlarda veya ok yksek mukavemetli
kayalarda uygulanabilecek tek yol olabilir.
Dezavantajlar
Uzun zaman alr, ilerleme yava olur. nk her bir ilerleme devresinde pek ok
zaman alc yardmc ilemler vardr.
Ar sklmenin nne geilemediinden tnel apn ve eklini aynen salamak
hemen hemen imknszdr.
Ne kadar hassasiyet gsterilirse gsterilsin patlatmann, sebep olduu gevemelerden
kanlamaz.
Makine ile Tnel Am
1950li yllarn ortasndan itibaren kayada tnel ama makinelerinin gelitirilmesi ve
kullanlmaya balanmas ile tnel amnda yeni bir devir balam oldu. O zamandan
beri eitli amalar iin deiik tnel ama makineleri yaplmaktadr. i maliyetlerinin
giderek artmas ve daha hzl bir tnel amna gerek duyulmas, tnel ama
makinelerinin ortaya kmasnn esas sebepleridir.
Tam Kesit Tnel Ama Makineleri (TBM) ile Tnel Am
Bu tr makineler iin ngilizce yaynlarda Fullface Tunelling Machine veya sadece
TBM deyimleri kullanlmaktadr. Makine ile tnel amndan sz edildiinde ilk akla
gelen tam kesit (TBM) makineleridir.
161
Bir tam kesit tnel ama makinesi n yzne eitli cins ve sayda kesicilerin
yerletirilmi olduu dnen bir kafa ile iinde gerekli cihazlarn ve kumanda blmnn
bulunduu silindirik bir gvdeden ibarettir.
Dnen kafa genellikle 4-10 devir dakikalk bir hzla dnmektedir. Dnme hz apa
baldr. G, elektrik motoru veya hidrolik disk motorundan salanr. Kafa, tnel
aynasna 1000-2500 tonluk bir itkiyle ve hidrolik krikoyla itilir. Gvde, tnel taban ve
tavanna 2-4 ayakla oturur. Drt yan kol da tnel duvarlarna dayanr. Bu uzantlar hem
dorultu ve eimin kontroln salar, hem de kesici kafadaki burulma ve itki
kuvvetlerine kar bir kuvvet oluturur. Kaz sresince kesici kafadaki yarktan geen
kaya kesintileri evredeki kovalardan yryen eride (makine iindeki) dklr. Makine
kapasitesine gre ilerledike, 8-15 metre ileriye ekilerek tnel amna devam edilir.
Gnmzde TBMnin kullanm olduka yaygnlam olup, nerilen bir tnelle ilgili
jeolojik ve mhendislik almalar makine tnelcilii ile klasik tnelciliin maliyet
karlatrmalarn da iine almaktadr. Bu duruma bal olarak mhendislik jeolou,
yaplabilirlik ve proje aamasndaki aratrmalarnda daha ayrntl bilgiler yannda yeni
ve deiik sorunlara da ynelmek durumunda kalmtr.
Makine ile ama karar verilebilmesi iin nerede ve ne derece bir jeolojik durumla
karlalaca konusunda tahminde bulunmak yannda daha gvenilir sonulara
ulatracak bilgilerin elde edilmesi yoluna da gitmek gerekir. nk delme ve patlatma
yntemine etki etmeyen baz jeolojik yaplar makine ile ilerleme hzn ve maliyetini
byk lde etkileyebilmektedir. Makineler jeolojik artlarda ancak snrl bir
deimeye uyum salayabilir. Bu nedenle baar derecesi, deimeyen ve uygun
jeolojik artlarla yakndan ilgilidir.
Makine ile am iin yaplan jeolojik aratrmalar ayrntl blgesel jeolojik almalar ve
ayrntl laboratuar deney programlarn da iine almaldr. Makine ile amn baars
tamamyla jeolojiye ve saha almalarnn doruluk derecesine, yani gerei yanstp
yanstmadna baldr. Makinede ileriye doru ilerleme lazer nlar ile denetlenir.
Bylece dorultuda ve eimde gerekli hassasiyet salanr.
Pasann tanmas genellikle aynaya kadar devam ettirilen dnen bantlarla olmaktadr.
Ayrca pasann durumuna, tnelin ap ve uzunluuna boaltma alannn durumuna,
eldeki ekipmana gre deiik zmler de dnlebilir.
162
TBM ler deki kesiciler iletme maliyetinin esas blmn oluturur. Bunlar, andka
deitirmek gerekir. Kesici u teknolojisi ilerledike TBM lerin daha sert kayada
kullanlmas mmkn olmaktadr. Bu makinelerin bir yerde kullanlp kullanlamayaca
esas olarak kayann sertlii, basn mukavemeti, kayma mukavemeti, eklem ve
atlaklarn skl ile ilgilidir. TBM leri zayf kumta, dolomit, sert kumta ve granit gibi
daha sert birimlerde de baarl olmulardr. Makinelerin ou dairesel tnel aar,
dk kapasiteli baz makineler ise tnel apna gre deiik ekillerde tnel
aabilmektedir.
Avantajlar:
Dzgn, przsz bir yzey elde edilir. Bu ekildeki bir kesit en yksek durayll ve
gerilmelerin tnel etrafnda en uygun dalmn salar.
Patlatma tahribat olmadndan tnel etrafndaki kaya ilk haliyle kalr. Bunun sonucu
olarak daha az bir iksa gerekir.
Patlatma ynteminde kanlmaz olan ar sklme, eklem sklna bal olarak, ya
yoktur veya ok azdr. Bylece gereken beton ve kaplama miktar azalm olur.
Kayann uygun olmas durumunda ilerleme hz ok daha fazladr. En son tnel ama
makineleri delme ve patlatma yntemine gre 4-6 defa daha hzl i yapmaktadr.
evredeki bina ve sanayi tesislerinde patlatma tahribat yoktur. Bu nedenle, baz zel
durumlarda, mesela yerleme ve sanayi alanlar yaknnda veya iindeki s tneller,
tahribata sebep olunabileceinden patlatma ile almak yerine, ekonomik olup
olmadna baklmakszn makine ile almaktadr.
Daha az insan gcne ihtiya gsterir. i says azaldndan birim insan bana
ilerleme ve i gvenlii artm olacaktr.
Dezavantajlar:
Balangta yatrlacak para makinenin maliyeti dolaysyla ok fazladr. Bu nedenle
ksa tnellerde veya orta uzunlukta olan ok geni apl tnellerde kullanl deildir.
Ne var ki bu gibi tnellerde blge iskn veya sanayi sahas olursa tahribata yol
amamak iin makine ile am benimsenir.
Tozlanmay ve snmay drmek iin ve ayna yaknnda almaya uygun artlar
salamak iin, masrafl ve karmak havalandrma sistemi gerekebilir.
163
Kayann yumuak kesiminde tnel dorultu ve eiminin kontrol zorlaabilir.

Aynada alabilecek bir genilik olduka snrldr.
Kaya artlarnn deimesi durumlarnda gerekli teknik ve malzeme ayarlamalar daha
zordur.
ok sert kayada makine ile tnel amnn maliyeti yksektir ve bu nedenle
allagelmi yntem kadar ekonomik olmayabilir.
TBMlerinin hareket kabiliyeti allagelmi tnelcilikte kullanlan ekipmana gre daha
azdr. Bu tr hareket kabiliyeti kk apl dnler olmas halinde veya baca ile alan
tnellerde nemli bir saknca olabilir.
ok sert kaya ile yumuak kayann mnavebeli olmas halinde veya ien, skan,
akan zemin ihtiva eden ar ayrm ve krkl kaya zonlarnda tnel ama
makinelerinin verimi ok dktr.
TBM leri genellikle projenin amacna gre zel yaplmtr. Bu nedenle elde jeolojik
artlar hakknda doru bilgi olmamas halinde aniden deien yer alt jeolojik artlarn
karlayacak ekilde bir makinenin yapm ve inas mmkn olmayabilir. Fabrikaya
uygun makine siparii vermek iin basn mukavemeti, yapsal durum, kuvars miktar
hakknda bilgi ile mmknse bir miktar karot gerekir.
ekil 1-57
Tnel Ama Makineleri
Yarm Kesit Tnel Ama Makineleri ile Tnel Am
164
Bu makinelere ayrca Kollu Tnel Ama Makineleri de denilmektedir. ngilizcede ise

Partial Face Machine, Roadheader gibi isimler kullanlmaktadr.
Kollu tnel ama makineleri genellikle paletli olup, bir kol zerinde dnen kk bir
kafaya yerletirilmi kesiciler yardmyla kayay yontar. Basn mukavemeti 1000
kg/cm2ye kadar olan orta sert kayalarda kullanlmak zere pek ok eitleri vardr.
Makineler byklklerine gre 10-80 ton arlnda, 40-250 beygir gl ve 3-12 ton
itki gcndedir. Bu makinelerin kesici kafalar deitirilmek suretiyle deiik zemin
artlarna uydurulabilmektedir.
Kollu tnel ama makineleri kullanlrken yeterli bir ilerleme hz iin pasa ykleme ve
tama sistemi, tozlar yattrmak iin su pskrtme sistemi ve havalandrma
sisteminin ie uygun olmas yannda, gerekli su ve enerjinin kesintisiz salanmas da
nemlidir. Bu makinelerde verimlilik tnel apna, iksa sklna, kaya mukavemetine ve
kayann dier zelliklerine baldr. Makinelerin kayay kesebilme dereceleri, kayann
basn mukavemeti arasndaki ilikiye, minerallerin diziliine, zellikle kuvars gibi
andrc tanelerin yzdesine, tane boyuna, tabakalanma ve eklemlenmeye baldr.
Bu makineler, makine ile ayna arasnn temizlenmi olmasn gerektirir. Ancak bu
ekilde kesici kafa ve kaz malzemesini kaldran sistem alabilir. ksa gerekiyorsa
aynann 2.0 m gerisinden takip edecek ekilde yaplmas gerekir. Bu ekilde iksa
makineyi kullanann nndedir. Byle bir zorunluluk, makine zerinde alan iiyi
tavan ve yanlardan decek paralardan korumak iindir.
lerleme hz delme ve patlatma yntemine gre biraz fazla, TBM lerine gre ise
olduka dktr. TBM lerine kyasla yar makinelemi bir tnel ama yolu olup, i
gcne olduka fazla ihtiya gsterir.
Avantajlar:
Delme-Patlatma yntemine gre daha az iiye ihtiya gsterdiinden kaza oran da
ayn oranda azalmtr.
lerleme sresince yardmc ilemler gerektirmediinden bota geen zaman azdr.
Nispeten dzgn bir yzey elde edilir.
Tneli evreleyen kayada geveme gelimez. Bylece gereken iksa daha az olur.
165
TBM leri kadar dar bir jeolojik snr iinde almaz. Daha kt kaya artlarna uyum
salayabilir. nk aynaya yaklamak her zaman kolay olduundan gerektiinde iksa
yapmak mmkndr.
TBM lerinden daha dk bir enerjiye ihtiya gsterir.
Makine ve gerekli malzeme pahal olmasna ramen TBM lerinin maliyetinden birka
defa aadadr.
ekil 1-58
Yarm Kesit Tnel Ama Makinesi
1.4.4.2.3.3 Zemin Ortamda Tnel Ama Yntemleri

El Aletleri Kullanarak Tnel Am
Yumuak zeminde tnelin hangi yolla kazlaca zeminin jeomekanik zelliklerine gre
belirlenir. Bu zellikler tane boyu, mukavemet, geirimlilik, YAS (yer alt su seviyesi)
durumudur. Bunlarn dnda tnel ap ve ekli, topografyaya yaknlk, tnelin yzeye
olabilecek etkisi ve bunun derecesi gibi zellikler de gz nnde bulundurulur.
Yumuak zeminlerde kaznn tepe-ekirdek eklinde elle yrtlmesinin stnl her
trl zemin artlarna uygulanabilmesidir. Mesela iri bloklar ierdiinden tnel ama
makinelerinin kullanlamayaca kaba malzeme yannda yumuak kil, silt ve kumda da
kullanlabilir. Kark aynal (tnel aynasnn st ksmnn toprak alt ksmnn kaya
olduu durum) tnellerin kazsnda en yaygn kullanlan yntem bu yntemdir.
Malzemenin kendini tutamad durumlarda tepe aynas yatay yerletirilmi, tnel
166
kaplamasna ve yan dikmelere balanm dey kalaslarla skca tutturulmu olan n

perdelerle desteklenir. Kaz esnasnda bu perde yukardan aaya olmak zere blm
blm kaldrlr, kaz yaplr ve perde yeni kazlm olan yzn nne getirilerek
balanr. Tepe ksmnda geici kaplama yaplr. ekirdek kazs yaplana ve
kaplamann alt ksm konulana kadar geerli olmak zere bu geici kaplama
desteklenir. Bunun iin boyu ayarlanabilir, gemeli-vidal borular kullanlr. Tnel
tavannn desteklenmesi iinde elik levhalar kullanlr.
Elle kaz duraysz malzemede kalkanla birlikte uygulanabilir. Basnl hava kullanlan
durumlarda da kaz kalkan kullanlarak elle yaplabilir. Gereken malzeme ucuz olduu
iin balang yatrm dktr. Yntemin balca sakncas alan insan bana verim
ve ilerleme hznn dk olmasdr.
Kalkan Kullanarak Tnel Am
Yumuak zeminde hangi yntemle alrsa alsn, zeminin zelliinden doan ve
uyulmas gereken belli zorluklar vardr. Bunlar;
Kaz ile geici kaplamann birbirini ardalayan zamanlarda yaplmas gerekir.
Bu iki ilem ayn anda yaplrsa alanlar birbirini engeller ve iler birbirine karr.
Geici kaplamann kendine yetecek ekilde gerekli paralar bir btn olarak birlikte
bulundurmas, yani btn gerekli paralarn portatif olarak bir arada bulunmas gerekir.
Bu geici kaplama ayn zamanda tnelin nihai ekline de uygun olmaldr. Bylelikle
ilave destek ve dikmelere gerek olmayacandan kaz ileminin daha fazla
engellenmesi nlenir.
Yzeydeki oturmalara bal olarak zeminde oynamalar grlr. Oturmalar, kaz ve
kaplama ilemlerinin yavalamasna bal olarak artar.
Akan zeminde, alanlar lm tehlikesi altndadr.
Tm bu sorunlar hafifletmek iin, yumuak zeminde tnel kazs KALKAN denen
cihazlar kullanlarak yrtlr. Kalkan esas olarak dayanml elik bir silindirdir. Grevi
tnel boluunu evreleyen zemini tutmaktr. Ayn zamanda da tnel kaplamasnn
herhangi bir geici iksa veya destek gerektirmeksizin yaplmasn salar.
elik bir kalp da diyeceimiz kalkan tnelin eklini oluturur. Ancak ondan biraz
genitir. Tnel kaplamasnn bir kademe nnde bulundurulur. Aynadaki kaz
167
ilerledike ve geride kaplama yapldka iinde bulunan krikolar vastasyla ileriye doru
srlr. Kalkann n kenar Kesici Kenar zeminde en kolay ilerlemeyi salayacak
ekilde keskin ulu olarak yaplm ve iten elik kalplarla salamlatrlmtr. Orta
ksm gvde, iinde gerekli makinelerin ve kullanclarn bu arada itici kriko ve
pompalarn yerletirildii ksmdr. Arka ksm kuyruk, tnel iin gerekli olan
kaplamann yaplmasn kolaylatracak ve ona intibak edecek ekilde yaplmtr.
tilme esnasnda krikolar kaplamaya veya elik kaburgaya dayandrlarak destek
salanr. Kesici kenar zerindeki zeminin direncini en azda tutmak iin ayna mmkn
olduu kadar geni ekilde kazlmaldr. Bununla beraber kalkann dorultusu ve
konumunun aynadaki malzemeye belli bir miktarda girmesiyle salandnn da
unutulmamas gerekir. En fazla kayma eilimi tavanda olduundan zellikle gevek
zeminlerde n-st ksm 20-40 cm kntl yaplm zel kalkanlar kullanlr. Gvde
kalnl 15-70 cm olabilir. Gerekli dayanmllk dairesel kaburgalarla takviye edilerek
salanmtr. Ayrca yaplm olan yatay ve dey blmeler hem takviyeyi salar, hem
de iilerin almas iin iskele vazifesi grr. Ar derecede akc zeminde, kesici
ucun hemen arkasna gayet mukavim bir perde nin yerletirilmi olduu zel tip
kalkanlar vardr. Perdenin ortasnda bulunan bir delik ar akc malzemenin kalkan
iine akmasn salar.
Kalkanlarn uzunluklar aplarna ve dolaysyla kullanlan krikolara ve kaplama
kalplarna baldr. Boy/uzunluk oran, alma artlarn, hareket kabiliyetini ve
dorultunun korunmasn belirler. Kalkan ksaldka dorultuyu muhafaza etmek zor,
dnler de kolay olur. Bu sebeple sert zeminler ve dnler iin ksa, yumuak
zeminler ve dz gidiler iin uzun kalkanlar uygundur. Genel olarak kalkanlarn boyu
2.5-6.5 m, ap 2-10 m arl 80-400 ton arasnda deiir. Gereken itki de zemin
basncna ve kalkann alanna baldr. Kalkan tnel kaplamasndan geni olduundan
evresindeki boluk vakit geirilmeden doldurulmaldr. Bunun iin genellikle kum ve
imento karml koyu bir erbet kullanlr.
168
ekil 1-59
Kalkan Kullanm
Avantajlar:
Tnel tam kesit halinde ilerler.
Kalkann hem hareket eden hem de sabit olan bir iksa olma zellii vardr.
Geici bir iksa gerektirmeksizin nihai kaplamann yaplmasn salar.
Tnel amn hzlandrarak, daha byk yklerin gelimesini nler.
Kalkan tnelciliinde kaz genellikle elle yaplr ve ayna da gerekiyorsa zel yaplm
desteklerle desteklenir. Ancak giderek makinelemi ekipmann gelimesi kalkan
tnelciliini makineletirdii gibi gerekli ii saysn da azaltmtr. Bylece
balangtaki basit kalkandan, kazann eitli makinelerle yapld yar mekanik
kalkana ve daha sonra da kaz ilerleme ve pasa atmnn tamamen makinelemi
olarak yrtld kalkan makineleri ne dereceli bir gei olmutur.
Tam Kesit (TBM) Makineleri ile Tnel Am
Yumuak zeminde tam kesit halinde tnel aan makinelere tam kesit Tnel Ama
Makinesi Tunnel Boring Machine (TBM) genel tabiri yannda Kalkan Makinesi
Shield Machine adlar da verilmektedir.
Yumuak zeminde tnel amak iin ok eitli tnel ama makineleri gelitirilmitir. Her
birinde kaz, pasann atlmas, tnel kaplamasnn yaplmas ile ilgili ekipman baka
bakadr. TBMnin en belirgin zellii ok pahal olmalardr. Tnelin ekli ve boyutu,
zemin artlar, tnelin amac, ii miktar ve maliyeti her ie gre farkl olduundan
169
makinelerin yaplacak ie uygun ekilde sipari edilmesi eilimi daha fazladr. Bunun
yannda tnelcilik teknolojisi ok hzl bir gelime iinde olduundan 2-3 yl bir ite
kullanlm makineleri yeni ilerde kullanmak iin nemli lde deitirmek de
mmkn olabilmektedir.
Genel olarak yumuak zeminler iin yaplm TBMleri, n yzne kesicilerin
yerletirildii bir silindirdir. Bu yzn aynaya dndrlerek itilmesiyle tam kesit halinde
tnel kazs gerekletirilmektedir. Esas olarak zemin TBM leri birka gruba ayrlsa da
genel olarak ikiye ayrlrlar.
Dnen tekerlekli kalkan makinesi; yumuak zeminlerde en yaygn kullanlan TBMleri
bunlardr. Bu makinelerde kalkann n yznde dnen bir tekerlek bulunur. Tekerlee
24 ap halinde kesiciler yerletirilmitir. Bu yz aynaya itildiinde dnerken ayn
zamanda ezerek, burgulayarak, keserek veya kazarak tneli aarlar. Zemin artlarna
gre en az enerji ile en fazla verim amalandndan aynann kazs grld gibi
birka ekilde olabilmektedir. Aynadan kesilen ve kalkann tabanna dklen pasa
konveyr veya benzeri ekipmanla geriye sevk edilir. Kesici kollarn aras makineye gre
ak veya kapal olabilmektedir. Yeteri kadar kendini tutma sresi olan zeminlerde
kollar aras ak braklabilir. Yumuak kil, akc kum gibi malzemede kollar aras
blmeler halinde kapal olup, pasann ieri alnmas iin bir ksm alabilir. Bu
makinelerde saatte verim en fazla 6-7 mye kabilir. aplar 1-8 m arasnda
deimektedir.
Bentonitli Kalkan Makinesi kohezyonsuz ve sulu kum-akl gibi malzemede almak
iin uygundur. n kesici yzn hemen gerisine yerletirilmi olan bir blmeden,
alma esnasnda hidrostatik basn altnda bentonit eriyii pskrtlr. Bylece
aynadaki malzemeye nfuz eden eriyik bir durayllk salar.
Kalkan tnelciliinin bir deiik ekli de zeminde krikolar yoluyla itilerek arka arkaya
borular srlmesidir. Eskiden kanalizasyon ve su ebekelerinin denmesinde yaygn
olarak kullanlmaktayd. Gnmzde ise mikro tneller kullanlmaktadr. 5 mye kadar
olan derinliklerde en ekonomik yoldur.
Bu yntemin uygulan u ekilde gerekletirilir; boru denecek yerin iki bandan
taban seviyesine inecek ekilde baca alr. Tabana indirilen zel aralarla, hazrlanm
olan
borular
hidrolik
kriko
yoluyla
birbirinin
ardnca
itilir.
Krikolar
bacann
salamlatrlm olan kar duvarndan destek alr. En ndeki borunun nnde

bulunan iiler vastasyla kazlan malzeme geriye ekilir ve bacadan yukar alnr. 0.9
170
m apl bir boru normal artlarda 90 m kadar itilebilmektedir. Uzunluun artmas,

dorultudan sapmay sonulamaktadr. Srtnmeyi azaltmak iin borularn d yz
yalanmaktadr.
Yarm Kesit Makineleri ile Tnel Am
Genel olarak kayada kullanlan Kollu Tnel Ama Makineleri yumuak zeminlerde de
kullanlmaktadr. Yarm kesit makineleri iri bloklar ieren yumuak malzemeden bir
iksay gerektirmeyecek kadar durayl olan malzemeye kadar hemen her trl zemin
artlarnda kullanlabilmektedir. lerleme hz elle kazya gre ok daha fazladr.
ou durumlarda yumuak zeminde allrken kollu tnel ama makineleri bir
kalkann iine yerletirilmi olarak kullanlr.
Zemin artlarna gre deiik tipte yarm kesit kazclar da gelitirilmitir.
A-Kapa Yntemi ile Tnel Am
Genellikle metro tnellerinin gzergah itibariyle ana yollarn altndan geirilebildii
yzeye yakn ksmlarnda, bazen de bir tat yolunun lardan korunmas amacyla
yaplan tnellerinde, kanalizasyon, ime suyu tnelleri ve yer alt geitlerinin inaas
ak havada yaplarak daha sonra zerinin rtlmesi daha basit ve ekonomik bir
yntem olarak karmza kmaktadr.
Bu yntemde nce kaz boluunun yanlar betonarme kazk veya beton duvar perdesi
ile desteklendikten sonra, yzeyden hendek eklinde kazlarak alr. Bu arada zeminin
zellii ve YAS (yer alt su seviyesi) durumuna gre gerekiyorsa YAS seviyesi
drlr veya su kazlan ksm tekrar doldurularak eski haline getirilir. Grld gibi
ilem bir tnelcilik yntemi deil de bir temel yntemidir. Normal tnel amna gre
daha ucuzdur ve uygulanmas da daha kolaydr. Sakncas yzeydeki trafii
etkileyebilmesidir. Bu nedenle inaat yaplrken trafii en az etkileyecek biimde
zmler dnlr.
stanbulda ki Karaky ve Aksaray yer alt geitleri a kapa ynteminin Trkiyedeki
rnekleridir.
1.4.4.2.3.4 Batrma Tnel (Immersed Tube) Yntemi
Batrlm tp tneller (Immersed Tunnel), zemin koullar izin verilen snrlarn altnda
ok kt ise, zellikle nehir altndan geilerde ok yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.
171
Batrlm tnel (IMT) plan kanallarn ve kanal tarzndaki doal engelleri alttan
gemede en ksa yoldur. Tamamland zaman batrlm tnellerin (Immersed Tunnel)
operasyonel olarak dier hibir tnelden fark yoktur. Bunun yannda yapm ekli
bakmndan dierlerinden tamamen farkldr. Bu teknii u ekilde anlatabiliriz;
lk olarak su kanalnn yata hendek eklinde taraklanr. Bu srada bir kuru dok
ierisinde veya bir tersanede retilmi ve tamamlanm olan batrma tp elemanlar
ina edilir.
Elemann yapm tamamlandktan sonra geici olarak bulkheadler ile contalanr. Her
tnel eleman genellikle yzdrlerek tnel yaplacak sahaya getirilir ve bazen ani
ekilde batrlr, genelde vinler yardmyla su tabanna indirilir.
Tnel eleman taranm hendein dibine indirilir. Yeni elemente ayn blgeye getirilip
hendek dibine indirilir ve bir nce gelen elemente su altnda balanr. Arada kalan su
bulkhead yardm ile darya pompalanr.
Yeni elemann sonunda zgr kalan su basnc iki eleman arasna yerletirilen lastik
contalar ile sktrlarak eklemleri kapatlr.
Dolgu materyali tnelin yanna ve stne yerletirilir ve tnel hendee kalc olarak
yerletirilir tpk yer alt rneklerinde olduu gibi. Uygun yerel koullar batrlm tnel
(Immersed Tunnel) iin salandktan sonra, yapsal yaklam tnel stne malzeme
ymak eklinde ina olabilir.
Batrlm tnellerin (Immersed Tunnel) alglanmasnda bazen deiik problemlerle
karlalabilir. Yeni gelen bu teknoloji hali hazrda kullanlan deniz operasyonlarndan
teknolojik olarak daha zor alglanlabilir. Gerekte ise, bu yeni teknik delme tnel
tekniinden daha az riskli ve yapm aamas daha iyi kontrol altnda tutulabilir.
1.4.4.2.4 Destek n Tasarm Yntemleri
Tnel tasarmdaki anlan zorluklar deerlendirildiinde, uzun ve derin yaplarn jeolojik
ve jeoteknik verilerinin derlenmesi ve deerlendirilmesindeki sorunlar da dikkate
alndnda tnel tasarmnda birka yntemin birlikte kullanlmas gereklidir. Temelde
deneyimsel (ampirik) ve saysal olmak zere iki ana yntem bulunmaktadr. Ancak,
tnel tasarmlarnda bu yntemlerden birini semek yerine, birbirinin tamamlaycs
niteliinde deerlendirmek daha doru olacaktr. Bu yntemlerin ayrntlar aada
verilmitir.
172
1.4.4.2.4.1 Deneyimsel Yntem

Adndan da anlalaca gibi deneyimsel yntemler nceden alm tnellerden elde
edilen deneyimlere dayanmaktadr. Bu yntemler de kendi iinde iki grup altnda
incelenebilirler.
Nicel
Deneyimsel
Yntemler:
Bu
yntemlerde,
kaya
ktlesi
snflandrma
yaklamlarmdaki nicel deerlendirmelere dayal tnel tasarmlar yaplr. En yaygn

kullanlan nicel deneyimsel tnel tasarm yntemi Borton Q (Quality) [1] kaya ktlesi
snflama sistemine dayal yntem ve Bieniawski RMR (Rock Mass Rating) [2] kaya
ktlesi snflama sistemine dayal yntemdir. Her iki yntemin de kendilerine zg
eitli artlar olduu dlerek sadece birini semek yerine birlikte kullanlmalar
olasdr.
Nitel Deneyimsel Yntemler: Bu yntemlerde, kaya ktlesinin deneyimlere dayal
tanmsal snflamas yaplarak tasarmlar gerekletirilmektedir. zellikle Avrupa
lkelerinde yaygn olarak kullanlan ve Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi (YATAY NATM) olarak bilinen NORM B-2203 yntemi nitel deneyimsel yntemlere en iyi
rnektir.
Nitel ve nicel deneyimsel yntemler arasnda ilikiler kurup birlikte deerlendirmek ve
tnel tasarmlarnda her bir yntemin getirdii artlar kullanmak en ok nerilen
yntemdir.
1.4.4.2.4.2 Saysal Yntemler
nceleri, zeminin dorusal elastik olduu varsaymyla tretilmi ve basit geometrilerin
modellenmesine
olanak
tanyan
analitik
yntemler,
bilgisayar
teknolojisindeki
ilerlemeler ile yerini daha karmak modelleri geree daha yakn malzeme
tanmlamalar
ile
zebilen
saysal
zmleme
yntemlerine
brakmtr.
Bu
yntemlerden en yaygn kullanlan sonlu elemanlar yntemidir (finite element method).

Bunun yannda sonlu farklar yntemi (finite difference method), snr elemanlar yntemi
(boundary elements methods) ve ayrk elemanlar yntemi (discrete/distinct element
method) de kullanlmaktadr.
Saysal yntemler, kullanlan malzeme modelleri ve girilen parametre ve geometrilerin
duyarllna
gre
olduka
gerek
sonular
verebilmektedir.
Ancak,
zemin
parametrelerinin ok duyarl bir ekilde elde edilmesi neredeyse olanakszdr. Ayrca,

kullanlan yazlmn ve yntemin yetenekleri de iyi irdelenmeli ve anlalmaldr. Bu
173
nedenle saysal yntemlerin sonularna kesin sonular gzyle bakmak doru deildir
ve sadece yol gsterici olarak kullanmak ve elde edilen sonular iyi deerlendirmek
gerekir.
Temelde nerilen yntem, deneyimsel yntemlerden elde edilen n tasarmn, saysal
yntemlerle de denetlenerek kesin tasarma dntrlmesidir.
1.4.4.2.5 Tnel Destekleme Sistemleri
Tnel almadan nceki snrl jeolojik ve jeoteknik veriler ile tnel tasarm yapabilmek
iin yukarda zetlenen yntemlerden hibiri tek bana yeterli olamamaktadr. nerilen
tasarm yntemi, Viyanada yaplan Dnya Tnel Kongresinde (Viyana, Nisan 1997)
Bieniawski tarafndan en uygun tasarm yntemi olarak gsterilmitir [13].
Tasarmda ncelikle tnellerin yer alaca zemin, arazide yaplan n jeolojik
aratrmalar nda, Q* ve RMR deerleri hesaplanr. Bu deerler kullanlarak her iki
sistemce (Barton Q ve Bieniawski RMR) nerilen destek sistemleri incelenir. Rakamsal
deerlendirmelere dayanlarak yaplan bu kaya snflamalar NORM B-2203 (NATM)
kaya snflamas ve Blm 1.4.4.2.5.1de verilen YATAY kaya snflamas ile de
karlatrlarak uygun kaz boyutlar, kaz aamalar, desteksiz duraylk sreleri, destek
sistemleri ve kaz ilerleme hzlar belirlenebilir.
Tasarmn ikinci aamasnda incelenmesi gerekli grlen tnel kesitleri ve bu kesitler
iin belirlenen kaya snflar, n jeolojik verilere dayal fiziksel ve mekanik zellikler ile
birlikte analitik olarak modellenir. Hazrlanan modeller saysal yntemle ve ardk kaz
aamalar iin elasto-plastik olarak analiz edilir. Plastik analizlerde, krlma kuram
olarak Blm 1.4.4.2.2de anlatlan, Modifiye Hoek-Brown krlma kriteri kullanlr. Bu
analizler sonucu, kaya ve destek sistemlerindeki gerilmeler, srekli ortam prensibine
dayal plastik deformasyonlar, tnel evresindeki asal gerilmelerin emniyet faktrleri ve
plastikleme blgeleri hesaplanarak her kaya snf iin nerilen destek sistemleri
denetlenmi ve bunlarn yeterlilikleri kantlanm olur.
1.4.4.2.5.1 Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi (YATAY)
Tnel alrken zeminin yapaca deformasyonlar ve zemin gerilmelerinde oluacak
deiimler al tekniine yakndan baldr. Yenimahalle Tnelinin delme ve patlatma
yntemi ile almas, destek sistemlerinin Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi
YATAYa gre gelitirilmesi ve dzgn patlatma (smooth blasting) tekniinin
kullanlmas nerilmektedir.
174
Tnel ama ve destek sisteminin tasarm iin nerilen YATAYn en nemli 6 zellii
ve yntemin avantajlar aada ksaca zetlenmitir.
Kaya ktlesinin doal dayanmndan olabildiince yararlanmak, bu amala destek
sistemlerini en uygun zamannda yerletirmek,
Rijit destek sistemi yerine kaya deformasyonlarna ve kemerlemeye uyum
salayabilecek esnek destek sistemleri kullanmak, bylece destek sistemi ile kaz
yzeyi arasnda tam bir temas salamak,
Pskrtme beton, hasr elik, kaya bulonu ve/veya hafif elik iksa kullanm sayesinde
ar geveme ve deformasyonlar sratle ve zamannda nlemek,
Srekli deformasyon lmleri ile kaz ve destek sistemlerini denetlemek, gerektiinde
aamal kaz yapmak veya dier destek snflarna kolayca geebilmek,
Gerektiinde ve zellikle zayf zemin veya kayalarda tayc halkay zamannda
kapatarak destek sisteminin tam olarak almasn salamak,
Kaz srasnda yaplacak gzlem ve lmlere bal olarak belirlenen kaya snf ve
destek sistemlerinin inaat ihale yntemine gre demelere esas oluturmasnda
esneklik salamak.
Yeni Avusturya Yntemi ile tnel amann temel ilkesi kayay olabildiince kendisine
tatmaktr. Tnelin al srasnda kayann (kabul edilebilir emniyet snrlar iinde
kalmak koulu ile) bir miktar deformasyon yapmasna izin verilmesi tayc sistem
zerine gelen ykleri nemli lde azaltr. Kontroll olarak serbest braklan kaya
kemerleerek yk yanlara aktarmakta, bylece kaz evresinde bir tama halkas
oluturarak kendi tama kapasitesini maksimum seviyede kullanmaktadr. Tnel
aynasnda boyutlu olan kemerleme aynadan uzaklatka iki boyutlu hale gelir.
Destek sistemleri kayann tm ykn tamaktan ok, kaz evresindeki tayc
halkann btnln koruyarak plastik deformasyonlar kontrol altna almak ve
kayann kendisini tutabilme zelliini engelleyecek ar gevemeleri nlemek amac ile
kullanlmaktadr. Bu nedenle, destek sisteminin kayann deformasyonlarna uyum
salayabilecek kadar esnek olmas yntemin en nemli kriterlerden biridir. Kaya kendi
ykn tayamayacak kadar zayf ise, kullanlan destek kaya tama kapasitesine
yaklatktan sonra dengeye ulaabilmesi iin hala gerekli olan ilave i basnc
salayarak sistemi durayl hale getirir.
175
1.4.4.2.5.2 Destek Sistemlerinin Belirlenmesi

YATAYda hz ve ekonomiyi salayan en nemli nokta, destek sistemini kaya ar
deformasyon yaparak durayln kaybetmeden nceki en uygun anda yerletirmek,
bylece elastik ve plastik deformasyonlara olabildiince izin vererek kayann kendi
tayabilecei yk gereksiz yere desteklere aktarmasn nlemektir. Bu nedenle,
yntemin baars byk lde kaz srasnda dzenli olarak yaplacak ve doru
deerlendirilecek deformasyon lmlerine baldr. Yntemin ana ilkesi ekil 1-60de
gsterilmitir. Bu yaklamda esas, ekildeki F ve E noktalarn olabildiince YkDeformasyon erisinin minimum deerine yaklatracak en uygun destek uygulama
zamannn belirlenmesidir. Uygulamada bu amaca ancak tavan, duvar ve taban
izgilerinin
ok
hassas
lmlerle
izlenmesi
yoluyla
ulalabilir.
Radyal
deformasyonlarn zamanla deiimine gre doru destekleme zamannn nasl

belirlenecei ekil 1-61 de ematik olarak gsterilmitir.
176
ekil 1-60
Tnellerde Destek Basnc-Radyal Deformasyon likisi
177
ekil 1-61
Ardk Deformasyon lmlerinin Deerlendirilmesi
178
1.4.4.2.6 Saysal zmleme Yntemleri

Tneller, analitik yntemlerle bulunan n destekleme tasarmlarndan sonra desteklerin
yeterliliinin denetlenmesi, i/d basnlarn kaplamada oluturduu gerilmelerin
hesaplanabilmesi ve deiik ykleme koullarnn irdelenebilmesi iin saysal
zmlemeler yaplmas gerekmektedir.
Saysal zmlemeler iin sonlu elemanlar (finite element-FEM), sonlu farklar (finite
difference-FDM), snr elemanlar (boundary element-BEM), ayrk elemanlar (discrete
element-DEM) veya karma yntemlerini kullanan bilgisayar yazlmlarndan yararlanlr.
Bu yntemlerden en yaygn olan sonlu elemanlar yntemidir. Bu nedenle, bu alma
kapsamnda bu ynteme ait bilgiler verilecektir.
1.4.4.2.6.1 Saysal Modelin Kurulmas
zm Boyutu
Saysal model kurulmadan nce modelin 2 boyutlu mu 3 boyutlu mu olmas gerektiine
karar verilmelidir. 2 boyutlu almann kullanlabilmesi iin teorik olarak 3. boyutta
(dzlem dnda) deformasyon ve geometrik deiimin ihmal edilecek dzeyde olmas
gerekir. Bu durumda kurulan 2 boyutlu basitletirilmi modele dzlemsel deformasyon
(plane strain) model ad verilir. Bu modelleme tekniinde nc boyuttaki birim
deformasyon sfr kabul edilir. Ancak her boyutta gerilme hesaplanabilir ancak
nc boyuttaki gerilme dier iki boyuttaki gerilmeye baldr.
Aadaki durumlarda 3 boyutlu model kullanlmas gerekmektedir:
Boyuna kesitte tnel geometrisinin deimesi,
Tnel kesiimi, tnel-aft balantlar,
Anizotropik kaya ortam,
boyutta deien gerilme durumlar.
Her ne kadar portal blgeleri, yzeyde toporafyann deiimi, tnelin aynaya yakn
kesimleri gibi modeller teoride 3 boyutlu modellenmesi gerekirken pratikte baz
yaklamlar ile 2 boyutlu modellemek mmkndr.
179
ekil 1-62
2 Boyutlu Tnel Modeli
ekil 1-63
3 Boyutlu Tnel Modeli
Model Geometrisi ve Snr Koullar

Tnel modelini kurarken evredeki tm kaya ortamn modellemek mmkn deildir. Bu
nedenle, belli bir alann zm ana (mesh) dahil edilmesi yeterlidir. Byk ktlelerin
tnelin amndan etkilenmedii, derindeki tnele ait deformasyonlarn yzeyde
180
llemedii bilinen bir gerektir. Bunun iin genel olarak kabul edilmi yaklam, tnel
ekseninden itibaren en byk tnel aklnn (D) 3 kat (tnel d eperinden 2.5 kat)
mesafeden sonra deformasyonlarn ihmal edilebileceidir. Tnelin stnde 2.5Dden
daha az bir rt kalnlnn olduu portal gibi blgelerde ise yzey geometrisinin
modele dahil edilmesi nerilmektedir.
Bilindii gibi 6 adet serbestlik derecesi vardr bunlardan 3 kayma, 3 ise dnme
devinimidir. Kat modellemelerde dnme devinimi yoktur. Dorusal hareketleri
sabitleyen mesnetlere sabit mesnet, bir veya iki yndeki harekete izin veren mesnetlere
kayc mesnet ismi verilir. Derin tnellerde model snrnn stnde de deformasyonlar
sfrlanmaldr. S tnellerde ise yanlardaki dey devinimlerin serbest braklmas
gerekir. Bu farklln sebebi ykleme koullarndan kaynaklanmaktadr ve sonraki
blmde anlatlacaktr.
ekil 1-64
Tipik 2 Boyutlu Model Boyutlandrmas
zm A ve Elemanlar
Sonlu elemanlar a dm noktalar ve elemanlardan oluur. Birim deformasyonlar ve
gerilmeler elemanlarda, deformasyonlar ise dm noktalarnda hesaplanr.
Zemin/Kaya gibi elemanlar 2 veya 3 boyutta kat elemanlarla modellenmelidir. Kaln
betonlar da kat olarak modellenebilirler. Bunun dnda ince yapsal elemanlar (beton,
pskrtme betonu vb.) 2 boyutta eilmeye alan ubuk, 3 boyutta kabuk elemanlarla
modellenmelidir. Bulonlar ise 1 boyutlu ubuk elemanlarla modellenebilir.
181
Kat modellenen elemanlar 2 boyutta gen veya drtgen boyutta da piramit veya
kp ekillerinde olabilir. Her kede mutlaka bir nokta bulunmaldr. Sadece kelerde
nokta bulunan alara birinci derece zm alar denir. Aralarda birer nokta olduunda
ise ikinci derece olarak adlandrlr. Nokta saylar artrlarak zmn derecesi
artrlabilir. Teoride an derecesi ykseldike zmn doruluu artacaktr. Ancak,
zm derecesini ykseltmek zm sresini nemli lde artraca gibi az eleman
kullanlarak yksek dereceli alar kullanmak da doru sonular vermeyebilir. Bu
nedenle genellikle 1. veya 2. derece zm alar tercih edilmektedir.
ekil 1-65
2 Boyutlu zm A Elemanlar
Zemin/Kaya modellemelerinde an derecesi 1 veya 2 olabilir. Ancak, bklmeye

alan elemanlarda (ubuk elemanlar veya kat kolon/kiri modellemeleri) 2. derecede
zm a kullanlmas nerilmektedir.
zm alar, sonularn hesaplanaca tnel eperlerinde sklatrlmal, hata olasl
yksek zm snrlarna doru seyrekletirilmelidir. Bylelikle, hata paylar azalacak
ve gereksiz yere zm zorluu olumayacaktr.
182
ekil 1-66
zm Ann Sklatrlmas
zm andaki eleman eklinin dzgn olmas olduka nemlidir. deal olarak gen
elemanlar ekenar gen, drtgen elemanlar da kare eklinde olmaldr. ok dar kenar
alar ile bir kenar uzunluunun dierlerinden olduka ksa olmas zmn
hassasiyetini azaltacaktr. zme balamadan nce zm andaki elemanlarn
kalitesini sorgulamak gereklidir. zm aamasnda deformasyonlarn fazla olmas,
balangta iyi kalitede olan elemanlarn kalitesini bozabilir. Bu durum da zm
aamasnda durayszlk yaratabilir. leri dzey yazlmlarda, yeniden a oluturma (remesh) zellii bulunmaktadr. Bu zellik sayesinde, deformasyonlarla bozulan zm
a, zmn bir aamasnda yeniden oluturulur.
Malzeme Modelleri
Sonlu elemanlar zmlemesinde malzeme modeline ihtiya vardr. zmn elastik
olmas durumunda sadece elastik parametreler (E, ) yeterlidir. Ancak, zemin/kaya
modelleri ve tnel analizlerinde deformasyonlar byk olaslkla elastik limitler iinde
kalmayacaktr. Bu nedenle, elasto-plastik zmlemeler yaplmaldr. Herhangi bir
elemann elastik snrn dna kmasna akma (yield) denir. Malzemenin akma snrn
belirleyen gerilme formlne krlma kuram (constitutive model) denir. Zeminler veya
zeminlemi kaya ortamlar iin Mohr-Coulomb krlma kuram, kayalar iin HoekBrown krlma kuram, beton/elik gibi yapsal elemanlar iinse Von Mises veya Tresca
krlma kuramlar tercih edilmelidir. Deiik programlar deiik krlma kuramlar
sunabilmektedir. Ancak, daha az denenmi kuramlar kullanrken dikkatli olunmal ve
sonular iyi deerlendirilmelidir.
183
Bir dier gerekli malzeme zellii akmadan sonraki dayanm zellikleridir. deal plastik
malzemeler akmadan sonra dayanm kaybetmeyen malzemelerdir. Ancak, krlgan
malzemeler akma sonras hzla dayanm kaybederler. Akma sonrasndaki malzeme
parametrelerinin belirlenmesi gtr. Prensip olarak, zemin ve ayrm kayalar ile
yapsal elemanlar ideal plastik olarak deerlendirilmeli, kaya ktlesindeki ayrma
dzeyi azaldka ve som kaya dayanm arttka akma sonras dayanm parametreleri
azaltlmaldr.
Ykleme Durumlar
Tnel
modellemelerinde
temel
ykleme
zemin/kaya
basncdr
(overburden).
Yklemeler aadakilerden biri veya birka olabilir.

Zemin/kaya ortam gerilmesi,
ve d su basnc,
Enjeksiyon basnc,
Ek yklemeler.
S tnellerde zemin ortam gerilmelerinin hesaplanmas basittir ve zemini oluturan
katmanlarn birim hacim arlklar ile derinlik arplarak hesaplanabilirler. Ancak, derin
tnellerde jeolojik tariheye bal olarak gerilme durumlarnda olduka deiiklikler
olabilir. Bu nedenle, derin tnellerdeki ortam gerilmelerinin hesaplanmas ok gtr.
Eer tnel seviyesinde gerileme lm yaplmadysa gvenli tarafta kalmak iin s
tnellerdeki yntem kullanlabilir.
Plastik zmlemelerde kazlar ve destekler aamalar halinde yaplmaldr. YATAYn
prensibi olan yklemenin olabildiince kayaya tatlmas da bu sayede modellemelere
eklenmelidir. Kaz yapldktan sonra destekler ve kaplama hemen yerletirilmemektedir.
Geen zamanda da deformasyonlar devam ettiinden destekler yerletirildiinde
kayann uygulayaca basn azalacaktr. Ayrca, tnel aynasna yakn olan kesimlerde
deformasyon dalm 3 boyutlu olacak kayadaki deformasyon hzn drecektir. Bu
nedenlerle, ortam gerilmesi kademeli olarak artrlmal ve destekler de belirli
aamalarda konulmaldr. Bu amala yazlmlarda eitli yntemler mevcuttur. Yk
blme ve malzeme yumuatma bunlardan bazlardr. Malzeme yumuatma yntemi,
yazlm yk blme zellii sunmamas durumunda dahi kullanc tarafndan
uygulanabilecek bir yntemdir. Bu yntemden kazlacak olan zeminin elastik modl
184
kademeler halinde drlerek destekler yerletirilir ve en sonda malzeme tamamen

kaldrlr.
Yk datmada kullanlacak oranlar mhendisin yargsna baldr. Oranlar belirlenirken
temel baz prensipler gz nnde bulundurulmaldr.
S tnellerde kayann tayabilecei yk, kemerlenme tam oluamayabilecei iin
dk tutulmal ve tm yk desteklere aktarlmaldr.
Tneller derinletike kayann tamas gereken yk artacak ve desteklere daha az
oranda yk aktarlacaktr. neri olarak, kemerlenme ykseklii (~3D) altndaki yk
desteklere aktarlrken kalan yk kayaya tatlabilir.
Zeminler ve ayrm ve grece zayf kaya ortamlar daha hzl deformasyon
yapacaklardr. Bu nedenle, byle ortamlarda destee aktarlacak ykn oran
azaltlmaldr. Salam kayalarda ise deformasyon daha uzun zaman alacandan
destee aktarlacak ykn oran fazladr. Hatta salam kayalarda belli bir oranda
deformasyonun kaplamadan sonra da devam edebilecei dnlmelidir.
Aamalarda
desteklerin
yerletirme
sralamalar
da
dnlmeli,
gerekirse
blnmelidir.
Ortam gerilmelerinin bulunmasnda bir dier konu da yer ekimi ynne dik gerilmelerin
hesaplanmasdr. Bu gerilmeler genelde dey gerilmenin bir oran olarak alnrlar ve
bu orana yatay zemin gerilmesi katsays (K) denir. Derin tnellerde bu katsay 1e
yakndr. Tneller slatka azaltlabilir. Portal blgelerinin benzetiminde hesap
dzlemine dik katsay olduka azaltlabilir (0.1-0.2 gibi).
Tneller, ana kaya iine tamamen gml yaplardr. Bu nedenle, tnellerin
analizlerinde deprem ykleri kullanlmamaldr.
1.4.4.2.7 lm Aygtlar
YATAY iin tnel alrken deformasyon lm yapmak olmazsa olmaz bir
zorunluluktur. lmlerin destek zerinden deil kayada yaplmas gerekmektedir.
Deformasyon lm rperleri tm birim deiim glgelerinde ve ayn birim iinde en
ok 50 mde bir yaplmas nerilmektedir.
185
ekil 1-67
Deformasyon lm Aygtlarnn rnek Bir Yerleimi
1.4.4.3 Kaplama Tasarmlar

Tneller i basnca sahip olup olmadklarna gre basnl ve basnsz tneller olarak
ikiye ayrlr.
Demiryolu ve karayolu tnelleri, servis tnelleri, metrolar, maden oca tnelleri ve
kanal
vazifesi
gren
tneller
basnsz
tnel
snfndadr.
Kaplama
tasarm
hesaplarnda basnsz tneller zerinde durulmayacaktr.

Basnl tneller snfna enerji tnelleri girmektedir ve bu tneller 3 gruba ayrlabilir:
Dk basnl tneller: H5m
Orta basnl tneller: 5m<H100m
Yksek basnl tneller: H>100m
H: Tnelde i basnc oluturan su ykseklii [1, Blm 3-2]
Basnl tnellerde hangi tip kaplama yaplaca (betonarme kaplama, elik kaplama,
ngermeli betonarme kaplama), ebat ve geometrik tip seimi aada verilen temel
kriterlere dayanmaktadr:
Tnelin fonksiyonel gereksinimleri
Tnelin getii kaya biriminin dayanm, su ile etkileimi, geirgenlii ve su tablas
durumu (jeolojik ve hidrolojik durumu)
Tnel ebatlarnn yaplabilirlik (minimum ebat) snrlar
Tnel ekonomik kesit analizi (r.: Tnelde yksek su hz, dk inaat maliyeti
getirir fakat yksek d kaybna neden olur).
n almalar iin aadaki hz deerleri kullanlabilir: [1, Blm 3-2]
o
Biraz dzeltilmi kaya yzeyler iin: 1.53.0m/s
Beton kaplamal yzeyler iin: 2.04.0m/s
186
elik kaplamal yzeyler iin: 2.57.0m/s
Bu deerler, suyun andrc srnt maddesi tamadna gredir. Fazla srnt

maddesi varsa, tnel kaplamal bile olsa 2.02.5 m/s hz geilmemelidir.
Deyde ve yatayda kaya ktlesinin gerilmelerinin i su basn deerine gre
yeterlilii deerlendirilmelidir. Bunun iin aada verilen yntemler uygulanabilir. [2,
Blm 9-1]
Norve Metodu
ekil 1-68
Norve Metodu ile Gzergah Seimi
FS
CRM R cos
HS w
FS: emniyet faktr (1.5 deerinden az alnmamas tavsiye edilir)

CRM: kaya yzeyine olan minimum mesafe
R: kaya birim hacim arl
: kaya yzeyinin yatay ile yapt ortalama eim as
HS: maksimum hidrolik basn
w: su birim hacim arl
Avustralya Metodu
187
ekil 1-69
Avustralya Metodu ile Gzergah Seimi
C RV
H S w
CRH 2CRV
CRV: kaya yzeyine olan minimum dey mesafe

Su akacak yzeyin dzgn bir yzey haline getirilerek srtnme kayplarnn
azaltlmas durumu deerlendirilmelidir.
Tnel kaplamas ile yaplmas gerekli olan szdrmazlk seviyesi deerlendirilmelidir.
Dk basnl tnellerde, tnel salam kaya formasyonundan geiyor ise suyun
szabilecei atlaklarn kapatlmas (pskrtme beton yapmak gibi) ve lokal kaya
bozulmalarna kar ilave destek nlemlerinin alnmas ile kaplama yapmakszn tnel
alm yeterli olabilecektir. Ayrca kaplama dnlerek tnel ama ilemi yaplm ise;
tnellerde srtnme katsays kaplamal tnellere gre daha byk olmasna ramen,
tnel daha byk bir kesit kullanlarak ald iin su hz dk olacaktr. Bu yzden
tnel
kaplamas
ile
salanacak
srtnme
kayplarnn
azalm,
tnellerde
karlanabilmektedir. Bu durum uzman tasarm mhendisi tarafndan dikkate alnmas

gereken bir husustur.
Orta ve yksek basnl tnellerde, zellikle geilen kaya formasyonunun salamlna
ve tnel apna bal olmak zere, su szdrmazlnn temini iin ince demirsiz bir
beton yeterli olabilmektedir. Ancak su szdrmazlnn salanabilmesi iin kaplama
betonunda atlak genilii oluumu snrlanmaldr. Bu yzden i su basncnn kayakaplama ilikisi ierisinde tanmas, i su basncnn bir ksmnn kaya tarafndan
tanmas gerekebilmektedir. Kaya-kaplama ilikisinin kullanlabilmesi iin kaya ile
kaplamann tam temasnn salanmas ve bunun iin kontak enjeksiyonunun tekniine
uygun ekilde yaplmas gerekmektedir. Kontak enjeksiyonun uygulanmas durumunda
188
kaplama betonunun kontak enjeksiyonundan dolay oluacak tesirlere kar yeterli

dayanmda olmas iin gerekli donat salanmaldr. Eer geilen kaya formasyonunun
dayanm yetersiz ise i su basncndan dolay oluan atlak geniliini snrlamak iin
gerekli donat salanmaldr; ayrca su kaan nlemek ve i su basncnn kayakaplama ilikisi ierisinde tanmasn salamak iin yeteri kadar kontak ve
konsolidasyon enjeksiyonu uygulanmaldr. zellikle yksek basnl tnellerde, tnel
kaplamas olarak betonarme dnlse bile, kaya koullarnn yeterli olmad
durumlarda (zayf kaya koulu ve/veya dk kaya kalnl ve/veya su ile etkileime
girebilecek kaya koulu) atlak genilikleri snrlandrlmas mmkn olamayabilir
ve/veya kaya ierisinde oluabilecek hidrolik krlma engellenemeyebilir. Bu durumda
tnel kaplamas olarak elik kaplama dnlmelidir. elik kaplama i su basncnn
tamamn alacak ekilde veya kaya ile etkileime girecek ekilde tasarlanabilir. elik
kaplama tasarm kaya ile etkileime girecek ekilde yaplacak ise elik kaplama-beton
aras ve beton-kaya aras tam temasn salanmas nem arz etmektedir. Bu temaslarn
salanmas ise tekniine uygun ekilde yaplacak kontak enjeksiyonu ile mmkn
olabilmektedir.
1.4.4.3.1 Tasarm Kriterleri
Aada belirtilen hususlara dikkat edilerek tasarm yaplmaldr:
Su direk olarak kaya ile temas halindedir ve szma tnel ierisine veya darsna
doru oluabilmektedir. su basncnda oluan deiimler, kaya ierisinde bulunan
atlaklarn ierisine ve darsna doru suyun itilmesine sebep olabilmektedir. Bu
durum uzun dnemde ince malzemelerin ykanmasna ve stabil olmayan durumlara
neden olabilmektedir. Bu durum tnelin zaman ierisinde dolu ve bo olmas
durumlarnda oluabilmektedir. rnein tnelin boaltlp doldurulmas durumu ve
takn kontrolnde kullanlan tnellerin durumu.
Zaman ierisinde, tnellerde tnel alm srasnda kullanlan metal kaya
destekleme sistemleri paslanabilmekte veya anabilmektedir. Ayrca belirli kaya
tiplerinde
zaman
ierisinde
su
ile
etkileimden
dolay
zararl
etkiler
grlebilmektedir.
Przl yzeylerinden dolay srtnme katsays artmaktadr. Bu yzden, hidrolik
gereksinimlerden dolay, kaplamal tnellere nazaran, daha byk tnel kesitleri
gerekebilmektedir. Bu durum maliyet hesaplar ile birlikte deerlendirilmelidir.
189
Geilen kaya blgesinin su ile etkileiminin olmamasna, atlak ve fay zonlarnn

ykanabilir malzeme ile dolu olmamasna, i su basnc etkisi altnda hidrolik atlama
veya zararl etkilere kar koyacak nitelikte olmasna ve szma oranlarn kabul
edilebilir snrlarda tutabilecek kadar geirimsiz olmasna baldr.
Trbinde yaratabilecei zararl durumlara kar, kaplamasz tnellerde kaya
kopmalarna kar tnel ierinde kaya kapan (rock trap) uygulamas yaplmaldr.
Bakm ileri iin dzgn bir yzey oluturabilmek ve taban erozyonunu azaltmak
iin, genellikle 100-300 mm arasnda bir kalnlkta taban betonu uygulamas
yaplmaktadr. Bu taban betonu donatl veya donatsz olabilmektedir.
Kaya destei oluturabilmek iin ve tnel szma ve hidrolik karakteristiklerini
iyiletirmek iin, devaml bir pskrtme beton kaplamas uygulanabilir. Bu uygulama
ayn zamanda kayay, suyun zararl etkilerine ve erozyona kar korumaktadr. Suya
kar duyarl zeminleri korumak iin, pskrtme betonu uygulamas devaml,
atlaksz ve fiber donatl veya hasr elik takviyeli olmaldr.
1.4.4.3.2 Donatsz Beton Kaplamal Tnellerin Tasarm Kriterleri
Donatsz beton kaplama, ncelikli olarak kayay su etkilerine maruz kalmaktan
korumak iin ve przsz hidrolik bir yzey oluturabilmek iin dnlmelidir. Bu tr
bir kaplama, beton kaplamas yaplmadan nce denge konumu olumu kaya
koullarnn salanmas durumunda ve oluan kaplama i kuvvetlerinin dzgn ve
radyal olmas durumunda uygulanabilir. Ayrca i su basncndan oluan kaplama i
kuvvetleri de dzgn ve radyal olmaldr. su basncnda dolay oluan atlak
geniliinin, kaya ve kaplama arasnda olan etkileim kullanlarak snrlandrlmas
gerekmesi durumlarda, kontak enjeksiyonunun uygulanmas gerekmektedir. Kontak
enjeksiyonun uygulanmas durumunda, kaplama betonunun kontak enjeksiyonu
srasnda oluacak tesirlere kar yeterli dayanmda olmas gerektiinden dolay,
kaplama betonu ierisine donat konulmas gerekip gerekmedii hususu tasarmda
dikkate alnmaldr. Donatsz bir beton kaplamal tnelin kabul edilebilir olmas iin
rtre ve scaklktan oluacak minr atlaklarn ve tnel i su basncndan oluabilecek
atlaklarn kabul edilebilir seviyede olmas gerekmektedir. Eer yeralt suyu betona
kar andrc bir etkiye sahip ise, sznt sudan dolay oluan korozyona kar daha
sk bir kaplamaya gereksinim duyulabilir.
190
1.4.4.3.3 Donatl Beton Kaplamal Tnellerin Tasarm Kriterleri

Donatsz beton kaplamann, kaya yklerinin ve i ve d su basn yklerinin altnda
fonksiyonelliini kaybetmesi durumunda donatl beton kaplama tercih edilmelidir.
Donatl beton kaplama tasarm, tama gcne gre ve servis durumu kriterlerine
gre yaplmaldr. Aada tama gc hesaplarnda kullanlmas nerilen yk
faktrleri verilmitir [2, Blm 9-3]. Ayrca servis durumu iin kaya koullarna bal
olmak zere uygun bir atlak genilii dikkate alnmaldr.
Tablo 1-43
Tama Gc Ynteminde Kullanlmas nerilen Yk Faktrleri ( EM 1110-2-2901, USACE,

Blm 9-3)
Su Tnelleri iin nerilen Tasarm Kriterleri ve Yk Faktrleri1

Yk Durumu
Zati Yk2
1.3
1.1
1.1
1.1
Kaya Yk3
1.4
1.2
1.4
1.2
letme Durumu Hidrostatik Yk4
1.4
Transient Hidrostatik Yk5
1.1
D Hidrostatik Yk6
1.4
1.4
Hareketli Yk
1.4
1
2
Bu tablo betonarme tnel kaplamas iin verilmitir.

Zati arlk, kaplama zati arl, ilave olarak varsa kalc tehizat
arln ifade etmektedir. Hareketli yk, rnein tnel ierisinde bulunan

aralar, genellikle 1.4 yk faktrne sahiptir. Su tnellerinde, iletme
srasnda bu hareketli ykler genellikle bulunmaz.
3
Kaya yk, kaya-yap etkileiminin deerlendirilmesinden elde edilmi
ykleri ve/veya biim bozukluunu ifade etmektedir.

4
letme durumu hidrostatik yk, normal iletme durumunda maksimum i
su basncndan minimum d su basncnn karlmas sonucunda elde

edilen basnc ifade etmektedir.
5
Transient hidrostatik yk, maksimum transient hidrostatik i su
basncndan; rnein su darbesi etkisinden dolay oluan i su basnc

etkisinden, minimum d su basncnn karlmas sonucunda elde edilen
basnc ifade etmektedir.
6
D hidrostatik yk, tnel bo iken etki eden su tablasndan dolay oluan
maksimum d su basncn ifade etmektedir.
191
Beton kalnl ve pas pay, beton durabilitesi, anmas, elastik modulus deeri,
zerinde bulunan d kaya ykleri ve i ve d su basn ykleri dikkate alnarak
belirlenmelidir. Rtre ve scaklk etkilerinden dolay oluabilecek atlak geniliklerini
snrlamak iin belirli bir oranda her iki ynde i ve d yz olmak zere donat
salanmaldr.
Tnelin getii kaya blgesinde bulunabilecek yeralt su seviyesi nedeni ile tnel
kaplamas zerinde oluabilecek d su basn deerleri deerlendirilmelidir. D su
basnc uygun bir drenaj sistemi ile azaltlabilmekte veya neredeyse elimine
edilebilmektedir. Ancak drenaj sisteminin tkanabilecei veya drenaj sisteminin tm d
su basncn yok edemeyecei durum deerlendirilerek belli bir oranda tnel kaplamas
hesabnda d su basnc dikkate alnmaldr. D su basncnn i su basncndan
aada olmas durumunda, i su basncnn tnel kaplamas civarnda d su basncn
artrc etkide bulunaca hususu beton kaplamas tasarmnda dikkate alnmaldr.
Tnel i su basncndan dolay oluan tesirler kaya kaplama etkileimi dikkate alnarak
hesaplanmaldr. Bu tesirler, elastik teorilerden elde edilmi formller yardm ile
hesaplanabilecei gibi sonlu eleman yntemleri kullanlarak hazrlanm bilgisayar
programlar yardm ile de hesaplanabilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus,
gerek durumun ne kadar doru ele alnddr; elastik teoriler genellikle tam dairesel
kesit zelliklerine gre sonu vermektedir ve beton kesitini genellikle atlamam olarak
kabul etmektedir; sonlu eleman yntemi ile hesap yaplmas durumunda kaya
plastikleme blgeleri ve tnel geometrisi dikkate alnmaldr. Ancak elde edilen
sonularn kabul edilen kaya zelliklerine ve tnel geometrik modeline bal olarak
kt unutulmamaldr.
su basncna gre elde edilen tnel kaplamas tesirlerine gre, servis durumu dikkate
alnarak, atlak genilikleri hesaplanmaldr. Bu atlak geniliklerine gre tnelden
szan su miktarlar hesaplanmal ve aada verilen durumlar deerlendirilerek
szntnn kabul edilebilir seviyelerde olup olmad deerlendirilmelidir;
Sistemden szan suyun kabul edilebilir bir seviyede olmas
Hidrolik rejime (sznt sular ile vadi kenarlarnda pnar oluumu veya yeralt su
seviyesinin sznt ile drlmesi) szntnn etkisi
Kaya formasyonuna szntnn etkisi
Sznt ile kaya zerinde oluabilecek hidrolik atlama durumu
192
Kaplamada oluabilecek eilme ve bozulma (distorsiyon) etkileri hesaplanmaldr.

ou durumda beton dkm srasnda, kaya stabilize olmutur, ancak atlak
geniliinin kontrol ve ar distorsiyonun engellenmesi iin evresel eilmeler dikkate
alnmaldr. Bu etkilerin hesaplar eitli metotlarla detayl olarak yaplabilmektedir,
ayrca n almalar iin aadaki yk nerileri kullanlabilir [2, Blm 9-4].
Tablo 1-44
Su Tnellerinde Oluabilecek Ykler iin Genel neriler ( EM 1110-2-2901, USACE, Blm 9-4)
Yk
Aklama
Eilme iin minimum ykleme: Tnel geniliince dzgn yaylm
dey yk, tnel yksekliinin 0.3 kat kadar ykseklie sahip kaya
yksekliinin yk
nceden
stabilize
olmu
paralanm
kaya
blgesi:
Tnel
yksekliinin 0.6 kat kadar ykseklie sahip kaya yksekliinin

deyde dzgn yk
Skan kaya: Beton yerletirilmesinden nce izin verilen deplasman
ve basn boalmasna bal olmak zere, tnel yksekliinin 1'den
2 kat yksekliine kadar kaya yksekliinin yk. Alternatif olarak,

plastik blge yarapnn bir tnel apn gememesi yaklam ile
elastoplastik analizler sonularna dayal olarak kaya yk tahmin
edilebilir.
Yk durumu 1, 2 ve 3 iin, yanal basn deerleri iin dey
basnlarn yars kullanlabilir veya seilmi yanal modulus deerleri

ile elde edilmi yanal basn deerleri kullanlabilir. Tnel patlama ile
alm ise yanal basn deerleri %30 orannda artrlmaldr.
ien kaya, yerinde doygun: Yk durumu 3 ile ayn kullanlabilir.

ien kaya, doygun olmayan veya anhydrite ile birlikte, suyun
serbest geimi ile birlikte: ime testlerinden tahmin edilen ime

basn deerleri kullanlabilir.
Dairesel olmayan (atnal) tnel kesitleri iin dey ykler %50

orannda artrlmaldr.
Dzgn olmayan enjeksiyon yk veya kaplama arkasndaki
boluklardan oluan ykler: Maksimum izin verilen enjeksiyon yk,

maksimumda 1.5m' yi gememek zere tnel apnn 1/4'nde bir
alan ierisinde uygulanabilir.
193
1.4.4.3.4 elik Kaplamal Tnellerin Tasarm Kriterleri

Donatl beton kaplamas kullanld halde, i su basncnn d su basncndan yksek
olduu durumlarda, zayf kaya koullarnda ve yeterli kaya rt kalnl bulunmamas
durumunda, atlak genilikleri kabul edilebilir seviyelerin zerine kabilmekte ve/veya
kayada hidrolik krlma oluabilmektedir. Bu durumda elik kaplamal tnel kullanlmas
gerekmektedir. Hidrolik krlma iin en temel kriter, tnel zerinde bulunan dey kaya
yknn belirli bir emniyet faktrn salayacak ekilde i su basn deerinden byk
olmas gerekmektedir. elik kaplama hesaplar i ve d su basnlarn dikkate
alnarak yaplmaldr. Kaya koullarna bal olmak zere, i su basncndan dolay
oluan tesirlerin hesabnda beton elik ve beton kaya etkileimi dikkate alnabilir veya
alnmayabilir.
1.4.5
Denge Bacalar ve aftlar
1.4.5.1 Destek Tasarmlar

aftlar, dik veya dike yakn alan tneller olarak deerlendirilebilirler. Dorultularndan
dolay tnellerden farkl am teknikleri gerektirseler de tasarm esaslar tnellerle
ayndr. Bu nedenle aftlarn tasarmnda Blm 1.4.4te verilen tasarm kriter ve
yntemleri aynen kullanlabilirler.
Denge bacalar, basnl sistemlerde ani kapanma ve alma durumlarnda oluan ok
dalgalarnn emiliminin salanmas amacyla alan zel aftlardr. Aadaki ekilde
gsterildii gibi denge bacalar temelde bir aft eklinde olsalar da zaman zaman
hacim ihtiyalarnn karlanmas amacyla deiik geometrilerde de olabilmektedir.
aftlar ve denge bacalar ok zel bir durum yoksa dairesel olarak alrlar. Boyutlar
hidrolik hesaplar sonucunda belirlenirler. Kk apl aftlar (< 2 m) eer ok derin
deillerse genellikle sondaj tekniine benzer yntemlerle alabilmektedir. Ancak, apn
byk ve/veya aft boyunun ok uzun olduu durumlarda klasik del-patlat yntemi
kullanlr. Bu durumlarda kaz apnn alma zorluklarndan dolay 4 mden kk
seilmemesi nerilmektedir.
Denge bacalar ve aftlar genellikle derinde bir tnele balanrlar. Lokasyonlar bu
tnele baldr. Denge bacalarnn salnm hesaplar yaplarak yksekliinin ne olmas
gerektiine karar verilir ve toporafyada uygun bir blgeye yerletirilirler. Seilen
blgenin jeolojik/jeoteknik durumu da nemli bir faktrdr.
194
ekil 1-70
Denge Bacasnn Yerleimi
195
ekil 1-71
Baz zel Denge Bacas Geometrileri
196
aftlarn giriinde derin temel kazlarna benzer ak kazlar yaplarak portal blgeleri
oluturulur. Jeolojik duruma gre bu ak kazlar zaman zaman ok derin
olabilmektedir. Ayrca, aft imalatnn zorluk derecesine gre ekonomik karlatrma
yaplarak da bir blmnn ak kaz ile oluturulmas da mmkndr.
aft giri kazlarnn iyi bir ekilde desteklenmesi ve stabilitelerinin salanmas
gerekmektedir. zellikle su alma yaplarnn bal olduu aftlar srekli suyun altnda
kalacak ve rezervuar hareketlerinden etkilenecektir. Bu tip durumlarda evlerin beton
kaplanmas gibi durumlar da tercih edilebilir.
ekil 1-72
aft Giri Kazs
1.4.5.2 Ykler ve Ykleme Durumlar

Denge bacalar ve aftlarn analizlerinde ykleme durumlar tneller ile ayndr. Bu
nedenle, yklemeler iin Blm 1.4.4ten yararlanlabilir.
Denge bacalarnda hidrolik ykleme olarak en yksek salnm deeri, en kt ykleme
koulunu yanstacandan hidrolik yk olarak alnmas nerilmektedir. Su alma
aftlarnda ise en yksek ykleme durumu maksimum rezervuar seviyesidir.
1.4.5.3 Saysal Analiz Yntemleri
Denge bacalar ve aftlarn analizlerinde tnellerde kullanlan analiz yntemleri baz
alnmaldr (Baknz Blm 1.4.4).
2 boyutlu analizlerde her ne kadar her kesitte zeminin ortam gerilmeleri deiecek olsa
da dzlemsel deformasyon analizi yapmak dier koullar da salanyorsa
mmkndr. Ancak dairesel aftlar iin tnel birleim kesimi hari bir dier
dzlemsel deformasyon analizi olan aksisimetrik analiz yntemi de tercih edilebilir. 2
boyutlu dzlemsel deformasyon analizinde kullanlan kartezyen koordinatlar yerine
aksisimetrik analizde polar koordinat sistemi kullanlmaktadr. Aksisimetrik analizlerde
modelin bir eksen etrafnda dnerek olutuu dnlerek model yaplr. Byle bir
model aada gsterilmitir.
197
ekil 1-73
1.4.6
Aksisimetrik aft Modeli
Tehlike Vana Odas

Barajlarda, enerji sualma yapsyla alnan su, genelde maliyetleri ve enerji kayplarn
dk tutmak iin baraja mmkn olan en yakn yerde konulandrlan etek
santrallerine iletilir. Baz barajlarda ise, toporafik ya da jeolojik sebeplerle veya ilave
d olanaklarnn deerlendirilmesi gibi amalarla, suyun enerji tneli ile daha uzak
noktalara tanmas gerekir. Bu tnellerin sonunda, suyu santral binasna indirmek iin
yksek hidrolik dl ve uzun bir cebri boru yaplmas gerektiinde, bu cebri borularn
ba tarafna, dipsavak cebri borularnn mansap tarafna yaplan ayar vana odalarna
benzer bir vana odas tekil edilmesi gerekir.
Tehlike vanas olarak genellikle kelebek vana kullanlmakta olup, kullanm amalar ve
faydalar yle sralanabilir;
1. Uzun Enerji Tnelleri, yksek hacimde su bulundururlar. Cebri Boruda meydana
gelebilecek bir patlama sonucu bu suyun kontrolszce ve ounlukla da santral
binasna doru boalmasn engelleyecek tek sistem Tehlike Vanas dr. Kullanlan
basn ve/veya hz sensrleri sayesinde bu vana, acil durumlarda otomatik olarak
devreye girer. Ayrca, yeni teknoloji sismik sensrlerle donatlm ve deprem annda
otomatik olarak kapanan vanalar da mevcuttur.
198
2. Cebri boruda bakm ve onarm gerekmesi halinde, enerji tnelinin boaltlmasna

gerek duyulmaz. Hem sudan, hem de zamandan tasarruf salar.
3. Acil durumda, trbin giri vanasnn arzalanmas sonucu kapanamad durumlarda
Tehlike Vanas ikinci bir emniyettir fakat, bu vanalarn kapanma sresinin 90-120
saniye olduunun da unutulmamas gerekir.
4. Santraln almad zamanlarda, cebri borunun ve trbin giri vanasnn zerindeki
statik su basnc engellenmi olmaktadr.
Yukarda belirtilen sebeplerle tehlike vanasnn kullanlmas gerekmekte, ancak ek
maliyetler nedeniyle yatrmclar bu sistemden vazgeebilmektedir. Burada dikkat
edilmesi gereken konu maliyetinden ok salad teknik faydalar olmaldr.
Vana odas, vanann bykl ve tahmin edilen alma skl, kullanma ve bakm
talimat, gerektiinde deitirilebilmesi iin uygun kapasitede vin ile kap veya alr
tavan gibi ihtiyalar dikkate alnarak tasarlanr ve donatlr.
Aadaki izimlerde tipik bir tehlike vanas ve vana odas gsterilmektedir.
199
ekil 1-74
1.4.7
Tipik Tehlike Vanas/Vana Odas
Cebri Borular
Ykleme Odas veya Denge Bacasndan su cebri (basnl) borularla santrale
gnderilir.
1.4.7.1 Cebri Boru Trleri

1.4.7.1.1 Font
Taneli (e=15~20 mm)
Gevrektir, krlabilir, elastik deildir, deformasyon yapamaz.
200
Arlklar elik borularn arlklarnn 3~4 mislinden fazla olduu iin tanmalar
zordur o yzden dalk blgelerde kullanlmamaktadr. (Baraj ve Hidroelektrik Santral
projelerinde kullanlmamaktadr.)
1.4.7.1.2 Ahap
skandinav lkelerinde kullanlmtr.
Dlarna fretaj yaplr.
100 metre d yksekliine kadar kullanlmlarsa da iyi sonu vermemilerdir.
Baraj ve Hidroelektrik Santral projelerinde genellikle kullanlmamaktadr.
1.4.7.1.3 Beton
Beton borular zamanla rtre yapar ve atlarlar.
ngerilmeli yaplmal ama bu tiplerde antiyede yaplamazlar.
Baraj ve Hidroelektrik Santral projelerinde kullanlmas pratik deillerdir.
1.4.7.1.4 PVC
aplar 40~50 cm yi gememektedir.
Baraj ve Hidroelektrik Santral projelerinde kullanlmamlardr.
1.4.7.1.5 CTP
Nispeten yeni bir boru tipidir.
Fiziksel karakteristikleri belirli bir basnca kadar cebri boru olarak kullanlabileceklerini
gstermektedir.
elikten ok daha hafif olduklar gibi, 300 cm apa kadar imal edilmemektedirler.
Baraj ve Hidroelektrik Santral projelerinde henz kullanlmamlardr.
1.4.7.1.6 elik
Gnmzde en ideal malzeme durumundadr.
HESlerde yaygn olarak kullanlan boru malzemesidir.
201
Balangta perinli (emax = 26 mm) olarak kullanlmlardr.

lerleyen dnemlerde oksijen kayna (su tesislerinde kullanlmaz), su gaz kayna
(emax = 40 mm ye kartlabilir, akkor kmr zerinden su buhar geirilerek elde edilen
gazn yaklmasyla elde edilen kaynak.)
Gnmzde ise elektrik kayna (emax = 72 mm; krlma = 50 kgf/mm2)
1.4.7.2 Su Darbeleri ve Ar Basn
Temel denklem:
F = m x a = dV / dt
Pratikte g gereksinimi deitike Q deeri deitirilir F doar.

Kritik Hal: dt nin ok kk olmas halidir. F = olur.
Olay: Su darbesi, boruda suyun skmasndan oluan ek basntr buna ar basn
denir.
Ar basncn kk olmas iin dt byltlmelidir. Ancak bu uygulama normal iletme
srasnda olasdr; fakat herhangi bir nedenle ebeke g ekemez duruma derse,
jeneratrlerin ambalmana geerek paralanmamas iin sistem otomatik olarak
trbinlere giden debiyi keser. (Keban: 18 saniye; Oymapnar: 11 saniye)
Bu nedenle boyutlandrma srasnda su darbelerinin de gz nnde tutulmas
zorunludur.
Olayn kolay anlalabilmesi iin ani ve tam kapanma hali ele alnacaktr:
Vana kapatld anda, boru iindeki su, vana en kesitinden balayarak skr; bu
skma sonucunda doan basn artna ar basn ad verilir ve bir basn dalgas
olarak a dalga yaylma hz ile boru boyunca yaylr:
a = fonksiyon (akkan, boru malzemesi, D, e)

= suyun hacimsel elastiklik modl
D = boru ap (m)
202
e = boru et kalnl (m)

E = boru malzemesinin lineer elastiklik modl (young modl, kgf/m2)
H = su ieren borularda boru malzemesine bal bir katsay
SI birim sisteminde: Demir borular
H = 0.5
Beton-Kurun borular
H = 5.0
Ahap borular
H = 10.0
Not:
1) a iin yukarda verilmi olan bantlardan da hemen grld zere, dalga
yaylma hznn, boru iindeki V akm hz ile hibir ilgisi yoktur.
2) Dalga yaylma hz bir mesajn iletme hzdr; burada vanalarn kapatld mesaj
boru boyunca membaya doru iletilmektedir. Kavramn daha kolay anlalabilmesi iin
nnde 15~20 ara bulunan bir otomobilin krmz k yandnda duruunu
dnnz. Krmz k yandnda en ndeki oto durunca, arkasndaki durur vs..
Konvoyun en arkasndaki ara durduu anda en ndeki tekrar hareket etmi dahi
olabilir; ite krmz n yand veya yeile dnd mesajnn arkadaki aralara
ulama hz dalga yaylma hzdr ve aralarn seyir hzlar ile hibir ilikisi yoktur.
3) Dalga yaylma hznn mertebeleri:
inde su bulunan elik boru = 1000 m/s
nsan damarlarnda = Gen yata 18~20 m/s; yalandka damarlar sertletiinden
yukardaki bantlar gz nnde tutulursa dalga yaylma hznn artaca anlalr.
Suyun skmas sonucunda ani ve tam kapanma sonucunda meydana gelecek ar
basn ilk bir yaklam olarak h
a
V forml ile hesaplanabilir.
g
Elastik dalgalarn yansma kurallar:
203
Bir hazne gibi, basncn sabit olduu bir ortama geldiklerinde iaret deitirerek
yansrlar. rnein; bir skma dalgas, genleme dalgasna; genleme dalgas
skma dalgasna dnr.
Vana gibi rijit bir ortama rastladklarnda, bu defa ayn iaretle yansrlar; rnein bir
skma dalgas, yansmadan sonra da bir skma dalgas olarak yaylr.
Buna gre haznede yansyarak vanaya ulaacak dalga bir genleme dalgas olacaktr
ve vanaya ulamas iin 2L/a sresi gerekecektir. Bu sre 1 ALLIEVI zaman birimi
olarak adlandrlr. Buna karlk hareketin periyodu 4L/a dr. Ve srtnme etkisiyle
snmleme oluncaya kadar devam eder. rnein L = 500 metre, a = 1000 m/s kabul
edilse 4L/a=2saniye olur ve dolaysyla snmleme 10~15 saniye gibi ok ksa bir sre
zarfnda meydana gelir. Bu nedenle denge bacalarndaki ktle halindeki salnm
hareketlerinin sebebi su darbeleri olduu halde, su darbesi olay, ktle halinde salnm
olayndan ok daha fark edilebilmitir.
Kapanmann ani olmamas hali (Lineer kapanma) :
Yukardaki
incelemeler
srasnda
trbin
vanalarnn
ani
olarak
kapand
dnlmtr. Bununla beraber pratikte bu olas deildir ve kapanma belirli bir sre
gerektirir. Buna gre kapanma sresince her an V hz deiimi farkl deerde
olacandan, vana en kesitinde her an farkl ar basn oluacak ve en byk
deerine kapanma tamamlandnda ulaacaktr.
Ar basncn belirlenebilmesi iin yukarda verilmi olan bantdan, kapanmann
ksmi olmas halinde fiziksel olayn deimeyecei, sadece V azalaca iin, oluacak
h ar basncnn da daha kk olaca hemen grlebilmektedir.
Buna karlk ani kapanma yerine 1 Allievi zaman biriminden (=2L/a) kk veya byk
kapanma sreleri halinde, oluacak ar basnlar birbirinden farkl olur; zira kapanma
sresi ile gsterildiinde,
< 2L/a ise, yani kapanma 1 Allievi zaman biriminden daha ksa srede
gereklemi ise, haznede yansyarak iaret deitirmi olan dalga vana en kesitine
ulaamadan kapanma tamamlanmtr; bunun sonucu olarak da kapanma sreciyle
boru hattnda oluabilecek en byk ar basn hi olmazsa vana en kesitinde
gzlenecektir; bu tr kapanma hzl kapanma olarak adlandrlr ve borunun baz
kesimlerinde h = (a/g)x V ar basnc meydana gelir. ekilde DV /Dt=sabit ve
kapanma srelerinin =3L/a ve =L/a olmas hallerinde borunun ortasnda ve vana
en kesitinde oluacak ar basnlarn zamanla deiimi verilmitir.
204
> 2L/a haznede yansrken iaret deitirmi olan dalga vanaya ulatnda
kapanma tamamlanmam, dolaysyla da ar basn henz maksimum deerine
ulamamtr. Bunun sonucu olarak gerek vana en kesitinde, gerekse borunun
herhangi bir kesitinde oluacak ar basnlar ani kapanmaya kar gelen yukardaki
deerden
kk
olacaklardr.
Bu
tr
kapanmalar
yava
kapanma
olarak
adlandrlrlar.
Pratikte kapanmann sabit asal hzla ve dolaysyla da lineer olarak yapld
dnlrse de, gerekte sabit asal hz ile yaplan kapanma srasnda vanadaki ak
en kesiti lineer olmad iin ak alan ve bunun sonucu olarak da V deki deiimler
lineer olmaz; dolaysyla kapanma sresi zarfnda dV/dt sabit bir deerde olamaz.
Muhtelif tesislerdeki lm sonular:
ekil 1-75
Muhtelif Tesislerdeki lm Sonular
Balangta kapanma, lineer hale gre daha yava olmaktadr; pratikte oluan ar
basn hesaplanan deerlerden daha kk olmaktadr.
Kapanmann takriben %60 tamamlandnda, kapanma hzlanmakta; hesaplanan
deerlerden daha byk ar basnlar gzlenmektedir.
Bu durum vanann takriben %10 ak kalmasna kadar devam etmektedir.
205
ekil 1-76
Tam Kapanma Halinde Deformasyon (a) ve Ar Basn Dalmlar (b)
Not:
Vanalarn almas halinde de benzer durum sz konusudur. Bununla beraber bu
defa ilk meydana gelecek dalga bir basn dalgas olmayp bir genleme dalgasdr.
Bu halde balangta lineer almaya gre daha byk ar basn (bu defa alak
basnlar sz konusudur) doar. Almann sonuna doru ise hesaplarla bulunan
deerlerden kk ar basnlar oluur.
206
Gerek vanalarn almas srasnda doan, gerekse kapanma sreci srasnda

yansmalardan doan alak basn dalgalar etkisiyle akkann basnc hibir
zaman buharlama basncnn altna dmemelidir; byle bir durum kavitasyon
meydana yaratr.
Avam projelerin hazrlanmas srasnda vana en kesitinde oluacak ar basncn
0.2 x Hbrt mertebesinde olaca kabul edilebilir.
1960 l yllara kadar su darbesi hesaplarnda BERGERON metodu, PARMAKIAN
abaklar vs. kullanlmakta idi. Gnmzde bu yntemler sadece ilk yaklam iin
kullanlmakta, nihai hesaplar KARAKTERSTKLER metodu ile yaplmaktadr.
(NSAL, 1978)
Yukardaki irdelemeler srasnda Barajlar ve Hidroelektrik Santraller gz nnde
tutulmutur. Bununla beraber yukardaki tartmalar benzer sorunlarn pompaj
hatlarnda da sz konusu olacan aka gstermektedir. Barajlar ve Hidroelektrik
Santrallerde ar basnlarn basnl galeriye (=kuvvet tneline) intikali denge
bacalar ile nlenir (veya ok kk bir ksmnn intikali salanr). Terfi hatlarnda ise
genellikle Baraj ve Hidroelektrik Santrallere gre ok kk debiler sz konusu
olduundan probleme mmkn olduu takdirde hava kazanlar ile zm getirilmeye
allmakta (kk pompaj debileri hali), aksi halde gene denge bacalar
kullanlmaktadr.
1.4.7.3 Boru aplarnn Belirlenmesi
Boru iindeki basn p ise, birim uzunluktaki boruya etkiyen kuvvet: p x D ;
Mevcut kesit ise: 1.e; buna gre
= (p x D) / (2 x e) olmaldr.
ekil 1-77
Boru ap Belirlenmesinde Kullanlan Notasyonlar
207
Gnmzde max = 1400 kgf/cm2; emax = 72 mm (MOSONYI; boru et kalnlklar kaynak

teknolojisiyle snrlanmaktadr.) Buna gre %20 ar basn kabulyle p=0.12Hbrt
yazlrsa;
Dmax = 1680/Hbrt elde edilir.
1.4.7.4 elik Borularn Arlklar
e/D = 0 alnd takdirde boru malzemesinin arl:
elik x x D x e x L = 7800 x x D x e x L
(kgf) ; (elik = 7800 kgf/m3 alnmtr.)
Bantda e=(p x D) / (2 x ) = (p x D) / 2800 = (0.12 x Hbrt x D)/2800

Yazlrsa (=1400 kgf/mm2 alndnda)
G = 1.05 x L x D2 x H elde edilir.
1.4.7.5 Ekonomik Boru Says

Tek bir borudan Q debisi akarken meydana gelen enerji kayb ile, ayn debinin n
borudan aktlmas (Q=q x n) halinde oluacak yk kayplarnn eit olaca
varsaymyla;
d/D = n-0.4
ve
A1 = 1.05x H x Lx D2 ; An = 1.05 x H x Lx d2 olduundan
An / A1 = n0.2
n > 1 An > A1
J x L = sabit iin tek boru en ekonomik zmdr ve mecbur kalnmadka boru says
arttrlmamaldr.
208
ekil 1-78
Ekonomik Boru Says Belirlenmesinde Kullanlan Notasyonlar
Tek boru ile zm daha da ekonomikletirmek iin mmkn olan hallerde

- e=sabit; Dsabit olan teleskopik borular veya
- esabit; D=sabit olan deiken et kalnlkl borular kullanlabilir.
1.4.7.6
Borularn D Basnca Mukavemeti

Herhangi bir nedenle borularn iinde vakum oluursa borular d basn etkisiyle
ezilmeyecek et kalnlnda olmaldr.
emin = 0.008xD
(e,D) = m;
(ALLIEVI art)
Bunun haricinde borularn bana, giri vanasndan hemen sonra bir havalandrma
bacas ina edilerek borularn ovallemesi nlenir.
1.4.7.7 Mesnet Aralklarnn Belirlenmesi
Mesnetler eilme etkisinin karlamak iin L aralklaryla ina edilen ktlelerdir. Salam
kayaya girerler. Mesnet aral boru boylarnn n kat olarak seilir. Kaynak yerleri
mesnetlere rastlatlmaz. Hesaplar srasnda borular mtemadi kiri gibi dnlr;
borularn yatay dzlemde olmas halinde, Mmax = P x L2 / 10 alnarak
209
ve borularn yatayla as yapmalar halinde aadaki forml ile bulunur.
ekil 1-79
Mesnet Aralklar Moment Diyagram Gsterimi
1.4.7.8 Scaklk Deiimlerinin Etkisi

Scaklk deiimleri sonucunda borularda boy deiimleri olur ve eksenel gerilmeler
doar. Havalarn soumasyla boruda eksenel ekme, snmasyla eksenle basn
oluur. Ayrca i basn olduundan ift ynde gerilmeler doar; bu nedenle basnl
borularda boyuna gerilmelerin olumas istenmez; bunun iin boru boyuna ynde
deformasyon yapabilmelidir; iki zm kullanlmtr:
2 tespit ktlesi arasnda bir dirsek meydana getirilir ve borunun deformasyon
yapmasna olanak salar. Bu uygulama gnmzde kullanlmamaktadr.
ekil 1-80
Tespit Ktleleri Plan ematik Gsterimi
210
Tespit ktlelerinden 1~2 metre sonra genleme derzleri yaplr ve borular birbirinin iine
girer. Genleecek boru boyu L; boru malzemesinin lineer genleme katsays ; gz
nnde tutulacak maksimum ve minimum scaklklar t2 ve t1 ise, mmkn olan
genleme
L = L x x (t2 t1) olur. Pratikte t2 t1 = 50oC alnr. rnein L = 200 m; =12x10-6 iin
L = 0.12 m = 12 cm bulunur.
1.4.7.9 Dolma Srasndaki Ovallemenin nlenmesi
ekil 1-81
Ovallemede Kullanlan Notasyonlar
1.4.7.10 Don Tesirleri

nerilmi zmler:
1) Boruda her zaman en az 0.50m/s lik bir hz olmaldr;
2) Boru yanal alannn beher m2 iin 1m3/saat su aktlmaldr.
3) Borudan en az Qmin debisi aktlmaldr.
Qmin = 0.434 x k x x D x L / (C x (Log0 Log1)); 0 = t0 T0 ; 1 = t1 T1 ;
t0, boruya giren suyun scakl; biriktirmeli tesislerde +4oC dir
T0, boruya giri blgesinde oluabilecek en dk hava scakl
t1, borunun ucundan kacak suyun scakl; pratikte 0oC alnr
T1, borunun alt ucunda hava scakl; genellikle T0 = T1
K, 10/3600 ile 35/3600 arasnda deien bir katsay, ortalama k=1/200
C, katsay; su iin C=1000
211
1.4.7.11 Tespit Ktleleri

Planda ve boy kesitte dorultu deiiklii olan yerlere;
Boru apnn deitii yerlere;
Dorusal ksmn boyunun ok uzun olduu yerlere (100-150 metrede bir tane)
ekil 1-82
Tespit Ktlesi Profil ematik Gsterimi
naat bakmndan konkav hal en uygun; konveks hal en kt durumdur. Aada

konveks hale ait hesap yntemi ele alnacak, tespit ktlesinin bulunduu kesitte boru
apnn da deitii kabul edilecektir. zlenecek admlar:
ekil 1-83
Tespit Ktlesi Hesabnda Kullanlan Notasyonlar
212
Borunun memba ve mansap taraflarna etkiyen kuvvetler ayr yar belirlenir ve vektrel
olarak toplanr;
Tespit ktlesi iin bir ekil seilir; bu eklin arl ve arlk merkezi bulunur;
Dirsee etkiyen kuvvetle, arlk kuvvetinin bilekesi bulunur; bileke kuvvet taban
ekirdei iine dmeli ve tabanda meydana getirecei gerilmeler zeminin emniyet
gerilmesinden kk olmaldr; aksi halde yeni bir ekil seilerek hesaplar tekrarlanr;
zeminde oluan gerilmelerin emniyet gerilmesinin ok altnda kalmas ise, balangta
seilen tespit ktlesi eklinin ok byk olduunu gsterir.
Memba taraftaki kuvvetler: (Eksen dorultusundaki bileenler) Tespit ktlesine
ynelmi olduklarnda pozitif kabul edileceklerdir.
1) Bo borunun arl:
F1 = x (D1+e) x e1 x elik x L1 x sin1
(kgf)
2) Mesnetlerdeki srtnmelerden kaynaklanan kuvvetler:

F2 = x (Gboru+Gsu) x cos1
(kgf)
Beton-elik
=0.45~0.50
Beton-Font
=0.50~0.75
Yalanmam elik-elik
=0.30~0.50
Grafitli elik-elik
=0.20~0.22
Yalanm elik-elik
=0.12~0.15
elik makara-elik
=0.05~0.10 (MOSONYI, II, s335)
Avam projelerde =0.50~0.60 alnabilir;

Scaklk artlarnda (+), azallarnda (-) alnacaktr;
Gerekte bu kuvvet boru eksenine etkimezse de, boru eksenine etkidii kabulyle
yaplan hata nemsizdir.
213
3) Genleme derzinin geirimsizliini salayan ksmdaki srtnme kuvveti:

F3 = x ( (D1+2 x e1) x k x su x H
(kgf)
2) deki iaret kabul ve srtnme katsaylar geerlidir;

k=(3~4) x L alnabilir ve genleme derzinin boru boyunca olan uzunluunu
gstermektedir.
4) Genleme derzindeki su basncndan kaynaklanan kuvvet:
F4 = x D1 x e1 x su x H (kgf)
5) Memba taraftaki suyun oluturduu basn kuvveti:
F5 = ( x D12/4) x su x H
(kgf)
6) Suyun srtnmesinden kaynaklanan kuvvet: J1 memba taraftaki borudaki

piyezometrik eimi gstermek zere
F6 = su x( x D12/4) x L1 x J1 = su x ( x D12/4) x H
H = H-H ;
(kgf)
7) mpuls kuvveti:
F7 = x Q x V1=(/g) x ( x D12/4) x V12
(kgf)
Mansap taraftaki kuvvetler: (Eksen dorultusundaki bileenler); bunlar da tespit

ktlesine ynelmi olduklarnda (+) iaretli olarak alnrlar. Bu defa L2 < L1 olduundan
(zira genleme derzleri tespit ktlelerinin 1~2 metre mansabna yaplrlar), memba
tarafta nemli olan baz kuvvetler, bu defa ok kk olurlar:
214
Bu kuvvetlerden bir ksm dierlerinin yannda ok kktr; byk olanlara (*) iareti
konmutur; buna gre memba ve mansap taraflara etkiyen kuvvetler:
F = F1 + F2 + F3 + F4 ;
F = F4 + F5
ve dolaysyla tespit ktlesine etkiyen toplam kuvvet

F = F + F
olur.
Bundan sonra tespit ktlesi iin bir ekil seilir ve F ile ktlenin I-I izgisinin zerinde
kalan ksmnn arlnn bilekesi belirlenir:
RI.1 = F + GI = H + N;
H: I-I dzlemindeki bileen; N:
I-I
dzlemindeki
bileen.
ekil 1-84
Mansap Tarafndaki Kuvvetlerin Bileke Gsterimi
RI,1 kuvveti ekildeki K1K2 ekirdeinin iine dmeli ve meydana getirecei gerilmeler
zemin emniyet gerilmesinden kk olmaldr.
A=B x L
Burada;
L:tespit ktlesi uzunluu
B:tespit ktlesi genilii
Bundan sonra II-II kesitine etkiyen RI.1 belirlenir:
RI.1 = V+H
215
Burada;
V=II-II dzlemine dik (normal) kuvvet = Alan x Ortalama normal gerilme
= B x (L-a) x (o+u)/2 ve
H = II-II dzlemindeki kuvvet
= H x (L-a)/L dir.
Bundan sonra RI.1 kuvvetiyle, bu ksmn GII arlnn bilekesi:
RI.1 = RI.1 + GII bulunur. Bu kuvvet (L-a) boyunun iinde ekirdekte olmaldr ve
meydana gelecek normal gerilmeler zemin emniyet gerilmesinden kk olmaldr ve
hesaplara bu ekilde devam edilir.
Ayrca tespit ktlesi ile oturduu zemin arasnda kayma olmamas iin
V x tg / H > 1.5
eitliinin saplanmas istenir. Pratikte tespit ktlesinin oturduu zeminin kaya olmas
halinde tg=1 alnmaktadr. (SCHNITTER, 1966)
Gnmzde basnl boru imalatnda kullanlan elikler ok yksek mukavemetli
olduklarndan, iletme srasnda fazla elastik deformasyon yapabilmektedirler. Baz
hallerde tespit ktlesi betonunun atlamasna sebep olmakta dirsek ksmlarnda cebri
boruyu tespit ktlesine betonlamama eilimi mevcut; bunun yerine boruya ters U
eklinde elik paralar kaynatlmakta, bunlar beton iine zel olarak yerletirilmi
tehizata ankre edilmekte ve meydana gelen kuvvetler bu ekilde alnmaktadr. Bu
deiiklik tespit ktlesi hesabnda bir deiiklik meydana getirmez.
1.4.8
Kuyruksuyu Yaplar
Kuyruk suyu kanal; Santral binas ierisinde bulunan trbinden kan sularn santral
binasndan k ile balayan ve dere yatana ulancaya kadar yaplan kanal
yapsdr. Kuyruk suyu kanalnn kapasitesi, kanaldan geen akmn karakteristik
zellikleri (hz, akm derinlii, przllk katsays) ve kanal boyutlar hidrolik hesaplar
sonucu belirlenir.
Boyutlar bilinen kuyruksuyu kanalna ait statik ve stabilite analizleri yaplabilir.
216
1.4.8.1 Kanal Tipleri

1.4.8.1.1 Trapez Kanal
ekil 1-85
ekil 1-86
Yarmada Trapez Kanal Tip Kesiti ( Q > 5m/s )
Yarmada Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s < Q < 5m/s )
ekil 1-87
Yarmada Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s > Q )
ekil 1-88
Dolguda Trapez Kanal Tip Kesiti ( Q > 5m/s )
217
ekil 1-89
ekil 1-90
Dolguda Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s < Q < 5m/s )
Dolguda Trapez Kanal Tip Kesiti ( 1m/s > Q )
1.4.8.1.2 Duvarl Kanal
ekil 1-91
Duvarl Kanal Tipik Kesit
1.4.8.2 Kanala Etkiyen Yklerin Belirlenmesi

Ta kaplama trapez kanallarda kuyruksuyu kanalndaki akmn srkleme gcne
baklr. Srkleme gcne kar koyacak boyutta kaplama kalnl seilir ve
gerekiyorsa kaplama har ile glendirilir.
218
1.4.8.3 Kanal Stabilite Analizleri

1.4.8.3.1 Kanalda Srkleme Gcnn Hesab
Kanal Taban veya evleri zerine etkiyen paralel kuvvetlere srkleme kuvveti ve bu
kuvvetin birim alana gelen miktarna da srkleme gc veya srkleme gerilmesi ad
verilir. Srkleme gerilmesi, kanalda oyulma veya dolma olup olmayacann bilinmesi
bakmndan nemlidir.
Srkleme gc :
=Rj
formul ile bulunur.Burada;
: Srkleme gerilmesi, kg/m
: Suyun zgl arl, kg/m
R : hidrolik yarap
J : Hidrolik eim
1.4.8.3.2 Duvarl Kanal Kayma Analizi
Duvarl kanal yaplar yanal itkilerin etkisi altnda kaymamal ve kaymaya kar belirli bir
emniyeti olmaldr. Kaymaya kar emniyet says; kaymaya kar koyan kuvvetlerin,
kaydran kuvvetlere oran olarak tanmlanr.

kuvveti, duvar tabanna binen tm dey arln (N) , srtnme katsays () ile
arpmdr.
219
Taban srtnme as olup, kanal tabannn przllne ve zemin cinsite gre /3

ile arasnda deiir. as tipik olarak 15 ile 30 arasnda deerler alabilir. Kesin
deerler iin zemin etd raporuna baklmaldr. Kohezyonlu temel zemini durumunda
kar koyan kuvvete cB . Burada; c : Duvar temeli ile kohezyonlu zemin arasndaki
adezyondur. Kanal zeminine gre kohezyonun 0.5~1 arasnda alnabilir. B ise Kanal
taban geniliidir.
1.4.8.3.3 Dier Analizler
Kuyruksuyu kanallar yamalar gibi ev stabilitesine dikkat edilmesi gereken blgelerde
genellikle yaplmadklar iin ev stabilite analizleri gerekmemektedir.
Kuyruksuyu kanallar kanal tip kesitlerinde belirtildii ekillerde tasarlanmalar
nedeniyle dayanma yaplarnda ki gibi bir tama gc tahkiki ve toptan gme tahkiki
yaplmas gerekmemektedir.
1.4.8.4 Kanal Statik Analizleri
1.4.8.4.1 Kanala Etkiyen Ykler
1.4.8.4.1.1 Aktif Toprak Yk
Pa = ( Ka H ) / 2
Ps = Ks q0 H
1.4.8.4.1.2 Srsarj Yk
Ps : Srsarj Yk
220
1.4.8.4.1.3 Srsarj Deprem Yk
Psd : Srsarj deprem yk
Psd = Kd q0 H
1.4.8.4.1.4 Suyun Hidrostatik Yk
Psu = (7/12)ChsuH2
1.4.8.4.1.5 Kanal i Dey Su Yk
Gsu = su Hsu
Psu = (suH22 ) 2
1.4.8.4.1.6 Kanal i Yatay Su Yk

221
1.4.8.5 Kanal Kaplamas

Kuyruksuyu santral kndan itibaren trapez ve dikdrtgen kesit olabilirler. Duvarl
kanal olarak projelendirilen kuyruksuyu kanallar betonarme olarak yaplr ve uygun
donat ve betonarme kesit et kalnl, duvarl kanaln taban ve duvarlar iin statik
hesap sonucunda belirlenir. Trapez kesit olarak projelendirilen kuyruksuyu kanallar,
przll azaltmak kanal kapasitesini arttrmak, evlerin anmasn nlemek ve
kanallarn bakmn kolaylatrmak iin beton, ta, bitm, plastik, kil vb. malzemelerle
kaplanr. Beton kaplama salam ve przsz yzey salanmas, uzun mrl olmas
ve az bakm gerektirmesi sebebiyle tercih edilirler. Beton kaplamalarda imento dozaj
175 250 kg/m olarak alnabilir. Beton kalnl en az 8 cm en ok 15 cm olarak
yaplr.Tan bol ve ucuz olduu yerlerde ta kaplama (pere) yaplr. Su kanalnda
harl pere kullanlr. genellikle kaplama kalnl 30 cmdir. Harl pere 300 dozlu
imento ile derzlenir. Petrol rn olan bitm akc zellie sahip olduundan beton
asfalt eklinde yerinde dklebildii gibi, prefabrike plaklar halinde de kullanlr. beton
asfalt kaplama 5 cm kalnlkta yaplr. Killi kum akl sktrld takdirde olduka sert
ve geirimsiz bir madde tekil eder. Uygun malzemenin yaknda bulunduu yerlerde kil
kaplama yaplr. Ucuz ve az geirimli olan bu kaplama tipinin en byk sakncas
otlanmaya uygun olmasdr.
222
1.5
KAYNAKLAR
1.5.1.1 Santral Binas Tasarm

[1]
Devlet Su leri (DS), Su Yaplar Cilt:3 Sulama ve Drenaj ebekeleri ile lgili
Sanat Yaplar, DS Basm ve Foto-Film letme Mdrl Matbaas,
ANKARA, 1989.
[2]
T. Kzlkaya, Sulama ve Drenaj , T.C. Bayndrlk ve skan Bakanl Devlet Su

leri Genel Mdrl, 1988.
[3]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-1418, Channel

Stability Assessment For Flood Control Projects.
[4]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2502, Retaining and

Flood Walls.
[5]
US Bureau of Reclamation, Design Of Small Channel Structures , A Water

Resources Technical Publication.
1.5.1.2 Dolusavak Tasarm

[1]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2100, Stability

Analysis of Concrete Structures.
[2]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2104, Strength

Design for Reinforced Concrete Hydraulic Structures.
[3]
TS 500 , Betonarme Binalar Tasarm ve Yapm Kurallar, TSE, 2000.
[4]
TS 498, Yap Elemanlarnn Boyutlandrlmasnda Alnacak Yklerin Hesap

Deerleri, TSE, 1997.
1.5.1.3 Derivasyon-Dipsavak Tasarmlar

[1]
Sanat Yaplar, DS Basm ve Foto-Film letme Mdrl Matbaas, ANKARA,
1989.
[2]

[3]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-1418, Channel

Assessment for Flood Control Projects
[4]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2502, Retaining and

Flood Walls.
[5]
US Bureau of Reclamation, Design of Small Channel Structures , A Water

[6]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2902, Conduits,

Culverts and Pipes.
223
1.5.1.4 Yardmc Tesisler

1.5.1.4.1 Su Alma Yaps
[1]
D. L. Vischer W. H. Hager, Dam Hydraulics
[2]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2100, Stability Analysis

of Concrete Structures.
[3]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2400, Structural Design

and Evaulation of Outlet Works.
[4]
E. Mosonyi, High-Head Power Plants, Volume Two/A
[5]
K. Yldz, Hidroelektrik Santrallar, Hesap Esaslar ve Projelendirilmesi, DS Vakf

Yayn No:1, 1992.
[6]
Su Yaplar, Cilt: II, Reglatrler (Su Alma Yaplar) (Teknik Rehber), DS
[7]
TS 500, Betonarme Binalar Tasarm ve Yapm Kurallar, TSE, 2000
1.5.1.4.2 Tneller Destek Tasarmlar

[1]
Barton, N.R., Lien, R and Lunde, J., 1974. Engineering Classification of Rock
Masses for the Design of Tunnel Support, Rock Mechanics 6(4), 189-239
[2]
Bieniawski, Z.T., 1979 Tunnel Design By Rock Mass Classification, National

Technical Information Service, US. Department of Commerce, Springfield U.A
[3]
Hoek, E. and Brown, E.T., 1980.
Underground Excavations in Rock The
Institution of Mining and Metallingy, London

[4]
Hoek, E. et al, 1995. Support of Underground Excavations in Hard Rock, A:A:

Balkema, Rotterdam
[5]
Barton, N., 1988. Rock Mass Classification and Tunnel Reinforcement Selection
Using The Q-System. Rock Classification Systems For Engineering Purposes,
ASTM STP 984, American Society for Testing and Materials, Philadelphia, 59-88
[6]
Bieniawski, Z.T., 1989. Engineering Rock Mass Classification, New York, Wiley
224
[7]
Hoek, E. and Brown, E.T., 1988. The Hoek and Brown Failure Criterion-a 1988
Update in Rock Engineering for Underground Excavations, Proceedings 15th
Canadian Rock Mechanics Symposium, Toronto, 31-38
[8]
Hoek, E., 1998. Rock Engineering for Tunnels, Getechnical Group Graz
[9]
Hoek, E., Carranza-Torres, C., Corkum, B., 2002. Hoek-Brown Failure Criterion 2002 Edition, Proceedings of the 5th North American Rock Mechanics
Symposium, Toronto, Canada, 2002: 1: 26773
[10] Hoek, E., 1995. Strength of Rock and Rock Masses, ISRM News Journal, 2 (2),
4-16.
[11] Hoek, E., Kaiser, P.K. and Bawden. W.F. 1995. Support of Underground
Excavations in Hard Rock, Rotterdam: Balkema
[12] Hoek, E. and Diederichs, M. 2006. Empirical Estimates of Rock Mass Modulus,
International Journal of Rock Mechanics and Mining Sciences, 43, 203215
[13] Workshop - Rock Characterisation for Tunnelling, World Tunnel Congress 1997,
Vienna, Ausria.
1.5.1.4.3 Tneller Kaplama Tasarmlar
[1]

Yayn No:1, 1992.
[2]
U.S. Army Corps of Engineers, Engineer Manual 1110-2-2901, Tunnels and

Shafts in Rock.
1.5.1.4.4 Cebri Borular

[1]
Cebri Borulardaki Ar Basnlar, L.Escande, DS Vakf Yayn No:467, 1964.
[2]

Yayn No:1, 1992.
[3]
Hidroelektrik Santrallerin Proje Esaslar, . Tanrverdi, Devlet Su leri (DS), 1991
1.5.1.4.5 Kuyruksuyu Yaplar
225
[1]
Sanat Yaplar, DS Basm ve Foto-Film letme Mdrl Matbaas, ANKARA,
1989.
[2]

[3]
US Bureau of Reclamation, Design Of Small Channel Structures , A Water

226

Yapisal Tasarim 10 10 2012

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yapisal Tasarim 10 10 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ORMAN VE SU LER BAKANLII

1. Barajlar Kongresi Ekim 2012

BARAJLAR VE HES YAPISAL TASARIM

1. Barajlar Kongresi Ekim 2012

BARAJLAR VE HES YAPISAL TASARIM

1. Barajlar Kongresi Ekim 2012

BU REHBER DOKMAN ORMAN VE SU LER BAKANLIININ KATKILARI LE

BARAJLAR VE HES YAPISAL TASARIM

1. Barajlar Kongresi Ekim 2012

BARAJLAR VE HES YAPISAL TASARIM

1. Barajlar Kongresi Ekim 2012

YAPISAL TASARIM ..................................................................................................... 1

SANTRAL BNASI TASARIMI ...................................................................................... 1

Genel Kriterler .............................................................................................................. 1

Santral Binas Yer Seimi ............................................................................................ 1

Santral Yap Tipleri ve Yap Tipinin Seimi .................................................................. 3

Santral Binas Ana Ksmlarnn Belirlenmesi............................................................... 3

1.1.1.3.1 G Merkezi Yaps ...................................................................................................... 4

Santral Binas Ana Tehizatlar .................................................................................... 5

1.1.1.4.1 Trbin ve Jeneratr Tipleri ........................................................................................... 5

Santral Binas Yardmc Tehizatlar .......................................................................... 17

Tasarm Prensipleri .................................................................................................... 17

D Tasarm (Genel Yerleim izimi ve Cephe Grnleri) ..................................... 18

Mimari izimler .......................................................................................................... 20

Mekanik izimler ........................................................................................................ 21

Hidromekanik izimler ............................................................................................... 21

Yapsal Tasarm ......................................................................................................... 22

Tasarm Ykleri, Yk Kombinasyonlar ve Stabilite Analizi ........................................ 26

Betonarme Hesaplar ................................................................................................. 31

1.1.4.3.1 evre Kotu st Betonarme Hesaplar ...................................................................... 33

elik Yaplar ............................................................................................................... 38

1.1.4.4.1 Birletirme Vastalar .................................................................................................. 38

1. Barajlar Kongresi Ekim 2012

1.1.4.4.2 ekme ubuklar ....................................................................................................... 38

DOLUSAVAK TASARIMI ........................................................................................... 42

Dolusavak Yapsn Oluturan Ksmlar ..................................................................... 42

Yaklam Kanal ......................................................................................................... 42

Eik Yaps ................................................................................................................. 42

Boaltm Kanal .......................................................................................................... 42

Enerji Krc Havuz/ Sratma Eii ............................................................................ 42

Yapsal Tasarm ......................................................................................................... 42

Ykleme Halleri Olaslklar ........................................................................................ 42

Tasarm Ykleri .......................................................................................................... 43

1.2.2.2.1 Hidrostatik Ykler ....................................................................................................... 43

Dolusavak Ykleme Halleri ........................................................................................ 45

1.2.2.3.1 Yaklam Kanal Duvarlar Ykleme Durumu ............................................................. 45

Stabilite Analizi ........................................................................................................... 53

Zemin Gerilmesi ......................................................................................................... 54

Betonarme Hesaplar ................................................................................................. 54

DERVASYON DPSAVAK TASARIMLARI............................................................. 55

Derivasyon Sisteminin Seimi .................................................................................... 58

Ak Kanall Derivasyon ............................................................................................. 58

Kondvi (A-Kapa Tnel) ........................................................................................... 59

1. Barajlar Kongresi Ekim 2012

Kademeli Derivasyon ................................................................................................. 60

Tnel ile Derivasyon................................................................................................... 61

Genel Tasarm Kriterleri, Boyutlandrma, Yapsal Tasarm ........................................ 61

1.3.2.1.1 Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma........................................................................... 61

1.3.2.2.1 Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma........................................................................... 62

Derivasyon-Dipsavak Tneli ...................................................................................... 72

1.3.2.3.1 Tasarm Kriterleri ve Boyutlandrma........................................................................... 72

Derivasyon Giri Yaps.............................................................................................. 75