Professional Documents
Culture Documents
GİRİŞ
Sivas ili Merkez ilçesinde şeker pancarı üretimi yapan işletmeleri konu alan
çalışmanın amacı; Bölgede şeker pancarı yetiştiren tarım işletmelerinin sosyo ekonomik
yapılarının ortaya konulması, üretim dalları düzeyinde incelemeler yapılarak üretim dalları
arasındaki kıyaslamalara imkan sağlaması, işletmelerin bir bütün olarak ele alınarak bir
yıllık faaliyet sonuçlarının değerlendirilmesi, çalışmanın esas noktasını oluşturan şeker
pancarının üretimi için gerçekleştirilen sabit ve değişken masrafları tespit ortaya konulması
amaçlanmıştır.
Çalışmada ayrıca şeker pancarı yetiştiren işletmelerin şeker pancarı üretim
alanlarına göre ayrılarak, hangi grup işletmelerin daha başarılı olduklarının belirlenmesi
diğer bir amaç olarak belirtilebilir.
Günümüzde bir çok yerinde pek çok insan açlık ve kıtlık içerisinde yaşamaktadır.
Bunun yanında dünya nüfusunun hızlı bir artış içerisinde olması, yeni tarım alanları
açılması veya birim alandan daha çok ürün almayı zorunlu kılmaktadır. Yeni tarım
alanlarının açılması çeşitli nedenlerden dolayı zor olmakta bu yüzden insanoğlu birim
alandan daha fazla ürün alma alternatifine doğru yöneltmektedir. Verimi artırmanın bilinen
belli başlı yöntemleri vardır bu yöntemler kısaca, fiziki girdi kullanımını artırmak,
mekanizasyonu geliştirmek, ıslah metoduyla uygun tohum cinslerinin geliştirmek gibi
sıralanabilir. Bu teknik gelişmelerin yanı sıra işletmelerin sosyo ekonomik yapısının
ortaya konulması, gerçekleştirilen üretimin kârlılığının ve kullanılan girdi miktarlarının
üretime katkısının belirlenmesi verimi artıran diğer faktörler olarak ortaya çıkmaktadır.
Türkiye tarımında birim alandan sağlanan ürün miktarının büyük ölçüde doğa
koşullarına bağlı olması ve ürünlerin fiyatlarındaki dalgalanmalar, üreticinin gelirini
belirsiz kılmaktadır. Bunun için birim alandaki gelir artışını sağlamada bazı önlemlere
ihtiyaç duyulmaktadır.
Söz konusu önlemler arasında öncelikle tarımsal ürünlerin üretiminde kullanılan
üretim girdilerinin, miktarlarının ve maliyetlerinin bulunması gelmektedir (Özçelik, 1989).
2
Bu çalışma genel olarak yedi bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, giriş başlığı
altında çalışmanın amacı, önemi ve kapsamından bahsedilmiştir.
İkinci bölümde, literatür özetleri başlığıyla daha önce yapılmış benzer çalışmaların
özetlerine yer verilmiştir.
Üçüncü bölümde, araştırmada takip edilen materyal ve yöntem açıklanmıştır.
Dördüncü bölümde, Türkiye’de şeker pancarı yetiştiriciliğinin ülke ekonomisine
olan katkılarına yer verilmiştir.
Beşinci bölümde, araştırma bölgesi hakkında genel bilgiler verilmiştir.
Altıncı bölümde, araştırma bulgularına geçilmiş ve bu bulguların yorumları
yapılmıştır.
Yedinci ve son bölümde, araştırmanın genel bir değerlendirilmesi yapılarak bazı
önerilerde bulunulmuştur.
4
2.LİTERATÜR ÖZETLERİ
Akay, (1998) tarafından yapılan çalışmada, Tokat ili Artova bölgesinde 94 adet
işletme ile yapılan anket sonucunda elde edilen veriler ile işletmeler tarımsal gelir
toplam aktife oranının % 90,39 olduğu saptanmıştır. Ayrıca bölgede en yüksek brüt marja
sahip ürünler sırasıyla tütün, şekerpancarı, patlıcan ve domates olduğu tespit edilmiş ve
Çiçek, (1990) tarafından yapılan, Tokat ili Kazova bölgesinde şeker pancarı üretimi
farklı toprak üzerinde (kolüviyal, Alüviyal, kırmızı kestane rengi) yetiştirilen şeker
pancarında; girdi çıktı ilişkileri Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonu ile ortaya
konulmuştur. Ayrıca şeker pancarı yetiştiren işletmelerin genel özellikleri ve şeker pancarı
vurgulanmıştır.
5
Göktolga, (2000) tarafından yapılan çalışmada, Tokat ili Erbaa ilçesinde şeker
pancarı yetiştiriciliği yapan 103 tarım işletmesine ait , anket yöntemi ile elde edilen veriler
kullanılmıştır. Üretim dalları düzeyinde brüt marj analizlerine yer verilmiştir. Brüt marj
analizlerine göre dekara en yüksek kâra sahip üretim dalı kuru soğan(s) 46 663 190 TL’
dir. Bunu tütün (k) 43 866 340 TL ve bağ(k) 43 626 980 TL . Şeker pancarının dekara brüt
marjı 33 650 350 TL olarak bulunmuştur. Üretim dalları düzeyinde analizlerin yanı sıra
işletme bir bütün olarak değerlendirilmiştir. Buna göre brüt hasıla 3 258 140 100 TL, net
hasıla 124 247 200 TL, net çiftlik geliri (tarımsal gelir) 1 293 203 310 TL ve toplam aile
geliri 1 333 562 530 TL olarak bulunmuştur. Araştırmada şeker pancarının tam maliyet
hesaplaması yapılmıştır.
Buna göre şeker pancarının dekara maliyeti 79 944 380 TL, brüt üretim değeri 89
400 260 TL, net kârı 9 455 880 TL ve oransal kârı 1,118 olarak bulunmuştur.
ışığında dünyaya entegre olabilmek için, Türk tarım politikalarında da köklü değişiklikler
Bankasının önerileri oluşturulan şeker politikaları, üreticinin yanı sıra işçiyi, işvereni,
sanayi ve dış ticaret yapısını etkilemektedir. Bildiride, Türkiye’de son yıllarda izlenilen
şeker politikalarının özellikle de Şeker Yasası’ nın araştırma alanı olan Ankara Polatlı
Karkacıer, (1991) tarafından yapılan çalışmada, Tokat ili Turhal ilçesindeki sığır
Çalışmada 124 işletmenin verilerine göre yapılan analizde Cobb-Douglas tipi üretim
fabrikalarından biri olan Konya Şeker Fabrikası’nın üretim alanı içerisinde faaliyet
gösteren Konya İli Çumra ilçesi şeker pancarı işletmeleri incelenerek, şeker pancarı
üreticilerinin Şeker yasasının yürürlüğe girmesi ile izledikleri üretim stratejileri, şeker
pancarı üretimine getirilen yeni kota ile üreticilerin hangi ürünleri üretmeyi tercih ettiği ve
tercihlerine etkili olan faktörler ortaya konulmuştur. İncelenen 54 tarım İşletmesi için
mülk arazi, %23.27’sini kiraya tutulan arazi ve %1.89’unu ise ortakçılıkla işlenen arazi
yanı sıra özellikle silajlık ve dane mısırın Şeker Pancarının yerine ileride alternatif
olabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Üreticiler, 1da alandan 2000-2003 yılı ortalama olarak
2003 yılı birim fiyatlarına göre Şeker pancarından 118.758.097 TL net gelir elde ederken,
havuçtan 31.717.907Tl, dane mısırdan 12.300.000 TL, buğdaydan 9.482.236 TL, arpadan
2.290.522 TL, net gelir elde etmiştir. Araştırmada önemli sonuçlardan biriside üreticilerin
%74.07’sinin şeker pancarı kotasından dolayı fazla ürün almamak için şeker pancarından
7
kullandıkları girdi miktarını ve işgücünü artırarak 4478kg/da olan verimi 7353 kg/da
Özçelik, (1989) tarafından yapılan Ankara şeker fabrikası civarındaki şeker pancarı
yetiştiren tarım işletmelerinde şeker pancarı ile buğday için fiziki üretim girdileri ve
üretimin fonksiyonel analizinin konu alındığı çalışmada; incelenen işletmeleri arazi varlığı,
nüfus ve işgücü durumu, şeker pancarında ve buğdayda fiziki girdilerin kullanım seviyesi
3.MATERYAL VE YÖNTEM
3.1. Materyal
3.2. Yöntem
n=
∑ ( Nh * Sh) (Yamane, 1967)
N2 2
* D + ∑ Nh * ( Sh) 2
Her tabakaya ait örnek sayısı belirlendikten sonra, hangi işletmeler ile anket
yapılacağının belirlenmesinde basit tesadüfi örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Ayrıca
anket esnasında örneğe çıkan işletmelerin bulunmaması ihtimali göz önüne alınarak her
tabakadan %10 yedek işletme de örneğe dahil edilmiştir.
3.2.2. Anket Aşamasında Uygulanan Yöntem
Tarım işletmelerinde muhasebe kayıtlarının mevcut olmadığı hallerde anket yolu ile
toplanan verilerden yararlanılabilmektedir (Yang, 1964). Anket aşamasında doğru veriler
elde edebilmek için anket uygulamasına istekli ve gönüllü üreticilerle çalışmak uygun
görülmüştür.Dolayısıyla hedeflenen tabaka sınırlarından sapma sözkonusu olabilmiştir.Bu
10
aşamada anketler yapılırken yüz yüze görüşme yöntemi kullanılmıştır. Anket aşamasında
envantere dahil unsurların kıymet taktirinde şu yöntemler kullanılmıştır.
* Toprak varlığının kıymet taktirinde; Araştırma bölgesinde geçerli alım satım
değeri ortalaması esas alınmıştır.
* Arazi ıslahı varlığının kıymet taktirinde; Yeni yapılar için maliyet bedeli, eski
yapılar için yenileme değeri esas alınmıştır.
* Bina varlığı kıymet taktirinde; Yeni yapılar için maliyet bedeli, eski yapılar için
yenileme değeri esas alınmıştır.
* Bitki (nebat) varlığının kıymet taktirinde; Bağ ve meyvelikler arazi ile birlikte
tespit edilen kıymetten çıplak toprak değeri düşüldükten sonra bulunan değer, meyveli
ağaçlarda hasıla değeri ve işletmecinin beyanı ile bulunan değer, meyvesiz ağaçlarda
yerindeki odun değeri ve genç plantasyonlarda tesis masrafı esas alınmıştır.
* Tarla demirbaşının kıymet taktirinde; Gelecek yılki üretim için yapılan
faaliyetlerin maliyet bedeli esas alınmıştır.
* Alet makine kıymet taktirinde; Yeni satın alınanlar için maliyet bedeli, eski
olanlar için emsal bedeli esas alınmıştır.
* Hayvan varlığı kıymet taktirinde; Yeni alınanlar maliyet bedeli, işletmede uzun
süre bulunanlar veya yeni doğanlar için emsal bedeli esas alınmıştır.
* Malzeme mühimmat varlığının kıymet taktirinde; Yeni alınanlar maliyet bedeli,
aile içinde, işletmede ve satılacak ürünlerde çiftlik avlusu fiyatı kullanılmıştır.
* Para mevcudu ve alacaklar ve borçların belirlenmesinde; İşletmecilerin beyanları
esas alınmıştır.
3.2.3. Analiz Aşamasında Uygulanan Yöntem
I. Yabancı sermaye,
a. Borçlar,
b. Kiraya ve ortağa tutulan toprak kıymeti,
II. Öz sermaye.
İşletmede yıllık faaliyet sonuçlarına ilişkin analizler iki aşamada yapılmıştır.
İlkinde üretim dalları düzeyinde brüt marj analizleri yapılarak, üretim dalları arasında
kısmi kârlılıkları karşılaştırılmıştır. İkinci aşama olarak işletme bir bütün halinde ele
alınarak, işletmenin bir yıl boyunca yapmış olduğu faaliyetlerin sonucu ortaya
konulmuştur.
Üretim dalları düzeyinde yapılan analizlerde brüt marj hesaplanmıştır. Her bir
üretim dalı için hesaplanan brüt marj hesabında üretim dallarının brüt üretim değerinden
değişken masrafların çıkartılmasıyla bulunmuştur.
Brüt üretim değeri hesabında; her bir üretim dalının üretim miktarı ile fiyatları
çarpılmış ve bulunan değere ilgili üretim dalında yıl içerisinde meydana gelen prodüktif
değer artışı (envanter kıymet artışı) eklenmiştir (Akay, 1998).
Değişken masraf üretim hacmine bağlı olan ve tek bir üretim dalını ilgilendiren
masraftır (Hopkins ve Heady, 1955). Değişken masraflar olarak aşağıdaki unsurlar yer
almıştır.
a. Dışarıdan satın alınan veya işletmeden temin edilen tohumluk,
b. Toprak hazırlığı için yapılan masraflar,
c. İlaç masrafı,
d. Gübre masrafı
e. Sulama suyu masrafı
f. İlgili üretim dalı için işletme dışından tutulan geçici işçiye ödenen ayni ve nakdi
ücret
g. Aile işgücü ücret karşılığı,
h. İlgili üretim dalı ile ilgili diğer değişken masraflar(ip, çuval, sandık ve taşıma
masrafları gibi),
ı. İlgili üretim dalı için alet makine kirası.
Hayvancılık üretim dalına ilişkin değişken masraf unsurları şu şekildedir;
a. İrat hayvanları için dışarıdan alınan ve işletmeden temin edilen yem masrafları,
13
Gerçek Masraflar = (işletme masrafları- aile işgücü ücret karşılığı) + (ödenen arazi kirası
ve ortakçı payı + borç faizleri)
Yıllık faaliyet sonuçları ortaya konurken diğer önemli bir kriter de net hasıladır.
Brüt hasıladan işletme masrafları çıkartılarak bulunmuş ve böylece işletmeleri borçtan ve
mülkiyet koşullarından arındırmış olarak, birbirleriyle karşılaştırma imkanı sağlanmış
olmaktadır.
Yıllık faaliyet sonuçları ile ilgili bir diğer gösterge tarımsal gelirdir. Bu çalışmada
tarımsal gelir, brüt hasıladan gerçek giderlerin çıkartılması ile elde edilmiştir.
Yıllık faaliyet sonuçlarının değerlendirilmesinde bir diğer kriter de toplam aile
geliridir. Bu çalışmada toplam aile geliri, tarımsal gelire, aile işgücünün tarım sektörü
dışında çalışmasından elde ettiği gelir, kiraya verilen arazi karşılığı sağlanan gelir ve diğer
gelir servetleri ( kira geliri, emekli maaşı vb.) eklenerek elde edilmiştir.
17
Çizelge 4.2. Bazı Ülkelerde Şeker Pancarı Üretim Durumu (1000 Ton)
Yıllar 2000 2001 2002 2003 2004
Almanya 27 870 24 730 26 794 23 756 25 486
Fransa 31 121 26 844 3 3450 29 238 29 419
İngiltere 8 293 8 335 9 557 9 296 7 600
İtalya 11 570 9 910 12 726 7 137 9 138
Türkiye 18 821 12 632 16 523 13 090 13 965
Bulgaristan 23 19 51 9 10
Rusya 14 053 14 555 15 665 19 383 18 500
Yunanistan 3 033 2 890 2 712 2 200 2 300
Kaynak: Anonim, 2005b, Pankobirlik İstatistik Yıllığı, Ankara.
18
Dünya Şeker Pancarı Üretimi içerisinde ülkemizin payı 2000 yılında 18 821 000
ton iken bu oran % 25,81 oranında azalarak 2004 yılında 13 965 000 ton olmuştur.
1985-2003 yılları arasında Türkiye’de şeker pancarı üretim alanı, üretim miktarı ve
verim durumları Çizelge 4.3’de verilmiştir.
Çizelge 4.3: Türkiye’de Şeker Pancarı Üretim Alanı, Üretim Miktarı ve Verim Durumu
Yıllar Ekim Alanı (1000 ha) Üretim Miktarı(ton) Verim (kg/ha)
1985 322 449 9 830 060 30 758
1986 349 817 10 662 346 30 659
1987 391 592 12 717 321 33 041
1988 317 253 11 534 153 36 512
1989 353 490 10 928 903 32 169
1990 379 853 13 985 741 37 044
1991 401 321 15 474 097 38 677
1992 410 102 15 563 194 37 610
1993 423 234 15 563 194 39 916
1994 411 965 12 527 614 30 954
1995 312 251 10 989 331 35 413
1996 422 591 14 418 639 34 641
1997 472 664 18 400 722 39 491
1998 515 000 21 940 518 42 603
1999 440 000 16 854 294 38 305
2000 480 000 18 781 380 39 128
2001 335 000 12 550 650 37 465
2002 372 000 16 523 166 44 439
2003 315 303 12 622 934 40 034
Kaynak: Anonim, 2003, DİE, Ankara.
Çizelge 4.4: Avrupa Ülkeleri Arasında Şeker Pancarı Tarımı ve Faaliyetleri Bakımından
Türkiye’ nin Yeri (1000 Ha)
Ülkeler 2000 2001 2002 2003 2004
Almanya 452 449 455 444 450
Fransa 410 429 438 401 384
İngiltere 173 177 169 167 154
İtalya 249 223 245 252 217
Türkiye 410 359 373 314 330
Bulgaristan 746 731 714 851 863
Rusya 3 1 2 1 1
Yunanistan 50 43 41 39 33
Kaynak: Anonim, 2005b, Pankobirlik İstatistik Yıllığı, Ankara.
Çizelge 4.4.’de görüleceği gibi Türkiye, Şeker pancarı ekiliş alanı olarak Avrupa
ülkeleri içinde 4. sırada yer almaktadır.
Şeker pancarı ekiminden hasadına kadar birim alanda çok fazla işgücünün
kullanıldığı bir kültür bitkisidir. Şeker pancarı tarımı alternatif ürünlerden buğdaya kıyasla
13 kat, ayçiçeğine kıyasla 5 kat daha fazla istihdam imkanı yaratır (Ersun ve ark., 1997).
Türkiye’de şeker pancarının sözleşmeli olarak yetiştirilen bir ürün olması, alımının
TŞFAŞ tarafından garanti edilmesi, çok fazla sıcaklık istememesi ve bunun sonucu
Türkiye’ nin yüksek bölgelerinde yetiştirilebilmesi sebebiyle şeker pancarı tarımı yapan
işletmelerin sayısı oldukça yüksektir. Çizelge 4.3’de 1985-2004 yılları arasında şeker
pancarı eken il, köy ve çiftçi sayısı verilmiştir. Çizelge incelendiğinde Türkiye’de 2004
yılında 303.428 çiftçi şeker pancarı tarımıyla uğraşmıştır. Eğer Türkiye’ nin nüfusunun
ortalama olarak 70 milyon olduğunu kabul edersek toplam nüfusun %0,43’ ünün şeker
pancarı yetiştiren çiftçi olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ayrıca şeker pancarı yetiştiren
işletmelerin yabancı işgücü kullanımıyla bu oran daha da yükselmektedir.
20
Şeker pancarı üretmenin önemli bir avantajı da, şeker pancarı üretiminin yanın da
yaş şeker pancarı posası , kuru şeker pancarı posası ve bitkinin yapraklarının üretilmesidir.
Bu yan ürünlerin üretilmesi özellikle hayvancılık açısından oldukça önemlidir. Özellikle
şeker pancarı posası hem ucuz hem de besleme değeri yüksek bir hayvan yemidir.
Besleme değeri olarak aynı alandan kaldırılan çayır otunun iki misli, yulafa denk ve
yoncanın proteine yakın miktar da protein vermektedir şeker fabrikaları çiftçinin ürettiği
şeker pancarı ağırlığının %13 kadar yaş şeker pancarı posası ve %0,5 kadar kuru şeker
pancarı posasını üreticiye geri vermektedir. Şeker pancarı kök gövdesinin %6-15' i baştır.
Kök gövdesi işlendikten sonra kök gövdesinin %30-40 oranın da fabrika artığı olarak şeker
pancarı posası , ayrıca birim alandan kök gövdesinin %25-40' ı kadar yaprak elde edilir
(Koç, 1998). Aşağıdaki Çizelgede Türkiye’de çeşitli yıllar itibariyle yaş ve kuru şeker
pancarı posası üretim miktarları verilmiştir.
Çizelge4.7: Türkiye’de Şeker Pancarı Posası Üretimi
Yıllar Yaş şeker pancarı posası (ton) Kuru şeker pancarı posası (ton)
1975 2 916 161 871 903
1985 3 926 418 356 372
1996 4 064 025 --
Kaynak: Koç, 1998, Şeker Pancarı, GOPÜ Ziraat Fakültesi Yayınları Ders Notu,Yayın
No: 14, Tokat
Türkiye 'de sözleşmeli yetiştiricilik ilk kez TŞFAŞ tarafından şeker pancarı
yetiştiriciliği için uygulamıştır. Daha sonra TŞFAŞ yağlı tohumlar ve sığır besiciliği
projeleri verilerek bu alanda da sözleşmeli yetiştiricilik uygulamaları başlamıştır (Gülse,
1996). Dünya bankasının finansmanı ile faizsiz hayvan alımı ve yem kredisinin sağladığı
proje sayesinde besicilik geliştirilmiştir. Bir çiftçinin en fazla 40 baş alabildiği bu proje ile
200 000 bin başa yakın hayvan dağıtılmıştır. Bu projenin ülke ekonomisine en büyük
katkısı, çiftçinin entansif hayvancılık konusun da bilgi sahibi olmasına imkan vererek
ortalama karkas ağırlığının başlangıçta 110 kg/baş iken 160 kg/başa çıkmasıdır.
Ancak bu proje besi bedellerinin zamanında ödenmemesi ve hayvan temin ve yem
kredilerinin yetersiz kalarak çiftçinin büyük kayıplara uğraması neticesinde 1980’li yılların
sonunda bir duraklamaya girmiş 1972 yılında besi yapan köy adedi 585, çiftçi sayısı 5 107
22
iken bu rakamlar 1992 yılında sırasıyla 183 köy ve 1293 adet çiftçi olarak gerçekleşmiştir.
1993 yılından itibaren de bu proje uygulamadan kaldırılmıştır (Ersun ve Ark, 1997).
Şeker pancarı modern tarım tekniğine uygunluğu sebebiyle şeker pancarı üretimi
yapılan bölgelerde modern tarım tekniklerinin ve yeni alet ekipmanların kullanımı
artmaktadır.
Şeker pancarında çapalama, ot alma gibi işlemlerin yoğun olarak yapılması sonucu
toprak kabartılmakta, besin maddelerince zenginleştirilmekte ve yabancı otlardan
temizlenmektedir. Bu durum şeker pancarı ile münavebeye girecek olan üründe verim
artışına sebep olacaktır.
Şeker fabrikaları kuruluş amaçları doğrultusunda her türlü şekeri üretmenin yanı
sıra tohum, kimyasal gübre, zirai mücadele ilacı, tarım alet ve makineleri gibi girdileri ayni
krediler şeklinde sağlayarak bu alanda çalışan sanayi kuruluşları için bir pazar
oluşturmuştur.
Şeker fabrikalarında şeker üretimi esnasında ortaya çıkan melas; metil alkol, sirke
asidi, limon asidi, ispirto üretiminde kullanılır. Şeker fabrikalarının kuruluşu, işletilmesi,
modern hale getirilmesi, bakımı ve onarımı için makine ve imalat sanayine ihtiyaç
duyulmasından dolayı şeker sanayi bu yönde bir sanayileşmeyi de zorunlu hale getirmiştir.
Şeker pancarının üretimi tüm bu sanayi kollarına ya girdi olarak veya onların ürünlerini
kullanarak pazar oluşturmasının yanın da asıl gaye olarak şeker üretiminin
gerçekleştirilmesini sağlamaktadır. Çizelge 4.8’da Türkiye’de şeker fabrikaları itibariyle
şeker fabrikalarının 2004/05 yılı verilerine dayanarak şeker üretim miktarları, fabrikaların
işletmeye açılış tarihi, açılış kapasitesi ve mevcut kapasitesi verilmiştir.
23
Çizelge 4.8: Türkiye’ deki Şeker Fabrikalarının İşletmeye Açılış Tarihleri, Günlük İşleme
Kapasiteleri ve Üretimleri
4.2.6.Diğer Katkıları
Normal şartlar altında yaşayan bir insan temel besin maddelerinden günlük olarak
40-60 gr yağ, 120-150 gr albümin 400-500 gr karbonhidrat alması gerekir. Görüldüğü gibi
karbonhidratlar günlük besin ihtiyacının %70’ e yakın bir kısmını teşkil etmektedir (Koç,
1998).
Şeker pancarı üretimi yapılan bölgelerde zorunlu 4 yıllık ekim nöbeti (münavebe)
uygulanmaktadır. Aynı araziye değişik ürünler ekildiği için toprağın verimliliği devam
etmektedir.
Çiftçinin şeker pancarı ekim isteği onu sulama suyu temin arayışına zorlamaktadır.
Yeraltı sularından faydalanma ihtiyacını artırmaktadır. Sondaj avansı yöntemi uygulanarak
Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kontrolün de açtırılan sondaj kuyularının sayısı 1993 yılı
sonu itibariyle 25 943 adete, sulamaya kazandırılan saha miktarı ise 1 448 000 dekara
ulaşmıştır. Aynı miktar sahanın devlet kuruluşları tarafından sulanması halinde 170 $/da
harcama ile 10 trilyon yatırım yapılması gerekirdi (Sayılı, 1998).
25
26
Yapılan kazılar ve elde edilen bulgular Sivas’ın tarihi geçmişinin M.Ö. 7000-
5000’li yıllarına kadar uzandığını göstermektedir. Sivas'ın bugünkü sınırları içerisinde yer
alan Hafik Gölü, Pılır Höyüğü, Zara Tödürge Gölü kıyısındaki Tepecik Höyüğü ile Kangal
İlçesi Çukurtarla ve Kavak Nahiyesi Höyük değirmeninde Prehistorik buluntular elde
edilmiştir. Yıldızeli Argaz Höyük ve çevresinde kalkolitik çağ (maden taş devri M.Ö.5000-
3500) ile Tunç devri (M.Ö.3000-1500) buluntuları elde edilmiştir. Sivas’ın yazılı tarihi ise
M.Ö. 2000 yılı başlarında Hititler ile başlamaktadır. Hititlerin egemenliğinden sonra sırası
ile Frigyalılar, Lidyalar, Persler, Makedonyalılar ve Romalıların hakimiyeti altında
kalmıştır. M.S. 395 yılında Bizans hakimiyetine girmiştir. Sivas’a farklı dönemlerde hakim
olan devletler, şehre kendilerine özgü değişik isimler vermişlerdir. Bunlar Sebast, Sipas,
Megolopolis, Kabira, Diospolis, Talaurs, Danişment İli, Eyalet-i Rum, Eyalet-i Sivas ve
Sivas isimleridir. Sivas isminin Latince “Sabesteia” ya da “Sipas” kelimesinden geldiği
sanılmaktadır.
dönemde kısa süreli de olsa Osmanlı hakimiyetinden çıkmıştır. 1408 yılından itibaren
yıkılışına kadar Osmanlı hakimiyeti altında kalmış ve önemli bir eyaleti olmuştur.
Tarihin kaydedildiği zamandan beri önemli bir yerleşim merkezi olan Sivas, asırlar
boyunca önemini korumuş ve özellikle Milli Mücadele yıllarında Milli Mücadele’ye
başlangıç olması ona tarihin en kıymetli değerini vermiştir. 19 Mayıs 1919'da Samsun'a
çıkan Mustafa Kemal Atatürk, Amasya ve Tokat'tan sonra 27 Haziran 1919 günü Sivas'a
gelerek yapılan toplantıda ülkenin durumu görüşülmüş ve en kısa zamanda Sivas'ta bir
kongre yapılmasına karar verilmiştir. 2 Eylül 1919 günü Sivas'a gelen Ulu Önder Mustafa
Kemal Atatürk ve beraberindeki heyet tarafından 4 Eylül 1919 Perşembe günü saat
14.00'da bugünkü Atatürk Kongre ve Etnoğrafya Müzesi binasında Sivas Kongresi
açılmıştır. 11 Eylül tarihinde sona eren Kongre İstiklal Savaşı’nda önemli bir dönüm
noktası olmuştur.
Sivas’ın karasal bir iklimi vardır. Kışları soğuk ve sert geçer. Genelde kış aylarında
bol kar yağışı görülür ve ortalama 3-5 ay karla örtülüdür. Yazları sıcak ve kurak, ilkbahar
ve sonbahar ayları yağışlı geçer. Her ne kadar kışlar soğuk geçse de ilin kuzey bölümünde,
karasal iklimden Karadeniz iklimine geçiş görülür. Bu bölgelerde iç kesimlere göre iklim
daha ılımandır.Yapılan gözlem ortalamalarına göre en soğuk ay -34,6 derece ile ocak
ayıdır. En sıcak ay 38, 3 derece ile temmuz ayıdır. Aylık yağış ortalaması en yüksek ay
mayıs, en düşük ağustos ayısıdır. Yıllık ortalama yağış miktarı 420 mm’dir. Sivas
meteoroloji istasyonundan alınan uzun yıllar iklim elemanları Çizelge 5.1’de, 2004 yılı
aylık ortalama toprak sıcaklık değerleri Çizelge 5.2.’de ve son beş yıllık ortalama aylık
hava sıcaklığı Çizelge 5.3.’de sunulmuştur..
Çizelge 5.1. 2004 Yılı Ortalama Meteorolojik Değerleri
Ortalama sıcaklık (Günlük) 10,92
En yüksek sıcaklık 38,2
En düşük sıcaklık -18,5
Ortalama nispi nem (%) 65,21
Yıllık toplam yağış miktarı (mm) 325,50
Donlu gün sayısı 74
Kapalı gün sayısı 118
Açık gün sayısı 247
Kaynak: Anonim, 2005d. Meteoroloji İl Müdürlüğü Kayıtları, Sivas.
Çizelge 5.1.’de 2004 yılı ortalama sıcaklık 10,92, en yüksek sıcaklık 38,2 olarak
gerçekleşmiştir.
Çizelge 5.2.2004 yılı aylık ortalama toprak sıcaklık değerleri (°C)
Ortalama
Temmuz
Ağustos
Haziran
Kasım
Aralık
Mayıs
Nisan
Şubat
Eylül
Ekim
Ocak
Mart
Toprak
Derinliği
5 cm. 0,4 1,7 8,7 12 15,7 24,1 27,6 27,5 20,9 13,3 5,1 1,8 13,23
10 cm. 0,5 1,7 8,5 11,8 15,5 23,9 27,2 27,2 20,8 13,3 5,2 1,8 13,12
20 cm. 1,1 2 8,2 11,5 14,8 22,6 26 26,7 21 14,2 6,4 2,5 13,08
Kaynak: Anonim, 2005d. Meteoroloji İl Müdürlüğü Kayıtları, Sivas.
Çizelge 5.2.’de 2004 yılı ortalama toprak sıcaklık değerleri verilmiş ve toprak
sıcaklığının en yüksek olduğu aylar temmuz ve ağustos aylarıdır.
29
Çizelge 5.3.Sivas İlinin Son Beş Yıllık Ortalama Aylık Hava Sıcaklığı (°C)
Yıllar
Aylar 2000 2001 2002 2003 2004
Ocak 0,9 -5 0,7 -2 3,7
Şubat 1,3 -5,6 1,5 -3,6 -1,3
Mart 4,3 -0,5 8,9 -1,5 5,5
Nisan 9,6 19,8 10,5 11,8 10,6
Mayıs 13,4 12,8 12 12,8 14,6
Haziran 17,5 16,6 19 18,6 16,5
Temmuz 21,3 23,5 22,5 21,5 22,4
Ağustos 21,4 20,2 22,1 19,2 24,4
Eylül 16,4 17,1 18 19,1 20,3
Ekim 11,8 9,6 10,8 10,6 10,8
Kasım 4,3 5,2 3,8 4,2 3,1
Aralık 1 0,4 1,2 1,4 1,2
Kaynak: Anonim, 2005d. Meteoroloji İl Müdürlüğü Kayıtları, Sivas.
Çizelge 5.3.’de Sivas ilinin son beş yıllık ortalama aylık hava sıcaklıkları verilmiş
ve 2001 ve 2003 yılları kışların en soğuk geçtiği yıllar olmuştur. Sivas İli bitki örtüsü
bakımından da farklılık gösterir. Kuzey bölümlerinde ormanlık alanlar önemli yer tutar.
Şarkışla-Yıldızeli İç Anadolu Bölgesi’nin en önemli orman alanlarıdır. Koyulhisar ve
Şerefiye bölgeleri de önemli orman alanlarıdır. Orman alanlarının dışında genel bitki
örtüsü bozkırlardır.
Sivas taban ve yamaç arazilerden oluşmaktadır. Taban arazi toprakları düz ve düze
yakın eğimi (% 0-2), kireçli, yer yer yetersiz ve kötü drenaj şartları içeren, topografyanın
yetersiz ve geçirgenliğinin düşük olduğu bölümlerde tuzlu ve sodyumlu olan alüviyal ve
kolüviyal topraklardır.
5.1.3. Araştırma Bölgesinde Su Kaynakları ve Sulama Durumu
2000 yılı sayımlarına göre il genel nüfusu 755.091 olarak belirlenmiştir. 1990 yılı
sayımlarında 767.481 olan il nüfusu, 2000 yılı sayımlarında 755.091’e gerilemiştir. İlde
ikdisaden faal nüfusunun 185,983 ‘ünü (%57,9) erkek,134,973’ünü (%42,1) ise kadın
nüfusu oluşturmaktadır. Çalışan nüfusun işteki durumlarına göre dağılımına bakıldığında
ise %25’i ücretli,%0,5’i ise işveren,%23,7’si kendi hesabına çalışan,%50,6’sı ücretsiz aile
işçisi olduğu görülmektedir. Sivas’ta kadın işgücünün büyük çoğunluğu tarım sektöründe
çalışmaktadır.Tarım da çalışan kadın iş gücünün oranı erkeklerden oldukça fazla olmasına
rağmen çoğu ücretsiz aile,işçisi statüsündedir.Tarımsal istihdam içinde kadın iş gücü
oranının yüksekliği,esas itibarıyla bir başka tartışmanın konusunu teşkil eden ve Sivas için
büyük önem taşıyan kırdan kente göç ve özellikle erkek iş gücünün geçici-mevsimlik
istihdam alanı araması sonucu diğer kentlere gitmesinden kaynaklanmaktadır.
Tarım İl Müdürlüğü kayıtlarına göre Sivas Merkez İlçe toplam arazi varlığı 285
700 ha’ dır. Bunun %37,78’ u toplam işlenen alan, %3,91’ i tarıma elverişli boş alan,
%41,69’ i toplam tarım alanı, %49,42’ sı çayır ve mera alanı, %4,55’ i ormanlık alan,
%4,34’ ü tarım dışı alanlardır.
Çizelge 5.5: Araştırma Bölgesinde Arazinin Nitelik Durumu ve Oransal Dağılımı
Arazinin Nitelik Durumu Alanı(ha) (%)
Tarla alanı
- Ekilen 72 180 25,26
- Nadas 35 000 12,25
Sebzelik alan 182 0,06
Meyvelik alan 582 0,20
Toplam işlenen alan 107 944 37,78
Tarıma Elverişli boş alan 11 174 3,91
Toplam tarım alanı 119 118 41,69
Çayır mer’a alanı 141 194 49,42
Ormanlık alan 12 999 4,55
Tarım Dışı Arazi 12 389 4,34
Genel Toplam 285 700 100
Kaynak: Anonim, 2005c. İl Tarım Müdürlüğü Kayıtları, Sivas.
Çizelge 5.6: Sivas Merkez İlçesinde Tarla Ürünlerinin 2005 yılı Ekiliş Alanları, Üretim
Miktarı ve Verim Durumu
Ürün Çeşitleri Alan % Üretim Miktarı Verim Durumu
(ton) (kg/da)
Tahıllar
Buğday 56 000 86,55 112 000 200
Arpa 8 000 12,36 17 600 220
Çavdar 500 0,77 1 000 200
Mısır 200 0,32 8 500 1 172
Toplam 64 700 100 139 100
Endüstri Bitkileri
Ayçiçeği 200 43,85 600 300
Ş, Pancarı 256 56,14 7 400 2 890
Toplam 456 100 8 000
Baklagiller
Mercimek 120 31,57 108 90
Nohut 160 42,10 144 90
Fasulye (kuru) 100 26,31 125 125
Toplam 380 100 377
Yumru Bitkileri
Soğan 85 86,73 1 700 200
Patates 900 91,27 18 000 2 000
Sarımsak 1 0,10 2 200
Toplam 986 100 19 702
Yem Bitkileri
Yonca 1 350 69,23 10 125 750
Fiğ 600 30,76 4.950 825
Toplam 1 950 100 15 075
Genel Toplam 68 472 182 254 --
Kaynak: Anonim, 2005c. İl Tarım Müdürlüğü Kayıtları, Sivas.
Buna göre 119.118 ha’ lık alanın; 64.700 ha (%54,32) alanını tahıllar grubu, 456 ha
(%0,38) alanını endüstri bitkileri, 380 ha (%0,32) alanını baklagiller, 986 ha (%0,82)
alanını yumru bitkileri, 1.950 ha (%1,63) alanını yem bitkileri, 182 ha (%0,15) alanını tarla
sebzeleri oluşturmaktadır. Çalışmanın ana materyalini oluşturan şeker pancarı Sivas
Merkez tarla alanlarının %0,37’ ini ve toplam tarım alanlarının %0,21’ünü
oluşturmaktadır. Çizelge 5.7’de Sivas Merkez ilçesinde yetiştirilen meyveler ve dikiliş
alanları verilmiştir.
33
İl genelinde 2004 yılı verilerine göre meyve veren yaşta ağaç sayısı 877.755 adet
olup bu meyve ağaçlarından toplam olarak 35.332 ton/yıl meyve üretimi yapılmıştır.
Meyve vermeyen yaştaki ağaç sayısı ise 411.483 ’dir.Ağırlıklı üretim ise elma,armut,
vişne, kayısı ve cevizdir. Meyvecilik daha çok hububat üretimi ve hayvan yetiştiriciliğinin
yanında ek gelir getirici ve aile ihtiyacına yönelik bir uğraş olarak değerlendirilmektedir.
Sivas sahip olduğu büyük baş hayvan varlığı açısından Türkiye’de ikinci ildir. Bu
nedenle hayvancılık Sivas için önemli bir ekonomik güçtür. Sivas ili arı koloni sayısı
bakımından Türkiye’de Ordu, Muğla ve Adana’dan sonra dördüncü,bal üretimi
bakımından ise Muğla ve Ordu’dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır. Hem kovan sayısı
hem de bal üretimi bakımından Sivas ilinin Türkiye içerisindeki payı %3.4’tür. Kovan
başına düşen bal üretim miktarı Türkiye ortalamasına eşittir. (Anonim, 2005c)
36
6. ARAŞTIRMA BULGULARI
Tarımda arazi, tarımsal üretimin hem kuruluş yerini ve hem de genellikle üretimin
yapıldığı alanı oluşturması bakımından vazgeçilmez bir üretim faktörü niteliğindedir.
Bununla birlikte arazinin kıt ve çoğaltılamaz olması, ona olan talebin nüfus artışına paralel
olarak daha da yoğunlaşması, tarımsal üretimde arazi mülkiyetinin ve kullanma şeklinin
önemini gittikçe artırmaktadır. Çünkü gerek ulusal ekonomi ve gerekse işletme açısından
en verimli çalışma, üreticilerin üretim kaynaklarının tamamına veya büyük bir kısmına,
serbest mülkiyet hakları ile sahip olmasıyla mümkün olmaktadır (Aras, 1956). Bu
nedenlerle bu kısımda, incelenen işletmelerin arazi varlıkları, tasarruf durumları, arazi
nevileri ile dağılımı ve arazilerin kullanılış şekli incelenmiş ve ortaya konmaya
çalışılmıştır.
İşletme arazisini bizzat işlenen mülk arazi ile birlikte kiraya ve ortağa tutulan arazi
oluşturmaktadır.
İncelenen işletmelerde arazi varlığı, arazinin tasarruf şekli ve parçalılık durumu
Çizelge 6.1’de verilmiştir.
Çizelge 6.1 incelendiğinde işletme grupları içerisinde en yüksek oranı toplam mülk
arazi oluşturmaktadır. Kiraya ve ortağa tutulan arazi işletme grupları büyüdükçe
azalmaktadır. İşletme arazisi I. grup işletmelerde 93,91 da, II. grup işletmelerde 97,57 da,
III. grup işletmelerde 134,42 da ve genel olarak 116,43 da olarak bulunmuştur.
37
Çizelge 6.1. İncelenen İşletmelerde Ortalama Arazi Varlığı, Tasarruf Şekli ve Parçalılık
Durumu
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Alanı % Alanı % Alanı % Alanı %
(da) (da) (da) (da)
Toplam mülk 41,54 44,23 54,87 56,24 107,3 79,83 80,01 68,73
arazi
Mülk Mülk araziden 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
Arazi kir. ve ort. ver.
Bizzat işlenen 41,54 44,23 54,87 56,24 107,3 79,83 80,01 68,73
mülk arazi
Kiraya tutulan arazi 46,12 49,11 42,7 43,76 26,19 19,48 34,62 29,73
Ortağa tutulan arazi 6,25 6,66 0,00 0,00 0,93 0,69 1,79 1,54
Toplam işletme arazisi 93,91 100,00 97,57 100,00 134,42 100,00 116,43 100,00
Ortalama parsel 4,35 3,20 3,00 3,33
sayısı (adet)
Ortalama parsel 21,59 30,49 44,80 36,26
alanı (da)
Tarım işletmelerinin parçalı veya toplu olması işletmenin başarısına etki eden
faktörlerden biridir. Türkiye’de tarımsal işletmelerde mülk arazi oranı oldukça yüksektir.
2001 yılı genel tarım sayımı sonuçlarına göre tarımsal işletmelerde mülk arazi oranı %
81,34, ortağa tutulan arazi % 3,56, kiraya tutulan arazi % 51,03, işletme başına düşen
ortalama parsel sayısı 4,08 adet, ortalama parsel genişliği 14,96 da’dır (Anonim,2001).
İncelenen işletmelerin mülk arazi oranı, kiraya tutulan arazi oranı, tüm gruplarda Türkiye
ortalamasının altındadır. İncelenen işletmelerin ortağa tutulan arazi oranı I.grup hariç
Türkiye ortalamasının altındadır. Ortalama parsel sayıları I grupta 4,35, II. grupta 3,2, III.
grupta 3, genel olarak da 3,33 olarak bulunmuştur. Ortalama parsel sayıları I grup dışında
diğer gruplar Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. Ortalama parsel alanı tüm
gruplarda Türkiye ortalamasının üzerindedir.
6.1.1.2. İncelenen İşletmelerin Arazi Nev’i ve Dağılımı
içerisinde tarla arazisi % 66,47, sulu arazi % 19,02 , meyve arazisi %9,78, ağaçlık arazi ise
%2,02 dır (Anonim,2001). İncelenen işletmelerde tüm gruplarda tarla arazisi oranı Türkiye
ortalamasının üzerinde, meyve arazi oranı Türkiye ortalamasının altında, ağaçlık arazi III.
grup hariç Türkiye ortalamasının üzerindedir. Sulanan arazi ise tüm gruplarda Türkiye
ortalamasın altında yer almaktadır.
Çizelge 6.2: İncelenen İşletmelerde Arazi Nev’ileri ve İşletme Arazisi İçerisindeki
Dağılımı
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Alanı % Alanı (da) % Alanı % Alanı (da) %
(da) (da)
Tarla Sulu arazi 11,18 11,91 21,15 21,67 63,02 46,88 41,37 35,53
Arazisi Kuru arazi 78,62 83,72 69,70 71,44 68,68 51,09 71,01 60,99
Toplam 89,80 95,63 90,85 93,11 131,7 97,98 112,38 96,52
Meyve arazi 1,46 1,55 1,47 1,51 0,90 0,67 1,17 1,00
Ağaçlık arazi 2,65 2,82 5,25 5,38 1,82 1,35 2,88 2,48
Toplam işletme arazisi 93,91 100,00 97,57 100,00 134,42 100,00 116,43 100,00
bitkileri %35,49’unu, yem bitkileri %3,02’sini, yumru bitkileri %1,10’ünü, meyve alanları
%1,00’unu, ağaçlık arazi %2,47’sini ve nadasa bırakılan alan %3,17’sini oluşturmaktadır.
Çizelge 6.4. İncelenen İşletmelerde Yetiştirilen Ürünler ve Ekiliş Alanları
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Alanı (da) % Alanı (da) % Alanı (da) % Alanı %
(da)
Tahıl
Buğday (k) 67,06 71,41 41,5 42,53 55,07 40,97 53,96 46,35
Arpa (k) 8,75 9,32 5,85 6,00 3,02 2,25 4,95 4,25
Yulaf(k) 3 3,07 0,65 0,48 1,13 0,97
Çavdar (k) 1 1,02 2,63 1,96 1,66 1,43
Nohut(k) 0,5 0,51 1,39 1,03 0,87 0,75
Tahıl Toplamı 75,81 80,73 51,85 53,14 62,76 46,69 62,57 53,74
Endüstri Bitkileri
Ş. Pancarı (s) 8,81 9,38 31,5 32,28 46,58 34,65 34,82 29,91
Ayçiçeği (s) 12,19 9,07 6,50 5,58
Endüstri bitk. top. 8,81 9,38 31,5 32,28 58,77 43,72 41,32 35,49
Yem Bitkileri
Silajlık Mısır(s) 0,31 0,33 0,75 0,77 0,48 0,36 0,52 0,45
Yonca (yaş) 0,62 0,66 0,5 0,51 2,19 1,63 1,43 1,23
Fiğ(s) 0,75 0,77 0,48 0,36 0,46 0,40
Korunga (k) 1,58 1,18 0,85 0,73
Triticale(k) 0,48 0,36 0,26 0,22
Yem Bit. Toplamı 0,93 0,99 2 2,05 5,21 3,88 3,52 3,02
Yumru Bitkileri
Patates (s) 0,94 1,00 1 1,02 1,31 0,97 1,17 1,00
Sarımsak (s) 0,50 0,53 0,11 0,09
Yum Bitk. Top. 1,44 1,53 1 1,02 1,31 0,97 1,28 1,10
Meyve
Elma (S) 0,50 0,53 0,6 0,61 0,41 0,31 0,49 0,42
Vişne(s) 0,50 0,53 0,45 0,46 0,23 0,17 0,34 0,29
Armut(s) 0,25 0,27 0,27 0,28 0,15 0,11 0,20 0,17
Erik(s) 0,03 0,03
Kiraz(s) 0,18 0,19 0,1 0,10 0,11 0,08 0,13 0,11
Şeftali (s) 0,05 0,05 0,01 0,01
Meyve Top. 1,46 1,55 1,47 1,51 0,90 0,67 1,17 1,00
Ağaçlık
Kavak (s) 2,06 2,19 4,7 4,82 1,41 1,05 2,40 2,06
Söğüt(s) 0,50 0,53 0,55 0,56 0,36 0,27 0,44 0,38
Çam(k) 0,09 0,10 0,05 0,04 0,04 0,03
Ağaçlık Toplam 2,65 2,82 5,25 5,38 1,82 1,35 2,88 2,47
Genel Toplam 91,10 97,01 93,07 95,39 130,77 97,28 112,74 96,83
Nadasa Bırakılan 2,81 2,99 4,5 4,61 3,65 2,72 3,69 3,17
Arazi
Topl. İşl. Arazisi 93,91 100,00 97,57 100,00 134,42 100,00 116,43 100,00
40
Tarım işletmesi ile üreticinin ailesi arasında sıkı ilişki bulunması ve özellikle
işletmede kullanılan işgücünün büyük bir kısmını aile nüfusunun oluşturması sebebiyle
işletmedeki nüfusun özelliklerinin incelenmesi yararlı olacaktır. Çizelge 6.5’de incelenen
işletmelerde nüfusun yaş grupları ve cinsiyete göre dağılımı görülmektedir.
Çizelge 6.5. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Dağılımı(Ad)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Erkek Kadın Top. Erkek Kadın Top. Erkek Kadın Top. Erkek Kadın Top.
0-6 0,000 0,125 0,125 0 0,05 0,05 0,292 0,097 0,389 0,156 0,091 0,247
7-14 0,125 0,250 0,375 0,4 0,3 0,7 0,414 0,414 0,828 0,351 0,350 0,701
15-49 2,062 1,437 3,499 2,2 1,3 3,5 2,048 1,414 3,462 2,090 1,389 3,479
50-64 0,500 0,312 0,812 0,45 0,45 0,9 0,341 0,219 0,56 0,402 0,299 0,701
65- + 0,062 0,062 0,124 0,05 0 0,05 0 0,024 0,024 0,025 0,025 0,050
Toplam 2,749 2,186 4,935 3,1 2,1 5,2 3,095 2,168 5,263 3,024 2,154 5,178
İşletme başına toplam ortalama nüfus I. grup işletmelerde 4,935, II. grup
işletmelerde 5,20, III. grup işletmelerde 5,263 ve genel olarak da 5,174 kişi olarak
bulunmuştur.
Çizelge 6.6’da nüfusun cinsiyete göre dağılımı ve faal nüfus oranı verilmiştir.
Çizelge 6.6. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ve Faal Nüfus Oranı
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Adet % Adet % Adet % Adet %
Erkek 43 56,58 62 60,19 115 57,79 220 58,20
Kadın 33 43,42 41 39,81 84 42,21 158 41,80
Toplam 76 100,00 103 100,00 199 100,00 378 100,00
Faal nüfus oranı % 90,78 85,43 82,91 85,18
41
Faal nüfus, işletmede 15-64 yaş arasındaki bireylerin sayısının toplam nüfusa oranı
ile bulunmuştur. İncelenen işletmelerde faal nüfus oranı incelendiğinde I. grup işletmelerde
toplam nüfusun % 90,78’ sini, II. grup işletmelerde % 85,43’ünü, III. grup işletmelerde
%82,91’ ini ve tüm işletmelerin genelinde %85,18’ını faal nüfus oluşturmaktadır.
İncelenen işletmelerde yedi ve daha yukarı yaştaki nüfusun okur yazarlık oranı
Çizelge 6.7’de verilmiştir. Çizelge incelendiğinde I.grup hariç diğer işletme gruplarında
erkeklerin okuma yazma oranının kadınlara nazaran daha düşük olduğu görülmektedir.
Çizelge 6.7. İncelenen İşletmelerde Yedi ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfusun Okur Yazarlık
Oranı (%)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Erkekler 100,00 96,78 99,14 98,65
Kadınlar 91,43 97,62 100,00 99,38
Genel 96,21 97,12 99,50 98,95
Çizelge 6.8. İncelenen İşletmelerde İşletme Yöneticisinin Yaşı ve Eğitim Durumu (%)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Okuma yazma bilmeyen 0,00 10,00 2,43 3,89
Diplomasız okur yazar 0,00 0,00 0,00 0,00
İlkokul mezunu 100,00 90,00 87,80 90,90
Ortaokul mezunu 0,00 0,00 2,43 1,29
Lise mezunu 0,00 0,00 2,43 1,29
Yüksek okul mezunu 0,00 0,00 4,87 2,59
Okuma yazma oranı 0,00 90,00 97,57 96,11
İşletme yöneticisinin 50,50 50,500 46,60 48,42
ortalama yaşı
III. Grup işletmede yüksek okul mezununa rastlanmış, bütün gruplarda ilk okul
mezunu oranı en yüksek çıkmıştır. İşletme yöneticisinin yaşı tüm gruplarda faal nüfus yaş
grubuna girmekte ve tüm işletme yöneticilerinin yaş ortalaması 48,42 olarak bulunmuştur.
Tarımsal ürünlerin üretilmesinde insan işgücü, diğer faktörlerin yanı sıra, en önemli
faktörlerden birisidir ve bu faktör işletmeci ve aile bireyleri tarafından karşılanmaktadır.
Ancak tarımsal faaliyetlerin bazı aşamalarında işgücü ile bazı alet – makinelere azami
ölçüde ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ihtiyaçların karşılanması için, işletmeci ve aile
bireylerinin sayısı ile işletmede mevcut bulunan alet ve makinenin yetersiz kalması
durumu dışarıdan yabancı işgücü tutma zorunluluğunu doğurmaktadır (Sayılı,1996).
Tarımda özellikle küçük aile işletmelerinde işgücünün asıl kaynağını aile fertleri
oluşturmakta, işletme ölçeği büyüdükçe geçici ve hatta daimi ücretli işgücüne ihtiyaç
duyulmaktadır. İncelenen işletmelerin işgücü mevcudu ve kullanım durumu Çizelge 6.9’da
verilmiştir.
43
İncelenen işletmelerin ailede kullanılabilir işgücü en fazla II. grup daha sonra
sırasıyla III. ve I.grup gelmektedir. İşletmede kullanılan aile işgücü III.grupta en yüksek
değere ulaşmış, kullanılmayan aile işgücü I. grup diğer gruplara göre yüksek, işletmede
kullanılan geçici ücretli işgücü ve işletmede kullanılan toplam işgücünün en çok yer aldığı
grup III. grup olmuştur.
Çizelge6.10.İncelenen İşletmelerde İşgücü Mevcudu Kullanımı ve Atıl İşgücü Durumu(%)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Ailede kullanılabilir işgücü
- Erkek 100,00 100,00 100,00 100,00
- Kadın 55,69 59,62 53,25 55,39
- Çocuk 41,77 39,42 39,35 39,85
2,54 0,96 7,40 4,76
İşletme dışında kullanılan 1,62 5,26 2,70 3,17
aile işgücü
İşletmede kullanılan aile 40,74 43,76 42,08
işgücü 39,51
Kullanılmayan (atıl) aile 54,00 53,54 54,75
işgücü 58,87
İşletmede kullanılan
toplam işgücü 100,00 100,00 100,00 100,00
- İşletmede kullanılan
aile işgücü 98,90 98,10 95,06 96,55
- İşletmede kullanılan
geçici ücretli işgücü
1,10 1,9 4,94 3,45
44
Çizelge 6.11. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen Aktif Sermaye (YTL)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
ARAZİ SERMAYESİ
- Toprak varlığı 40 040,62 43 012,5 77 841,46 60 940,25
- Arazi ıslahı varlığı 231,25 425 214,63 272,72
- Bina varlığı 25 250 22 000 22 292,68 22 831,2
- Bitki varlığı 5 260,94 6 748,5 2 905,24 4 392,99
- Tarla demirbaşı varlığı 2 221,47 2 773,11 4 050,84 3 338,84
Toplam arazi sermayesi 73 004,28 74 959,11 107 304,9 91 775,97
Çizelge 6.12. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen Aktif Sermaye (%)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
ARAZİ SERMAYESİ
- Toprak varlığı 37,90 40,03 55,91 49,15
- Arazi ıslahı Varlığı 0,22 0,40 0,15 0,22
- Bina varlığı 23,90 20,48 16,01 18,41
- Bitki varlığı 4,98 6,28 2,09 3,54
- Tarla demirbaşı varlığı 2,10 2,58 2,91 2,69
Toplam işletme sermayesi 69,10 69,77 77,07 74,02
İ Sabit Alet ve makine
Ş işletme varlığı 17,90 16,41 12,98 14,62
L
E varlığı Hayvan
T varlığı 11,01 11,78 7,63 9,16
M
E Döner Malz.- Müh.
işletme Varlığı 0,99 0,95 1,26 1,14
S
E varlığı Para mevcudu
R ve alacaklar 1,01 1,09 1,06 1,06
M
A
Y Toplam işletme sermayesi
E 30,90 30,23 22,93 25,98
S
İ
Çizelge 6.13. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen Pasif (YTL ve % olarak)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Borçlar 428,125 762,50 2 791,46 1 773,38
Yabancı Kir. ve ort. tutulan 513,37 377,80 234,97 329,92
sermaye toprak kıymeti
Yabancı sermaye 941,495 1 140,30 3 026,43 2 103,29
toplamı
Öz sermaye toplamı 104 704,80 106 301,60 136 201 121 890,20
Pasif toplamı 105 646,30 107 441,90 139 227,40 123 993,50
İşletme arazisi dekarına düşen öz 1 124,98 1 101,18 1 035,76 1 064,96
sermaye (TL/da)
%
Borçlar 0,41 0,71 2,00 1,43
Yabancı Kir. ve ort. tutulan 0,49 0,35 0,17 0,27
sermaye toprak kıymeti
Yabancı sermaye 0,89 1,06 2,17 1,70
toplamı
Öz sermaye toplamı 99,11 98,94 97,83 98,30
Pasif toplamı 100,00 100,00 100,00 100,00
Çizelge 6.14. İncelenen İşletmelerde Bitkisel Üretim Miktarları (kg ve adet olarak)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Tahıllar
Buğday (k) 13 287,5 11 100 11 000 11 501,30
Arpa (k) 1 750 1 170 604,88 989,61
Yulaf(k) - 525 115,24 197,73
Çavdar (k) - 200 526,83 332,47
Nohut(k) - 75 208,54 130,52
Endüstri Bitkileri
Ş. Pancarı (s) 26 625 94 067,19 140 487,80 93 246,75
Ayçiçeği (s) - - 2 195,12 1 168,83
Yem Bitkileri
Silajlık Mısır(s) 1 093,75 2 625 1 829,27 1 883,12
Yonca (yaş) 437,5 350 1 646,34 1 058,44
Fiğ(s) - 75 146,34 97,40
Korunga (k) - - 500 266,23
Triticale(k) - - 97,56 51,95
Yumru Bitkileri
Patates (s) 937,5 1 500 1 975,61 1 636,36
Sarımsak (s) 150 31,17
Meyve ve Bağ
Elma (S) 275 385 313,66 324,16
Vişne(s) 192,19 221,25 139,02 171,43
Armut(s) 168,75 185 124,39 149,35
Erik(s) 9,37 - - 1,95
Kiraz(s) 78,13 67,5 71,34 71,75
Şeftali (s) - 30 - 7,79
Ağaçlık
Kavak (s)adet/da 78,13 168,15 51,22 87,18
Söğüt(s)adet/da 17,5 26,65 18,29 20,30
Çam(k)adet/da 3,44 - 1,71 1,62
Tahıllar
Buğday (k) 198,14 267,47 199,74 213,14
Arpa (k) 200 200 200,29 199,92
Yulaf(k) - 175 177,29 174,98
Çavdar (k) - 200 200,31 200,28
Nohut(k) - 150 150,03 150,02
Endüstri Bitkileri
Ş. Pancarı (s) 3 022,13 2 986,26 3 016,05 2 677,96
Ayçiçeği (s) - - 180,07 179,82
Yem Bitkileri
Silajlık Mısır(s) 3 528,22 3 500 3 810,98 3 621,38
Yonca (yaş) 705,64 700 751,75 740,16
Fiğ(s) - 100 304,87 211,73
Korunga (k) - - 316,45 313,21
Triticale(k) - - 203,25 199,80
Yumru Bitkileri
Patates (s) 997,34 1 500 1 508,09 1 398,59
Sarımsak (s) 300 - - 283,36
Meyve ve Bağ
Elma (S) 550 641,66 765,02 661,55
Vişne(s) 384,38 491,66 604,43 504,20
Armut(s) 675 685,18 829,26 746,75
Erik(s) 312,33 - - -
Kiraz(s) 434,05 675 648,54 551,92
Şeftali (s) - 600 - 779
Ağaçlık
Kavak (s)adet/da 37,93 35,77 36,32 36,32
Söğüt(s)adet/da 35 48,45 50,80 46,13
Çam(k)adet/da 38,22 - 34,2 40,5
Çizelge 6.19. İncelenen İşletmelerde Ortalama Hayvan Sayıları (Adet ve BBHB olarak)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Adet BBHB Adet BBHB Adet BBHB Adet BBHB
İŞ HAYVANLARI
At - - - - 0,049 0,074 0,026 0,039
Eşek 0,063 0,032 0,05 0,025 - - 0,026 0,013
Toplam 0,063 0,032 0,05 0,025 0,049 0,074 0,052 0,052
BÜYÜK BAŞ
İR Boğa 0,25 0,35 - - 0,024 0,034 0,065 0,091
AT İnek 4,937 4,937 4,9 4,9 3,854 3,854 4,351 4,351
Buzağı 2,563 0,513 2,05 0,41 1,683 0,337 1,961 0,392
H Dana 0,25 0,125 0,65 0,325 0,439 0,219 0,455 0,228
A Tosun 0,063 0,044 0,45 0,315 0,097 0,068 0,182 0,127
Y Toplam 8,063 5,969 8,05 5,95 6,073 4,512 7,014 5,189
V Manda ineği - - 0,1 0,15 - - 0,026 0,039
Manda danası - - - - - - - -
Toplam - - 0,1 0,15 - - 0,026 0,039
Büyük baş toplam 8,063 5,969 8,15 6,1 6,073 4,512 7,04 5,228
A KÜÇÜK BAŞ
NL Koyun 6,25 0,625 12 1,2 9,756 0,976 9,610 0,961
AR Kuzu - - - - 5,609 0,280 2,987 0,149
I Keçi - - - - - - - -
K.baş toplam 6,25 0,625 12 1,2 15,365 1,256 12,597 1,11
Tavuk 11,25 0,045 1,25 0,005 7,024 0,028 6,402 0,026
Hindi - - 2,5 0,01 0,488 0,001 0,935 0,004
Kaz 0,313 0,001 - - - - 0,065 0,000
Yıllık faaliyet sonuçlarının değerlendirilmesi iki aşamada ele alınmıştır. Buna göre
ilk aşama olarak üretim dalları düzeyinde analizler yapılmış, ikinci olarak da işletme bir
bütün olarak değerlendirilmiştir.
6.2.1. Üretim Dalları İtibariyle Faaliyet Sonuçları
Bir işletmenin ürettiği bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerleri ile yıl içerisinde
yapılan prodüktif değer artışları brüt üretim değeri olarak tanımlanabilir (Açıl ve Demirci,
1984).
İncelenen işletmelerde işletme başına düşen bitkisel üretimin değeri Çizelge
6.23’de verilmiştir. Brüt üretim değerinin tüm ürün grupları içerisinde en yüksek olduğu
grup endüstri bitkileridir. I. grup işletmelerin %20,14’ünü, II. grup işletmelerin %33,35’ini,
III. grup işletmelerin %63,96’sını ve tüm işletmeler ortalamasının %51,41’ini endüstri
bitkileri oluşturmaktadır. Endüstri bitkilerinden sonra en fazla brüt üretim değerine sahip
ürün grubu olarak tarla sebzeleri görülmektedir. İşletmelerin ortalamasına bakıldığında
toplam brüt üretim değerinin % 26,43’ ünü tahıllar, %51,41’ini endüstri bitkileri, %3,77’
ini yem bitkileri, %2,31’ ini yumru bitkileri, %1,35’ini meyve, %14,72’sini ağaçlar
oluşturmaktadır.
54
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Çizelge 6.24’de incelenen işletmelerde bitkisel ürünlerin dekara brüt üretim değeri
verilmiştir. I. grup işletmelerde dekara en fazla brüt üretim değeri sağlayan ürün silajlık
mısır(s) daha sonra sarımsak (s) üçüncü sırada da şeker pancarı (s) gelmektedir. II. grupta
dekara en yüksek brüt üretim değerine sahip üretim dalları sırasıyla silajlık mısır (s),patates
55
(s), armut (s), olduğu görülmektedir. III. grupta brüt üretim değeri sırasıyla silajlık mısır
(s), kiraz(s),vişne(s), patates(s),şeker pancarı (s) olduğu görülmektedir. Çalışmanın ana
konusunu oluşturan şeker pancarının dekara brüt üretim değeri I. grup işletmelerde 349,14
YTL, II. grup işletmelerde 206,84 YTL, III. grup işletmelerde 346,85 YTL ve tüm
işletmelerin genelinde 314,01Y TL olarak gerçekleşmiştir.
Çizelge 6.24. İncelenen İşletmelerde Bitkisel Üretim Dallarının Ekiliş Alanı Dekarına
Düşen Brüt Üretim Değeri (YTL/da)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Tahıllar
Buğday (k) 95,11 121,19 96,17 100,77
Arpa (k) 84,00 84,00 84,12 83,90
Yulaf(k) 52,50 53,17 52,48
Çavdar (k) 60,00 60,10 60,08
Nohut(k) 150,00 150,03 150,02
Endüstri Bitkileri
Ş. Pancarı (s) 349,14 206,84 346,85 314,01
Ayçiçeği (s) 156,07 155,84
Yem Bitkileri
Silajlık Mısır(s) 1 058,48 700,00 1 143,29 955,28
Yonca (yaş) 211,69 140,00 192,11 188,44
Fiğ(s) 20,00 76,23 50,82
Korunga (k) 84,52 83,64
Triticale(k) 60,98 59,92
Yumru Bitkileri
Patates (s) 299,20 450,00 452,43 419,58
Sarımsak (s) 450,00 425
Meyve ve Bağ
Elma (S) 239,06 229,80 234,82 228,40
Vişne(s) 229,68 227,09 453,35 311,56
Armut(s) 253,76 238,44 178,87 220,95
Erik(s) 78
Kiraz(s) 208,33 375,00 486,36 354,00
Şeftali (s) 337,60 438,00
Ağaçlık
Kavak (s)adet/da 1 479,07 1 060,11 1 098,43 1 146,64
Söğüt(s)adet/da 1 306,26 1 256,36 1 524,42 1 380,45
Çam(k)adet/da 902,78 0,00 1 707,4 1 558,50
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Değeri % Değeri % Değeri % Değeri %
Süt Sığırcılığı 3 568,75 95,65 3 722,4 86,07 3 193,17 93,71 3 408,68 93,77
Koyun 28,13 0,75 557,5 12,89 143,90 4,22 149,35 4,11
Tavuk 134,06 3,59 45 1,04 70,44 2,07 77,05 2,12
Hayvansal üretim
dalının brüt üretim
değeri toplamı 3 730,94 100,00 4 324,9 100,00 3 407,51 100,00 3 635,08 100,00
Çizelge 6.26’de hayvansal üretim dalının hayvan başına düşen brüt üretim değerleri
verilmiştir. Süt sığırcılığı gruplarda hayvan başına en yüksek brüt üretim değerine sahip
üretim dalıdır.
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
YTL/baş
Süt sığırcılığı 442,61 462,41 525,80 485,98
Koyun 4,5 46,46 9,37 11,86
Tavuk 11,92 36 10,03 12,04
YTL/BBHB
Süt sığırcılığı 597,88 625,61 707,71 656,90
Koyun 45 464,58 114,57 134,54
Tavuk 2 979,11 9 000 2 515,71 2 963,46
Brüt marj hesabının belirlenmesinde brüt üretim değerinin hesabından sonra ikinci
aşama, olarak bitkisel ve hayvansal üretim dallarının değişken masrafları hesaplanmıştır.
İncelenen işletmelerde bitkisel üretim dallarının değişken masrafları Çizelge
6.27’da verilmiştir.
57
Çizelge 6.27. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen Bitkisel Üretim Dallarının
Değişken Masrafları (YTL ve % olarak)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Bütün gruplarda en fazla değişken masrafa sahip olan ürün grubu tahıllar ve
endüstri bitkileridir. Toplam değişken masrafların I. grupta %19,43’ unu, II. grupta
%36,63’ünü, III. grupta %57,76’ını ve işletmelerin ortalamasında %48,47’ini endüstri
bitkileri oluşturmaktadır, işletmelerin ortalamasını gösteren genel grubuna bakıldığında
toplam değişken masrafların %42,46’sını tahıllar, %48,47’ini endüstri bitkileri, %5,25’ini
58
yem bitkileri, %3,07’ sini yumru bitkileri, %0,56’ını meyve, %0,21’ini ise ağaçlar
oluşturmaktadır.
Çizelge 6.28’de bitkisel üretim dallarının ekiliş alanı dekarına düşen değişken
masraflar verilmiştir. I. grup işletmelerde ekiliş alanı dekarına en yüksek değişken masrafa
sahip üretim dalı silajlık mısır (s) daha sonra sırasıyla sarımsak (s) ve patates (s)
gelmektedir. II. grup işletmelerde sırasıyla patates(s), fiğ (s) nohut(k), arpa(k), şeker
pancarı (s), gelmekte, III. grup işletmelerde sırasıyla biber patates (s), silajlık mısır(s),
yonca(s),nohut(k) ve şeker pancarı(s) gelmektedir. Çalışmanın ana konusunu oluşturan
şeker pancarının dekara değişken masrafları I. grup işletmelerde 86,22 YTL, II. grup
işletmelerde 43,34 YTL, III. grup işletmelerde 65,96 YTL ve tüm işletmelerin genelinde
62,23 Y TL olarak gerçekleşmiştir.
Çizelge 6.28. İncelenen İşletmelerde Bitkisel Üretim Dallarının Ekiliş Alanı Dekarına
Düşen Değişken Masrafları (YTL/da)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Tahıllar
Buğday (k) 35,75 38,80 33,88 34,96
Arpa (k) 40,67 61,21 32,60 44,72
Yulaf(k) 24,80 20,49 23,16
Çavdar (k) 21,20 37,06 34,37
Nohut(k) 70,00 74,68 75,85
Endüstri Bitkileri
Ş. Pancarı (s) 86,22 43,34 65,96 62,23
Ayçiçeği (s) 63,55 63,03
Yem Bitkileri
Silajlık Mısır(s) 433,68 18,27 112,60 114,51
Yonca (yaş) 59,98 59,50 100,58 93,61
Fiğ(s) 72,53 47,67 55,28
Korunga (k) 58,20 59,32
Triticale(k) 45,73 37,46
Yumru Bitkileri
Patates (s) 106,71 107,00 145,85 122,44
Sarımsak (s) 189,50 177,18
Meyve ve Bağ
Elma (S) 14,00 24,33 30,60 24,34
Vişne(s) 16,50 26,22 32,22 25,68
Armut(s) 10,00 27,41 33,20 25,50
Erik(s) 16,66
Kiraz(s) 11,11 36,00 34,54 26,00
Şeftali (s) 24,00 31,00
Ağaçlık
Kavak (s)adet/da 3,79 3,58 0,79 3,63
Söğüt(s)adet/da 3,50 4,85 5,08 4,61
Çam(k)adet/da 3,78 3,4 4,00
59
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Tahıllar
Buğday (k) 59,36 82,39 62,29 65,81
Arpa (k) 43,33 22,79 51,52 39,18
Yulaf(k) 27,7 32,68 29,32
Çavdar (k) 38,8 23,04 25,71
Nohut(k) 80 75,35 84,03
Endüstri Bitkileri
Ş. Pancarı (s) 262,92 163,5 280,89 251,78
Ayçiçeği (s) 92,52 92,81
Yem Bitkileri
Silajlık Mısır(s) 624,8 681,73 1 030,69 840,77
Yonca (yaş) 151,71 80,5 91,53 94,83
Fiğ(s) -52,53 28,56 -4,46
Korunga (k) 26,32 24,32
Triticale(k) 15,25 22,46
Yumru Bitkileri
Patates (s) 192,49 343 306,58 297,14
Sarımsak (s) 260,5 247,82
Meyve ve Bağ
Elma (S) 225,06 205,47 204,22 204,06
Vişne(s) 213,18 200,87 421,13 285,88
Armut(s) 243,76 211,03 145,67 195,45
Erik(s) 61,34
Kiraz(s) 197,22 339 451,82 328
Şeftali (s) 313,6 407
Ağaçlık
Kavak (s)adet/da 1 475,28 1 056,53 1 097,64 1 143,01
Söğüt(s)adet/da 1 302,76 1 251,51 1 519,34 1 375,84
Çam(k)adet/da 899 1704 1554,5
I. grup işletmelerde dekara en fazla brüt marjı sağlayan ürünler sırasıyla silajlık
mısır (s), şeker pancarı (s) ve sarımsak (s) dir. II. grup işletmelerde sırasıyla silajlık mısır
(s), şeftali ve armut(s), III. grup işletmelerde ise sırasıyla silajlık mısır (s),kiraz (s) ve
patates (s) gelmektedir. İncelenen işletmelerin ortalamasını gösteren genel grubuna
bakıldığında sırasıyla silajlık mısır (s), şeftali(s), kiraz(s) ve vişne(s) gelmektedir. Şeker
pancarı dekara düşen brüt marj değerleri I.grup işletmelerde 262,92 YTL, II.grup
işletmelerde 163,5 YTL, III. grup işletmelerde 280,89 YTL ve tüm işletmelerin genelinde
61
251,78 YTL’dir. Bu değerler özellikle şeker pancarı ile münavebeye giren buğday ile
karşılaştırıldığında, dekara brüt marjın şeker pancarında daha yüksek olduğu
görülmektedir.
İncelenen işletmelerde hayvansal üretim dallarının hayvan başına düşen brüt
marjları Çizelge 6.32’de verilmiştir. Hayvan başına en yüksek brüt marja sahip olan üretim
dalı tüm gruplarda süt sığırcılığı olduğu görülmektedir. Genel grubuna bakıldığında
hayvan başına en yüksek brüt marj süt sığırcılığı daha sonra sırasıyla tavuk ve koyun
gelmektedir.
Çizelge 6.32. İncelenen İşletmelerde Hayvansal Üretim Dallarının Hayvan Başına Düşen
Brüt marjı (YTL/baş ve YTL/ BBHB olarak)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
YTL/baş
Süt sığırcılığı 121,62 293,12 203,45 210,23
Koyun -0,5 29,8 -18,89 -11,13
Tavuk 9,06 26 6,38 8,36
YTL/BBHB
Süt sığırcılığı 164,29 396,57 273,84 284,17
Koyun -5 297,92 -231,09 -126,37
Tavuk 2 263,78 6 500 1 601,07 2 056,92
Bu bölümde işletme bir bütün olarak incelenmiş, üretim dallarının brüt üretim
değerleri ve değişken masrafları toplu halde verilerek brüt hasıla, işletme masrafları,
gerçek masraflar, net hasıla, tarımsal gelir (net çiftlik geliri) ve toplam aile geliri
hesaplanmıştır.
Bir muhasebe dönemini kapsayan üretim faaliyeti sonunda meydana getirilen mal
ve hizmetlerin değer toplamını ifade eden brüt hasıla, işletmenin başarısını yansıtan bir
kavramdır.
Çizelge 6.33’de incelenen işletmelerde işletme başına düşen brüt hasılayı oluşturan
unsurlara göre brüt hasıla dağılımı verilmiştir. Brüt hasılayı oluşturan unsurlar işletme
genişliği ile orantılı olarak artmaktadır. Bütün işletme gruplarında brüt hasılanın büyük bir
kısmını bitkisel ürünler üretim değeri oluşturmaktadır. Toplam brüt hasıla değerinin I.grup
62
Bir işletmenin bir yıl boyunca yapmış olduğu faaliyetler sonucu ortaya çıkan
giderlere işletme giderleri denir. İşletmeleri bir yılık faaliyetleri boyunca başarı yönünden
karşılaştırmak için bütün işletmeler borçsuz ve kirasız işletmeler olarak düşünülmektedir.
Çizelge 6.34 ve 6.35’de işletme başına düşen, işletme masrafları verilmiştir.
Çizelge 6.34. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen İşletme Masrafları (YTL)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL
(77)
İŞÇİLİK Yabancı İşçilik 76,05 145,05 264,9 194,53
MASRAFLARI Aile işgücü ücret karşılığı 6 862,5 7 492,5 7 660,95 7 451,29
Toplam 6 938,55 7 637,55 7 925,85 7645,81
Tohum Fide masrafı 990,56 936,1 1 566,63 1 283,15
İlaç masrafı 56,41 6,61 84,25 58,30
MATERYAL Gübre masrafı 1 432,13 882,35 1 261,66 1 198,56
MASRAFLARI Su parası 17,50 20,00 21,95 20,52
Yem masrafı 1 762,38 1 184,47 1 993,29 1 735,23
Akaryakıt masrafı 639,96 727,30 1 061,41 887,05
Toplam 4 898,94 3 756,83 5 989,19 5 182,81
PAZARLAMA İp-Çuval-Sandık -- -- -- --
MASRAFLARI Taşıma masrafı 129,56 129,53 188,82 161,10
Toplam 129,56 129,53 188,82 161,10
Köy harcamalarına katılım gideri -- -- -- --
-- -- -- -- --
Alet mak. tamir bak. Mas. 1 143,75 867,5 674,39 822,08
DİĞER Bina yıllık tam. Bak. Mas 1 325 1 080 1 019,51 1 098,70
CARİ Veteriner aşı bak. Mas. 1 056,25 647,5 638,29 727,53
MASRAFLAR Diğer cari masraflar -- -- -- --
Toplam 3 525,00 2 595,00 2 332,19 2 648,31
AMORTİS- Alet makine amortismanı 1 890,63 1 763,00 1 807,32 1 813,12
MANLAR Bina amortismanı 1 010,00 880,00 891,71 913,25
Arazi ıslahı amortismanı 11,56 21,25 10,73 13,64
Toplam 2 912,19 2 664,25 2 709,756 2 740,00
Nebat varlığı ve tarla -- -- -- --
ENVANTER demirbaşı
KIYMET Hayvan varlığı -- -- -- --
EKSİLİŞLERİ Malzeme mühimmat -- -- -- --
varlığı
Toplam -- -- -- --
İşletme Masrafları Toplamı 18 404,24 16 783,16 19 145,81 18 378,04
Net hasıla brüt hasıla ile işletme masraflarının farkını ifade etmektedir. Borçsuz ve
kirasız bir işletmenin işe yatırmış olduğu toplam aktife karşılık elde edilen faiz geliri,
müteşebbis payı ve kârdan oluşmaktadır. Net hasıla işletme analizlerinde, elde edilen
başarı bakımından işletmelerin karşılaştırılmasında kullanılan güvenilir bir başarı ölçütüdür
(Aras,1988). Ayrıca net hasıla işletmenin başarısını gösteren bir kavramdır. Çizelge
6.37’de incelenen işletmelerde net hasıla ve farklı birimlere oranı verilmiştir. Net
hasılanın aktife oranı tüm işletme gruplarında kabul edilen reel faiz haddi olan %5’i kadar
olmalıdır (Açıl, 1956).
Çizelge 6.37. İncelenen İşletmelerde Net Hasıla ve Farklı Birimlere Düşen Değerleri (YTL
ve % olarak)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
Brüt hasıla (A) 25 761,47 31 797,64 38 880,29 34 314,65
İşletme masrafları (B) 18 404,24 16 783,16 19 145,81 18 378,04
Net hasıla (A-B) 7 357,23 15 014,49 19 734,48 15 939,61
Aktife oranı (%) 6,96 13,97 14,17 12,85
İşletme arazisi dekarına düşen net hasıla 78,34 153,87 146,81 136,90
66
Bütün grup işletmelerde tarımsal gelir aile işgücü ücret karşılığından daha büyük,
aile işgücü ücret karşılığı ve öz sermayenin reel faiz karşılığı toplamından büyüktür. Genel
işletme grubu incelendiğinde tarımsal gelirin yüksek olduğundan bahsedilebilir.
Toplam aile geliri işletmenin tarımsal geliri ile tarım dışından sağladığı gelirlerin
toplamından oluşmaktadır. Çizelge 6.40’de incelenen işletmelerde toplam aile geliri ve kişi
başına düşen toplam aile geliri verilmiştir. Toplam aile geliri içerisindeki payın büyük bir
kısmını tarımsal gelirin oluşturduğu görülmektedir. Toplam aile gelirinin I.grup
işletmelerde %98,20 sini, II.grup işletmelerde %95,39’unu III.grup işletmelerde %
97,81’ini tarımsal gelir oluşturmaktadır.
Çizelge 6.40. İncelenen İşletmelerde Toplam Aile Geliri ve Kişi Başına Düşen Toplam
Aile Geliri (YTL ve %)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (16) II. GRUP (20) III. GRUP (41) GENEL (77)
13 642,14 22 014,80 26 741,74 22 791,80
Tarımsal gelir(A)
Tarım sektörü dışında
250,00 1 065,00 600,00 648,05
çalışan aile geliri
Tarım Kiraya verilen arazi
Dışı geliri
Gelir Diğer servet
gelirleri
250,00 1 065,00 600,00 648,05
Toplam (B)
13 892,14 23 079,80 27 341,74 23 439,85
Toplam aile geliri (A+B)
%
98,20 95,39 97,81 97,24
Tarımsal gelir (A)
Tarım sektörü dışında 1,80 4,61 2,19 2,76
çalışan aile geliri
Tarım Kiraya verilen arazi
Dışı geliri
Gelir Diğer servet
gelirleri
1,80 4,61 2,19 2,76
Toplam (B)
7. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Sivas ili Merkez ilçesinde 77 şeker pancarı yetiştiren işetmelerden anket yolu ile
toplanan verilerin değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan sonuçlar aşağıdaki gibi
özetlenmiştir.
İncelenen işletmelerde ortalama arazi genişliği 116,43 da dır. Bunun %35,53’ü
sulu tarla arazisi, %60,39’ si kuru tarla arazisi, %1,00’ u meyve arazi, %2,48’i ağaçlık
arazidir. Toplam işletme arazisinin %96,83’ü ekilen arazi, %3,17’i ise nadasa bırakılan
arazidir.
İncelenen işletmelerin ortalamasına bakıldığında en fazla buğday %46,35, daha
sonra sırasıyla şeker pancarı %29,91 ve ayçiçeği %5,58 yetiştirilmektedir.
İncelenen işletmelerde ortalama aile nüfusu 5,178 kişidir. Bu nüfusun %58,20’ ü
erkek, %41,80’ sı kadındır. Faal nüfus oranı ortalama olarak %85,18 olarak bulunmuştur.
İncelenen işletmelerin ortalamasında aktif sermaye içerisinde en büyük paya
%49,15 ile toprak varlığı sahiptir. Pasif sermaye içerisinde ise %98,30 ile öz sermaye
sahiptir.
İncelenen işletmelerin ortalamasında en fazla brüt üretim değerine sahip bitkisel
üretim dalı %47,05 ile şeker pancarı (s), bunu sırasıyla buğday (k), Kavak (s) ve ayçiçeği
(s) takip etmektedir. Dekara en fazla brüt üretim değerine sahip bitkisel üretim dalı ise
sırasıyla silajlık mısır (s), sarımsak (s), şeftali (s), patates (s), kiraz (s) ve şeker pancarı (s)
gelmektedir.
İncelenen işletmelerin ortalamasında en fazla brüt üretim değerine sahip hayvansal
üretim dalı %93,77 ile süt sığırcılığıdır. Bunu sırasıyla %4,11 ile koyun, %2,12 ile tavuk
takip etmektedir. Hayvan başına düşen en fazla brüt üretim değerine sahip üretim dalı
sırasıyla süt sığırcılığı, tavuk ve koyundur.
İncelenen işletmelerin ortalamasında en fazla değişken masrafa sahip bitkisel
üretim dalı %40,76 ile şeker pancardır. Bunu sırasıyla buğday (k), ayçiçeği (s) ve arpa (k)
takip etmektedir. Dekara en fazla değişken masrafa sahip bitkisel üretim dalları sırasıyla
sarımsak (s), patates (s) ve silajlık mısır (s) dir.
İncelenen işletmelerin ortalamasında en fazla değişken masrafa sahip hayvansal
üretim dalları sırasıyla, süt sığırcılığı, koyun ve tavuk. Hayvan başına düşen en fazla
değişken masrafa sahip üretim dalları sırasıyla süt sığırcılığı, koyun ve tavuktur.
69
Dekara en fazla brüt marja sahip bitkisel üretim dalları 840,77YTL ile silajlık mısır
(s), 407YTL ile şeftali (s), 328YTL ile kiraz (s), 297,14YTL ile patates(s), 285,88YTL
vişne(s) ve 251,78 YTL ile şeker pancarı gelmektedir.
Hayvan başına düşen en fazla brüt marja sahip üretim dalları sırasıyla süt sığırcılığı,
tavuk ve koyundur.
Çalışma üretim dallarını teker teker değerlendirilmesinin yanı sıra işletmeyi bir
bütün olarak da ele almıştır. İncelenen işletmelerin ortalamasında brüt hasılanın %65,47’si
bitkisel ürünlerin üretim değeri, %10,82’ sini hayvansal ürünler üretim değeri, %21,71’ini
hizmet gelirleri ve % 2’ sini ikametgah kira bedeli oluşturmaktadır.
İncelenen işletmelerin ortalamasında işletme masrafları içerisinde en fazla paya
sahip masraf unsuru %41,60 ile işçilik masrafı, %28,20 ile materyal masrafları, %14,91 ile
amortismanlar, %14,41 ile diğer masraflar, %0,88 ile pazarlama masrafları
oluşturmaktadır.
İncelenen tüm işletmelerin ortalamasında gerçek masrafların %94,83’ünü işletme
masrafları, %2,86’sını arazi kirası ve ortakçı payı, %2,31’ini ödenen borç faizleri
oluşturmaktadır.
Brüt hasıladan işletme masraflarının çıkartılmasıyla bulunan net hasıla tüm
işletmelerin ortalamasında 15 939,61 YTL olarak bulunmuş, bunun aktife sermayeye oranı
%12,85 olarak bulunmuştur.
Brüt hasıladan gerçek masrafların çıkartılmasıyla bulunan tarımsal gelir tüm
işletmelerin ortalamasında 22 791,80 YTL bunun aktife oranı %18,38 olarak bulunmuştur.
Toplam aile geliri ise 23 439,85 YTL dir.