Το κείμενο πάντα – αλλιώς

1. Ο έντυπος λόγος φθίνει. Όχι· μετασχηματίζεται. Το Δίκτυο και τα new media σαρώνουν το
κείμενο και την ανάγνωση. Όχι· τo Δίκτυο ανανέωσε το κείμενο και την ανάγνωση – τα πήγε σε άλλο
επίπεδο, τα μετασχημάτισε, πάντως δεν τα σάρωσε. Η συζήτηση για το μέλλον του Τύπου, σε
περιβάλλον ραγδαίων αλλαγών στην επικοινωνία, διεξάγεται με αγωνία, ιδίως όταν οι συνομιλητές
είναι δημοσιογράφοι. Οι δημοσιογράφοι αισθάνονται απειλητικές τις αλλαγές, αισθάνονται ότι οι
αλλαγές εν πολλοίς συμβαίνουν ερήμην τους, κι αυτοί τις παρακολουθούν ανήμποροι. Δεν είναι
έτσι. Οι κυκλοφορίες συρρικνώνονται, τα διαφημιστικά έσοδα πέφτουν, αλλά οι εφημερίδες δεν θα
πεθάνουν. Θα αλλάξουν, θα μειωθούν, θα γίνουν κάτι άλλο, αλλά δεν θα εξαφανιστούν. Όσες
επιζήσουν, όμως, θα αλλάξουν, βαθιά, δραστικά, ουσιαστικά. Οι δημοσιογράφοι θα επινοήσουν αλλιώς
τη δουλειά τους, τη συμμετοχή τους στο επικοινωνιακό σύμπλοκο, τη λειτουργία τους σα γραφιάδες,
σα δημιουργοί, σα διαμεσολαβητές· αλλά δε θα χαθούν.

2. Το Δίκτυο αποκάλυψε τις αδυναμίες και τις ευκολίες των έντυπων μέσων. Αποκάλυψε την
ιδιοτέλεια και την υπεροψία, το κακό ή αδιάφορο κείμενο, το copy-paste και την κουτοπόνηρη
λογοκλοπή. Η αχανής, δυναμικά εμπλουτιζόμενη βιβλιοθήκη που χτίζεται μέσα στο Διαδίκτυο
αποκαλύπτει ανελέητα όλες τις αδυναμίες και τις ευκολίες των δημοσιογράφων. Και επιπλέον κλόνισε
ανεπανόρθωτα την παράδοση: Η εφημερίδα ήταν μέρος του διαφωτιστικού προγράμματος,
ήταν υπό κλίμακα η Εγκυκλοπαίδεια, περιείχε όλα τα νέα και όλη τη γνώση· ήταν η πρωινή
προσευχή του αστού. Όχι πια. Αφενός διότι δεν υπάρχει ο κυρίαρχος αστός, αλλά μια απέραντη
μεσαία μάζα – οι κατεξοχήν χρήστες του Δικτύου σήμερα. Αφετέρου, διότι τα νέα τρέχουν ακαριαία
σαν headlines (επικεφαλίδες) παντού όπου υπάρχει ένα μόνιτορ, και η γνώση αποτίθεται δυναμικά
παντού στο Δίκτυο, σε απίθανους τόπους, σε κάθε γωνιά, και όχι μόνο στη Wikipedia.

3. Είναι άχρηστη λοιπόν η έντυπη δημοσιογραφία; Κάθε άλλο. Ο δημοσιογράφος μπορεί να χάσει
όλες τις άλλες ιδιότητες – του μεσολαβητή της εξουσίας, του προνομιακού συνομιλητή με «πηγές»,
του ιμάντα μεταφοράς κρατικών πληροφοριών, του θηρευτή news – αλλά δεν θα πάψει να είναι
παραγωγός περιεχομένου. Παράγει κείμενο: πρωτογενείς αφηγήσεις, ριψοκίνδυνες γνώμες, πρώτες
ματιές, συνθέσεις, πλαγιοκοπήσεις. Και στυλ. Όταν το Δίκτυο ανανεώνει το κείμενο, το λόγο, σε νέο
πλαίσιο έστω, όταν πια αντιλαμβανόμαστε ότι ο βασιλιάς δεν είναι τα νέα γκάτζετ, ούτε καν το
λογισμικό, αλλά το περιεχόμενο, ε, τότε αυτός που ξέρει να παράγει περιεχόμενο βρίσκεται στο
προσκήνιο. Ο δημοσιογράφος βρίσκεται στο προσκήνιο λοιπόν, αλλά πώς; Άλλος. Μετασχηματισμένος
και προσαρμοσμένος στο νέο κειμενικό περιβάλλον· έτοιμος να ανανεώσει τις δομές και τις φόρμες
του κειμένου του· μόνον έτσι. Έτοιμος να αλλάξει, αφήνοντας πίσω τις ευκολίες, την αλαζονεία και
την οκνηρία του κλειστού Γουτεμβέργιου κόσμου· έτοιμος να αποδεχτεί ότι οι πληροφορίες είναι
διασπαρμένες παντού και προσιτές στον καθένα, στο κάθε συνδεδεμένο λάπτοπ των 100 δολαρίων, σε
κάθε κινητό τηλέφωνο. Κι ότι αυτός οφείλει, αδιαπραγμάτευτα, να είναι ειλικρινής, βαθύς, ταχύς,
άμεσος, συνθετικός, και στυλίστας. Δηλαδή, στην εποχή που ανατέλλει (ή λένε ότι ανατέλλει) η
δημοσιογραφία των πολιτών, τα μπλογκ, τα social μικροδίκτυα, τα εκατομμύρια βίντεο YouTube, οι
peer to peer συνδέσεις, οι απέραντες δεξαμενές κειμένων, αυτή ακριβώς την εποχή ο επαγγελματίας
δημοσιογράφος ανατέλλει ξανά κι αυτός ικανότερος και πιο διακεκριμένος από ποτέ. Όταν όλοι
μπορούν να κάνουν grosso modo (κατ’ αναλογίαν) την παλιά δουλειά του, αυτός πάει ένα σκαλί πιο
πέρα: Κάνει άλλη δουλειά.

4. Αυτή η νέα δουλειά δεν είναι και τόσο νέα. Ο 20ός αιώνας, του κινηματογράφου, του
ραδιοφώνου, της τηλεόρασης, των περιοδικών και των βιβλίων τσέπης, έχει ενοποιήσει ήδη τις
γραφές και έχει άρει τον τυπικό διαχωρισμό Υψηλού και Μαζικού. Ο συγγραφέας δεν γράφει
τυλιγμένος μετάξια στον πύργο του· ο συγγραφέας γράφει παντού και συνεχώς. Η γραφή είναι
συνεχές: ποίηση, μυθιστόρημα, σενάριο, θεατρικό, δοκίμιο, μελέτη, χρονικό, δημοσιογραφικό
αφήγημα, χρονογράφημα, όλα αποτελούν ψηφίδες του ίδιου μωσαϊκού, όλα παράγουν στυλίστες, και οι
επαρκείς γραφιάδες μπαινοβγαίνουν σε όλα τα είδη με την ίδια άνεση. Αυτή είναι η μόνη οδός για το
δημοσιογράφο σήμερα· η οδός του μετανεωτερικού auteur. Κι ένα τέτοιο πλούσιο, διακεκριμένο,
δυναμικά πλασμένο πεδίο γραφής θα είναι η εφημερίδα προσεχώς. Το κείμενο θριαμβεύει – αλλιώς.
Νίκος Ξυδάκης, εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 29/6/08
Θέματα:
Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου (110-120 λέξεις).

Β1. «Η εφημερίδα ήταν μέρος του διαφωτιστικού προγράμματος, ήταν υπό κλίμακα η
Εγκυκλοπαίδεια, περιείχε όλα τα νέα και όλη τη γνώση· ήταν η πρωινή προσευχή του
αστού»: Να αναπτύξετε το περιεχόμενο του παραπάνω αποσπάσματος σε μία παράγραφο 80-90
λέξεων.

Β2. α. Με ποιον τρόπο επιτυγχάνεται η σύνδεση (συνοχή) μεταξύ των παραγράφων 4 και 5;
β. όμως, επιπλέον, λοιπόν, : τι δηλώνουν οι παραπάνω λέξεις;

Β3. Ποια σύνταξη (ενεργητική / παθητική) χρησιμοποιείται στις παρακάτω προτάσεις; Να

δικαιολογήσετε τις επιλογές του συγγραφέα.
- Ο 20ός αιώνας έχει ενοποιήσει ήδη τις γραφές…
- Η συζήτηση για το μέλλον του Τύπου διεξάγεται με αγωνία…

Β4. α. αλαζονεία, οκνηρία, τυπικό: να γράψετε από ένα συνώνυμο κι ένα αντώνυμο των παραπάνω
λέξεων.
β. Στην τελευταία παράγραφο να βρείτε δύο περιπτώσεις συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

Β5. εν πολλοίς, ερήμην: να χρησιμοποιήσετε σε δικές σας προτάσεις τις παραπάνω λόγιες
λέξεις/φράσεις.

Γ. Τα τελευταία χρόνια οι εφημερίδες έχουν χάσει σημαντικό μέρος του αναγνωστικού τους κοινού.
Πού οφείλεται αυτό το γεγονός και πώς θα μπορούσε ο Τύπος να ξανακερδίσει το κοινό του, στην
ψηφιακή εποχή που ζούμε; Το κείμενό σας να έχει τη μορφή ομιλίας σε εκδήλωση του Δήμου της
περιοχής σας.
 Κείμενα αναφοράς
1. Τύπος σε κρίση, με φόντο μια καταστροφή
Η κρίση του Τύπου είναι για τους δημοσιογράφους σαν τις ανίατες ασθένειες που πλήττουν
ένα μέλος της οικογένειας: όλοι μιλούν ψιθυριστά γι’ αυτήν, με μετωνυμίες, με εξορκισμούς,
όλοι πιστεύουν ότι κάποιο θαύμα θα συμβεί... Αλλά το θαύμα δεν έρχεται. Τουλάχιστον από
εκεί που το περιμένουμε και όπως το περιμένουμε.
Το θαύμα έρχεται σαν τραύμα. Ιδίως στη χειμαζόμενη Ελλάδα, όπου η κρίση στον Τύπο
ενδημούσε πολύ πριν από την οικονομική κρίση που κλονίζει πια όλη τη χώρα. Κρίση τριπλή:
αφενός, η διεθνής δομική κρίση του Τύπου, σε μια μεταιχμιακή εποχή για την ενημέρωση και
τη δημοσιογραφία, στη μετάβαση από τον χάρτινο στον ψηφιακό πολιτισμό. Μετά, η κρίση του
εγχώριου μοντέλου: της διαρκώς διαστελλόμενης φούσκας των μίντια από το ’90 έως σήμερα,
με αγοραπωλησίες συχνοτήτων, λαθρόβιες εφημερίδες, φοροδιαφεύγουσες και
εισφοροδιαφεύγουσες, που συντηρούνται με κρατική διαφήμιση, σαλταδόρους επιχειρηματίες,
αεριτζίδικες εταιρείες που αντλούσαν κεφάλαια από το Χρηματιστήριο, ασφυκτική διαπλοκή
με οικονομικά συμφέροντα και λόμπι εξουσίας, εντολοδόχους ή ανεπαρκείς δημοσιογράφους...
Θα αρκούσαν αυτά, για να σαρωθεί ο Τύπος. Αλλά ήρθε και το τρίτο: το εγχώριο κραχ και το
ευρωπαϊκό ντόμινο.
Σε αυτό το φόντο πλέον, φόντο κοινωνικής καταστροφής και πολιτικής - πνευματικής
ένδειας, πρέπει να δούμε την κρίση που σαρώνει τον ελληνικό Τύπο. Και την υστάτη ώρα, να
μιλήσουμε, να ασκήσουμε αυτοκριτική, να ονοματίσουμε την ασθένεια, μήπως και
καταλάβουμε τι συμβαίνει και τι θα συμβαίνει εφεξής. Να κατανοήσουμε, ας πούμε, ότι το νέο
τοπίο των μίντια δεν είναι καλύτερο ή χειρότερο για τους αναγνώστες–πελάτες, τους
καταναλωτές ενημέρωσης (κατά τη γνώμη μου, είναι πιο χαοτικό), αλλά φαίνεται ότι μπορεί
να υπάρχει και χωρίς επαγγελματίες δημοσιογράφους: αυτό νομίζουν οι καταναλωτές, αφού
βρίσκουν την τροφή τους δωρεάν στο Διαδίκτυο. Οσο διαφορετικός είναι ο ιντερνετοφάγος
καταναλωτής σε σχέση με τον αστό εφημεριδαναγνώστη, άλλο τόσο διαφορετικός είναι ο
δημοσιογράφος του Διαδικτύου σε σχέση με τον «εφημεριδά». Ο εφημεριδάς ανήκε στη μεσαία
τάξη και έγραφε γι’ αυτήν· ο διαδικτυακός είναι ένας πρεκάριος, ένας επισφαλής που
πληρώνεται με μπλοκάκι, στην εποχή που η μεσαία τάξη πεθαίνει γοργά, άρα δεν της
απευθύνεται καν. Σταδιακά, οι περισσότεροι δημοσιογράφοι γίνονται σαν τους διαδικτυακούς,
ντεκλασέ και επισφαλείς· στους αντίποδες βρίσκεται μια ολιγάριθμη ομάδα επώνυμων
δημοσιογράφων, με υπογραφή, με την προστιθέμενη αξία του σταρ. Οι πολλοί μεσαίοι, αυτοί
που παρήγαγαν τον πολιτισμό της εφημερίδας, τον πολιτισμό της νεωτερικότητας,
εξαφανίζονται μαζί με τη μεσαία τάξη που τους ανέδειξε, τους έτρεφε και στην οποία
απευθύνονταν.
Το αναδυόμενο σχήμα των μίντια είναι φαινομενικά μόνο πιο δημοκρατικό· ουσιαστικά
οδεύουμε σε διαφορισμό, σε μίντια δύο ταχυτήτων: γρήγορη και αργή, για πλούσιους και
φτωχούς, για ελίτ και μάζες. Στην αργή ταχύτητα, τα μίντια θα είναι δωρεάν ή πολύ φτηνά,
και η προσφερόμενη ενημέρωση γενική, ρηχή, χωρίς αξιολόγηση· μια διαρκής ροή θραυσμάτων
χωρίς νόημα. Στη γρήγορη ταχύτητα, η ενημέρωση ιεραρχείται, αξιολογείται, ταξινομείται,
εξηγείται, νοηματοδοτείται – και πληρώνεται, απ’ όσους μπορούν να την αξιοποιήσουν για να
κερδίσουν: ισχύ, επιρροή, χρήμα.
Η αργή ταχύτητα κατακλύζει ήδη τον κόσμο μας: είναι τα δωρεάν ραδιοτηλεοπτικά
κανάλια, είναι τα φρι πρες, τώρα πια και τα σάιτ με αναδημοσιεύσεις και sampling των
«χάρτινων» μίντια. Στην Ελλάδα, μέγα μέρος των ραδιοτηλεοπτικών μίντια και σχεδόν όλο το
Διαδίκτυο στηρίζονται σε αυτό το sampling και στον σχολιασμό των παλαιών χάρτινων μίντια·
ουσιαστικά συνιστούν ένα μετα-μέσο, μια μεταγλώσσα με αξία μικρότερη από την πηγή τους.
Αλλά είναι δωρεάν... Εχει αξία αυτό το δωρεάν; Κατή τη γνώμη μου, ελάχιστη. Παρότι το
Διαδίκτυο είναι μια ανεκτίμητη βιβλιοθήκη, η δωρεάν ενημέρωση των μπλογκ και των
ιστότοπων είναι στην καλύτερη περίπτωση μια διαρκής επανάληψη ίδιων ειδήσεων, χωρίς
αναφορά πηγής, εκτός πλαισίου αναφοράς, με τρόπο που δεν παράγουν νόημα. Ελάχιστοι
ιστότοποι παράγουν ενημέρωση πρωτογενώς, και κανείς απ’ αυτούς δεν μπορεί να είναι
βιώσιμος οικονομικά.
Με αυτή την έννοια, τα πρώτα θύματα της διεθνούς κρίσης του Τύπου και της κατάρρευσης
της εγχώριας φούσκας θα είναι οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι. Με χαμένο το κύρος τους,
υποβλεπόμενοι από την υπόλοιπη κοινωνία, την μιντιοκρατούμενη και χειραγωγούμενη,
κατηγορούμενοι ήδη για αναξιοπιστία και διαπλοκή, ακόμη και για προπαγάνδα, πολλοί
δημοσιογράφοι θα πληγούν καίρια, μαζί με τη μεσαία τάξη, την τάξη τους, την οποία στο
παρελθόν είτε πρόδωσαν είτε περιφρόνησαν είτε φενάκισαν είτε χειραγώγησαν. Δυστυχώς, δεν
θα πληγούν οι χειρότεροι και οι φταίχτες. Αλλά είπαμε: το φόντο είναι μια καταστροφή.
Νίκος Ξυδάκης, εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 5/12/2010

2. Χαρτί ή οθόνη;
Το μέλλον του Τύπου είναι ψηφιακό, λένε πολλοί. Σε όλο τον κόσμο υπάρχουν γαλατικά
χωριά όπου το χαρτί αντιστέκεται, όμως το ερώτημα δεν είναι «μέχρι πότε;», αλλά μέχρι πότε
θα υπάρχει η έννοια της απαιτητικής, της «βαθιάς», όπως συχνά τη χαρακτηρίζουν,
ανάγνωσης, μέχρι πότε θα υπάρχει η έννοια της δημιουργικής δημοσιογραφίας (που δεν είναι
παραλλαγή της δημιουργικής λογιστικής).
Η κυκλοφορία των εφημερίδων μετριέται με ακρίβεια από τα πρακτορεία, όμως οι μετρήσεις
τηλεθέασης είναι μια πονεμένη ιστορία. Η περιοδική αμφισβήτησή τους δεν είναι μόνο
ελληνικό φαινόμενο, ενώ η πιο συνηθισμένη αντίρρηση αφορά την αντιπροσωπευτικότητα του
δείγματος. Ωστόσο, η συναίνεση (διαφημιστών και καναλιών) ως προς την αποδοχή των
«επίσημων» ποσοστών τηλεθέασης βαραίνει περισσότερο από την ακρίβεια, λένε κάποιοι
ειδικοί. Όμως το πεδίο στο οποίο δεν υπάρχει συναίνεση ως προς την ακρίβεια των μετρήσεων
είναι το Διαδίκτυο, που αρχικά χαιρετίστηκε σαν «το πιο μετρήσιμο μέσο όλων των εποχών.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες δύο είναι οι μεγάλες εταιρείες μετρήσεων στο Διαδίκτυο, τις
οποίες εμπιστεύονται οι διαφημιστές, η comScore και Νielsen, που όμως συχνά δίνουν πολύ
διαφορετικά αποτελέσματα ως προς τη δημοτικότητα των διάφορων ιστότοπων. Π. χ., το site
της Washington Post δέχτηκε φέτος τον Μάιο 17 εκατ. επισκέπτες σύμφωνα με τη μια εταιρεία
και 10 εκατ. σύμφωνα με την άλλη. Αυτή η αριθμητική αβεβαιότητα επηρεάζει άμεσα τη
διαδικτυακή διαφήμιση, που γενικά παραμένει πολύ χαμηλή.
Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα της Σχολής Δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου
Κολούμπια, το πρόβλημα με τις μετρήσεις στο Διαδίκτυο είναι το πλήθος των πραγμάτων που
μπορούν να μετρηθούν. Ετσι, μεμονωμένα sites εισάγουν και άλλες παραμέτρους, όπως την
«πυκνότητα της χρήσης», τον «χρόνο που διατίθεται στην ανάγνωση», τον «βαθμό
διάδρασης» κ. ά. Κάποια sites πειραματίζονται με ένα άλλο εργαλείο ανάλυσης, το ChartBeat
που επικεντρώνεται στις δραστηριότητες που αναπτύσσονται κατά τα τελευταία 15
δευτερόλεπτα της επίσκεψης: τι βλέπει, τι διαβάζει ο επισκέπτης, τι σχολιάζει, πού κάνει link,
τι τυπώνει, τι στέλνει σε άλλους μέσω e-mail ή Τwitter κ. λπ. Εδώ σημειώθηκε μια
εντυπωσιακή ανακάλυψη, δηλαδή ότι «σχεδόν όλοι οι αναγνώστες εγκαταλείπουν τα μεγάλα
κείμενα προτού καν φτάσουν στη μέση». Και αυτή η διάγνωση θέτει ακανθώδη ερωτήματα ως
προς τον ρόλο και τον αντίκτυπο της ψηφιακής δημοσιογραφίας.
Η αλήθεια δεν χωράει πάντα σε 17 λέξεις, σε 160 χτυπήματα. Όχι μόνο η αναζήτηση αλλά
και η διατύπωσή της. Η δημοσιογραφία που δεν είναι fast food απαιτεί χρόνο όχι απλώς για τη
διασταύρωση της είδησης, αλλά για το ζύγισμα, την αξιολόγηση, την ανάλυση και την
παρουσίαση των «αληθινών ειδήσεων», οι οποίες, όπως είχε πει ένας κορυφαίος Αμερικανός
δημοσιογράφος, ο Ρίτσαρντ Ριβς, «είναι αυτές που χρειαζόμαστε για να διατηρήσουμε τις
ελευθερίες μας». Δευτερεύουσα σημασία έχει το αν αυτές οι ειδήσεις παρουσιάζονται στο
χαρτί ή στην οθόνη.
Οι ελευθερίες δεν είναι δοσμένες μια για πάντα, ενώ κανείς δεν είναι ισόβιος και
αδιαμφισβήτητος κάτοχος της αλήθειας. Η αναζήτηση της αλήθειας εκ μέρους του
δημοσιογράφου απαιτεί χρόνο και κόπο, συχνά και ρίσκο, ενώ η παρουσίασή της δεν έχει σχέση
με το μέσο (χαρτί ή οθόνη), αλλά και με κάποιους παλιομοδίτικους παράγοντες, όπως την
ανεξαρτησία απέναντι στις κυβερνητικές και άλλες εξουσίες, την καλλιέργεια, την
ακεραιότητα, το ύφος.
Μεγάλα λόγια και εύκολα; Όμως τα λόγια, ο λόγος, οι ιδέες μάς κράτησαν όρθιους σε
δύσκολες στιγμές και ίσως θα μπορούσαν να μας κρατήσουν και σήμερα.
Μαριάννα Τζιαντζή, εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 5/12/2010