slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

Varln ve Yokluun tesi: Kemalpaazdenin

Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi
Engin Erdem*, Necmettin Pehlivan**

Beyond Being and Non-Being: Kamalpashazdahs Rislah on the Analysis of

the Meanings of Lays and Ays
This article examines the views of the Ottoman philosopher, Kamalpashazdah
(d. 940/1534), on the meanings of the terms of lays and ays. For Kamalpashazdah,
the term of laysiyyah throws a new light on the discussions of the metaphysics of
creation between the philosophers and the theologians (mutakallimn) in Islamic thought. The theologians, who rest on the temporal creation, try to solve the
problem of creation with respect to the dichotomy of being and non-being. For
them, God created the universe out of nothing a finite time earlier; and rejecting
this view leads to the eternity of world. Kamalpashazdah, on the other hand, who
refers to the views of al-Frb and Ibn Sn, asserts that, given the definition of
the contingency (al-mumkin), there is a third possibility beyond being and nonbeing, which corresponds to laysiyyah. According to Kamalpashazdah, the meaning of creation is not creation out of nothing, as supposed by the theologians,
but it is creation beyond being and non-being, that is, to transform laysiyyah
into aysiyyah. Grasping the intricacies in the meaning of laysiyyah, on the contrary to the claims of the supporters of the kalam cosmological argument, provides
us with an important point of view in accepting that the universe is created, even
though it has no temporal beginning. In the appendices to the article a critical
edition and translation of Kamalpashazdahs Rislah into Turkish can be found.
Key words: Kamalpashazdah, lays, ays, contingency, eternal creation, temporal
creation.

Boluk bo deildir.
L. Krauss
I. Rislenin Muhtevas Hakknda
Osmanl filozofu Kemalpaazde,1 Frb (. 338/950) ve bn Sn (.
428/1037) gibi ilhiyat-filozoflarn kulland leys ve eys terimlerinin
* Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi.
** Dr., Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi.
1 Kemalpaazde felsefe, kelm, fkh, tefsir, hadis, edebiyat, tarih ve db
SAM, stanbul 2012

87

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

anlamn analiz etmek iin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair

balkl, kk hacimli; ancak olduka nemli bir muhteva ve derinlie
sahip olan bir risle kaleme almtr. Kemalpaazdeye gre, nceki bilginlerin ou leys ve eys terimlerinin anlamn doru kavrayamad iin
hataya dmlerdir.2 Bu terimlerin anlamndaki inceliin kavranamamas,
zellikle Frb ve bn Sn gibi ilhiyat-filozoflarn yaratma metafizii
hakkndaki grleri etrafnda pek ok yanl yorumun ortaya kmasna
sebep olmutur. Bu rislenin amac, sz konusu terimlerin anlamn aklayp ortaya kan yanl anlaylar bertaraf etmektir. Kemalpaazdenin
anlamn analiz etmeye teebbs ettii bu terimleri slm felsefesinde ilk
kez Kind (. 251/866) kullanmtr.3 Kemalpaazde rislesinde Kindye
deil, Frbye ve bn Snya atfta bulunmakta, kelmclarn anlayndagibi farkl alanlarda eserler kaleme alm, uzun yllar eyhlislmlk grevinde bulunmu ok ynl bir dnrdr. Bata mantk ve metafizik
olmak zere, varlk, mhiyet, zorunluluk, imkn, isbt- vcib, yaratma, akl, lm sonras hayat, ruh-beden dalizmi, kiisel kimlik, teodise
gibi temel felsef meseleleri aklamak iin ok sayda risle hazrlam,
geleneksel erh-hiye ynteminin dna karak konular mstakil olarak problematik tarzda ele almtr. Kemalpaazdenin felsef meseleleri
ele al tarzndaki incelik, derin kavray ve sergiledii zgn yaklamlar gz nne alndnda, onun filozof olarak nitelenmeyi hak ettiini
syleyebiliriz. Kemalpaazdenin filozof tavr, felsef olmayan meseleleri aklay tarznda da kendini gstermektedir. Onun, Hz. Peygamberin
bir hadisini aklamak zere yazd Risle fil-fakr adl eserinde fakirliin yz karas olmas ifadesine getirdii imkn metafiziine dayal esiz
aklamas bunun rneklerinden sadece biridir. Ayrca, Bat felsefesindeki
Augustine, Anselm ve Aquinas gibi aslen teolog olmalarna ramen, filozof olarak tanmlanan dnrlerle karlatrdmzda Kemalpaazde
iin filozof sfatn kullanmann isabetli bir tercih olduunu syleyebiliriz.
Kemalpaazde hakknda ayrntl bilgi iin bk. Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri (Ankara: Bizim Bro Basmevi, 2009), I, 223; amil al,
Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri (Ankara: Kltr Bakanl,
2000), s. 18-65; Kemal Szen, bn Kemalde Metafizik (Isparta: Faklte Kitabevi, 2001), s. 45-97.
2 Kemalpaazde, Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Risle, prg. 2
(Risleye yaplan atflarda tahkikli neir ksmnda bizim eklediimiz paragraf numaralar esas alnmtr).
3 Kind, el-Felsefetl-l, Resill-Kind el-felsefiyye, nr. M. Abdlhd Eb
Rde (Kahire: Drl-fikril-Arab, 1950), s. 113, 118; el-Fill-hakkul-evvelttmm vel-filn-nks ellez hve bil-mecz, Resill-Kind el-felsefiyye, s.
182-83; Yusuf evki Yavuz, Eys, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
(DA), XII, 1; amil al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri (Ankara: Kltr Bakanl, 2000), s. 143.
88

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

ki eksikliklere iaret ederek bu filozoflarn grlerini akla kavuturmaya almaktadr.4

Kemalpaazdenin atfta bulunduu filozoflarn sz konusu terimleri
hangi balamlarda kullandklarn incelemek, rislenin muhtevasn anlamak bakmndan nem arz etmektedir. Leys ve eys terimleri slm dncesinde filozoflarla kelmclar arasnda en hararetli tartmalarn yaand
imkn (olurluluk) -huds (olu) ve huds- zt (ezel yaratma)- huds-
zamn (zamansal yaratma) meseleleri ile irtibatldr. slm dncesinde
filozoflar ve kelmclar lemin Tanrya muhta olduu konusunda hemfikirdirler; ancak muhtaln nitelii hakknda farkl grlere sahiptirler.
Filozoflar muhtal imkn; kelmclar ise huds ile aklamaktadr.5
Dolaysyla imkn ve huds, slm dncesinde filozoflarla kelmclar
arasndaki yaratma metafiziine ilikin gr ayrlnn kristalize olduu
iki terimdir. Hudsu yaratma anlaynda balangta sadece Tanr vardr
ve Onun dnda hibir ey (lem) yoktur.6 Kelmclara gre huds, zaman asndan yoklukla ncelenen bir eyin zaman iinde varla gelmesi anlamndadr. Sonradan varla gelen hdis, bu anlamda bir sonradan
varla getiriciye muhtatr.7 Zaman huds, bir eyin zamansal ncelik ile yokluk tarafndan ncelenmesidir.8 Dolaysyla bu anlayta Tanr,
lemden zamansal olarak ncedir. Gazzlye (. 504/1111) gre, ezel
yaratma grn benimseyen filozoflarn anlaynda Tanr ile birlikte
4

6
7
8

Frbde ve bn Snda leys ve eys terimleri iin bk. Frb, Kitbl-Fuss

(Haydarbd 1345), s. 3-4; bn Sn, e-if: el-lhiyyt, nr. G. C. Anawati
S. Zyed (Kahire: el-Heyetl-mme li-unil-mtbiil-emriyye, 1960), s.
266; a.mlf., en-Nect, nr. Mcid Fahr (Beyrut: Menrt drl-fkil-cedde,
1982), s. 259; a.mlf., Kitbt-Talkt, nr. Hasan Mecd Ubeyd (am: Drlferkad, 2008), s. 170; a.mlf., Kitb-if: Kategoriler, ev. Muhittin Macit (stanbul: Litera Yaynclk, 2010), s. 236.
bn Sn, en-Nect, s. 249-50; Fahreddin er-Rz, Kelama Giri (el-Muhassal),
ev. Hseyin Atay (Ankara: Kltr Bakanl, 2002), tercme edenin sunuu,
s. XX-XXII; Allme Hill, Kefl-murd f erhi Tecrdil-itikd (Beyrut, ts.), s.
37, 65; Sadreddin e-rz (Molla Sadr), erhu lhiyyt- if II, nr. Necef
Kul Habb (Beyrut 2007), s. 1006; Muhammet F. Kl, bn Snnn Huds
Yorumu, Beytlhikme, I/2 ( 2011), s. 105; al, Kemalpaazdenin Felsefi ve
Kelm Grleri, s. 215-17.
al-Ghazzl, Tehftl-felsife (The Incoherence of The Philosophers), ev. M. E.
Marmura (Provo, Utah: Brigham Young U.P., 1997), s. 31.
M. Cneyt Kaya, Varlk ve mkn: Aristotelesten bn Snya mknn Tarihi
(stanbul: Klasik, 2011), s. 233.
Seyyid erf el-Crcn, Kitbt-Tarft, nr. A. E. Hadar (Beyrut: DrlMarife, 2007), s. 80.
89

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

lem de kadmdir; yoktan yaratmay yadsyan bu gr kfr ile itham

edilmeyi hak etmektedir.9
Yaratma konusunda filozoflara yneltilen bu ithamn kayda deer bir karlnn olup olmadnn anlalmas, byk lde leys ve eys terimlerinin
anlamnn akla kavuturulmasna baldr. bn Snya gre10 yaratma
meselesinde imkn, hudsu nceleyen bir tartmadr; sonradan var olan
(hdis) her ey, nce imkn halinde bulunmakta iken sonradan varla kmtr: Bir ey hdis olduu iin mmkn olmam, mmkn olduu iin
hdis olmutur.11 Dolaysyla Tanr-lem ilikisi, kelmclarn dnd
gibi muhdis-hdis ilikisi deil, vcib (zorunlu)-mmkn (olurlu) veya
illet (neden)-mall (nedenli) ilikisi olarak tasavvur edilmelidir. Filozoflarn yaratma anlayn anlamak iin grlerini ekillendiren iki temel terime, yani vcib ve mmkne hangi anlamlar yklediklerini, ana hatlaryla
da olsa gz nnde bulundurmamz gerekir. Vcib, varl zorunlu olan, zt
(kendi) varln gerektiren, varl bakmndan kendisi dnda bir ey(l)e
ortak ve eit olmayan srf varlktr; bu varlk tarz sadece Tanrya zgdr.12
Mmkn ise zat bakmndan varl ve yokluu gerektirmez; mmknn
varl yokluundan, yokluu da varlndan daha evl deildir. Mmkn,
yine zt bakmndan hem varl hem yokluu iin kendi dndaki sebebe
muhtatr; onu imknsz ve zorunludan farkl klan, onun ihtiya duyduu
ayrlmaz nitelii zt imkndr; mmkn deta varln ve yokluun eiindedir ve her ikisine de nispeti eittir.13
Kemalpaazde leys ve eys terimlerini yaratma ile ilgili tartmalarn odanda yer alan mmknn tanm erevesinde ele almaktadr.14
Kemalpaazdenin konuya yaklarken temel kalk noktas, mmknn
mhiyetinin varla ve yoklua mruz kalma mertebesinde bulunduu
tezidir.15 Ona gre mmkn, kendi (zt) ne varl ne yokluu gerektirendir. Varlk ve yokluk, mmkn hakknda dnml olarak sylenebilir;
al-Ghazzl, Tehftl-felsife, s. 230.
bn Sn, en-Nect, s. 249-50.
al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri, s. 64-65.
bn Sn, e-if: el-lhiyyt, s. 35-39; Molla Sadr, erhu lhiyyt- if II, s.
142-50; M. Mehd tiyn, Talika ber erh-i Manzme-i hikmet-i Sebzevr
(Tahran: Messese-i ntirt ve p- Dnigh- Tahran, 1372), s. 303.
13 bn Sn, e-if: el-lhiyyt, s. 35-39; Molla Sadr, erhu lhiyyt- if II, s.
142-50; Muhammed Cevd Maniyye, Meliml-felsefetil-slmiyye (Beyrut:
Mektebetl-Hill, 1982), s. 39.
14 Kemalpaazde, prg. 3.
15 mer Mahir Alper, Varlk ve nsan: Kemalpaazde Balamnda Bir Tasavvurun Yeniden nas (stanbul: Klasik, 2010), s. 38.
9
10
11
12

90

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

ancak mmkn, kendisi asndan bu ikisinden de uzaktr. Nitekim mmkn iin Ne vardr ne de yoktur denilebilir. Varlk ve yokluktan biri mmknn gerekeni (lzm) olsayd, mmkn iin yaplan Zt ne varl ne
yokluu gerektirendir biimindeki tanm geerli olmazd. Kendisi iin varlk ve yokluktan biri gerekli olmayan mmknn mhiyeti, varlk ve yoklua ak konumdadr/mertebededir. Zaman asndan dnldnde iki
eliiin birden ortadan kalkmas veya birlikte bulunmas imknszdr; bir
ey hakknda bir zamanda ya varlk ya da yokluk sz konusu olabilir.16 Yani
bir ey t1 zamanda ya vardr ve yok deildir veya t2 zamanda yoktur ve
var deildir. Zira ayn zamanda iki eliik durumun bir arada bulunmas
mmkn olmaz. Eer bir zamanda varlk yok ise onun zdd olan taraf,
yani yokluk var demektir.17 Buna karlk, Kemalpaazdeye gre, aklsal
(akl mertebe) a(sn)dan dnldnde, iki eliiin birden ortadan
kalkmas sz konusu olabilir.18 rnein, mmknn mhiyeti hakknda
salt aklsal adan dnldnde Ne vardr, ne yoktur denebilir; nk mmknde varlk ile mhiyet ayr olup mmknn mhiyetine varlk sonradan eklenmektedir. Mmkn varlk demek, hakknda varlkmhiyet ayrmnn sz konusu olduu varlk demektir ki bu da zorunlu varlk dndaki her eyi kapsamakta ve imknn mhiyetin bir gerei
16 Kemalpaazde, prg. 3.
17 Alper, Varlk ve nsan, s. 39.
18 Kemalpaazde, prg. 3. Kemalpaazdenin bu ifadesi, esasen mantk ile fel-

sefe (ilhiyat) arasndaki ilikiye dayanmaktadr. Bilindii gibi felsefe, varl

varlk olmas bakmndan konu edinirken, mantk varlk hakknda verilmi
hkmleri, yani ikinci akledilirleri bilinmeyene ulatran ilkeler (mebd)
olmalar bakmndan konu edinir. Bu bakmdan bn Sn lhiyytta vcib,
mmteni ve mmknn tanmlarnda grnte dng olduunu dnen okuyucuyu Kyas Kitabna ynlendirmektedir (e-if: el-lhiyyt, s. 3536). bn Sn, Kyasta mmkne ait be mehur tarif zikreder. Ona gre,
mantn kyas kurup sonu alabilecei hakiki mmkn (el-mmknlhssa)n tarifi, leyse bi-zaruriyyindir ve bu tarif, zt zorunluluun veya
imknszln varlk ve yokluk tarafndan beraberce olumsuzlanmas anlamna gelir (e-if: el-Kys, s. 164-70; ayrca bk. Necmettin Pehlivan, emsudDn Muhammed B. Eref es-Semerkandnin Kstsul-efkr f tahkkil-esrr
Adl Eserinin Tahkiki, Tercmesi ve Deerlendirmesi [doktora tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2010], I, 9-11, 80, 86). Dolaysyla onun
yaratma konusunu ele alrken kulland leysiyyet teriminin ve buna bal
olarak ortaya koyduu ibd yaratma anlaynn leyse bi-zaruriyyin tarifi zerine kurulu olduu sylenebilir. Eer mmkne hangi anlamn verildiine dikkat edilmezse, Kemalpaazdenin de ifade ettii gibi, leysiyyet ile
yokluk (adem) arasndaki fark gzden kaar ve bu da yaratma konusunda
yanl anlamalara sebep olur.
91

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

oluu da bu balamda anlam kazanmaktadr.19 Mmknn mhiyetinin

kendisine varln eklenmedii, varla ve yoklua ak olduu mertebede,
varlk ve yokluk niteliklerinin kendisinden deil bu niteliklerin zarfndan
bahsedilmektedir. Bu niteliklerden biriyle nitelenmilik durumundan deil. Bir baka ifadeyle, burada var deil demek, bir kaydn ondan nefyidir,
yoksa varlk vasfnn nefyi deil. Byle olunca da birinin yokluu dierini
gerektirmemektedir.20
leride de greceimiz gibi, leysiyyet terimi mmknn tanm ile ilikili olup varln ve yokluun dndaki nc bir ihtimalin imknna iaret
etmektedir. Ancak buna gemeden nce, yine mmkn ile irtibatl olarak
Kemalpaazdenin ele ald varlk-mhiyet ayrm tartmasna temas etmek
istiyoruz. Varlk-mhiyet ayrm meselesi temelde zihinsel varln (vcd-
zihn) gerekliine ilikin tartmalar iermektedir.21 lhiyat filozoflar ile
kelmclarn nemli bir ksm d dnyadaki varln (vcd- hric) yan
sra zihinsel varl da kabul etmektedirler. Buna karlk Ear (. 336/947)
ve Ebl-Hseyin el-Basr (. 436/1044) gibi baz kelmclar zihinsel varl
reddederek varlk-mhiyet ayrmna itiraz ederler.22 Kemalpaazde, incelediimiz rislesinde varlk-mhiyet ayrm konusunda Earnin itirazlarna
yer verir.23 Nominalist anlayla zihinsel varl (vcd- zihn) reddeden
Earye gre, sadece tek tek nesneler mevcuttur; bu nesneler arasnda ortak
bir varlk mefhumundan sz edilemez; bir anlamda varlk tmeli sadece isimlendirmeden ibarettir. Earye gre, eer varlk mhiyete eklenseydi,
ona yklem olsayd, varln eklenmedii durumda mahiyetin yok olmas gerekirdi. Bu durumda varln yoka yklenmesi gerekirdi. Dolaysyla,
varln mhiyete eklenmesi sz konusu deildir.24 Kemalpaazdeye gre,25
Crcnnin (. 1413) Mhiyet, mhiyet olmas bakmndan ne vardr, ne
yoktur... Bunlarn her biri ona eklenmitir. Eer onunla birlikte varlk dnlrse var olur; onunla birlikte yokluk dnlrse yok olur26 tarzndaki
aklamas, Earnin eletirisine cevap vermek iin yeterli deildir. Sorunun
19
20
21
22

23
24
25
26
92

Kaya, Varlk ve mkn, s. 210.

Alper, Varlk ve nsan, s. 39.
al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri, s. 147.
Seyyid erf el-Crcn, erhul-Mevkf, nr. Abdurrahman Umeyre (Beyrut:
Drl-Cl, 1997), I, 239-43; Mahmut Ay, Sadruerada Varlk: Tadlul-ulm
Temelinde Kelam-Felsefe Karlamas (Ankara: lhiyat Yay., 2006), s. 102,
109.
Kemalpaazde, prg. 3-4.
Crcn, erhul-Mevkf, I, 239-43.
Kemalpaazde, prg. 4.
Crcn, erhul-Mevkf, I, 240.

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

zm, cnin (. 1355) syledii gibi, Mhiyet, mhiyet olmas bakmndan ne vardr ne yoktur, demektir.27
Kemalpaazdeye gre, Crcnnin aklama tarzndaki hata, mmknn mhiyeti konusunda varlk-yokluk ikileminin dna kamamasdr.
Halbuki mmknn mhiyeti hakknda nc bir ihtimal daha sz konusudur: Mmknn o mertebede ne varlk ne de yokluk ile nitelenmesi.
Yukarda da sylediimiz gibi, zamansal adan dnldnde bir eyin
bir zamanda ya var ya da yok olduunu kabul etmek gerekir; bir eyden
bir zamanda varl olumsuzlaynca yokluunu, yokluu olumsuzlaynca da
varln dnmek gerekir. Burada yokluun eliii varlk, varln eliii
yokluktur. Bu sebeple Crcn, mmknn mhiyeti hakknda Eer onunla birlikte varlk dnlrse var olur, onunla birlikte yokluk dnlrse
yok olur demektedir. Ancak mmknn mhiyeti, varla ve yoklua ak
bir konumdadr / mertebededir. Bu mertebe, varlk ve yokluk ile nitelenmenin zarfdr; dolaysyla bu mertebe iin Ne vardr ne yoktur denebilir.
Yani, bu mertebede varln olumsuzlanmas halinde, Crcnnin dnd gibi, o mertebenin yokluk ile nitelenmesi veya yokluun olumsuzlanmas
halinde varlk ile nitelenmesi zorunlu deildir. Zira Kemalpaazdeye gre,
mertebenin iki eliikten uzak olmas, yani bu (belirli) mertebede o ikisinden bir eyin bulunmamas imknsz deildir. Dolaysyla, cnin syledii
gibi, Mhiyet, mhiyet olmas bakmndan ne vardr ne yoktur demek, daha
isabetlidir.28
27 Crcn, erhul-Mevkf, I, 240.
28 Kemalpaazde, prg. 4. Mahiyet, mantkta O nedir? sorusunun cevabn

ifade eder. Szgelimi Akll canl, nsan nedir? sorusuna verilen cevaptr.
Burada mhiyet, cins ile tr arasndaki iliki asndan ele alnmaktadr. Buna
gre akll canl, insan trn tanmlayan cinstir. Mhiyet ontolojik adan
dnldnde ise, Bir eyin, kendisi ile o ey olduu ey olarak anlalmakta ve birinciden farkl olarak tikel bir insana da referansta bulunulmaktadr. Dolaysyla, bir eyin mhiyeti sz konusu olduunda bu eyi ya kendisinin d dnyada mevcut olmas ya da zihinde mevcut olmas bakmndan
dnm oluruz. Ayn mhiyet, kendisi olmas, kendi dndakilerle ilikili
olup olmamas veya d dnyada mevcut olmas bakmlarndan incelenebilir:
1. Birincisinde mhiyetin, baka herhangi bir ey ile ilikili olmama koulu
(bi art- l ey) sz konusudur (srf/mcerret mhiyet). 2. kinci durumda,
baka herhangi bir ey ile ilikili olmama koulu (l bi art- ey) sz konusu
deildir (mutlak mhiyet). 3. nc durumda ise mhiyetin baka bir ey
ile koullu (bi art- ey) olmas sz konusudur (kark/mahlta mhiyet).
Mhiyet, birincisinde maddeye, ikincisinde cinse, ncsnde ise tre
tekabl eder. Bk. bn Sn, Kitbu-if: Metafizik, ev. Ekrem Demirli mer
Trker (stanbul: Litera Yaynclk), 2004, I, 172-81; Seyyid erf el-Crcn,
erhul-Mevkf, ev. mer Trker (stanbul: Krk Gece), 2011, I, 294-99; Syed
93

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

Kemalpaazde bu aklamalarn devamnda Frb ve bn Snnn grlerine atfta bulunarak leysiyyet terimini u ekilde tanmlamaktadr:
Bil ki hikmet ehli, kitaplarnda mhiyetin, asl derecesinde ve varla ve
yoklua ak olduu mertebede varlk ve yokluktan uzak olmas durumuna, srf nefiy ve tam olumsuzlama olmas bakmndan leysiyyet adn
vermilerdir.29

Leysiyyet, kendisi bakmndan varl ve yokluu gerektirici olmayan

mmknn mhiyetinin, zorunlunun kendisine ilimesinden nceki varla ve yoklua eit konumudur. Onun bu konumu hakknda hem varln
hem de yokluun deillenmesi sz konusudur; o, var deildir, ancak yok da
deildir. Bu konum, ikisi de deil anlamnda leysiyyettir. Burada filozofun mmknn mhiyeti hakknda kulland srf nefiy ve tam olumsuzlama tbirleri son derece dikkat ekicidir. Kelmclarn hudsu yaratma
anlay varlk-yokluk ikileminin dna kamamaktadr. Onlara gre, lem
yaratlmadan nce ya yoktur ya da vardr; ikincisi lemin kdemi sonucunu douracandan birincisini kabul etmek zorunludur. lemin sonradan
yaratlmas, nce yok iken sonradan varla karlmas (ihds) anlamna gelir. Gazzlnin syledii gibi, balangta Tanr var(d) ve hibir ey (lem)
yoktu; daha sonra Tanrnn yaratmas ile lem var oldu. Birinci nermede
Tanrnn mutlak yaratcln vurgulamak iin Tanr dndaki varlklarn
deillenmesi sz konusudur. Kelmclar yaratma meselesini varlk-yokluk
ikilemi asndan izah etmeye altklar iin onlara gre lem, nce yok
(adem) iken sonra varlk kazanmtr. Oysa Kemalpaazdeye gre, lemin
bilfiil var olmasndan nceki durumunu ifade eden Leys, ademden, yani
yokluktan farkl ve te bir eydir.30
Filozoflarn grnde lemin kelmclarn kabul ettii anlamda sonradan (hdis) olduunu kabul etmek, yaratma meselesini zmek anlamna
gelmedii gibi, baka bir sorunu da beraberinde getirmektedir:31 lemin
varla gelmeden nceki durumu nedir? Zorunlu mu, mmkn m, yoksa imknsz m? Zorunlu ise, tanm gerei, onun bir balangc olamaz;

M. Naquib al-Attas, Prolegomena to the Metaphysics of Islam (Kuala Lumpur:

ISTAC, 1995), s. 221-23. Kemalpaazde burada mhiyet ile birinciye, yani srf
mhiyete atfta bulunmaktadr.
29 Kemalpaazde, prg. 7.
30 Alper, Varlk ve nsan, s. 40.
31 bn Snnn huds deliline ynelik eletirilerinin ayrntlar iin bk. Kaya,
Varlk ve mkn, s. 233-38.
94

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

benzer biimde, imknsz olan bir eyin varla gelmesi de dnlemez.32

lemin yaratlmasndan nceki durumunun zorunlu ya da imknsz olmas
sz konusu olamayacana gre, onun mmkn olduunu kabul etmek gerekir. Dolaysyla her hdis ilk nce imkn halinde bulunmu olmaldr.33
Filozoflara gre, lemin yaratlmasndan nceki imkn halini varlk ile
nitelemek onun zorunlu; yokluk ile nitelemek ise imknsz olduunu
sylemek mnasna gelir. Burada karlalan sorunu amak iin varln ve
yokluun tesindeki nc bir ihtimali kabul etmek gerekir. te leysiyyet,
mmknn bilfiil varla gelmeden nceki, varln ve yokluun tesindeki
varla ve yoklua ak olduu konumdur/mertebedir. Yaratma meselesinde varlk-yokluk ikileminin dna kamayan kelmclar, yoktan yaratma
grn savunarak lemin yaratlmadan nceki durumu hakknda Var
deil anlamnda sadece bir deillemede bulunmu olmaktadrlar. Buna
karlk filozoflarn anlay, lemin yaratlmasndan nceki durumuna ilikin varln ve yokluun tesindeki nc bir ihtimal zerine kuruludur.
Bu anlayta Var deil ve Yok deil tarznda iki deilleme sz konusu
olduu iin bu durum leysiyyet terimi ile ifade edilmektedir. kinci model
yaratma anlay, iki deillemeyi (leysiyyeti) ierdiinden Tanrnn mutlak
yaratcln aklamada birincisinden daha stndr. Nitekim bn Snya
gre, Kurandaki en yksek yaratma formunu ifade eden ibdn anlam,
kelmclarn dnd anlamda yoktan yaratmak deil, herhangi bir alet,
madde veya zaman gibi araclar olmakszn yaratmak, leysiyyeti eysiyyete
dntrmek, varln ve yokluun eiinde bulunan mmknn mhiyetini
varln aydnlna karmaktr.34 Kelmclarn hudsu yaratma anlay32 Alper, Varlk ve nsan, s. 41.
33 bn Sn, aretler ve Tembihler (el-rt vet-Tenbht), ev. Ali Durusoy v.dr.

(stanbul: Litera Yaynclk, 2005), s. 137.

34 bn Sn, e-if: el-lhiyyt, s. 266-67; a.mlf., el-Mebde vel-med, nr. Abdullah Nrn (Tahran: The Institute of Islamic Studies, 1343), s. 77. Hseyin
Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma balkl eserinde filozoflarn yaratma
anlaylarn metafizik temellerini aklayarak son derece derinlikli biimde
analiz etmektedir. Ancak Atay, ibd konusunda Frbnin ve bn Snnn
grlerini aklarken onlarn bu terime yoktan yaratma anlamn yklediklerini ileri srmektedir. Atay, bn Snnn e-ifdaki ibd tanmnda
kulland leysiyyet terimini yokluk olarak yorumlayarak filozofun ibd
ile mutlak yoktan sonra nesneye gereken eksiksiz, tam bir varlk vermek
mnasn kastettiini sylemektedir. Kemalpaazdenin aklamalar gz
nne alndnda Atayn da leysiyyet terimindeki incelii gz ard ettii ve
meseleyi varlk-yokluk ikilemi asndan izah etmeye alt sylenebilir.
Bk. Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma (Ankara: A lhiyat
Fak. Yay., 1974), s. 120-23.
95

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

na gre Tanrnn lemi yoktan yaratt kabul edilse bile, baka bir sorun
gndeme gelmektedir. Bu sorunu bn Snnn rneini kullanarak anlatacak
olursak, kelmclarn anlayndaki Tanr-lem ilikisini usta-bina ilikisine
benzetebiliriz. Usta binay yaptktan sonra bu binann ustasndan bamsz
olarak varln idame ettiini dnmekte bir eliki olmad gibi, Tanr
lemi yoktan yarattktan sonra lemin kendi bana varln srdrdn
dnmemek iin bir sebep var mdr? bn Snya gre, hudsu yaratma
modelinde bu soruya olumsuz cevap vermemek iin hibir sebep yoktur;
nk bu anlay lemin varla gelmek iin Tanrya muhta olduunu
aklasa bile, idamesi iin de Tanrya muhta olduu konusunda herhangi
bir metafizik gereke ortaya koyamamaktadr.35 nk onlara gre lem
Allaha, kendisine varlk vermesinde yani yokluktan varla karmasnda ihtiya duyar ve bylece bunu yapmakla fil olur. Allah fiilini yapm ve lem
iin de yokluktan sonra varlk meydana gelmi ise nasl olur da bundan sonra o, file ihtiya duyacak ekilde yokluktan varla kar?!36 Oysa lemin
Tanrya olan muhtal huds deil, imkn olarak anlaldnda, -mmkn zt gerei varl gerektirmedii iin- lem hem varla kmak hem
de varln srdrmek iin Zorunlu Varlka muhta olacaktr.37 Nitekim
ibd yaratmada varlk verme daimi olduu gibi yokluka (adem) engel
olma da daimidir.38
Kemalpaazdeye gre, leysiyyet konusunda yukardaki aklamalar
bir srr daha ak hale getirmektedir.39 Bu sr, huds-u zt ve huds-u
zamn arasndaki fark ile ilgilidir. Yukarda kelmclarn huds-u zamnyi
savunduklarn sylemitik. bn Sn, huds ve kdemi ikiye ayrarak; zt
kdem-zamn kdem ve zt huds-zamn huds eklinde bir ayrm ortaya koymaktadr.40 Zt kdem, varl bir nedene bal olmamaktr. Buna
35 bn Sn, aretler ve Tembihler, s. 134-35; a.mlf., e-if: el-lhiyyt, s. 264;

36
37

38
39
40

96

aban Hakl, Mteahhirn Dneminde Felsefe-Kelam likisi: Fahreddn erRz rnei (doktora tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
2002), s. 110-11.
bn Sn, aretler ve Tembihler, s. 134.
bn Sn, aretler ve Tembihler, s. 135-39; Kaya, Varlk ve mkn, s. 221-26.
Kemalpaazde, Risle fil fakr (Sleymaniye Ktphanesi, Lleli, nr. 3682)
balkl rislesinde Hz. Peygamberin bir hadisinden hareketle mmknn
Tanrya muhtalnn metafizik temellerini aklamaktadr. Bk. Alper, Varlk
ve nsan, s. 49-50; al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri, s. 12022.
bn Sn, el-Mebde vel-med, s. 77.
Kemalpaazde, prg. 8.
bn Sn, Risle fil-Hudd, Islamic Philosophy, ed. Fuat Sezgin (Frankfurt: J. W.
Goethe University, 1999), 42 iinde, s. 112; a.mlf., Kitabn-Nect, s. 254; a.mlf.,

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

gre zt bakmndan kadm olan sadece Tanrdr.41 Zamn kdem, gemite

hep var olmak, zamansal balangc olmamaktr. rnein: Tanr, akllar ve
felekler. Buna gre, zamn kdemin kapsam zt kdemden daha genitir.42
Zt hdis, varl bir nedene bal olan, ncesinde baka varlk bulunan
ey; zamn hds ise ncesinde yokluk geen, zamansal balangc olan eydir. Filozoflar kdemi ve hudsu hem nedenlilik hem zaman bakmndan;
kelmclar ise sadece zaman asndan izah etmektedirler. Filozoflara gre
zt kadm, varl kendinden olan; zt hdis, varl bir nedene bal olandr. Kelmclara gre kadm, gemite hep var olan, zamansal balangc olmayan; hdis, zamansal balangc olan, zerinden yokluk geen, demektir.43
Kemalpaazdeye gre, filozoflarn savunduu zt hudsta neden, nedenliden ncedir. Kelmclarn hatas, buradaki ncelii de yokluk olarak yorumlamalardr: Onlara gre zt huds, zamn hudsta olduu gibi, varln yokluk ile de ncelenmesidir.44
Kemalpaazde bu noktada, c ve Crcnnin zt ve zamn huds tariflerindeki yol ayrm noktalarna ok kritik bir mdahalede bulunmaktadr.
Ona gre c, zt hudsu mmknn var-olmamaklnn var-olmakln
biz-zt ncelemesi olarak aklarken isabet etmitir. Buna karlk c,
Mmkn, zt bakmndan varl gerektirici deildir. Varlk, bakas sebebi
ile ona gerekli olur ve zt bakmndan olan ey, bakas bakmndan olan
eyi nceler. diyerek hata etmitir. Burada Kemalpaazdenin dikkat ektii incelik, mmknn var-olmamaklnn (l-vucd) var-olmakln
biz-zt ncelemesi ile mmknn zt bakmndan varl gerektirici
olmamas arasndaki fark ile alkaldr.45 lk bakta her iki ibarenin de
ayn anlama geldii dnlebilir. Ancak, cnin birinci ibaresindeki varolmamakllk (l-vucd) leysiyyet anlamnda olup yokluk (adem) anlamnda deildir. kinci ibaresinde ise mmkn ile yokluk zdeletirilmektedir
ki, Kemalpaazdeye gre46 bu yanltr. nk mmkn, zt bakmndan
yok deildir; varlk ve yokluktan her birini kabule aktr. Zt bakmndan her ikisine olan nisbeti eittir. Kemalpaazde Crcnnin iki konuda

41
42

43
44
45
46

aretler ve Tembihler, s. 139; Hakl, Mteahhirn Dneminde Felsefe-Kelam

likisi, s. 96-97; Kl, bn Snnn Huds Yorumu, s. 108-14.
Hakl, Mteahhirn Dneminde Felsefe-Kelam likisi, s. 97.
Ahmed Nr, sbt- Vcib (Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, nr.
3129), vr. 18-19; Engin Erdem, Ahmed Nr: bn Snnn sbt- Vcib Yntemi, Din Aratrmalar, 14/39 ( 2011), s. 66-67.
Kl, bn Snnn Huds Yorumu, s. 108-21.
Kemalpaazde, prg. 8.
Kemalpaazde, prg. 8.
Kemalpaazde, prg. 6.
97

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

hata ettiini savunmaktadr: Birincisi, mmknn varla ve yoklua ak

olduu konumdaki var-olmamaklk (l-vcd) ile yokluu (adem) ayn anlamda dnmesidir. kincisi, zt hudsu, yokluun varla biz-zt ncelii olarak grmesidir. Kemalpaazdeye gre, Crcnnin birinci yorumu
yanltr; nk var-olmamaklk, yokluk ile deil leysiyyet ile zdetir. kinci yorumu da hataldr; nk zt hudsta varl nceleyen yokluk deil,
var-olmamaklk, yani leysiyyettir. Kemalpaazdeye gre, kelmclarn zt
hudstaki ncelii yokluk (adem) olarak yanl tarzda yorumlamalarnn
sebebi, leys ve madm arasndaki fark anlayamamalardr.47 Kendisi, bunu
aklamak iin bn Snnn e-ifdaki u ifadelerine atfta bulunmaktadr:48
Nedenli, kendisi bakmndan leystir, nedeni bakmndan eystir. Bir ey
iin kendisi bakmndan olan, zihinde, bakas bakmndan olandan zaman
bakmndan deil de zt bakmndan daha nce gelir; yleyse her nedenli,
zt bakmndan sonralk ile leysten sonra gelen eystir.49 Nedenli, gemite btn zamanlarda bulunmu olsa bile, onun var-olmamakl (leysiyyet)
varlndan bizzat nce olduu iin onun bir balangc vardr. Varln ve
yokluun tesindeki nc bir mertebe/konum olarak leysiyyetin anlam
kavrandnda zt hudstaki nceliin yokluk (adem) anlamnda olmad
da anlalr. Nitekim Kemalpaazdeye gre, filozoflarn yaratma anlayndaki incelii kavrayan ve leysiyyetin anlamn bilen Kavray yksek bir
zihin una hkmeder: Mmkn, kendinde mevcut olmadndan varl
bakasndan alr, nk eer zatndan varl olsayd varl bakasndan almas mmkn olmazd, aksi halde varken bir daha var olurdu. Dolaysyla
bakasndan alnan varlk, mmknn kendisinde bulunan var-olmamaklk
(l-vcd) ile nedenlenmitir. Bylece leysin eysten zt bakmndan nce
geldii ortaya kmtr.50
Kemalpaazdenin buraya kadarki aklamalarndan hareketle onun
rislede birbiriyle balantl iki temel tezi savunduunu syleyebiliriz:
1. Mmknn mhiyeti sz konusu olduunda, varln ve yokluun tesinde nc bir ihtimal daha sz konusudur. Bunun ad leysiyyettir. Leysiyyet ile yokluk birbirinden farkl eylerdir. Kelmclarn hatas, yaratma meselesini varlk-yokluk ikilemi asndan izah etmeleri ve leysiyyet ile yokluk
arasndaki fark grememeleridir.
2. Zt hudstaki ncelik, yokluk deil leysiyettir. Zt hudstaki zt ifadesi temelde mmknn ztna nispetle sylenmektedir. Mmkn, zt ne
47
48
49
50
98

Kemalpaazde, prg. 8.
Kemalpaazde, prg. 8.
bn Sn, e-ifa: el-lhiyyt, s. 266.
Kemalpaazde, prg. 2.

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

varl ne yokluu gerektirendir; onun, zt bakmndan durumu ne varlktr

ne de yokluktur. Leysiyyet, onun ztndan kaynaklanan bu var-olmamaklk
halini ifade eder. Mmkn ancak kendisi dndaki (gayr) bir neden ona
ilitikten sonra bakasyla var olabilir; dolaysyla, onun zt asndan
olan var-olmamaklk hali, bakas bakmndan olan varlk halinden zt
olarak nce gelmektedir. Dolaysyla, onun var-olmamaklndan sonraki
varl, zat bakmndan sonralktr. Kelmclar zamn hudsu esas aldklar
iin, zt hudstaki ncelik-sonralk ilikisini de kendi bak alarna gre
yorumlamlardr. Onlarn en temel hatas, zt hudsta da varl nceleyenin yokluk olduunu dnmeleridir. Halbuki zt hudsta mmknn
zatndan kaynaklanan var-olmamaklk (leysiyyet) hali, yokluktan farkl ve
te bir eydir. Zt hudsta varl nceleyenin yokluk olduunu sylemek,
yokluun varln sebebi olduunu kabul etmeyi gerektirir ki byle bir ey
sz konusu olamaz.51
Kemalpaazdenin yukarda ana hatlaryla zetlemeye altmz
rislesinde serdettii grleri, klasik slm dncesi asndan nemli olduu kadar, ada din felsefesindeki yaratma ve teodise ile ilgili tartmalara
da nemli bir alm getirmektedir. William Lane Craig ve Caner Taslaman
gibi birok din felsefecisi modern fizikteki byk patlama gibi teorilerin
zamansal yaratma dncesini destekleyen sonular ortaya koyduunu,
Tanr inancn mkul biimde izah etmenin yegne yolunun zamansal yaratmaya dayal huds deliline bal olduunu ileri srmektedir.52 Ad geen felsefeciler asndan ateist dnrlere kar Tanr inancnn akliliini
savunmann en mkul yolu, evrenin zamansal balangc olduunu savunan
huds delilini benimsemektir. Taslaman, Big Bang ve Tanr balkl eserinin
nsznde Tanrnn var olup olmad ve evrenin ezel olup olmad konusunda yaplan tartmalarda, Big Bangin hangi tezleri desteklediini, hangilerini yanlladn gstermeye altm. Bylece binlerce yldr yaplan
ok temel tartmalar Big Bange yarglattm53 ifadelerine yer vermektedir.
Bu felsefecilere gre, evrenin zamansal bir balangc olduunu reddetmek,
evrenin yaratlmadn, modern bilim ile Tanr inanc arasnda kartlk olduunu kabul etmek mnasna gelecektir. Ancak, son derece geni bir tartma konusu olan evrenin balangc meselesi hakknda birok nde gelen
modern fizikinin evrenin zamansal balangc olmadn savunduu da bir
51 Kemalpaazde, prg. 8.
52 William Lane Craig, The Kalm Cosmological Argument (Eugene: Wipt and

Stock Pub., 2000), s. 149-53; a.mlf., Time and Eternity: Exploring Gods Relationship to Time (Illinois: Crossway Books, 2001), s. 214-36; Caner Taslaman,
Big Bang ve Tanr (stanbul: stanbul Yay., 2003), s. 131-32, 153-55.
53 Taslaman, Big Bang ve Tanr, s. 8.
99

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

vakadr.54 Evrenin zamansal balangc olup olmad konusunda ada fizikiler arasnda sregelen tartmalar incelemek, bu makalenin amalar
arasnda yer almamaktadr. Bununla birlikte, evrenin zamansal balangc olmadn savunanlarn tezlerinin hakl kmas durumunda, fizikteki bu gelimenin nemli metafizik sonular douracan, huds deliline endeksli bir
Tanr tasavvurunu geersiz hale getireceini grmek srpriz olmayacaktr.
Hawking bu sorunu yle ifade etmektedir: Evrenin bir balangc olduka,
bir yaratc olduunu varsayabiliriz. Ama evren gerekten tmyle kendine
yeterli, snrsz ve kenarsz ise ne ba ne de sonu olacaktr; yalnzca olacaktr!
O halde bir Yaradana ne gerek var?55
Gaven Kerr A Thomistic Metaphysics of Creation balkl makalesinde,
Thomasc yaratma anlaynda evrenin zamansal bir balangc olmamas
durumunda da bir yaratcya gerek duyulacan temellendirmeye almaktadr. Thomas Aquinasn (. 1274) anlayna gre, lem ezel olsa, yani zamansal bir balangc olmasa bile, var-oluu iin yine de bir nedene muhta
olacaktr; nk lem, ister sonlu ister sonsuz olsun, kendi zt ile kim olmad iin onun varl bakasna baldr; yani bir eyin zamansal adan ezel
olmas, onun yaratlmam olduu anlamna gelmez.56 Kerre gre, metafizik
arka plan olanlar asndan bir eyin balangc ile bir eyin yaratlmas
birbirinden farkl meselelerdir. Bir eyin balangc, o eyin meydana geldii
zamana iaret eder; buna karlk bir eyin yaratlmas, o eyin varla kma
tarzna dellet eder. ou kez bir eyin balangc ile yaratlmas akr; ancak bu, ikisinin zorunlu olarak eanlaml olduu mnasna gelmez. Bir eyin
yaratlmas, o eyin varla karlmas; bir eyin balangc ise o eyin iinde
meydana geldii zamana tekabl eder. kincisi olmadan birincisi gerekleebilir; ancak tersi doru deildir.57 Kemalpaazdenin terimleri ile ifade
edecek olursak, zamn huds olmadan zt huds gerekleebilir; ancak,
zt huds olmadan zamn huds meydana gelemez. Kerr, yaratma ile zamansal balang arasndaki fark daha iyi anlayabilmemiz iin gne ile ay
arasndaki ilikiyi tasavvur etmemizi nerir. Buna gre, gnein ve ayn her
ikisinin de ezel olduunu dnelim. Bu durumda gnein ayn yzeyini ezel olarak aydnlatm olacaktr. Hem gne hem ay ezel olduu iin,
ayn aydnlnn bir balangc olmayacaktr; ancak ay, aydnlk iin yine de
54 Gaven Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, Religious Studies (doi:

10.1017/S0034412511000 291, 2012), s. 2-4.

55 Stephen W. Hawking, Zamann Ksa Tarihi: Byk Patlamadan Kara Deliklere,
ev. Sabit Say Murat Uraz (stanbul: Milliyet Yay., 1991), s. 182.
56 Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, s. 4.
57 Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, s. 4.
100

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

gnee muhta/bal olacaktr. Dolaysyla, bir eye muhta olmakla, zamansal adan balangc olmamak birbirinden farkl eylerdir. Bylece, gnein
zamansal adan olmasa da analitik adan ayn ndan ncedir.58
Kerrin, Thomasnn yaratma anlayndan hareketle gelitirdii bu yorumlar, Kemalpaazdenin leysiyyet terimi balamnda derinlemesine
tahlil ettii zt huds-zamn huds ayrm erevesinde daha ileri seviyede yapmak da mmkndr. Yukarda sylediimiz gibi Frbye, bn Snya
ve Kemalpaazdeye gre zt adan kadm olan sadece Tanrdr; zaman
asndan kadm olan baka varlklar da mevcuttur; nk lem, zt huds
ile varla kmtr. lem, zaman bakmndan kadm olsa bile bu, onun yaratlmam olduu anlamna gelmedii gibi, muhtaln da ortadan kaldrmaz.
Varlk tarz itibariyle mmkn olan lemin, zaman asndan balangsz olmas, onun var olmak ve varln srdrmek iin kendisi dndaki zorunlu
bir nedene muhta olduu gereini deitirmez.59 Kemalpaazdenin60 bn
Snnn en-Necatndan yapt u alnt meseleyi daha ak ve anlalr ekilde ortaya koymaktadr: Her nedenli, zt bakmndan ilk nce leystir, sonra
ikinci olarak nedeni bakmndan eystir. Bu durumda her nedenli sonradan
olmadr, yani zt bakmndan var olmad durumda iken varl sonradan
bakasndan alr. yleyse her nedenli zt bakmndan sonradan olmadr.
rnein o, bu varl btn zamanlarda var ediciden alarak var olsa bile
yine de sonradan olmadr. nk onun var-olmamaklndan sonraki varl, zt bakmndan sonralktr.61
Kerrin yorumuna gre Thomas Aquinas yaratma meselesini Tanrnn
zorunluluu ve lemin mmknl temelinde aklamakta, Tanrda varlk
ile mahiyetin zde, yaratlmlarda ise ayr olduunu ve yaratmann zt
huds ile gerekletiini savunmaktadr. Thomasnn yaratma anlay ile
Frbnin ve bn Snnn grleri arasnda dikkat ekicici benzerlikler bulunmakla birlikte, Thomas ve ad geen mslman filozoflarn anlaylar
arasnda Kemalpaazdenin aklamalarnn berrakla kavuturduu temel
bir farkllk sz konusudur. Kemalpaazdeye gre, zt hudsta nedenin
nedenliye ncelii yokluk (adem) deil, leysiyyettir. ayet bunu yokluk
olarak deerlendirirsek, yokun varln nedeni veya onun nedenin nedeni
olmas gerekir. Halbuki zt yokluu gerektiren imknsz olduundan, nedenlinin mmkn deil de imknsz olmas, Tanrnn da imknsz var kl-

58
59
60
61

Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, s. 4.

Ferit Uslu, Tanr ve Fizik (Ankara: Nobel Yay., 2007), s. 134-40.
Kemalpaazde, prg. 8.
bn Sna, en-Nect, s. 145-46.
101

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

mas gerekir ki bu mmkn deildir.62 Thomas leysiyyet terimindeki incelii

bilmedii iin varlk (vucd)-yokluk (adem) ikileminin dna kamam ve
lemin yaratlmasndan nce yok olduunu varsaymakla kelmclarla ayn
hataya dmtr. Bu bakmdan Kemalpaazdenin leysiyyet terimi temelinde gelitirdii yaratma modeli, kelmclarn anlayndan olduu kadar
Aquinasn grnden de daha tutarl bir ereve sunmaktadr.
Kemalpaazdenin leysiyyet terimine dair aklamalarnn yaratma metafizii asndan olduu kadar din felsefesindeki ktlk meselesinin izah bakmndan da son derece zgn boyutlar vardr. Bu konuyu baka bir
almaya erteleyerek rislenin tahkikinde ve tercmesinde takip ettiimiz
yntem hakknda bilgi vermek istiyoruz.

II. Rislenin Tahkiki ve Tercmesi Hakknda

Kemalpaazde, Osmanl ilim havzasnn ok ynl ve zgn grleri
olan filozoflarndan biridir. Felsefe, kelm, fkh, tefsir, hadis, dil, iir, db,
mantk ve tarih gibi birok alanda eserler vermitir. zellikle felsefe, kelm
ve mantk gibi alanlarda yazdklarna bakldnda, Frbnin uslbu ile
benzerlikler tadn sylemek mmkndr; nk metinler ksa, ancak youn rgl ve tartmal noktalara zgdr. almann sonunda
Kemalpaazdenin bu nitelikteki bir rislesinin tahkili neri ve tercmesi
sunulmutur.
Kemalpaazde almasn, Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair
Risle olarak isimlendirmitir.63 Baz nshalarda Rislenin balnda bazen eys bazen de leys nce gelmektedir. Biz, rislenin ieriini gz nne
alarak leysin ncelendii nshalar esas aldk. Risle, yaratma metafizii
ile ilgilidir; yukarda iaret vettiimiz gibi zgn bir ierie sahiptir ve bu
konuda deta bir krlma noktas olarak deerlendirilebilir. Rislenin yurt
ii ve yurt d ktphanelerde yaklak 70 nshas bulunmaktadr. Tahkik,
Sleymaniye Ktphanesindeki , Mill Ktphanedeki bir nsha esas alnarak ina edilmitir.
1. Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi Koleksiyonu: Demirba numaras 002041 olan mecmuann 275a-278a varak aralnda yer alan bu nsha; tahkikte ( )olarak rumuzlandrlmtr. Mecmuada 87 risle mevcut olup
76 tanesi Kemalpaazdeye aittir. Yaz tr, mecmuann tamamnda taliktir
ve tek mstensihin elinden km gzkmektedir. Baz nemli yerler ve durak noktalar krmz ile iaretlenmitir. Varaklar 21 satrdan olumaktadr.
62 Kemalpaazde, prg. 7-8.
63 Kemalpaazde, prg. 2.
102

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

Kenarnda herhangi bir not yoktur; sadece iki ibarede dzeltme ve metindeki isimsiz atflarn almlar niteliinde notlar bulunmaktadr. Mellifin air
Mtenebbden ald msrann bana krmz mrekkeple iir notu dlmtr. Bu nshann mellife aidiyeti konusunda metin ierisinde herhangi
bir bilgi mevcut deildir. Mecmuann ak bir mstensih kayd olmamakla beraber, 331a varanda bnl-Arab hakkndaki fetvann Kemalpaazde tarafndan yazld notu vardr. Bir varaklk fetvann yaz tr dier rislelerden
farkldr. Yine 331ann kenar notunda Muslihuddinin talebi zerine e-eyh
el-Mft tarafndan kopya edildii ve sonra da Kemalpaazdeye arz edildii
notu dlmtr.
2. Sleymaniye Ktphanesi, M. Hilmi F. Fehmi Koleksiyonu: Demirba
numaras 000233 olan mecmuann 215b-217b varak aralnda bulunan bu
nsha, tahkikte ( )olarak rumuzlandrlmtr. Mecmuada 71 risle bulunmaktadr. Risleler tablo halinde isim ve varak numaralar ile gsterilmitir.
Yaz tr mecmuann tamamnda nesihtir ve tek bir elden km grnmektedir. Olduka dzgn yazlmtr. Tam metinli varakta 23 satr vardr.
Metindeki gizli atf aklayan bir aklama ve eksik ibarenin tashihini gsteren kenar notundan baka bir bilgi mevcut deildir. Rislenin sonunda mstensih ve tensih tarihi mevcut deildir. Fakat 71. rislenin sonuda Mellifin
hattndan yazlan bir hattan yazlmtr notu bulunmaktadr. Dier taraftan
birinci rislenin sonunda (9a) 19 aban h. 933te (21 Mays 1527) bitirildii
notu bulunmaktadr. Mellifin lm yl 1534 kabul edildiine gre, bu mecmua mellif hayatta iken tensih edilmi grnmektedir.
3. Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye Koleksiyonu: 000186 demirba
nolu mecmuann 184a-185b varak aralnda yer alan bu nsha, tahkikte
( )olarak rumuzlandrlmtr. Yaz tr mecmuann tamamnda taliktir ve
tek elden tensih edilmi gzkmektedir. Mecmuada 61 risle bulunmaktadr.
Risleler nshann banda krmz mrekkeple yaplm tabloda topluca verilmitir. alma konumuzu oluturan risle 52. sradadr. 184a varandaki
satr says 23, 184b ve 185adaki satr says 25tir. Rislenin bana krmz
mrekkeple rislenin ad yazlmtr. Ayrca baz durak noktalarnn ve ibarelerin st krmz mrekkeple izilmitir. Kenarnda gizli atflar aan, metindeki tashihleri gsteren notlar bulunmaktadr. Rislenin sonunda mstensih ve tensih tarihi bulumamakla beraber, u not dlmtr: Merhum
bn Hat tarafndan dzeltilmi nshadan nakledildikten sonra mellifin
hattyla bize ulaan nshadan mukabele olunmutur. Mecmuadaki dier
rislelerde de buna benzer bilgiler ve tensih tarihleri bulunmaktadr. rnein
Risle tetealleku al tarfil-kelimenin sonunda (215a) rislenin asl nshadan tensih edildii; Risle mrettebe f beyni meziyyetil-lisnil-Frisiyyenin
103

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

(122b) ve Risle f beynil-mevddil-cinsiyyenin sonunda (104a) mellifin

nshasyla mukabele edildii notu vardr. Ayrca rnein Risle fil-kaza
vel-kaderin (177a), Risle tetealleku bid-damirin (143a), Risle f duhli
veledil-binti fil-vakf li evldil-evldin (138b) h. 989 (m. 1581) tarihinde bittii kayd vardr. Sadece Kuranla ilgili rislenin (78a) 990da (1582), Hanef
bilginlerle ilgili rislenin ise 626da (1228lere tekabl ettii iin tensih hatas
olsa gerektir) bittii (133a) kayd bulunmaktadr. Bu mecmua da mellifin
vefatndan 47 yl sonra tensih edilmi grnmektedir.
4. Mill Ktphane Yazmalar Koleksiyonu: A45558/16 demirba numarasnda kaytl mecmuann 125b-126b varak aralnda bulunan bu nsha
tahkikte ( )olarak rumuzlandrlmtr. Mecmuann yaz tr, taliktir. Tam
metinli varakta 29 satr vardr. Mstensihi Hocazde Ali b. Ahmeddir. Tensih
tarihi h. 1210dur (m. 1796).
Nshalar arasnda anlam etkileyecek ok ciddi farkllklar bulunmamaktadr. Ayrca ilk yazmada mellifle veya mellifin birinci el nshalar ile
olan dorudan ve dolayl irtibatlarn gsterir notlar bulunduu iin tahkikte bu drt nsha ile yetinilmitir.64
Anlamn tamamlanp konunun deitii yerlerde ve ve- in-kulte- kultu
gibi karlkl itiraz-cevap noktalarnda paragraf ba yapld. Metinde, (.), (,),
(:), (...), (?), (!) gibi noktalama iaretleri kullanld. nteh/inteh kelamuhu
gibi alntnn bitiini ifade eden ibareler nokta (.) ile karland. Kelimenin
imlsndan kaynaklanan farkllklar gsterilmedi. art ile cevab arasna virgl (,) konuldu ve taraflar nokta (.) ile kapatld. Teknik terimler tek trnak
iareti(...); mellifin yapt atflar ift trnak iareti (...) ile belirtildi. Mellifin ak veya gizli atflar tespit edilmeye alld. Atf kolayl ve tercme
ile koutluu salamak iin tahkikli metne ve tercmesine paragraf numaralar verildi. Tahkikli metinde mellifin atflar gsterildii iin tercmede
tekrar verilmedi. Tercmede, metnin siyak-sibaknn imkn verdii tasarruflar yuvarlak parantez (...) ile, anlam dnlerek yaplan tasarruflar ise
keli parantez [...] ile gsterildi.65

64 Nsha farkllklarnn gsterilmesi ve gerekli aklamalar SAMn tahkik

usulne gre dzenlenmitir. SAM tahkik usul hakknda bilgi edinmek

iin www.isam.org.tr adresindeki Yaynlar/Sreli Yaynlar/slam Aratrmalar Dergisi blmne baknz.
65 Bu risleyi almaya tevik eden ve yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Hseyin Ataya, eviri metnini batan sona okuyarak kontrol eden Yrd. Do. Dr.
Necati Avcya, deerli katklar iin dergi hakemlerine mteekkiriz.
104

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

] [

] [
.
.
] [ .]/[
.

] [

.


.
.
.
] [ ]/[.
:

: .
.
.
: .
- .
:.
:.
-.
- .
: .
: :.
: :.
) : ( .
:.

105

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

]/[
. .

.
. .
] /[ .

.
.

. .

]/[ .
. :

.
: .
:.
.
: ) : ./ (
:.

.
: >< .
.
+.

- . . .
.

- .
:.
.
: :.
)./ (
:.
:.
- . .

106

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

.

.
] [ :
.

.
]/[ .
.

.
]/[.

] [

- . .
:.
:.
.
:.
:.
:.
:.
-.
: >< :.
: > < >:<.
:.
.
:.
.
:.
:.

107

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

.
] [

.
.
]/[ :
. .
.

] /[ .

:.
.
.
:.
: >< .
:.
: :.
: :.
- .
) ( .-
:.
:.
:.
.
:
:.
:.
-.
. : ) : (
.
108

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

]/[

.
.
] [
.


] /[
. -
.
.
] /[

:.
:.
+.
- . .
.
: .
:.
:.
- .
:
: : - ) ( .
:.
- .
:.
+ .
- .
+.
:.
: ) : ( .
:.
:
:
:.
:.

109

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

.

.

.
!
.

:

. .
.
.
.
:.
- .
:.
.
:.
:.
.
:.
:.
: ><.
- .
:.
.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
: >< .
:.
110

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

] [ :


]/[

] [ : .

.

.
] [ :
.
] [ : .
]/[ :


.
. .
.
:.
:.
:.
.
.
: >< :.
-.
-.
:.
:.
:.
:.
- .
+.
111

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

[Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Risle]

Bismillhirrahmnirrahm
1. Hamd, lemi leysin ve yokluun karanlndan eysin ve varln aydnlna karan, zorunlulukta tek, ncesizlikte esiz olan Allaha; salt da
gece ve gndz devam ettii srece demolunun efendisi Muhammede, ailesine ve arkadalarna olsun.
2. Bu, leys ve eysin anlamn incelemek iin dzenlenmi bir risledir.
Bu konuda bilginlerin ou pheye dmler, hatta doru yoldan sapmlardr.
3. Allahtan yardm dileyerek deriz ki: Bil ki, zt ne var olmay ne de
yok olmay gerektiren mmkn, varla ve yoklua dnml olarak konu
olmaya elverili olduundan, kendisi bakmndan o ikisinden de uzaktr; ancak bu, o ikisinden birinin mmknn ayns ve paras olmad mnasna
gelmez. nk bu mna, yukardaki geerlilii [yani mmkn hakknda
varln ve yokluun deiimli olarak sylenmesini] dorulamada yeterli
deildir. Nasl olabilir ki? Varlk ve yokluktan biri, mmkn olmas bakmndan mmknn zt iin gereken (lzm) olsayd, o zaman sz konusu mna
gereklemi olmakla beraber, onun ortaya kmas iin dierini kabul edici
olmas elverili olmazd; aksine, varlk ve yoklua ak olduu mertebede her
ikisinden hl olan mmknn mhiyeti, aslnda o ikisinden biriyle nitelenemez. Akl mertebede iki eliiin ortadan kalkmasnda imknszlk yoktur,
yani (mmknn) o (akl) mertebede onlardan biriyle nitelenememesi anlamndadr. Ancak imknszlk, o [varlk ve yokluk] iki(li)sinin dnda olan
zamann ortadan kalkmas hakkndadr.
4. Bununla, Earnin varln mhiyete eklenmesi hakkndaki phesi de
zlm olur. Bunun aklamas yledir: ayet varlk mhiyete eklenseydi,
ona yklem olsayd, mhiyet, mhiyet olmas bakmndan var olmazd; yani
kendisine varln yklenecei mertebede varlktan yoksun olurdu; byle bir
durumda da yok olurdu, yani sz konusu mertebede iki eliiin beraberce
ortadan kalkmas imknsz olduundan yokluk ile nitelenirdi. O zaman da
yokun varlk ile nitelenmesi gerekir(di); bu ise bir elikidir. Ancak bu,
Crcnnin erhul-Mevkfta syledii u szlerle zlemez:
Mhiyet, mhiyet olmas bakmndan ne vardr, ne yoktur; u anlamda ki
o, ne varln ne de yokluun ayndr. Bu ikisinden bir ey, ona dhil deildir,
bunlarn her biri ona eklenmitir. Eer onunla (mhiyetle) birlikte varlk dnlrse var olur; onunla birlikte yokluk dnlrse yok olur. Bunlardan
112

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

bir ey dnlmedii zaman onun hakknda Vardr veya Yoktur hkmn vermek mmkn olmaz. Bununla mahiyetin o ikisinden de ayr olduunu kastetmiyoruz ki, aracy gerektirsin.
nk onun [yukardaki] ifadeleri, bizim ortaya koyduumuz tarzdaki
phenin bertaraf edilmesinde hi bir fayda salamamaktadr. Evet Mevkf
sahibinin [c] u sz, zikredilen pheyi ortadan kaldrmak iin bizim
ortaya koyduumuz kesin aklamaya hamledilmeye elverilidir: zm;
mhiyet, mhiyet olmas bakmndan ne vardr ne yoktur, demektir.
Gzel szleri ayplayan nice kimse vardr ki,
Onun afeti anlaynn ktlndandr.
Buna karn Yklem olunma mertebesinde iken mhiyet ile birlikte varlk bulunmazsa o mertebede mhiyet ile birlikte yokluun bulunmas gerekir.
Aksi durumda bir arac gerekirdi ve ayn ekilde yokluun, varln olumsuzlanmasndan baka bir mnas olmazd. Bu mertebede mhiyetin varl
olmad sabit olunca, o mertebede mhiyetin yok (madm) olduu da sabit
olur denemez. Zira deriz ki: Onun o mertebedeki varlnn eliii, kaytlnn nefyedilmesi yoluyla onun o mertebedeki varlnn olumsuzlanmasdr;
yoksa onun nitelenmi varlnn olumsuzlanmas deildir. Bu olumsuzlama,
o mertebede, yani kaytl nefiyde olur. Baka bir ihtimal daha sz konusu
olduu iin, birincinin ortadan kalkmas, ikincinin gereklemesini gerektirmez ki bu ihtimal de mmknn o mertebede ne varlk ile ne de yokluk ile
nitelenmesidir.
5. Aklama: Bir eyden varln bir zamanda olumsuzlanmas (bu eyin)
o zamanda yoklukla nitelenmesini gerektirir. Aksi halde bu eyin, o zamanda, eliiin iki tarafndan da uzak olmas gerekirdi; ancak bu imknszdr.
Varln, bir eyden belirli bir mertebede olumsuzlanmasna gelince, mertebe
nitelenmenin zarf olduundan, bu eyin o belirli mertebede yoklukla nitelenmesini gerektirmez. Mertebenin iki eliikten uzak olmas, yani bu (belirli) mertebede o ikisinden bir eyin bulunmamas imknsz deildir; aksine
daha nce iaret ettiim zere bu vkidir. Bu durum hakknda, hibir itiraza
mahal brakmakszn yle bir ahitlik getirilebilir: Her basit nedenli, kendisinin tam nedeninden sonradr. (Basit nedenlinin) tam nedeninin mertebesinde varl olmad gibi yokluu da sz konusu deildir. Aksi halde
nedenlinin tam nedeninden ayrlmas gerekirdi; [zira] varln ve yokluun
bir zamanda bir araya gelemeyecei zorunludur. Bundan dolay onlardan
biri tam neden ile birletiinde dieri de sonraki bir zamanda birleir.
6. Eer sen mmknn asl mertebesinde ve (varla ve yoklua) ak olduu konumda, varlk ve yokluktan uzak bir zt olduunu anlarsan, bilgin113

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

lerin nsanlk, insanlk olmas bakmndan insanlktan baka bir ey deildir;

ne vardr ne yoktur, ne birdir ne oktur, ne de kartlardan bir eydir szyle
neyi kastettiklerini de anlarsn. Ayrca sen, [Seyyid] erf in [Crcn] zikredilen eye dair Varlk ve yokluktan bir ey, mhiyetin kendisi deildir ve ona
(bu ikisi) dhil de deildir. Ancak bu onun onlardan biriyle nitelenmi olmamas anlamna gelmez, zira onun kartlardan uzak kalmas imknszdr;
nk onun eliiklerden biriyle nitelenmesi gerekir eklindeki aklamasnn, sz mnas dnda aklamak ve mnas dnda bir eye indirgemek
olduunu ve bunun da mhiyetin belirli bir mertebede iki eliikten uzak
olmasnn imknsz olmadnn bilinmemesine dayandn da anlarsn.
7. Bil ki hikmet ehli, kitaplarnda mhiyetin asl derecesinde ve varlk ve
yoklua ak olduu mertebede varlk ve yokluktan uzak olmas durumuna,
srf nefiy ve tam olumsuzlama olmas bakmndan leysiyyet adn vermilerdir. Yine onlar bunun, mhiyetin, bakasndan elde etmedii zt bir durum olduuna iaret ederek yle demilerdir: Mmkn, zt bakmndan
leystir, illeti bakmndan eystir. kinci Muallim Eb Nasr Frb Fussta
yle demitir: Nedenli mhiyet, zt bakmndan leystir, bakas bakmndan vardr. Zt bakmndan olan ey, zt bakmndan olmayandan nce
gelir. mm [Fahreddin er-Rz] onlarn leys ile yokluun tesinde bir eyi
kastettiklerini, yoksa yokluun kendisini ve yokluk hakknda dorulanan
bir eyi kastetmediklerini -zira leyste yokluun olumsuzlanmas da sz konusudur- ve onlarn mmknn zatndan olan var-olmamaklk (l-vcd)
anlamndaki sz konusu leysin, zt bakmndan iki taraftan biriyle gereklemeyi gerektirmediini kastettiklerini gz ard etmitir. mam [Fahreddin
Rz] onlara bazen Mmkn, zt bakmndan varl gerektirici deildir ve
bundan da onun var olmamakl gerektirici olmas gerekmez; zira var olmamakl gerektiren imknszdr; bazen de Nedenlinin varlk ve yokluk
tarafnda illete ihtiyac zorunlu olduu iin, kendisi bakmndan var olmas
gerekmedii gibi, yok olmas da gerekmez diyerek itiraz etmitir. Daha nce
yaptmz aklamalara vkf olduktan sonra iki itirazn alann konunun
kendisi ile deil, anlal biimi ile alkal olduunu da anlarsn.
8. Yukardaki aklamalar senin iin bir srr daha ak hale getirdi, o da
udur: Zt hudstaki varlk ile ncelenmilik, yokluk (adem) ile ncelenmilik deildir. eyh [bn Sn] e-ifda yle dedi: Nedenli, kendisi bakmndan leystir, nedeni bakmndan eystir. Bir ey iin kendisi bakmndan
olan, zihinde, bakas bakmndan olandan zaman bakmndan deil de zt
bakmndan daha nce gelir. yleyse her nedenli, zt bakmndan sonralk
ile leysten sonra gelen eystir. eyh en-Nectta yle dedi: Her nedenli zt
bakmndan ilk nce leystir, sonra ikinci olarak illeti bakmndan eystir. Bu
114

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

durumda her nedenli sonradan olmadr, yani zt bakmndan var olmad

durumda iken, varl sonradan bakasndan alr. yleyse her nedenli zt
bakmndan sonradan olmadr. rnein o, bu varl btn zamanlarda var
ediciden alarak var olsa bile yine de sonradan olmadr. nk onun var
olmamaklndan sonraki varl, zt bakmndan sonralktr. bn Snnn
aklamalarndan u ak hale gelmitir: el-Mevkfn sahibi Var olmamakl, yani mmknn var olmamakl, var olmaklndan bizzat ncedir ki o
da zt hudstur sznde isabet etmitir. Bununla birlikte o, Mmkn, zt
bakmndan varl gerektirici deildir; varlk bakas sebebi ile ona gerekli
olur ve zt bakmndan olan ey, bakas ile olan eyi nceler eklinde ortaya
koyduu tarifinde ise hata etmitir. nk onun ortaya koyduu ey unu
gerekli klar: Mmknn zt bakmndan varl gerektirmemesinin, bakas ile varl gerektirmesine ncelii zat bakmndan bir nceliktir. Onun
[cnin], mmknn var olmamaklnn, varlndan zt bakmndan nce
geldiine dair zikrettii detayl aklamalarnda bu (incelik) nerede? Bu incelik, bizim sana yaptmz aklamadadr. Sen bunlar iyice dn! [Seyyid]
erf [Crcn] var olmamakl (l-vcd), yokluk (adem) ile aklayarak
ve sonra Yokluun varla bizzat ncelii, zt hudsdur diyerek hata etmitir. Bu makamdaki durum ona gizli kald iin yle sylemitir: Bu
szden u ortaya kmaktadr: Onlara gre, zt huds, zamn hudsta olduu gibi, varln yokluk ile ncelenmesidir; u var ki, zt de (zt hudsta)
ncelenme zt iledir, zaman de ise zaman iledir. Baz ndegelen bilginler de
(konuyu) byle akladlar, ancak bu mesele gerekten zordur. nk yokluun varla bizzat ncelii sz konusu deildir. Aksi halde o (yokluk), varln nedeni veya nedeninin nedeni olurdu. Byle bir ey, onlara gre, ezelde
varl srekli olan mmknler hakknda -her ne kadar bunlar zt huds ile
sonradan ortaya km olsalar bile- dnlemez. Onun byle sylemesinin
sebebi, leys ve madm arasndaki fark grememesidir.
9. Sen dersen ki: Eysin leys ile ncelenmesi, varln mhiyete eklenmesine gtrr. O zaman da mhiyet iin, (varl kable) ak olduu mertebede
varlk gerekli olur; ancak bu rislenin banda akland zere mhiyet o
mertebede iken, varlktan mstandir ve burada onlardan (varlk ve yokluktan) birinin bizzt, dierinin ise bakasyla olmasnda [eysin leys ile ncelenmesinin] herhangi bir etkisi sz konusu deildir. ki ahsn (Frb ve
bn Sn), (hudsu ztde) sz konusu edilen ncelikin aklanmasnda (zt
bakmndan olan bakas bakmndan olandan bizzt ncedir) ncln
kullanmalarnn sebebi ne olabilir ki?

10. Derim ki: Aksine, ad geen soruturmada (zt bakmndan-bakas

bakmndan ayrm, eysin leys ile ncelenmesi) tam anlamyla belirleyicidir.
115

slm Aratrmalar Dergisi, 27 (2012), 87-116

Zt ile olann bakas ile olandan bizzt nce olduu sabit olmadka ve leysin zt ile eysin de bakas ile olduu sabit olmadka, eysin leys ile ncelenmesi de sabit olmaz. nk illetle beraber olan eyin illet olduu henz sabit
olmamtr ki, bundan, leysin mhiyetle beraber gereklemesinden leysin
varla ak olduu mertebede eysten zt ile nce olmas hali gerekli olsun!
11. Sen dersen ki: lletle birlikte bulunan eyin illet olduu henz sabit
olmad gibi, zt ile olan eyin bakasyla olan eyden zt bakmndan nce
geldii de sabit olmamtr.
12. Derim ki: Sz, onun sbtu hakknda deildir, aksine burada ona ihtiya olup olmad hakkndadr. Leysin eysten zt bakmndan nce geldiine
dair aklamadaki kastm udur: Ak bir zihin una hkmeder: Mmkn,
kendinde mevcut olmadndan varl bakasndan alr; nk eer ztndan
varl olsayd varl bakasndan almas mmkn olmazd, aksi halde varken bir daha var olurdu. Dolaysyla bakasndan alnan varlk, mmknn
kendisinde bulunan var olmamaklk (l-vcd) ile nedenlenmitir. Bylece
leysin, zt bakmndan eysten nce geldii ortaya kmtr.
Allah'n yardmyla (risle) tamamland.

zet
Bu makale Osmanl filozofu Kemalpaazdenin (. 940/1534) leys ve eys terimleri hakkndaki grlerini konu etmektedir. Filozofa gre, leysiyyet terimi
slm dncesinde filozoflarla kelamclar arasndaki yaratma metafiziine ilikin
tartmalara k tutmaktadr. Kelamclar zamansal yaratmay esas almakta ve meseleyi varlk-yokluk ikilemi asndan izah etmeye almaktadrlar. Onlara gre,
Tanr lemi snrl bir zaman nce yoktan yaratmtr; bunu inkr etmek lemin
ezel olduu sonucunu dourmaktadr. Buna karlk Frb ve bn Snnn grlerine atfta bulunan Kemalpaazdeye gre, mmknn tanm dikkate
alndnda, varln ve yokluun tesinde nc bir ihtimal daha sz konusudur ve bunun ad leysiyettir. Filozofa gre yaratma kelamclarn iddia ettii gibi
yoktan yaratma deil, varln ve yokluun tesinden yaratma, yani leysiyyeti
eysiyyete dntrmek manasna gelir. Leysiyyet teriminin anlamndaki incelii
kavramak, ada din felsefesinde kelm kozmolojik argman savunanlarn iddialarnn aksine, lemin zamansal balangc olmasa da yine de yaratlm olduunu aklamak konusunda nemli bir bak as sunmaktadr. Makalenin ekinde
Kemalpaazdenin ilgili risalesinin tahkikli neri ve tercmesi de yer almaktadr.
Anahtar kelimeler: Kemalpaazde, leys, eys, mmkn, ezel yaratma, zamansal
yaratma.

116