Radyoaktif Kapitalizm

Nkleer Santrallere Kar Marksist Tutum

Deniz Moral

Giri

Bir nkleer santrale sahip olma sevdas on yllardr sren Trkiyede egemenler bu meseleyi
belirli aralklarla da olsa srekli olarak gndeme getiriyorlar. Kabaca be yllk diyebileceimiz bir
periyotla (yani aa yukar her yeni hkmetle birlikte) bu nkleer santral heyulas diriliyor.
Meselenin her gndeme geliinde de yine aa yukar benzer tartmalar alevleniyor. Getiimiz
aylarda yine byle bir nksetme vakas yaand. Her ne kadar nkleer lobi iin imdiye kadarki
giriimler hsranla sonulanm olsa da gelecek yllarda da bu gayretlerin son bulacan ve
meselenin kapanacan sylemek mmkn deil.
Yaklak olarak son yirmi yldr konu her gndeme geldiinde tartmalarn dorudan taraf olan
nkleer lobi, zellikle bilim adam kisvesine brnm resmi szcleri vastasyla, oyunbozan
ernobil yznden makyaj fena halde akm olan nkleer santrallerin imajn yeniden parlatmaya
alyor. Her seferinde yeniden ellerini ovuturan bu aklayc takmnn karsnda ise genellikle
mhendis odalarnn temsilcileri, eitli evre rgtlerinin szcleri ve kart eilimdeki bilim
adamlar yer alyorlar. Derece derece deimekle birlikte, geleneksel olarak sol bir eilim tayan bu
nkleer santral muhalifi kesimler bir anlamda solun nkleer santraller karsndaki tutumunu temsil
ediyor gibiler. Reformist olsun devrimci olsun rgtl sol evreler de konuyu esasen bu kesimlerin
kulland argmanlar temelinde ele alp tutum belirliyorlar.
Nkleer santrallerin tehlikeleri konusunda eitli hususlar evreci ve sol basnda gndeme
getirilip bu temelde belirli bir anti-nkleer bilin oluumuna katkda bulunuluyor olsa da, nkleer
santrallerin kapitalizmle, teknolojinin ve genel olarak retici glerin geliimi ile ok ynl ilikisi
iinde ele alnp, sonuna kadar tutarl bir eletirinin yapldn ve yine tutarl bir zmn
nerildiini ne yazk ki gremiyoruz. Marksist bir perspektifle bakldnda, konunun ele alnnda
genel bir ufuk darl gze arpyor. Kimisi konuyu sradan bir evreci duyarll dzeyinde, kimisi
ucuzluk-pahallk argmanlar erevesinde, kimisi salt teknik bir sorun olarak ele alrken,
meselenin politik ve toplumsal ynlerine eilenler de ounlukla ya ulusal karlar syleminin
dar bakna (deiik biimlerde de olsa) hapsolmakta, ya karanlk emelleri olan nkleer lobilere
dair gazetecilik deerlendirmeleri dzeyinde kalmakta, ya gelimi kapitalist lkelerdeki durumu
idealize eden bir yaklam sergilemekte, veyahut genel anlamda teknolojiyi ve teknolojik gelimeyi
yadsma noktasna varan pheci ve karamsar grler ileri srmekteler.
Oysa nkleer santraller sorunu, insanln retici glerinin (ve bunlar arasnda teknolojinin)
tarihsel gelimesinin, insanln bir btn olarak ihtiyalarn gidermeye yeterli bir temel salayp
salamad, insan ve evreyi tahrip etmeden insan ihtiyalarn gidermenin mmkn olup
olmad ve bu sorunlarn, kanlmaz olarak ortaya kan toplumsal-politik nitelii gibi hususlar
ieren geni bir balama oturtulmaldr. Dolaysyla sorunun bir kolu, etkileri giderek daha somut
hissedilmeye balanan ve tm gezegenimizi tehdit eden ekolojik felket sorununa, bir dier kolu
insanln elindeki imknlarn yeterlilii sorununa, bir baka kolu da yeryzndeki alaltc sefalet
ve aclara almaktadr. Birbiriyle kopmaz bir btnlk oluturan bu sorunlara kar tutarl bir
yaklam olmayanlarn, ne genel olarak enerji sorununda ne de zel olarak nkleer santraller
sorununda salam bir tavr olamaz. Daha sonra gstereceimiz gibi nkleer santrallere kar
olanlarn nemli bir blm de, konuyu bylesi geni bir perspektiften ele almamalar nedeniyle
zaman zaman nkleer santral taraftarlar ile ayn zararl nyarglar paylamakta ve geni kitleler
iin bilinlendirici olmaktan ok, bilin bulandrc olabilmektedirler.
Bu erevede diyebiliriz ki, nkleer santrallere kar olmakla sorun asla hallolmamakta, ne genel
anlamda insanln maruz kald nkleer tehdit, ne rktc ekolojik sorunlar, ne genel anlamda
enerji sorunu, ne teknoloji ve bilimin insanln karlaryla nasl uyumlu hale getirilecei sorunu ve
daha niceleri ortadan kalkmamaktadr. O nedenle sorunu kerameti kendinden menkul bir nkleer
santral sorunu olarak asla ele alamayz. Nkleer santrallere, nkleer santral taraftarlarnn ekmeine
ya srecek ekilde, yanl ve dar bak alaryla deil, doru ve tutarl bir bak asyla kar
kmalyz. Byle bir bak asna ulamann tek salam yolu ise daha batan burjuva dzenin
nyarg ve varsaymlarndan syrlmaktan geiyor.

Yntem ne olmal?
ncelikle bilimsel adan netletirmemiz gereken bir nokta var ki, o da nkleer enerji kavramnn
gndelik dilde ifade ettii anlamla gerek bilimsel ierii arasndaki son derece nemli farktr. Biz
de yaz boyunca yer yer nkleer enerji kavramn elimizde olmayarak popler anlamda kullanacak
olmakla birlikte, aslnda sz ve eletiri konusu olan, genel anlamda nkleer enerji olmayp, zel
olarak fisyon[1] tipi nkleer tepkimeye dayal enerji santralleridir. Yani kar klan ey nkleer
fisyon santralleridir. Genel bir kavram olarak nkleer enerji atomun ekirdeinden kan enerji
demektir (nkleer enerjinin eanlamls olarak ekirdek enerjisi kavram da kullanlmaktadr) ve
bizim iin atom ekirdeinden kan enerjiye prensip olarak kar kmak sz konusu deildir.
Nitekim nkleer fisyona dayal mevcut elektrik retme teknolojisinden farkl olarak, henz
uygulamaya sokulmam olmakla birlikte, nkleer fzyona[2] dayal alternatif teknolojiler
mevcuttur ve bunlar genel olarak fisyon teknolojilerinin ierdii tehlikeyi barndrmamaktadrlar.
Ne yazk ki nkleer kelimesi fzeler, bombalar ve fisyon santralleri ile zdeletirilme
talihsizliine uramtr. Oysa biraz dnecek olursak, nkleer enerjinin, yani ekirdekten gelen
enerjinin, hayatmz iin ne denli vazgeilmez bir olgu olduunu anlamak zor deildir.
Yeryzndeki canl hayatn temeli olan gne enerjisi aslnda nkleer fzyon enerjisidir. Uruna
iirler yazdmz gne, tm gzelliini borlu olduu koca bir fzyon reaktrdr. Keza tp
alannda, bata kanser olmak zere birok hastaln tehis ve tedavisinde nkleer yntemler, yani
nkleer enerji kullanlmaktadr vb. O halde, bata biz Marksistler olmak zere, aklselim sahibi
herkes nkleer kelimesine daha batan bir pein hkmle yaklamamalyz.
Marksistler teknolojiye de, insan toplumunun dier tm varolu biim ve grnmlerine olduu
gibi tarihsel maddeci yntemi temel alarak yaklarlar. Tarihsel maddeci yntemin zerine oturduu
ana direklerden birisi toplumsal gelimenin retici gler ile retim ilikileri arasndaki diyalektik
ilikiyle aklanmasdr. retici glerin gelimesi Marksizme gre son tahlilde insanln esaretten
kurtulmas iin gerekli maddi temeli oluturmaktadr. Ancak ve ancak yksek derecede gelimi bir
maddi temel zerindedir ki, insan zorunlu ihtiyalarn giderilmesi iin gerekli olan zorunlu alma
zamannn alaltc boyunduruundan kurtulup, zgrln temel koulu olan serbest zaman elde
edebilir. Marksistler bu serbest zamann oluabilmesi iin gerekli maddi-teknik temeli deyen ve
bu ihtiyac olumlu ynden daha belirtik hale getiren nitelikte bilimsel-teknolojik yenilikleri kural
olarak benimserler. Ayrca teknolojik gelimenin gerek tarihsel erisini oluturan ana damar,
teknolojinin u ya da bu biiminden, u ya da bu uygulamasndan yntemsel olarak ayrt etmek
gerekir. Yani teknolojik gelimenin insanln genel ortak mirasn ifade eden yn ile zararl-gerici
uygulamalarn ve biimlerini bir tutmamalyz.
Nkleer enerjiye de ayn gzle bakmak gerekir. Yukarda zaten aklam olduumuz gibi,
atomun ekirdeindeki enerjinin karlp insanlk iin tehlike oluturmayacak biimde yararl
amalarla kullanlmasna prensip olarak kar kmak sz konusu deilken, bu enerjinin nkleer
bombalar ve fisyon santralleri biimindeki uygulamalarna sonuna kadar kar klmaldr. Esasen
insanolunun atomun ekirdeine kadar dalp buradaki muazzam enerjiyi karmas ve bunu pratik
gndelik amalar iin kullanlabilir hale getirebilmesi insanlk tarihinin geliimi asndan
olaanst bir adm temsil eder. Brnd zararl biimlerden bamsz olarak bu abann kendisi
merudur ve insanln doann glerini ehliletirme yolunda kaydettii muazzam bir atlmdr.
Marksistler nkleer kelimesinin sonradan kazand olumsuz armlarn arl altnda
ezilmeksizin bu gerei teslim ederler.
te yandan Marksistler zellikle eitimli kk-burjuvazi iinde ve evreci hareketin deiik
kanatlarnda mevcut olan adeta sfr riskli yaam aray anlamna gelen paranoyaya (risk
toplumu) da prim vermezler. Hibir risk ve tehlikenin olmad bir yaam hi olmad gibi bundan
sonra da olmayacak. Bu hem hayatn doal seyrine hem de insanlk tarihinin geliimine aykrdr.
Ama elbette insanolu maruz kald tehlikeleri bertaraf etme yolunda hep adm atmtr ve bundan
sonra da atacaktr. nsanolunun hibir faaliyeti risklerden azade olmad gibi bugn bizleri u ya
da bu risklerden koruyan atlmlar da nice riskler gze alnarak gerekletirilmitir.
Ama bu sylenenler nkleer fisyon santrallerinin risklerini gze almamz gerektii anlamna m
geliyor? Asla! Bizim burada sylemek istediimiz risk deerlendirmesinin bir lsnn olmas
gerektiidir. Kapitalistler iin bunun yegne ls onlarn krlardr. Oysa bizler iin bunun ls
genel olarak insanln karlardr. Bunun belirleyenleri de ncelikle insanln ihtiyalarnn
karlanmas ve ikinci olarak bunun iin mevcut alternatif yollarn sunduu olanaklardr. Bu iki
lt de esasen verili tarihsel gelime aamasn temel alan somut bir deerlendirmenin gerekliliini
ifade eder. Zira hem ihtiyalar hem de alternatif olanaklarn varl ya da yokluu esasen verili
tarihsel gelime aamas tarafndan belirlenmektedir.
Bu dnceyi nkleer fisyon santralleri zerinden somutlayacak olursak unu syleyebiliriz:
Bata gne enerjisine dayal teknolojiler olmak zere, nkleer fzyon ve dier yenilenebilir enerji
kaynaklarna dayal yollarn, dnyann enerji ihtiyacn karlamak iin teknik/potansiyel adan
yeterli olduklar ortaya kt andan itibaren, hem fosil enerji teknolojileri hem nkleer fisyon
enerjisi tarihsel bakmdan gerici nitelik kazanmlardr. Nkleer fisyon santrallerine kar karken,
bu temel nokta gz nnde bulundurulmakszn ne karlan ynler ya ancak ksmi bir deer
tarlar ya da yanlglara kap aarlar.

Fisyon santrallerine neden kar kmalyz?

Nkleer fisyon santrallerine kar kyoruz, nk insanlk iin hi de katlanlmas gerekmeyen
ciddi bir risk oluturuyorlar. Bu denli yksek risk iermeyen alternatif enerji kaynaklar var. Bu
alternatif kaynak ve teknolojilere aada deineceiz. ncelikle bilimsel olarak fisyon
santrallerinin yaratt riski anlalr bir biimde gz nne serelim.
lgintir, fosil yaktlara (asl olarak petrol ve kmr) dayanan enerji teknolojilerinin dourduu
ekolojik sorunlar karsnda nkleer fisyon santrali taraftarlar kendi mallarnn enerji sorununun
zm iin temiz ve gvenli bir alternatif olduunu savunurlar. Fisyona dayal nkleer enerjinin
hava kirliliine, sera gazlarna ve kresel snmaya bir katksnn olmad dorudur. Bu kadaryla
sanrsnz ki stten km ak kak! Oysa onun naizane katks baka alandadr. Bu santrallerin
insanln kucana brakt tehlike ciddi bir radyasyon tehlikesidir. Bu nedenle onun temiz ve
gvenli olduunu sylemek ve dolaysyla onu bir alternatif olarak kabul etmek mmkn deildir.
Radyasyonun tehlikesi, iinden getii malzemeyi oluturan atomlarn elektronlarn skerek bu
atomlar elektriksel adan ntr olmaktan karp ykl hale getirmesi, yani iyonlatrmasdr. nsan
vcudu radyasyona maruz kaldnda, onu oluturan atomlarn da iyonlamas sz konusu olur ki,
bu durum atomlarn olaand kimyasal bileikler ve yaplar oluturmasna kap aralar. ayet bu tr
deiiklikler hcre ekirdeinde yer alan DNA moleklnn yapsnda gerekleir ve bylece insan
organizmasnn temel niteliklerinin kodland ifre bozulursa, bu durumda hcreler olaand
biimde oalmaya ve olaand dokular oluturmaya balarlar ki, kanser dediimiz hastaln z
de budur. Zamanla bu doku byyerek yaylr ve bildiimiz sonulara yol aar. Radyasyonun
dzeyi ne kadar fazla olursa kanser riski o kadar artar. Eer radyasyon insann reme hcrelerindeki
DNAda bu tr bir deiiklie yol aarsa bu durumda sorun kaltmsal bir nitelik kazanabilir ve
doan yavruda yapsal bozukluklar ortaya kabilir. Dolaysyla radyasyonun tehlikesi, bir yandan
kanser riskini arttrmas, dier yandan da zararl kaltmsal mutasyon riskini arttrmasdr.
Halihazrda biz istesek de istemesek de doadan gelen belirli bir radyasyon miktarna maruz
kalmaktayz. Ancak insan soyunun milyonlarca yllk evriminin sonucunda bu doal radyasyon
seviyesine kar belirli bir baklk kazanlm, insan bir anlamda buna kar erbetlenmitir. Ne
var ki bu doal seviyenin zerine yaplacak her trl insan ilavesi, yukarda bahsettiimiz riskleri
insan eliyle arttrmak anlamna gelmektedir. Asl sorun da zaten buradadr.
Nkleer fisyon santrallerinin ierdii tehlike esasen bir ve ayn tehlike iyonlatrc radyasyon
olmakla beraber, bu tehlike iki biimde belirmektedir. Birincisi radyoaktif atk sorunu olarak bilinen
tehlike, ikincisi ise reaktrn bir tr radyasyon fabrikas olmas nedeniyle mevcut olan tehlike.
Nkleer fisyon enerjisi de fosil yaktl teknolojiler gibi atk reten bir enerji trdr. Yakt olarak
kullanlan uranyumun, zincirleme nkleer fisyon reaksiyonuyla yaklmas prensibine dayal olarak
alan nkleer fisyon reaktrleri, artk herkesin bildii gibi, iinde yzlerce tr radyoaktif izotop
barndran atk retir. Bu izotoplar arasnda radyoaktif yarlanma mr milyonlarca yl olanlar
vardr. Radyoaktivitenin makul dzeylere inmesi iin gereken srenin pratikte 10 yar-mr olarak
kabul edildiini gz nnde bulundurursak, tm bu izotoplarn zararsz olana kadar geirmeleri
gereken sreyi, bu saylar 10la arparak elde edebiliriz.
Bu atklar genel olarak o derece radyoaktiftir ki, hibir surette yanlarna yaklalamayaca iin
nihai kurtulma ileminden nce yllarca reaktr sahasndaki soutma havuzlarnda bekletilirler.
Bekletilirler bekletilmesine, ama sonuta bunlarn nihai anlamda defedilmesi zorunluluu ortadan
kalkmaz. Nkleer santrallerin balang dnemlerinde bunun byk bir sorun olaca hi
dnlmemiti. Hem atk miktarnn az olaca, hem de grece basit gmme teknikleriyle sorunun
hallolaca sanlyordu. Ama kazn aya yle kmad ve Atk Sorunu denen sorun dodu.
Nkleer santrallerin saysnn artmas nedeniyle atk miktarnn oalmasyla, bu miktarda atn
oluturduu tehlikenin yle basit gmme teknikleriyle defedilemeyecei ok gemeden ortaya kt.
Gm maliyetlerinin balangta umulandan ok ok fazla kmas ve sonra da giderek ykselen
halk basks, nkleer cemaati hayli skntya soktu. Ama onlar ceplerine dokunduu iin soruna
gerek bir zm bulmak yerine kitleleri oyalamay ve sorunu ertelemeyi setiler. Gerekten de u
ana kadar hibir ciddi adm atlmamtr ve kapitalizm bu bely insanln kucana brakm
durumdadr. Sadece ABDde 2003 yl itibariyle 40 bin ton kullanlm atk yakt birikmi
durumdadr ve bu atk yaktlar lkeye yaylm 131 nkleer santralin artk adeta azna kadar dolup
tam olan soutma havuzlarnda beklemektedirler.
Nkleer atk sorunu nkleer fisyon enerjisinin zayf karndr. kiyzl nkleerci profesrlerden
bazlar, kendi rencilerine, elbette zor durumlara dmemeleri ve tartmalarda daha uyank
davranmalar iin, bu olguyu aynen bu szcklerle itiraf etmekten ekinmemektedirler. O nedenle
nkleerciler bu sorunu tartmaktan zellikle kanrlar. Kanamadklar zaman ise, oktandr
ezberlemi olduklar gln ve son derece zayf argmanlar papaan gibi geveleyerek iin iinden
svmaya alrlar. Mesela bu konu onlara sorulduunda, hemen kendinden pek emin gzken
srtkan bir yz ifadesiyle, eitli rakamlar vererek bu atklarn tuttuu hacmin ne kadar kk
olduunu anlatmaya abalarlar. Sanki atklarn sorunu hacimleriymi gibi. in garibi kimsenin
onlarn bu kaba saptrmasn aa vurmay akl etmemesidir. Radyoaktivite ve radyasyon tehlikesi
sz konusu olduunda hacim neredeyse btnyle ilgisizdir. Dorusu milyonlarca insan ortadan
kaldrabilecek nkleer bombalarn hacimleri olduka kktr.
Bu atklar, aktivitesi yz binlerce yl sren, uzun mrl ve yksek dzeyli atklardr.
Nkleerciler bu atklarn bir zarara yol amayacak ekilde zel gmme teknikleriyle bertaraf
edileceini iddia etmektedirler. Bunlarn zararn nlemek demek, bunlarn yz binlerce yl boyunca
topraa, yeralt sularna ve besin zincirine hibir surette karmayacan garanti etmek demektir.
Hibir gm yerinin ve gm biiminin yz binlerce yl, hatta daha fazla koruma salamas
mmkn deildir. Bamteli burasdr ve ne yazk ki tartmalarda yer alan nkleer santral kartlar
bu noktay kurcalamakta pek baarl olamyorlar.
Bundan birka yl nce televizyondaki ikili bir tartmada bir EMO temsilcisiyle kar karya
gelen nkleerci bir profesrn atk sorunu hakknda syleyebildii tek ey, Uluslararas Atom
Enerjisi Ajansnn, yakn dnemde yapt resmi bir aklamayla, atk sorununun teknik bakmdan
zmlenmi olduunu duyurduu olmutur. Bu aklama aslnda kapitalizmin insanlk d
yzn ak etmekten baka bir anlam tamamaktadr. Bu, atk sorunu teknik bakmdan zme
kavuturulmakszn nkleer enerji programlarnn balatlm ve bugne kadar getirilmi olduunun
kaba bir itiraf olduu gibi, sorunun teknik bakmdan zmlenmi olduunun sinik biimde
vurgulanmasyla, aslnda onun zmlenmemi olduunun da itirafdr. Gmme biimlerinin
hibirisinin teknik bakmdan sorunu zmesinin sz konusu olamayacan yukarda zaten
akladmz iin bunu ayrca tartmyoruz. Onlar ikiyzlce, sanki gerekten yz binlerce hatta
milyonlarca yllk garanti veren sihirli bir gmme yntemi bulmular gibi aklama yapyorlar. Ama
asl nemlisi, meselenin sadece teknik olarak zldnn sylenmesidir. Yani mesele baka
bakmlardan zlmemitir. Nedir bu baka bakmlar? Tabii ki para! Gerek u ki, szmona
bulduklar bu yntemi dahi, ceplerine epeyce dokunduu iin uygulayamamaktadrlar. Onlar iin
maddi karlar, insan ve doann stnde gelmektedir.
Nkleer fisyon enerjisinin oluturduu radyasyon tehlikesinin, burada akladmz somut atk
sorununun yan sra, reaktrlerin birer radyoaktivite fabrikas nitelii tamalarndan kaynaklanan
ve potansiyel nitelik tayan ikinci bir yn daha olduunu sylemitik. Bir nkleer reaktrn ii,
tabir caizse tam bir radyasyon cehennemidir. Buradaki radyoaktivite bir ekilde bu Pandora
kutusundan kurtulursa doacak sorunlar hakknda ernobil rktc bir uyardr. Ancak mesleki
karlarnn at gzlkleriyle krlemi olan nkleerci uzmanlar bu potansiyel tehlikenin
gerekleme olaslnn sfra yakn olduuna dair yemin-billah teminatlar vermektedirler.
Buradaki mantk, patlatlmad srece nkleer bombalarn zararsz olduunu sylemeye benzer.
Oysa burada kontrol altnda tutulmaya allan radyoaktivitenin dourduu potansiyel risk, ana
kaynann fisyon olmas dolaysyla yapsal olarak ok yksektir. nk fisyonda uranyum gibi
ar izotoplarn paralanmas sz konusudur ve paralanma sonucunda daha hafif birok izotop
kar. Bu izotoplar arasnda ok sayda ve miktarda radyoaktif izotop bulunur. Byke bir narn bir
mermiyle paralandn dnn, ite orada ortaya salan irili ufakl taneler ve tane bekleri
nkleer fisyon sonucunda oluan duruma benzer. zetle fisyon olduka kirli bir reaksiyon trdr.
Fisyon rn radyoaktif izotoplar hem ok geni bir yelpazeye yaylr hem de bunlarn miktarlar
yksektir. te bu durum fisyon kaynakl radyoaktiviteye ok karmak bir nitelik kazandrr ki,
temel risk de buradadr. Mesela bu geni yelpaze iinde gaz halde olanlar vardr ki bunlar aynen
ernobilde olduu gibi derhal atmosfere kararak ok geni alanlara hzla yaylabilirler. Yine bu
geni yelpaze, ortaya kan bu radyoaktif izotoplarn kimyasal olarak doaya ve besin zincirine
karma potansiyellerinin yksek olmas anlamna gelir.
te nkleerciler bu riskin ancak potansiyel olarak mevcut olduunu, gerekleme olaslnn ok
zayf olduunu, bylesine zayf bir olaslk iin yorgan yaklamayacan sylerler. Onlara gre
nkleer santraller ylesine gvenlidir ki, bu radyoaktivitenin dar szmas imknszdr. Bu doru
deildir. Evet sz konusu santrallerde eitli gvenlik sistemleri mevcuttur ve bu sistemler olasl
elbette drrler. Ancak olaslk ne denli dk olursa olsun sfr deildir ve en nemlisi
gereklemesi durumunda sonular ok ardr. Dolaysyla risk yksektir. Nkleerciler birtakm
hesaplamalara dayanarak riskin yksek olmadn sylerler. Onlara gre, evet bir kazann sonular
byk olabilmekle birlikte, kaza olaslnn dk olmas nedeniyle toplam olarak risk dk
kalmaktadr. Hatta yledir ki, bu nicel lye gre mevcut fisyon santrallerinin varl, sigara
imekten ya da motorlu tatlarla seyahat etmekten daha az risk oluturmaktadr. Bilimsel
zmleme yntemlerinin kaba bir tahrifat sz konusudur burada. Burjuva bilim her eyin nicel
llere indirgenebileceini ve kavramsal/nitel zmlemenin gereklerinden kurtulabileceini
sanr. Oysa ayn mantkla dnldnde pekl nkleer silahlarn da pek zararl olmad ortaya
kar! Nkleer silahlarn 60 yllk mr boyunca yol at lm, yaralanma, hastalk ve maddi
zararlarn toplam, trafik kazalarnnkinden ve sigaradan muhakkak ki daha az olduuna gre
bunlarn getirdii risk hi de byk deildir!
Nkleerciler kendi iddialarn temellendirebilmek iin tartmay ou zaman byle uyduruk nicel
risk analizleri zeminine ekerek bilin bulandrabiliyorlar. Burada uyank olmamz ve tuzaa
dmememiz gerekiyor. Bu byk potansiyel tehlikenin gerekleme olaslnn gya dk
olmasna fit olmak yerine, potansiyel tehlikenin ta kendisinden topyekn kurtulmak daha ye deil
midir? nsanln enerji ihtiyacn tehlikesiz biimde karlayabilecek temiz enerji kaynaklar
varken, gerekleme olasl ne kadar dk olursa olsun, niye yan bamzda bir potansiyel
tehlikeyle yaamak zorunda olalm? Soruna salam yaklam biimi budur. Aksi takdirde tartma
tam da nkleercilerin istedikleri gibi, bu potansiyel tehlikenin gerekleme olaslnn az ya da ok
olduuna dair ksr bir mecraya srklenir. Bu tuzaa basmamak gerekir.

Fisyon santrallerine ilikin tartmann anatomisi

Kapitalizmde bir rn ya da herhangi bir uygulama devreye sokuluyorsa muhakkak ona ilikin
bir ideoloji yaratlr. Yaplan ey ya da piyasaya srlen rn gereklidir, yararldr, hatta
vazgeilmezdir! zetle kitlelere yutturulmak istenen her ey, mahiyeti ne olursa olsun bir ideolojik
haleye brndrlerek cici gsterilir. Laf arasnda, dev bir yalan ve gz boyama makinesi olarak
alan reklm sektr bu aldatma sanatnn rgtl bir uzmanlk dzeyine ykseltiliidir. Benzer
ekilde dzenin gazetecileri, akademisyenleri ve dier ideologlar da kendi uzmanlk alanlarndan
dzenin ideolojisini besleyip srdrrler. Gittike dallanp budaklanan iblm ile birlikte bir
bakma her meslein de giderek kendine zg ideolojik karlar oluur. Bunlarn hepsi dzenin
genel ideolojisini besleyip bytrken bir yandan da zgl kesimsel karlar yanstrlar.
te bunun gibi nkleerci rekann da nkleer fisyon santrallerini merulatrmak iin yaratt
bir ideoloji var. Bu ideolojinin genel kurgusu yle zetlenebilir: Dnyada byk bir enerji ihtiyac
var, ok sayda insan enerjiden yoksun, ama te yandan fosil yaktlara dayal enerjinin mr snrl
ve ayrca hem saldklar sera gazlar nedeniyle ekolojik sorunlara yol ayorlar, hem de baka birok
deerli kullanm alan olan kstl petroln enerji retimine gitmesi yazk; te yandan yenilenebilir
kaynaklar da pahallk, seyreklik, pratik olmama, enerji projeksiyonlarnda sadece filanca miktar
ngrlyor olma gibi nedenlerle henz ihtiyac karlayabilecek durumda deil; o halde geriye
tek bir seenek kalyor, o da nkleer enerji.
deoloji, bir yanda dnya meseleleri hakknda bir duyarllk pozu kesmekten, dier yanda olas
daha iyi alternatiflerin ktlenmesinden oluuyor. Dnyada byk bir enerji ihtiyac olduu
dorudur. nsanln ok byk bir blm temel ihtiyalardan yoksun yayor. Nitekim istatistiksel
verilere gre insanln %40 (1996) elektrikten mahrum yaamaktadr. Ancak bu nemli sorundan
dem vuran nkleer lobi, sanrsnz ki hayrseverlikten krlyor ve srf insanln hayr iin fisyon
santralleri yaplmasn istiyor. Gz yaartc bir duyarllk! Oysa bunlarn szn ettii ihtiya
insanlarn ihtiyac deil, ekonominin ihtiyac. Onlar iin aslolan insan deil kapitalist ekonominin
gerekleridir.
Benzer bir duyarll (!) sera gazlar ve kresel snma konusunda gzlemliyoruz. Ama gerekte
bunun termik santralleri ktlemek iin kullanld gn gibi aikr. Termik santrallere elbette kar
olunmas gerekiyor, ama bunu nkleer lobi yapnca hi inandrc olmuyor. Onlar bize aslnda krk
katr m, krk satr m demi oluyorlar.
gne enerjisi gibi yenilenebilir temiz enerji kaynaklarna gelince burjuva ideolojisi yine
srtyor. Bunlar pahaldr. nsanlk ve doa iin maliyeti dk olan, kapitalist retim iin yksek
maliyetli oluyor. Bir kez daha aslolan insanlk ve doa deil, kapitalistlerin karlardr. Aada bu
noktay daha etraflca ele alacaz.
 Yine de bu nkleer ideolojinin en tuhaf bileeni enerji projeksiyonlardr. Bilindii gibi baka
birok alanda da olduu zere enerji ile ilgili eitli ulusal ve uluslararas kurulular gelecee dnk
olarak enerji ihtiyacn ngren tahminler yapmaktadrlar. Bu tahminler sadece ihtiyacn miktarn
deil hangi kaynaklarla nasl karlanacan, yani gelecekteki enerji retiminin bileimini de
iermektedir. Bu tahmin ve ngrler, ok aktr ki, bir yandan mevcut toplumsal dzenin
devamn varsaymakta dier yandan kapitalist devlet ve irketlerin zel kar ve isteklerini
yanstmaktadr. Doal olarak en can alc konu imdiden ne gibi yatrmlarn yaplmas gerektiine
iaret edilmesidir. Zira yal sipariler genellikle bu projeksiyonlara dayanlarak verilecektir.
Doal olarak bu projeksiyonlar enerji irketlerinin ihtiyalarna bal olarak gereklii arptrlar.
Bir yanda kapitalist ekonomiyi idealize ederek toz pembe bir ekonomik tablo izerler, dier yanda
kapitalizmi ebediletirirler. Bu projeksiyonlarn dnyasnda sistem, usta ii bir svire saati gibi
adeta sonsuza dek tkr tkr iler. Snf mcadeleleri, ykmlar, siyasal alkantlar, savalar, krizler
vs. yoktur. Bu projeksiyon gurularna gre kapitalist ekonomi srekli bir biimde sorunsuz olarak
byyecektir ve bu byme kanlmaz olarak byk miktarda enerji ihtiyac douracaktr. Oysa
hayal dnyasna ait bu kapitalizm ile gerekler dnyasnn kapitalizmi arasnda dalar kadar fark
vardr. Gerekler dnyasnn kapitalizmi snf mcadeleleriyle, ykmlarla, siyasal alkantlarla,
savalarla, krizlerle ve ini-klarla karakterize olur. Tam da bu nedenle gemite yaplm olan
projeksiyonlar genellikle hedeflerini ak arayla skalamlardr. Mesela gemite yaplan bu
projeksiyonlardan birine gre 2000 ylnda yeryznde 4500 tane fisyon santralinin bulunmas
gerekiyordu. Bugn bu santrallerin says, iln edilen hedefin onda birinden, yani 450den dahi
azdr. Bu skalamalara Trkiyeden de rnek verebiliriz. Mesela son 20 ylda elektrik talebiyle ilgili
olarak yaplan resmi enerji projeksiyonlarnda yzde 44e varan sapmalar yaand. (Radikal,
18.08.2004)
Buna benzer fiyaskolarn haddi hesab yoktur. Ama her naslsa bu projeksiyonlar tahtlarndan bir
trl inmezler. Tm bu gereklie ramen, enerji konulu tartmalarda, bu projeksiyonlarda yer alan
ngrler, tartan taraflarca adeta hikmetinden sual olunmaz veriler olarak kabul grrler. Falanca
enerji projeksiyonuna gre yle ngrlmektedir dendii zaman adeta tanr kelamym gibi akan
sular durur. Herkes kendi karna uygun gelen farkl bir projeksiyon ne srmekte ya da belirli bir
projeksiyondaki filanca ya da falanca yn ne karmaktadr. Bu projeksiyonlarn ciddi bir
bilimsel temeli yoktur, bunlarn tek anlam zellikle byk enerji tekellerinin biz byle olmasn
istiyoruz demeleridir. Tartmalardaki garabet odur ki, istein kendisi kant yerine gemektedir ve
yine tuhaftr ki bunun zn sorgulayan pek yoktur.
Nkleer santrallerin ucuz ya da pahal olmasnn bir nemi var m?
Nkleer santral zerine tartmalarda pek rabet gren konulardan birisi buradan retilen
elektriin ucuz ya da pahal olup olmad hakkndadr. Tartmann taraflar bu alanda kyasya
kaprlar. Bir taraf nkleer enerjinin pahal bir alternatif olduunu savunarak onu gzden
drmeye, dier taraf ise yine szmona yle olmadn savunarak onu kurtarmaya almaktadr.
Birtakm teknik detaylara, maliyet analizlerine vs. dayanlarak (ya da dayanlmayarak) karlkl
ileri srlen saysal verilerin tozu duman arasnda, bize ucuz maliyetin masum klf altnda,
burjuvann kr ve rekabet mant sezdirmeden kabul ettirilir. Bylece nkleer santrallere taraf
olanlar da kar olanlar da ayn burjuva nyarglarn dar kalplar iinde birbirlerini alt etmeye
alrlar.
Bu burjuva nyarglarla ideolojik bakmdan bir alp veremedii olmayan dzen sahipleri iin
elbette bir tutarszlk yoktur, ancak kendilerini dzen muhalifi, sosyalist vb. sfatlarla tanmlayan,
insanlk ideallerine sahip kar grnen ve hatr saylr bir kalabalk oluturan geni muhalif cephe
iin bunu sylemek zordur. Siz hem szmona kapitalizme ve dolaysyla onun tabiatnn gerei
olan ucuz maliyet kaygsna kar kacaksnz, ama hem de te yandan, nkleer santraller sz
konusu olduunda ayn kaygy sahiplenerek tartacaksnz. Bu kaba tutarszlkla geni kitlelerde
salkl bir nkleer enerji kartl bilinci ve genel olarak salam bir evre bilinci oluturmak
mmkn mdr? Nkleer enerjinin maliyetleri dk olsayd ya da szgelimi birtakm yeni
teknolojik gelimelerle bu maliyetler dier alternatiflere gre drlseydi, o zaman ne denecekti?
Kendilerini bu dar burjuva kalplara mahkm ederek kaba tutarszlklara srklenenler, aslnda
sadece, ya geni ufuklu, kapsaml ve tutarl bir perspektife sahip olmadklarn, ya da samimi
olmadklarn kantlamaktadrlar. Bugn burjuva dzenin, gne enerjisi, rzgr enerjisi, fzyon vb.
temiz enerji alternatiflerini geni lekli retim asndan dikkate almayp, uzak gelecek iin
yedekte tutmasnn ve en iyi durumda sadece deneysel uygulamalar olarak sunmasnn temel
gerekelerinden birinin tam da yksek maliyet olduu hatrlandnda, bu yarm akll nkleer
kartlarnn tutarszl daha hazin bir grkem kazanmaktadr.
Marksistlere den, ihtilaf hangi konuda olursa olsun, burjuva dzenin u ya da bu grnmne
kar muhalefeti, yine birtakm burjuva nyarglara dayandrmaya almamak, bu tr nyarglardan
medet ummamaktr. Bu dar ve tutarsz temellerde zaman zaman birtakm mevziler kazanlmas
hepten imknsz olmamakla birlikte, bu tr baarlar ancak ve ancak birer Pirs zaferi nitelii
tarlar ve dahas uzun vadede kaybettirdikleri getirdiklerinden ok daha fazla olur. Bu argmanlarla
siz koca bir savata kk bir muharebeyi belki kazanabilirsiniz, ama bu savan btn iin
burjuvaziye, onun iin byk nem tayan bir ideolojik zafer kazandrm olursunuz.
leri lkelerin rnek olarak gsterilmesi ne lde doru?
Tartmann en rabet gren aralarndan birisi her iki tarafn da tezlerini desteklemek iin sk sk
gelimi lkelere atf yapmalardr. Nkleer kartlar, Batnn bu teknolojinin ktlklerini grerek
onu terk etmekte olduuna dair rneklemeler yaparken, nkleer taraftarlar da aksine bu lkelerdeki
nkleer enerji kullanmnn yaygnlna ve vazgeme denemelerinin pek de inandrc olmadna
dair rneklemeler yapmaktadrlar. Bize gre nkleer santrallere kar kanlarn bu lye fazla bel
balamamalar, rneklemeleri de ok dikkatli yapmalar gerekir. Aksi takdirde ok daha byk
yanlglarn cenderesine dmek kanlmaz olur. Bu tr rneklemeler en iyi niyetlerle yaplm
olsalar dahi, ok ciddi eksiklikler, yanlglar ve ideolojik nyarglar iermektedir.
Ne Bat burjuvazisi ve devletleri baz evrecilerin iddia ettikleri gibi ktl grdkleri iin
nkleer santrallerden vazgeiyorlar, ne de nkleercilerin iddia ettikleri gibi hibir ey deimemi
durumdadr. Batda nkleer santral siparilerinin uzunca zaman boyunca durmu olduu dorudur.
Ancak bunun altnda yatan gerek sebep, kimi muhalif tartmaclarn naif biimde ima ettikleri gibi
bu lkelerin, nkleer enerjinin ktlklerini anlayp ders karmalar deildir. Sebep, phesiz bir
para kamuoyu basksnn etkisi olsa da, gerekte nkleer enerjinin zaten dier fosil kaynaklara
gre yksek olan maliyetinin daha az katlanlr hale gelmi olmasdr. Bunda etken olan ise, yakn
dnemlere kadar sadece biriktirilmekte olan atklarn nihayet gerek mali faturasnn gndeme
gelmi olmas ve 70lerin ortalarndan bu yana srmekte olan cansz ekonomik bymedir. Bir
nemli faktr de, yakn dnemlerde yeni doalgaz kaynaklarnn bulunmasdr ki, doal gaz mevcut
enerji kaynaklar ierisinde en ucuz olandr.
Batdaki kapitalizme gerekte sahip olmad eyleri atfetmek, niyet ne olursa olsun, sorunun
znde kapitalizmin olduunu ve kapitalizmin, ister azgelimi lkelerde olsun, ister gelimi
lkelerde olsun, insanln karlar karsnda hibir surette nedamet getiren bir aziz olamayacan
anlamamak demektir. Bu tutum, sorunu yapay biimde, ileri lke-geri lke, ada toplumlar-
ada olmayan toplumlar vb. trden bir ereveye hapseder. Oysa nkleer enerjiyi insanln
bana musallat eden bu ileri lkelerin kapitalizmi olduu gibi, halen yeryzndeki nkleer
santrallerin tamamna yakn da bu lkelerdedir. Gerek budur ve bunlar unutmak en hafif deyimle
saflktr. Tam da bu gerekler nedeniyle nkleerciler, ileri lkeleri rnek gstermeye hem daha
heveslidirler, hem de ayn ly kullanmak sonuta z gerei onlara daha ok yaradndan
bunda daha baarldrlar.
Aslnda son bir yldr yaanan yeni gelimeler tam da bizim burada savunduumuz bak asn
dorulamaktadr. ABD bakan Bush getiimiz yl yeni fisyon santrallerinin yapm iin direktif
vermi bulunuyor. Bu erevede 14 il 16 milyar dolarn, yaplmas hedeflenen alt ya da yedi yeni
santrale sbvansiyon olarak ayrlmas bekleniyor. stelik bu yeni perspektif ekolojik argmanlarla
bezeniyor, kresel snmaya kar bir nlem olarak sunuluyor. Kimileri bunu Bushun bir arl
olarak grp, kendi bak asn sorgulamaktan uzak durabilir. Bylelerinin iflah olmas zorsa da,
son bir gelime olarak tam da ayn konunun Avrupada da tartlmaya balanm olduunu
hatrlatalm. Avrupadaki tartmada, yle anlalyor ki, ykselen petrol fiyatlar daha fazla
vurgulanyor. Tm bu gelimeler, grmek isteyen gzler iin ABD ve Avrupada fisyon
santrallerinin yeniden diriltilmesi ynnde bir eilimin doduunu gstermektedir. Sonucun ne
olacan elbette zaman gsterecek, ancak gelimi kapitalist lkeleri rnek gstermenin ne denli
zayf bir zemine hapsolmak olduunu grmek zor olmasa gerek.
Dier yanl yaklamlar
Fisyon santrallerine kar klrken sk sk dlen baka baz yanllar da mevcut. Bunlar da
benzer ekilde, meseleyi kapitalist dzenin ufkunu amayan bir perspektifle ele almaktan
kaynaklanmaktadr. rnein mhendis odalar genellikle hkmetlerin mevcut ya da gelecekteki
enerji ana ilikin iddialarnn eletirisine odaklanmakta ve soruna daha ziyade milliyeti ve
mesleki bir perspektiften yaklamaktadrlar. Bunlar zetle, enerji a yoktur, o nedenle bir
nkleer santrale de ihtiya yoktur; bir ak varsa da bunu gidermenin yolu yabanc enerji tekellerine
peke ekilmek deil, ulusal kaynaklarmza (linyit ve akarsular) dayanmak ve ebeke kayplarn
azaltmaktr demektedirler. Burada ksmi hakllk noktalar (enerji ann olmamas ve ebeke
kayplar konusu gibi) olmakla beraber bak asndaki mesleki ve milliyeti sakatlklar kendini ele
vermektedir.
Milliyeti yaklamn sakatlklarn ncelikle ele almak gerekiyor. Bu milliyeti eilimin muhtelif
grnmleri var. Bizim ilk planda zerinde durmak istediimiz grnm enerji sorununda bariz bir
biimde kendisini gsteren milliyeti egoizmdir. Bu odalarn demokrat-ilerici szclerinin,
azlarn her atklarnda gzel lkemizin grl grl akan akarsularndan ve bilumum zengin
mi zengin kaynaklarndan dem vurmalar tesadf deildir. Bunlara gre zellikle akarsu
potansiyelimiz yeteri kadar kullanlmamaktadr. Bu akarsularn zerine kurulacak onlarca yeni
barajla her trl enerji ihtiyacmz karlanacaktr. Bu tr dnce sahipleri iin, rnein Frat ve
Dicle nehirleri bizimdir ve zerlerine gcmz yettii lde baraj kurabiliriz. Bu
mhendislerimiz, says arttrlan bylesi barajlar yznden, bu nehirlerin yolu zerinde olup,
buradan akan suya hayati lde ihtiya duyan Ortadou halklarnn ne gibi skntlar ekeceini
acaba dnrler mi? Doann ulusal itlerle blnmemi bir btn olarak tm insanln ortak mal
olmas gerektii dncesi acaba bu kimselerin semtine uramakta mdr? Salt ulusal erevede
dnlen bir zmn baka lkeler iin zararlar olabilecei gn gibi ak deil midir?
Akarsularmz rnei tek deildir. Ayn mhendis odalarnn temsilcileri doann ve insan
hayatnn canna okuyan kmre dayal termik santralleri de sahiplenmektedirler. Bunlara gre
nkleer santraller da bamllk yaratmaktadr, oysa z be z malmz olan akarsularmzn yan
sra cici yerli kmrmzle de bamllktan kurtulmamz mmkndr. Bu dar kafal milliyeti
yaklam ne yazk ki mhendis odalaryla snrl deildir. rili ufakl sol evrelerin nemli bir
blmnde de bu yaklam mevcuttur.
Milliyetiliin bir dier grnm ise, syleme ska yansyan, enerjide da bamllk,
yabanc nkleer tekellere peke ekilme yollu ikayetlerdir. Bu da bamllk sav elbette salt
enerji meselesiyle snrl olmayan genel bir savdr ve esasen kk-burjuva milliyetiliinin en
karakteristik zeliklerinden biridir. Kk-burjuvann tahayyl dnyasnda da baml olmayan
kapitalist bir ekonomi topyas vardr. Zaman zaman zenofobik [yabanc korkusu] bir taknt
dzeyine varabilen bu steril aray, kapitalizmin uluslararas iblmne dayanan gerek niteliinin
kavranamamasyla alkaldr. Kapitalizm organik biimde birbirine bal paralardan oluan bir
dnya ekonomisidir. Kapitalizmin kendisini deil de, da bamllk denen eyi temel sorun
(zellikle azgelimiliin ya da geriliin temel nedeni) olarak gren kk-burjuva milliyetiliinin,
dnya ekonomisinin gereklerinden ne denli uzak hayalci bir bak asna sahip olduunu
gstermek iin birka arpc noktay hatrlatalm. Gerekte mhendislerimizin de ok gpta ettii
gelimi kapitalist lkeler (muasr medeniyet), genellikle ok zengin enerji kaynaklarna ve
yeralt zenginliklerine sahip deilken ve dolaysyla da baml iken, zengin kaynaklara sahip
lkelerin ok az refah yksek lkelerdir. Bu konuda Japonya zellikle arpc bir rnektir.
Dnyann ikinci byk ekonomisi olmasna ve refah dzeyi en yksek lkelerden biri olmasna
ramen bu lke temel enerji kaynaklar ve yeralt zenginlikleri asndan acnas derecede orak ve
da bamldr. te yandan rnein bata Suudi Arabistan olmak zere petrol zengini diye anlan
Ortadou lkelerine baktmzda muasr medeniyeti mhendislerimizin hi de gpta etmeyeceini
bildiimiz bir tablo mevcuttur. Demek ki enerji kaynaklarnda da baml olmak ya da olmamak
hayatn ve ekonominin temel gerekleri asndan belirleyici bir nem tamyor.
Kapitalizmin tarihsel nemi onun Ortaan yerellii ve yaltlmln krmasnda ve Marxn
szleriyle tarihi dnya tarihi haline getirmesindedir. Nesnel olarak ilerici olan bu eilimden ancak
dar kafal milliyetiler rahatszlk duyabilir. z gerei uluslararas bir snf olan ii snfnn
karlar ise ulusal izolasyonda ya da ne id belirsiz bir kendi kendine yeterlikte deil, bu
entegrasyon eiliminin, dnya sosyalist devrimi araclyla nesnel mantki sonularna
ulatrlmasnda, yani snfsz bir dnya dzeninin yaratlmas noktasna vardrlmasndadr. Marxn
dedii gibi emein kurtuluu yerel ya da ulusal bir sorun olmayp, modern toplumu ieren btn
lkeleri kucaklayan toplumsal bir sorundur. Bu nedenle dier sorunlarda olduu gibi enerji
sorununda da szmona sol bir perspektifle ortaya konan bu tr milliyeti bak alarnn tuzana
dmemek gerekiyor.
Milliyetilik eiliminden farkl olarak, zelde mhendis odalaryla balantl olan ve bu eilimle
kopmaz biimde i ie gemi dar mesleki karlarn savunusu eilimi de atlanmamal. Gerekten
de, mhendis odalarnn zellikle termik santrallerin savunucusu durumuna dmeleri, dar mesleki
karlarn ne denli krletirici olabildiine dair dikkate deer bir rnek oluturmaktadr. Termik
santrallerin insan sal ve doa iin ne denli ykc ve tehlikeli olduu artk zel bir tartma
konusu yaplmayacak denli aikrdr. Ama tam da bu odalarn yeleri arasnda hatr saylr bir
kesim bu santraller ve yan sra hidroelektrik santrallerde ve ilgili kurulularda alanlardan
olutuu iin enerji sorununda genel bir tutuculuk sergilenmekte ve zellikle alternatif enerji
kaynaklarna kar bir kaytszlk gzlenmektedir. Elbette bu kaytszlk mutlak bir kaytszlk deil.
Bu ynde baz deerlendirmeler ve beyanlar yaplyor yaplmasna, ancak bunlarn byk lde
zevahiri kurtarmaya dnk olduunu grmek zor deil. Gerekte bu yndeki beyanlar ne olursa
olsun, mhendis odalarnn ana kaygs, mevcut teknolojilerin muhafazas ve slah olarak
kalmaktadr. Bu byle olduu iin, alternatif temiz enerji kaynaklar sz konusu olduunda,
mhendis odalar da nkleer santral taraftarlaryla benzer s argmanlara (yksek maliyet,
henz fizibil olmama, ancak uzak gelecekte ciddi bir alternatif olabilme vb.)
meyledebilmektedirler.

Alternatif yok mu?

Hem nkleer fisyoncularn hem de dier fosil kaynaklara dayal enerji biimlerini savunanlarn
genelde ortak olan bir gr, alternatif temiz enerji kaynaklarnn henz yeterli ve kullanl
olmaddr. Bunlara gre, hele hele dnyann mevcut ar nfusu dnldnde bu tr
kaynaklardan dem vurmak hepten gayri ciddidir ve bu kaynaklar ancak uzak gelecekte anlaml
lde kullanlabilir hale gelecektir. O gnlere kadar elimizdeki geleneksel enerji kaynaklaryla,
yani termik (kmr, petrol, doalgaz), hidrolik ve nkleer fisyon ile neler yaplabileceine bakmak
durumundayz.
Bu grler gereklerden ok kapitalist enerji tekellerinin karlarn yanstmaktadr.
Kapitalistlerin, kaynaklarn ktlndan ve nfusun fazlalndan dem vururken, bir yandan da bize
her gn yeni bir mutluluk iksiri mutulamalarnn ve bizi mutlu bir gelecein beklediini telkin
etmelerinin ne denli kaba bir tezat oluturduunu sadece not ederek geelim. Gerekte insanolu
yaratc gc sayesinde muazzam olanaklar yaratmtr, daha da yaratacandan baka. Kaynaklar
ve olanaklar, gsterilmek istenenin aksine, hem gz kamatrcdr, hem de son derece berrak
ufuklar dourmaktadr.
 Enerji somutunda konuacak olursak, hem insanla bolca yetecek hem de doay tahrip
etmeyecek trde enerji kaynaklar ve bunlar yararl kullanm biimlerine dntrecek enerji
teknolojileri mevcuttur. Gne enerjisi, rzgr enerjisi, fzyon enerjisi ve dier baz yenilenebilir
enerji kaynaklar hem bol hem de temiz ve tehlikesiz enerji sunuyorlar. Bu konuda teknik anlamda
bir fikir verebilmek amacyla yaznn sonuna koyduumuz ekte baz ayrntl bilgiler veriyoruz.
Buraya bakldnda somut biimde grlecektir ki, yeryzndeki tm nfusu, hatta bunun kat be
kat fazlasn bolluk ve refah iinde yaatacak, stelik bunu doann canna okumadan ve
srdrlebilir biimde yapacak enerji teknolojileri hazr durumdadr.
Ama sorun tam da bu noktada balamaktadr. nsanln yaratt bu gz kamatrc imknlar
hayata geirilmemekte, atl bekletilmekte ya da bunlarn tabiatna uygun olmayan msrif biimler
altnda, verimsizce hayata geirilmekte ve bylece gerek insani ilerlemeye ket vurulmaktadr. O
halde sorun nerededir? te bu noktadan itibaren tartmay, nkleer santral sorununun tesine
tayarak daha genel bir dzeye ykseltmemiz gerekiyor.
Adm adm gidelim. Sorunun kaynanda retimin hangi kaynaklara dayanarak, hangi
teknolojilerle, hangi biimde yaplacana ve buna bal olarak tketimin de hangi biimler altnda
olacana karar verenlerin olduu aktr. Yine besbellidir ki, hangi enerji kaynaklarnn hangi
biimde kullanlacana karar verenler, evresel ykmlardan ve sefaletten mustarip olan ynlar
deildir. Bu ac sonulara maruz kalan yeryznn alan ve smrlen ynlar btn retimi
gerekletirdikleri halde bu retimin nitelii ve nicelii hakknda en kk bir karar verme hakkna
sahip deildirler. Buna karar verenler bu dnyann egemen snfn oluturan kapitalistlerdir.
Kapitalistlerin insan ve doa karsndaki bu ykc konumlarnn nedeni, onlarn keyfi tutumlar ya
da genlerinden gelen gizemli eytani etkiler deildir. Bu bakmdan sorun kapitalistlerin ahlki
adan mahkm edilmesi sorunu deildir. Kapitalistleri anlamak iin onlarn egemeni olduklar
retim tarzn ve toplumsal sistemi, yani kapitalizmi anlamak gerekir. Kapitalist retim neden byle
insanln karlar aleyhine ilemektedir? Soru budur.

Kapitalist retimin temel nitelii

Kapitalizm altnda rnler insanlar onlara ihtiya duyduklar iin deil kapitalist snfn kr elde
etmesi iin retilir. Aslnda bunu en sradan insan bile bilir. Bir nesne ya da hizmet ne kadar faydal
olursa olsun, eer kapitalist iin yeteri kadar kr getirmiyorsa retilmez. retim insan toplumunun
ihtiyalar iin deil smrc kapitalist aznln karlar iin yaplr. htiya nesneleri ancak
kapitalist snfn karlarnn dar kapsndan geerek ve geebildii lde insan toplumunun
gereksinimlerini tatmin etme frsatn bulabilirler. Politik ekonominin terimleriyle syleyecek
olursak, kapitalist retimin amac kullanm deerleri (faydal nesneler) retmek deil deiim
deerleri (meta) retmektir. te insan ihtiyalarnn retiminin nne, tabiat gerei byle bir engel
diktii iin kapitalizm, insanln gerek ihtiyalarna are olamamakta ve giderek onu bir ykma
srklemektedir. Koca insanlk, dnya apndaki bir avu smrcnn dar snf karlarnn
kaprisine mahkm olmu durumdadr.
Yaamn neredeyse her alannda gerekli hale gelmi olan ve dier her eyin retimi iin
vazgeilmez bir temel tekil eden (yani faydal bir rn, bir kullanm deeri olan) enerji de,
gnmzde retime konu olan hemen her ey gibi, kapitalizm altnda bir meta olarak retilmekte ve
kapitalist meta retimine hkmeden yasalara tbi olmaktadr. Her meta gibi o da kapitalist pazarn
anarik rekabet kams altnda ve krleme retilmektedir. Rekabet eden gler rakiplerini bertaraf
etmek ve daha ok kr edebilmek iin mallarn giderek daha ucuza retmek ve satmak zorunda
kalrlar. Bu kanlmaz zorlama, eyann tabiat gerei, kapitalisti maliyeti arttrc eylerden veba
gibi kanmaya sevk eder. Her iinin gayet iyi bildii gibi, patronlar nasl iyerlerinde salkl
alma koullar iin harcama yapmaktan kaarlarsa, ayn ekilde, evreyi koruyucu nlemler iin
harcama yapmaktan da yle kanrlar. Bunun anlalmayacak bir taraf yoktur. Kapitalizmin temel
karakteristikleri olan (baka eylerin yan sra) kr drts ve rekabet, z gerei evresel-ekolojik
kayglara dmandr. Bu nokta ekolojik sorunlarn anlalmasnda temel balang noktasdr. Hi
abartmakszn diyebiliriz ki, bunu anlamayan evre sorununun doasn anlayamaz.
Kapitalizmin insana bak ile doaya bak arasnda sk bir iliki vardr. nsana sadece iliine
kadar smrlecek bir yaratk gzyle bakan bir retim tarznn doaya da yle bakmas gayet
anlalr bir eydir.
Kapitalizmin ekolojik sorunlar karsndaki tavrnn son zamanlardaki baz rnekleri yeteri kadar
aydnlatcdr. Bir yandan byk apl ekolojik tehlikelere ikiyzlce dikkat ekilmekte ve tm
dnya toplumuna ekolojik duyarllk pozu verilmekte, ama te yandan ayn ykc retim faaliyeti
tm hzyla devam etmektedir. atafatl gsterilerle, ekolojik sorunlara gya zm iin,
uluslararas konferanslar, toplantlar dzenlenmekte, sera gazlar, CFCler (kloroflorokarbonlar) iin
emisyon hacimlerini snrlandrma protokolleri imzalanmakta, ama dier tarafta btn bu
protokoller hie saylmaktadr. Birok byk uluslararas toplantya ve alnan kararlara ramen hl
ciddi hibir nlem alnmamtr.
Focus dergisinde yer alan u satrlar, petrol, otomobil ve lastik sanayilerine hkmeden
kapitalistlerin gerek faaliyetlerinin hangi ynde olduunu anlaml biimde ortaya koymaktadr:
Gnmzde kresel ekonominin evreye zarar verdiini reddeden tek kurulu Kresel klim
Koalisyonu (GCC)... Ancak, parasal anlamda petrol, otomobil ve lastik sanayi tarafndan
desteklenen GCCnin bu tavr ok da artc deil... Koalisyonun gl lobi faaliyeti, sera gaznn
yaylmasn drme giriimlerini byk lde baltalyor. Milyonlarca dolarlk para antajyla
hareket eden GCCnin tavr, ABD senatosunun, Kyoto zirvesinde sera gaz emisyonunu drmeye
ynelik anlamay imzalama kararn engellemeye yetti. ABD bu anlamaya imza koymazsa, dier
lkelerin de ayn dorultuda bir yaklam benimseyecei ak.
GCC, kresel snmay engellemeye ynelik faaliyetlerin, i yaamndaki maliyetleri arttracan,
vergileri ykselteceini ve ABDdeki rekabet ortamn zedeleyeceini ileri sryor. Ancak dnyann
nl iklim bilimcileri ve 138 Nobel fizik dll bilim adamndan 100, GCCnin bu yaklamna
kar kyor. (Focus, ubat 2000)
Sanayinin temizlenmesi kapitalistler iin katlanlmas zor bir maliyet olduundan bu konuda
ancak olsa olsa ok kk ya da isteksiz admlar gndeme gelebiliyor. yle ki, u anda kapitalizm,
braktk fosil enerji kaynaklarn terk etmeyi, bu kaynaklarn yol at sera gaz emisyonunu %17-
40 dzeyinde azaltabilecek daha verimli yanma teknolojilerini (akkan yatakl yanma, gaz trbini,
kmr gazifikasyonu bileik evrim vb.) dahi uygulamakta son derece isteksizdir.
te yandan kr ve rekabet basks, yeryzn saran sefalet olgusunun ac gerekleriyle alay
edercesine tketimin verili biiminin azgnca pompalanmasna yol aarak (ou durumda gerek
insan ihtiyalarndan ok uzak olan gereksiz rnler iin) doaya zararl atklarn ve yan rnlerin
miktarn ayn lde arttrr. Tketimi artrmak iin bir yandan rnler giderek daha dayanksz
retilirken, dier yandan yenilikler gerek kapsamlarna denk den admlarla deil, ok kk
admlara ve paralara blnerek rnlere dntrlr. zellikle nem tayan bu son olguyu
grmek iin sadece otomobil ve bilgisayar endstrisinin durumunu hatrlamak dahi yeterlidir. Bu
sektrlerde durum en kk bir pheye yer brakmayacak kadar plak biimde tezahr eder.
Gerek anlamda bir yenilik, bir ilerleme (bu yenilik ya da ilerlemelerin ne lde gerekli ve
yararl olduklar elbette ayr bir konudur) ifade eden bir model kana kadar, araya onlarca, belki
yzlerce, szde yenilik ieren model sokuturulur. Tketimi ne pahasna olursa olsun arttrmak iin
kukusuz daha birok yntem kullanlr. zellikle 20. yzyln tarihi bu amaca dnk hile ve
dzenbazlklarn kendi bana devasa byklkte sektrler (bata reklmclk ve moda) haline
geliine tanklk etmitir. Ama bunlarn ayrntlarndan daha ok sz etmeye gerek yoktur. nemli
olan bunlarn sonucudur. Bu yntemlerin de katksyla, gereksiz yere inanlmaz bir kaynak israf
yaplrken dier taraftan doaya zararl yan rn ve atklarn miktar da ayn gereksiz llerde
ykselir. Sonu olarak kapitalist elinden geldiince ok retmek, ok satmak ve ok kazanmak, ve
dolaysyla ok tketim ister. Doa m? O da ne? Apres moi le dluge! [Benden sonra tufan!]
Ama kr ve rekabet kskacnn asl nemli sonucu, retici glerin insan ve doa yararna
gelimesini bomasdr. zellikle 20. yzylda bulularda muazzam bir eitlenme ve oalma
olmu, bunun sonucunda ayn ii grmeye ynelik birbirine alternatif birden ok teknolojik ara ve
yntem ortaya kmtr. Ancak bunlar arasnda tercih yapma hakk toplumun deil kapitalistlerin
elinde olmutur. Onlarn temel tercih kriterlerinin insan ve doa yarar olmadn, aksine kr ve
rekabet olduunu ise zaten syledik. Bu durum toplumun, her yol ayrmnda beliren saysz yollar
arasnda sadece ve sadece kapitalistlerin setii gzerghtan ilerlemeye zorlanmas anlamna
gelmektedir. Bylece kapitalistlerin o an iine gelmeyen ama insan ve doa iin ok daha fazla
yararl olan birok ara ve yntem, ya daha beikteyken boulur, ya basite ihmal edilir, ya da
yedekte tutularak gnn birinde krl olabilecei belirsiz bir gelecek iin elde bekletilir.

Teknoloji ve kapitalizm
nsan var olal beri teknoloji de var olmutur. nsan tr iin alet yapan hayvan sz bouna
sylenmemitir. nsanolu, varln srdrebilmek iin daha en bandan itibaren doaya kar
vermek zorunda olduu savan, dier trlerden ayr olarak, tasarlad aletler vastasyla yapmtr.
Vahet ann en ilkel aa ve ta aletlerinden tutun bugnn gz kamatrc aralarna kadar her
ey insann doaya sz geirme urann deiik gelime evrelerindeki teknolojik biimlerden
ibarettir. Deien ey insann doaya hkimiyetinin ve onun karsndaki bamszlnn
derecesidir. nsan giderek eitlendirdii ve yetkinletirdii aralar sayesinde doann gizil
glerinin srrna daha fazla ermi ve bu kr gleri kendi amalar dorultusunda daha fazla
ehliletirerek kullanmay renmitir. Bu geliim sreci bir yandan onun daha az aba harcayarak
ve daha az kaynak kullanarak, doadan daha fazla fayda szdrmasn salam, dier yandan da onu
doa karsnda daha fazla zgrletirmitir. Geici gerilemeler hep olmusa da, srecin genel seyri
insanolunun doay giderek daha verimli kullanmas ynnde olmutur.
Ama her ne kadar insanolu genel olarak ileriye doru gelimise de, bu gelimenin temposu
devirden devire deimi ve esasen kapitalizmin yeryzne hkim oluuna kadar gelime bata-ka
olmutur. Gelimeye kesin bir istikrar ve ivme kazandran kapitalizm olmutur, yle ki kapitalizmin
birka yzyllk zaman zarfnda insan toplumunu kanatlandrarak kard ykseklikten
bakldnda, ondan nceki yaklak iki milyon yllk insan geliimi byk lde bir durgunluk
olarak grnr.
Ancak bu parlak baarlara ramen kapitalizm retici gleri kendi iinde elikili biimde
gelitirir. Bu elikinin bir ucunda insanln btnsel geliimine hizmet eden parlak atlmlar
varken, dier ucunda ykc etkiler vardr. Bir uta insanln uyuyan glerini ayaa kaldran ve
geliimi belirli bir sre boyunca bu glerin geliimiyle uyumlu olan bir kapitalizm, dier uta,
esasen yirminci yzyln balarndaki dnm noktasndan sonra, uyanm olan bu retici glerin ve
insan toplumunun daha te gelimesinin nnde giderek engel haline gelmeye balayan kapitalizm.
Marx kapitalizmi, cehennemden ard glere artk hkmedemeyen bycye benzetir.
Gerekten de kapitalizm bir yandan insanl ilerletmi, ancak te yandan bu ilerleme insanlk iin
gitgide daha byk bedellere mal olmaya balamtr. Byle olduu lde o gericilemi ve
insanlk iin katlanlmaz bir nitelik kazanmtr. Bu durum kendisini en iyi biimde, retici glerin
sunduu muazzam olanaklarla insanln mevcut sefaleti ve doann inanlmaz boyutlardaki
tahribat arasndaki plak elikide ifade etmektedir.
Enerji sz konusu olduunda bu durum ok arpc biimde ortadadr. Zararl hibir yan rn ve
at olmayan, felketlere yol aabilecek bir tehlike riski tamayan, mevcut haliyle bile teknik bir
engeli bulunmayan, bata gne enerjisi teknolojileri olmak zere tm yenilenebilir enerji
teknolojileri, kapitalistlerin esasen fosil kaynaklara ve nkleer fisyon teknolojisine dayanan
tercihleri karsnda itibar grmemektedirler. Bu temiz ve bol enerji kaynaklar/teknolojileri
kapitalistler iin ancak uzak gelecein sorunu olabilmektedir. Kapitalistler ellerinin altnda hazr kr
kayna olarak bulunan kmr ve petrol rezervlerini tketmeden nce yenilenebilir enerji
kaynaklarna ynelmeye ne hacet! Petrole dayanan ulam sektr, karayollar inaat ve petrolle
alan motorlu tat retimi sektr gibi kapitalist ekonominin dier byk dilimleri de
dnldnde fosil yakt teknolojisinden vazgemek niye?
Bu bakmdan gne enerjisinin belki de en umut verici uygulamas olan gne pillerinin
durumuyla nkleer enerjiyi karlatrmak pek reticidir. Nkleer fisyon reaktrleri zerine
aratrmalar yaplrken fotovoltaik gne pili zerine de allyordu ve bu ikisi aa yukar ayn
yllarda gelitirilmiti. Srf teknik adan baktmzda, eer tercih nkleer fisyon enerjisinden yana
deil de gne pillerinden yana yaplm olsayd dnyann bambaka yola girmi olacan grmek
iin khin olmaya gerek yoktur. Zira o zaman insanln yaratc enerjisi ve kaynaklar nkleer
fisyon enerjisini gelitirmeye deil, gne teknolojilerini gelitirmeye hasredilecekti. Aratrma ve
gelitirmenin yn, yaplan tercihlere gre tayin edilmektedir. Nkleer fisyon enerjisinin
gelitirilmesi iin harcanan kaynaklarla gne teknolojilerinin gelitirilmesi iin harcanan kaynaklar
arasndaki fark bunu gayet iyi gstermektedir. rnein 1970lerin sonlarna ait bir veri, ngilterede
nkleer fisyon enerjisi aratrmalarna 230 milyon sterlin ayrlrken gne teknolojilerine topu topu
1,1 milyon sterlin ayrldn kaydetmektedir.
Bu bir yana, gne teknolojilerinin baz uygulamalarnn kapitalist tekelletirme eilimlerine zt
karakteri de enerji reticilerinin cann skmtr. rnein tek tek evlerin zerine kurulacak gne
kolektrleri ve fotovoltaik pillerin bir kez kurulduktan sonra enerji kaynann tkenmez ve bedava
olmasyla birlikte kapitalist tekellerden belirli bir bamszlama salayacak olmas enerji tekelleri
iin fevkalde tehdit edicidir. Bu nedenle Amerikada enerji reticileri gne enerjisi aratrma ve
gelitirme almalarna kar politik lobi faaliyetlerinden byk lekli reklm kampanyalarna
kadar uzanan rgtl bir saldr yrtmlerdir.
Bir dier rnek elektrikli otomobil rneidir. Bugn karbondioksit emisyonunun ba
sorumlularndan biri olan petrol yaktl otomobillerin yerini gelecekte alaca reklm edilen
elektrikli otomobillerin aslnda 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda ve bugnn iten
yanmal motorlu otomobilleriyle ayn anda gelitirildiini, hatta gelitirilmek ne kelime, otomobil
endstrisinin bu balang yllarnda, buharl otomobiller de dahil olmak zere tip olarak
neredeyse birbirine denk saylarda retilip kullanldn ok az insan bilir. Teknoloji tarihisi
George Basalla durumu yle anlatmaktadr.
Yzyl dnmnde modern otomobil motorunun (ten yanmal, drt zamanl Otto motoru),
rakiplerini geride brakp yar kazanaca belli deildi. 1900de ABDde 4192 araba retildi.
Bunlarn 1681 tanesi buharl, 1575 tanesi elektrikli ve 936 tanesi de benzinliydi. Ama bundan ksa
bir sre sonra, iten yanmal motor zirveye doru trmanmaya balad. 1901 ylnda dzenlenen
New York otomobil fuarnda, 58 buharl, 23 elektrikli ve 58 benzinli araba modeli sergilendi. 1903
ylna gelindiinde, sergilenen buharl ve elektrikli modellerin says, 34 ve 51e derken, benzinli
arabalarn says 168 olmutu. Sonunda 1905 ylndaki fuarda benzinli arabalarn zaferi kesinleti.
Sergilenen 219 benzinli model, buharl ve elektrikli arabalarn toplam saysndan yedi kat daha
fazlayd. Yazk ki, iten yanmal motorun zaferini belgelemek, baarsn aklamaktan ok daha
kolaydr. 1905 ylnda, motor mekanizmalarnn hepsi de, kimi avantajlar ve dezavantajlar
ieriyordu; ve hibiri bariz bir stnle sahip deildi. (Teknolojinin Evrimi, George Basalla,
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 5. Basm, Mart 1998, s.267)
Basallaya bunun aklamas iin yardm olsun diye, sadece o sralarda kapitalizmin byk bir
dnm geirmekte olduunu, bu dnmn nemli elerinden birisinin de kmrn yerini
almakta olan petrol olduunu, bata Amerikan kapitalizmi ve tekelci sermayenin bir numaral
sembol olan Rockefellern petrol tekeli Standard Oil olmak zere petrolclerin her alanda byk
bir etkinlik ve tahakkm gc kazanmakta olduunu hatrlatalm. O yllarda yaplan bir karikatrde,
Beyaz Saray dev Rockefellern ellerindeki bir oyuncak olarak resmediliyordu. Her ne kadar
benzinli motorun rakiplerini geride brakmasnn ardnda Rockefellern ya da petrol tekellerinin
dorudan ya da dolayl dahline ilikin bir bilgimiz yoksa da, petroln ve Rockefellern ykseliiyle
benzinli otomobillerin ykseliinin kuvvetlice rtmesi anlamldr. Ancak durum her ne olursa
olsun, yaplan tercihin kapitalist kar esasna dayand ve doann gznn yana baklmad
aktr. Sorunun z burasdr.
Her eye ramen bak asnda eksik ve zayf bir nokta kalmamas iin yine de u nemli uyary
yapmamz gerekiyor: Kapitalizmin evreci hareket tarafndan savunulan ve burada anlan temiz
enerji kaynaklarna ve teknolojilerine gnn birinde ynelmesi tasavvur d deildir. Hatta bunun
iin birtakm hazrlklar yapt da inkr edilemez. Ama bu ynde gelime eilimi, kapitalizme zg
ldrc bir yavalkla, topal admlaryla, iki ileri bir geri kramplarla ilerleyebilir ancak. Bylesi bir
yavalk ve arpklk ise insanln ve gezegenin kaldramayaca bir lkstr. eliki buradadr. Bu
yavalk lmcl hastala yakalanan hasta iin tedavinin vahim derecede ge balatlmas
anlamna, bu arpklk da hastann szgelimi ateini drrken baka vcut fonksiyonlarn fel
etme anlamna gelmektedir. Oysa tedavinin derhal ve btnsel olarak balamas gerekmektedir.
Kaybedilen her gn kurtuluu zora sokmaktadr.

Askeri faktr
Kapitalist retim biiminin temelini oluturan rekabet, kanlmaz olarak farkl sermaye birimleri
ve gruplar arasndaki elikilerin zm iin zaman zaman saf piyasa rekabeti, saf ekonomik
rekabet alannn dna karak yeni biimler kazanr. Saf ekonomik aralarla zlemeyen
elikiler, politik ve askeri aralarn devreye girmesini gerektirir. Bu nedenle kapitalistler
devletlerini ve ordularn kendi varolularnn zorunlu bir koulu ve biimi olarak grrler.
Rekabetin kzmas sonucu gnn birinde askeri aralara bavurma zorunluluunun ok iyi
bilincinde olan kapitalistler, muazzam bir askeri sanayinin ve askeri aygtn kurulmasn salarlar ve
her geen gn bu aygt mkemmelletirirler.
Bu alanda harcanan aba ve kullanlan kaynaklar giderek akllara durgunluk veren boyutlara
ular. 1990 ylna ait bir veriye gre askeri harcamalara giden miktar o yl iin 950 milyar dolar
olmutur. 1990 yl dnya gayri safi haslasnn toplam 20 trilyon dolar olduunu hatrlayacak
olursak kaynaklarn yaklak olarak 20de 1i askeri harcamalara gitmi demektir. Pek muhtemelen
bu oran gerekte bundan daha da byktr. Bu veriye gre dahi dnyada dakikada 1,8 milyon dolar
silahlanmaya harcanmaktadr. Rakam korkuntur ve kapitalizmin insanlk d yzn pheye yer
brakmayacak biimde gstermektedir.
in baka ynleri de vardr. Btn bu harcama ve retimin berisinde muazzam bir bilimsel
aratrma gelitirme faaliyeti vardr. Acaba yeryznde aratrma gelitirme almalarnn ne kadar
bu ykc amalara hasredilmitir? Alternatif Teknoloji adl kitabn yazar David Dickson unlar
sylyor:
Snai teknolojinin gelimesi iin gereken drty bulular ve rekabetin salamas yannda, kamu
kesimindeki aratrma ve gelitirme almalarnda n sray savunma ve askeri talepler tutmaktadr.
1969da ngilterede devletin aratrma ve gelitirmeye harcad miktarn toplamnn yaklak
yars, 583 milyon pounddan (1 milyar 327 milyon dolar) 260 milyon pound bunlara ayrlmtr.
() 1969da Birleik Devletler Federal hkmetine bal aratrma ve gelitirme mhendisleri ile
bilim adamlarnn %52si Savunma Bakanl iin almaktayd. (Alternatif Teknoloji, Ayrnt Yay.,
Haziran 1992, s.42-43)
Benzer rakamlar bir baka bilim adamnca da verilmektedir:
Hkmetlerin askeri aratrma ve gelitirme projelerine ayrd kaynak, bu faaliyetlerin en hzl
dneminde toplam Ar-Ge btelerinin byk bir orann oluturuyordu; bu miktar ABD ve SSCB
rneinde Ar-Ge btelerinin yarsndan fazlayd. Dahas, aratrmalarn rn kts sivil
sektrlerde ok daha byktr. Stockholm Uluslararas Bar Aratrmalar Enstits (SIPRI)
1970li yllarda, ortalama bir askeri aygtn sivil piyasalardaki herhangi bir aygttan 20 kat daha
fazla aratrma youn olduunu tahmin ediyordu.
Askeri Ar-Geyle uraan bilim adam ve mhendis says kesin olarak bilinmemektedir. SIPRI
1970li yllarda bu saynn yaklak 400 bin olduunu tahmin ederken, daha sonralar yaplan
tahminler bu sayy 500 bine ykseltti. Bu rakamlar dnyann aratrmac bilim adamlarnn yzde
45inin askeri ilerle uratn ya da yalnzca fizikiler ve mhendisler dnldnde
aratrmaclarn yardan fazlasnn askeri alanlarda alt anlamna gelir. Nitekim aratrmac
kadrolar askeriye-endstri karmasnn korkun bir bileenini oluturur ve dnyann beyin gcnn
yapc faaliyetlerden ziyade ykc faaliyetlere devasa llerde saptrlm olduunu gsterir. (Bilim
ve ktidar, Federico Mayor-Augusto Forti, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, s.95-96, Haziran
1999, 5.Basm)
Kapitalist snf asndan zellikle 20. yzylda can alc bir ncelik ve nem kazanan askeri
amalar, zaman zaman bu amalara dnk dev retimin sradan piyasa kurallarndan nispi bir
bamszlamas sonucunu da dourur. Dorudan doruya devlet yatrmlar eklinde ya da devlet
siparileriyle alan bu sektrlerde ucuz maliyet kayglar nispeten daha azdr. Devletler
gerektiinde gzlerini krpmadan bir lkenin kaynaklarnn byk blmn bir silahn retimine
hasredebilmektedirler. lk atom bombasnn yaplmas iin oluturulan Manhattan Projesi bunun
arpc bir rneidir. Bu proje iin yz binlerce insan alm, uygulamal fizikilerin en yetenekli
krem tabakas sadece bir bomba yaplmas iine koulmulardr. Proje o zamann parasyla 2 milyar
dolar yemiti. Bu askeri aratrma, bata hidrojen bombasnn yaplmas iin olmak zere 1945-56
arasndaki yllarda da devam etti.
Aslnda yeri gelmiken belirtmeliyiz ki bizim konumuz olan nkleer fisyon santrallerine giden
yol da bu ekilde alm oldu. Zira silahlanma yolundaki paralel gelimeler SSCB, ngiltere ve
Fransa gibi dier lkelerde de yer ald iin ciddi bir nkleer rekabet de domu oldu. Bu da bir
yandan ABD iin bu gidii dizginleyip denetim altna alma gereini dourdu ve bu nedenle nkleer
enerjinin barl kullanm gndeme getirildi, dier yandan da bu alana aktlan byk apl nakit
kaynaklar itah kabartt.
Nkleer enerjiyle ilgili aratrma ve gelitirme almalar, Manhattan Projesinden itibaren
federal hkmetin cmert yardmlaryla beslenmiti. Byk Amerikan kurulular, nkleer enerji
sz konusu olduunda hkmetin finansal riskleri gslemeleri durumuna almlard.
Atom Enerjisi Kurulu, grnrde ticari bir nitenin paras olan Shippingport reaktrn
sahiplenmiti. Duquesne irketi hesabna elektrik retme ebekeleri kurulmutu. irket bu nc
abay evreleyen reklmdan yararlanmay umarak ve giriimin kazansz bir yatrma dnmesi
durumunda kurulun, alma harcamalarn karlayacan varsayarak parasn bu ie yatrmt.
Duquesne, Shippingportun konvansiyonel teknolojisine, yani projenin en az pahal ve en gvenli
ksmna yatrm yapmt.
Reaktrle ilgili aratrma ve gelitirme almalar iin harcanan para ok fazlayd. Bu yzden
zel sektr, daha sonraki hkmet giriimlerinin yolunu tkayarak daha byk santraller iin
kurulacak yeni reaktrlerin hkmet tarafndan finanse edilmesini salamaya alt. Nkleer
teknolojiye yatrm yapma konusundaki isteksizliinden tr elektrik endstrisini sulayamayz.
Kullanmdaki kmrl santraller, bilindik ve tam anlamyla gvenilir bir teknolojiye bal olarak
kurulmulard ve grnrde yakn gelecekte kmr sknts yaanaca ynnde hibir belirti
yoktu. Nitekim nkleer g endstrisi, elektrik reticilerinin geleneksel enerji kaynaklarna bir
alternatif bulunmas ynndeki acil ihtiyalarndan ortaya kmamt. (Teknolojinin Evrimi, s.224-
5)
Askeri gereksinimin basks ve bu basknn bykl olmasayd bugn nkleer g
endstrisinin varlndan da sz edemeyecektik. (ayn eser, s.225)
Btn bunlar bize, nkleer fisyon santrallerinin douunun enerji ihtiyacnn karlanmasyla
en kk bir ilgisi olmadn gstermektedir. Bu rnein de arpc biimde gsterdii gibi, saf
piyasa rekabeti asndan rol oynayan unsurlarn yan sra askeri faktr unsuru da kapitalizmin
teknolojik tercihlerinde nemli bir rol oynayabilmektedir. Basallann belirttii gibi, o sralarda
elektrik reticilerinin bata kmr olmak zere geleneksel enerji kaynaklarna bir alternatif
bulunmas ynnde hibir acil ihtiyalar yoktu. Gerek u ki onlarn u anda da byle bir
ihtiyalar yoktur.
Kapitalistlerin teknolojik tercihlerinde askeri faktrn rolne ilikin tartmay noktalamadan
nce son bir hususu belirtmek gerekiyor. Marksistler teknolojik gelimeye ve genel olarak retici
glerin geliimine ahlk llerle bakmazlar. Genel olarak konumak gerekirse, bir teknolojinin
kkeninde askeri gdlerin ve aratrmalarn olmas o teknolojiyi otomatik olarak kt klmaz.
Nkleer fisyon santralleri olumsuz bir rnektir ve onun gibi daha nicesi vardr, ama szgelimi yine
askeri aratrmalarn rn ya da yan rn olarak ortaya km bilgisayarlar, internet teknolojisi,
mikro elektroniin baka birok uygulamas ve hatta tkenmez kalem gibi birok ara ve
teknolojiler iin ayn eyi syleyemeyiz. Militarizme ve askeri aratrmalara kar kmak baka ey,
olmu bitmi tarihi bir olgu olarak bu tr aratrmalardan rn ya da yan rn niteliinde domu ve
insanla mal olmu yararl sonulara kzmak baka eydir. Marksistler militarizme ve askeri
aratrmalara tereddtsz biimde kar karlar ve tm dnyada bu kanallara giden inanlmaz
maddi kaynaklarn ve emein yararl amalara dnk retime aktarlmasn savunurlar. Bu elbette
kapitalizm altnda olabilecek bir ey deildir. Bunu getirecek olan dnya sosyalist devrimidir.
Ancak o zaman bu muazzam ykm ve israf kayna son bulacak ve yararl bulular byle arzi
biimde deil sistematik ve planl biimde ortaya kacaktr.

zm ne?
Balangta, tartmann dar anlamda bir nkleer santral tartmas olarak gndeme getirildiini,
ama aslnda konunun kapsamnn ok geni olduunu belirtmitik. Bir btn olarak insanln enerji
sorunu, ekolojik sorunlar, teknolojinin karakteri sorunu ve bunlarn, iinde yaanlan toplumsal
sistemle ilikisi sorunu konunun gerek unsurlarn oluturuyordu. Bu bakmdan zm basite
nkleer santrale hayr demek deildir. Nkleer santrale hangi perspektifle, hangi mcadele yntem
ve aralaryla ve hangi zmlerle kar kld byk nem tamaktadr. Akkuyuya nkleer
santral yaplmasa bile, Trkiyedeki ve dnyadaki insanlarn ba zerinde sallanan nkleer kl
ortadan kalkmayaca gibi, bu klcn ardndaki elin varl nedeniyle, genel anlamda evre, enerji,
teknoloji ve bilimin mevcut ileyii, alk, sefalet sorunlar ve bunlarla balantl daha nice sorunlar
yerlerinden santim olsun oynamayacaklardr.
Sorunu daha ilk azda tm dnyadaki insanln bol, temiz ve gvenli enerji temin etmesi sorunu
olarak ele almadka, ciddi bir perspektif gelitirilemez. Bu ifade ncelikle, tm dnyadaki
insanlktan bahsederek, doann ve insanln ulusal snrlarla blnmln hedef tahtasna
koyar. Bu, kaynaklarn ulusal egoizme esir edilmesi ve israf bakmndan olduu kadar, tehlikeler
bakmndan da geerli bir sorgulamadr. Zira ne radyasyon bulutlarnn ne sera gazlarnn ne de
dier zararl evresel etkilerin ulusal pasaportlar yoktur ve bunlar gmrk grevlilerine, snr
muhafzlarna, somurtkan vize memurlarna aldr etmeden ulusal snrlar geerler. Konuyu salt
nkleer santraller asndan ele aldmzda dahi, Trkiyenin hemen yan bandaki Ermenistan ve
Bulgaristanda, hem de snra yakn blgelerde nkleer santrallerin bulunmas olgusu, dar ulusal
bak asnn iflasn adeta tescil eder. Doay ve retici gleri yapay ulusal snrlarla blmenin
tarihsel adan gericilii belki de hi bu kadar rlplak ortaya kmamt. Bu nedenle sorunu dar
bir ulusal erevede deil, bir dnya sorunu olarak grmeliyiz. Kurtulu ulusal olmayacaktr. Ya
dnya bir btn olarak kurtulacaktr ya da zerindeki btn anl anl ulusal bayraklarla birlikte
batacaktr.
kincisi, bu ifade dnyadaki herkese yetecek kadar bol enerji retilmeden insanln kkl
sorunlarnn zlemeyeceini saptar. 2,5 milyar insann enerji sknts ektii ve sefalet ierisinde
kvrand bir dnya, ktln rktc glgesi altnda, hayatta kalma mcadelesinin tm vahetiyle
srmesi ve bir yandan mreffeh dnyann kendi egoizmine ve tketim alkanlklarna daha
kskanlkla sarlmas, dier yanda da kaynaklarn kontrolsz, anarik tketiminin srp gitmesi
anlamna gelecektir. nsanln byk bir ksm sefalet ve mahrumiyet batanda yzerken dnyann
kurtulmas mmkn olabilir mi?
 Ve nc olarak, bu ifade bu yeterli miktarda enerjinin doaya ve insana zarar vermeyecek, risk
oluturmayacak biimde retilmesi ve kullanlmas zorunluluunu dile getirir. Bu da ne fosil yaktl
enerjinin ne de nkleer fisyon enerjisinin kabul edilemeyeceini ve yenilenebilir, temiz, gvenli
enerji kaynak ve teknolojilerinin kullanlmasnn zorunluluunu ifade eder. zm her koulda
ekolojik sisteme zarar vermeyecek biimler almaldr.
Bu koullar ve insanln elindeki teknik olanaklar erevesinde, enerji sorunun gerek bir
zm iin, bata gne enerjisi olmak zere tm yeryzne dalm yenilenebilir enerji
kaynaklarna dayanan, bencil ulusal snrlarla engellenmemi ve tm insanla zamannda ve bolca
enerji ulatran bir entegre dnya enerji sisteminin gerektii apaktr. Teknik adan bunun nnde
hibir ciddi engel yoktur. Enerji kaybn ihmal edilebilecek boyutlara indirgeyebilecek sper-iletken
iletim hatlaryla birlikte, tm yenilenebilir ve temiz enerji kaynaklarn btn dnyaya yaylm tek
bir enerji ebekesine aktacak ve ihtiyaca gre yine dnyann drt bir kesine enerjiyi datacak bu
tr bir sistem, insanlk ve doann karlarna uygun en verimli, en temiz sistemdir.[3] zmn
teknik z budur.
Bu tr bir sistem nasl oluturulacaktr? Bunun olmas iin her eyden nce, retimin, insanln
ve doann karlarna uygun olarak, kontroll, bilinli bir ekilde yaplmas gerekir. Ama te
yandan retim, kapitalizmde olduu gibi bir aznln karlarna tbi olarak yapld srece, insan
ve doann karlar asndan bilinli ve kontroll olamaz. retimin bilinli ve kontroll olabilmesi
iin, dorudan doruya insan ihtiyalarnn giderilmesine dnk olmas gerekir. Yani toplumsal
kullanm deerleri retimi sz konusu olmaldr. Bu da insanlarn retimin nasl, ne kadar
yaplacana bizzat karar vermeleriyle, yani retimi gerek anlamda planl klmalaryla
mmkndr. Demek ki retimin hkimi, kapitalist ya da baka trden bir aznlk deil, bizzat
reticilerden oluan ounluk, yani aslnda toplumun kendisi olmaldr.
Planlama, ama nasl?
Kimileri baka birok sorun iin olduu gibi evre ve enerji sorunlar iin de zmn
planlamada olduunu savunur. Ama sz uzatmadan sylersek, planlama kavram da ii boaltlarak
ktye kullanlm ve daha sonra bu haliyle Marksizmin srtna yklan bir kambur olmutur. Elbette
Marksistler kapitalizmin krleme ileyen anarik retim tarzna kar bilinle ileyen bir planlamay
savunurlar. Plan, prensipte retim aralar zerinde zel mlkiyetin yaratt paralanmlktan
kaynaklanan muazzam kapitalist israf ortadan kaldrr, gerekli insan emeini asgariye indirerek
verimi ykseltir. Ancak bu kadar ktye kullanlp idi edildikten sonra planlama kavramnn
ieriini daha net bir ekilde ortaya koymamz gerekiyor.
Planlama fikrini savunanlarn nemli blm ne yazk ki milliyeti brokratik bir planlama
anlayn bellemilerdir. Halk kitlelerinin geni bir inisiyatifi ve dorudan, mutlak hkimiyeti
temelinde demokratik olarak ileyen bir planlamaya aykr olarak bu tr brokratik bir planlama,
sanldnn tam aksine ne retim anarisini ortadan kaldrr, ne de israf. Sadece kapitalist anari ve
israfn yerini brokratik anari ve israf almtr. Bu brokratik planlama anlaynn en muazzam
rneini sunan Stalinist SSCBdeki inanlmaz israf ve anari bu olgunun arpc bir dorulandr.
Doal olarak evresel sorunlar da bu planlamadan nasiplerini almlardr. Planl ernobil felketi
ve dnyann en byk drdnc gl olan ve byk bir canl eitlilii barndran Aral Glnn
planl katli sadece en arpc rnekler olarak anlmay hak ediyorlar. Buradaki btn sanayi ve
enerji retimi kapitalist lkelerdekiyle benzer teknik biimleri paylam ve ou durumda evre
sorunlar daha tahripkr boyutlara ulamtr. Dier tm eski szde sosyalist lkeler iin de durum
ayndr.
Dorudan reticilerin, yani geni halk kitlelerinin bizzat karar vererek ynettii, tm kaynak ve
imknlarn dar bir ulusal erevede deil dnya apnda ele alnd bir planlama, israf ve anarinin
tek gerek panzehiridir. Hem yoksulluun ve alalmann hem de ekolojik krizin aresi yalnz ve
yalnzca budur. Hangi biimi alm olursa olsun (ister kapitalist ister modern brokratik-despotik),
smrc bir aznln var olduu her yerde retim, bu aznln, z gerei topluma zt olan
karlarna tbi olur. Zaten sefaletin, byk apl ekolojik sorunlarn ve nkleer tehdidin temel
kayna da bu deil midir?
Bu brokratik planlama anlay ayn zamanda milliyeti bir egoizmi de yanstr. Bu ulusal
egoizm zellikle mhendis odalarnn Kemalist kafal szclerinin savunduklar grlerde
yansmaktadr. Yukarda bu milliyeti egoizmin ne denli zararl bir zehir olduuna deinmi
olduumuz iin burada zel olarak zerinde durmuyoruz.
retici glerin bugn ulat gelimilik dzeyi ulusal snrlar oktan bir gericilik, bir
anakronizm haline getirmitir. Bugn daha nce hi olmad kadar btnlemi, organik biimde i
ie gemi bir dnya ekonomisi mevcuttur. Nesnel olarak bu olgu ilericidir. Bundan ancak
milliyetiler rahatszlk duymaktadrlar. Tabiat ve tanm gerei kapitalizmi aan bir gelimilik
dzeyini ngren snfsz toplumun ekonomisi ve retici gleri ise, yine tanm gerei ondan ok
daha btnlemi bir dnya ekonomisini hayata geirecektir. Kapitalizm altnda dahi ulusal snrlar
am olan retici glerin doas, uluslararas dzeyde bir planlamay gerektirmektedir. phesiz
devrim srecinin dnya yzeyindeki somut ilerleyiine bal olarak bu hedefe giden srete ii
snfnn iktidar ald eitli lkelerde ulusal dzeyde planlama giriimleri balayacaktr. Ancak bu
giriimleri kapal bir ulusal planl ekonomiyi hedefleyen giriimler olarak deil, uluslararas
planlamann hazrlayc dayanaklar olarak grmek ve hayata geirmek gerekir.
Kendilerini Marksist olarak tanmlayanlar arasnda dahi uluslararas apta bir planlama fikrini
topik bulanlar az deildir. Bu kii ve evrelerin bak as, kapdan deilse bile bacadan szan ince
bir milliyetilikle sakatlanmtr ve bu nedenle Marksizmin ruhuna aykrdr. Bunlarn ufku ne yazk
ki dar ulusal snrlarla izilmitir. Talihliyiz ki teknolojinin gnmzdeki dzeyi uluslararas
dzeyde bir planlamay hi zorlanmadan zihnimizde tasarlamamz mmkn klyor. Gerekte
yirminci yzyl boyunca zaten mmkn hale gelmi olan ey bugn bin kat daha elle tutulur bir
somutlukla tasavvur edilebilir. Bilgisayarlar, internet ve genel olarak yazlm teknolojisinin mevcut
dzeyi dnldnde uluslararas planlama iten bile deildir. nsanln mevcut emek
kapasitesini gerek ihtiyalarn retimine en verimli bir biimde datarak, bunlarn retimi iin
gereken zorunlu emek-zamann asgariye indiren ve buna mukabil insanln zgrlemesinin
gerek temelini oluturan serbest zaman azamiye karan, bugnk internet gibi tm dnyaya
yaylm bir a zerinde ileyen geni kapsaml bir yazlm teknik bakmdan iten deildir. Bugnk
bilgisayarlar bylesi bir planlama yazlmnn gerektirdiinden ok daha byk ve zorlu ilemlerin
stesinden gelebilmektedirler. Hatta dev uluslararas tekellerin kendi bnyelerinde bu tr planlama
yazlmlar kullanyor olmas pek muhtemeldir. Bizim kanmz odur ki, uluslararas bir planlamann
teknik bakmdan imknszlna dair tek bir inandrc kant dahi ileri srlemez. Elbette planlama
salt teknik bir sorun deildir. Ancak biz burada genel olarak planlama sorunuyla deil, planlamann
maddi-teknik imknlaryla ilgileniyoruz. Tm veriler bu imknlarn fazlasyla mevcut olduunu
gstermektedir.
Sorunun z toplumsaldr
Planl retim esasna dayanan entegre bir dnya enerji sisteminin sadece teknik deil, byk bir
toplumsal-politik dnm gerektirdiini anlamak zor deildir. Zaten sorunun znn toplumsal
sistemden kaynaklandn yeteri kadar vurguladk. Sorun neredeyse zm de oradadr. Nitekim
zmn zorunlu unsurlar olarak, tartmamzn btnnden de kolayca karsanabilecek olan,
retim aralar zerindeki zel mlkiyet zincirinin kaldrlarak kaynaklarn yapay blnmlne
son verilmesi, ulusal itlerin yklmas, bata ykm aralar reten sektrler olmak zere tm zararl
ya da fuzuli retim dallarnn tasfiyesi, teknoloji ve bilimin gerek toplumsal ihtiyalarn emrine
girmesi vs., tm bunlar sonuta kapitalizmin ortadan kaldrlmas anlamna gelen, muazzam bir
toplumsal altst oluu gerektirmektedir. Bu hususlar zmn toplumsal olan gerek zn ortaya
koymaktadr.
Dolaysyla soruna kapitalizmin snrlar iinde ve onu hedef tahtasna koymadan, etrafndan
dolanarak bir zm bulunabileceini sanmak en hafifinden saflk, ama en ou sahtekrlk olur.
Dorusu yeil hareketin byk blm ve enerji-ekoloji sorunlarna duyarl grnen baka bir ok
kesim iin bu szler geerlidir. Bu kesimler, her biri kendine zg ayrmlar tasa da, sonu olarak
ya konuyu teknik bir esasa indirgeyerek sorunun toplumsal-siyasal zn glgelemekte ya da belirli
bir toplumsal-siyasal sylem gelitirseler bile, zm kapitalizmin u ya da bu biimde slahyla
snrlamaktadrlar. Oysa gstermi olduumuz gibi sorunun kendisi kapitalizmin znden
kaynaklanmaktadr ve her trl slah abas son tahlilde beyhudedir. Kapitalizm yklmadan evre
ve enerji sorunlarnn gerek bir zm imknszdr. O nedenle enerji sorunu ve onunla sk skya
balantl evre sorunlar konusundaki mcadele de anti-kapitalist bir perspektife oturmaldr.
Burada ileri srlecek irili ufakl talepler de geni kitleleri bu temel sorunla yzleme noktasna
getirecek nitelikte olmaldr.
retici gler gelitirilmelidir
evreci hareketin iinde olduka gerici fikirlere sahip kesimler bulunmaktadr. Bunlar evresel
sorunlarn kaynan retimin biiminde deil miktarnda grmekte ve bu nedenle zm nfusun
ve retimin miktarnn azaltlmasnda bulmaktadrlar. Bunlar arasnda yumuak slupla nfus
planlamasn vurgulayanlar olduu gibi kstaha bir sylem tutturanlar da mevcuttur. Mesel
bunlardan birisi olan Garret Hardin, alk eken lkelere yiyecek yardm yaplmasna kar
karken unlar sylyor:
evrenin tama kapasitesini oktan am olan a bir nfusa yiyecek gnderdiimizde,
lkelerinin ykmna ortak oluyoruz. Dardan gelen yiyecek daha fazla yerlinin hayatta kalmasn
salyor; bunlar daha fazla yiyecek ve yakt talep ediyorlar; daha fazla talep, topluluun evrenin
tama kapasitesini daha fazla amasna yol ayor ve bu am, gelecekteki tama kapasitesinin
daha fazla azalmasyla sonulanyor. Aradaki ak stel olarak artmaktadr. Ar nfuslu bir lkeye
yiyecek hediye etmek bumerang etkisi yapar, uzun dnemde al arttrr. Seimimiz bazlarnn bu
yl lmesine izin vermek ile daha fazlasnn sonraki yllarda lmesine izin vermek arasndadr.
Yoksul bir lkeye yardm edebilecek tek ey vardr: nfus kontrol. (Aktaran Barry Commoner,
Making Peace with the Planet: Population and Poverty [Gezegenle Barmak: Nfus ve Yoksulluk])
Barry Commoner, bu zatn genel grn yle zetliyor: evre kirlilii sorunu nfusun bir
sonucudur. Snr blgesinde yaayan yalnz bir Amerikalnn kendi atklarn nasl defettiinin pek
bir nemi yoktur Ama nfus younlatka doadaki kimyasal ve biyolojik gerievrim sreleri
ar yklenmeye balar reme zgrl herkese ykm getirecektir. (ayn yerde). Commoner
bu grn bir baka rneini de yle veriyor: Paul Ehrlichin ok satan kitab The Population
Bomb [Nfus Bombas] evre krizinin kayna konusunda daha aktr: evre ykmnn nedensel
zinciri kolayca kaynana dek izlenebilir. ok fazla araba, ok fazla fabrika, ok fazla deterjan, ok
fazla zirai ila, yetersiz kanalizasyon tesisleri, ok az su, ok fazla karbondioksit hepsinin ucunun
ok fazla insana vard kolayca grlebilir.
phesiz bu gerici fikirleri evreci hareketin btnne mal etmek doru olmaz, ancak yine de bu
olgu, belirli bir sorunu (evre sorunu, kadn sorunu, ulusal sorun vb.) tek yanll iinde
mutlaklatrma eiliminin varabilecei noktalara iaret eden bir uyardr.
Gerekte sorun ne retimin miktarnda ne de szde nfus fazlallndadr. Sorunun kayna
kapitalist retim tarznn ta kendisindedir. Yukarda kapitalistlerin hangi drtlerle hangi retim
yntemlerini ve teknolojilerini tercih ettiklerini aklamtk. Ayn ihtiyac ok daha temiz, verimli,
doygunca ve srdrlebilir biimde karlayacak yntemler/teknolojiler mevcutken, kapitalist
retim tarz, doas gerei bunlarn kullanma sokulmasn baltalamakta, eski tahripkr yntem ve
teknolojilerin kullanlmasnda ayak diremektedir. Yukarda sz edilen gerici kesimler gerekte
retimin ve tketimin bu tahripkr biimler altnda devamndan yanadrlar. Onlar kendi msrif ve
tahripkr yaam tarzlarn bencilce srdrebilmek iin, insanln geni kesimlerinin yeryznden
silinmesi yoluyla ktnn azaltlacan ve ykmn telafi edilebileceini savunuyorlar. Bu eilimler
ve zellikle gelimi kapitalist lkelerdeki modern faist hareket iinde ekolojik argmanlar
kullananlarn varl, evreci hareketin iyi niyetli unsurlarn dnmeye sevk etmelidir.
Bu iyi niyetli unsurlar arasnda bile ok yaygn olan bir tutum, retimin kslmas taraftarl ve
endstriye, teknolojiye ve genel olarak gelimeye dmanlktr. Bunlara gre sorun kapitalist
toplumda deil sanayi toplumundadr. Nitekim Unabomber lakapl nl seri bombac Ted
Kaczynski de sorunu sanayi toplumu olarak gryor ve aklnca buna kar bombal bir mcadele
yrtyordu. Bu kesimler zm bir tr ilkel doal toplum hayatna dnte gryorlar. Bu tr
grler znde kk-burjuva Proudhonvari pastoral topyalar dzeyindedir. Gerekte insanln
ve doann kurtuluu ancak yksek derecede gelimi retici gler sayesinde olacaktr. Sorun
genel olarak sanayi ve teknolojide deil, bunlarn yanl ve zararl biimler altnda
kullanlmasndadr.
Ne yazk ki gelimeyi tanm gerei doaya dman bir kavram olarak grmek son zamanlarn
yaygn entelektel modalarndan biri olmutur. Daha da kts bu gelime tasavvurunun
Marksizme atfedilmesidir. Oysa bu en hafifinden koca bir yanl anlamadr, zira Marksizm
gelimeyi btnsel anlamda bir insani gelime, ya da eskilerin tabiriyle beeri gelime olarak ele
alr. Marksizmi ayrt eden nokta onun insani gelimenin temeli olarak retici glerdeki gelimeyi
tespit etmesidir. Tm tarih asl olarak retici glerin gelimesi lsnde insani gelimenin
salandn gstermektedir. nsanl iinde debelendii bataklktan kurtaracak olan ktlk ve perhiz
deil bolluktur. Ancak gelecek korkusunu defedecek bir bolluk insanl iti kakn, geim
mcadelesinin, alaltc kk kayglarn s sularndan yukar karabilir.
Marksizme gre retici glerin gelimesinin gerek ls emek retkenliinin artmasdr. Dar
anlamda dndmzde bu daha az miktarda emekle daha fazla rn elde etmektir. nsanlk
zorunlu ihtiyalarn giderebilmek iin giderek daha az emek zaman harcayacak ve kltrel
gelimenin gerek temelini salayacak olan serbest zaman bylece artacaktr. Emek retkenliinin
artmas bu dar anlamnda dnldnde dahi doaya giderek daha az zarar vermek anlamna
gelir. Zira etkin ara ve yntemler sayesinde daha az materyal ve emek kullanlacaktr. Ama bir de
bu kavram gerek kapsamnda dnecek olursak bunun genel anlamda her trl insani ve doal
maliyeti ierdiini grebiliriz. htiya duyulan rnlerin retilmesinde doaya en az zarar verecek
ara ve yntemlerin kullanlmas, doacak sakncalarn telafisi iin harcanacak insan emeini de
azaltr. Bylece rnler bir btn olarak toplum bakmndan daha verimli retilmi, yani topluma
daha az emee mal olmu olur. Marksizmde retici glerin gelimesi kavramn basite byle
zetlemek mmkndr. Marksizm asla gz dnm bir sanayilemecilik ya da teknolojizm
sapknl iinde olmamtr. Bu tr sapknlklar daha ziyade Marksizm kalpazanl yapan Stalinist
brokrasiye aittir.
Vurgulamak gerekir ki, zm retimin azaltlmasnda deil biim deitirmesindedir. Ancak
kapitalizmin ortadan kaldrlmasyla gndeme gelebilecek olan bu biim deiiklii muazzam bir
kapsama ulaan dnmleri ierecektir. Her eyden nce insanln gerek ihtiyalaryla ilgisi
olmayan, bata ykc amalara ynelik retim olmak zere btnyle israf anlamna gelen retimin
tamam tasfiye edilecektir. Bu byk tasarruf insanlarn refahlarnda en kk bir azalmaya yol
amayacaktr. Sonra bu faydasz retime giden muazzam kaynaklar faydal retim dallarna
kaydrlacaktr. Bu da yine daha ilk elde byk bir kazan demektir. te yandan kapitalizm altnda
dev boyutlara ulaan isiz nfus atl olmaktan kacak ve yine dev bir kaynak olarak retime
katlacaktr.
Dnya apnda bizzat retici kitlelere dayanan demokratik merkezi planlama sayesinde faydal
nesnelerin retimi iin gereken doa ve emek kaynaklarnn miktarnda byk tasarruflar olacaktr.
Doa ve retim aralar dar zel mlkiyet engelleriyle ve ulusal engellerle blnmemi olacak, tek
bir entegre dnya ekonomisinin getirecei byk verim artyla kullanlacaktr. retici glerin bu
eilimi kapitalizm altnda bile ilemektedir.
Kapitalist zincirlere mahkm edilmi olan bilimsel aratrma-gelitirmenin nndeki tm engeller
kalkacak ve kapitalizmin bir kenara att, ihmal ettii, gelimesini tkezlettii, insan ve doaya
uyumlu bulular ksa srede fkracak, en yaygn biimde hayata geirilecektir. Tm bu etmenler
bir yeryz cennetinin oluumu iin gerekli maddi temeli belki de alacak kadar ksa bir srede
deyecektir. Zira retici glerin mevcut gelimilik dzeyi daha nce hi olmad kadar gl
olanaklar sunmaktadr. Hatta o kadar ki, bu gelime u anda kapitalizm altnda dahi kendiliinden
onun zel mlkiyet ve ulus-devlet duvarlarn dvmektedir. nternetin ve Linux gibi kolektif ve
kayna herkese ak bedava yazlmlarn hzla yaylmas burjuvazinin bana bel olmutur ve
burjuvazi bunlarla ba edebilmek iin akla karay semekte, her seferinde boa kan tedbirler
almaktadr. Fikri mlkiyet haklar tantanasnn sebebi budur. Dijital ortama aktarlabilen trde
rnlerin (her trl bilgisayar yazlmlar, mzik, film, yazl eser vb.) birka tu darbesiyle yz
binlerce insan tarafndan annda paylalabilir hale gelmi olmas, mlkiyet denen samal her gn
daha plak gz nne seriyor. Bu rnekler retici glerdeki gelimenin nasl da kolektif mlkiyet
biimlerine doru nesnel bir zorlama yarattn somut bir ekilde gstermektedir. Bugn insanln
nndeki grev yalnzca bu nesnel eilimin nndeki kapitalizm engelini kaldrmaktr. Bunu da
yapacak olan temel toplumsal g, doas gerei dnya ii snfdr.

[1] Fisyon: Atom ekirdeinin blnmesi biimindeki nkleer reaksiyona verilen ad. Daha ziyade
uranyum gibi ar ekirdeklerde rastlanr.
[2] Fzyon: Atom ekirdeklerinin kaynamas biimindeki nkleer reaksiyona verilen ad. Daha
ziyade hidrojen gibi hafif ekirdekler belirli artlar altnda bir araya gelerek bu tr reaksiyonlar
oluturabilirler.
[3] Herhangi bir yanl anlamaya kar belirtelim ki, byle bir sistem dnya zerindeki deiik
corafi zelliklere bal olarak dorudan doruya genel ebekeye bal olmayan esnek yerel
uygulamalar kesinlikle dlamayaca gibi baka birok pasif nlem (gne evleri gibi) ve
uygulamayla ebekenin tamas gereken yk son derece azaltacaktr.

Alternatif Kaynak ve Teknolojiler

Gne enerjisi
Gne enerjisi dediimiz ey esasen gneten ma yoluyla yaylarak, dnyaya s ve k
formunda ulaan enerjidir. Merkezinde 15.000.000 K scaklk bulunan bu yldz doal bir nkleer
fzyon reaktr olarak alr ve bu fzyon reaktrnde her saniyede 564 milyon ton hidrojen 560
milyon ton helyuma dnr. Bu dnmde kaybolan 4 milyon ton ktlenin karl olarak
3,86x1026 jul enerji aa kar. Toplam enerji rezervi 1,785x1047 jul olan bu yldz daha
milyonlarca yl masn srdreceinden dnya iin sonsuz bir enerji kaynadr. Bu enerjinin g
olarak karl 3,86x1020 MWtr. Tm uzaya yaylan bu muazzam gcn dnyaya ulaan ksm ise
yaklak olarak 178 trilyon kWtr. Bir fikir vermesi iin, bu bykln, halen yeryznde kurulu
olan elektrik santrallerinin toplam gcnn (2,9 TW) 60 bin katndan fazla olduunu hatrlatalm.
Bu rakamlar kaynan bykl hakknda yeterli bir fikir vermektedir.
Bu kaynak hangi oranda ve hangi biimlerde elektrik, s gibi kullanlabilir enerji formlarna
dntrlebilir ve dntrlmektedir? Enerji, termodinamik yasalar uyarnca, urad her biim
deiikliiyle birlikte miktarndan kaybeder. Yani tm enerji kaynaklarnda olduu gibi gne
enerjisi de, ancak bir miktar tenzilatla, szgelimi elektrie dntrlebilir. Dolaysyla yukarda
ancak ham enerji olarak verilen miktar, bu temel kstlama ve elbette baka dier teknik ve pratik
kstlamalarla birlikte indirime urar. Dolaysyla bu ham kaynan hangi verimle ehliletirilerek
dntrlecei ve bunun iin hangi teknolojik biimlerin kullanlaca ok nemlidir. Bunlardan
aada bahsedeceiz. Ama imdiden unu sylemek mmkn: verim ne denli dk olursa olsun,
kaynak fazlasyla tatminkrdr.
Fakat bolluu bir yana, gne enerjisinin asl erdemi, onun evresel adan temiz bir kaynak
oluudur. Gne enerjisi, tamamen ma biiminde olduu iin, fosil kaynakl enerji ve nkleer
fisyon enerjisindekinin aksine herhangi bir yakt kullanmn iermez. Dolaysyla onun herhangi
trden bir atk sorunu yoktur. Hatta gne enerjisi, fotovoltaik gne pilleri sz konusu olduunda,
herhangi bir sl evrim dahi gerekmeksizin dorudan elektrie dntrlebilmektedir. Bu da,
zellikle elektrik reten enerji sistemlerinin ok byk bir ksmn oluturan mekanik aksamdan
nemli lde tasarruf edilmesi anlamna gelmektedir.
nsanolu gne enerjisini ok eski alardan beri eitli biimler altnda kullanagelmitir.
Hepimiz ocukken krk bir ie parasn, bir gzlk camn ya da kk byteleri kullanarak
gne nlarn odaklayp kt gibi kk nesneleri yakmann heyecan verici hazzn tatm ve
gne nlarndaki kudreti fark etmiizdir. Rivayet odur ki, ayn odaklama prensibini kullanan
fiziin babas Arimed, M.. 212de Romallara kar yaplan Sirakza savunmas srasnda gne
n aynalar vastasyla odaklayarak, 30-40 metre uzaklktan Roma gemilerini yakm ve
savunmay baarya ulatrmtr. Bu rnekler bize gne enerjisinin kullanmyla ilgili nemli bir
ipucu vermektedir: Gne nlarnn toplanmas ve odaklanmas zorunluluunu. Bu ilevler gne
teknolojilerinin temel ilevleridir. Zira gne enerjisi, miktar ok olmakla birlikte, dier yaygn
kaynaklara nazaran younluu dk ve kesikli bir kaynaktr. Bu nedenle dier enerji
teknolojilerine gre hem daha geni yzey alanlarnn kullanm hem de bunu asgariye indirebilmek
iin ok geni ve planl bir ibirlii gerekmektedir. Ancak yine de bu szlerden, bu alanlarn
miktarnn, gne enerjisini gzden drmek isteyenlerin sk sk ima ettikleri gibi astronomik
lde byk rakamlara ulatn sanmamak gerekir. Aksine buna ilikin rakamlarla da
gstereceimiz gibi, kullanlmas gereken alan miktar son derece makuldr ve kt niyetle
abartlan byklkler gerekte sadece dier yaygn ve kirli enerji teknolojilerine nazaran fazla alan
kullanm anlamna gelmektedir. Buna ilikin saylar da aada vereceiz.
Gne enerjisini, bugn enerjinin en temel iki ihtiya ve kullanm biimi olan s ve elektrie
dntrmek iin birok yntem kullanlmaktadr. Is uygulamalarnn en basit ve yaygn rnei
hemen herkesin bildii, binalarn atlarna konumlandrlan s sourucu kolektrler vastasyla
gndelik kullanma dnk scak su elde edilmesidir. Bu halen Trkiye dahil birok lkede yaygn
olarak kullanlan son derece basit ve etkili bir yntemdir. Konut stmasna gelince, bu da, halen
aktif ve pasif olarak adlandrlan yntemlerle gerekletirilmektedir. Pasif yntemde stma buna
uygun bir bina mimarisi ile salanmaktadr. Gne nlarndan azami lde yararlanacak ekilde
tasarlanan bu tr yaplara gne evleri denilmektedir. Bu evler, gne enerjisi dnda hibir enerji
girdisi olmakszn, uygun yer seimi, yzey ekillemesi, inaat yn, pencere ve glgeleme
aygtlarnn en uygun tasarm, optimum yaltm ve enerji depolamas iin yeterli miktarda termal
ktleyle tm mevsimler boyunca tatminkr bir yaam konforu salayabilmektedirler. Ama elbette
bu, hi olmazsa bir mimari devrim anlamna gelmektedir.
Aktif sistemde ise dz yzeyli kolektrlerle toplanan s enerjisi bir sv akkan tarafndan
pompayla alnarak, s deitiriciyle scak su kazanna ve istenirse bir sourmal iklimlendirme
aygtna aktarlmaktadr. Sistem otomatik olarak kontrol altnda tutulmaktadr. Sistemde bir s
deposu ve yardmc stc da yer alabilir. Aktif sistemli gne evlerinin gneli s pompas
kullanlan tipleri de vardr. (Bilim ve Teknik, Mart 1996, s.55)
Gne enerjisinin en nemli uygulamas phesiz modern insan yaantsnn temelini oluturan
elektriin retimidir. Gne enerjisi hem dolayl olarak, yani termik yolla, hem de dorudan, yani
fotoelektrik etki yoluyla elektrie dntrlebilmektedir. Termik yol, esasen bugnk elektrik
retiminin, hidroelektrik santraller hari, tm petrol, kmr, doalgaz ve nkleer fisyon
santrallerinde geerli olan en yaygn yntemidir. Bu yntemin z, kaynak enerjinin (kmr, petrol
ve gazda kimyasal enerji, nkleer santrallerde ekirdek enerjisi) ncelikle sya evrilmesi ve bir
akkan yardmyla bu snn ekilerek, kullanlan akkann zelliine uygun trbinlere (buhar, gaz
vs.) hareket enerjisi biiminde aktarlmas ve elde edilen bu hareketin jeneratrlerde elektrik
oluturmasdr. Ayn temel prensibe dayal olarak, zaten kendisi ma yoluyla yaylan bir s biimi
olan gne nlar, tadklar enerjiyi arptklar yzeylere brakrlar. te bu nlarn uygun
yanstc yzeyler yardmyla iinden akkan geen borulara vs. odaklanarak akkan stmas
salanr ve gerisi aynen dier enerji retim tesislerinde olduu gibi cereyan ederek elektrik elde
edilir. Bu yolla elektrik reten en byk tesis olarak 354 MW gcnde bir gne termik santrali
Kaliforniyada iletilmektedir.
Dier yol olan dorudan elektrik retme yntemi ise, fotoelektrik olay olarak bilinen, fotonlarn
arptklar yzeylerden elektron koparmasna dayanr. Bylelikle bu yzeylerde bir elektriksel
yklenme, dolaysyla bir elektrik akm oluur. Bu yntemin nemi, bir nceki termik yntemde
gne nlar ile nihai rn olan elektrik arasna giren tm termal dnm sistemlerini ortadan
kaldrarak muazzam bir basitletirme salamasdr. Bu yntem, aslnda baz kk ama yaygn
uygulamalarla gndelik hayatmza girmi durumdadr. Ska karlatmz gne enerjisiyle
alan saatler, hesap makineleri, kameralar vb. irili ufakl saysz elektronik cihaz enerjiyi ite bu
yntemle temin etmektedirler. Fakat gndelik hayatta pek fazla bilinmeyen uygulamalar da vardr.
Fotovoltaik (PV) gne reteleri, halen haberleme sistem ve uydularnn enerjisini temin ettii
gibi uzay istasyonlarnn enerjisini de temin etmekte, ayrca baz ulalmas zor metruk blgelerin,
baz durumlarda tek tek bamsz konutlarn elektrik enerjisi ihtiyacn karlamakta ve gne su
pompalar vastasyla tarmsal sulamada kullanlmaktadr.
Bunlar ve burada deinmeye gerek duymadz daha baka birok mevcut uygulamann yan sra
henz uygulamaya geirilmemi, ama tasarlanm olan ilgin projeler de vardr. Bunlar arasnda en
ilgi ekici olanlarndan birisi, uzaya kurulacak bir kolektr uydu ile dnya balantl gne
santralleri projesidir. Dnyadan 36 bin km uzaklkta ve 10 bin MW gl bir uzay santralinden
retilecek elektrik enerjisi, santralin 1 km apl anteninden mikro-dalgalarla dnyaya iletilecek,
dnyadaki 7 km apl bir anten bu enerjiyi %55-75 etkinlikle alp, doru akm verebilecektir.
Amerikan Apollo uzay programnda yer alan bu proje aslnda gne enerjisiyle ilgili olarak
insanln elinde ne kadar geni ufuklara uzanan imknlarn olduunu gstermektedir. yle ki, bu
en uuk grnen projenin dahi nnde u anda hibir teknik engel yoktur.
Gne enerjisine muhalefet edenlerin zerinde durduklar iki nokta bulunmaktadr. Birincisi
szde teknik zorluklar, ikincisi ise pahal oluudur. Bu pahallk argmannn altnda yatan mantn
eletirisini yukarda ana metin iinde yaptmz iin burada buna girmeyeceiz. Zaten bir kenara
atlmas gereken bu iktisadi mantn kendisidir. Burada biz sadece gerekten bir teknik engel
olup olmad zerinde duracaz. Kirli ve tehlikeli enerji kaynaklarn savunanlarn ileri srdkleri
en nemli sav, gne enerjisinin dk younluklu olmas nedeniyle, toplanp younlatrlabilmesi
iin pratikte kabul edilemeyecek kadar geni yzey alanlarnn kullanlmasnn gerekeceidir.
Gne enerjisi santrallerinin, nkleer fisyon santralleri de dahil olmak zere tm termik
santrallerden daha geni yzey alanlar kaplad dorudur. Ama bu yzey alan miktar mesel bir
yandan hidrolik santrallerden daha az olduu gibi, dier yandan kimi nkleerci profesrlerin gz
korkutucu imalaryla artrdklar byk miktarlarla zerrece alkal deildir. Bu profesrler
szgelimi rencilerine Trkiyenin kurulu gcnn gne santralleriyle karlanmas durumunda
toprak alanndan Dou Anadolu blgesi kadar bir alann kaybedileceini utanmadan syleyerek
gne enerjisinin pratik adan btnyle bir hayal olduunu telkin ederler. Ayn telkinleri elbette
frsat bulduklar her yerde tekrarlamaktan geri durmazlar. Oysa bu savlar btnyle aldatmacadr.
Zira deiik gne teknolojilerinin her birinin kurulu g bana ne kadar yzey alan igal ettii
mevcut uygulamalarla gayet net biimde aa karlmtr ve hibir durumda bu alan miktar MW
bana 0,025 km2yi gememektedir. Barajl hidrolik santraller iin bu alann MW bana 1 km2
olduu dnlecek olursa bu miktarn devede kulak olduu aa kar. Ama bu yine de azami
deerdir, hem de aratrma ve gelitirmeye, dierleriyle karlatrldnda son derece czi
kaynaklarn ayrld mevcut gne teknolojileriyle. Yukarda anlan Kaliforniyadaki santral iin bu
deer 0,021 km2/MW iken fotovoltaik santraller iin 0,013 ile 0,009 km2/MW arasnda
deimektedir. imdi azami deer olan 0,025 km2/MW deerini alsak dahi, tm dnyann mevcut
kurulu gcn gne santralleriyle karlamak istediimizde, ne kadar yzey alan harcamamz
gerektiini basit bir hesapla ortaya koyalm. Elimizdeki 1995 rakamlarna gre dnyann kurulu
elektrik gc 2,9 TW yani 2.900.000 MWtr. Hesap kolayl olsun diye bu sayy 3 TW yani
3.000.000 MW alalm. Bu 3.000.000 MW deerini 0,025 km2 ile arptmzda kan yzey alan
75.000 km2dir. Bu deer Trkiyenin yzlmnn bile onda birinden azdr. Ama daha nemlisi
pek mmbit bir gne alan olan Sahra lnn yzlmnn 8 milyon km2 olduunu
dndmzde bu rakamn tam anlamyla devede kulak kald ortaya kar. Dahas fotovoltaik
santraller iin verilen rakamlar esas aldmzda bu say 39.000 ila 27.000 km2 dzeylerine kadar
inmektedir. Elbette bu saylarn zerine eitli eklemeler yapmak gerekebilir. Ancak zerine ne
eklerseniz ekleyin, kacak saynn dnya llerinin die dokunur bir yzdesini bile geemeyecei
aikrdr. Nitekim bilim adamlarnca yaplan bir hesaplama, baka hibir yerel gne uygulamas
olmakszn, yani szgelimi kendi ihtiyacn karlayacak gne konutlar vb. uygulamalar
olmakszn, sadece l alanlar kullanlarak dnyann elektrii karlanacak olsayd, bu l
alanlarnn sadece yzde 10unun yeteceini ileri srmektedir (J.Bockris, N.Vezirolu, D.Smith,
Gne Enerjisi, s.56-57).

Rzgr enerjisi
Yeryzne gelen gne enerjisinin, deiik blgeleri, karalar ve denizleri deiik llerde
stmas nedeniyle oluan scaklk ve basn farklar rzgr yaratr. Bu bakmdan gne enerjisinin
dnm bir biimini oluturan rzgr enerjisinin tekil ettii atmosferik potansiyelin, brt olarak
191 TW, yani 191.000.000 MW olduu hesaplanmaktadr. phesiz teknik olarak kullanlabilir
kaynak bundan daha az olacaktr. Ancak yine de byk bir potansiyelin var olduu ortadadr.
Rzgr enerjisi de gne enerjisi gibi, bir yakt kullanmn gerektirmeyen, dolaysyla at
olmayan, temiz bir kaynaktr. Yine bir dier avantaj da, rzgr enerjisinin, ayn hidroelektrik
santrallerde olduu gibi, termal bir dnm evresini gerektirmeksizin, prensip olarak son derece
basit bir mekanizmayla, tad mekanik enerjiyi elektrie dntrebilmesidir. Bolluu ve temiz
oluu rzgr da gne enerjisi gibi insanln ve doann karlar asndan ekici klmaktadr.
ok eski alardan beri, sulama, tme vb. ihtiyalar iin gerekli ehliletirilmi mekanik enerji
ihtiyacn karlamak amacyla rzgrdan yararlanan insanolu, buhar makinesinin icad ile birlikte
rzgr ihmal etmitir. Ancak 20. yzyln ilk eyreinden itibaren rzgrdan elektrik elde edilmesi
iin yetersiz de olsa eitli almalar yaplmaya balanmtr. Gnmzde rzgr elektrie
dntrebilmek iin hayli gelikin rzgr trbinleri kullanlmaktadr. Tanesi 2 MWa kadar varan
g retebilen bu trbinler yksek kulelerin tepesine yerletirilmekte ve bunlardan oluturulan
rzgr iftlikleri birer rzgr elektrik santrali olarak elektrik retmektedirler. Bu ekilde alan
bilinen en byk rzgr iftlii ABDde bulunan 370 MW gcndeki Altamount Pass Rzgr
Tesisidir. Hollandada 1000 MWlk bir rzgr iftliinin kurulmakta olduu biliniyor. Ancak tm
bu temiz potansiyele ramen bugn dnyada kurulu rzgr gc 5000 MW dolaylarndadr.
Kirli enerji savunucularnn rzgr enerjisi aleyhinde ileri srdkleri savlar, bata geleneksel
pahal olma sav olmak zere, grlt kirliliine ve elektro-manyetik iletiimde parazite yol
amasdr. Bunlara birka cmleyle yant vermek mmkndr. Rzgr makinelerinin bir grltye
yol atklar dorudur. Ancak yerleim blgelerinden topu topu 400-500 m uzaklk koulu
salandnda insan saln etkileyebilecek bir grlt kalmamaktadr. Benzer eyler ok basit
olarak iletiim parazitlenmesi iin de sylenebilir. Uygun konumlandrma ve planlamayla bu sorun
da ortadan kalkar. Ama asl nemlisi, kirli enerji trlerinin yol at felketin ve tehdidin boyutlar
dnldnde, rzgr makinelerinin sesinin bir vzlt bile olmayacann ak olmasdr.
Dolaysyla kirli enerji savunucularnn savlarnn die dokunur bir yan yoktur.
 Hidrojen
Enerji kullanmnn asl nemli blmn elektrikten ziyade yakt kullanm oluturmaktadr.
Motorlu tatlar, konutlarn stma sistemleri, besinleri piirmede ve scak su temininde kullanlan
mutfak ve banyo tpleri vs. bunlarn hepsi enerjiyi dorudan yakt kullanmyla veren ara ve
sistemlerdir. ster odun yakma gibi daha ilkel biimlerde olsun ister benzin, fuel-oil, kmr, LPG,
doalgaz gibi daha modern biimlerde olsun daima bir yakt kullanlmak zorundadr. Enerjinin bu
formlarda kullanl elektrik formunda kullanlnn katdr. Dolaysyla sadece elektrik
retimine zmler bulmak yetmemekte, dorudan kullanlabilir yakt sorununa da zm bulmak
gerekmektedir. Bu alanda kullanlan yaktlarn tm yukarda saydmz gibi fosil kaynakldr ve
bunun muhakkak deimesi gerekmektedir. (Elbette, gne enerjisinin yukarda akland gibi
dorudan elektrie evrilmesini salayan fotovoltaik teknolojisi kullanld lde bu yakt
gereksiniminin ok daha asgari dzeylere indirilmesi mmkndr.) te byle bir yakt olmaya en
gl aday hidrojendir. Otomobil, tren, uak gibi tm ulam aralarnda yakt olarak kullanmaktan
tutun, mutfakta yemek piirmek iin kullanma kadar hidrojen tm bu ilevleri yerine getirebilen bir
yakttr.
Hidrojen halen kullanlan yaktlarn en verimlisinden dahi %40 daha verimli bir yakttr ve stne
stlk sadece bildiimiz basit sudan retilmesi mmkn olduu iin neredeyse tkenmez bir
yakttr. Hatta eer daha tesini sylemek gerekirse hidrojen tm evrendeki maddenin %80ini
oluturmaktadr. te yandan, bolluk ve verimliliin yan sra hidrojen btnyle temiz bir yakttr.
Zira hidrojenin yanmasndan kan tek atk su buhardr. Hidrojen de yanma rn de toksik zellik
tamamaktadr. Ayrca patlayclk ve yanclk gibi kimyasal zellikler bakmndan hidrojen,
szgelimi metan ve benzinden daha emniyetlidir. Hidrojenin emniyet faktr 1 iken, fosil yaktlarn
emniyet faktr 0,53 ile 0,80 arasnda deiir. Depolanmas ve tanmas iin de teknik hibir sorun
yoktur ve bunun iin gelitirilmi, alak ve yksek basnl gaz formunda depolama, svlatrma,
hidridletirme gibi birok yntem bulunmaktadr.
Hem sv hem gaz biiminde kullanlabilen hidrojen, fosil yaktlar gibi doal bir yakt olmayp
sentetik bir yakttr ve bu nedenle yine birincil bir enerji kayna ve teknolojisi kullanlarak
retilmek zorundadr. Bu nedenle hidrojene enerji taycs da denmektedir. Hidrojen retmek iin
gne enerjisi, rzgr enerjisi, ve dier yenilenebilir enerji kaynaklaryla fzyon enerjisi de
kullanlabilir. Hidrojenin retimi iin birok yntem kullanlmakla birlikte en elverili ve en temiz
yntem, retilen elektrik vastasyla suyun elektrolize edilmesidir. Bu nedenle temelde gne
enerjisine dayanan bir hidrojen retimi sistemi en uygun sistem olarak grnmektedir. Zaten eitli
bilim adamlar arasnda mevcut enerji sisteminin yerine bir gne-hidrojen sistemini nerenlerin
says oktur. Bunun yan sra gelecee dnk enerji tahminlerinde de, her ne kadar ikiyzlce de
olsa, bu tr bir gne-hidrojen sistemine dayanan enerji senaryolar dile getirilmektedir.

Bir baka nkleer enerji tr: fzyon

Yukarda gne enerjisinden sz ederken gnein doal bir fzyon reaktr gibi altn
sylemitik. Henz mevcut olmamakla birlikte fzyona dayal enerji santrali dncesi bir anlamda
yeryznde kk lekli ve kontroll gneler oluturmak anlamna gelmektedir. Fzyon da fisyon
gibi enerji aa kmasna yol aan bir nkleer tepkime biimidir. Fisyon uranyum gibi byk
ekirdeklerin blnmesi esasna dayanrken, fzyon hidrojen gibi en kk ekirdeklerin
kaynamas esasna dayanr. Daha nce fisyonu byke bir narn bir mermiyle paralanmasna
benzetmitik. Fzyon ise iki kk nar tanesinin ya da birka nar tanesinden oluan yine kk iki
bein birbiriyle kaynamasna benzetilebilir. te bu temel fiziksel fark, fisyon ile fzyonun enerji
retimi asndan dourduu riskleri fzyon lehine karlatrlamaz lde farkllatrr. Yukarda
aklam olduumuz gibi, fisyon tepkimesinden ok geni yelpazede ve formlarda radyoaktif
rnler doarken (etrafa salan nar taneleri ve bekleri), fzyonda tepkimenin eidine gre ya hi
radyoaktif rn domamakta ya da fisyonla karlatrlamayacak kadar az ve ksa mrl
radyoaktif rnler domaktadr. Fzyonun en radyoaktif eidinde karar klnsa dahi, ortaya kan
en uzun mrl izotop 12 yllk yar-mre sahiptir. Ama elbette hi radyoaktif rn vermeyen
fzyon tipinin tercih edilmesi en uygunu olacaktr.
te yandan fisyonda yakt olarak kullanlan uranyum ve toryum gibi elementler de esasen dier
fosil yaktlar gibi doada snrl miktarda bulunurken, fzyonun asl yakt doada bolca bulunan
hidrojendir. Bildiimiz sudan elde edilebilecei iin adeta snrsz bir kaynaktr. Dier taraftan
fisyon yaktlarnn gerektirdii lde zorlu madencilik almalarna da gerek yoktur. Fzyon
yaktlarnn karlmas ve ilenmesi kolay ve risksizdir.
Fzyonun bu belirgin avantajlar, konudan haberdar olan ve fisyonun risklerinin farknda olan
birok iyi niyetli bilim adamn fzyon taraftar yapmtr. Bunlar arasnda rnein Nobel dll
nl sveli fiziki Hannes Alfvn ve Eric Lerner ilk akla gelenler. Laf arasnda, bu bilimcilerin
ayn zamanda bugn kozmolojiye hkim olan idealist Byk Patlama kuramna materyalist bir
temelde kar kan nc bilimciler olduunu da hatrlatalm. Hannes Alfvn sve hkmetinin
nkleer fisyon programna batan beri kar kt ve bu uurda kararl bir mcadele yrtt iin,
byk saygnlna ramen sveli egemenlerin hmna uramaktan kurtulamad ve lkesini terk
etmek zorunda kald. Bir dier ilgin rnek, Yarn adl kitabyla nlenen ve Stalinist dzeni
eletirerek, kurgusal anlamda ekolojik bir snfsz toplum tasarlayan ve bu uurda muhalefet
yrtt iin Stalinist dzenin hmna urayan eski Dou Almanyal Robert Havemandr. Onun
ekolojik snfsz toplum kurgusunda evreci hareketin btnnn aksine ilgin biimde fzyon
santrallerine nemli bir rol verilir. phesiz Havemann meslekten bir kimya mhendisi olmas
onun daha geni ufuklu bir perspektife ulamasnda rol oynamtr.
Fzyon byle avantajlar sunmakla birlikte kapitalistler iin bir trl yatrm yapmaya deer bir
alternatif olamamaktadr. Mevcut kirli enerji kaynaklar ve teknolojileri kapitalistlerin ok daha
fazla iine geldii iin ayn gne enerjisinde olduu gibi fzyon aratrmalarna da yeterli kaynak
ayrlmamaktadr. Fzyon aratrmalar gne enerjisi aratrmalarna nazaran daha zorlu ve
masrafldr. Ancak bir kez sonu alndktan sonra dier temiz ve yenilenebilir enerji alternatiflerinin
yan sra insanln enerji ihtiyacnn karlanmasnda nemli bir rol oynayabilecek potansiyele
sahiptir. Yeterli kaynak ayrlmad iin fzyonda henz aratrma safhas tam olarak alp srekli
elektrik enerjisi retimi yapabilecek bir reaktr kurulabilmi deildir. Ancak fzyon fiziki prensip
dzeyinde ve deneysel olarak gl bir potansiyel oluturduunu kantlam durumdadr.

Dier olanaklar
Burada saylan kaynaklarn yan sra, dalga enerjisi, gelgit enerjisi, jeotermal enerji, biyoktle
enerjisi gibi baka yenilenebilir enerji kaynaklar da bulunmaktadr. Ancak bunlar, bir yandan henz
yukardaki kaynaklar kadar pratik, geni kapsaml ve umut vaat eden kullanm biimleri
sunmamakta, bir yandan da, her ne kadar fosil yaktlarla karlatrlamayacak kadar az olsa da,
ksmen zararl atklara yol aabilmektedirler. Ancak yine de bu kaynaklar zerine aratrmalarn
ihmal edilmemesi gerekir.
Bu balk altnda asl deinmek istediimiz husus, kaynaklarn kendisinden ziyade, bunlarn
iletim, datm ve tketimi alannda verimli teknolojilerin varldr. Bugn elektriin datm ve
iletiminde, hepimizin gzne aina olan kablo sistemleri kullanlmaktadr. Bu iletim sistemleri
baka bir balamda olsa da tartmalarda da ska dile getirilen kayplara yol amaktadr. Bu durum
Trkiyede, elektriin %20sine yakn bir ksmnn, dnyada ise %10a yakn bir ksmnn
yitirilmesine neden olmaktadr. Oysa oktandr gelitirilmi olan sper-iletken teknolojisi sayesinde
bu kayplarn neredeyse sfra indirilebilmesi mmkndr. Ama sper iletken hatlar, artk altmz
pahal olma gerekesiyle hayata geirilmemektedir. Bu yapldnda tm dnyada toplam olarak
%15lere varan bir kazan salanacak, dolaysyla doa daha ilk elde %15 daha az kirlenecektir.
Deinmek istediimiz ikinci husus genel olarak daha verimli enerji teknolojileridir. Elektriin
retiminde olduu kadar tketiminde de ok daha verimli teknolojik imknlar mevcut olmakla
birlikte bunlar ya hi kullanlmamakta ya da pahal tercihler addedildikleri iin pratikte kullanm
dna srlmektedirler. u anda kapitalizm, braktk fosil enerji kaynaklarn terk etmeyi, bu
kaynaklarn yol at sera gaz emisyonunu %17-40 dzeyinde azaltabilecek, akkan yatakl
yanma, gaz trbini, kmr gazifikasyonu bileik evrim vb. daha verimli yanma teknolojilerini dahi
uygulamakta son derece isteksizdir.
Ayn ekilde elektrii daha verimli kullanan cihazlar da byk tasarruf salamaya yeteneklidirler.
Ancak bunlar da hayli yetersiz biimde hayata geirilmektedirler. Kullandmz tm elektrikli
cihazlarn, imdikinden diyelim ki %50 daha az elektrik kullanarak ayn performans verdiini
dnelim. Bu bir rpda bu alanda ok ciddi oranda tasarruf salanmas anlamna gelecektir.
Ancak kapitalistler genellikle bu tr rnleri satn alnmas zor biimde pahal yapmakta ve
gerekte eski teknolojiyi cazip klmaktadrlar.