You are on page 1of 21

- 1 -

&%% fu ; e %%&
iksyhl vk;qDRk]
c`gUeqacbZ-
fnukad %& @2006-

eqacbZ iksyhl dk;nk] 1951-


Øekad % 1273@d{k&10] ¼fp=iV 'kk[kk½@06-

%& ¼ flusek O;frfjDr brj ½ lkoZtfud euksjatukP;k tkxk vkf.k iwy


[ksG] ikyZlZ] lax.kdh; [ksG] OkkLrokHkklh [ksG ¼ OgP;qZvy fjvWfyVh xsEl½] lk;cj
dWQs usV] baVjusV fdaok vakrjusV dusfDVOghVhlg [ksG] cksyhax vWyh] iRrs [ksG.;kP;k
[kksY;k] lks'ky Dyc] LiksVZl ¼fØMk½ DyCk] dWcjs dk;ZØe] fMLdks@Fksd [ksG] esGs o
rek'kk ;klg lkoZtfud euksjatukP;k iz;ksxkauk vuqKIrh ns.ks o R;kaps fu;=.k dj.ks ;k
ckcr fu;e 1960 ;k fu;ekoyhr nq#Lrh dj.;kP;k elqn;kP;k egkjk"Vª 'kklu
jkti=kr Hkkx pkj&d e/;s vf/klqpuk fn- 24 vkWxLV 2006 jksth ¼i`"B Ø- 153 rs
194½ izfl/n dj.;kr vkysyh gksrh- lnj vf/klqpusP;k mRrjkr izkIr >kysY;k gjdrh
fdaok lqpuk ;kapk fopkj d#u eqacbZps iksyhl vk;qDr gs lu 1951 P;k eqacbZ iksyhl
vf/kfu;ekps 1951 P;k eqcbZ dk;nk 22 ps dye 33] iksVdye¼3½ ps [akM ¼MCY;q½
¼MCY;q,½ o ¼ok;½ vUo;s R;kauk iznku dj.;kr vkysY;k vf/kdkjkapk okij d#u rlsp
R;k ckcrhr R;kauk leFkZ dj.kkÚ;k brj loZ vf/kdkjkapk okij d#u vkf.k egkjk"Vª
'kklukP;k iqoZ eatqjhus lkoZtfud euksjatukP;k tkxk ¼flusek[ksjht brj½ vkf.k iwy
[ksG] ikyZlZ] lax.kdh; [ksG] OkkLrokHkklh [ksG ¼ OgP;qZvy fjvWfyVh xsEl½] lk;cj
dWQs usV] baVjusV fdaok vkarjusV dusfDVOghVhlg [ksG] cksyhax vWyh] iRrs [ksG.;kP;k
[kksY;k] lks'ky Dyc] LiksVZl ¼fØMk½ DyCk] dWcjs dk;ZØe] fMLdks@Fksd [ksG] esGs o
rek'kk ;klg lkoZtfud euksjatukP;k iz;ksxkauk vuqKIrh ns.ks o R;kaps fu;=.k Bso.ks ;k
ckcr fu;e 1960 ;k fu;ekoyhr nq#Lrh dj.kkjh [kkyhy fu;ekoyh djhr vkgsr(
lu 1951 P;k eqacbZ iksyhl vf/kfu;ekP;k lnjgw dye 33 P;k iksVdye 6 e/khy
rjrqnh uqlkj lnj fu;ekoyh ;kiwohZ izfl/n dj.;kr vkysyh gksrh-%&
- 2 -
fu;e
1- ;k fu;ekauk ¼flusek[ksjht brj½ lkoZtfud euksjatukP;k tkxk vkf.k iwy [ksG]
ikyZlZ o lax.kdh; [ksG] OkkLrokHkklh [ksG ¼ OgP;qZvy fjvWfyVh xWEl½] lk;cj
dWQs usV] baVjusV fdaok vkarjusV dusfDVOghVhlg [ksG] cksyhax vWyh] iRrs
[ksG.;kP;k [kksY;k] lks'ky Dyc] LiksVZl ¼fØMk½ DyCk] dWcjs dk;ZØe] fMLdks
@Fksd] [ksG] esGs o rek'kk ;klg lkoZtfud euksjatukP;k iz;ksxkauk vuqKIrh
ns.ks o R;kaps fu;=.k dj.ks ;k laca/khph 2006 ¼izFke nq#Lrh½ fu;ekoyh vls
lacks/k.;kr ;sbZy- ¼ o R;kpk mYys[k ;kr iq<s ^^ eq[; fu;ekoyh ** vlk
dj.;kr ;sbZy- ½

2- ¼ flusek O;frfjDr brj ½ lkoZtfud euksjatukP;k tkxk vkf.k iwy xse] ikyZlZ]
lax.kdh; [ksG] OkkLroHkklh [ksG ¼ OgP;qZvy fjvWfyVh xWEl½] lk;cj dWQs usV]
baVjusV fdaok vkarjusV dusfDVOghVhlg [ksG] cksyhax vWyh] iRrs [ksG.;kP;k
[kksY;k] lks'ky Dyc] LiksVZl ¼fØMk½ DyCk] dWcjs dk;ZØe] fMLdks@Fksd [ksG]
esGs o rek'kk ;kauk vuqKIrh ns.ks o R;kaps fu;a=.k dj.ks ;k fu.kZ;kaph lu
1960 ph fu;ekoyh ¼ftpk mYys[k ;kr ;kiq<s ^^ eq[; fu;ekoyh ** vlk
dsyk vkgs½ ;krhy fu;e 1] iksVdye 1 ;ke/;s &

¼v½ ^^ lax.kdh; [ksG **] ^^ okLrokHkklh [ksG ** ;k 'kCnkaP;k ,soth


^^lax.kd fdaok okLrokHkklh [ksG** gk 'kCn iz;ksx dj.;kr ;sbZy( vkf.k
¼c½ ^^ usV dusfDVfOgVh ¼tksM.kh½ ;klg [ksG ** gs 'kCn oxG.;kr ;srhy-

3- eq[; fu;ekoyhP;k fu;e 2 e/khy [kaM ¼M & 1½ ;ke/;s &

¼v½ ^^ dks.kR;kgh lk/kukauh] pkyfoysys] ,drj ** ;k 'kCnkaP;k uarj


^^ bysDVªkWfudfjrhus fdaok ** gs 'kCn lekfo"V dj.;kr ;srhy(
¼c½ mi[kaM ¼2½ lkBh [kkyhy etdwj R;k,soth ?ks.;kr ;sbZy] rks vlk dh]
^^ ¼2½ ^lk;cj dWQs* Eg.kts dks.kR;kgh ukokus vksG[kyh tk.kkjh okf.kT;
vLFkkiuk fdaok baVjusV fd;kWLd ¼NksVs nqdku½ ts vlsy rs o T;kpk
- 3 -

mn~ns'k iq<hy izek.ks vlsy %& euksjatu o dje.kqd ;klg i.k


rso<;kiqjrs e;kZfnr ulYksY;k dks.kR;kgh gsrqlkBh ¼vfLrRokr vlysY;k
fdaok vtwu dk;kZfUor djko;kP;k dks.kR;kgh #ikr fdaok jktf'k"Vkpkjkr½
baVjusVi;Zar izos'k dj.ks o R;kpk okij dj.ks] brj dks.kRksgh eky iqjfo.ks
fdaok lsok dj.ks ;kpk Hkkx Eg.kwu fdaok eksQr fdaok fu%'kqYd loZ&
lkekU; tursyk miyC/k d#u ns.ks vlk ¼mn`ns'k½ i.k T;kr dqVqafc;]
deZpkjh oxZ fdaok vf/kd`r deZpkjh ;kaP;k iqjrkp e;kZfnr vlysyk
izos'k] ijarq ikgq.;kalkBh ulsysys dks.krsgh [kktxh fuoklLFkku fdaok tkxk
;kapk lekos'k gksr ulsy ¼ v'kh vLFkkiuk fdaok baVjusV NksVh nqdkus ½
;kapk lekos'k gksbZy( vkf.k lk;cj dWQsyk lu 1951 P;k eqacbZ iksyhl
vf/kfu;e ¼151 pk vf/kfu;e 22 ½ ps dye 2¼e½ e/;s O;k[;k
dsY;kizek.ks ^^ lkoZtfud dje.kqdhph tkxk ** let.;kr ;sbZy-

¼d½ mi[kaM¼8½ P;k uarj [kkyhy mi[kaM ok<fo.;kr ;sbZy-


^^¼uŽ baVjusVoj [ksGys tk.kjs vkWuykbZu [ksG**-

4- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 107 e/;s ^^rkRiqjR;k tkxk** ;k 'kCnkaP;k uarj


^^fu;e 2 P;k [kaM ¼1½ [kkyh O;k[;k dsY;kizek.ks** gs 'kCn lekfo"V dj.;kr
;srhy-

5- eq[; fu;ekoyhr fu;e 108 e/;s &


¼v½ ^^,[kk|k tkxsP;k vuqKIrhlkBh vtZ djkok ykxsy ** ;k 'kCnkaP;k
uarj ^^ lk;cj dWQs o lax.kd fdaok okLrokHkklh [ksG [ksjht loZ
dje.kqdkalkBh izi= MhMh & 4 e/;s ** gs 'kCn] v{kj o vad] lk;cj
dWQs fdaok okLrokHkklh [ksGkps ikyZj ;k lkBhapk vtZ izi= MhMh&5
e/;s djkok ykxsy ** gs 'kCn lekfo"V dj.;kr ;srhy-
- 4 -

¼c½ ^^,[kkns fo/kku** ;k v{kjakP;k o 'kCnakP;k,soth ^^vko';d vlsy


r'kh ekfgrh** gs 'kCn ?kky.;kr ;srhy-

¼d½ ^^vlsgh n'kZfors** ;k 'kCnk,soth ^^iqjfo.ks** ;k 'kCn ?kky.;kr ;sbZy-

6- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 108 ¼v½ e/;s &

¼1½ [kaM ¼v½ e/;s &


¼,d½ mi[kaM ¼1½ e/;s ^^tkxso#u lkscr** ;k 'kCnkuarj ^^vkf.k LFkku** gs
'kCn xkG.;kr ;kosr-

¼nksu½ mi[kaM¼8½ e/khy etdwjk,soth [kkyhy mi[kaM ?kky.;kr ;kok %&


^^¼8½ rG?kj] iksVetys o xPPkh e/;s vlysY;k tkxkaP;k ckcrhr lu
1991 P;k c`gUeqacbZlkBh** fodkl fu;a=.k fofu;ekaizek.ks eqacbZ
egkuxjikfydsP;k bekjrh o lalqpuk foHkkx o vkjksX; foHkkx
;kaP;kdMhy ^uk&gjdr izek.ki=* vtZnkjkus lknj dsys ikfgtsr-

¼rhu½ mi[kaM ¼8½ uarj [kkyhy mi[kaM vk.k[kh ?kkryk ikfgts %


^^¼e½ lk;cj dWQs P;k gsrwlkBh] LihdjP;k fdaok E;qf>d flLVhe
¼laxhr iz.kkyh½ P;k dks.kR;kgh izdkjP;k flfLVeP;k okijkP;k ckcrhr]
fofufnZ"B e;kZnse/;sp vkoktkph ikrGh jk[kyh ikfgts vkf.k frP;keqGs
R;k ifjljkrhy O;Drhauk =kl gksrk dkek u;s-**

¼2½ [kaM ¼c½ e/;s lq#okrhl [kkyhy vk.k[khu ifjPNsn ?kkykok-


^^ cnyrh ifjfLFkrh o ra=Kkuke/khy Hkfo";dkyhu fodkl ;kauk v/khu
jkgwu tls o tsOgk vko';d vlsy rls o rsOgk dks.krhgh vU; vV
?kky.;kpk gDd vuqKIrh ns.kkjs izkf/kdj.k jk[kwu Bsohr vkgs-**
- 5 -

7- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 109 ,soth [kkyhy fu;e cnyh ?ks.;kr ;kok-
^^ 109%tkxsph vuqKIrh ns.ks **%&
fu;e 108 e/;s mn~ns'k dsysys nLrk,sot o izek.ki=s izkIr >kY;koj]
vuqKkid izkf/kdj.k Bjfoy v'kk vVha o 'krhZaoj o v'kk fucZ/kkauk v/khu
jkgwu vuqKkid izkf/kdj.k gs tkxsph vuqKIrh vtZnkjkyk nsÅ 'kdsy- fOgMhvks
[ksG] lax.kdh; fdaok okLrokHkklh [ksG o lk;cj dWQs [ksjht loZ euksjatkP;k
dk;kZlkBh izi= ^Mh* e/;s tkxsph vuqKIrh vlsy- fOgMhvks [ksG] lax.kdh;
fdaok okLrokHkklh [ksG ;kaP;klkBhph tkxsph vuqKIrh izi= ^MhMh&1* e/;s
vlsy vkf.k lk;cj dWQs lkBh rh izi= ^MhMh&5* e/;s vlsy] vkf.k
vuqKkiu izkf/kdj.kkyk vko';d okVrhy v'kk vfrfjDr QsjQkjkauk R;k
vuqKIrh vk/khu jkgrhy- lkoZtfud euksjatklkBh dk;ZØe dj.;kdjhrk ,[kknh
tkxk ;ksX; vkgs v'kh fuf'prh d#up vuqKkid izkf/kdj.k gs tkxsph
vuqKIrh nsbZy- gh vuqKIrh rhu o"kkZP;k dkyko/khlkBh vlsy vkkf.k vuqKkid
izkf/kdj.kkdMwu frps uqruhdj.k gks.;kl vkf/ku jkgwu rh vuqKIrh iq<s pkyw
Bsork ;sbZy i.k vV v'kh dh ns.;kr vkysyh fofufnZ"V iz;ksxkph vuqKIrh
/kkj.k dsysyh ulY;kl izFke Mh- Mh-&1 fdaok Mh- Mh-&2 e/khy tkxsph
vuqKIrh /kkj.k dsY;kus fu;e 2 e/;s O;k[;k dsY;kizek.ks lkoZtfud
euksjatkukpk dks.krkgh dk;ZØe dj.;kpk Lor% vf/kdkj R;k vuqKIrh /kkjdkyk
izkIr gksr ukgh-

8- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 110 P;k ,soth [kkyhy fu;e cnyh ?ks.;kr
;kok- ß 110] vuqKIrh ukdkj.;kP;k vf/kdkj [kkyh uewn dsysY;k ifjfLFkrhr
tkxsph vuqKIrh ns.;kps vuqKkid izkf/kdkj.k ukdk: 'kdsy-Þ
¼v½ R;k tkxseqGs jfgok';kauk fdaok rsFkqu ;s.kkÚ;k&tk.kkÚ;akuk vMFkGk] xSjlks;]
=kl] tks[khe] /kksdk fdaok uqdlku gksÅ 'kdrhy fdaok jk"Vªh; fgrkph
gkuh gksÅ 'kdsy fdaok dk;nk o lqO;oLFksph leL;k mRiUu gksÅ 'kdsy
vls vuqKkid izkf/kdj.kkyk okVY;kl] vuqKkid izkf/kdj.kkyk ;ksX;
- 6 -

okVsy v'kh pkSd'kh dsY;koj izÜuakfdr tkxsP;k vuqKIrhlkBh vtZ


dj.kkjk ble v'kh vuqKIrh ns.;kl yk;d ukgh fdaok v;ksX;
vkgs v'kh [kk=h >kY;kl-

9- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 115 e/;s &


¼,d½ iksVfu;e & 1 e/;s ß ykHkklkBh Þ ;k 'kCnkaP;k ,soth ß 'kS{kf.kd
ykHkklkBh Þ gs 'kCn cnyh ?kky.;kr ;kosr-
¼nksu½ iksVfu;e ¼5½ uarj [kkyhy vk.k[kht iksVfu;e ok<fo.;kr ;kok-
¼c½ ß ,[kkn;k [kktxh tkxsr fdaok lkoZtfud dk;kZy;kr dsysys jaxHkqeh iz;ksx]
dk;ZØe] izn'kZu] —rh fdaok ns[kkok bysDVªWkfud ek/;eakojhy dks.krsgh
dk;Z %&
i.k vV v'kh dh R;k tkxspk okij xSjdk;sns'khj dk;kZlkBh gksr ulkok-

10- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 213 e/;s [kaM ¼Q½ uarj [kkyhy [kaM vk.k[khu
ok<oqu ?;kok-
ß¼x½ lk;cj dWQslkBh tkxsph vuqKIrh ns.;kpas 'kqYd izR;sd lax.kdkekxs njo"khZ
:i;s nksu'ks iUukl jkghy- Þ

11- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 215 e/khy iksVfu;e ¼11½ e/;s ßlax.kdh; [ksG
fdaok okLrokHkklh [ksGÞ ;k 'kCnkaP;k ,soth ^^lax.kd fdaok okLroHkklh [ksGÞ
gs 'kCn cnyh ?ks.;kr ;kos-

12- eq[; fu;ekoyhrhy fu;e 227 e/;s iksVfu;e¼3½ 221 uarj [kkyhy
iksVfu;e vk.k[kh ok<oqu ?;kok %&
^^ ¼4½ lk;cj dWQs] lax.kd fdaok okLrokHkklh [ksG dsoG 8-00 oktY;kiklqu
23-00 i;Zarp pkyfork ;srhy- tkxsP;k vuqKIrh /kkjdkauh izi= ¼,y½ e/;s rs
osGsps fucZa/k e;kZnk n'kZfoys ikfgtsr vkf.k can gks.;kP;k osGsi;Zr [ksG fdaok
euksjatu iq.kZ dj.;kph lqpuk dsyh ikghts- Þ
- 7 -

ß izdj.k ,dohl Þ

lk;cj dWQs- lax.kd fdaok okLrokHkklh [skGkdfjrk fo'ks"k fu;ekoyh

246- oS;Drhd vksG[k & ¼v½ lk;cj dWQsyk HksV ns.kkÚ;k izR;sd O;Drhus
dks.krhgh vf/kizekf.kr QksVks vksG[kif=dk] ikji=] egkfo|ky;kps vksG[ki=]
iWu dkMZ] okgu pkyd vuqKIrh] dk;kZy;hu vksG[ki= oxSjs gtj dj.ks
vko';d jkghy-

¼c½ vuqKIrh fnysY;k izR;sd lk;cj dWWQsus okij.;kph izR;{k jkstogh fygqu
Bso.ks vko';d jkghy o R;krhy etdwj] izi= 4 ¼,d½ e/;s
EgVY;kizek.ks] okij.kkÚ;kus Lor% fyghyk ikghts-

247- izR;{k ekaM.kh & ¼v½ lk;cj dWQse/;s lax.kd okij.kkÚ;k ,dk O;Drhyk
lax.kd okij.kkÚ;k brj O;Drha iklqu osxGs djhy ¼,dkdh ikMhy½ v'kk
iq.kZi.ks cafnLr d{khdk lk;cj dWQse/;s vlrk dkek u;s-

¼c½ lk;cj dWQsP;k vkr dks.krsgh ikVhZ'ku ¼foHkktu½ clfo.;kr fdaok


cka/k.;kr vkys vlY;kl R;kph maph tehuhP;k ikrGhiklqu lkMspkj
QwVkis{kk tkLr vlrk dkek u;s-

¼d½ ß laHkksxn'kZukl ijokuxh ukgh Þ vls n'kZfo.kkjs Qyd lk;cj dWQse/;s


BGdi.ks iznf'kZr dsys ikghtsr-
- 8 -

248- baVjusV jktkf'k"Vkpkjs okVi @ ,Dlsl ykWXl ¼jkstogh½ igko;kl feG.ks &

¼v½ baVjusV jktf'k"VkpkjkP;k ¼vk;-ih-P;k½ i=kapk xV osxosxG;k ;a=akoj izR;{k


¼ijLij½ okij.;kr ;sr vlsy rsOgk dks.krk baVjusV jktf'k"Vkpkj ¼vk;-ih-½
pk iRrk dks.kR;k ;=kP;k okV;kyk ns.;kr vkyk vkgs gs n'kZfo.kkjh ;knh
lk;cj dWQsuh fygqu Bsoyh ikghts-

¼c½ osxosxG;k ;a=kae/;s okVqu ns.;kr vkysY;k ,d fdaok cgqfo/k lk;cj dWQsuh
v'kh bysDVksZfud jkst ogh Bsoyh ikghts- dh T;keqGs izkf/kdkÚ;kauh ekx.kh
dsY;koj] dks.kR;kgh fofufnZ"V osGh dks.kR;k varxZr ysu ¼,y-,-,u-½
baVjusV jktf'k"VkpkjkP;k ¼vk;-ih-P;k½ okV;kyk dks.krs ;a= ns.;kr vkys
gksrs gs izkf/kdkÚ;kauk lkax.ks@dGfo.ks lk;cj dSQsP;k ekydkauk 'kD;
gksbZy-

¼d½ okij.kkÚ;k O;Drhaps jkstoghps vfHkys[k dehr deh ,d o"kkZi;Zar Bso.ks


ikghtsr vkf.k R;kaph ekx.kh dj.;kr vkY;koj vUos"k.kkP;k gsrw lkBh
iksyhlka iq<s rs vfHkys[k gtj dsys ikfgtsr-

249- lk;cj dWQs ph vuqKIrh feG.;klkBhph iqokZo';drk%& ¼lk;cj dWQs fdaok


r'kkp izdkjP;k vkLFkkiusP;k ckcrhr tkxsP;k vuqKIrhlkBh vlysYkk vtkZpk
uequk ½ uequk Mh- Mh- 5 e/khy vuqØekad 12 e/;s ueqn dsysys lac/n~
nLrk,sot vtZnkjkus feGoqu vtkZyk tksM.ks vko';d vkgs-

lk;cj dWQs ;kauh Bsok;P;k okijdR;kZph jkstoghpk uequk


okij dR;kaZP;k jkstoghps vfHkys[k %&
lnL;Ro @ fo'ks"k okijdR;kZps iq.kZ
vuq lqjokrhph laiY;kph
fnukad lnL;Ro Øekd] uko @ o; @ fayx
Ø osG osG
dkgh vlY;kl @ jk"Vªh;Ro
1 2 3 4 5 6
- 9 -

lknj dj.;kr okijysys


okijdR;kZpk vkysY;k mns'; tkG
lax.kd yWu olqy >kkysyh
iRrk nqj/ouh Nk;kfp=klghr Hkze.k oscodZ
vk;Mh uko jDde
Øeakd vksG[ki= besy pWV
Øeakd
7 8 9 10 11

lqjokrhpk lapkyd @ O;oLFkkid okijdR;kZph lgh


12 13

fVi %& 1½ loZ okijdR;kZuh ojhy ekfgrh lqjokrhl fnY;kojp R;kauk lnL;Ro
ns.;kr ;sby-

2½ lnL;Rokpk ri'khy gk dk;e Lo:ih vfHkys[k Eg.kqu Bso.;kr ;kok


vkf.k lnL;Rokpk dzekad vadk{kjh vlkok- rks gkMZ dkWihe/;s lnL;kl
lqiqnZ djkok-

3½ R;kuarjP;k HksVhaP;k ckcrhr fnukad] osG] o olqy >kysYkh jDde


;kaP;klg lnL;Rokpk vad fygkok@uksanokok vkf.k R;kph @ rhPkh lgh
iMrkG.kh d:u R;kph @ rhph lgh ?ks.;kr ;koh-

4½ okjaokj HksVhl ;s.kkÚ;k T;k O;Drh vkxkÅ jDde tek djrhy fadok
loyrhus @laiqjd rRokoj lsok iqjfo.;kr ;sr vlrhy R;kauk fo'ks"k
lnL;Ro nsrk ;sÃy

¼ lk;cj dWQs ekydkps @lapkydkps uko o lgh ½


- 10 -

uequk ß Mh- Mh- & 4Þ


i=koj Vadfy[khr djko;kps izi=

izs"kd %& esllZ -----------------------


----------------------------
----------------------------
----------------------------
tkxsPkh vuqKIrh
dksVZ Qh LVWEi
fnukad %&

izfr]
iksyhl vk;qDr]
d{k 10 ¼fp=iV 'kk[kk½]
c`gUeqacÃ-

fo"k;%& ---------------------------------------- pk dk;ZØe dj.;klkBh tkxk @ [ksG


dj.;kpk ijokuk feGo.;klkBh vtZ-
egksn;]
eh] fuEu Lok{kjh drkZ@drhZ Jh@Jherh@dq- --------------------------- gkWVsy@fOgfMvks
xse @ikyZj @fOgfMvks fFk;VlZ@ Dyc @ gkWy pk@ph ekyd esllZ -----------------------
ojhy iR;kojhy tkxk feG.lkBh @ lk;cj dWQs dfjrk@iz;ksx dk;ZØe dj.;klkBh
vuqKIrh feG.;kdjhrk vtZ d: bfPNrks @ bfPNrs- tkxk ekÖ;k ekydhph vkgs @
HkkM;kus ?ksrysyh vkgs @ HkkMsiV;kus ?ksrysyh vkgs-

R;kckcrpk ri'khy iq<hyizek.ks vkgs

1½ laiq.kZ uko %&


2½ O;olk; %&
3½ oa'k @fiR;kps uko %&
4½ o; ¼TkUerkjh[k o tUe fBdk.k½ %&
5½ jk"Vªh;Ro %&
6½ fuoklh iRrk o nqj/ouh Øekad %&
- 11 -

7½ ¼v½ vkLFkkiukps laiq.kZ uko %&


¼c½ vkLFkkiukuslkBh vU; dks.krsgh
uko okijys vkgs dk;\ %&
8½ ¼v½ vtZnkjkps tkxslkBh@iz;ksx@dk;ZØe dj.;kdjhrk %&
vuqKIrh feGfo.;klkBh ;kiqohZ vtZ dsyk gksrk dk\
dsyk vlY;kl dks.kR;k tkxslkBh vkf.k dsOgk\
rks eatqj >kyk fdaok ukgh \
¼c½ ;kiqohZ vtZnkj dks.krhgh iksyhl vuqKIrh] tkxsph %&
vuqKIrh /kkj.k djhr gksrk dk\ lnjgw vuqKIrh ;kiqohZ
d/khgh fuyafcr@jn~ dj.;kr@dk<wu ?ks.;kr vkyh gksrh
fdaok dls vkf.k rls vlY;kl] lnjgw vkns'kkP;k
izrhlg R;k ckcrP;k ri'khy uewn djkok-

9½ euksjatu dk;Zdzekps ¼lk;cj dWQs½ useds Lo:i %&

10½ ykxw vlysY;k dkxni=kaP;k


tksM.;kr vkysY;k izrh %&
1½ nqdkus o vkLFkkiuk vuqKIrh-
2½ [kkn;x`g vuqKIrh-
3½ JS.kh vuqKIrh-
4½ ^^uequk c Þ e/khy vkjksX; foHkkxkph
vuqKIrh-
5½ ,Q-,l-rhu vuqKIrh-
6½ ih-ih-bZ- vuqKIrh-
7½ Hkkxhnkjh is<h vlY;kl Hkkxhnkjh [krkph
,d izr-
- 12 -

8½ tkxk HkkM;kus @ HkkMsi/nrh us ?ksryh


vlY;kl] HkkM;kph ikorh-
9½ dj fu/kkZj.k @ iznku dsY;kP;k ikoR;k-
10½ oht ;a=.kk tksM.;kP;k lqjf{krrs lac/kkr
'kklukP;k fon;qr da=kVknkjkdMwu
?ksrysys izek.ki=-
11½ lkoZtfud lqjf{krsrP;k n`"Vhdksukrwu
lko/kfxjhph mik;;kstuk dj.;kr vkyh
vkgs- v'kk vk'k;kps vXuh'keu
nykps nLr,sot-
12½ pkyq o"kkZrhy vfXu'keu lkexzhps ns;d-
13½ egkuxj VsyhQksu fuxe fyfeVsMus fnysys
nqj/ouh pkyw fLFkrhr fdaok ;ksX;fjrhus
clfo.;kr vkyk vlY;kckcrps
izek.ki=-
14½ 100 ehVjP;k varjkP;k vkr vlysY;k
/kkfeZd] 'kS{kf.kd laLFkk o :X.kky;
n'kZfo.kkjk tkxspk udk'kk-
15½ tkxk vtZnkjkP;k ekydkph vlY;kl
ekydhckcrph dkxni=s-
16½ egkuxjikfydsps HkksxoVk @ izkjaHkhps
izek.ki= fdaok ^^dks.krhgh dkjokbZ
izyafcr ukgh Þ vls uewn dj.;kr
vkysys egkuxjikfydsps izek.ki=-
17½ fu;ekoyhph izr-
- 13 -

18½ T;k fu.kZ;k[kkyh iksyhl foHkkxkdMwu lnjgq


vuqKIrh lgh dj.;kl o rs feGo.;kl
¼,[kkn;k O;Drhyk½ izkf/kd`r dj.;kr vkys
vkgs] R;k izkf/kd`r i=kph izr-
19½ tkxk iksVetY;koj vlY;kl] bekjr o
izLrko vkf.k eqacbZ egkuxj ikfydsP;k
vkjksX; foHkkxkus fnysys uk&gjdr izek.ki=-

ojhy dkxni=kaP;k izrh ;klkscr tksMY;k vkgsr- vU; dks.krhgh dkxni=s


vko';drk vlY;kl rh lknj dj.;kfo"k;h vkEgkl dGfo.;kr vkY;koj yxspp
rh lknj d:-

vki.kkl fouarh dj.;kr ;sr vkgs dh vko';d rh vuqKIrh eatqj dj.;kr


;koh- eh R;k vuqKIrhe/khy loZ 'krhZps ikyu djhu-

vki.k yodjkr yodj vko';d rh dk;Zokgh d:u mid`r djky v'kh vk'kk
vkgs-

vkHkkjh-

vkiyk fo'oklw]

- ¼ laiq.kZ uko o lgh ½


- 14 -
:-150@&
uequk ^^Mh-Mh-- 5 **
lk;cj dWWQas fdaok rRle vkLFkkiukaP;k laca/kkr tkxsdfjrk vuqKIrh
feG.;klkBh vtkZpk uequk

dksVZ fQ LVWEi çs"kd &&&&&&&&&&&&


&&&&&&&&&&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&
fnukad %& &&&&&&&&&

çfr]
iksyhl vk;qDr]
d{k & 10 ¼fp=iV 'kk[kk½]
c`gUeqacbZ-

fo"k; & lkoZtfud fBdk.kh baVjusV @ baVjusV tksM.kh ¼dusDVhOghVh½


ph lsok iqjfo.kkÚ;k lk;cj dWQs fdaok rRle
vkLFkkiukdjhrk tksM.kh vuqKIrh ns.;kdjhrk vtZ-
egksn;]

eh@vkEgh [kkyh Lok{kjh dj.kkjk@dj.kkjs Jh@Jherh@dqekjh -------------


--------------------------- lk;cj dWQs@lxa.kd vkf.k@fdaok okLrokHkklh [ksG
¼OgP;Zqvy fjvWfyVh xse½ eqacbZ iksyhl vf/kfu;e] 1951P;k dye 2¼9½ vUo;s
lkoZtfud euksjatukP;k tkxsph O;k[;k dsY;kçek.ks ;kpk @ ;kps ekyd] esllZ --
---------------------------------------------- ;kaP;k ukokus iq<hy iRR;koj tkxsph vuqKIrh
feG.;kdjhrk vtZ d: bfPNrks@bfPNrs- gh tkxk ekÖ;k @ vkeP;k ekyfdph
vkgs- lnjgq tkxk HkkM;kus@HkkMs iV~V;koj@learhus ijokuxhoj ?ksrysyh vkgs-
lfoLrjiqoZd rif'ky iq<hy çek.ks vkgs- ¼ ,dkis{kk vf/kd vTkZnkj vlY;kl]
çR;sd vtZnkjkpk rif'ky iqjfo.;kr ;kok ½-
- 15 -
1- vtZnkjkps iq.kZ uko] v|kv{kjs iq.kZ fygkohr %&
2- O;olk; %&
3- fiR;kps @ irhps uko o iRrk %&
4- o; ¼tUerkfj[k½ %&
5- jk"Vªh;Ro %&
6- ekydkpk b&esy iRRkk %&
7- ¼v½ lk;cj dWQs vkLFkkiusps iq.kZ uko o IkRRkk %&
¼c½ nqj/ouh Øekad %&
¼d½ QWDl Øaekd %&
¼M½ lk;cj dWWQspk b&esy iRRkk %&
¼b½ l/;k fdrh 'kk[kk@dsanz vfLrRokr vkgsr\ %&
;k ueqU;kuqlkj R;kapk rif'ky |kok-¼vko';d
vlY;kl lfoLrj ekfgrhlg osxGk dkxn
tksMkok½
¼Q½ tkxsps ,dw.k {ks= %&
¼x½ çLrkfor VfeZuy Øekad %&
8- ¼v½ lnjgq tkxk vtZnkjkP;k ekydhph tkxk %&
vkgs]HkkMsiV~V;kph vkgs- HkkM;kph vkgs
fdaok laerhus & ijokuxh RkRokoj ?ksrysyh
vkgs fdaok dls ¼rs fofufnZ"V djk½-
¼c½ tj tkxk HkkM;kus] HkkMsiV~V;koj fdaok laerh %&
us ijokuxh ;k rRokoj ?ksryh vlsy rj
HkkMsiV~V;kps laerh i= o dkyko/kh ueqn
djkok-
9- v½ vLFkkiusdfjrk nqlÚ;k ,[kk|k ukokpk okij dsyk %&
vkgs dk+ \ rls vlY;kl R;kpk ri'khy |k-
- 16 -
¼c½ v'kkp çdkjpk vuqKIrhdjhrk ;k iqOkhZ vtZ dsyk %&
gksrk dk\ rls vlY;kl rif'ky |k-
10- nqj/ouh xzkgdkaps uko o iRR;klg lk;cj dWQse/khy %&
loZ nqj/ouh Øeakd ¼vko';d vlY;kl osxGk dkxn
tksMkok½
11- vtZnkj @ ekydk O;frfjDr vU; dks.kh O;Drh %&
lk;cj dWQs pkyfo.kkj vlY;kl R;k pkydkps uko
o iRRkk
12- ;k vtkZlkscr tksMko;kP;k v'kk vTkZnkjkph Lok{kjh %&
vl.kkÚ;k nLrk,sotkaP;k çrh ¼çR;sd dk;kZuqlkj ykxq
vlrhy R;k-½
1- nqdkus o vLFkkiuk vuqKIrh-
2- Hkkxhnkjh is<h vlY;kl Hkkxhnkjh foys[kkph
çr-
3- tkxk HkkM;koj@HkkMsiV~V;koj vlY;kl]
HkkM;kph ikorh-
4- pkyq o"kkZr vfXu'keu lk/kulkeqxzhps ns;d-
5- vtZnkjkph Lor%ph ekydhph tkxk
vlY;kl ekydhps nLr,sot-
6- tkxk fuoklh vlY;kl] tkxsP;k ekydkps
fdaok lkslk;Vhps uk gjdr çek.ki=-
7- O;oLFkkidkps @ pkydkps @ deZpkÚ;kaps
uko] iRrk o brj ri'khy lkslk;VhP;k
ukeeqfnzr i=koj Lora=i.ks |kok-
8- vkLFkkiuk tj daiuhph vlsy rj daiuhP;k
fu;ekoYkhph çr-
- 17 -
9- vtZnkjkl lnjgq vuqKIrhoj Lok{kjh dj.;kl
o vuqKIrh çkf/kdj.kkdMwu rs çkIr dj.;kl
T;k BjkokOnkjs çkf/kd`r dj.;kr vkys R;k
Bjkokph çr@vf/kdkj i=-
10- vk;-,l-ih-yk çnku dsYksY;k pkyq
ns;dkph çr lkscr tksM.ks vko';d vkgs-
¼lk;cj dWQs vuqKIrh fu;ekP;k vk/kkjs iksyhlkauh
fnysY;k lk;cj dWQsP;k vuqKIrhP;k vk/kkjkoj
dks.kR;kgh 'kkldh; fdaok v'kkldh; çkf/kdj.kk
fo:/n~ dks.kR;kgh Lo:ikpk nkok dks.krkgh
vuqKIrh/kkjd dj.kkj ukgh-½

brj dks.krsgh nLr,sot vko';d vlY;kl rs vkEgkayk dGfoY;kuarj yxspp


lknj dj.;kr ;srhy- ojhy nLr,sotkP;k çrh ;k lkscr tksMYksY;k vkgsr-
tkxsph vuqKIrh d`i;k ns.;kr ;koh v'kh foaurh dj.;kr ;sr vkgs-
vuqKIrhP;k 'krhZps eh ikyu djhu-
vkHkkj-
vkiyk fo'oklq]

¼iq.kZ uko o lgh½


- 18 -
uequk ^^Mh-Mh- - 2^^
jDde : -------------------------------
ikorh dz -------------------------------
fnukad --------------------------------
tkxsph vuqKIrh
¼ fu;e 109½
¼ Qh djhrk fu;e 213 igk ½
ijokuk Ø- --------------------

iksyhl vk;qDr c`UgeqacbZ ;kauh dsysY;k c`UgeqacbZrhy lkoZtfud euksjatukP;k


tkxk ¼flusekO;frfjDr½ vkf.k dWcjsu`R; dk;Zdze] fMLdks u`R;[ksG] iwy xae ikyZj]
lax.kd ]okLrokHkklh [ksG ¼OgP;qZvy fjvWfyVh xsEl½ lk;cj dWWQs] cksyhax vWfyt]
iRras x`g ¼dkZM :El½] lks'ky Dyc] ØhMk Dyc] esGs o rek'kk ;klfgr lkoZtfud
euksjatukP;k dk;ZØekaP;k tkxk ;kauk vuqKIrh ns.ks vkf.k R;kaps fu;a=.k dj.ks-
fu;ekoyh 1960 P;k fu;e 109 Onkjs iznku dj.;kr vkysY;k vf/kdkjkPkk okij
d:u] ;kOnkjs iwoksZDr fu;ekar ?kkywu fnysY;k vVha o fucZa/kkP;k v/khu jkgqu c`UgeqacbZ
;sFkhy vkf.k ----------------- E;qfufliy Øekadk[kkyh dj vkdkj.kh dj.;kr ;s.kkjh] ----
----------- ;sFks olysyh] esllZ ----------------------------------- Eg.kqu vksG[kyh tk.kkjh
lkoZtfud euksjatukph tkxk] mijksDr fu;ekUo;s fuyacu dj.;kP;k fdaok ijr
?ks.;kP;k 'krhZl v/khu jkgqu] vktP;k fnukadkiklwu --------------------- i;Zr ldkGh 8-
00 rs 23-00 ;k osGkr [kqyh Bso.;klkBh Jh@Jherh -------------------------- ;kauk
vuqKIrh ns.;kr ;sr vkgs-
1½ ;qfuVph la[;k -------------------------- Øaekd@la[;k-
2½ lk;cj dWQsps uko o o.kZu -----------------------------------------------------
vkt fnukad ------------------ ekgs ------------- lu 200 & jksth ekÖ;k lgh o
f'kDD;kfu'kh fnys-

iksyhl vk;qDrkaps dk;kZy;]


eqacbZ
iksyhl vk;qDr]
vuqKkid çkf/kdj.k
;kaP;kdjhrk
- 19 -

vuqKIrhP;k vVh o fucZa/k

1- loZ lacaf/kr foHkkxkP;k fofo/k vuqKIR;kae/;s@uk&gjdr çek.ki=kae/;s ?kkywu


fnysY;k loZ 'krhZaps] fo'ks"kr% lkoZtfud lqj{ksP;k n`"Vhdksukrwu] loZ osGh
dVk{kkus ikYku dj.;kr ;kos-

2- ¼dk;ZØekl½ ;s.kkÚ;k xzkgadkuk ¼çs{kdakuk½ eksdGsi.kh] lqjf{kri.ks vkf.k


vMFkG;kfouk ;s&tk dfjrk iqjs'kk la[;srhy vkr ;s.;kps o ckgsj tk.;kps
njokts laiq.kZ osG pkyw fLFkrhr vlkosr- /ofuçnq"k.k fu;a=.k fu;ekr fu/kkZfjr
dsYksY;k 'krhZps dVk{kkus ikyu dj.;kr ;kos-

3- vkLFkkiusP;k Hkkxkrhy jfgok'kkauk o loZlk/kkj.ki.ks tursyk dks.kR;kgh çdkjs


minzo gksrk dkek u;s-

4- vuqKIrh/kkjdkus okgus mHkh dj.;kph ¼ikfdZaxph½ vko';d rh O;oLFkk djkoh


fdaok R;kaps xzkgd dks.kR;kgh çdkjph okgrqdhph leL;k fuekZ.k dj.;kl
dkj.khHkqr gks.kkj ukghr fdaok R;kaph okgus jLR;koj Fkkacfo.kkj ukghr ;klkBh
çf'kf{kr deZpkjh oxZ Bsokok-

5- lkoZtfud eukasjtukP;k tkxk ¼flusek O;frfjDr½ vkf.k esGs o rek'kk ;klg


lkoZtfud euksjatukP;k dk;ZØekP;k tkxk ;kauk vUkqKIrh ns.ks o R;koj fu;a+=.k
dj.ks fu;e 1960 ;kaps vkf.k R;ke/;s ueqn dsysY;k 'krhZps ikyu dj.;kl
vuqKIrh/kkjd dlqj djhy rj gh vuqKIrh fuyacuklkBh fdaok jn~n dj.;klkBh
ik= vlsy-

6- LFkkfud jfgok'kkadMqu fdaok vH;kaxrkdMwu R;kauk =kl@/kksdk @tks[khe fuekZ.k


>kyh vlY;kcn~ny dks.krhgh rØkj vkY;kl gh vuqKIrh fuayachr fdaok jn~n
dj.ks ;k lkj[kh dkjokbZ dsyh tk.;kl ik= vlsy-
- 20 -
7- dks.kR;kgh O;Drhl ;k tkxse/;s dks.krsgh e| ¼vYdksgksy;qDr½ is;] xje fdaok
FkaM is; fdaok vUu inkFkZ fod.;kl eqHkk vl.kkj ukgh-

8- vUkqKIrh /kkjdkus dks.kR;kgh Lo:ikr tqxkjkyk pkyuk@çksRlkgu nsrk dkek u;s


fdaok R;kdMs dkukMksGk djrk dkek u;s-

9- T;k dk;ZØekr fdaok [ksGke/;s Jksr`oxkZl fdaok tursl tks[khe] {krh@gkuh fdaok
/kksdk iksgpq 'kdrks fdaok tks JksR;kauk fdaok vUkqKkiu çkf/kdj.kkl vk{ksikgZ
okVrks v'kk dks.kR;kgh dk;ZØekl fdaok [ksGkl vuqKIrh /kkjdkus ijokuxh nsrk
dkek u;s-

10- lk;cj dWWQsyk HksV ns.kkÚ;k çR;sd O;Drhyk Nk;kfp=klfgr vksG[ki= lknj
dj.ks vko';d jkghy-

11- vuqKIrh /kkjdkus uequk ,d uqlkj okij dR;kZaph çR;{k jkst ogh vkLFkkiusr
lqfLFkrhr Bso.ks vko';d vkgs-

12- pkyq vlysY;k loZ ;a=akpk n'kZuh Hkkx ^^ ckgsjhy ** cktql vlkok Eg.ktsp
lk;cj dWQsP;k lekbZd eksdG;k cktqdMs rkasM d:u vlkok-

13- lk;cj dWQsP;k df{kdk liaaq.kZi.ks can dsYskY;k ulkO;kr-

14- ikVhZ'ku@df{kdk vlrhy rj v'kk osGh ikVhZ'kuph maPkh tehuhP;k ikrGh


iklqu lkMspkj QqVkis{kk tkLr ulkoh vkf.k df{kdk OkjP;k cktqus [kqY;k
Bso.;kr ;kO;kr vkf.k rkRiqjR;k fdaok vU;Fkk can dsysY;k ulkO;kr-

15- vk;-,l-ih-dMwu baVjusV jktf'k"Vkpkj iRR;kpk xV vlYksY;k lk;cj dWQs


R;kaP;k xzkagdkapk ;a=koj R;kapk FksV okij d: 'kdrhy- vls >kY;kl dks.kR;k
;a=kyk dks.krk baVjusV jktf'k"Vkpkj iRRkk dk<wu fnys vkgs gs n'kZo.kkjh ;knh
R;kauh Bso.ks vko';d vkgs-
- 21 -

16- nqlÚ;k i{kh] T;kauh baVjusV jktf'k"Vkpkj iRRkk ¼,d fdaok vusd½ okVqu ?ksrys
vlrhy] Tks R;kuarj ,dkp osGh fdR;sd LFkkfud ;a=koj okVys xsYsk vlrhy]
v'kk lk;cj dWQsauh ß MAXCURATED Þ baVjusV jktf'k"Vkpkj vl.kkjh
vlk/kkj.k okLrfod baVjusV jktf'k"Vkpkj udk'kk n'kZo.kkjh ,d bysDVªksfud
jkstogh Bsoyh ikfgts- lk;cj dWQsP;k pkSd'khP;kosGh çkf/kdkÚ;kaMwu ekx.kh
dj.;kr vkY;koj fofufnZ"BosGh dks.kR;k ;a=koj dks.kR;k baVjusV jktf'k"Vkpkj
iRR;kps okVi dsys gksrs gs] tksoj lk;cj dWQsauk lkaxrk ;sr vlsy rksoj]
;klkBh çR;{kkr dqByh i/nrh okijyh tkrs gh ckc vçLrqr vkgs-

ekydkpss uko o Lok{kjh O;oLFkkidkps uko o Lok{kjh

vuqKIrhe/khy funsZf'kr 'krhZuk vk/khu jkgqu ojhy vuqKIrhP;k uqruhdj.kkps Kkiu-

uqruhdj.k dsysY;k vuqKIrhP;k lekIrhpk vuqKkid çkf/kdkaÚ;kph


uqruhdj.kkpk fnukad
fnaukd lgh

,- ,u- jkW;
iksyhl vk;qDr]
Ck`gUeqacbZ

You might also like