Rawang Book - Rvwàng Kàru - Méní Mòngàng Mvzàn NV̀NG Vgú Dǿ

Second World War & Lt.Col.
AGU DI
Mänç Mënggâng Mvzân

Nñng
Lt. Col VGÍ DÓ
WW II & Lieut.- Colonel AGu Di

MÄNÇ MËNGGÂNG MVZÂN & Lt.Col.VGÍ DÓ
Rank \ Position:
Lieut.-Colonel AGu Di (Ex. Lt. Col. Vgí Dó)
Assistant Deputy General Inspector of Union of Burma Frontier
(Police Forces and Police Forces of Northern Burma; Under Burma
Frontier Force Battalion)

Unit of Medals:
Línyângâ we dvgîng xvring gönpaqrè:

1. MC-Military Cross
2. BGM-Burma Gallentry Medal
3. MGSM-Military Good Services Medal
The Original Recorded:

By
AGu Di (Agu Di, Ex. Lt. Col.)
Shitapur, Myitkyina, Kachin State
Burma( Myanmar)
Typing by:
Copyright © by Du Khawnglang Phung
Du, Khawnglang Phung

Former School Teacher, 1935-1940; Former Intelligence
Officer, Under British; Ex. Magistrate, Mayping,
Eastern Shan States, 1962-65; Former Chairman
of Rawang Literacy and Culture Committee, 1970-
85, Now working with NGO. April 23, 2004
With Permission:

Translated Into Rawang
by
Samuel Mani
May 26, 2004

Second World War & Lt.Col. AGU DI
Contents

Abbreviations 4
Kâpung 5
Xamîngrè nñng Asianrè Vya dang 7
Mvzân Gvsvtyângè tvrâ 9
Mvzân bôn we mvtí 10

Mêng Vwálxè we 11
Mâxá mvdaq we mvzânrè 11
Japan nñng Mänç Mënggâng Mvzân 12
Kuki kånç bíngè we 22
Union of Burma Front 28

Ledo kånç Namyungsñng 29
Muqhóm Mån Mêng 39
Thakin Than Tun & Thakin Soe 43
Nyaunglebin Mvzân 47
(KNDO) Nawng Seng Mvzân 51
Pictures 58
Map 60

Abbreviations
AAG : Assistant Adjutant General, a Lt.-Colonel in A

Adm : Adminstration
AFPFL : Anti-Fascist People’s Freedom League, the political
Grouping headed by Aung San
AQMG : Assistant Quarter Master General
BDA : Burma Defence Army
BIA : Burma Independence Army
BNA : Burma National Army
BOR : British Other
BRA : Brigadier Royal Artillery
Brig Adm : Brigadeir in charge of Administration
BTC : British Transit Camp
Bn : Battalion
CAS(B) : Civil Affairs Service (Burma)
C-in-C : Commander-in-Chief
CO : Commanding Officer
Coln. : Column
CRA : Commander Royal Artillery
G2 : A Grade 2 Staff Officer (Major) in the General Staff
GHQ : General Headquarters
GOC-in-C : General Officer Commander-in-Chief
INA : Indian National Army
IOR : Indian Other Rank
JSP : Japanese Surrender Personel
OC : Officer Commander
OTS : Officer’s Training School
PBF : Patriotic Burmese Forces
RHQ : Regimental Headquarters
S and T : Supply and Transport
2 i\c : Second –in-command
Jap : Japan
Capt : Captain
Col : Colonel

Kâpung
Rvmåtè Nñmlömppa Vgí Rvwá kånç, på, Vgí Dó (Lt. Col. Agu Di)
nö Mänç Mënggâng Mvzân (WW II.) nñng dvbong ângpñnpñn kadöwa
gvsvtyângâ tvrâ mvti mvni xônëe. Ângç vhómyângâ we mvzân nö kadðngte
dvxâ mvhönt nô mâdu pñn ç we gö xônëe. Dvxâ mvhöntlëng wa mvtaq,
sèlwângyðng ângë rñmnvngrè kadöwa xè we gö âng neçni yñngyângâ. Âng
vdå gö xèlðm mvka kånç kadöwa Gvrayç mvmebaq xvlutnë tvrâ xónxèe.
Wervt Sèldupå ângç Gvraykaq vtvngxaq xvringë nô dvgîng zçëe. Kadðngte
sèl nënggwôn, vsñng nënggwôn, sèldvrå dvm ângpñn nënggwôn, lðng lðm
nñng ðm aq lðm luqnè gö, Sínxè we Gvray mâbáxaq nö, tiq ni môçni, tiq ni
sóm lðm wa çe, wa Sèldugvbâpå Lt. Col. Vgí Dó xvkse kðmxèe. Wervt sèldap
pñn vrñmtaq åñlnông we vdå pñn sèldu, sèldu gvbâ, sèlsårè lesson luxè lðm
dvpvt låga yabok nö gvzâ vjí vlle. Sèldu, môçni, vya tiqpñnpñnså ålínbóë
ke, nôç tåruxè nô, tvrâ, nñmdöng rvgaqö vyan nô, vhíl lðm tvle nö, nâcôm
môçni, nâë barrack, nâ goktaq, paqká tiqgwèn, tiqgokså åaqë taqsêrç, låga
yabok åröxè. Kadöwa ngñnxâpåsñng gvsvtlðm paqzç åxálíngëe. Månânáni.
Kagó, karè, kapñn dvpvt kalëngsñng tvnu nô, môçni, karvwá, kamvrèng dvpvt
sèldu, sèlså åwáxè we gö dådvmxè.
Yaboktaq jôngjóng Mänç Mënggâng Mvzân (WW II.) dvgvp kadö
bônyângè tvrâ nñng kagómaq nö kadö bñnlè wâyângè tvrâ vbáe. British,
Indian, Gurkha, American, African, vdå pñn sèldu, sèlsårè nñng Wunpawng
sèldu, sèlsårèç Japanrèsñng kadöwa gvsvtyângâ tvrâ çe. Wervt sources tiqmaq
gö yayðng dvbáxèe. Sèldu gvbâpåë mvxól kånç xånñng rvmxèlëng nö [.......]
yadö vkwvngxaq çe. Âng gvsvtyângè we rvgaq sômla (map) gö dvbáxèe. Werè
vbá kvtwa, kayðng, kapå, kadöwa gvsvtyângè tvrâ xá línxèe. Kagóç gvsvt
vjönë nô, kagómaq gvsvt nô Mänç Mënggâng Mvzân (WW. II.) dðngyângâ
tvrâ xá línxèe.
Vrá, Mänç Mënggâng Mvzân dðngbóâ måpvng, Mån mêng vdëngö,
kagó, karè, kapñn gvzðmxè poxí, vtîxí, dvbong wáxè tvrâ gö xônëe. Vdåç
gobóë dvrásñng vdåni satxí wáxèrè gö dvbáëe. Wedángç, Mêng mvsa paqzç
mvxarè, sèldu kånç lángxè nô mêng ömp bñnlètaq vbamxè dang gö Sèldu
gvbâpåç yðng línë tvrâ xâmwa dvbáëe.
Bông tiqmaq nö Rawang kâtaq mâvl rvt, English kâtaq direct tóxèe.
Mådådáxèni, vdå kâç pónëyðng åyvngxè. Ângyðng kånç línxè we sômlarè gö
dvbáxèe. Tvlçngxí
July, 2006


Britishrèç Öpmë Rvtô: [1914-1948]

Britishrèç öpmë dvgvp Rvmåtèlap kånç Sèldapsñng zðngxè we Nñmlat
tiqmvdë nö 80 på çyângè (1918-1935).
Yayðng tiqmaqë bông vruxèe. Sèldapsñng di dvgvp ângmaq xônyângè kâ:
“ Rvmåtèä, xvlá waä, tðn tiq ni vtðngráè lä!”
[Vmvt Rvmåyðngö sèlse Parade dvtan we sômla; Col.Green: 1934, p.
189.]
Nñmlat Tiqmvdë:
1. Svrä Pong
2. Sângdíng Kwin
1914-1935; Mätiq Mënggâng Mvzân (WW. I.) Mesopotamia
(akvt Iraq) mvzân gvsvt nô, Abraham, Edin Kîlwâng vl rvgaqtaq
xèyângè. Xënçpåë dvlömp nô dåni dåyaqhöq Mesopotamiyayðng
vlle. Wunpawng sèldu, sèlså mvmepå gvsvtyângè. (Wunpawng Binsin
Lågabok nñng British Military Museum)(1918-1935):(0065. Five
Nung Recruits, Col. Green Sômla.Burma Frontier p. 91.)
3. Mvrân Lokë,Corporal (Nñnghó rvppå çe. Måpvng Township gö
wáxèyângè.
4. Nñngrá Pong (Tëne Pong gö alëe. WO II.)
5. Sângdíng Tëgön (Svra Sângdíng Dózèë ângpå çe.)
6. Nñnghó Këtë (Sèdaptaq sèsvra çyângè.)
7. Nñnghó Tëwa
8. Vgí Dó (Lt. Col. AGu Di,BGM,MC, MGSM. Vgí Rvwá)
9. Kângsa Dó (Major, Khangsa Di,Col.Green nñng gvzâ vxá kepå,
Pèzêr Rvwá)
10. Svrep Pong (Sharep Hpung, Subedar, BGM & MC.)
11. Sângdíng Kwin (Capt. Shangdawng Khen, BGM.)
12. Ponglèn Kwin (Sgt. Hpunglin Khin,Germany Mvzântaq gvsvtyângè
1917 OBE dvzökngç dvgîng xvringyângâ. OBE- 1st
Class Order of British Empire.)
13. Sângdíng Pong (Lt. Shangdawng Hpung, BGM, MC, 1934 taq
Jemadar)
14. Kong Sön (Lt. Hkawng Sin, MC.)
15. Gômring Pong, (Gumring Hpung, Naik, Kachin Levies, A Cony,Under
Commander of Capt. Gosh. [Naik nö xvla vtvng
bôngsñng wae.]
16. Svrä Pong (Subedar, Sare Hpung, BGM.)

Kinds of Ranks (Vya):
British bântaq British rank nñng Africanrè, Gurkhas, Indians, Asianrè rank
nö mâbêng. Asian vsñng çnè gö gvzâ mvdaqpå wa tiq xvlátaq Rs. 60 tokngðm
línyângâ. Asianrè nö Indian rank kuwa vya nö zçyângâ. Mänç Mënggâng
Mvzân (WW. II.) gvsvt lðm çlíngè dvgvp wa, (ranks) vya gö, (uniforms) gö
lçngyângâ.Vrá, Mvzân dðngbóâ måpvng gö wedöni, (ranks) nñng Uniforms
gö lçngyângâ.
Wedö Britishrèç gêng mñrxñm (ranks) vya, ângmaq nñng mâbêng dö
vwálë dvgvp vdå vsñngpåla nö sèldu, sèldu gvbâ mvme gó ñlyângè. Mvdñm-
yðng vruxè we nö Rvmåtèlappåla wa xê vruxèe. Dvgálapåla bông xini mâbá.
Vdå vsñngpåla kånç Mån mêng ku, Sèldu gvbâpå nö Lt. Col.Vgí Dó çyângè.
Yayðng British nñng Indian Ranksrè åyângë. US rank gö dvbáxèe. Pâwálðm
wanè nö Wunpawng Sèldurè, sèlsårè nñng US sèdu, sèlsårè nö, 101 daptaq tiqdö
vl nô Mänç Mënggâng Mvzân (WW. II.) gvsvtyângè.
Kinds of Ranks
British Rank Indian Rank
Second Lieutnant Subedar Major
Regimental Sergeant Major Subedar
Company Sergeant Major Jemadar
Sergeant (Sgt.) Regimental
Havildar Major
Coporal Company Havildar
Major
Lance Coporal Havildar
Soldier Naik
Lance Naik
Soldier
Table of Military Ranks (the Only US, Army)
[Yayðng Royal Navy, Royal Marines, Marine Corps nñng Airforce mâbá,
Longman Dictionary, p. 1300.]
Army US Army
Field Marshal General of the Army
General General
Lieuternant-General Lieuternant General
Major-General Major-General
Brigadier Brigadier-General

Colonel Colonel
Lieutenant-Colonel Lieutenant-Colonel
Major Major
Captain Captain
Lieutenant 1st Leiutenant
2nd Leiutenant 2nd Leiutenant
Chief Warrant Officer
Warrant Officer Warrant Officer
1st Class
Warrant Officer
2nd Class
Staff Sergeant Sergeant Major (Specialist 9)
Sergeant 1st Sergeant
Master Sergeant (Specialist 8)
Sergeant 1st Class (Specialist 7)
Staff Sergeant (Specialist 6)
Sergeant (Specialist 5)
Corporal Corporal (Specialist 4)
Lance Corporal Private 1st Class
Private Private

Order of Battle, Wingate Expedition: 1943
( Beyond Chindwin, Appendix B. p. 246.)
Commander: Brigadier O.C.Wingate, D.S.O., Late Royal Artillery.

Brigade Major: Major G.M. Anderson, Highland Light Infantry.
Staff Captain: Capt. H.J. Lored, Border Regiment.
No. 1 Group:
Commander: Lieut.-Col. Alexander, 3/2nd Gurkha Rifles.
Adjutant: Capt. Birtwhistle, 3/2nd Gurkha Rifles.
No. 1 Column: Major G. Dunlop, MC. Royal Scots
No. 2 Column: Major A. Emmett, 3/2nd Gurkha Rifles.
No. 3 Column: Major J. M. Culvert, Royal Engineers.
No. 4 Column: Major R.B.G. Bromhead, Royal Berkshire Regiment.

No. 2 Group:
Commander: Lieut-Colonel S.A. Cooke, the Lincolnshire Regiment,
Attached the King’s Regiment.
Adjutant: Capt. D. Hastings, The King’s Regiment.
No. 5 Column: Major B.C. Fergusson, The Black Watch.
No. 7 Column: Major K.D. Gilkes, The King’s Regiment.
No. 8 Column:Major W.P. Scott, The King’s Regiment. 2nd Battalion
The Burma Rifles:
Commander: Lieut-Colonel I. G. Wheler, Burma Rifles.
Adjutant: Capt. P.C. Buchanan, Burma Rifles.

TIQTUT
MVZÂN GVSVTYÂNGÂ WE MVXÓL
Sèldupåë Kâpung:
Sèl gvsvt we (sèlwâng, mvzânba- battle field) ângpñn vrongëpå ngâ nö låga
paqzç svnxèlðm zîng gö mvyñngyñngë. Låga paqzç zîngë gîngre tiqgánså gö
mâzðlyñngë. Çwe, mvxól yarè vrongëlëng nö vsângç vru måzöngangyñngâlëng
kånç tiqdvtñng gídñng vrongë we gö môç. Sèldap (Pendap) tokbóngâ måpvng,
vta vbán, rvtôtaq mâpî mânân ângnari, ângminitsñng yer nô, English,
Vpuq, Mån låga nñng Hindustan (Urdu) lågarè vtvngxaq dvzakxông nô
svnxôngyângâ. Yapñn lågarè xá línbóngâyðng kånç, ngâë notes bok, dairy
bokrètaq kupñn yapñn kârèç mvzöngyângrè, rö, dvtömp mvnnë nô, mvxól
yarè nö Vpuq kâtaq vrongë we çe. Wervtôtaq [Every officer must learn 800
words of Urdu and 800 words of Gurkhali.] Wervt, tiqzângzâng vru vläxè we,
tó vläxè we vlnè gö, årönôngrèç dvsömp lðm åwânông. Çe, åxônënè nö yadö
çe:
1. Paqzç (education) dang åxônënè nö, zîng svra wáxèrèç vruëe, xáëe.
2. Xiqxânlðm (health) dang åxônënè nö, zè svrarè (doctors)nñng
zè svramålaç (nurses) xáëe.
3. Kvtlðm ângpñn (agricultures) dang åxônënè nö, kvtlðm ângpñn paqzç
xáërèç vruëe.
4. Pô pvga (economics, business) dang åxônënè nö, pvga warèç (business
men) tä xáëe.

5. Sèldap (Military) paqzç, gvsvtlðm (fightings) paqzç gö wedangtaq training
luxè nô gvsvtyðngö, vdå gêngni dvbáxè nô gvsvtyângèrèç jôngjóng vhóm-
yângârè vruë we çe.
Wervt mvxól yalëng vrongëpå ngâ gö sèldaptaq sèlså kånç sèlduså, sèlduså
kånç sèldu gvbâ bônhöq dvzakxông nô, vyarè línbóngâ vzñng gö, måpvng gö,
sèlwâng ângpñnpñntaq, ngâ vdåni xölxí wðngxông nô gvsvtyñngâ dvgvp,
vhómyângârè wa vrongë we çe.
Mvzân Bôn We Mvtí
1. Nñmlat tiqpñn nö paqzç ângpñn xálíngë dvgvp, dvgá mêngdânsñng

töl mvyó rvt bôn we vlle. Yadö vxvt nô mârðmlðmlëng bôn we nö Gvrayç
vsñngkaq mðnbóè måpvng vsñng vläxèyðng kånç, Nñmlat dvgvp kånç mvzân
yapñn nö bônyângè. Adam nñng Ewa kånç çdaqxârè kånç Israel dvsètaq gö
mvzân wa gvsvt nô wa ñlyângè. Ângmaq nö sèldvrå ç we, xñm, mvngjöng,
pñndvn lvng nö mðrhöm vxvt, vtuq, vyvp ke we wâyângè. Yadö vxvtyângè
we tvrârè Kâgvp Ângli boktaq caqdvp vruyângâ we rö línxèe. Wervt mvzân
vxvt we taq gö Gvrayni mâbá kvt kånç nö sóm lðm wa ç we xá línxèe. Baxârö
14:42; 21:1-3. Yoxuya nö Gvrayç dvkámë dö tiqdvcá, Ay wamâsñng gvsatnë
ke jëryângè.Yoxuya 10:7-10 siqtaq vruxaq çe.Welëng wa mvtaq, Gadionç gö
Midian vsñngrè, sèlpêngsñng ângmaq 300 gósåç wa gvsatnë nô dðngyângâ.
Koqkðm Soluqç gö Amen vsñngrèsñng yîlyîlsåç gvsvtyângâ 1 Sam. 11:11.
Gvray nñng tiqdö åç kvt kånç nö jêr dðngxè we tvrâ xá línxèe.
Kâgvp Ângxðr bântaq, Yesuç ângsðnxírèsñng nö Zanlín mvrîl xölbóâ.
Weyðng ngangámè måpvng sèl vxvt lðm nö yâng mâdvt vl we sñng (Mati
24:6) siqtaq dvtáyângâ. Yalëng nö Hang dang nñng gêngxa xvletaq wedöni
mvzân gvsvt we tiqpñnni vlle, wa xá línxèe.
2. 1914 nóng August Xvlá 3 ni kånç Mätiq Mënggâng Mvzân (WW I.) nö
bônyângè. Welëngsñng Germany Mvzân wa gö tóëe. Nñmbvt Tiq Mënggâng
Mvzân yalëng nö 1918 nóng November Xvlá 11 ni, yaqdông Nari 11 taq
zèmyângè we çe.
3. 1939 nóng September Xvlá kånç Mänç Mënggâng Mvzân (WW II.) nö
bón pðngxèyângè we çe. Yalëng Mvzân gö Britishpå nñng Germanypå vxvt
nô, lâng lðm dánë rvtôtaq, Americanpå nö mvzân mvwa. Çwe, American
mêngtaq Nvmukdvra tä vtvngyðng gâlë we Sangpê nñng Sangpê koqrâ
(Pearl Habour)sñng Nñmsvr lñngdôm mêngdân vlpå Japanpåç bîmrè laë nô
vrômmatnâ. Wervt Mënggâng Mvzântaq lím mâmvyónè gö, American gö
lím râámè. Wervt Mënggângtaq tä vtvng we Mvzân Vnç (WW II.) nö bônyângè
we çe.
10
Mënggâng Mvzân welëng gö 1945 nóng August Xvlátaq, Japan
mêngdânyðng Jvkríng tä vtvngrè vl we Naga Saki nñng Hiroshima
wamânçsñng Americanrèç Atomik bîm dvjáë nô vrômmatnâ. Mänç Mënggâng
Mvzân nö 1945 December Xvlátaq wa zôlyângè.
Mêng Vwálxè We
1. Americanpå nñng Russiapå gö Alaska xvnvng mêng vtölë nô tvnäså vxvt-

yângè. Germany mêng gö, Nñmsvr nñng Nñmlömp vwálxè nô bagvmwáng
gvbâ vrangë nô dvröntyângâ.
2. Korea mêng gö tèkótut Gömyunit mêng nñng tènitut Democracy Republic
dvtçlëng lángë nô vwálxèyângè.
3. Mêngdân mâdá we Israel dvsè gö Israel mêng wa nô, Britishpåç zçë nô
Israel mêngtaq West Bank wa vwálë nô ömp dvzðryângâ.
4. Vietnam mêng gö tèkótut Gömyunit, tènitut Democracy wa nö
vwályângâ.
5. Darè dvgvp India mêng gö mêng tiqmêng wa ç we, Pakistan, Bang- aladesh
wa nö vwálxèyângè. Rvgaq dvrönt rvt gö, Noqngôm tvrâ rvt gö India nñng
Pakistan nö dåni dåyaqhöq vxvt we çe. [Dåni dåyaqhöq
Kashmiryðng nö mvzânwa wâëe.] Rvgaq dvrönt wa mvtaq, bôn we mvtí
nö Hindu Noqngôm vtêng nñng Islamic Noqngôm vtêng rvt gö tiqdvsèni
ç we mêng, vwalxè râbóè we çe.
6. Akvt nöngmaq âlè we Mån mêng gö darè nö tiqmêng wa môçyñng. Men,
Sam, Yakay, Kayin, Kaya, Kang, Vpuq, Rawang wa nô, vdå tut nö vdå
tuttaq wa ñlyângè. Ngâ nö British vzíyaq bân kånç, Mån Xvnglut bân
måpvnghöq sèldapmö bñnlè wñngyângâ. Månpå âng waç Xvnglut rötnë
nô, mvzçlíngâ kvt, Rvzè mêngsårè xvngbe tiqdö ç lðm wa vraë nô, Xvnglut
línbóâ måpvng wa (Union of Burma) Muqhóm Mån mêng bôn we çe.

Mâxá Mvdaq We Mvzânrè

A. Darè Britishpå nñng Germanypå vxvt we mvzân (WW I.)taq,
Wunpawng sèldurè sèlsårè gö gvsvttaq vbáyângè [Rawang kånç Svrä Pong
nñng Sângdíng Kwinnç vbáyânngè. Mesopotamiya (akvt Iraq), Abrahammë
rvgaq, Edin Kîlwâng vl mêngyðngö xënçpå xèyângè. Ângnçë dvlömp gö dåni
dåyaqhöq Mesopotamiya mêngö vlle.]
1918 nóng November Xvlá 11 ni Nari 11 Minit 11 taq “Poppy Day
Parade”alë we sèl gomo moxè nô Parade Play dvtan bêy wâyângâ. Wenitaq
11
sèlsårèç måsëç ganiwvt wâë nô, sèlsårè vgo vmotaq gö, dangpå mvkataq gö
dvsaqë nô sèl dvtan we wâyângâ. Welëng ganiwvt nö Mvzânyðng sómbóèrè,
xèbóèrèë dvlömprètaq kånç yêlíngè we gani ç rvt, ângmaqsñng dvdvm rón lðm
dvpvt, sèldvtan bêy må wáaë we çe. Wegani nvmbvn nö sèlsårèsñng gö, zîngså-
rèsñng gö zçyângâ. Britishpåë ríng xvngbetaq gö ganiwvtlëng dvsaqyângâ
we çe.
B. Mänç Mënggâng Mvzân (WW II.) nö Germany mêngtaq Hittler, ângç
wa Europe Mêngrè ömp lðm çe, wa gvsvt lðm wâë rvt Britishpåç gvsvtyângâ.
Wervt Europe mêng täkaq nö Sèlwâng wa vpoyângè. Wervtôtaqni, Nñmsvr
mêngrè kånç sðm vtvng ç we Japan mêng gö, Germany mêng dö mvzân gvsvt
lðm dvpvt xangyângâ. Wervt Asia mêngdân täkaq nö Japanpåë wörsñng
vjáyângè. Mån mêng nö sèlwâng gvbâ çyângè. Japanpåç American Sangpê
dvrulëng vrômbóâ rvt, Americanpå gö Asia Mënggâng Mvzân Vnçtaq dvbáxè
ráè we çe. Welëng Mänç Mënggâng Mvzân må (WW II.) nö 1939 nóng kånç
1945 nónghöq, 6 nóng dömp vxvtyângè we mvzân må çe. Yamvzân måtaq
ngâ vdå kadöwa gvsvtyñngâ tvrârè vrungë we çe.
Muqhóm Mån Mêngyðng Japan

nñng
Mänç Mënggâng Mvzân [WW.II ]

1940 nóng dvgvp kånç Mån mêngyðng Jap sèlsårè gëngráè, wa tá línxèe.
Wervt ângmaqsñng gvsvt lðm dvpvt tvlí dvgóxâèe. Sèldaptaq vl we vdåë cômmåla
nñng sñmrärè xvngbe gö vdå mvrèng, rvwárèsñng xvloèe. Sèlsårèç línè we dvrårè
xvngbe gö Maymyo Training Department (OTS)dap måyðng xá dåzárèe. Wedö
wá dðngbóxâ weê, sèl gvsvtlðm zângrè nö lñngpvng ç dö, vwálëe.
(a) 1st Burma Rifles nö Taunggyiyðng,
(b) 2nd Burma Rifles nö Tavoy Sônlongyðng,
(c) 3rd Burma Rifles nö Tavoy Wamâyðng
(d) 4th Burma Rifles nö Moulmeinyðng,
Kokariek nñng Tèpvngtut Thailand nñng Malay rvgaq dvröntyðnghöq vwál
dðngbóâ måpvng, Japan (Jap) sèl nö kayðngyðng dira we mâxáxaq, “Xayitpåç
xa dvcôë padö” vsîngèe.
1941 nóng November xvlá 11 nitaq, Aungsannë sèlsårè nö nñmlat tiq
Tavoyyðng gëngámè. Kadðngte mâle ke, Japrè nö kakaq mâkaq kånç gëng ráè
nô gvsvtnatnâ. Nñmlat 3rd Burma Riflesrèç línxè dðngte gvsatnë we, måpvnglap
kånç dvbvng we mâvl rvt, måpvngkaq tèngnut nô, kagó mâgó nâjër ngâjër
vtxèámè. 1942 nóng January xvlá 12 ni, vxáng nari 4 taq, Taunggyi (bôm
gvbâ) tèwâng xvnvngö vkapmè ke, Rifles, Amyawk, Motor nñng machine gun
12
mvsörè nö vxö dö dvzaqatnâ. Wedö gvsatnènè nö, ângmaq Japrè tä luq rvt,
tèwânglëng läè nô måpvnglap tèngnutnèe.
Nöngmaq No. 4th Burma Rifles, Kachin Company kånç Platoon nñng
ngâ Vgí Dósñng nö Jemadar, Commander ku åzvng nô, vzñnglap (Battle
Field Front) kaq dåzárèe. Dvgárè nö mâtâlexaq, ângwâ dö gâlë nô, Gurkha
Company nñng tiqdö gñlráâ.
Japrè xini mvtuq dvgvp 7 ni kånç, Myaqwadiyðng vkvp dvzðrrapmâ
we, Kang dap (Chin Rifles) A Company kånç gö, Gurkha dap kånç company
tiqlëng tvpwa gvsvtbóxâ. Wervtôtaq nöngmaq Platoonnë ðmpâ köntpå nö
Lvbya Tu çe. Vzñng kånç ðmlðm dvrårè gö vwvnxaq, kamölrè gö vkoqxaq tvlí
çe. Lvbya Tu wa we nö, “Dupåä, ðmpâ köntnënöng má? Laqmvköntnënông
má? Yadö Rifles, Vmyawk, Motor nñng Machine gun xaqrè wa, muq dö gôm
we nö!” wae. Kadö canè gö, vgáxaq xèènè gö xçdñng çe, åkötnë, wa vlbóngâ.
Ângç ðmpâ köntdángë weê, Jap sèlsårèç xågörrvtxâ. Wervt tiqpñnså gö mâðm,
mâtinxaq salângè nô, svrç nö baqbaq wa gvsvt dvzaqxâèe. Jôngjóng ðmpâ
tiqmör ðmlðm rvtô gö mâvlhöq gvsatnèe.
Ngâ Vgí Dó nönttaq dvdvmmë we nö, “Sèl kadðngte luqnè gö, åtèmgó
nñng nâkvpgó nö mâbêng. Nâkvpgó nö vwawa dö xvngbe nö xç mâdu.
Åtèmgó lå tä xç vdue,” wa dvdvmbóngâ. Çwe, Jap sèlsårèç vgwäpâ, vbñngpa,
vzñngkaq dvjaqrâ gö mâvl dö nâdaqè nô gåsatnèe. Kadðngte dvkðngxâè nô
gvsatnènè gö, ângmaq nö vsñng luq rvt, kadö mvwâbóxâ. Jaqjaq vtvng räbóxâ.
No 7th dap kånç Gurkha dupå gö dvkðngxè nö gvsvt dvzaqxè we, kadö wá
mvngwötxè rvt, naqnaqså måpvnglapkaq tèngnutbóè. Ângmaq Gurkha daprè
tèngnut rvt nöngmaq xvngbe gö nânîngkäbóxâ.
Gurkha sèlpåla mvme gó sómmámè. Xamîng du tiqpå gö xèbóè. Ðmpâ
köntpå Lvbya Tuç köntbóâ ðmpâ tiqmörså gö tin mvlínbóxâ. Yömprâ,
gênggwá bålaqrè gö lí mvlínbóxâ. Gêngsär kadöwa vtxè lðm wa dvdvmbóxâ.
January xvlá nö rñngtíng ç rvt, vtvngxaq zông nô, vdå gêngtaq vbá hvnsåç
wa nö gêng mvlôm.
Rvgaq dvröntyðng vkvp dvzðrrapmâ we Gurkha daprè tiqmaq nñng
Punjabi daprè gö Moulmein dangdang nganglíngè. Vrá nöngmaqsñng nö
Gurkha mvdôngrè wa åtóè nô, Kokariek, Jap nñmlat tuqlðmkaq ågñlbóxâ.
Wenóng January xvlá 16 ni, yaqdông lapmç, rñmnvngrè nö Moulmienyðng
tuqdárè. Nöngmaq nö ângmaq vzñng Mitá zínxâè nô, ngâë Platoon xvngbe
nö vzñngzñng tuqðmxâ. Wedángç, gômrâng daprè nñng Hçdaprè nö hç ku dç
dvzárëe. Nöngmaq nö Kokareik kånç bínglêngxâ weê, Japrè nö Dawnaq
rvzèyðngyðng läxèlíngè nô Kokareik tvrâlëng bvt xöë nô nöngmaqsñng
gåsatnèe. Wedö gåsatnè we xaqrè táë rvt, nöngmaq måpvng modotaq zínxèrè
nö bvt vtðngámè. Ângmaq zunxè we modorè gö wárë nô zómwâng dangdang
13
hç ku vtxèámè. Ângmaq nö Tvrantè dangdang vtxèámè. Mvmeså naq dö
nöngmaqç wawa Japrèsñng gvsatnèe. Wedö gvsvt dðngbóxâ måpvng nöngmaq
nö Kokareik rvzè xvnvngnvng sânè nô, mvme dèlêngxânè gö, rñmnvngrè tiqgó
gö mâhómbóxâ. Wervt vdåç kadö dvdamè dö, hç dangdang mvme dèlêngxâ
kvt, weni vyáng rvwå dvgvp wa rômnvngrèsñng vhóm línbóxâ. Nöngmaq
kånç 4 gó nö gvsatnè dvgvp dvláë nô sómbóè. Wedö Kokareik rvzè xvnvng sânè
nô, boda tiqlëng dðngte vsaryðng rá tuqlêngxâ. Weyðng kånç nö Salween
( Svpkíng ) rvmå nñng Tvrantè vhömzângyðnghöq dç râe, wâè nô dèlêngxâ
we, weyðng mâhöqxaq, mvrèng tiqmvrèngyðng yöpmèe. Vdå gêngtaq vsaq
we xvrôm bålaq kånç lây dö, gênggwá dvgá nö tiqhvnså gö mâvlbóè. Wervt
vdå gêngtaq vsaq hvnsåç wa yöpmèe.Wemvrèng kånç vmsit wanè nô, vmsitrè
vwáldángç vdåtaq vbá we xaburè nñng kötnámè nö ámèe. Måpvng nitaq wa
Tvrantèyðng tuqráxâ. Weyðng tuqðmxânè gö, pvngkaq taqkaq vtçxâè we, vtè
sangpê mvtuqlong. Wedö ç rvt mvme nari hiç dèbóxâ.
Kadðngte mâle ke, Tvrantè nñng Salween rvmå vhöm zângtaq tuqlêngxâ
weê, tèsangpê tuqlíngè rvt, narè nô, Mataban-Thatoon myoqsñng rá tuqlêngxâ.
Sangpê kånç yöntxâè nö, hç tvrârâ dèè taqsêrç, tiqlvngså narxèdángç rá, Frebuary
xvlá 19 nitaq Kyaiktiyu mvrèngyðng tuqlêngxâ.
Weyðngö gö, nöngmaq No. 4th Burma Rifles dap nö (Rear Gurkha)
sèlpíng ku wa nô, lñngdôm tèsihöq ågâlèe. February 22 nitaq wa bínglðm
vmçng línbóxâ. Xini mvbíngè ke, February 21 ni, yaqdông rvwåtaq Jap sèl-
sårè gëngráè weç gåsatnè nô, gádaqèhöq ângmaq nñng gvsatnèe. Gádaqè ke,
Jap sèlsårèç gvsat narbóâ. Pâwálðm rvt narë we gö mvxábóxâ. Nöngmaqlap
kånç mvme gó xèbóè.
Weyðng kånç rá, February 22 ni nari 3 dvgvp wa bínglêngxâ. Mvdñm
kånç vmçng nö nari 2 dvgvp bíng râ we çe. Çwe, Japrè gvsatnè rvt âng nari
tômbóè. Mvme gwaq we koná barè läè nô dèè dvgvp, Nñmböngli (NBL) 5
côm vlángdaqè weç, machine gunrèç nâpöpmè we nñng bîm gö nöngmaq
xvnvngyðng dvjádaqâ. Nöngmaqç dvdamè we Japanrèë (Jap) NBL çe lánè
we, måpvng daklêngxânè nö, Britishrèë NBL lå çdárè. Vrá, weyðng kånç nö
Mitá tvrârâ sñnlêngxâ nô Sittaung (Sittang) dândènkaq yöntxèdaqxâ. Çwe,
dândèn mvhöqè ke, dândèn xvnvng Mukpalin wa we mvrèngtaq narxâèe.
Weyðngö weyaq nö yöpmèe. Wedö yöpmè dvgvp, Vmyawk dvpoqë kâ táxè
rvt, yângènè nö, kapa gö yðngxè mâxvlahöq dvtôlrè wa bðnglíngè. Nöngmaqç
gö vmyawk 25 pawör vl we dvpoqèe. Nvpxáng mvgágá February 24 ni, nari
4 dvgvp, nöngmaq vzíyaq mvdë kånç çrèç Sittaung dândènlëng xvtènë pâ ç
we mvdómè. Sittaung rvmå kupa (Nñmsvrpa)taq gö, nöngmaq vzíyaq mvdë
kånç sèlsårè gö, mvrèng vsñngrè gö gvzâ xini ngðmxèe. Måpvng xáng mvgágá
nö Jap sèlsårè vlámráè weç, kupalap kånç gåsvtnvtxâ. Yapa (nñmlömppa) kånç
14
vtvngxaq gvtðngxâè nô gvsatnè we nöngmaqlapsñng nö mvgëngra. Nöngmaq
Kachin daprè nö sèl tuqlapsñngni dåpatnè rvt vtvngxaq dvxâèe. Çwe, Major
Brokman tuqlíngè nô nënggwôn åzçèe. Âng xôn we nö, “Nâmaq Kachinrè nö
darè gö mvzân gvbâ mvmelëng gåsvtyñngxâ. Gvzâ mvdaq dö gåsvtnôngrè
åçnônge, akvt gö wedö gåsvtnông rvt vtvngxaq xvgînèe,” wa xôn dvgvp,
mvdñmlap kånç, nöngmaq âlè we mvrèngsñng NBL 5 ç bîmrè dvjádaqâ nô,
mvrèng kömp svmiç vkatnámè. Major Brokman nö nöngmaq Kachinsårè nö
Gvrayç mådåbvngnôngä! wa vkiq taqsêrç vtxèámè. Mvzân vlpa vlrè vtxèráè we
çnè gö, måpvngkaq âlèrè nö mâvtxèxaq gvsvt manèe. Gádaqè dvgvp wa Japrè
nö måpvnglapsñng tèngnutnámè pâ çe.
Nöngmaqsñng xölxí du nö xamîng tiqpå çe. Wenitaq gö sèlså gvzâ
xèbóè. Tiqmaq nö måpvnglapsñng tèngnutbóè. Nöngmaqyðng kånç mvme gó
gö vtxèámè. Çwe, ngâ Vgí Dó, Jemadar, Sgt. Labang Naw nñng xamîng vnçpå
wa ngðmxâèe. Wedö âlè ke, bangnikaq kånç Jap sèlsårè tvnä 100 gó dðngte
nganglíngè. Nöngmaqç dangpå mâdâpoqxaq narxâèe. Japrè nö sèl mâvllámè
lánë nô, dësíså pânönt mânönt dèlíngè. Máxâèyðng kånç, Lvbang Naw nñng
ngâç Bren gun tacômç Japrè xvnvngyðng tuq weê vdaqdñng wâbóxânè nö,
vnyñngrè wa vpvng dñng wâámè. Jap vnçpå wawa vtxèvm we yñngxëe.
Nöngmaqpåla gö zñndvtut konábaba zómwâng xvnvng tiqyðngö xini
narxâèe. Wedvgvp Jap kånç 2 inches Mortaç nâdaqvtxâ we, morta mvsörè
nö, nöngmaq vbñngpa, koná tèkwårètaq vjáaámâ nô poqlíngè weç, Tèkwerè
wa dvbðnglíngâ. Çwe, nöngmaqsñng måra käè. Weyðng kånç tiqdvxaqç vtxâè
nô tvnä 40 minit dðngte vläráè dvgvp, nöngmaq vzñngzñng rá morta mvsö
vjádaqè. Welëng gö koná tèkwåtaq vlömpmaámâ. Nöngmaqpåla gö zñndvtut
vtxâèe.
Yadö mvzânsñng xvdê mvngwötxè rvt vtxâè dvgvp, ngólðm dö ca
we, vhöxè lðm dö ca we nñng ngñn lðm dö ca we gö vhómxèe. Vrá, gvzâ
dvxá za lðm dö gö cae. Yarè dang gö tiqpñnså xón mvyónge. Ngâ Jemadar
Vgí Dó nñng Sgt. Labang Naw nö koná kvroq kånç naqnaqså dèlêngxâ
ke, ngâ narxông xvnvngyðng mugâ waterproof ç dâsexaq Gvlâ dñnggíng
tiqlëng vyálxèda we yñngbóngâ. Welëng tóngë nö yñngënông nö, soy
tiqlëng zðngxèe. O!, Punjabirè vtè zðlxèbö måpvng matxè we mvngasê çpâ
çe, wvng nô píngëdángç pvnðmmënông nö, nyaq Whisky bvlçn çdárè we!
Ngâç tiqmaq akngë nô, ngâ dñnggíngtaq zðngëe. Måpvng yñnglêngânông
nö ngâ dñnggíngtaq rá mvzðngxèámè. Webvlçnlëng nö Sgt. Labang Nawë
dñnggíngtaq rá zðngxèámè. Âng gö dö mâwáså lvjangxè pâ ç we! Xënçpåpå
vhöxèxè nô tiqdö vrá aqxëe. Welëngsåç wa mâðm çvpxâ we, xaq vxðrxè
línbóxâ.
Weyðng kånç mvme vrím dö yöntxèdaqxânè nö, mvrèng gö xvngbe
15
wðrrapmâ we, Sittaung rvmå xvnvng mvrèngrèyðng ngámwa tuqdaqxâ. Yñng-
xënè nö rvmå xvnvngö, dangpårè, sèldvrårè nö kamrè dö vpvng dae. Mvrèngrèë
dvrårè gö ângpêngpêng vpvng dae. Kadöwa nö rvmålëngtaq rvpxè lðm má?
wa dvdvmxë ke, Mokpalin mvrèng Sittaung rvmåyðng vsñngrèç vpômë we
vwârè xô wâxë nô xvyawngxèvtxâ. Xvnvngyðng vpóm we, vwârè, xóngrè gö
yðngxëe. Vsñng tiqmaq nö côm vwvt bðngkâ, bðngkârètaq rapxè we vkup
nô vmvngrè gö gvzâ vlle. Ângmaq vkup nô vtè láng mvxa rvt, vtèç xömpkäë
nô xè we çe.
Ngâ nñng Sgt. Labang Naw nö, ngânç gö rapxè lðm dvpvt 4x2 rvdëng
yvng dö xóng 6 gîng yñngbóxâ nô xvjoqxëdángç, vlñm láxënè nö, vkðnlðm
vlñm mâvl. Wervt Punjabirè vgo dömpxè we sömbanrè lîxë nô vkðnxëe.
Dñngpårè nñng yñmdok 10 dñm gö zðngxë nô, Equipmentrè nñng dvsaqxëe.
Dvrårè dvsömpxë nô bíng lðm dðnxèxè ke, Xamîng Sgt 2 på gö ngam wa
tuqráè. Ângnçsñng gö dvxá zaxë nô tapå tapataq ríngè nô rapxâè we, xôlîngç
mådvngkäè. Ngânç gö, xamîngpånç gö tapa tapå xôtaq wör zömxâè nö
rapxèráxâ. Tè Sangpê dap kånç yaxamîng vnçpå nñng tiqdö wörç wa rapxâè
nô vdampasñng pâmvrâså koqxèráxâ.
Çwe, vdamyðng xini mvtuqè weê, nñm vledaqè nô ådökeèe. Xvlá nö
yômyôm waså ç rvt, vdampasñng koqxâè we gö mvdómèhöq çe. Nñmsvr
nñmlömp kakaq ç we gö mvxábóxâ, rvmå xvnvngnvng xvplêngxâ. Tèkwå
gö tvt rvt vjím mvnxâè we dvxáyângè vdamsñng dvtuqxâèe. Vrím kånç
Mokpalin mvrèng yângènè nö xini svmiç vkat we yðngxèrae. Wervt wekaqsñng
nö nöngmaqë måpvnglap gâlè nö Tèkókaq xvplêngxâ. Mvrèng wa we nö
tiqmvrèngså gö mvyðngxè. Tvnä yaqdông vnç nari dvgvp, tiqkvt rá pvngkaq
vtðngdaqxâ. Xô nñng tiqdö, xôtaq dvsaqvpxâ dvrårè yñnglêngxânè nö,
cömpdènrè vtèç vtårë nö lángkäapmâ. Ngðmxè we Rifles vnç cöm nñng
equipments lîè nô dè lðm dðnxâèe. Nô bvlçn gö vbádárè we,! rifles cömnç nö
xamîngpånç tacöm xvlvngxë nô, ngânç nö Bren gun tacöm baqxëe. Zông
we ä! svrç xèè we ä! kadö gö mvwáxâè. Çwe, ngðmxè we (whisky) tamôr aqè nô
tiqlñngså narxâèe. Rñngtíng ç rvt vtvngxaq zônge. Mvzânyðng nô tamörsåç
sínxâè we yabaq nñng nö vnç kvt çámè. Gádaqè kvt, Sittaung rvmålëng
xvpdaqxâ we, Vpuq sèlså vnçpå gö ngam wa tuqdaqè. Ângnç gö kakaq dè lðm
gö mvxábóxâ, wae. Pâwálðm wani, rvmå gö gvzâ dñmme, koná ba gö gvza
gwaq rvt, kakaq dè lðm gö mvxábóxâhöq çe. Çwe, mvme vrímyðng svmi gwa
we yñngbóxâ. Wedö svmi gwa ra we mvrèng nö Mån mvrèng tiqmvrèng çe.
Mvrèngsñng zðngxè lðm wâè ke, måzðngxènôngni wae. Ngâç rá pâwálðm
lå? Mvrèng vgèpå cômsñng åxölxâ vllëe. Wekvt mvrèng vgèpå cômsñng
dågîngèe. Vgèpåç gö mitá stationsñng dåtanèe. Wemvrèngtaq côm vdëngö
sñng zarè wa dñn vpvng rvt rínglðmrâ mâvl nô, vdampaö svmi åwvrraè nô,
16
svmi lómxâè nô ríngèe.
Wedö ríngbóxâ måpvng, kadðngte mâle ke, xñm yvnggíng lvngxè we
vsñng 30 på dðngte dèráè we yângèe. Kadö çnègö, nöngmaqsñng gvsvt nñng
di we çe, wâè nô Vpuqpånç tiqpa, xamîngpånç tiqpa xvrâ lí dvzvrrë nô, Sgt
Labang Naw nö svmiyðng kånç mvme vsaryðng, ângë Bren gun dangë, ngâç
gö ngâë Bren gunlëng dvngë nô tvlí dvgóxâèe. Wexñm yvnggíng lvngxèrè
gö svreámè pâ çe, tón tiqlvngsåç nö saq vmðngámè. Ângmaqç lángë we xñm
yvnggíngrè gö gwörráâ. (Måpvng daklêngxânè nö, Japrèkaq wáxè Menrè lå
çdárè.)
Ngâç ðmpâ könt dvzðrrë nô, pâ kvn gö mâvl rvt, xvlaq nñng mvzangç wa
nvpmámè nô ámèe. Ðmdángç rá vgèpåç dåtanbóxâ dang dèráxâ. Mitá station,
mitá tvrâni dåtanbóxâ rvt, xôngxang tvrâ dvtí nö mvrâbóè. Wemvrèng nö
Sittaung rvmå kånç 6 meng vrím we Mån mvrèng çe. Sittaung rvmåyðng
mvzânlëng kånç gö Gvrayç xålutbóxâ we çe. Çnègö, Mån xñm yvnggíng
lvngxèrèç mñng nö tvnäså dåbalèe. Sittaung mitá stationyðng tuqráxâ dvgvp,
kakaq mâkaq kånç vtxèapmèrè, sèlsårè, mêng vsñngrè, zarè, sèlså zarè ângpêng
pêng vpvngdayðng ngam wâráxâ. Vyáng måpvng 2 naritaq wa mitá nö
tuqdaqe wa rvt, saènè gö mvtuqdaq. Xamîng sèlsårè gö, Asian sèlsårè gö
mvme gó çxâ rvt, mitá dêy vdëngrètaq laqtun gvdîngrè pvluaè nô, zarè zángè
nô mitá dêyrisñng station kånç wörç wa níngbóxâ. Wedö mitá dêyrè níngè
dvgvp gö, cömpdèn mâdá çxâ rvt, hçpvng hçhâmrè kånç xvwi nö jeje wa níng
dvzaqxâèe. Kadö çnègö, vdå gônxaq lutxè lðm wa mvdông ç rvt wedö dvzaqxè
râbóè.
Waw Station kånç meng 6 dñmyðng tuqlêngxâ ke wa, mitá nö tuqdaqè
rvt, zarèsñng mitá dêyrè kånç vbunè nô, wádö mitá dêyrèsñng rá vsçlèe. Mitá
vdëngtaq gö zarè wa vpvng rvt, ríngrâ nö bvttut mâvl. Wervt vcvngxè xvláè
we, sèlsårè, sèldurè, xamîng, xanaq, xamvxå mâwá mitá bðngkârètaq wa
zömxâè nô dvcíngxâèe. Vxáng gádaqè ke wa Yawne stationyðng tuqlêngxâ.
Weyðng kånç nö vdå tuq vdu we daprèsñng dvkómxâè nô, report waxâèe.
1942-43 nóng December xvlá kånç January, February, yavxôm xvlá
vdëngtaq Japrè nñng mvzân gvsvt bêy gvbâ nö Sittaung rvmå xvnvngyðng
çe. Jap sèlsårè luq vtvng gëngráè we gö weyðng çe. Pâwálðm wanè nö;
1. Webêy mvzântaq xèrè xèpán (zvyçn) gvzâ luqe.
2. Kvlaqë nô hçdong, wördong, vtè láng mvxa rvt vmvngrè zvyçn gvzâ
luqe.
3. Vdå lðng vdu we sèl dvrå kånç kutwa pâgö mâbáxaq, gêng vhíng wa
lutxèráèrè luqe.
4. Vmvng we, xè we, sómbóèrè zvyçnrè luq vtvng nö wenóngtaq çe.
5. Goqngî vl we mvrîl kånç Japrèç Bren gunrè, machine gunrè dangë nô
17
åwapmè we taq xèbóè we sèldurè, sèlsårè zvyçn gö luq vtvng çe.
6. Ngâç dvdvmmënông nö, wapmë nô xèrè mvdñm, Sittaung rvmåtaq vtè
láng mvxâ rvt vmðngrè lå tä luq na çe.
7. Sittaung rvmå kupa (Thailandlap ) taq, sèldvrårè, rationrè, xvrôm bålaq,
yömpgî, yömprâ, sèlsårè vnyñngrè nö, vtxèráxâ dvgvp yapa (nñmlömppa)
kånç yðngxè we rvzè dö vpvng rae. Werè nö xôngran dö wa dvdvmxèe.
8. Wedvgvp, Mån mêng kömptaq dap xvngbe mvdñm yñnglðm sèldugvbâ
[General Commander-In-charge in Burma ] GOC nö Hutton lánëpå
ç we, Sittaung dândènlëng bîmç vróm dvzárë rvt, webêy mvzântaq sèlsårè
gö gvzâ dvsómbóâ rvt, Sittaung dândèn dvpoqë xángçni, ângsñng nö
vsçlbóâ. Âng tvle nö General Salim alëpå tuqráè.
Dvbín Låga 14:15,16 taq wa dö, Israellë Gvray nö kayðng gö vbá
we ç rvt, Israelsårè Ejip mêng kånç bíngráè dvgvp, Bangni Mvxä (Red
Sea) nö vdampâtaq läxè dvzðryângâ padö, nöngmaqsñng gö, Sittaung
rvmå vdampataq Gvrayç xåläbóxâ. Wemvzân rvtôtaqni, Nvmukdvra nö
vtè yím nö Sittaung rvmå vtè gö mvme yím dö Gvrayç wâë we, negñmtaq
yñngyñngxâ.
Vrá, Yoxuya låga 3:15,16 taq åröë ke xá línxè we nö, Moxi tvle
Yoxuyasñng zángë nô, Israelsårèsñng Yoxuyaç xölë nô, Jordan rvmå vzálë
weê, vtè bvtyângè padö, nöngmaq gö sèlsårè, sèldîrè mvme sómmámènè gö,
xölxí ângxðr tiqgó tvlexèráè weç, nöngmaq ngðmxârè nö zñndvtut gvsvt
dvzaqxâèe.
1942 nóng February xvlá 23 nitaq Sittaung mvzântaq, Gvray nö nöng-
maqlap jôngjóng vbá we xá línyñngxâ. [Mvdñmyðng xâmwaså xónxè dö,
“Weni 2 nari dvgvp, Nvmukdvra vtèrè bvt nô, 2 nari vleámè måpvng, bangni
tèrè nö kudö, kudö yím mvnxèe. Nöngmaq läxâè we wenitaq, Sittaung rvmå
vtè gö laqyím dö Gvrayç Sittaung rvmåsñng, bangnitè laqmvdira dö, dômë
nô, dvbvtbóâ rvt, nöngmaq nö vtè gvzâ mvte dö çámè ke Sittaung rvmåtaq läxè
vduyângè. Ângwâ dðngteni Sittaung rvmå te kvt kånç nö bvttut läxè mvbôn.
Vrá sèlsårè gö akvt mvdñm tä wa xèè nô sómè na çe.
[1941-43, Japrè rvt sómbóè we; 1941 nóng USA, Pearl Harboursñng
Japrèç bîm laë nô Tèsangpê mvmelëng xvtènbóâ. Philippines, Malay,
Hongkong Japrèë wörtaq vjáámè. 25th Decembertaq Hongkongyðng koqkðm
sèlså (Imperial Troops) 12,000 gó Japrèsñng surrender wáxèbóè nô, tungyðng
ríngbóâ. 1942 February xvlátaq Singapore nö Japrè wörtaq täkaq çámè
nô, (Imperial Troops) rè nñng Sínxè we Asian sèlsårè tiqmaq nö Tèsangpê
gvbâtaq Madraskaq vtxèámè.] Webaq wenóng mvzântaq línxè we report nö
yadö çe:
No.1st Burma Rifles dap nö Yenanchyaung Japrè gvsvtyðng kånç, nâjër
18
ngâjër vtxèráèrè tiqkvt dvkómxèráè.
No. 2nd Burma Rifles dap nö Tavoy sönlongyðng lñngdômhöq ñlráèrè ç
we, Tè sangpêç Rangoonhöq vtxèlíngè nô tuqlíngè. Tiqmaq nö Rangoon kånç
Indiakaq hç tvrâ dirè nö India rvgaq dvrönthöq tuqámè. Werè nö Japrè nñng
mâhómyñng.
No 3rd Burma Rifles dap nö Månmêngsñng Aungsan mvdë gëng rae,
wa nô tvlí gvsvt lðm dvgóxèrè çe. Wenóng nö 1941 November xvlá 11 nitaq
çe. Werè gö vdå dap kånç gvsvtlðm sèlsårè rvm mvlínë rvt, ângmaq nö vdå
lutxè lðm dvpvt wa nö vtxèlðm tvrâ láë nô tuqlíngè.
No 4th Burma Rifles, ngâ Jemadar Vgí Dó vbáng dap çe. Nöngmaq
dap nö sèl tuqlðmkaq wa dåzárè nô, mvzân ângpñnpñn gvsvtbóxâ dap çxâe.
Kayðng rânè nö, tiq ni námç weyðng dåtuqè nô gvsvt dåzárè dap çxâe. Täwa
nö Gurkharè nñng nöngmaq Wunpawngsårè vxíè dap çxâe. Xölxí tä vtvngrè
nö British sèldupåla vbáe.
Dvgá dö Jap sèlsårèsñng gvsatnè we tvrâ mvxól ângdëng tiqmaq gö yadö
çe. Xvngbe tömpni tömprang nö vru mâjêr.
1942 nóng February xvlá 12 ni dörômlap nari 4 taq, Myaqwvdi,
Thailand rvgaq dvrönt Tawngyein tè rapxâè nô Maesotkaq dvtuqxèráxâ.
Mvdñmyðng xónxè dö nöngmaq Wunpawng daprè nñng Gurkha daprè çxâe.
Maesotlap gvsvtbóxâ måpvng, Kokareik wamâyðng gvsatnèe. Wemåpvng
Kyaiktiyí mvrèngyðnghöq gvsvtnvtxâ. Lñngdôm nö têdö vtángè nô Sittaung
Dândånyðng gvsatnèe. Yarè nö ngâ vbáng nô, Sittaung rvmå xvnvng kupa
yapa, Thailand nñng Mån mêng rvgaq dvrönt pvngtuttaq gvsatnè tvrâ çe.
1942 nóng February xvlá 23 ni dvgvp Sittaung dândèn xvnvng Maukplin
mvrèng mvzân bêy må nö yadö çe. Xini mvdö dvgvp kånç Japrèç
mortaç nâdaqè nô, kadö mvwáxâè. Wedvgvp ngâ vzñng kånç Jemadar vlínxaq,
gvsvttaq vtvngxaq mvdaqpå Du, Agrawng Pung gö, ngâyðng dèráè nô,”Dupå,
Vgí Dóä, lutxèlðm tvrâ nö mvjaq lðm dö lvcanè nö! Wervt rçè we ration nñng
xabírè nö gwör vdulong pâ çe,”wa ráè. Ngâ gö nönt vdëngtaq nö svreng we!
Ângsñng nënggwôn zç, nönt xvlômmë taqsêrç, ration xabí (ration tinrè) nö
gwör mvdaq na çe; pâwálðm wanè, ðmpâ, aqlðm pñn mâvlnè gö, welëng wa
ðm lðm nö vlle, vlbóngâ.
Du Agrawng Pung nö mvzân gvsvt xvre tiqpå ç we wa mvtaq, vtè láng
xvrñm tiqpå gö çe. Mvzân yalëngtaq nö yadðngte mvdaqrè nönt vtvng, nönt
döm we mvzân çe. Åxônëlëng nñng nâruëlëng mvdñm nö nâhómëlëng
mvzánxè. Vrá, “Nöngmaq nö Gvray vdáè rvt, Ângç nöngmaqsñng xålutdaqèe,”
wvng vnðnnë nô, nënggwôn zóngëe. Måpvng xáng ângmaq nö Sittaung
rvmå rapxèbóè wa, kupa (nñmlömppa) tuqámè wa kâ tángbóngâ. Ngâ nñng
rvmnvngrè wa måpvngkaq vzílráxâ.
19
Nöngmaq gö Sittaung rvmå läxèvtxâ. Vnç ni måpvng wa Du Agrawng
Pungmaq nñng vhómèe. Wedö vhömráxâ ke, Gurkha dap kånç sèlså tiqpå xôn
we nö, “Yadö yadö vhómèlëng nö lutxèlðm tvrâ mvjaqbóèä,” wae. Vrá, wá dö
tiqpåç nö, “Rñmnvngpåá månöntxèni, nöngmaqsñng xvlut lðm nö Gvray vlle,”
alëe. Wedö çnègö, topåç nö, “Nâ nö kapa Gvraykaq ånoqxè rvt wedö åxônne.
Mån mêngyðng Gvray wa we nö mâvlbóè måwa,” wa nö xënçpå vzônge.
Ângnç nö mvzân kånç lutxèyângè má? Mvlutxèyñng má? gö mvxángë.
Wemåpvng Pegíyðng tuqráxâ. Weyðng kånç rá hç tvrâ dèè nô Thawknyaut
Stationsñng dvtuqxèlêngxâ. Weyðng kånç Prome (Pyimyoq)- sñng tuqráxâ
nitaq Japrèç rá bîm ladaqâ nô tvnäså dålá käèe. Wekvt, Manmaw (Bhamosñng)
bínglðm tèsangpê tiqcômtaq zðngxè dåzárè nô tèsangpêç Mvliqtètaqtaq
nganglêngxâ.
1942 nóng May Xvlá 2 nitaq Kathayðng tuqlêngxâ. Kathayðng
rá, Bhamoyðng gö Japrè zôngámè wa rvt, Indialapkaq poxèlðm vmçng
dvtuqdaqâ.
Zñndvtut Nöngmaq Dap Dèè Tvrâ
Kathayðng kånç nö Mandalay bôm lñngpvng (Mandalay Nandaw)

Nñmsvrpalap xånçxènông nô, Mvliqttètaq xåyawngxèdaqnông wa, mvdñm
kånç vmçng tuqdaqè rvt, wedö wáxâèe.
Mandalayyðng tuqdaqxânè nö, wamâ kömp mvyó wa dó nô vkat we
Sangpê mvdñm (Naiygvbâ) wayðng kånç yñngbóxâ. Mvliq Tè xvnvng nvng
nö Mèwa sèlsåë (KTM sèlsårè) vnyñng wa vpvng we yñngxè rae. Nöngmaq
tuqlðm xángtaq wa Japrè bîm laë nô xvtbóârè çe. Manmaw lap kånç vtxèdaqèrè
nñng Mandalayyðng rá vhómè nô, sèldap kånç cômmåla, sñmrärè gö gvzâ
vbáe. Kakaq gö dç mâxvla dö Japrèç åwangbóxâ, wâè nô todö, Kathakaq rá
Sangpêtaq vtðnglêngxâ. Sèldapmë svmarärè nñng sñmrärè nö kadö mâwá,
Mandalayyðng lângráxâ. Ângmaq nñng tiqdö nö kadö gö sangpêtaq mvsángè,
we wa mvtaq, mvzân vdëngtaq ângmaqsñng xöl mâmvyóè. Måpvng ângmaq
nö kadö cáráè má? gö mvxábóxâ.
1942 May xvlá 2 nitaq Kathayðng tuqlêngxâ. Kathayðng sangpê kånç
laxâè nô, Katha nñng Nabá dvhô Railway station mvhöqxè ke, 16 meng
vrímyðng, kvroq tiqzângö narxâèe. Weyðng kånç rá, Myitkyinakaq dvtuqxè
lðm dvdvmbóxâ we, 1942 May xvlá 5 nitaq Myitkyina gö Japrèç bîm laë nô
waqpí dvdórrapmâ wa kâ tá línbóxâ. Wervt Indialap poxèlðm nönt rvtxâè
nô mðrpoxèbóxâ. Indaw mvrèngyðng tuqráxâ we, vdå gêngtaq vbá hvnså,
xvrôm bålaq, dangpe mvsö wa môçni, pâ tiqpñn gö mâbábóè. Çwe, tvrâ dvpvt
20
wâè nô vmsit mñng nö vdå rç jër dðngte rixâèe.
1942 May xvlá 7 nitaq Indaw kånç Homalin, Tvmu, Indiakaq dvtuqxè
lðm dvgóxâè nô Indaw kånç bíngdaqxâ. Nöngmaq Kachin Company nö
xvngbe 115 gó çxâe. Japrèç yñng rae, wâè nô vyángç mvdèè. Yaqdôngç wa
dèèe. Indiakaq vtxè we Gvlá nñng Menrè nö tvrâ yñnggîng vyñndae. Nanda
Chyaung alëyðng tuqdaqxâ dvgvp, nöngmaq Wunpawngsårè nö 75 gó
wa ngðmxèbóxâ. Vzñngkaq dç mvnxâè nô tiqkvt rölêngxânè nö, 40 gó wa
ngðmxèbóxâ. Täkaq nö tvrâ yil dvpäxè nô måpvngkaq vtðng we çe. Indialap
rvgaq dvrônt kvroq tiqyðng tuqdaqxâ ke nö 16 på wa vdvngðmxâ. Dèè mvza
za nöngmaq Wunpawngsårè nö kwárvp dö zöbóxâ.
Mån mênglap kånç Indiasñng Kuki tvrârâ ådi ke, vhómxèrè nö yadö çe.
Månmênglap kånç Indiasñng Kuki tvrârâ ådi ke 4 ming nö dñngdñng çe. Vtè
aqlðm tèkungså gö mâvl. We vbè ming nö xñmsçtaq ådi dö çe. Kukaq yakaq
dðng nâjavmnè nö, pâ tó lðm gö mâvlhöq, svre dvke we kvroq vwâm çe. Vdå
vzñngkaq svrong römxè we svmarä dðng nö mâdvdç. Vdå vgo nö ângmaq
xvrôm vdëngtaq gëng lðm dðngte dñngdñng çe. Lvngârä åçnè gö, dñngbây
römxèrè nñng nö teptep mâtvdç we saqgâng tvrâ çe. Vbè ming rvzä nâlelíngë
ke wa, camp tiqlëngså dvná lðm vlle. Wecampmë tiqpayðng lêngyèn vcuqö
vsñng 4,5, gó dðngteç aq lðm vtèså vdömme. Welëng kånç dvgá dö vtè wa we
nö bvttut mâvl.
Wecampyðng kånç Nñmlömp tèkólapsñng ådilong ke, Kuki mvrèng
yðngxèe. Weyðng gö dvnáså tiqlëng vlle. Weyðng kånç nö Kuki mvrèngsñng
zðngxè lðm çe. Kuki mvrèng kånç nö kakaq mâkaq åyângë ke, gvzâ yðng
vnvpmå. Täwa nö Indialapkaq yðng vnvpme.Vrëngrè nñng rvzèrè gvzâ luq we
yðngxèe. Kvroq må ledaqxâ ke wa Kuki mvrèngyðng nari 12 taq tuqdaqxâ.
Mvrèng vsñngrèç xvlá dñngwa nâtodáèe. Kuki Chinrè nö Tiddim Chinrè nñng
gênggwá bålaq vbêngdárè.
Kachin State, Indawyðng kånç Dvnâytè sânè nö Homalin tvrârâ Indiakaq
dèè dvgvp vhómxèrè tiqmaq gö xón mvyónge. Mvzân rvt mënggâng vsñngrè
dvxâe, walëng nö kadö xón gö mvtómxè. Kayðng kånç kadö pñng nô, kadö
xôn lðm, gîng lðm mâxvlahöqni çe. Mvzân rvt vtxè we Mån mêng vl Gvlárè,
Månrè, Sèlsårè xamîng, xanaq, Gurkha sèlså sèldurè nñng nöngmaq Wunpawng
sèlsårè tiqmaq çxâe. [Sèldaprè nö vmçng rvt Indiakaq dvköqxè dåzárè we çe.
Tiqmaq nö jôngjóng vtxèrè gö vbáe.]
May xvlátaq ç rvt nñm gö vtvngxaq vkatxèe. Täkaq nö zómwâng tvrâni
çe. Çwe, vsñng mvnöklá luq rvt, läxâè we tvrâ nö dvtôl dól nô kugó yagó
vyñngke mâxvlahöq çe. Svmarärè dðng nö gêngxvng môçrè, ângså rixèrè,
baqxèrè, svrç xè nô xèdarè, tvrâ kupa yapa nö vnyñngrè wa vpvnge. Sñmrärè
xèlongnè gö tvrâ xvnvng, tvrâ xvmor rvgaqtaq gwördñng wâráëe. Tiqyðng nö
21
ângmå nö tê xèdárè nô, ângså wa ângmå nongtaq söq nö vl we gö vhómèe.
Kagósñng dåbangë nô dvbvng mâxvlahöqni çe. Kadðngte dvxá zanönt åvl
gó gö, kadö wáxè mâxvlahöq çe. Zarè nö tvrâ yñnggîng hweqhweq vlðnne.
Wervt mvzân wa pñn nö sèlsårè wa dvxâ we môç. Mêng baxârè gö vtvngxaq
dvxâ we vhómxèe.
Urí tè lädaqxâ ke, mvrîlså tiqlëng vl dae. Weyðngö xamîng tiqmå
(gabyá çna çe) kâ xón gö mvngwötbóâ nô, wör vwatxè taqsêrç vtè rötnvm dae.
Wervt ngâç gö ngâë tèbí kånç vtèrè xvngbe zóngrángâ. Wemå gö måpvnglap
sínxèyângè má? Mvsínxèyñng má? gö mvxángë.
O!, sèl mvzân wa we nö yadðngteni dvxá vdue mâwá? wvng nô, mvzân
kånç vtxèrèsñng vtvngxaq dvxá zangëe. Çwe, vsñng nö ângmîn ângsån ç rvt,
dvxârè gö ângkçng ângmîn, ângsån ç rvt, kagósñng dåbângë nô dvbvng lðm
gö mâxvlahöq çe. Xvngbe nö sèl wör kånç vtxèráxârè wa çxâ rvt, kagóç kadö gö
mâdvdamë. Xvngbebe vtè bálrè wa çxâe. Xvngbe svrç xèèrè wa çxâe. Xvngbe
nö tiqdvcácá dvxâ mvhönt vhómèrè wa çxâe. Måhönt dåxâ mvdñm nö xègó
dvpvt lå nö dvxâlëng mâhómxèámè rvt símme wâ lðm dö lå cae.
Kukçyðng kånç bíngráxâ Tvrâ
Kukiyðng kånç bíng lðm dðnxâè ke, Vpuq tiqpå nö puqwá vxutkäë
nô tvrâ dç mvlínbóâ. Wervt ngâ Jemadar Vgí Dóç nö mvrèng vgèpåsñng
gômsîng 15 lvp zóngë nô xvla dñngwa mvjâwng lðm rvt dvkðmmëe. Zómlong
kånç gö xålonông. Xèlongni xvlawa ålömpmaxâ, wa dvkðmrángâ. Wepå
gö måpvnglap kadö çráè má? gö mvxángë. Kuki kånç nö Nagaq mêngsñng
tuqráxâ. Nagaq lvngârä nö juqyðng sömri tiqhóngç dvciqxè nô, laqtun tebuqç
rvbexèe. Tiqmvtíç nö lñngje ximpxèe. Svmarä nö bålaq mvgwaxènè gö, xvrôm
nö xvngbe römxèe. Ângmaqë cômrè nö gvzâ mvyvng. Kayðng gö tiqcôm
vnçcôm wa nö mvwaxè. Mvrîl rvgaqtaq cômrè gvzâ luq dö waxèe.Tiqmvrèngtaq
côm nö 15 côm mvdñmkaq wa çe. [Rawang mêngtaq katnè pñn xóng ângpñn,
vwâ ângpñn, xóngxçtông ângpñn katnëe. Ângmaq Nagaqrèç gö Rawangrèç
rimè pñn ngvpuq gvzâ rimdárâ.]
Weyðng kånç vrá nganglêngxânè nö, Imphal mvrèng måyðng zðngxèlêng-
xâ. Imphalyðng nö British vzíyaqç poqë we 4 dán zîng vlle. Nagaqsårè nö
xvrôm bålaq xvlá wa mvrömxè . Laqtun puq tiqdîngç rvbexè we zîngsårè nö
nöngmaqyðng di ra nô mvzangrè ånvmmaèe. Wezîngsårè nö English kâç wa
åtângè rvt, “A! yadö ç we xvrôm bålaq xvládñng wa mvgwaxèrèç, English kâ
waqpí dvbángë we nö, nöngmaq xvrôm bålaq xvla wa gwaxâèrè nö kadö cá
ráxâ,”wvng vtvngxaq dângðmmâ. Ângmaqë zînggëng nö “kaöbôm” alëe.
Weyðng kånç nö Imphal wamâyðngö, 1942 May xvlá 25 nitaq tuqlêngxâ.
22
Imphal wamâyðng nö native môç we Gvlárè gvzâ vlle. Yalëng nö Mån mêng
Naba kånç Indaw mvrèng läè nô India mêngkaq tuq tvrâ çe. Tvrâö 18 ni
dðng dç vduyângè. [Dvgárè dvpvt 1,000 ming nö 100 yaq (vxôm xvlá rvzä)
di tvrâ çe.] Indaw mvrèng kånç Wunpawng sèlsårè nö 115 gó çxâ we, tvrâ
yñnggîng vtðng nô Imphalyðng nö 15 på wa tuqðmxâ. Nöngmaq 15 på
nö 92th Dappêngtaq dåkômbóxâ. Weyðng kånç gö India mêng vdënglap
mvrèng tiqmvrèngtaq narxè dåzárèe. Wedö Gvlá mêng vdëngö vsçlxâè zângrè
nö, Ranji, Daramasala, Jhansi, Hoshiapur mvrèngrè çe. Wedö vsçlxâèlëng nö
Jap mvzânrè dira kvt gvsvt gvtðng lðm wa nâsçllèlëng çe.
Brigadier Wingate vgo wáxè nô Mån mênglap vtðng lðm wâlíngâ.
Gurkha No. 3/2nd Daptaq nöngmaq Mån mênglap kånç çxârè sèlså xvngbe
Platoon talënglëngtaq nâwálè nô dåbábóxâ. Webaq xamîng dupå nö, Capt.
Ken ç nô, Subedar Maji Tu (Jingpoq) ngâ Jemadar Vgí Dó (Rawang) nñng
sèlså 30 på çxâe. Nöngmaq xvngbe vdåë positiontaq, kagó kadö, kayðng
gvsvtlðm bñnlè dåtíè nô training luxâèe. Training luxè dðngbóxâ weê, 1942
nóng December xvlá xèlðm lvbántaq Brahmaputra (Kangsåtè) xvnvngnvng
rapxèvtxâ.Têdö Imphal wamâkaq hç tvrâ 250 ming dðngte dåkièe. Hç tvrâ
dè lðm ç rvt xåjangè ku çe. Imphalyðngö dvgárè nñng tiqkvt vhömè nô, rârè
dvgóxâèe.
Imphalyðng nö India mêngkömp kånç sèldu vgopå General Wavell,
Commander-in- Chief (C. in C.) dèlíngè nö Imphal vdðmmö sèl dvtanxè we
(parade) wá däzárèe. Lñngdôm parade wâbóxâ måpvng, English kâç ( Fare-
well ) pâmvrâä! wa nö xålângèe. Wervtô nö 1943 nóng January xvlátaq çe.
Nâmaq nñng tón tiqkvt vhömlíngè má? Mâhömlíngè má? Xón mvxángë,
wa nö xågramèe.
Vmçng vlínxaq dö tiqdvcá, vdå bñnlè wá rârè dvdðngbóxâ nö Mån
mênglapsñng vtðngráxâ. No. 4 mvdëç nö Kyaiktit Mitá boda dândènlëng xvtèn
lðm dvpatnëe. Nöngmaq nö Chindwi nñng Dvnâytè rapxâè nô gëngráxâ.
[Dupåç xônbóâ dö Chindwin rvmå nö Jordan rvmå çdñng wae. No turning
back.] Vtètaq nâmvngbö kvt kånç tvpxèlðm râ mâvl. Nöngmaq nö tvrâ jaq
mvjaq nö mvxábóxâ, rvgaq sômla (map) lëng yðng dñng dèèe. Nöngmaqsñng
dåpatnè zângtaq February 14 ni 10 naritaq tuqvtxâ.Tuqráxâ weê câng Japrèç
gåsvtdáèe. Ângmaq Japrèç nöngmaq dirae, wa vzâng kånç táapmâ rvt tvlí
dvgóxè nô gåsatnè we çe. Wedö gåsatnè dvgvp, nöngmaqsñng xölxí xamîng
dupå nö sómámè. Wedö Jap ngðmxèrèsñng gvsvt manè nô, Mvliqtè xvnvng
Ngvbit Chyaung mvrèngyðng Mitá tvrâö läxèvtxâ.Vrá xvngbe tiqkvt dvkómxâè
nô, Mvliqtè nö Dvgînyðng Nñmsvrlappasñng rapxèráxâ. Weyðng kånç gö
zñndvtut dèè nô Momeikyðng tuqráxâ. Mån kâ xón mvxáë we Gvlá sèlsårè
tiqmaq nö Japrèsñng vtvngxaq svre nô, ðmpâ köntpå Maunghânsñng xölxèe.
23
Mvliqtè xini mvrapxâè vzñng, Indialap bvt vtðngámè. [Maunghân xölxè we nö
Gvlá mêng mvhöqë dvgvp Mån mvrèng tuq vdura kvt Mån kâ tvlçng lðm wa,
xölbóâ we çe.]
Nöngmaq nö Momeik kånç Shweli wâng rapxâè nô, Kaithik dândèn
bôm kvroq tiqyðng tiq ni narxâèe. Mvrèngyðng kånç vlå tiqgo wanè nô käèe.
Nöngmaqsñng xölxípå nö Capt. Ken çe. Âng wa we nö, “Yayðng kånç nö
rvgaq sömlataq (map) gö mâbábóè, måpvng lap vtðng râ we dðng môç,”
wae. Nöngmaq xvngbe Gurkha, Wunpawngsårè xvngbe nö 70 på wa çxâe.
Nöngmaq Wunpawng sèlsårè nö kadö çnègö, måpvngkaq vtðng nö mvdaq,
vzñngkaq gvsvt râe, wa nönt rvtbóxâ. Vpuq mênglap çámè rvt, rvgaq sômla
mâvlnè gö, kadö dèlðm nöngmaqç xáèe, wa vlbóxâ. Nöngmaqç xáè we rvgaq
Vpuq mênglapsñng lå dèè vlbóxâ. Dupå gö nönt vráe. Wekvt Tongte alëpåsñng
goè nô rötnèe. Âng wa we nö, “Kaithit mvrèngyðng nâmaq dirae, wa nô
åsanông we Japrè vlle. Dç mâxvla. Manmaw lñngpvng, Sinkay (Singkhan) alë
zângtaq Mvliqtèö årapxènông,” åalèe. Wervt Tongte bômyðngyðng yöntxèdaqxâ.
Nöngmaqsñng tvrâ åxölèpå nö Mvjè Gam nñng âng rvmnvngpå çe.
Wepånçç, “yayðng ånarxènông, yayðng åyömpnông, yayðng ðmpâ
åköntnðmnông wanè”nö nöngmaq gö wedö wáxâèe. Ângnç lå nö nöngmaqë
tvrâ xölxí du bônnámè ku çe. Ângnç kâ wa tá râ dö lå çámè. Singkhankaq tuq
lðm zâmç Vpuq mvrèng tiqmvrèng vl dae, mvrèng vgèpåkaq rötnènè nö, “Sáni
wa Japrè tiq loksokngç åsanông we çe. Wetvrârâ nö mådènôngni, zómwâng
luqnè gö, tvrâ mvjaqnè gö, ngâç xöl lðm çe, wae. Âng wa dö rvzèså tiqlëng läè
weê nö, Mvliqtèyðng tuqdaqxâ. Mvliqtèkaq xini mvzðngxâè dvgvp, vxaqpåç,
“Yayðng xini ðmpârè åköntnðmnông nô åñldánông, ngâç Mvliqtè xvnvng
kadödö ç má? yñngbóngënông,” wae.
Mvliqtè xvnvngö gönyu wáxè we vnçpå vxaqpåç xöllíngâ. Wepånç
wa we nö, månöntxènôngni, ngânçç nâmaq dèlðm tvrâ dvgóa lðm çe, wae.
Ângnç nö kîngxç tiqlëngså vdáe. Ângnç måpvng nöngmaq vsñng vnçpå gö
laqzñn dö alè we ângnç mvtá. Ângnç wawa kîngxçtaq zðngxè nô rapxèvmme.
Nöngmaq gö gvzâ dâbóxâ. Kadö çnègö, yapånç nö Japrèë gönyu çe, wâè nô,
nöngmaq gö xô wâ lðm dvpvt xóng, vwâ láè we xvnvng rvgaqtaq xóng vwâ
mvyo. Kadö wáxè lðm wa dvdáxâè ke, svmaqså vsaryðng Mvliqtè xvnvngö
kîngxç bönt tiqlëng vlle. Xô vgokaq nö hwáng vlap jaq we, vtè mvgënglðm
rvt paqjet tiqdîngç mvxöè nô, raplðm xôki láè we mâvl. Wervt xvnvngyðng
vyálxè we vwâ sip tiqka vnçkâ tóè nô Mvliqtètaq rapxèbóxâ. Mvliqtè gö mvme
te dvgvp çe. Sèldvrårè nñng vsñng 12 vnçpå wa ådangè we kîngxç bönt çe.
Vtè xvrap mvdaqpånç nö akvt dupå U Byit Tu nñng du, Jap Tunç çe. Mvliq
Nñmlöplaptaq nö Nyawngmyoq wa we mvrèng tiqmvrèng vlle.Vzñngkaq
kîngxçsåtaq vtxèbóèpånç nö wemvrèng vsñngrèkaq dvtádárâ nö, kîngxçrè
24
tiqyðng wa vpômdáëe. Nöngmaq tuqè weê nö Jap sèlsårè tuqráè lánë nô,
gvzâ dvbî taqsêrç nâtodáèe. Wedvgvp Månrè täkaq nö Japrè nñng Aungsan
tiqdö wáxè we ç rvt, British xamîngrè nñng ângmaqë sèlsårèkaq nö gvzâ
mvxêngxè. Ângmaq wa we nö, Mvliq kupaö Kachin sèlså 50 på dðngte vlle;
werè nâmaqç leqgåsvtnông wâè nô kîngxçrè tiqyðng pvngulè we çe. Nâmaq
dvpvt dvgóa è we çe, wae. Nöngmaq gö Kachinrè çxâe, wervt bëbë xårapxâ
wa Sgt. Ja Naw ç vlbóânè nö, mvrèng vsñng tiqmaq nñng nga vkwçxírè nö
saq vmvng vtxèámè. Wervt Mån mvrèng xvngbe wâ lðm dðngte Japrèkaq wáxè
we xábóxâ. Mvrèngsårèç Jap sèlsårè dvpvt wa nô dvgôdáâ we ngapêngrè kånç,
nâjër ngâjër rç dðngxè dðngte zvngxâè nô, mvrèng vzñnglap dç mvnxâèe. Tvrâ
xölxí wáxè we Vpuqpånçsñng gö zç vdu dvpórè zçè nô ângnçç gö Mvliqtèhöq
åxáèe. Nyaungmyoqyðng Mvliqtè läxèlðm xôböntlëng gö Gvrayç dågóaè we
çe, wa dvdvmmëe.
Wedö çnègö, Gawkgwç kvroq kånç Naba Mitá tvrâ målenông dðngte
nö gvzâ svre dvkä rvt månarxènôngni, wa dárè rvt, täwa svre dvkä rvgaq tuq
vduvtxâ, wvng dvdvmmëe. Tvrâ dvtí xöl vsñng gö mâvlbóè. Döráènè gö,
narxè mâdu wâè nö, Nñmlömplapsñng vwâmráxâ. Weyaq nö gvzâ mvjërè rvt,
zómwâng luq we tiqyðng yöpmèe. Gádaqè nô yângènè nö, mvrèng xvnvngyðng
lå yömp vduapmè. Gádaqè ke, vm dörrvm we xaqrè, ka gè we xaqrè táxèlíngè
kvt wa rèrâèe. Mvmeså gádaqè dvgvp dèbóxânè nô, wemvrèng nö Lvbâng
mvrèng çdárè. Mvrèngsñng xini mvzðngxâè ke, wâra pêng xvnvngö ðmpâ
köntnámèe.
Wemvrèngë vgèpå nö Lvbang Tu vlxèpå çe. Âng nö gvzâ kâ xón byo nö,
Japrèsñng kadö dö wâë tvrârè vtvngxaq xvngonxèe. Weyðng kånç vxôm ni
dç tvrâ nö Vpuq mvrèngrè wa çe, wa rvt, nönt mvjáxè taqsêrç dèè nö Monyein
wamâ Nñmsvrlap Xvyan bômyðng tuqráxâ. Webôm xvnvngö Vpuq vnç
mvrèng vlle. Xvyan bôm mvrèng vgèpå wa we, Monyeinyðng gö Japrè
zôngámè, måzðngxènôngni, wae. Monyein mvdñmyðng Nyaunggêng alë
zângtaq vl we dândènlëngyðngö Japrèç vkapmëe, wae. Nyaunggêng nñng
Monyein nö 6 ming vsare. Çwe, yaqdôngç wa ådènông, tvrâ dvtílðm vsñng
vnçpåç leqxölbónông, wae. Wepånçç gö mitá tvrâ lôm vlehöq åxáèe. Mvdñm
mvrèngtaq nö sángkóxè we Vpuq mvrèng çdárè. Tvrâ xölpånçç lñngpvng Vpuq
mvrèngsñng åxölèe. Mvrèng vgipå mâvl má? wa rötnënè nö, mvdñm mvrèng
sáng kóxèyðng dèdárè mvlodaq, wae. Nöngmaqç vgèpåsñng saè taqsêrç narxâèe.
Jöngjóng âng lodaqènè nö, nôç tvríxèdárè nô, nô xaqç, “Durèä, månöntxènôngni,
ngâ vsñng vnçpåç leqxánông. Nâmaq xvngbeç dvnglín (Wînli lu myit ga)
leqlínnông vyâ nô nënggwôn lå åzçèe.”
Jôngjóng ângë vsñngpånçç åxölè dö, Mitá tvrâ läráxâ nô, tèníng tiqlëng
dangdang dèráxâ. Tènínglëng vtè gö gñnghöq rvnaq rvt, xvrôm bålaqrè cutxâè
25
nô, dvrårè nñng tiqdö vdå vgo mvdñm hapmidángç läxèráxâ. Tè wa môç, tèkwårè
gö gvzâ tvtne. Tèníng läbóxâ nô, tvrâ xölxípånç nö, ngânç vzñngzñng koná
ba läbóxëni, konába mvtíyðng kånç pâjet vwatnvtxë ke åläxèránông, ladðng
pâjetlëng mâwatxë kånç mådèránôngni, wa dåkámè taqsêrç, ângnç wa vzñng
dèámè. Ângnçç pâjet vwatnë rvt koná ba läbóxâ. Gvzâ rvzaq vtvng rvgaq
åxölbóxâ rvt, ângnisñng gö tiqpå 20 lvp zçráxâ.
Ngâ Jemadar Vgí Dóç tángë we, nô aqlëng mâxvlá vtvng çe, wae.
Çwe, ngâ lvpattaq mvzân baö nôså rvt vnçbaq sínxôngyñngâ. Welëngnç nö
Sittaung rvmå xvnvngyðng gvsatnè ke, vsângç gwörráâ we nô Whisky tiqbvlçn
rvt sínxèyñngxâ. Vnçbaq wabaq nö Mitá tvrâ xvnvng mvrèngyðng Vpuq
vxaqpå nô tvruxè nô dñnglín (Wînli lu myitga) leqlínxènông wa åalèbaq çe.
Nôç vrîëpå kâ mán we xángyñngâ. Webaq gö Japrè dvhôhôni lutxèyñngxâ.
Yadö wvng rvt nô aq râe wvng we nö môç. Nô çnè gö, vdí ra kvt, sè ku lðng
åxáë kvt kånç tiqbaqbaq nö vjí vlle, wvng kâ wa çe.
Mitá tvrâ läxèbóxâ kvt kånç ngñnxârè vhóm lðm mâhóm lðm nö
mvxábóxâ. Gvzâ vyáxâè taqsêrç dç râámè. Mvzór åza dvgvp nâyáxè dö vyáxè
râámè.Gêngtaq vsaq hñnså bålaq xvrômrè gö hwánghwáng vlap zómwâng-
sñng vdóntxèrâámè. Bålaq xvrômrè dvtiqxông vngâ we mvtaq, tèkwårè gö vsaqe.
Narxè vdunè gö, yömp vdunè gö tvle lðm mâvl rvt wedö gwá râe. Pâwálðm
wani, tvlexè lðm xvjðn mâdábóxâ.
Gvdí rvzèlëng nganglêngxâ dvgvp tèwângså tiqlëng vyödae. Wewâng-
såtaq vtè zðlxâè nô, bålaq naqdôrè gö zvlxâèe. Wervzè lñngpvngyðng mvrèng
tiqmvrèng vlle.Vpuq mvrèng ç rvt, mvrèng vgèpåsñng gobóxânè nö, vgèpå nö
Myitung lðnxè we tiqpå çe. Ângmaqç vmsit svmaq nvmma lðm dvpvt rötnèe.
“Ku kvroqyðng mvyó dådónông nô ðmpâ åköntnðmnông we nâmaq åçnông
pâ çe? Bèlí mvrèngyðng vl we Japrèç dómbóâ nô Telephone kånç dâtávm we
çe.Wervt vmsit nö måwânôngni, bëbë yayðng kånç åvtxènông,” wa tvrâ dvtí
lðm gö vnçpå dvzárë nô xånángèe. Wervt ângwâ ângmaq di tvrâ nö mvdèbóxâ.
Gvdí rvzèsñng rá ngangbóxâ. Çwe, mvrèng vgèpå, Myittungpåni nganglíngè
nô mvrèngsñng bëbë nâtðngránông! Ngâsñng Japrèç xvt lðm ådðnne, wa nö
tvrâ xölpånç gö vtvngxèbóè. Nöngmaq nö ângkâ mvtábóxâ. Tvrâ jaq mvjaqnè
gö, tvrâ xá mvxáènè gö, Gvdí bôm bungding tvrâ mâsðnxaq zómwâng ku
wa dèbóxâ. Mvrèngsårè mvdi tvrâ ç we, dakngè nö dèè we çe.
Weyaq nö rvzè welëng yðngö yöpmèe. Måpvng ni vyáng rvwå dvgvp
rvzè mvsêngyðng tuqðmxâ. Weyðng kånç gö tiqdvxaqç bíngè nô, Indawgyçlap
vpodaqè we kvroq tiqyðng rá yöpmèe. Tèwâng tiq wâng vyö we, wewâng
mvläxâè dö, tèwângsñng sânènè nö, kakaq gö mvtuq, tvrâ gö mvjaqbóè. Weyðng
wa vnç ni dömp tvrâ vmânèe. Rçè we ðm lðm, aq lðm pñn gö bädaqè. Kadö gö
26
mvwáxâè. Måpvng ni nö vzñngzñng tvrâ sñnpånçç xvwç tiqgo wvpdárâ rvt, vdå
kadö xêngxènè nö wedö köntnðm dñng käèe. Xvwç xa nënggwônsåç Lvmay
rvzè ngangyðng tuqráxâ. Vpuq mvrèng ç we Lvmáy mvrèng kånç vmsit wvnxâè
nô, Hing Balang mvrèngsñng yöntxèdaqxâ. Wemvrèngyðng gö vm tiqmaq
wanè nö nñmtaq lðmdñng dór dvzárèe. Weyðng kånç Urí tèwâng läè nô tèwâng
xvnvngnvng xvpdaqxâ. Dvnây wâng mvhöqè ke, tvrâö tiqyaq yöpmèe. Dvnây
wâng nñng Urí wâng vhömzâng nö tvnä 12 mèng dðngte vsare. Zñndvtut
dèdaqxânè nö, darè svtç (Steel Brothers) alë we paqká (Goya) sínyðng
ngam wâdaqxâ. Wekvt rá Dvnây wâng vnçbaq wabaq läxâèe. Weyðng kånç
Homalinsñng dvtuqxâè nô, Homalin mvrèng nñmlömppa Kethawa mvrèngtaq
tiqyaq yöpmèe. Indialap kånç sèlså 6 på tuqráè nô Tamusñng laqdvtuqxè, wa
vmçng dvtuqatnâ. Wervt Tamusñng dvtuqxèbóxâ. Tilung mvrèngö rá tiq yaq
yöpmèe. Måpvng xáng nö mvme vháng we rvzè tiqlëng läbóxâ nô, wervzè
lñngpvngyðng, Mån mênglap kånç vtxèrarè vto lðm tvlí dvgóxè we, sèlsårè
tiqmaq vmyawkrè (motor) dangë nô vldae. Weni nö nñm gö gvzâ vkatxè,
vxáng ðmpâ gö xini ðm mvlínè rvt, ângmaqç vxáng ðmpâ, ðm lðm, aq
lðm pñn rumnôrè vwálë nö xåámèe.Wervt nöngmaq gö ðmdángç rá sansan
bíngbóxâ. Tamusñng rá ângmaqç modoç åtëbóxâ.
Tamuyðng vnirè dvcipxâè, bålaq naqdôrè gö tåleaè nô, Imphalsñng rá
modoç åtobóxâ. Wedvgvp (1943 nóng) India mêngkömptaq ömpxí du
gvbâ nö General Wavell ,(The Commander-in-chief- in India) ç nô, Mån
mêng nö Japrè wörtaq vjáámè måpvng, Delhikaq dåtuqbóxâ. Wenóng
1943 nóng January xvlátaq General Wavellç nënggwôn åzçè nö pâmvrâ
åtuqráxâ rvt dvbënge, wae. Nöngmaqsñng nö tiq xvlá dðngte Karachiyðng
narxè dåzárèe. Âng xvlá narxèbóxâ måpvng, 1943 nóng March xvlá 18 nitaq
Mån mêng mvzân basñng vtðng lðm dvpvt vmçng tuqdaqè nô, General
Wavell nö nöngmaqsñng pâmvrâ (fare-well) wa xågramèdángç, nöngmaq
nö Imphalsñng rá vtðngráxâ.
Kadðngte mâle ke, Imphal wamâyðng Japrè NBL ç bîm dvpoqatnâ rvt,
sèríngyðng vnadaqè nô, zarè gö mvme gó kvlaqbóâ. Çwe, nöngmaqsñng nö
måra käè. 1943 nóng kånç 1944 nóng, Mån mêng xvngbetaq wamâ gvbârè
xvngbe nö Japrèë wörtaq vjáámè. British sèldap xvngbe gö India mêngsñng
tèngnutbóè. Welëng rvt, mvdñm vmçng vl dö nöngmaq gö Indiakaq tuq vdu
we çe. 1944 nóngtaq jepmë we zvyçntaq Burma Army Forces xölxípåla
xvngbe nö;
British Officers 234 på
Anglo-Burmese & Anglo-Indian Officers 116 på
Indian Officers 65 på
Karen Officers 33 på
27

Chin & Lushai Officers 7 på
Kachin Officers 3 på
Burmese Officers 3 på, vnçpå nö svrawun çe.
Reinforcement 2 Battalion çe.
[The 6th Battlions of Burma Regiment nö,1 , 2 , 4th, 25th, 26, nñng Chin
st nd
Hills Battalionrè çe.Yarè nö Mvzântaq mvxè nô ngðmxèrè zvyçn wâë pâ çe. Kadö
sunë we, Krvkwa mvxáxè.]
Månmêng xvngbe wâ lðm dðngte Japrèë wörsñng vjáámè måpvng,
General Wavellç nö Brigadier O.C. Wingate, D.S.O. late Royal Artillerysñng
Månmêng nö tiqdangdang kånç vtðng nô xvlutdaq má? wa vraë nô, bñnlè
xvridaqâ. Brigadier Wingatesñng nö Commander-in-charge ku zðngbóâ we çe.
(See, Order of Battle, Wingate Expeditiontaq åyângë.) [Jemadar Vgí Dó ângë
lågataq No. 1 group 2 Column, tiqkvt kvt nö 6 column, 16 platoon gö wa rvt,
kamvdëtaq krvk âng vbáyângè we tvnung mvlínxè. Mvzân rvt kukaq yakaq
vsçlë pâ çe. Çwe, xáxè we nö No. 1 Group, Column 2 taq ç vdue. Wingatengë
Column vnç nö Gurkhapålá tekaq çe. Jemadar Vgí Dóç gö Gurkha mvdông
wa åtóèe, wa rvt yamvdërètaq vbá vdue. Vrá xvngbe Columns 8 lëng ç we,
6 Column nö vsñng mvluq rvt, dvgá Columnrè kånç xvluqë nô nënggwôn
åzçèe, wa Beyond Chindwin låga boktaq xônëe. Wervt måpvng nö Column
6 taq vsçlyângâ pâ çe.]
Vzaqxè nô xvre gèlâ ç we Wunpawng (Kachins) sèlpåla nñng ngâ Jemadar
Vgí Dó nö No. 1 Columtaq dåbáè nô Mån mêngsñng tiqkvt vtðng nô, Japrè
gvsvt lðm vmçng tuqdaqè rvt, 1943-44, 45 nóng èdîngtaq mvzân gvsatnèrè
vru gö mâjêr rvt yarè nö mârungë. Ngâ vbáng nö Japrèsñng gvsatnirè tiqmaq
wa vrungëe. Ladðng xvngbebe nâruënè nö, låga bok mvme tvt we tiqbok
vru lðm dðngte vlle.

Union of Burma Front
India mêngyðng sèl gvsvt lðm (Operation training) nö dðngbóxâ nô
December xvlátaq Jhansi alëyðngö, sèldap 22 troops nñng columrè xvngbe
dåkômèe. Wedvgvp South East Asia Dân xvngbeë Commander In-Chief
vtvngpå nö Admiral Lord Mount Batten alëpå çe. Âng nö Asia dân xvngbe
mvdñm ömpxípå çe. [GHQ India gö ângë lñngpvngtaq çe. Commanders-
in-chief-Supreme Commander lñngpvngtaq yadö vxôm commanders –in-
chief vwálëe. Admiral Sir, James Somerville, General Sir, George Gifford,
Air Marxhal Sir, Richard Peirsemaq çe. Werèsñng Three C.s-in-C. alëe.] Lord
Batten nö koqkðm xvwi vbá we dugvbâ tiqpå çe. Ângç ngâsñng ågawng nô,
28
nënggwôn zçkâ xôn we nñng ngâsñng åröntne. Dugvbâç årönt we:
Q: Jemadar Agu Di, which part of Burma you come from?
A: Northern Part of Burma, Sir.
Q: Do you know how to go there?
A: Yes, Sir. Well, I suppose you can go there soon.
Krvk åwanè nö koqkðm dvsè ç rvt “Sir” wa kâ nö lðng mâdu we, sèldap
Trainingyðng xångötnè English sèlsårèë kâ wa xángë rvt, “Sir” wa tñngëe.
Krvk koqkðm dvsèrè sñng nö “Lord” wá râ we çe.
1944 nóng xamîng vsñngrè wa sèldap 22 pêng (22 Troops) vwálë nô,
Mån mêngyðng Japrè gvsvt lðm dvpvt dåzárèe. Ngâ nñng akvt Major ç på
(wedvgvp Sgt.) U Byit Tu nö No. 2 Column, 16 platoontaq sèlså 10 på nñng
dåzárèe.
Jhansiyðng kånç Mitá zínxâè nô Assam mêng Tinsukia (Tinsokya)
mvråyðng tuqlêngxâ. Weyðng kånç nö American sèldaprèë modo zínxâè nô
Ledoyðng tuqlêngxâ. Assam mêng gö mêng gvbâ ç nô, Singpo Raj (Singpoq
koqkðm) alëpå Inpawn Pisa duç öpmë rvgaq çe. Ângç Assam mêngtaq vl we
Singpoqrè vlzâng xvngbe öpdárâ. Wedvgvp rñngtíng December xvlá ç we
mvyî dö vpo nô vxö gvzâ zaqe.
Ledo Kånç Namyunghöq Dèè Tvrâ
Assam mêng nö Nagaland mvdñm Nñmsvr tèkókaq vl we India mêng

lñngdôm mêngwál, gônwang çe. Assam gôngwângsñng öpmë we wamâ nö
Maguita alë we wamâså çe. Ledo xvnvng kuqkaq yakaq vtçxè we American
sèldap modo nö Namyínghöq die. American dap sèldu gvbâ General Stilwell,
Joseph W. ‘Vinegar Joe’ ç dågóaè we modotaq Namyunghöq zínxèdaqxâ.
Ya dupå nö American No. 14th dap Infantary Commander General Stilwell
alëpå çe. Namyung tè nö Mån mêng tèkó nñmlömp, Mån nñng India rvgaq
dvrönt çe. Çwe, Namyung nö Mån mênglap, darè Rëwângrè vlyângè rvgaq çe.
Tvrâ yñnggîng vxö zaq rvt, American sèldap modo kånç dvgá vrím rvgaq
mvyðngxè. Jeeprè nñng modo gvbârè kðngrè nö Nigvrípåla wa çe. Modorè
tèkwåtaq vlömpvmnè gö, vzñngkaq modoç xâlë, måpvnglîngç níngë nô
xvläëe. Modo latènnvmnè gö, dvsömp xvla mâxvla yângë nö tvlelðm dvrå
mâvl kvt kånç nö “break-down” wâë nô gwördvng wâëe. Tvrâ xvnvngtaq
nö modo böntrè wa vpvnge. Yatvrâ nö modo rvt rvzaq vhómxèe, wâ lðm nö
pâgö mâvl dö wâëe.
India mêng nñng Mån mêng dvhôtaq Singpoqrè (Xèngpoq) vlle. Ângmaq
nö kaqkó Vpuqrè nñng gvzâ vbênge. Ângmaq gö Rawangrè dö dñnggâng
pexèe. Xvrôm bålaq gwa we gö kaqkó Vpuqrè nñng vbênge. Dvgá dvsèrè
29
gö mvme pñn vlle. Sèl bñnlètaq dèè rvt gín mvtómxè. Ledo tvrâ nö yadôngç
jvk svmi dvgáë nö tîngë we çe. Tvrâ tînglðmyðng xóngrè vl danè gö, jakngç
tutnë nö, dvbâ, dândènrè gö xóngrè, xñm dândènrè wâëe. Lêng rón jvkrè gö,
lêng te dö, sñm dö kadö gö rón xvla we jvkrè lángë nô tvrâtaq pvluëe. Jvk
nö tvrâtaq, tvrâpvng vpvng dñng wâëe. Lêng gvbârè nö bîmç dvpoqëe.
Xóngbin rit jakngç, xóngrè nö vlñm dö ritnë we çe. Vkung kvroq vrñmtaq
cement bônkrongrè zángë nô kukaq yakaq kånç Buldîzaç vba dvzöngëe.
Wekvtni modo läxè xvla dö wâëe. Ledo tvrâ nö mvzân gvsvtlðm tvrâ tîngë
we ç rvt, bñnlè wârè gö gvzâ vpáne.
Nöngmaq nö India nñng Mån mêng rvgaq dvrönt Bangsë (Pangsau)
yðng döráè dvgvp tuqráxâ. Namyíng tè xvnvngö vdåç rçè we laqtunrè pvluxè-
dñng yömplðm zâng vwálëdángç yöpmèe. Brigadier Wingateç nö yayðnghöq
åxáèe. Måpvng xáng nö Column 2 lëngtaq dåkômè nö ålapmèe. Dugvbâpå
wa we nö, “Nâmaq måpvng Artillery (Vmyawk) dap vbáe. Sèl vl zâng krvk
xáxè kvt nö Vmyawkngç åwvpnông. Neç mvyðngxèyðng gö motorç åwvpnông.
Xóngsvp, xóng dvgñngrè ângmaq ngñnxârè xvnvng, môçni, mvdñm vjavm
kvt kånç nö ngñnxârè vtdñng wáxèvmme. Vmyawk daptaq vlpålaç gö degree
xvládñng wa xådínông, xvdín åxánôngrè wa åçnônge. Ngñnxârèsñng raëhöq
åwvpnông, månalånôngnè áy! wa ålapmèe.Yapå Wingatengç Jhansiyðng gö
Column xvngbe kômçyðng tiqkvt ålvpmvpxâ. Welëng nö January 10, 1943
nitaq çe. Âng wa we nô, “The Chindwin is Jordan, once across there is no
turning back. The only way out of Burma in via Rangoon. Chindwi rvmå nö
Jordan rvmå çe. Tiqkvt åläxèbö kvt kånç vtðnglðm tvrâ nö mvjaq. Dvtuqxè lðm
nö Rangoonkaq wa çe,” wa xônne. Rangoonkaq gvsvtlðmrè nö, Column 5,
7, 8 rè çe. Nöngmaqsñng nö xvlá vtvng British sèlsårèç leqdåbvngnông, Loster
(Listowel wa pâ çe.) daprè nö nâmaq nñng tiqdö gvsvt lðm çe. Nöngmaq
British sèlsårè xvlá vtvngrè wa rvsñngbóxâ we çe. Nöngmaqë koqkðm bông
laqmvtèn. Ngñnxârèsñng jêrhöq dåzaqxènông,” wae. Brigadier Wingate nö
âng ríng lðm dvgôa dárâyðng gö mvrîng, rip taqsêrç xôn we çe. Kâ xón
dðngbóâ weê, xñngbesñng ‘Farewell to you all’ wa nô mðrpoxèdñng loámè
Nöngmaqlap kånç oqâä, wa xón gö mâmö dðngte vpán dö loámè.
Namyíng Kånç Kvloq Bômhöq
Namyíng tèwâng tuqè weê nô, kagó kamvdë kadö dç mvyónè nö wedö
dèèe. Nöngmaq Column 2. Platoon 16 nö, American K. ration, 7 yaq dvpvt
åtukngaèe. Vdåç rç línè dðngte rçè nô hç ku wa dè lðm çámè. Ration rçlðmrè tekaq
nö yari çe.
30
Ration & Equipments (English kâç):
1. Seven day rations (Xvngöt ni ðm lðm)

2. Spare shirt (bålaq xvrôm tvle)
3. Spare slacks
4. Spare socks
5. Hockey boots, rubber boats
6. Housewife needs (needle, coton, and other repair kit etc..)
7. Water sterilizing tables
8. Mess tins
9. Eating utensils
In addition:
1. Rifle
2. Bayonet
3. Ammunition
4. dah or Kukri, or Bayaodao
5. Three grenades
6. Water bottle
7. Water Container
8. Water wings
9. Toggle rope
10. Jack knife
11. Digger Hoe
Officers:
1. Pistol
2. Machine gun
[Platoon vrñmtaq Bren gun nö tiqcöm vnç cöm vbáe. Yakvt baq mënggâng
mvzân Vnç nö Mån mêng xvngbe, Assam tiqka, Mèwâ mêng, Siam mêng
(French Indo-China ç we, Laos, Vietnam, Combodia, Malay, Philippines nñng
Singapore xvngbe nö mvzân ba dö wa çámè we çe.]
Nöngmaq mvdë nö Tagap (Tinggup, Sandaway Tingup nñng månâbåni.)
mvrèng tuqdaqxâ nô, weyðngö Kvloq bômsñng ngánglðm tvrâtaq, gômrangrèç
dvrå rç mvdðngbóâ. Wervt dvrårè vbunè nô vsângç wa zaqèe. Gômrangrè nö
ânggo vhíng xvläèe. Wenitaq Kvloq bôm tuq lðm ç we, gômrangrè rvt tômè nô
tvrâyðng yöpmèe. Weyðng nö darè xvlaq dvcityângâ we tiqzâng çe. Weyðng
bðngkâ dö ca we rvcitså tiqlëng vlle. Weyðng gö gômrang do mâdá gômrang
tiqgo måpvng tiqgo xvläèe. Dvrårè nö vsângç zaqèe.
Xvngönt ni ðm lðm ration bedaq ke nö NBL taq dvjáalðm rvt titnèe. NBL
rè kånç dvjádaqë we rations nö, xabí tiqmaq nö rvgaqtômtaq vdórxè nö de
we gö vlle. Tiqmaq nö NBL zong mâpuq rvt, xóng dvgñngrè, xóngtôngrètaq
vcíng we gö vlle. Wedö vhuqvmrèsñng British sèlpålaç nö sömriç dvcungxè nô
31
lîámëe. Rvzè mvsêng tuqlêngxânè nö, vtè mâyö da rvt, aq xvla we tèwâng
xânlëng tuqhöq wâè nô dèèe. Nagaq mvrèng vl we Dvnaytèyðng tuqdaqxâ.
Wexvnvng xvngbe nö Nagaqrè wa vl rvgaq çdárè. Mèwâ sèlså tiqmaq nö Japrè
gëng weê vtxè nô Indiakaq mvläxè dö, wervgaqtaq ðldñng wae. Wervgaq
nö Japrèç mvhöqë, Weyðng kånç dèdaqxâ kvt, Lalum Nok wa we Nagaq
mvrèngyðng tuqdaqxâ. Ngâ nö ângmaq Nagaqrè nñng British dvhôtaq kâ
tvlçngxí lå vpongðmmâ. Wervgaq vl we vnvm vcvng Nagaqrè xvngbeç Vpuq
kâ nö vnç vxôm pñn xádárâ. Låga kâ, Kaqkí kâ, Tèngnay kârè xón xáëe.
Xaqrärè nö kâ xônlong kvt, Vpuq çdñng wae. Nagaq xaqräpåla dèráè nô, dupåä,
svmaräsñng vm dór dvzárèni má? wae. Çwe, Japrè dö svmaräsñng
dvxá dvlá måwânôngni, wa ráè.
Wedvgvp Japrè tiqmaq nö pvngtut vl Nagaqrèsñng Jap sèlsårèç ângmaq
Nagaq svmaräsñng nènâ rvsç dvxá dvrä vråë we ç rvt xôn we çe. Ngâç gö
laqdórë vlbóngâ. Wexáng nö kadö çnè gö, Dikdi wayðnghöq dç râe. Nagaq
lvngârärèç dvrårè rç lðm dvpvt xoqbóxâ. Wireless svdik ripå Nagaq vxaqpå
nö tón tiqlangç, tvrâtaq, tvrapvng xulënô, vtçxèe. Pâ dö caámç, vllënông nö,
“Ngâë gani xvmðngbóngâ, kayðng vjáámè má? wa lángë we çe,” wae. Ngâç
nö dåni yömp lðm zâng mâtuq mvdaq, bëbë åwáxè, tón yömp lðm zâmç gani
zç lðm çe, wa vlbóngâ kvt wa, hå! wa nô die.
Dikdi mvrèngyðng tuqbóxâ nô ângmaq vzñng dvrårè rçërè tvle lðm, Dikdi
Nagaqrèsñng tvle lðm xoqbóxâ. Wedö xoq lðm wâè ke, mvrèngsårè xvngbe nö
zómwâng língdîngrèsñng saq vmvng vtxè nô máxèámè. Ganiya, gani gut nö
mvca we xaqrärè tiqmaq wa tuqráè. Nöngmaqç gö xaqrärèsñng dvxá zaè nô,
“Nâmaq mvrèngö gvcângrä mâvl má? Gvcângrä lå dåzðrrvtnông!” vlbóngâ.
Ângmaq wawa vrîng we, ângmaq Nagaq kâç vrîng rvt, ngâç tá mvxángë.
Çwe, “Vpuq kâç, gani mvaq we gvcângrä nö kaqlèç za nô, akvt ângxðr wa
zómapmè. Çwe, nënggwôn bvttut mâvl rvt dvrå rç mvlínë. Wervt nöngmaq
lvngâ wa dè ráxâ,” wae. Vrá, ngâç rá, “Nâmaq Nagaqrè nö gani mvaq vsñng
mâvl má?” vllëe. “Xvnvng vlrèç xåmunè rvt, xvngbebe aqè we dvcóng çxâe,
wae. Mvaq we lvngârä nö tiqgó dvrvt gö mâvl, rá wa,” Vpuq kâç xônne. A!
yadö nö rvtô dvbä çe, wvng nô bëbë dvrå rç lðm dågóxènông vllëdángç, ngâ
vlzângsñng vtðngrángâ.
Weniç Lalum Nok, Dikdi Nagaq mvrèngrè leráxâ. Dvrå ri we Nagaqpåla
nñng tiqdö vrîngè, yömp râ dayðng tiqdö yöpmè, kâ dvmânè taqsêrç ðmpâ
tiqdö ámèe. Ngñnxârèsñng gö sa vnáè dðngte ângmaq gö kâ xón byoe. Ngâç
gö xvrångë taqsêrç, “Nâmaq Nagaqrè nö vsñng xa kee, wa we nô jôngjóng
çe má? Dåyaq nöngmaqsñng gö åkevtxâ má? Mâxáä!” vlbóngâ. Ângmaqç
gö ngâ dvzènne wa xáëe. Nöngmaq yarvgaq Nagaq pñn nö vsñng xa mvkäè.
Sangbang Nñmlömppa vlrè lå vsñng xa kee. Jôngjóng vsñng xa ke we nö
32
môç. Dvgá mâxá wðngzâ tiqgógó vmân ra nô, môçni, xè lðm dðnxè we xaqrä
tiqgógósñng xatnë nô bêy wâë we çe” wae. Dvhôyðng kånç xaqrä tiqpå nö,
dupåá, sapya mâvl má? wa röntne. Ngâç gö nâ xaqrä tiqpåç, sapya nö pâ
låwaëni! vlbóngâ. “Ngâ måpvngpå nö xaqhërç gvzâ vhër käë nô, tvnänä xèe.
Ângla xèvm kvt kånç nö dvtut mâdá, ângcômmå gö gvzâ yërdvrre. Wervt âng
gêngtaq matlðm rönt we çe,” wae. Wervgaq vl we vnvm vcvng Nagaqrè nö
Hukaung rvgaq vl we Vpuqrè dö gênggwá bålaq gö xvlá dñngwa gwaxèe.
Kâ xôn we gö ângmaq nö Vpuqrè çdñng wae. Pâ tiqpñn gö vxáy we mâvl.
Vxáylëng nö, ângmaq wa çvm dvgvp, ângmaq Nagaq kâ xônlëng nñng xèvm
gósñng côm vdëng rvgaq pórrö löpmëlëng wa çe.
Mvdñm Commanderpåç dåni dè lðm tvrâ kadðngte vrím má? Årötnë
wa rvt röntnënông nö, kadö årötnënè gö, “Mvxáè” dvcóng wae. Wekâ nö
vtvng kâ çe. ( Åxáënè gö mvxángë åwalëng nö vdue. Mvzân rvtôtaq nö
xángëe åwa kvt kånç nö vdå wa vdå xvwáxè we wa çe, wvng dvdvmmëe.)
Ângmaq wa we nö, tiq ni dç tvrâ nö tiq farlong dðngte vríme, wae. Vrá, 12
nari dðngte dç tvrâ nö 12 ming vríme, wae. Mvmeså åröntlíngë kvt nö, vbè
rvmágëng dðngte wa vrím na çe, wae.
Xamîngrèç Nagaq pñn nö bålaq xvrôm mâdá vbung vl dö wa Gvlárè
(Indians) ç xônë rvt lánëe. Dikdè alë we mvrèngtaq tiqyaq yöpmè nô
weyðngö rations titbóxâ. Rations rè nö Dakota nñng Hudson NBLrè kånç
dvjáë we çe. Rationrè vwalxèdángç, Chindwin, Dvnây Siangling Khamti
mvrèng vtè dvgoqyðngyðng rapxèvtxâ. Tèwâng Nñmlömppataq tiqyaq yöpmè
nô, Hongpayðng tuqráxâ. Weyðng kånç gö diráxâ nô, mvrèng tiqyðng
dvtuqxèvtxâ. Bîm rçë we gômrang go mvjër nö xèbóè rvt ângmaq xamîngpåláè
nô xóngtôngrètaq bîmrè dvsaqë nô dvpoqëe. Wedö wâëlëng nö rç mvdángè
rvt, ngñnxârè wörsñng mvtuq lðm dvpvt çe. Wedö dvpoqë dvgvp xamîng
du 1st. Lt. tiqpå nö vtxè mâmö rvt, síngxè xvtxèbóè. Ângsñng löpmèdángç rá
bíngráxâ.
Hongpa kånç nö Urutè sñnlêngxâ nô Sengmawyðng tuqlêngxâ. Weyðngö
Japrèç nâkvp dáè rvt gvsatnèe. Kamaingsñng dè lðm Namdin dândènlëng gö
Japrèç dvpoqë nô xvtèndárâ. Sengmaw kånç tiqkvt yöntxâè nô, Gwikaq (Vgitè)
wayðng rá tuqdaqxâ. Weyðngö Mohnyin kånç Japrèç dvzðratnâ we vsñng
gönyu vbèpå tvpbóxâ. Vnçpå nö Mån mvdông çe. Wádö vnçpå nö Vpuqsåpånç
çe. Ângmaqyðng Rifles vnç cöm vbáe. Rifles lvng we Vpuqpånç nö nöngmaq
Vpuq kâ xônèlëng tábóâ kvt kånç wör hángxè nö tiqdvxaqç nöngmaqyðngsñng
dèráè. “Måwvpxâniä! Vpuqså çxâe,” wae.
Månpånç nö mvrèngsñng zðngxè nô nô aqe. Yaqdôngç vkapmè ke, tiqpå
nö lodaqè, wádö Mån tiqpå nö xini nô aq nô mvrèngö vlle. Tvpbóxâ we
Månpå- sñng xamîngpåláç, ângç lángë we dñnggíngtaq zðngxè pñnsñng,
33
“What is this?” alë nô rötnëe. Månpåç gö English kâ nö tiqhvn xáë pâ çe;
“Rice” vmsit çe alëe. Ângë rômnvngpå gö ngam wa tuqdaqè rvt, wepå gö
graqwa tapmèe. Xënçpåsñng sömriç ådîngë wa rvt, “Vmçng vl dö dëngxè we
çe,” vllë nô dëngëe. Mvrâ ådëngxâ, wa pâ gö mâzvtxè. Nvpxáng gádaqè ke,
nôç tvruxèappå nö, “Svyagyç, ngâsñng kadvgvp xvt lðm åwânônge,” wa nesè
vyóë nô rötxèe. Ngâç rá “Månöntxèni, kadvgvp gö nâsñng nö måxvtlong”
vllëe. Wemvrèng kånç gö wñnzè xinvt mvme cöm tvp línbóxâ.
Wedángç Indaw Língdîng alë we tiqyðng tuqráxâ. Weyðng tiqkvt
narxâè nô, ration beámè rvt titnámèe. Light plane tiqcômç Månpånçsñng nö
xamîng du vnçpå nñng Warazömpkaq xábóâ. Akvt Major U Byit Tu nö
wedvgvp Sgt çe. Japrè gvsatnè dvgvp ângsñng gö wör svmaq kvlaqbóâ rvt,
Indialap sèríngsñng dèámè. Wedvgvp, Aungsan nñng Japrè tiqdö wáxè rvt,
Mån tiqmaq tapmë nô Bhramaputra rvmå xvnvng tiqyðng gâlëe. Sgt U Byit
Tuç gö werèsñng vhómë ke, tiqtung kånç, “Svyagyçç, kadvgvp gö måxvtlong”
åvllvpmâlëng dèng dárè, wa nôwívp Månpåç, Sgt U Byit Tuyðng xónxèe,
wa U Byit Tu tuqráè kvt dåtánge. Weyðng kånç Nawngmi wa we tiqpasñng
läxè- vtxâ ke, Vpuq mvrèng Lvmáy mvrèngyðng tuqráxâ. Weyðng nö Vpuqrè
wa ç we, Lvbya, Lvmay, Paqgo, Udirè vl dae. Udi, Ugâ rvzèzè yöntxèdaq kå,
“Myen Gvdawng” alë zâng tuqdaqxâ. Weyðng nö Udi xvrepåç vkðmxè we
Mån mvgðm 60 på vzvtyângâyðng ç rvt, “Mån vtuqdang” wa tóë we çe, wae.
Nöngmaq xini mvtuqè vzñng kånç Nawngmi bataq nö Airfield tiqlëng gö
wádðngapmâ.
India kånç vtðngráxâ baq, nñmlat tiq Japrè nñng nö Langkayyðng
gvsatnèe. Nawngmihöq nö ngñnxârè mâhómbóxâ. Nawngmi vle ráxâ weê
wervgaq tuqap we Japrè nñng vxatnèe. Nenda tè xvnvng xvngbe gö gvsvt
dðngbóxâ. Wervgaq gvsatnè ke, xamîng sèlså 5 på gö xèbóè. Wervgaq vlrè nö
Sam, Gadí Månpñnrè wa çe. Sgt. U Byit Tusñng kvlaqë baq çe. Gvsatnè dvgvp
Japrè kånç xè we tä luqe. Mvxèrè nö nâjër, ngâjë zómwâng xarè dö vtxèbóè. Jap
6 på nö surrender wáxèe. Tiqmaq nö Jap mvdông môç. Japkaq wáxè we Månrè
çe. Wedvgvp Aungsan nñng Japrè nö tiqdö wáxè dvgvp, Aungsan mvdëç nö
Burma Independent Army (BIA) wa poqxè nô, Britishpåsñng gvsatnëe. Mån
mêngtaq BIA mvdë nö tvnä 5,000- 10,000 vl dvgvp çe. Månrè kånç gö tiqmaq
nö British lapkaq wáxèe. Britishkaq vl we Mån durè gö gvzâ vlle. Wedvgvp India
vsñngrè tiqmaq gö Xvnglut dvpvt dvzaqxè nô, India, Singapore, Malay rvgaq
vl we India pñnrè tiqmaq nö (INA) poqxè nö Japrèç training zç dvzðrxèe.
Nöngmaq Platoonrè nö hç tvrârâ Railway tvrâ xvnvng Nanoyhöq dç
bóxâdángç, Padip bôm, Gawkgwçhöq NBL baqrayðng tuqvtxâ nô NBL ç
natëdáèe. Nawngmiyðng rá dåjáráxâ nô wervgaqö xini gvsvt râ má? wâè we
Japrè nö ran gö mvwâbóè.
34
Wervgaq vl we Månrè nö xanaq dñng wa rvt, ne nñng xâ gwèng we
wa yðngxèe. Ângmaq gö Hukawng Nagaqrè dö xôndae. “Japrè nö svma
vzñng röntne, mådåzarrë kvt kånç nö xvtne,” wa xônne. Månmêng mvdñm
Myitkyina, Bhamo rvgaqhöq Japrè vpvngámè wa rvt, Mån mêng rvwå tutkaq
mvdibóxâ. Nöngmaq Platoonrè nö Nawngmi kånç Warazömpkaq di we NBL
saè we mvzçkäbóxâ rvt, hçç Warazömpsñng dèlêngxâ. Mvzân rvt, kukaq yakaq,
bvtnè bvttðng vtçxâè rvt, låga rörè vmân lðm (confusion bôn lðm) dö câe. Wervt,
xvla wa röxè lðm wâè.
Warazömp kånç Pen NBL taq Syriam wa we Indialapsñng dåtuqbóxâ.
(Ya èdung nö India mênglaptaq narxè dåzárè rvtô çe. Tvnä tiqnóng wâ lðm
dðngte narxâè rvtô çe.) Nöngmaq Mån mênglap kånç çxâ we Platoonrè nö rvgaq
dvrönt ç we, Hushiara Pur wayðng dåkômbóxâ. Akvt nöngmaq tuqðmxâyðng
nö (India nñng W. Pakistanë) xënç mêngë rvgaq dvrönt (boundary line) çe.
Nöngmaq Mån mêng kånç çxârèsñng yðngxí du nö Mackey alëpå çe. 2nd
Battalion Burma Rifles (Burrits) wa tiqdö dåkômbóxâ. “Burrifs” wa kâ nö
ângmaq xamîngrèç tö we çe. Lvjöm nö “Burma Rifles,” Burrifles wa ângdong
tóë we çe. Weyðngö 1944-45 höq âlèe. Nöngmaq Mån mêng kånç çxârè nö
Tarpaolim côm tiqcômtaq ågâlèe. Weyðng ângxvlá ñlbóxâ måpvng, Mån
mêngkaq vtðng râe, wa rvt vtðng lðm tvlí dvgóxâèe. Vdåtaq vdu we rankrè,
bñnlèrè dvpvtxâè nô traning wáxâèe.
1945 nóng January xvlátaq bíngráxâ nö February xvlá ya vnç xvlá
dömp tvrâ dèèe. NBL kånç dvjádaqë we rations wa saámè nô dç mvnxâèe.
Xvnvng xamîng sèlsårètaq (Goya) wa we sèlsårè gö vbáe. Xanaq Negvrurè gö
vbáe. Sômla (movie) dimrè gö vbáe. Yakvt dèmë tiqlvngsåç línxè dö dèmë
pñn camerarè gö vbáe. Negvru sèlsåpåla nö gêng mñrxñm naqnè gö, nönt
laqyâ nö mvnaq, mðnge. Mån mêngsñng dè lðm NBL tvlí çámè ke, vsñng gvzâ
luqbóè, dç mvrâámè wa message dvtuqatnâ. Wekvt puqwá vdëngö zðngxè we
nñmbông vna vmvng padö xân waså dómxâèe. Webaq nöngmaq mvdë nö
mvdèbóxâ.
1947 nóngtaq Mr. Ghandi nö Britishrè kånç India mêng Xvnglut lín lðm
vtvngxaq dvzaqxè dvgvp çe. Wervt ângsñng nö tung gö xvríngbóâ. Indiayðng
gö Xamîngrèsñng vtî gvsvt we INA mvdë gö vlle. Werè nö Assam rvgaqhöq vl
we çe. Xvnglut línë weê, Mr. Ghandisñng nö xvtbóâ. Wekvt kånç W. Pakistan
nö rðlxèbóè. 1946 nóng August xvlá kånç nö Mån mêngkaq vtðnglðm vmçng
vrá tuqdaqè. Lahore kånç Culcultahöq Mitá zínxâèe. Tèsangpê dvrîhöq
åxáè nö Sangpêç Rangoonsñng tuqráxâ. Tuqè weê câng Men mêng xvngbe
dvpvt Yenan Datsi citnë zângyðng dåtuqbóxâ. Japrè nñng vxatnè we Mänç
Mënggâng Mvzân (WW II.) nö zèmmámè. Çwe, yawngzîng dvbong (Colours
dvbong), gvzâ lå luqámè. Månrè vdëngtaq gö Vlânnè (Red Flags), Vlânpyî
35
(White Flags)rè nö, Mvzân måç ngñmrá dvrårè vtôl we dvbong dvmyaqrè luq
mvnxèe. Thonegwa, Khayan, Dunte gîrhöm nö dvbong dvmyaqrè wa dñn
çámè rvt, wekaq gvsvt nô lîng lðm dvpvt dåzárèe.
1947 nóngtaq Prome (Pyimyoq)sñng nâsçlbóxâ. Weyðng kånç Mvliq
Nñmlömppa xvnvng, Thayet (Dvyet) Aunglân, Bassein, Myaungmyaq
gîrhöm vl dvbongrè gvsvt nñng rá dåzárèe. 1947 nóng December xvlátaq gö
KTM Mèwa dvbong tuqe wa nö werè gvsvt dåzárèe. 1946 January xvlá kånç
Mån mêng vl daprè nñng British, Gurkha, African Asian dap kadö vl lðm
vwálbóâ. Dap tiqmaq nö vdå mêngsñng xini mvlo. No. 12th dap nö Rangoon
HQ Burma Command wa zðngbóâ. HQ South Burma Area, HQ North
Burma area nö Maymyoyðng, Hill Battalions rè nö North-East Mandalayyðng,
Flagstaff House nñng GOC –n-C’s nö Rangoon University xvnvng, Victoria
Lake nñng dvgá dö 9 HQ officers Messesrè nö Judson College Chapelyðng
vl lðm vwálbóâ rvtô çe. Måpvng wa Pegu Clublëng nö ângmaq xamîng
durèë Messes Club wâëe.
Imperial Trooprè wa tvnä 200,000 gó dðngte Månmêngö vlle. Indiayðng
vlrè mâbá. Surrender wáxè we Japrè nö 70,000 JSP vlle. Tung vdëngtaq
ríngënè gö, ângmaq Japrè gö Officers gvzâ vl rvt svre dvkäe. Surrender
mvwáxè we Japrè zómwâng mvrèng vtðr rvgaq xini tiqmaq vlle. 82 Division
kånç East Africa Brigade tiqlëng gö vlle. Independent Lushai Brigade kånç
gö vlle. Dvgá nö Nöngmaq Mån mêng kånç Karen, Kayah, Mon, Sam, Chin,
Kachinrè, Gurkharè Mvzântaq kånç ngðmxâèrè âlèe.
Gvlá Mêng Âlè Dvgvp Ç tvrâ

Gvlá mêng âlè dvgvp ç tvrâ gvzâ xôn lðm vlle. Çwe, mvzân rvtô ç rvt
mvzöng mâjêr. Tiqmaq wa ângdong xônnëe. Wedvgvp nö Menmêng xvngbe
Putao kånç lây dö, Japrè wör vdëngtaq vjáámè. Kadö wa Mån mêngsñng
vtðng lðm wa dvdvmmëe. Pâwálðm wanè, vdå côm vsñngrè kadö ca má?
wa gvzâ nöntxèe.
Gvlá mêngtaq nö noqngôm tvrâ gvzâ luqdárè. Tä vtvng Noqngôm vtêng
nö Hindu nñng Moslem çaëe. Hindu noqngôm rvgaq åtuqvmnè nö, dvgá
wðngzârèsñng nö tiqpñn dvdutne. Ladðng, aqtè åröntnvmnè gö, vba gwèntaq
zie. Wedángç mârvdaë gwördñng wâëe. Vba gwèn mâvl kvt kånç nö, åröntgó
wör vnçpapa vdå nënggömpkaq taxèdñng, mvdñm kånç vtè tímadaqe. Hindu
noq we Gvlárèç poqë pâlvp sing nö xânxärre.
Moslem (Muslèm) noqrèsñng Musalemanrè wa tóëe. Yadö sèldapyðng âlè
ke, svnxâè kârè nö Roman kâ, Urdu kâ, Gurkha kâ, Gvlá kârè çe. Gvzâ luq rvt
xvngbe nö svn mâjêr. Moslem noqngôm tvrâ noqrè nö E. Pakistankaq tä luqe.
36
W. Pakistan nö xvngbe Moslem mêng çe. Britishpåç tiq mêng ku öpmënè gö,
noqngôm tvrâ mâbêng rvt ângmaq vdëngtaq mârðm we ñldárè. Mån mêngtaq
vl dvgvp, Mån vsñngrè wa we nö nâyârè nö gômsîng tä línxèe. Döngman dö
åwarèç gômsîng sðmwa lá línxèe, vyâyñng we, yalëng nö laqyâ mvgðm pñn
çe, wa dvdvmyñngâ.
Vrá, Gvlá mêng tokrángânông nö, jôngjóng Gvlá pñn gö vyâ we
vsñngrè luqdárè. Pâlvpsåhöq vyâ nô nvmmvm we luqe. Vyá dvsè ç má? wa gö
dvdángxônge. Ângmaqë laqyâ ç pâ çe, wa gö dvdvmmëe. “Siam vsñngrèç Gvlá
nñng bôtä åyñngbóënè nö, Gvlá vzñng åxatnë, bôtägo mñng nö xålângë,”
wa kâ tángyñngâ, jôngjóng dèngdárè, wâ lðm dö cae. Tiqpñn nö, “Ngâ Men
mêng kånç Hindu óngâe, åalonè nö Indialap vl we Hindurè gö xvlá wa vtoe.
Moslem óngâe, åalënè gö, wekaq vl Moslemrèç rá xvlá wa vtoe. Kadö xón gö
mâxvla dö lå çe.
Mån mêngtaq vl we Miwa, Sam, Kayin, Kayah, Lahu, Akha, Jingpoq,
Mvrî (Longwo), Lachit nñng Rëwângrè xvngbebeç Gvlá nñng Mån laqyâ
mvgðmsñng nö mvxîngè. Tiqmaq welëng laqyâ mvgðmrè, lasvnxènè gö, Gvray
noqbóxâ rvt lângbóxâ. Mvdñmyðng xônnë we vsñng dvsè xvngbebe Kristukaq
mvnoqxè bân kånç vkó vyá wa we laqyâ nö mvxîngèrè dvcóng çxâe. Yarè nö
Gvlá mêngö vl dvgvp, ngâ neçni yñngyñngâ rvt xônnë we çe.
India mêngtaq Hindu noqrè luqe. Pakistan nö Moslem noqrè luqe.
Punjab mêngtaq Punjabrè luqe. Bengal mêngtaq nö Bengalirè luqe. Yarè
åyângë dvgvp gêng mñrxñm nö tiqpñn dvsè dö ç we, ângmaq vdëngtaq
vwállvm we gvzâ vlle. Noqngôm tvrâ mâbêng, gênggwá gö mâbêng. Dvdvm
we nönt laqyâ gö mâbêng. Sèldaptaq nö vmçng (order) ç rvt tiqdö bñnlè wá
xvla dö cae. Çwe, ðm lðm aq lðm yömp lðm rvgaqtaq nö gvzâ vxáydárè. Çnègö,
Britishpåç öpmë weç rvt, ângmaq gö wedöni tiqdö vlle.
Gvlá mêng nö vdðm ç rvt, tèwâng gvzâ mvluq. Wervt kayðng mâyðng
tètung cuqëe. Tètung kånç nëngwâç tè xðl dvzárëe. Wedö wâë nô rvmá sín
wâvmme. Bîrè vnçlëng tamvtí tiqdö dvseë nô, lëze dvceq mvdñm hapmë-
dángç, bîrènçlëngsñng dvrårè zángë nô cômsñng toxèe.
Mitá tvrâ nö gvzâ yvngdárè. Pakistan rvgaq dvrönt kånç Assam mênghöq
mitá tvrâ wâyângâ. Mitá bíngdaq baq vrñm gvzâ vkiq dö wâë nö dvbíngëe.
Narxèdaq dvgvp gö wedöni gvzâ táxè dö dvkiqëe. Station rvgaqtaq Mitá
narlíngë kvt, mvdñmyðng xônbóngâ dö, vdå gwèn nâdá kvt kånç nö vdå
gwèntaq nëngwâ nongrè taámè nô wvnxâèe. Gwèn månâdá kvt kånç vba
gwèntaq zi nô nvmmae. Mitá nö tiq naritaq 60 ming ram dvjángë nö kángëe.
Gvlâ mêng tvrâ nö yayðng narrëe.
[Låga yabukngç nö ngâ nñng tiqdö gvsvtyñngxâ we, British, American,
Gurkha sèldurè nñng sèlsårè, Wunpawng, sèldurè nñng sèlsårèsñng dvdvm
mvröntnë taqsêrç vrungëe. Täwa nö, sèlwângyðng xèyângè we sèldîrè, sèlsårè
37
nñng xini sínxè we ngâë rômnvng sèldîrè nñng sèlsårè xvngbesñng vtvngxaq
dvgîng zóngë nô xvgrauëe. { In memorial, to all British, American, Gurkha
officers and soldiers, and Wunpawng (Kachin) officers and soldiers, who
fought together with me and Especially, who died on the battle fields, and
who still alive, of my friends.}] Låga yabok årönông we vnvm vcvng kagó
mâgóç, Gvrayyðng kånç dñnglín línxè we její leqlínnông.

Vgí Dó
VNÇ TUT
Kâpung

Mêng tiqmêngtaq vzíyaq wa nô dvngbóë mvdësñng vtî gvsvt nô
dvjá lðm nö mvmeså rvzaqe. Kâxvbêng åxônënè nö, gvzâ rvnaq we riqyóng
naqrâng kånç lêng tó lðm nö, kadðngte vtè láng mådaqpå çnè gö, rvzaqe. Tóni
måyó kvt kånç vtè láng dvrårè xvngbe kóm râe. Welëng dö tiqdvcá, gvzâ vháng
we tvwñn rvzèsñng ngang måyó kvt kånç gö, gêng vhíngç nö ngang mvlínxè.
Rvzè nganglðm dvrårè xvngbe kóm râe.
Ladðng vdvngxaq vzíyaq mvdësñng vtî poni måyó kvt kånç rârè xvngbe
xini dvgóxè râe. Vsñng nënggwôn, ðm lðm aq lðm (rations), sè mvwñn ângpñn,
sèldap nñng sèldvrårè, dvrå të lðm gômrang, lëze, modo, NBL etc.. xvngbeni
dvgóxè râe. Sèldaprètaq gö svrawunrè nñng nursesrè gvzâ râe.
Ladðng ângmaqë pawörlëng töl ålínbóënè gö, mêng-ömp xa we
mêng mvsa paqzç lânglèrè, dvrá xa we dvrá lânglèrè, business mvdaqrè nñng
development ângpñntaq mvdaqrè gvzâ râe. Pâwálðm wani, sèldaprè nö mêngë
wáng, wa çe. Mêng ömplðmrè môç. Mêngsñng roqrim garlðmrè wa çe.
Çwe, ngâç tángyñngâ we mêng vnç vxômlëng dðngte nö vdvngxaq
vzíyaqsñng vtîë nô jëryângè we vlle. We mêngrè nö Spain, Cuba nñng
Vietnam mêngrè çe.
Spain: Spain mêngdân nö koqkámç öpmë mêngdân çe. Mêngdân
vzíyaqrèsñng vtíxírèç vtîë dvgvp, General Franco ç nö, koqkðm gö ç rvt,
mêngdân vdëngtaq, ângsñng xáërè, xêngxèrè gvzâ luqe. Wervt ângç nö ângë
roqxí daprè, Brand Staff daprè nñng tvpwa, möntlðm ângpñn nñng parade
wa nô, mêngdân kånç läxèyângè. Welëngë lvjöm nö mêngdânsñng tðn tiqkvt
vtðngrâng nö ömp lðm çe, wa we çe. “Kadö çnègö, rvgaqlëng nö töl ålínxâe,
çwe, ngâë vkë vkðng (human rights) nñng koqkðm vya nö vkoq målínnông,”
wa we lvjöm çe.
38
Cuba: Cuba mêng nö Latin American Spanish kâ xôn we mêng çe.
Mënggângtaq Super Pawör ç we Americanrèsñng, Gestro nñng ângë lamboqrèç,
dangpå 12 cömç gvsvt pângë nô lñngdôm nö jëryângè.Gestro ç nö, Spanish
kâ xôn we ângmaq vsñngrè xvla mvca vraë, ângmaq xëngrè wáaë nô, vrðm
vrá, vzôm vrá rvt, kudö kudö American sèlsårèsñng gvsatnë nô dðngkäyângâ.
Måpvng nö Russiarèç dvbvng dvzðrxè nö Communit mêng wa xvzöngyângâ.
Wervt Americanrè nö Cuba mêng kånç läxè nô, ângmaq USAsñng loyângè.
Vietnam: Vietnam mêng nö Asia mêngtaqö sñm we tiq mêngså çe.

Tèkótut, Tèpvngtut wa nö vwálëe. Dvhôyðng dândèn må tiqlëng wa dvröntne.
Mänç Mënggâng Mvzân (WW. II.) dvgvp ângmaq mêng nö Frenchrè wörtaq
ñlyângè. Mvzân måpvng USrèç dvbvng lðm röntxè rvt, dvbangë we, US sèlsårè
mâdu mâbêng we wa rvt, måpvng nö Mënggângtaq Super Pawör ç we, US
sèlsårèsñng dvsómyângâ. Vsñng mvluq, nënggwôn mâvl, sèldvrå mvluq we
mêngsåç, sèldvrå nñng nënggwôn ðl vtvng Americanrèsñng gvsvt línëlëng
nö, sèldvrå, gômsîng nënggwôn, vsñng nënggwôn rvt nö môç. Ângmaq
Vietnamrè vrðm vrá nö tiqmëng tiqnönt wáxè rvt dðngyângâ we wa çe. Vietnam
mvzântaq, Vietnam vnç mêng dvhôö vl we, dândènlëng bumç vyaybóâ. Wedö
çnègö, ngðmxè we dândèn tiqkataq xini vsñng läxè xvla rvt, Vietnam svmarämåla
tiqmëng tiqnönt wáxè nô, dândènlëng lñngpvngkaq kånç wörç wa hângë nô,
hângbóâ we dândèn mvdñmdñm Vietnam sèlsåpåla di nô, Tènilap vl we US
sèlsårèsñng gvsatnëyðng kånç lñngdômmö Vietnamrè jëryângè we çe. Måpvng
Russiarèç dvbangë nô, ângmaq Vietnamrè nö tiqmëng tiqnönt wáxèyðng kånç
Mënggângtaq Super Pawör Mêngë sèlsårèsñng jëryângè.

MUQHÓM MÅN MÊNG
(The Union of Burma
Dåni nöngmaq âlè we Mån mêng (Union of Burma) wa Xvnglut måpvng

tóë mêng gö, Månrè vl we tèpvngtut nö Britishpåç 1826 nóng dvgvp kånç
1948 nónghöq öpmë we vdëngtaq ñlyângè. Shan State nñng Kachin Staterè
nö ângmaq Britishrèë Protector Staterè ku gñlyângâ. 1948 nóng January
xvlá 4 ni, vxáng nari 4 kånç wa Xvnglut zçyângâ. Mënggâng xvngbesñng,
“Muqhóm Xvnglut Mån Mêng (The Union of Burma, Indepentdent Country)”
wa dvkangyângâ.
Wedö Xvnglut línxè we gö mâgâsvtxaq línxè we nö môç. Menrèç
Britishrèsñng ângdvtñngtñng gvsvtyângâ we çe. (Ângmaq Månrèë mvxól låga
bokrè nñng Xamîngrèç vruë we låga bokrè. The Burma War (1824-1826), by
39
Major Snodgrass’s låga bok)taq vbáe.
1826 nóngtaq Nñmlat kvt Britishrè nö Indialap kånç di nô, Anglo-Burman
mvzân bônyângè Vnç nóng måpvng Månrè sóm nö, Nñmlömplap Arakan,
Bengal Tègoq nñng Dvnindârè (Tenasserim), Moulmein nñng Siam mêng
rvgaq dvrönthöq Britishpå wörtaq vjáyângè.
Vnçkvt wakvt nö, 1852 nóngtaq, Anglo-Burma mvzân rá dvbungë nô,
Rangoon, Bassien, Pegu nñng Prome wamârè, Mån mêng pvngtut (Lower
Burma) xvngbe wâ lðm dðngte Indialapkaq zç vduyângè. Webaq nö Britishpåç,
Lieutenant A. Franse of Royal Engineers mvdë dvzárë nö, Rangoon wamâ
cômrè, nñmdöngrè nñng rârè xvngbe ângmaq British mêngdân dö dvsöpmë
nô wâyângâ.
Vxômkvt wakvt nö,1853 nóng koqkðm Mindon Min lvpattaq Ava
(Ingwaq) nö mënggâng ku Xvnglut vlínxaq Mån mêngdân (The Independent
Kingdom of Burma) wa dvkangxè we çe. Rangoon xini myoqdë mvwâë
dvgvp, Nñmlat tiq Månrèë Myoqdë Capital wamâ nö Ava çyângè. 1555 nóng
vzñngkaq nö, Mandalay nö Sam koqkámè öpmë nö Sam mêngdân ku sunxè
we çe. Wemåpvng Månrèç Sam koqkðmsñng lîngë nô, Mandalay nö ângmaq
Månrèë koqkðm kê waxèlíngè we çe.
1878 nóng dvgvp Thibaw koqkðm bunglíngè nö Anglo-Burma mvzân
wâyângâ we Nñmbvt vxôm kvttaq, Ava gö tölë nô, Thibaw koqkðmsñng
gö Indiahöq vgîngámë nô, Indiayðng (exiled) bônyângè we çe. Månpå nö
Britishpå wörtaq sómbóè rvt, rvzè vsñngrè vl we Assam mêng gö Månpåç
Britishpåsñng zçyângâ (See, Yandaboo Agreement, 1885).
Wemåpvng Britishpå nö Rangoonyðng Capital wamâ må waxè nô,
Mån mêng pvngtut (Lower Burma) xvngbe India kånç ömpmðmyângâ. Çwe,
Månrèç vruë we mvxól bok täkaqtaq nö ângmaq Månrè jër dö wa vruxèe.
Kadö ç môçnè gö, 1948 nónghöq, rvzè mêngrè nö Sam mêngrè (Shan States)
nö Sam Saopharèç öpmë vdëngtaq vlle, Karen, Kayah, Mënrè gö ângmaq
vsñng mêng durèç öpmë we vdëngtaq vlle. Chin, Kachin mêngrè gö ângmaq
mêng durèç öpmë we vdëngtaq vlle. Çwe, mvdông sèldap nñng vzíyaq wáxèrè
nö Britishrèni çe.
Zñndvtut ângmaq Mån vdëngtaq bônrè gö xón râ we vlle. Pâwálðm wanè
nö, Mån mêngtaq nö vsñng pñn dvsè luq rvt, vdåtut nö vdåtuttaq ñlyñngxâ
rvt, dvgátutrè kadö bôn we mvxáè. 1939 nóng, xini Mänç Mënggâng Mvzân
(WW. II.) mvbôn vzñng, ângmaq Månrè vdëngtaq Britishpåsñng vtîlðm (Anti-
British) bñnlè nö wá pñngyângâ. Wedvgvp Britishkaq wáxè we Månrè gö gvzâ
vlle. British lñngpvngtaq Prime Minister bñnlèhöq dvpvtyângâ. U Saw, U Pu
warè gö British bântaq Prime Minister zðngyângârè wa çe. U Pu tvle nö Dr.
Ba Maw wáxèyângè. Dr. Ba Maw rvp rvpkömp nö Christian wáxèyângè. Âng
40
nö Sinyetha Wunthanu Party poqxè nô mêng mvsa gö wâyângè. Dr. Ba Maw
nö 1936-39 nónghöq Prime Minister wáxèyângè we çe.
1940 nóng August xvlá kånç Aungsan nñng âng rñmnvngrè (Thirty
Comrades) nö, nga vkwç kwç dvpäxè nô Mèwâ mêng Amoy sönlong dvtuqxè-
dángç, November xvlátaq Tokyo tuqyângè. Japan sèldapyðng mvme xvlá
training wáxèdángç, Bangkoksñng vrá vtðngráè nô, Burma Independent Army
(BIA) wa Bangkokyðng kånç poqxèyângè. Welëng nö Mån mêng vl Britishrèkaq
lîng lðm dvpvt poqxè we çe. 1941 nóng kånç nö Takhin mvdërè bunglíngè nô
vdëng xvletaq gö, vdâm xvletaq gö, vzíyaqyðng gö Britishpåsñng mvxêngxè
we, mêng vsñng vjáng vhaqxèlðmrè kånç kut wâlíngâ. Polik daprèhöq vtî we
bñnlè wâyângè we çe. Mänç Mënggâng Mvzân xini mvbôn dvgvp kånç Månrè nö
Japanrè nñng tiqdö wáxè nô, Britishpå língdángç, Mån mêng Xvnglut lín lðm
dvzaqxèyângè. Mvzân rvtô, 1942- 43 èdungtaq Japanrèç gö Xvnglut zçbóxâ
wa Månrèsñng yîmyângâ. Mån mêng pvngtut nö Japan wörtaq vl dvgvp çe.
Wedvgvp, Aungsan nö Major-General, Commander of the Burma Defence
Army, (Invested with the ‘Order of the Rising Sun’ by Emperor Hirohito in
Japan, 1943) wáxè dvzðryângâ.
Wervtôtaq Britishpåç Aungsansñng tvplðmhöq vmçng tukngë nô
dvkangyângâ we çe. Pâwálðm wani, Arakan (Rakay) mêngtaq âng gvsvt
dvgvp Moslem vgo xölxí tiqpå xvtnayângâ. Mån mêng pvngtut Månrè nö
Japanrè nñng vl rvtôtaq, Japanrè nö Britishrè mvdñm pñn vrñmtaq mâxvla
we, Månrèç xálíngâ. Wervt ângmaq Månrè vdëngtaq mvyônç Anti-Facist
Poeple’s Freedom League (AFPFL) wa poqë nö Japrèsñng Mån mêng kånç
lîng lðm wâlíngâ. Månrèç ângmaq Japan sèlsårèë laqyâ mvgðm, gvtömp
gvlömp wa we nñng ângmaq Månmålasñng dvxá dvrä wâërètaq nönt mvxôm
rvt, Aungsan nñng xölxí vgo mvmepåla nö, ângmaqç mvxëngë we British
nñng Americanrèkaq rá wáxèráè. Wedvgvp, Lt. General Briggs, GOC-in C
(ALFNE) nö Janaury xvlá 29 nitaq Mingaladon Airporttaq tuq nö, âng vl
dvgvp, Aungsansñng General Briggsç vtoyângâ. British nñng Mån tiqdö wáxè
nô Japrèsñng gvsvt lðm dvpvt vráyângè we çe. Ângwâ kånç Britishkaq âlè we
Non-Burmese durè, sèlsårè, Gurkha daprè nö British, American sèlsårè nñng
tiqdö Japsñng gvsatnè rvtô çe. Månlap kånç gö Japan gvsvtlðm Column 5 taq
nö Subedar Ba Than, Jemadar Aung Pemaq, Burma Riflestaq vbáe.
1941-45 nóng Mvzân rvtôtaq Mån mêng vdëngö gvsvt we British
sèlsårèsñng nö “Vnáyângâ we sèlså” (The Forgetten Army) wahöq tóyângâ.
Jôngjóng kagó kadö ca we mvxáxè rvtô çe. Nâruë nô, åxônëlëng nö tá vnvp
dö canè gö, jôngjóng vhómxè we nö xón gö mâxvla dðngte ç rvtö çe.
Ngâ Jemadar Vgí Dó gö Mänç Mënggâng Mvzân (WW.II.) gvsvt we wa
mvtaq, Indiayðng mvzân rvtôtaq narxâè we tvnä tiq nóng dðngte kånç lây dö,
narxè mvlínxè dö, Post-Independent, Post warrè ç we, dvbëng dvmyaqrè gvsvt
41
dåzðr nô hönt wa çe. Mån mêng Xvnglut línbóâ måpvng kånç ngâ pension
lawng nihöq, ngâ sèl bñnlè wñngyñngâ we Union Military Police (UMP) daprè
nö yarè çe.
4th UMP, Mandalay, 8th UMP, Shwebo, 9th UMP, Yenanchyaung, Oil
Company, 10th UMP, Myitkyina, 11th UMP, Bhamo, 12th UMP Lashio,
13th UMP, Taungyi, 14th UMP, Kalemyo, 15th UMP, Loikaw daprètaq
dapömp ku nâsçl nô bñnlè wñngyñngâ.
Xvnglut vzâng, 1946 nóng January xvlá kånç British daprè tiqmaq
nö lo nô, tiqmaq nö xini Mån mêngö vl dvgvp kånç kadap kayðng ñl lðm
vwályângâ. Wedvgvp Lt. General Briggs nö GOC-in-C zángë nô, måpvng âng
tvle nö General Stopford wáxèyângè. Xamîng sèlsårè nñng India sèlsårè täkaq
nö mvzân zèmmáè rvt vdå mêngsñng lo rvtô çe. Nñmsvr African daprè gö vdå
mêngsñng loe. Çwe, Mån mêngsñng xini roqlðm xamîng sèlsårè gö tiqmaq
vlle. [We 1946 nógntaq Burma Army daprè xvngbe ângxðr tiqkvt (build up)
wâë nô, daprè nâwálèe. Wedö vwálë (daprè) vrangë dvgvp, Officers 700 kånç
xamîng nö 235 gó vbáe. Infantry daprè kånç 124 gó kånç Artillery Vmyawk
dap 32 gó kånç xamîng nö 21 på vbáe. British môç we, (non-British) officers
nö Colonel 2 på, tiqpå nö Deputy Inspector (General) wáxè lðm, Lt. Col. 2
på, Major 37 på, captain nö 172 gó, dvgá gö vyâ sñmrè nö, (subalterns) 252
gó çyângi. 1947 nóngtaq, Indian sèldî sèlså mâtðngrè nö tvnä 7,000 dðngte
vlle. Gurkha sèldî sèlsårè tiqmaq nö mâtðng.]
Wedvgvp Maymyo nö Burma Regiment Center (dap gvbâ) wâë nô
Reinforcement Battalion dap, Burma Army Officer’s Training School (OTS)
wa January xvlá 1 nitaq poqëe. Aungsan mvdë kånç ex-PBF 1100 gó,
Volunteers 930 gó Mån dapsñng rvmxè ráè. Private Army wa we PVO mvdë
poqxè nô vsñng nö tvnä 3500 gó mvdñm ç na çe. Yarè xvngbe nö darè Burma
Independent Army (BIA), Burma National Army (BNA) nñng Anti-Facist
Peoples’ Freedom League (AFPFL) mvdëyðng wáxèyângèrè täkaq çe. Aungsan
nö 1945 nóng tiqtut kånç Sçldapsñng môç dö, vzíyaq mvdëtaq dvbáxèbóè.
Mvdñmyðng xônbóngâ dö Britishrèç xini mâxvlângë dvgvp, ngðmxè we,
Indians, Gurkha; Nepaleserè tiqmaq nö zñn dvtut sèldaptaq bñnlè mvwa dö
xvlângbóâ. Wervt Mån mêng nö Self-Governing Burma, wâ lðm dvpvt dvgôë
dvgvp çe.
Welëngtaq, Rvzè daprè 7 dap (7 Hill Battalions), Men 2nd dap wa nô
tiqdap, ç we, Chin, Karen sèlså gvzâ xini vbáe. Yadapsñng måpvng nö 4th
Burma Rifles wa lçngëe. 1st nñng 3rd, 4th Burma Riflesrè rá dvkômë nö 5th
Burma Rifles wa poqëe. Inspector nö General tiqpå, Major General tiqpå,
wepå nö Maj. General Thomas çyângè. Deputy Inspector-General nö Colonel
levelrèç wâ lðm, Karen du gvbâ tiqpå nñng dvgárè Mån durè vbáe. PBF Mån
42
mvdë kånç Officers 200 gó nñng sèlså 5,00 gó nö New Burma Army (NBA)
yðng vtobóâ.
Mêng mvsa dang bñnlè warè gö party ângpñnpñn poqxè we rvtô çe. Mêng
mvsa partyrètaq nö Democracy Party, Communist Party, Socialist party wa
we gö poqxèbóè. Aungsan nö Socialist Party mvdë çe. Vrá, Moslem League
Mvdë wa we gö Mêng mvsa mvdëtaq dvbáëe.
Wedvgvp Britishrèç xini öpmë rvt, Prime Minister nö Mr. Atles alëpå
wáxèe. Xvnglut bñnlè zñndvtut rçlðmpå nö General Aungsansñng dvpatnë nô,
Cabinetyðng zvpëng wâë dvgvp, 1947 nóng July xvlá 19 nitaq Aungsan-
sñng ângë rômnvng Galon U Saw, Aungsannë right-wing, ringleaderpåç
dvzárërèç wvpbóâ. Wepåla xvngbe gö Insein tungtaq ríngbóâ. Vgo dvkâ
yalëngtaq gvzâ sëngrè nö sömrèç yiqë nô xvtbóâ. Mvsëng dö ca we, driver,
modo kðngxírè nö 20 nóng vsvk sóm tîngkaq ríngbóâ.
Wedvgvp dvrá kâsiq rvt vgopå nö ângmaq Månpåni çe. Major-General,
Tun Hla Aung (Inspector-General of Police & Deputy-Supreme Ploice
Commander, 1948 SP.I. på çe. Ângç gö vdu dö kâsiq rvtbóâ, wa vsñng täkaqç
dvdamëe. Sèldaptaq âlènè gö, Nations, Guardians, Burma Star xè lågarè nñng
radio, Mån English, Gvlá kâç dvkangë we çe. Werètaq kånç xá línxèrè nö yadö
çe.

Galon U Soe (U Saw)
Galon U Saw dang xôn lðm vlle. Âng dvdvmxè we nö, darè British
bântaq ngâ gö tiqkvt, Prime Ministerhöq wðngxôngyñngâ. Akvt nö ngâsñng
bñnlè dvpvt lðm nö mâvlbóè. Kadö çnègö, Xvnglut måpvng, Aungsan yapå
wawa vgo nö mvmenóng wáxèdaqe, wa dvdamëe. Wervt nexóm nô xatnë
we çe, wa, mêng vsñng täkaqç dvdvmyângâ. (Månrèë laqyâ mvgðm nö, ângpå
ângmå, ângnvm ângcvng, rômnvng wa, gö mâdvdamë. Ângç lín lðm dvpvt
kagó kadö wá vdunè nö wedö wâë we laqyâ mvgðm vlle. Ângmaq Månrè
mvxóltaq gö, koqkðm tiqpå nö ânglvbán gö mvkâmë we koqkðm ñlyângè.
(Koqkðm Mindonhöq ângmaq Månrèni xvtxèyângè we mvxól, Hundred Years
of Kachin Baptist Chronicles låga bok nñng Burman History Bama Damay
bokrètaq rö línxèe.) Galon U Saw yapåsñng nö lóngjvngyðng sömriç yiqë nô
dvbâlyângâ.
Takhin Than Tun & Thakin Soe

Xënçpå Aungsannë rômnvng gvbâ çe. Ângnç gö Aungsan lñngpvng ðl
mvnexè rvt, 1948 nóng August xvlá 8 nitaq No. 1, 3, 4 dap, ya vxôm dapmë
43
sèldvrårè xölxè nô, zómwângkaq gëngyângè. Ângnç xënçpåpå Communist
Partyrèni ç we, nönt mâzôm rvt, Thakin Soe nö Vlânnè (Red Flag), Thakin
Than Tun nö Alân Pyu (White Flag) wa tamvdë vwálxè nö vzíyaqkaq gvsvt
vtîbóè. Dvgá dö ngðmxèrè gö tiq dvsè nö tiq dvsè, vxvt lðm dvcóng bônnámè.
Wedvgvp Prime Minister xvrâtaq U Nu zángë nö bñnlè wae. Çwe, bñnlè wá
rômnvng Månlapmö kadðng gó mâñlbóè rvt, Mr. U Nuç Kayinrèsñng bñnlè
xvribóâ. Pâwálðm wani, ângmaq Mån vdëngtaq bñnlè wâ lðm vsñng mâvl
we mvtaq, British lo dvgvp, Mån mêng pvngtuttaq Kayinrèç ömp lðm dvpvt
Britishrèç gö tâlexaq çe.
Wervt Mån mêng xvngbeë sèldap vgo nö General Smith Don çe. Police
Deputy Chief vtvng wáxè lðm gö Kayin, Major Saw Moody vgvnxaq çe. Vzíyaq
mvdëtaq bñnlè rç lðm Minister tiqmaq gö Kayin luqe. President wáxèlðmhöq
Kayinrè kånç çe.
Britishpåç Shan States nñng Kachin States nö Protectorship ku ömp
lðm dvdamë rvtô çe. Jôngjóng ömp gö wedö öpmë we çe. Wedvgvp Kayinrè
nö mvzân gvsvttaq jang dðngte mêng mvsa dang mvjang rvt ângmaqsñng
dvpvtxaq vyarè xvngbe wâ lðm dðngte vlönxèbóè. Zâng vrñm, vya vrñmtaq nö
Månrè wa rá tvlexè dö çámè. Sèldap xvngbe mvdñm nö General Newinnç öpbóâ.
Âng nö Japanrè nñng wáxè dvgvp kånç, Colonel vlínxaq çe. Mvzân zèmmámè
weê, Newin nö LT. Colonel 1946, línyângâ. Xvnglut måpvng Brigadier vyá
zçbóâ. Post Xvngluttaq dvbëngrè luqlíngè kvt, âng nö General bönámè. Dvgá
Månrè gö, mvmepå vya hángabóâ. Capt. Tin På, Lt. Aung Gyi nñng Lt. Tin
Maungmaq gö Brigadierhöq vya zçbóâ. Yapåla nö kâxvdín xônnë we wa
çe. Dvgárè gö Mån durè gvzâ luqámè. Wedö çámè rvt, Kayinrè xvngbe vl lðm
dðngte 1949 nóng January xvlá 12 nitaq kånç Kayinrè nö Kothulay (KNDO)
poqxè nô zómwângkaq çámè. British wör kånç Xvnglut línbóxâ måpvng tiq
nóng nñng 8 ni wa ç dvgvp, ângmaq Mån kånç gö Alânnè, Alanpyu wa we
bungámè.
Mvdñmyðng xônbóngâ dö kumvdë yamvdë mêng vdëngtaq vjángxèlîngç
kvt kånç nö General Smith Don (Kayinpå) xèrataq Bochuke (General) Newin
tvlexèbóè. Newin tvlexè weê nö, ngðmxâè we durè xvngbe Army Forces Rest
Campyðng dåkômbóxâ. Nñmlömpkaq vl we Chinrè, Kachinrè nñng Samrè nö
xini vzíyaq mvdëkaq âlèe. Weyðngö Officers täkaq vzíyaq mvdñm kâsvdiq
ñl lðm dvpvt dvgðmxè dåzárèe. Çwe, kadðngte mâlä ke, Chin tiqmaq nö
zómwângsñng rá gëngámè. Vpuq dap kånç tiqmaq gö zómwângsñng gëngámè.
Vzíyaqkaq thetza âlèe wâè dap vrñmtaq, vkrvkyðng nö Mån durè wa çámè.
Nöngmaq Non-Burmese dîrè nö Thetza âlèe wâènè gö, yawngzîng dvbëngrè
gvsvt lðm dvpvt pvna ku wa xini âlèe.
Yayðng kånç kukaq nö zómwângsñng gëngámè we kamvdësñng gö gvsvt
44
lðm dvpvt, mvdñm (War Office) kånç vmçng dvjádaqâ. Wervt, ngâ Vgí Dó
vbáng nô gvsatnèrè ângdëngså vrongëe. Kayin daprè täkaq zómwângsñng
gëngámènè gö, Kayin dap ömp lðm nö Lt. Col. Chit Khin (Mån) zðngbóâ.
No. 2 Battalion nö Col. Saw Moody (Kayin) zðngbóâ. Major Saw Kayinpå
nö dvgá dapkaq vsçlbóâ rvt, âng tvle nö Major Sailong zángëe. Måpvng
kadðngte mâlä ke, Major Sailong gö dvgákaq vsçlbóâ nô, ngâ Vgí Dósñng
rá âng tvle åzðnge. Dap-ömp vyataq jump bôn dö Brigadier, OC lëng zóm
dåzðrre.
Nöngmaq 2nd Burma Rifles dap nö Taunggyi Tèni Nñmlömpkaq
Kalawyðng ðl dåzðrbóxâ. Wervtötaq Newin nö Major kånç General línbóâ.
Britishpåç vwál ráâ we Burma Rifles daprè täkaq nö zómwângkaq wa çámè. Vrá
Kalaw kånç gö Pegu gônwang yñng lðm dvpvt râe, wa nö Nyaunglebinkaq
rá åñldaqnông wa rvt wekaq vsçlxèbóxâ.
Nyaunglebin, Shwekyin xvnvng rvgaqö ângmaq Mån Communistrèë
sèldap HQ wáxèbóèyðng çe. Wervtôtaq ngâ Vgí Dó nö Major wa óngâe. Wedö
çnègö, vsvng mâvl rvt, No. 2nd Burma Rifles dap-ömp wáxè dåzðrre. Welëng
wa mvtaq Column Commander gö wáxè dåzðrre. Wedö çnègö, vsñng mvluqè
rvt, Company tiqlëng wa xöllë nö Pegu gônwang security lîbóxâ.
1949 nóng February xvlá 18 nitaq Lt. Col. Saw Moody (Kayinpå)
nö Rum bvlçn tiqlëng lángë nô ngâyðngsñng dèráè. Welëng tiqdö aqè nô
ríngè dvgvp, âng xôn we nö,”Månrè gö, Kayinrè gö zómwângkaq wa çámè.
Nôngmaq gö wekaq dè lðm dðng môç,” wae. Nöngmaq tiqdö âng nñng
yaqdông 12 narihöq ríngèe. Çwe, Lt. Col. Saw Moodysñng, ngâç vllë we nö,
“General Newinnç nöngmaq xvngbesñng dåkômè dvgvp vzíyaq mvdëkaq
wáxè lðm çe,wa dâgðmxèxaq môçxâ má?” vllëe.Wekvt âng nö gvzâ nönt
mvbyo dö loámè. Jôngjóng çe, döngmanlëng rvsñngxè lðm nö vdåë döngjá
çe.
Wervtötaq Lt. Col. Saw Moody nö No. 1 Karen Rifles dap, Taungooyðng
dap-ömp du gvbâ wáxèe. Ângç Kachin Rifles dap tiqmaq nñng Chindaprè
nö vraxaq ç pâ ç we mvxángë. Kadö çnègö, Saw Moody dap sèlsårèç gåsvtdáè
na çe, wvng dvdvmmë taqsêrç bñnlè rvt Rangoonkaq dôngdakngâ. Wervt
ângmaq Kothulayrèë dungkun tiqdîng modotaq dvsakngë nô dôngdakngâ.
Jôngjóngni, Moody dap sèlsårèç nâkvpdáèe. Chinpå Thang Gin Hungç nö
ngâ gö Kothulaykaq vbáámè lánë, ângmaq Kayinrè vrîngkâ tángbóngâ, wa
dåtánge. (Jôngjóng vdå dågðmxè dö, åsñn kvt kånç nö Gvray nö vdåkaq
dvbvnge. Nönt vdëngsñng xup línëgó nö Gvray wa çe,wvng dvdvmmëe.)
Jôngjóng vkvpdáëyðng nö vlädaqxâ we, måpvng xáng nari 4 taq No. 1 Karen
daprè tiqmaq tèmdaqè weç åwangdaqxâ. “Kapa wálðm vzíyaq mvdë wa çxâ
ke, åwângxâe, wa Lt. Col. Saw Moodykaq rönt dvzðrbóngâ.” Çwe, pâ tiqkâ
45
gö mâwñngdaqë. Vpuq, Chin sèlpåla dè ráè nô, “Kayin daprèç åwangbóxâ,
kadö lvwáxâèni,” wâráè. Ngâç gö, ângmaq zómwânglap poxèbóè kvt kånç
gåsvtnông” wa vmçng zóngbóngâ. Ngâç gö wedö ca we sèlrèsñng sangë we
çe! wvng nô gvsvtbóxâ. No. 1 Karen dap, Lt. Col. Saw Moody nö ângmaqë
dvrårè xvngbe vgulxèdaqè we çe. Wesèldvrårè nö,
1. GMC truck gvbâ (3) trucks, (3) inch morta bîmrè nñng Rifles nö
vdëngtaq zángë we dvgá dö Truck (10) truck, dangpå wa dñn çe.
2. Jeep modo (3) lëngtaq nö sèlsårè nñng ângmaq Kayin dupålá dñn
zðngxèe.
3. Japan (8) gó nñng powder Vmyawk tiqcñng gö vbáe.
4. Japan Made Machine gun (1) lëng, yarè xvngbe tvp línbóxâ.
Tvnä tiqsä vnç dvgvp rá nöngmaqç töldáxâ we ângmaqë dvrårè vtvngxè
lðm dvpvt wa nô tèmdaqè. Webaq nö, Lt. Col. Saw Moody nö nöngmaq
vzíyaqlap ðl dvpäxè, gvsvt dvpäxèe. Jôngjóng vwðngráè má? mvxángë!
Ângmaq Kayinlap, ângë sèlsårèç wvpmatnâ we mvsöç sîngxç, lång vtvlxèámè.
Ângç ngâsñng nârangvpmâ kârè dvdvmlêngânông nö, “Nâmaq Kachin daprè
nönt månâránông kvt kånç, ngâ nö vxçxaq óngðmâ,” wa kâ dvdvm róndak-
ngâ. Wervt, “O, vsñng wa pñn nö, vdå dågðmxè dö måsvn kvt kånç nö gvzâ
nö mvnaqdárè, mâwá! wvng ngâ nönt vdëngtaq wa, ngâ nö ngâ xónxônge.
Gônxaq nö sínxè we Gvray tiqgó nñng wa singe. Çnègö, vdå dågðmxè dö
måwa kvt kånç nö, vdåë xèwatnç vdå dvlákee mâwá! wa dvdvmmëe.
1949 nóng March xvlá 10 nitaq gvsatnè nô línè we sèldvrårè xvngbe nö
vzíyaq kaq tvleabóxâ. Wemåpvng ni nöngmaq daptaq vl we Kángpålasñng
gö, “Nâmaq gö nvnvm nvcvngrè dö zómwângkaq lo måyónông kvt kånç nö
dangpårè xvngbe tålenông nô åloðmnông,” wa Col. Darza Khammç alëe.
Çwe, nöngmaq dö ângmaq gö (thetza) vl Kángsårè nö dangpårè tvle mvtá.
Zómwâng gëngámè we Kayinrèsñng gvsvt lðm çe, wa lå bínglíngè. Wedö çámè
måpvng, Brigadier Lazum Tangji tuqlíngè rvt, “Nâmaq Major Vgí Dómaq
mvdë Rest Campyðng ådèdaqnông nô xvlae,” wa xônne. Weyðng kånç vmçng
vl dö nöngmaq gö bíngè nô,
1. Döngnönt vl we Kachin sèlsårè,
2. Döngnönt vl we Col. Darza Khamsñng wáxè we Chinsårè, tiq Platoon
vtðngðmxâ.
3. Dapyðng vlráè we, Kachin Platoon 3, Chin Platoon 2, xvngbe 5
Platoon çvmxâ. We Rest Campyðng tiq xvlá dðngte Security lîèe.
Sèlså ngðmxâèrè nö xoqmâwá narxâèe.
Vbè kvt wa kvt Nyaunglebinsñng gvsvt râe, wa rvt dçvmxâ. 1949
nóng April xvlá 16 nitaq Mån mêng pñngtuttaq vl we Karenrè xvngbe nö
zómwângkaq gëngámè, No. 1st Kachin dap kånç Capt. Naw Seng mvdë
gö vbáámè, wae. Nöngmaq gö vsñng mvluqè rvt, Pvlikrè nñng mêng vsñng
46
tiqmaq xöllë nô dônglêngâ, wa Lt, Col. Khin Maung Kyaw alëpå tuqlíngè.
Ângmaq nö dvbëngrèsñng svre rvt, uniformrè gö cutxè nô, longgè römxè taqsêrç,
Shwekyin tè xapmë nô dèlíngè.
Ngâ Major Vgí Dósñng rá Operation Commander wáxè dåzðr nô,
1949 nóng April xvlátaq tiqkvt gvsvtbóxâ. Wedö nöngmaq dèlêngxâ ke,
mvrèng tiqyðng kånç åwvpdáèe. Mvrèngsårè ç má? Dvbëngrè ç má? Mvxáxè.
Wervt dapsñng rá, “Mvrèng kånç åwapmèe, kadö lvwaèni?” wa dvtángbóngâ.
“Svmiç åwðrnông” wa vmçng dvjádaqâ. Vmçng vl dö wâè nô, svmèç mvrènglëng
wðrbóxâ. Döráè rvt, wemvrèngyðngni nöngmaq gö yöpmèe. Webaq nö vxö
gvzâ zaq rvt vtvngxaq dvxâèe. Yalëng nö Shwekyin tè xvplêngxâ ke bôn
tvrârè çe.
1949 nóng September xvlátaq zómwângkaq gëngámè we Mån
sèlsårèsñng gvsvt dåzárè rvt, Thang Zayet wa we, mvrèng xvnvng rvgaq vl we
dvbëngrè xvngbe gvsvtbóxâ. Ângmaq lap kånç xè we gvzâ luqe. Nöngmaq lap
kånç nö tiqgó gö mådålá käè. Nöngmaqç tvp línbóxâ we sèldvrårè xvngbe nö
wervgaq vl we ângmaq Mån Pvlikrèsñng tvle ráxâ nô, nöngmaq gö pâmvrâså
loðmxâ.
Nyaunglebin Rvgaq Gvsatnè Tvrârè

Mvxól Ângdong
Yayðng gvsvtnaè tvrârè mvxól ângdong ku vnðnnë nö vrungë we çe.

Tiqmaq nö xón vdðngxaq çe. Nyaunglebin gîrhöm nö KNDO rè wa dñn
vpvngámè. Mvdñm kånç vmçng vl dö, nöngmaq gö wedö âlèe. Nöngmaq
dapmë du gvbâpå nö Lt. Col. Saw Moody (Kayin) çe. “Nâç dap ömp
xèrâ ålîdáë. Nvp nini Penwagongyðngö Platoon tiqlëng ågâlë. Pegu Dap
måyðng kånç låga dvtan mvlínërè kagósñng gö måxåläni,” wa nö âng nö
Rangoonsñng zvpëng dçrâe wa, January 11 nitaq dçbóè.
Vmçng gñlráâ dö tiqdvcá, January 12 ni vxáng mvgágá, Kachin Platoon
Platoon tiqlëng nö Lt. Gawlu Gam xöl dvzðrrë nô gñlbóngâ. Wezâng nö
Nyaunglebin kånç 50 ming vrím we Taungoolapkaq çe. Ngâç dvzðr dðngbóngâ
rvt Modo Jeeplëngtaq zínxông nô yðng nñng dèèe. Ngâyðng Kayinså tiqpå
gö vbáe. Kayinrè kâ vrîng we xá lðm dvpvt xöllë we çe. Jôngjóng Kayin dap
dvzönk vsaq we tiqmvdë modotaq dèdaqè. Ngâç, “Kakaq ådènônge? Nâmaq
nö kadap, kayðng kånç åçnônge? Nâmaqsñng xöl we Bëgyç nö kagó çe? Vbáe
má? Bëgyç mâbá má?” wa röntnëe.
Ângmaq gö, “Bogyi Saw Pe vbáe. Pegusñng dèè we çe,” wae. Pegu dap
må kånç låga vbá má? wa röntnë we mâbá. Nâmaqdap dupå Lt. Col. Saw
Moody wa we Pegu dap må kånç låga mâbárè kagó gö xvle mvdaq wa rvt,
47
nâtðngnông vlbóngâ nö dvtñngbóngâ.
Weyðng kånç yöntxôngdakngâ nô, Platoon 2 nñng 3 inch motor lðng
dvzðrrë we Capt. Sailingsñng rá vmçng zóngrángâ. To mvdë vrá tiqkvt vtðng
daqnè nö gåsvtnông. Ângmaqç vzñng gvsvt we måsanôngni, vlrángâ.
Jôngjóngni, Capt. Saw Pe mvdë vrá vtðngdaqè. Ângmaqë dvzönk ç we,
vlå rôngrè modorètaq dvsaqë nô dèdaqè. Lvjöm nö Burma Rifles môçbóxâ,
wa we çe. Capt. Sailingsñng gåsvtnông vlrángâ we, webaq gö mâgâsvtxaq
dvtñngbóngâ. Pâwálðm wani, Mänç Mënggâng Mvzân (WW.II) taq tiqdödö
gvsatnèrè wa çxâ rvt, nönt vdëngtaq svmaqmaq nö dvxá vzakäèrè wa çxâe.
Çwe, mvdñm kånç vmçngsñng tárâe. January xvlá 16 nitaq ângmaq mvdëni
vxômbaq wabaq vtðngdaqè nô, ângmaqç vzñng åwapmè rvt gâsvt käbóxâ.
Ângmaq nö vsñng luq rvt, nöngmaq nö Platoon tiqlîngç wa gvsvt mvbôn wâè
nö, måpvngkaq tèngnîtbóxâ. Ângmaq nö Nyaunglebin kånç 9 ming vrím
we Kayin mvrèngtaq yömpdaqè. Nöngmaq dap vgopå gö Kayin çe. Ângmaq
dvbëng wáxèbóèrè gö Kayinrè wa çe. Nöngmaq Kachin dappåla, Kángpåla nö,
tiqhvnså ângmaq dvhôö dèè we çe. Wedö nöngmaq âlè dvgvp, yaqdônglap
nari 4 taq Lt. Col. Saw Moody tuqlíngè. Âng nö Kayin ç rvt, gvsvt svt dvpäxè
nö ângmaq Kayinpåla Daik Ukaq laqyilxèvm dö wâbóâ. Pâwálðm wanè ângë
dap kånç ç we Kayinrè wa çe.
Nöngmaq Chin, Kachinpålaç dómènè gö, mvdómdóm, mvxáxá dvpäxâè
nô weyðng kånç nöngmaq gö dèdaqxâ. Zómwâng tvrâ ç rvt döráè nö tvrâ
mvyñngbóxâ. Lt. Col. Saw Moody gö âng nönttaq nö svmaq xvraqxè pa dö
yðngxèe. Vzñngkaq gvsvtbóè, måpvngkaq vtángè gö mvwâ.Wervt ngâç xöl
dåzðr mvdë nö Taungoosñng dè lðm dvdvmbóxâ.Weyðng kånç Madawk,
Shwekyin di we Mitátaq dvrårè toë nö dèráè, wa dvdamè we,mitá nö mvdèlong.
Modo dèlðm dândènlëng xvtindárâ rvt çe,wa dåtávtxâ.
Nöngmaqsñng xölxí vgopå nö Lt. Col. Saw Moody (Kayinpå) ç rvt
nöngmaqsñng gö KNDO lap wáxèbóè, ålðnbóèå wvng nö Pegudap måsñng
låga vrongbóngâ. Låga welëng nö mvrèng vsñngrèsñng, vxáng 9 naritaq xá
dvzðrbóngâ we, dörôm 4 nari dvgvp kâ vtñnglíngâ. Kadö çnègö, ângmaq
dvbongrè dèlðm tvrâ xvngbe åxönông walíngè. Lt. Col. Saw Moody kadö
rvzðnxè we xángbóngâ. Âng gö svmaq nönt xvng môçámè rvt, “Bomí, nâç
kadö åxáë dö åxölxâ,” wae. Kadö wá vdue, wedö åwâë wa vmçng ngâsñng
tvledaqâ. Wekvt ngâ gö vtvngxaq dvbëng nô, Capt. Saw Pesñng (dvbëng
çámèpå) låga vrongëe. Pâwálðm wani, Officer mess rvgaqtaq nöngmaq nñng
tiqdö dö ðmpâ ámèrè çxâ rvt, dvxá zangëe. Låga wegômtaq, “Pegudap må
kånç nâmaqsñng gvsvtlðm vmçng línbóngâ. Vrá, nâmaq dap-ömppå Lt. Col.
Saw Moodyç gö kadö wa lðm xvngbe ngâ wörsñng vmçng tvlebóâ. Wervt
nöngmaqkaq gvsvt we nâë vsñngrè bëbë nâtñngbóë. Dåyaq wa rvtô zônge,”
48
vlbóngâ. Ângmaq Kayinrè di we tvrâ vrñm, Daik U tvrâ, xvngbe vkvp dvzárë
nô, sèldvrå lvngrè xvngbeë “Sèldvråè åtvpnông nô, gêng vhíng xålonông,
vsñng nö måxvtnôngni” wa vmçng zóngbóngâ. Jôngjóng Daik U tvrâ dirè
xvngbeë sèldvrårè tvpmaë nô gêng vhíng wa xvloëe. Tapmè we dvrårè nö
Pegu dap måsñng xá dvzðrrëe. Nöngmaq nö vzíyaq mvdëkaq wáxè lðm
çe, wa ângmaq mvdñmrèçni dvgðmxè dåzðrrvpxâ. Vdå dågðmxè dö wáxèrâe,
ngâyðng vbárè xvngbesñng vlbóngâ. Wekvt, Capt. Htang Gim Hang gö ngâ
kâtaq vráe. Lt. Col. Saw Moody vbá nö, 16,17,18, 19 nihöq gvsvt mânèe.
Vrá, vxáng nari 8 taq gö nâmaq nñng vraxè râe, wa nö Kayinrè dèráè. Ngâç
gö “Nöngmaq Kachinrè wa môçxâ, Chinrè gö ngâyðng vbáe. Chindapsñng
nârangnông, vlbóngâ. Ângmaq Chinrè nñng gö nöngmaq vraxèrâe. Ângmaq
nñng vraxèdángç, nëngwâ långrè lîè nö, mvrèng vsñngrè dö (vyat vsñngrè
dö)wáxèdángç, Mån communist vl zâng xvnvngnvng zvng wa läxèráxâ nô,
nöngmaqç camp wâvpxâyðng dvtuqxèlêngxâ. Jôngjóng Kayin dvbëng mvdëç
dangpå, vmyawk, mvsö yâmdok xvngbe wðrrapmâ.
Weni xáng mvgágá 6 nari dvgvp Sten gun lvngxè we tiqpå ngâyðngsñng
dèráè nô,“Dupåá!,Capt.NawSeng wa we, Nâ gö ângmaqyðngsñng
laqdvkómxèrâ, wae, wa dvtá nñng dôngrángâ,” wa xônne. Ngâç “Ngñnxârè
nñng tiqdö mðrhöm kâ xôn lðm sèl dvrátaq mâvl. Gvsvt måyónông kvt kånç
nö ådèránông,”wa vlbóngâ. Wepå gö vtðngámè måpvng,nöngmaqyðng
yñnglêngxânè nö, dangpå tacöm, mvsö tasä dñmså wa ngðmxèámè. Mvzân
gvsvt vtêngtaq, mvsö lñngdôm dñm nö vdå dvpvt gvlxè râe. Ngñnxârèç mâdvlá
ke, vdå gônxaq dvbalxèlðm dñm çe.
Weyaq nö Mån Communist wáxèámè we dap må dvjuq 2 dap xvnvng-
yðngni yömp vdue. Vnç ni måpvng wa Daik Uyðng nö tuqbóxâ. Daik U
kånç mitá, modo dvtuttut zínxâè nô, Rangoonsñng tuqdaqxâ. Yalëng nö
Nyaunglebin xvnvngyðng wa vbè baq gvsatnèe. Rangoonsñng tuqdaqxâpåla
nö Capt. La Naw, MC, Capt. Gumja Naw, Capt. U Byit Tu, Lt. Gawlu Gam
nñng Ngâ Vgí Dómaq çxâe. Nöngmaqsñng nö Army Forces Rest Campyðng
xini narxè dåzárèe. Wedvgvp Kayinrèç Inseinhöq gëng nô gvsvtdaqâ. Inseinsñng
nöngmaqpåla gö gvsvt dvbvngxâè nö Kayinrè nö xvngbe vtxèámè. Yabaq nñng
nö Kayin dvbong wáxèámèrè nñng gvsatnè we 5 baq wabaq çe. Wemåpvng
nö Kayin dvbongrè nñng nö mâxvtbóxâ.
Nawng Seng Tvrâ

Naw Seng nö Wunpawngrè kånç ç nô, 1st Kachin Riflestaq sèl bñnlè wapå
çe. Wedvgvp Dap-ömp du nö Lt. Col. Zau Gawng çe. Capt. Naw Seng nö
49
British bântaq Subedarhöq vlínxaqpå çe. Çwe, akvt âng nö Karen National
Defence Organization môçni, Kothulay (KNDO) kaq 1949 nóng January xvlá
12 ni kånç wáxèbóè. Naw Seng nö Nyaunglebin gvsatnèyðng tuqráè nô, weyðng
kånç Kayah mêng Thathungkaq vtxè nô, Lokawkaq tuqámè. Weyðng kånç
rá Taunggyikaq dvtuqxè nô, Tèkótut Sam mêng Kutkai, Vpuqrè tä vlzângkaq
tuqámè. 1949 nóng September xvlátaq nö Namkhamkaq dvtuqxèámè.
Nöngmaq mvdñm du gvbârèsñng wedö ç tvrâ dvtábóxâ we, tiqkvt
laqmâtðngra dö åwânông, wae. Naw Seng mvdë nö Namkhamyðng kånç
Vpuq mênglapkaq laqmvzðngxè dö vgámrâe, wa vmçng dvtuqlíngâ. Wedvgvp
Vpuq Sèldu gvbârè nö, Brigadier Lazum Tangji, Duwa Dingra Tang, duwa
Kyangluk, duwa Kareng Lamaq çe. Ângmaqç Naw Seng mvdë Vpuq mêngkaq
laqmvzðngxèlong dö nâgámnông, wa ålapmèe. Çnègö, Naw Seng nö mvtá nö
Vpuq mênglapkaq gêng mvnxèe. Ângç dvdamë we nö, Vpuq mênglaptaq
sèldap gvzâ mâvl rvt, mvrâ wa dvdamëe. Myitkyinayðng nö UMP No. 10
dap, Bhamoyðng nö UMP 11 dap vlle. Ladðng nñmlat kånç Naw Seng mvdë
nö Mèwa mêngkaq zðngxènè nö kagóç gö mâgvsatnë na çe. Pâwálðm wani,
wedvgvp Vpuq nö Vpuq, Wunpawng xidaq gvsvt mâmvyó we dvcóng çe.
Ngâ vdåhöq, tiqdö rômnvngrèsñng nö gvsvt mâmvyóng.
Çwe, Naw Seng mvdë nö Kachin National Defence Organization (KNDO)
Karen dvbëngrè nñng roqwa, bông tóë nô, Vpuqrè vllap gêng mvnxèe.
Wervtôtaqni ngâ Vgí Dósñng nö 2nd Emergency Kachin Rifles wa nö poq
dåzðrre. Nöngmaq nö Chinpåla nñng Mån dvbongrè, Kayin dvbongrè gvsatnè
rvt, sèlså gö tiq Company wa ngðmxèðmxâ. Vsñng gö mvluqbóxâ. Ângxðr
Training luxèrè gö xini mvdángë. Nöngmaqpåla nö War Officekaq sèldvrårè
tvlexè râe. Kángpåla gö ângmaq Chindapkaq ângmaqç lángë we sèldvrårè tvle
râe. Wervt nöngmaq xvngbepå Rangoonyðng xini narxâèe.
Kadðngte mâle ke, nöngmaq Wunpawngsåpåla nö Myitkyinakaq
ngang lðm dvpvt vmçng dvtuqdaqâ rvt, ngangbóxâ. Mvdông nö Naw Seng
mvdësñng gvsvt lðm dåzárè ku çe.
50
Naw Seng (KNDO) Mvdë

Nñng
Vxatnè Tvrâ

Naw Seng mvdë Namkhamyðng vl dvgvp, wemêng vl we mêng mvsa
bñnlè warè Vpuq dîrèç vraë we, vra kâ mvta. Wedö mvtábóè rvt sèldap dvjuq
(War Office) kånç gvsvtlðm vmçng dvtuqlíngâ. Brigadier Lazum Tangji nñng
Col. Khun Nawng ângnç nö Vpuqlap kånç vya tä vtvngpånç çe. Ângnç wa we
nö, “Ângmaq nñng nö dangpå xaqç wa kâ xôn lðm ñllámè,” wae. Brigadier
Lazum Tangji, Col. Khun Nawng. No. 11th UMP dap-ömppå, Major Zau
Gam nñng ângë sèlså 40 på nñng ngâ Vgí Dó gö vbáng nö Myitkyina kånç
bíngdaqxâ.
1949 nóng September xvlá 9 ni vxángtaq Shweli wâng läè nô, Namkham
sèríng vdëngsñng zðngxèðmxâ. Koná ba lñngdômhöq gö dè lðm dvdvmbóxâ
we, xini wâè nô sèríngsñng wa zðngxèbóxâ. Nöngmaq nñng vbá we UMP
11th dappåla nö Shweli tèwâng wâng laqdilong dö wâráxâ. Vxvt vdulong
kvt, måpvngkaq kånç laqdvbvngxèlong wâè nô dvgôè we çe. Nñmlat nöngmaq
dupåla vzñng tuqðmxâ.
Nöngmaqç dvdamè we Naw Seng mvdë nö zèríng vdëngö nö mâvl
na çe, wa dvdamèe. Ladðng vl we mâxá, wâè nô zèrínggëngsñng svmaq
yilxâèe, Wedö zèrínggëng yilèlëng nö, zèríng xåtçnaxâe, wa mêng vsñngrèç
xokralëngsñng vzângè rvt çe. Vxáng mvgá gá, nari 3 dvgvp ç rvt, xvlawa
mvyðngxè. Çwe, Naw Sengmaq mvdë ç nö zèrínglëng gvduk dö wáxè nô
gåsvtnvtxâ. Nöngmaqpåla gö gvsvt nönt nö svmaq gö mââlèrè wa çxâ we
gvsatnèe. Ângmaqç åwapmè, nöngmaqç gö wapmè nô gâsvtkäèe. Wedö gvsatnè
ke, yaqdông 9 nariç wa sèrínglëng töl línbóxâ. Naw Seng mvdë nö sèríng
kånç xvngbe vtxèbóè. Vdåë ângnvm ângcvng vdu we Wunpawngsårè wa ç rvt,
gvsvt lðm gö mâmvnó dö cae. Çwe, mvdñm vmçng ç rvt wa gâsvtkäè we çe.
Måpvng xángç Col. Khun Nawng mvdë nö Namkham nñng Namphak
tè dvhô rvzè dangdang ngangámè nô, Namphak mvrèngsñng yöntxèámè. Ngâ
nñng tiqmaq nö modo tvrâ râ dç dåzárè weç yerdaqxâ. Naw Seng mvdë nö
Namkham kånç gö vtxèámè nô Kutkhai, Sinli dvhô Loisam rvzè mvrèngyðng
tuqámè. Wekaq gö No. 4th Kachin Rifles dap kånç tiqmaqç vkapmë we çe.
Ângmaq mvdëç gö dómbóâ rvt, 3 inch mortaç vpömpbóânè nö, Naw Sengmaq
mvdë nö Musekaq rá vtðngámè. Ângmaq zínxè we modo gö Kukhai Nñm-
lömpayðng gwörráâ. Hi kutaq Nyaungngesñng vtxèámè.
Ângë vsñngrè tiqmaq tvp línbóxâ we, mvdñmkaq mâtâlexaq,
51
Wunpawngsårè wa ç rvt, Nyaungnge, Moza mêngdu Zau Lawn wörtaq tvle
ráxâ. Weyðngö dupåç kadö wâënè gö âng nönt wa çe, wa kutaq tvleè we çe. Naw
Seng sèlså tiqmaq nö Dawk Gok dvhôhö Howa, Namkhekkaq läxèámè.
Namkham zèríng nö American Missionaryrèç, Mvzân rvtö kånç pângë
nô wáayângâ we çe. Nöngmaq tuqðmxâ nö gvsatnè rvtôtaq gö zèríng tiqpa
xèni wá manëe. Lêng nñng cementnç gvzâ tvt dö wâëe. Wervt kapa mortaç
åwapmënè gö yîlyîlså nö mârôl. Wedö língç wa vrangyângâ we ç rvt, Naw
Seng mvdë nö (Defence Fortress) waxè nô, pânönt mânönt vl we çdárè. Gvsatnè
dvgvp zèríngyðng côm bñnlè warè gö vtxèámè.
Naw Seng mvdë kånç tiqmaq nö rômnvngrè vtxènè gö mvvtxè, Bren
gunrè mvnatnë nô mvngatdñng wáxèe. Werèsñng gö ângmaqë sèldvrårè nñng
tvpwa tvpbóxâ. Sèl dvrá ku åwanè nô, surrender gö mvwáxè kvt kånç xvtlðm
dvrá vlle. Vrá, måxatnënè gö, tung xvríng râe. Çwe, ângmaqsñng nö No 11th
UMP dap kånç nöngmaq måpvng zñnpålasñng goè nö, No 1st Kachin Rifles
dapkaq xá dvzðrbóxâ. Vdå vsñngrè wa ç rvt, ângmaq nötnç surrender wáxè
ráèrè wa låga gö vruaè nô laqlutxè dö wâèe.
Namkham sèríngyðng bñnlè warè nö Dr. Sengra, Dr. Ba Saw (Kayin)
Kayin nurses mvmemå gö Naw Seng mvdë xölxèbóè. Ngðmxèrè nö Káng nurse
6 må, Parek Kayah nurse 3 må, nñng Vpuq Nurse mvmemå ngðmxèe. Káng
nursemåla nö Rangoonkaq tåledaqnông wa rvt tvlebóxâ. Yarè nö Namkham
zèríngyðng gvsatnè dvgvp bônrè çe. Nöngmaq Kutkhaiyðng tuqðmxâ nö xvrôm
bålaqrè nñmtaq lvmxâèe. Mvrèng vsñngrè dèráè nô, Naw Seng mvdë tuqráè,
wa dåtáèe. Wedvgvp vzíyaqlap kånç NBL ç gvsatnë nô, nöngmaqlap kånç gö
gvsvtbóxâ. UMP dap kånç ðmpâ köntpå nö
gvduksñng vtxônge vyâ ke, svmaqså kretwa rakäbóâ. Wedö gvsatnèyðng kånç
rá Howa, Namkhekyðng tuqðmxâ. Möngyöyðng narxâèe. Sildap gônjoq War
Office kånç xini ånarxènông wa vmçng vzçxaq çxâe.
Naw Seng mvdëtaq vbáapmè we, Wunpawngsårè 30 på nñng Lt.
Mvkong Xiroy nö vtðngráè Naw Seng mvdë kånç vtðngráè. Naw Sengë
vmçng rvt vbáapmè we ç rvt, ângmaqsñng gö, Lashio ângmaqë dapkaq bëbë
nâtðngðmnông wa xvlobóxâ.
Naw Seng mvdë tiqkvt vtðnglðm tvrâ ç we, Vpuq durè wa vl mvrèngrè,
Howa, Namkhek, Möngpo, Mönggu, Pawngseng mvrèng çe. Wemvrèngrèë durè
nö Namtuyðng zvpëng waxè nô, tiqmaqç nöngmaqsñng gö Naw Sengmaqsñng
mâgvsvt lðm nâgámèe. (Nâgámèlëng nö Wunpawng xvdaq vxvt kä dvzðr
mâmvyó rvt çe.) Çwe, Namkhamyðng gö Vpuq mêng durèç Naw Seng
mvdësñng xvla wa linë we mvtávp. Akvt gö nâmaqç åvlnôngnè gö tá kâ môç,
alèe. Wervt Namkhamyðng dangpå dvpoqè nô lîngvpxâ dö, dangpå xaqç wa
vgokä lðm laqç, alè nô, ângmaq Vpuq dupålasñng gö vtánèe.
52
Maezayðng vl we Vpuq dupåláç gö nâgámdáèe. Nâmaq sèldupålá nö,
nöngmaq Maeza mêng durè, nëngbôr mîngráxârè kâ måtánông má? wa nö
ngñnhöq çe. Dvgá Vpuq dupåla nö ângmaq Vpuq xvdaq ç rvt, dö mâwá vlle.
Ngâç “Nâmaq Maeza mêng durè kâ tá lðm dvpvt dèlêngxâ we môç; War Office
kånç vmçng vl dö, Naw Seng mvdë kayðng tuqni nö weyðng ålîngnông, wa
vmçng vl rvt, mvdñmkaq kånç dvrá vmçng kâ tá lðm má? Nâmaq Maeza durèë
kâ tá lðm má?” vlbóngâ.
Wekvt kånç tiqmaq nö, “Nâmaq nönt wa çe. Nâmaqç åxánông dö
åwânông,” wa vtðnxèe. Zvpëng må dðngbóâ, måpvng xáng, nöngmaq nö
Howa, Namkhekkaq bíngbóxâ. Nöngmaq Namkhek tuqráè we xábóâ rvt,
Naw Seng mvdë nö Namkhawngsñng vtxèámè. Namkhawngsñng nöngmaq
gö dèbóxâ. Namkhawng mvrèng xvnvng rvmá gëng çe. Dvgñm gö çe. Ângmaq
nö dvlömprðmmö gvduk wáxè nô nâkvpdáèe. Wervtô nö Namkhawng
mvrèngrèë rvmárètaq vm gong rvtô çe. Nöngmaq rvmâ vdëngsñng, kvroq
tiqzâng tuqè weê, rvmá gëng kånç dangpå mvsöç nâdaqèe. Rvmá vdëngö
nö môç wâè nö, dvbíngkaq svmaqså yilxâè nô gvsatnèe. Vxö gö gvzâ zaqe.
Rvmöntrè gö mvyó dö dó rvt, xvla wa mvyðngxè. Vdåë rômnvngrè gö tvnä
mvyðngxè gvp çe.
Mvrèngkaq vtðng lðm nö vxö gvzâ zaq rvt mâxvla. Ângmaqç åwapmènè
gö, nöngmaqç nö dangpå mâdâpoqxaq dö mâwá tiqcâm âlèe. Zñndvtut xoq
mâwáså narxâèe. Måpvng nö ângmaqç gö narbóâ. Vwawa dö xënç mvdë
gvsvtkäèlëng nar vduámè. Ngâç dakngë we dvgñm xvnvngyðng vxatnè rvt,
xèyângèrèë pvlâsårè (mñnlarèç) månâxvtnôngni, wa xënç mvdësñng nâgámè pâ
çe? Vwawa dö nar vduámè.
Måpvng xáng nöngmaq nö Namkhawng mvrèngsñng vtðngráxâ. Weyðng
kånç Mantsun mvrèngsñng dèèe. Mantsun nñng Namkhawng mvrèng dvhôö,
nöngmaq lap kånç çrèç vkvpmapmâyðng, Phawng Sengkaq dç tvrâså vlle.
Weyðngyðng ângmaq Naw Seng mvdë nö Namkhek wâng läë nö Mèwa
mênglap läxèvm we yapa kånç yângèe. Gvzâpå nö môçámè. Tvnä 10 på dðngte
wa vtxèvm we yðngxèe. Nöngmaqç ângmaq lapsñng Bren gun mvka xvyuqè
nô, wapmè taqsêrç pâmvrâså leqvtxèbónôngä wa vkiqè nô loráxâ.
Namkhawng mvrèng vgèpå nñng Namkhek mvrèng vgèpånçsñng, nânçç
nö ngñnxârè nânç mvrèngtaq tuqnè gö, mådåtáxâ. Naw Seng mvdëkaq
åwáxèxèe, wa ângnçsñng dêng dvzðrbóngâ. Çwe, kapa nö mvwâè. Mâdörrè. Sèl
dvrá ku nö vdôr we wa mvtaq, xvt râ we çe. Dvxá zangë rvt, måpvng xáng
nö xålângnông vllëe. Ângmaqç vgèpånçsñng nö xvlângbóâ. Vdå Wunpawng
xvdaq çe, wâè nô tapmèrè kagósñng gö xvlângèe. Vwawa dö vsñng gö mâdôrè.
Xvt gö mvxatnè. Dvxá zanönt nñng sèl dvrá vl dö wa gvsvt vduyðng gvsatnèe.
Wedvgvp sèldaptaq Vpuq dîrè wa vgo nö wáxè we çe. Werè nö Brigadier
53
Lazum Tangji, Col. Khun Nawngmaq çe. War Officetaq vgo wáxèrè nö Månrè
wa çe. Ngâ Major Vgí Dó nö, vzíyaq mvdëkaq wáxè lðm dvgðmxèvpxâ dö,
vmçngsñng sðn dvgömmëpå wa óngâe. Kagó karèsñng ngâ nönt tvlíç gvsvtlðm
nönt mâvl.
Xá línxè we xvkse nö, Naw Seng mvdë kånç tvpbóxârè Möngnge
mêngdî Zau Lawnyðng tvlengrángâ. Wemepvng kånç vdå mvrèngkaq
xvloënè gö ângnönt wa çe? wa tvlengëe. Måpvng kadö wâë we mvxángë.
Naw Seng mvdësñng dvbáxèapmè we, 1st Kachin Rifles dap (Lashio) kånç Lt.
Mvkong Xvroy nñng wá dö du tiqpå nñng ângmaq mvdësñng gö tvpbóxâ
we, surrender wáxè ráèrè çe, mvrâ dvkâ måzçnôngni, wvng låga vrongë nö,
låga nñng tvpwa, ângmaq dap Lashiosñng xvlawngyñngâ. (Yarè nö jôngjóng
ngâ nönt xânxär we dvtanëe.)
Måpvng xáng nö, Miwa mêng rvgaq dvrönt Mönggu mvrènghöq Naw
Seng mvdësñng rá lîngbóxâ. Ângmaq gö zñndvtut vtxèe. Möngnge mvrèng
vgipå du Zau Lawnsñng nö ngâ vsñngrè vzíyaqkaq tålepå çe, wa nö Naw
Seng mvdëç xvtráâ.
Nöngmaq nö Musekaq rá yöntxèdaqxâ. Nöngmaqç línè we information
nö, “Naw Sengyðng vbápåla nö nönt nvrôm gvzâ te nô xvre gèlâ gvzâ
mvdaqpåla, Mänç Mënggâng mvzân (WW. II.) gvsvttaq dvzaqxè we
Wunpawngpåla wa çe. Nâmaq gö xvlá wa nâyáxènông nô åyernông wa
tuqlíngè.” [Mëngzôlámè måpvng línxè we xñngkâ nö, Naw Seng mvdëtaq
nö, Capt. Naw Seng, Major Injaw Tang, (Subedar under British), Capt.
Pvranggâng Dó, Lt. Khong Sein, Lt. Mvkong Xvroy, Sgt. Xipan Dó, Pîngmoq
Pung, Bayhum Pung, Vpuqsårè, Mvrîsårè nñng Lachitsåpåla çe. Du Injaw
Tang nñng Du Khong Sienmaq nö wenóng December xvlá dvgvp, Mandalay
tung kånç Court Marshal waë nô xvloyângâ. Mänç Mënggâng Mvzân (WW
II.) gvsvtyângèrè ç rvt, kemsa zçë ku çe.]
Ngâ nö Maymyo dapsñng vtðngðmmâ måpvng, tiqkvt rá rvgaq dvrônt
gvwán nñng dåzðr rvt, Sam mêng tèkóttut (Frontier Areas)kaq toklêngâ.
Wedvgvp Naw Seng mvdë nö Mèwâ mênglap, Möngngekaq rapxèráè, wa
táxèe. Naw Sengkaq dvbáxè we Saw Ba Gyan mvdë gö Mèwakaq vtxèapmè.
Vzíyaq pvlik du, Bo Gyinsñng nö xatnë nô, ângë sèlsårèsñng nö Naw Seng
mvdë xölxèbóè, wae.
Mèwâ Möngmau rvgaq vl Vpuqri gö xoqë nô, Kutkhaisñng Naw Seng
mvdë nö vtðngráè. Kutkhai vl lvngârä gucângrárè xvngbe Naw Seng mvdësñng
dvbvngxè lðm rvt vgîngbóâ.
1950 nóng January xvlá 1 ni kånç Vzíyaqkaq vl we sèldaprè dè lðm ç we,
Bhamo Lashio gîrhöm tvrârè xvngbe Naw Seng mvdëç xöbóâ. Çwe, nöngmaq
mvdë nö xini gvsvt we gö mvwâè nö âlèe. Myitkyinayðng Training vwáxaqrè
54
tiqmaq NBL kånç xádaqâ. Wekvt kånç nö gvsvt lðm dvpvt vmçng dvtuqdaqâ
nö, gvsvt pñngbóxâ. Namkhek mvdñm, Namnge, Namne alë we gîrhöm
xvngbe gvsvtbóxâ. Webaq gvsvttaq vbárè nö, nöngmaq mvdëtaq, mortar dap
kñmpå Capt. U Byit Tu, Capt. Gumja Naw, Lt. Dvbang Yaw, Laraw, Malang
Tumaq nñng ngâ Vgí Dómaq çxâe.
Wemåpvng Capt. Gumja Nawmaq nö Kutkhaiyðng, Namhpak
mvrèngtaq tuqámè we, rvzèså xvnvng tiqyðng kånç Naw Seng mvdëç tvpbóâ.
Capt. Gumja Naw zínxè we Jeep modo gö wðrráâ. Kadö çnè gö, Capt. Gumja
Nawsñng nö xvtbóâ na çe, wâè nô gvzâ nönt dvxâèe. Dvgárèkaq ngâ Vgí
Dóç nënggwôn zóngë we nö, “Mvzântaq tvpbóërè nö xvt mvdaq. Ângmaqç
gö xvtjóng nö damvxatnëni,” vllëe. Måpvng ni gômsung dinggá 60 zçè nö
laqxvlângatnë dö wâbóxâ.
Naw Seng mvdëç låga tiqgômç åwvpmvtxâ. Låga wegômtaq nö, “Nâmaq
nö niq vm we vgi åçnônge,” wa we låga çe. Weyðng kånç nöngmaq gö nvrôm
în wâè nô Wunpawng xvdaq wa, nönt nö vmôllámè. Vnatnvm lðm gö mâvlbóè.
Kagó xè, kagó jërnè gö laqjërrè, wa ngâ jër nâ jër gvsvtbóxâ.
February xvlá be weê, ângmaq Naw Seng mvdë nö Mèwâ lapsñng rá
vtxèámè. Capt. U Byit Tu mvdëç nö Miwa mêng rvgaq dvrönthöq yerbóâ.
Sam mêng Tèkótut Naw Sengë sèlså mâvl dö gvsatnè nö dvxårbóxâ. 1950
nóng September xvlá kånç nö Naw Seng mvdë nñng mvzân wâèlëng nö
dvdðngbóxâ. Mvzân dðngxèbóè rvt, Muse xvnvng vl mêngdu, xaqrärè goè
nô dvkômèdángç, Awng Pvdang Bêy wâèe. Kutkhai vsingtaq Wundawk
wáxèpå Khun Sengsñng çdðngte xvngbe nö tvlebóxâ. Ngâ Vgí Dó mñng
nö Museyðng vl we sèl camprè xini målînôngni, weyðng åyângë wa rvt
måpvnglap ñlrángâ.
Muse kånç, yñng lðm roq lðm nö, Namphak wâng kånç Pangkhai,
Möngsi, Möngya, Lungthang, Phawng Seng, Mönggu, Möngbaw, Namkhek,
Howa, Namtu, xvnvng nñng Yunan-Burma Road xvngbe yângè we çe. Wedö
gvwânèdángç Musekaq rá tuqdaqxâ.
Akvt nö rômnvngrè rvt ngâç vhómyñngâ we tvrâ gö xôn lðm çe. Pâwálðm
wani, vdå åjër, ådaq tvrâ wa åxônënè gö dvxðngxè vlvtne. Vdåç nâhómë we
mvrâ zèbårè gö xónxè râe.
Ngâ Lt. Col. vya línbóngâ måpvng, Museyðng vsêng dåzárè dvgvp
âlèyðng, Capt. Maru Gamsñng nö Mvwâ nñng Mån mêng rvgaq dvrönt
Kyukhuk wa we dvbâlëng vsêng dvzðrrëe. Kupa nö Mèwa keng sèlsårèç
vsîngëe. Çwe, Capt. Maru Gam nö nôç tvruxè nö pânönt mânönt kupa
Mèwâlapsñng läxçámè. Mèwâ sèlsårèç tapmë nô, Mangsisñng xvlebóâ. Ngâç nö
Miwa Embassysñng låga vrongbóngâ.
Welëng dvkâ rvt, ngâ nö Rangoon War Office kånç ågawnglêngâ. Wervt
55
Rangoonsñng dôngðmmâ. War Officeyðng nö, ngâsñng (District General
Court Marshal; High Tancen Act) lîngç åkawngbóngâ. Dvrá welëng nö sèldap
kånç tä vtvnglëng çe. Dvrá ríng (Court) kånç dvrá welîngç kâsiq ratnë nô zi
we dvkâ dvpó nö:
1. Xvtlðm (Sentence to dead)
2. Prattung xvrínglðm (Life Imprison)
3. Vdå mêng kånç lîng lðm (Deportation) yadö vxôm pânç sêy we çe.
Mvdñmyðng xónxè dö, War Office Army Courtyðng dvrá welîngç
åkawng nô, dårâng we vhómbóngâ. Çwe, ngâç gö dvrá xángë hvnsåç defence
wðngxônge. Lñngdôm kâ ratnë nitaq nö pâ gö mâhómbóngâ.
Wemåpvng kvtrá, wedö ç we dvkâç Lt. Col. Zau Gamsñng (S.K. Zau
Gam) gö dvrá sêyyë rvt, xënçpå laqdira wa rvt, ngâ gö dôngbóngâ. Jë mvjënè
gö, ngâ gö ânglap wðngxông nô xón dvbvngëe. Ângsñng nö Summary
General Court Marshal wâë we çe. (Ngâç ângsñng dvxá zángë, ângë ðmpâ
taqså dvbvng nö laqmvdeaë, wvng rvt ngâç gö xônbóngâ. War Office kånç
sêyyëlëng nö ângç vlä jóng vläë we dvkâ çe. Naw Seng mvdë di dvgvp,
dangpå tiqdâmså gö mâdâpoqxaq, Naw Sengsñng xvleë, Naw Seng nñng
tiqyaq tiqdö tiqyðng yömp we, vzíyaq lapmç dómbóâ rvt dvrá koë we çe.
Wedvgvp Lt. Col. Zau Gam nö Mån mêng UMP daprè xvngbe mvdñm vgo
wáxè dvzárëpå çe.)
War Office Army Courttaq, ngâç,“Çe, Lt. Col. Zau Gam nö sèldu wa
mvtaq, âng nö Sáng kóxâè we vtêngtaq, dômsâ gvbâ gö çe. Tiqkvt kvt Sáng
pvlâså xëng nô mvdómxè dö Sángç xvmânë we gö vlle. Âng mângmâng
Naw Seng mvdëkaq wáxè we nö môç. Sáng pvlâsåç xvmânë rvt bón vdubóè
we çe.” vlbóngâ. Ângsñng gö lñngdômtaq nö Court Marshal pension ku lo
dvzðrlðm kâsiq rvtbóâ. Çwe, jôngjóng nö mâxvloë. Pâwálðm wanè, dvbong
dvmyaqrè xini gvzâ vl rvt çe.
Yapå Lt. Col. Zau Gam tvrâ gö xôn lðm vlle. Ângsñng nö 2nd Kachin
Rifles dapsñng vsçlbóâ nô, âng tvle ngâ nö Maymyoyðng ðl dåzðr nô, Mån
mêng UMP daprè xvngbe mvdñm yñng lðm bñnlè tvledaqâ. 1951 nóng
August 31 nitaq Lt. Col. Zau Gam nö Magwiyðng Mån dvbëngrè nñng vxvt
ke sómyângè.
Ngâ Maymyoyðng ñlbóngâ måpvng rvgaq dvrönt (Frontier Areas) kadö
ca má? wa yñng lðm dvpvt Bhamosñng Tèsangpêtaq ngang lðm dðnxông nô
lämvt gö dvgó dðngbóngâ. Sangpêtaq zðngxôngðmnông nö, ngâ rínglðm
zângtaq Mån tiqpå ríngdae. Wervt Sangpê kðngpåsñng ngâ rínglðm zângtaq
âng lvrungnè nö, vlbóngâ. Weyðng ríng lðm dvpvt ngâ nö warrant vzçxaq çe,
vlbóngâ. Sangpê kðngpåç nö we Månpåsñng tvnänä vdörë nô mvrinlíngâ.
Wervt, ngâç rá Sangpê kðngpåsñng to âng ríngbóè we nö laqrung mvrâ,
wa ngâ nö saloonyðng rung nô zínxônge. Döráè kvt welëng saloontaqni
56
yömpme.
(Mvdñm dîrèç ngâkaq xvlolðm nyân wâë má? nö mvxángë.) Månpånç
tiqdö wáxè nô, ngâsñng nö War Officesñng rá åxokbóngâ. Webaq nö
(Summary General Court Marshal) dvráç åkawnge. War Office Courtyðng
webaq ngâsñng dvrá åjiprè nö Mån du vtvngrè çe. Ângmaq vgo vmorètaq gö
sömban mvxä râbexaqrè wa çe. Ângmaq bålaq colon mvtírètaq gö mvxä dñng
warè wa çe. Ângmaqç rá sip åláng nô dårange. Ngâç gö “Yalëng nö Battle Field
bôn we dvkâ gö môç. Sangpêtaq zínxè vdu ke, ngâ ríngdvngyðng vsñng tiqpå
ríngdárè rvt, ngâç warrant zóngë we ríng lðm laqçni, wa sangpê kðngpåsñng
röntnëe. Sangpê kðngpåç lå nö tvnä ne vdörë nô mvrinëe. Ngâ nö saloontaq
rung nô lvzunxôngvpmânöng. Tvrâ yñnggîng saloontaq wa ríngapmâ. Tiqdö
zínxâè we mêng vsñngrèkaq gö röntdñng çe. Ngâ mâyâng. Ngâç vwvnxaq
ríngdvnglëng kadö çámè, wa nö röntlðm vkë vkðng nö vlle, ngâç mâlängë.
Ngâç pâ tiqpñn gö ângsñng mvwñngvpmë, vllënông gö durè tiqmaq nö gvzâ
vtärxèe. Wervt, dupålaá, nâmaq mvdñm durèç åzçxâ we Lt. Col. vyalëng nö
mêng vsñng vyat tiqpå lñngpvngö wa ç kvt kånç, ngâç gö nâmaq durèsñng
vtñngëe, wa vyarè cut lðm dðnlêngâ ke, Mån dugvbâ tiqpåç, kä! xini, Bëmígyç
wedðngte nö måmåhåni, wa ngâsñng kok tiqzângsñng åxölbóngâ. Måpvngö
ângmaq kadö vrîng má? nö mvxángë. Çwe, todö, Army Court Roomsñng
rá dåtñng nô, kâsiq ratnë we nö, “Duq Bëmígyç Agu Di, nâsñng nö pâdvrá
sêylðm mâvlbóè. Ålo nô, nâë dapsñng nâtvngvm. Weyðngö, ângwâ dö bñnlè
åwavm,” wa åvlle. Exônënè nö, webaq gö ngâ jër nô ângmaq nö sóm ku çe.
Ngâ nö ngâ jërrðmmâ wa dvdvmxônge. Måpvng nö svróng gö, svróngrángâ
rvt, 1951 nóng lñngdôm xvlátaq pension ku lo vduyângè.
Wervt ngâ lvpattaq Gvraykaq vtvngxaq oqâ wñng nö její dómmë we nö;
1. Mänç Mënggâng Mvzân (WW. II.) måtaq, Mån mêng dvbëng

ângpñnpñn mvzânrètaq gö gvsatni baq vrñm, dvmmá wa we nö
tiqdñmså gö mâsaq dö, Gvrayç åronk nô xålutyñngâ rvt, Ângsñng
oqâ.
2. Ordinary sèlså kånç British bântaq Jemadar vya, weyðng kånç Major
vya, Major kånç gö Lt.Col. vyahöq, yadö rank ângdvtñngtñng åhânggó
gö Gvray çe wvng kðm nô, Ângsñng dvgîng zóngë taqsêrç xvringëe.
3. Ngâ vdáng we dvrårè çdðngte nö mvmebaq, Mënggâng mvzân çráè

rvt, Maymyo Army Departmentkaq vdáèrè xvngbe tvleyñngxâ.
Kathayðng kånç Indiakaq vtxè vdu dvgvp, vdángrè xvngbe gwör
vduyângè.
57
4. India kånç Mån mêngsñng Japrè gvsvtlðm Brigadier Wingate vgo
wáxè nö India mêng kånç wvnnë we dvrårè, Kaiktu wa zângtaq xvngbe
gwör vduyângè. Vrá Nyaunglebin mvzântaq ngâë dvrårè nö truck
tiqlëng ç we weyðng gö gwör vduyângè. Vdá mvgâm, dvrvt dvrë
xvngbe nö Gvray wörtaq wa vlle, wvng nô nönt mvtèn. Nönt
xvlómxônge.
5. Kapâ vmvng nô, tènnè gö, ângsó ângsårè vzèng vza dö åwvnggó gö
Gvray ç rvt, ngâsñng mvzân ângpñn kånç xålutyñngâgó Gvraysñng
wa oqâ wvng nô xvkse kðmxè lðm wa çe.
6. Lñngdômtaq nö rômnvng rômcvngrèç vläë rvt, nönt dvgoqrè rvt,

Summary General Court Marshal nö vnç baq vhómmënông gö
kadöwa kâ xôn nô defence wáxè lðm, gvsvt zitnönt åzönggó gö ngâ
Gvray Yehowa wa çe, wvng nô, Gvraysñng dvgîng vrung zóngëe.
Amen.
Ex. Lt. Col.

Agu Di
Recording His Expriences
1992
58
Jemadar, Agu Di, MC. with Officers
Subedar, Agu Di, MC. BGM

with 4th Burma Rifles’ Officers
59
Tibet
China (Yunan)
Ledo
Putao
Bhutan • Ra wangs
Yang
lls
Homalin
Hi
India (Assam) Sumprabum
tsi
ga
•
Na
R.
Salseen R.
Kohima
.
•
tra R. • • Myitkyina Ma
R
ap u 
wi
ek
State
d
am Imphal
Kachin N
Chin
ong R.
R.
Br
• II. Indaw
li
• Katha
we
•
Sh
Tamu
ills
nH • Bhamo
Comilla Chi
• • Kutkai
Kalewa
Inawadi R.
Namdu IV.
Chittagong • Lashio
Shwegyin
• Maymyo Kokang
Taungyi
•
ates
Mandalay n St Wa State
Pakokku Sha
Kengtung
•
Tachileik
Ar • Yenanchyaung
Loikaw • Laos
Akyab ak • e
an a
Bham Taungoo
Sta
t
III. aya
K
Sittang
Ramree Chiangmai
Prome
Sandaway Tuangup •
R.
Kar I. Maesot
en •
Sta
Bay Tharrawadi te
of Bengal Pegu
•
Thaton
ren
Battle Field I. with Jap Rangoon

Ka
Battle Field II. with Jap Moulmein

Bassein
Battle Field III. with Jap
Red/White Bama Communists Siam (Thailand)
•
Ye
Battle Field IV.
with Naw Seng & KTM.
Tavoy
Burma • Bangkok
• Mergui •
(Pre+Post Independent)
Mon
Main Towns, Rivers, Railways & Firefields

State
• Province Airport River

Train Station Border Train Road
60

Rawang Book - Rvwàng Kàru - Méní Mòngàng Mvzàn NV̀NG Vgú Dǿ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rawang Book - Rvwàng Kàru - Méní Mòngàng Mvzàn NV̀NG Vgú Dǿ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Second World War & Lt.Col.

Mänç Mënggâng Mvzân

WW II & Lieut.- Colonel AGu Di

The Original Recorded:

Du, Khawnglang Phung

Mvzân bôn we mvtí 10

Union of Burma Front 28

AAG : Assistant Adjutant General, a Lt.-Colonel in A

Commander: Brigadier O.C.Wingate, D.S.O., Late Royal Artillery.

Mvzân Bôn We Mvtí

1. Nñmlat tiqpñn nö paqzç ângpñn xálíngë dvgvp, dvgá mêngdânsñng

1. Americanpå nñng Russiapå gö Alaska xvnvng mêng vtölë nô tvnäså vxvt-

Muqhóm Mån Mêngyðng Japan

Zñndvtut Nöngmaq Dap Dèè Tvrâ

Kathayðng kånç nö Mandalay bôm lñngpvng (Mandalay Nandaw)

Kukçyðng kånç bíngráxâ Tvrâ

Ledo Kånç Namyunghöq Dèè Tvrâ

Assam mêng nö Nagaland mvdñm Nñmsvr tèkókaq vl we India mêng

Namyíng Kånç Kvloq Bômhöq

1. Seven day rations (Xvngöt ni ðm lðm)

Gvlá Mêng Âlè Dvgvp Ç tvrâ

Vietnam: Vietnam mêng nö Asia mêngtaqö sñm we tiq mêngså çe.

Dåni nöngmaq âlè we Mån mêng (Union of Burma) wa Xvnglut måpvng

Takhin Than Tun & Thakin Soe

Nyaunglebin Rvgaq Gvsatnè Tvrârè

Yayðng gvsvtnaè tvrârè mvxól ângdong ku vnðnnë nö vrungë we çe.

Nawng Seng Tvrâ

Naw Seng (KNDO) Mvdë

1. Mänç Mënggâng Mvzân (WW. II.) måtaq, Mån mêng dvbëng

3. Ngâ vdáng we dvrårè çdðngte nö mvmebaq, Mënggâng mvzân çráè

6. Lñngdômtaq nö rômnvng rômcvngrèç vläë rvt, nönt dvgoqrè rvt,

Ex. Lt. Col.

Jemadar, Agu Di, MC. with Officers

Subedar, Agu Di, MC. BGM

Battle Field I. with Jap Rangoon

Battle Field II. with Jap Moulmein

Main Towns, Rivers, Railways & Firefields

• Province Airport River

You might also like