Ket Cau Oto

KÕt cÊu vµ tÝnh to¸n «t«: (PhÇn truyÒn lùc trªn «t«) - Ngµnh C«ng nghÖ ¤t«
Ch−¬ng 2
Ly hîp «t«
1 C«ng dông - yªu cÇu - ph©n lo¹i :
1.1 C«ng dông :
Ly hîp «t« lµ khíp nèi gi÷a trôc khuûu ®éng c¬ víi hÖ thèng truyÒn lùc. Ly hîp
dïng ®Ó ng¾t, nèi truyÒn ®éng tõ ®éng c¬ ®Õn hÖ thèng truyÒn lùc. Ngoµi ra, ly hîp cßn
®−îc dïng nh− mét c¬ cÊu an toµn cho hÖ thèng truyÒn lùc khi qu¸ t¶i.
NÕu khíp nèi ly hîp kh«ng ng¾t ®−îc truyÒn ®éng tõ trôc khuûu ®éng c¬ ®Õn hÖ
thèng truyÒn lùc khi gµi sè th× viÖc gµi sè sÏ rÊt khã kh¨n vµ cã thÓ g©y ra sù dËp r¨ng;
thËm chÝ cã thÓ g©y vì r¨ng hép sè. H¬n thÕ n÷a, nÕu ly hîp kh«ng tù ®éng ng¾t khi
phanh ®ét ngét th× cã thÓ g©y qu¸ t¶i cho c¶ hÖ thèng truyÒn lùc.
§Ó thÊy râ h¬n ¶nh h−ëng vµ t¸c dông cña ly hîp ®Õn viÖc gµi sè còng nh− ¶nh
h−ëng cña nã ®Õn hÖ thèng truyÒn lùc khi phanh «t« ®ét ngét, ta h·y xÐt çc qu¸ tr×nh gµi
sè, qu¸ tr×nh phanh «t« mµ kh«ng më ly hîp.
a) §èi víi qu¸ tr×nh gµi sè : Cã thÓ m« t¶ qu¸ tr×nh gµi sè b»ng m« h×nh nh− sau:
4
Je Jlh 1 Ja
ωe ωb ωa
3
2
H×nh H2-1 : S¬ ®å m« h×nh ho¸ qu¸ tr×nh gµi sè
Chó thÝch :
ωe : Tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬, [rad/s];
GVC. Ths. Lª V¨n Tôy - Khoa C¬ khÝ Giao th«ng - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa - §H§N 1
ωb : Tèc ®é gãc trôc ly hîp, [rad/s];

ωa : Tèc ®é gãc trôc thø cÊp hép sè, [rad/s];
Je : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña b¸nh ®µ vµ çc chi tiÕt chuyÓn ®éng
trong ®éng c¬ (c¶ phÇn chñ ®éng cña ly hîp g¾n trªn b¸nh ®µ) qui dÉn vÒ trôc b¸nh ®µ,
thø nguyªn tÝnh b»ng [kg.m2];
Jlh : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña phÇn bÞ ®éng ly hîp vµ çc chi tiÕt
quay trong hép sè (cã liªn quan ®éng häc víi trôc ly hîp) qui dÉn vÒ trôc ly hîp, [kg.m2];
Ja : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng t−¬ng ®−¬ng; xÐt ®Õn çc khèi l−îng
chuyÓn ®éng quay trong hÖ thèng truyÒn lùc (tÝnh tõ b¸nh r¨ng sè (4) ®Õn b¸nh xe chñ
®éng) vµ khèi l−îng chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña xe qui dÉn vÒ trôc thø cÊp hép sè [kg.m2];
M« men qu¸n tÝnh t−¬ng ®−¬ng Ja cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh tõ ph−¬ng tr×nh c©n b»ng
®éng n¨ng nh− sau :
ω a2 G υ2
Ja = δ (2-1)
2 g 2
Thay υ = (ωa.ip.io).rbx (2-2)

2
G⎛ r ⎞
Suy ra : J a = ⎜ bx ⎟ (2-3)
g ⎜⎝ i p io ⎟
⎠
Trong ®ã :
G : Träng l−îng toµn bé xe, [N];
g : Gia tèc träng tr−êng, g = 9,81 [m/s2];
υ : VËn tèc chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña xe, [m/s];
rbx : B¸n kÝnh l¨n cña b¸nh xe, [m];
ip, io : Tû sè truyÒn t−¬ng øng cña hép sè phô, truyÒn lùc chÝnh;
δ : HÖ sè xÐt ®Õn çc khèi l−îng chuyÓn ®éng quay trong hÖ thèng truyÒn
lùc; tÝnh tõ b¸nh r¨ng sè (4) ®Õn b¸nh xe chñ ®éng.
Gi¶ thiÕt viÖc gµi sè lµ trùc tiÕp (kh«ng cã ®ång tèc) vµ kh«ng ng¾t ly hîp : b¸nh
r¨ng (4) vµo ¨n khíp víi b¸nh r¨ng (3), bá qua m« men xo¾n ®éng c¬ vµ m« men c¶n
chuyÓn ®éng cña ®−êng (v× m« men xung kÝch trong tr−êng hîp nµy lµ rÊt lín so víi
chóng). ¸p dông ph−¬ng tr×nh m« men xung l−îng trong thêi gian t[s] ®èi víi chuyÓn
®éng cña hÖ trôc vÒ phÝa b¸nh r¨ng (4) :
P4.r4.t = Ja.( ωa' - ωa) (2-4)
Trong ®ã :
P4 : Lùc t¸c dông lªn r¨ng b¸nh r¨ng (4) trong thêi gian gµi sè t, [N];
r4 : B¸n kÝnh vßng l¨n cña b¸nh r¨ng (4), [m];
ωa : Tèc ®é gãc cña trôc thø cÊp hép sè tr−íc khi gµi sè, [rad/s];
ωa' : Tèc ®é gãc cña trôc thø cÊp hép sè sau khi gµi sè, [rad/s];
T−¬ng tù, ta cã ph−¬ng tr×nh m« men xung l−îng trong thêi gian t[s] ®èi víi
chuyÓn ®éng cña hÖ trôc vÒ phÝa b¸nh r¨ng (3) :
⎛ ωb ⎞
P3.r3.t = (( J e + J lh ).i122 ).⎜⎜ − ω a' .i34 ⎟⎟ (2-5)
⎝ i12 ⎠
Trong ®ã :
P3 : Lùc t¸c dông lªn r¨ng b¸nh r¨ng (3) trong thêi gian gµi sè t, [N];
r3 : B¸n kÝnh vßng l¨n cña b¸nh r¨ng (3), [m];
ωb : Tèc ®é gãc cña trôc ly hîp tr−íc khi gµi sè, [rad/s];
i12 : Tû sè truyÒn cña cÆp b¸nh r¨ng (1) vµ (2) : i12 = r2/r1;
i34 : Tû sè truyÒn cña cÆp b¸nh r¨ng (3) vµ (4) : i34 = r4/r3;
V× P3 = P4, nªn tõ hai ph−¬ng tr×nh (2-4) vµ (2-5) ta rót ra ®−îc tèc ®é gãc cña trôc
thø cÊp sau khi gµi sè ωa'. ThÕ trë l¹i vµo ph−¬ng tr×nh (2-4) ta cã m« men xung l−¬ng
t¸c dông lªn b¸nh r¨ng (4) trong thêi gian t lµ :
J a .( J e + J lh ).ih .(ω b − ω a .ih )

P4 .r4 .t = (2-6)
( J e + J lh ).ih2 + J a
Trong ®ã ih chÝnh lµ tû sè truyÒn cña hép sè (ih = i12.i34)
Còng b»ng lý luËn t−¬ng tù, ta x¸c ®Þnh ®−îc m« men xung l−îng t¸c dông lªn
b¸nh r¨ng (4) trong thêi gian t khi ng¾t ly hîp. Lóc nµy m« men qu¸n tÝnh Je kh«ng cßn
tham gia trong çc biÓu thøc (2-5) vµ (2-6); nghÜa lµ :
J a .J lh .ih .(ω b − ω a .ih )

P4' .r4 .t = (2-7)
J lh .ih2 + J a
So s¸nh (2-7) víi (2-6), ta cã :

⎡⎛ J ⎞ J ⎤
J lh ⎢⎜⎜1 + lh ⎟⎟.ih2 + a ⎥
P4'
= ⎣⎝ Je ⎠ Je ⎦
(2-8)
⎛ J ⎞
P4
( )
J lh .ih2 + J a .⎜⎜1 + lh ⎟⎟
⎝ Je ⎠
NÕu Jlh << Je th× (2-8) cã thÓ viÕt gÇn ®óng l¹i nh− sau :
⎛ 2 Ja ⎞
⎜⎜ ih + ⎟
P '
⎝ J e ⎟⎠
=
4
(2-9)
P4 ⎛ 2 J a ⎞
⎜⎜ ih + ⎟
⎝ J lh ⎟⎠
⎛ J ⎞ ⎛ J ⎞
V× Jlh << Je, nªn ⎜⎜ ih2 + a ⎟⎟ << ⎜⎜ ih2 + a ⎟⎟ . NghÜa lµ P4' rÊt nhá so víi P4; hay nãi
⎝ Je ⎠ ⎝ J lh ⎠
çch kh¸c, lùc t¸c dông lªn r¨ng cña b¸nh r¨ng gµi sè sÏ gi¶m ®i rÊt nhiÒu lÇn khi ng¾t ly
hîp trong qu¸ tr×nh gµi sè. Nhê vËy mµ tr¸nh ®−îc sù va ®Ëp lín g©y dËp hoÆc g·y vë
r¨ng hép sè khi gµi sè; cho phÐp n©ng cao tuæi thä cña çc b¸nh r¨ng gµi sè.
Ch¼ng h¹n, víi sè liÖu : tû sè truyÒn cña hép sè ih = 1,84; Je = 1,5 [kg.m2]; Ja =
P4'
2
10[kg.m ]; Jlh = 0,02 [kg.m ] th× = 0,02 ; nghÜa lµ lùc t¸c dông lªn r¨ng cña b¸nh r¨ng
2
P4
khi gµi sè cã ng¾t ly hîp gi¶m ®−îc 50 lÇn.
Tõ ph−¬ng tr×nh (2-7) ta còng thÊy r»ng : dï cã ng¾t ly hîp khi gµi sè, vÉn tån t¹i
xung lùc do sù chªnh lÖch tèc ®é gãc gi÷a hai sè truyÒn (ωb - ωa.ih). Xung lùc nµy vÉn
phô thuéc vµo m« men qu¸n tÝnh cña ly hîp (Jlh). V× vËy ®Ó tr¸nh sù va ®¹p çc r¨ng khi
gµi sè, tr−íc hÕt cÇn ph¶i lµm ®ång ®Òu tèc ®é gãc tr−íc khi gµi sè. Muèn thÕ, trong hép
sè cÇn ph¶i ®Æt bé ®ång tèc. Tuy nhiªn viÖc lµm ®ång ®Òu tèc ®é khi cã bé ®ång tèc vÉn
ph¶i phô thuéc vµo m« men qu¸n tÝnh Jlh vµ sù më ly hîp cã døt kho¸t hay kh«ng. Hay
nãi çch kh¸c, ®Ó lµm ®ång ®Òu nhanh chãng tèc ®é gãc gi÷a çc sè truyÒn khi gµi sè,
yªu cÇu ly hîp ph¶i b¶o ®¶m hai yªu tè sau :
• Thµnh phÇn m« men qu¸n tÝnh cña hÖ trôc ly hîp (Jlh) ph¶i nhá ®Õn møc thÊp
nhÊt cã thÓ ®Ó rót ng¾n thêi gian lµm ®ång ®Òu tèc ®é cña bé ®ång tèc.
• ViÖc më ly hîp ph¶i ®−îc tiÕn hµnh døt kho¸t; nghÜa lµ phÇn bÞ ®éng ly hîp ph¶i
t¸ch hoµn toµn khái phÇn chñ ®éng. Nh− vËy m« men qu¸n tÝnh qui dÉn cña trôc khuûu
(Je) còng nh− m« men xo¾n cña ®éng c¬ (Me) trë nªn triÖt tiªu khái hÖ trôc cña ly hîp
khi gµi sè.
b) §èi víi qu¸ tr×nh phanh xe : Chóng ta cã thÓ m« h×nh ho¸ hÖ thèng truyÒn lùc
trong qu¸ tr×nh phanh «t« b»ng s¬ ®å sau :
3 4
1 Je 2 5
ωe
ωe
6
H×nh H2-2 : S¬ ®å m« h×nh hÖ thèng truyÒn lùc khi phanh
Chó thÝch :
1 : B¸nh ®µ ®éng c¬; 2: Ly hîp; 3 : Hép sè; 4: TruyÒn ®éng çc ®¨ng;
5 : TruyÒn lùc chÝnh vµ vi sai; 6: C¬ cÊu phanh b¸nh xe; ωe: Tèc ®é gãc trôc
khuûu ®éng c¬, [rad/s]; ωb: Tèc ®é gãc trôc b¸nh xe, [rad/s];
Khi phanh xe b»ng c¬ cÊu phanh b¸nh xe (6), xe sÏ chuyÓn ®éng chËm dÇn víi gia
dυ
tèc tÞnh tiÕn chËm dÇn lµ jp = (υ lµ tèc ®é tÞnh tiÕn cña xe trong qu¸ tr×nh phanh, tÝnh
dt
b»ng [m/s]) vµ çc chi tiÕt quay trong hÖ thèng truyÒn lùc còng quay chËm dÇn. NÕu ly
hîp ®ang ®ãng th× trôc khuûu ®éng c¬ còng quay chËm dÇn víi gia tèc gãc lµ :
dω e dω b 1 dυ
εe = = ihio = ihio (2-10)
dt dt rbx dt
ë ®©y :
ip : Tû sè truyÒn cña hép sè;
io : Tû sè truyÒn cña truyÒn lùc chÝnh;
rbx : B¸n kÝnh l¨n b¸nh xe chñ ®éng, [m];
Çc th«ng sè kh¸c ®· chó thÝch ë trªn.
V× vËy xuÊt hiÖn m« men lùc qu¸n tÝnh (tÝnh b»ng[Nm]) cña b¸nh ®µ b»ng:
1 dυ
Mj = Jeεe = Je. ihio (2-11)
rbx dt
M« men nµy sÏ truyÒn qua ly hîp ®Ó t¸c dông lªn hÖ thèng truyÒn lùc . Gi¸ trÞ lín
nhÊt cña chóng ®¹t ®−îc khi gia tèc phanh jp ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i Jmax. Theo lý thuyÕt «t« :
⎛ dυ ⎞ ϕ .g
J max = ⎜ ⎟ = (2-12)
⎝ dt ⎠ max δ
Trong ®ã :
ϕ : HÖ sè b¸m gi÷a lèp víi mÆt ®−êng khi phanh;
δ : HÖ sè xÐt ®Õn ¶nh h−ëng cña çc khèi l−îng quay trong hÖ thèng truyÒn
lùc; cã thÓ tÝnh gÇn ®óng b»ng : δ = 1+(0,04÷0,06). ih2 ; víi ih lµ tû sè truyÒn
cña hép sè.
Khi ®ã m« men lùc qu¸n tÝnh cùc ®¹i cã thÓ truyÒn qua ly hîp lµ :
1 ϕ .g
Mjmax = J e ih io (2-14)
rbx δ
Thùc nghiÖm chøng tá r»ng Mjmax cã gi¸ trÞ lín h¬n m« men xo¾n cùc ®¹i cña
®éng c¬ rÊt nhiÒu lÇn vµ cã thÓ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn hÖ thèng truyÒn lùc. Tuy vËy, ly hîp
chØ cho truyÒn qua nã mét gi¸ trÞ m« men nhá h¬n hoÆc b»ng chÝnh momen ma s¸t cña ly
hîp; ng−îc l¹i, ly hîp sÏ tr−ît. §iÒu ®od cã nghÜa lµ ly hîp cßn cã t¸c dông nh− mét c¬
cÊu an toµn, b¶o vÖ cho hÖ thèng truyÒn lùc kh«ng bÞ qu¸ t¶i khi phanh ®ét ngét mµ
kh«ng kÞp më ly hîp.
1.2 Yªu cÇu ®èi víi ly hîp :
Tõ çc c«ng dông vµ çc t¸c dông cña ly hîp nh− ®· nªu trªn, ly hîp « t« m¸y kÐo
ngoµi çc yªu cÇu chung vÒ søc bÒn, tuæi thä; cßn ph¶i b¶o ®¶m çc yªu cÇu chÝnh sau :
c Ly hîp ph¶i truyÒn ®−îc m« men quay lín nhÊt cña ®éng c¬ trong bÊt kú ®iÒu
kiÖn lµm viÖc nµo. Hay nãi çch kh¸c, m« men ma s¸t cña ly hîp ph¶i lu«n lu«n lín h¬n
m« men cùc ®¹i cña ®éng c¬. Tuy nhiªn, m« men ma s¸t cña ly hîp kh«ng ®−îc lín qu¸
nh»m b¶o ®¶m ®−îc nhiÖm vô lµm c¬ cÊu an toµn cho hÖ thèng truyÒn lùc.
d ViÖc më ly hîp ph¶i døt kho¸t vµ nhanh chãng. NghÜa lµ khi më ly hîp, phÇn
bÞ ®éng ph¶i t¸ch hoµn toµn khái phÇn chñ ®éng trong thêi gian ng¾n nhÊt; ng−îc l¹i sÏ
g©y khã kh¨n cho viÖc gµi sè.
e Khi ®ãng ly hîp, yªu cÇu ph¶i ªm dÞu. Tøc lµ, m« men ma s¸t h×nh thµnh ë ly
hîp ph¶i t¨ng tõ tõ khi ®ãng ly hîp; cã vËy míi tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng giËt xe vµ g©y dËp
r¨ng cña çc b¸nh r¨ng trong hép sè còng nh− çc c¬ cÊu truyÒn ®éng kh¸c trong hÖ
thèng truyÒn lùc.
f M« men qu¸n tÝnh cña çc chi tiÕt phÇn bÞ ®éng ly hîp ph¶i nhá ®Õn møc thÊp
nhÊt cã thÓ nh»m gi¶m çc lùc va ®¹p lªn b¸nh r¨ng gµi sè (tr−êng hîp kh«ng cã bé ®ång
tèc), gi¶m nhÑ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña bé ®ång tèc còng nh− t¨ng nhanh thêi gian gµi sè.
g KÕt cÊu ph¶i gän nhÑ, ®iÒu khiÓn dÔ dµng vµ nhÑ nhµng.
1.3 Ph©n lo¹i ly hîp :
Víi yªu cÇu nªu trªn, hiÖn nay trªn «t« m¸y kÐo sö dông nhiÒu lo¹i ly hîp. Vµ tuú
theo tÝnh chÊt truyÒn m« men, ®Æc ®iÓm kÕt cÊu..v.v cã thÓ cã çc çch ph©n lo¹i sau :
+ Dùa theo tÝnh chÊt truyÒn m« men, ng−êi ta ph©n ra çc lo¹i ly hîp ma s¸t c¬
khÝ, ly hîp thñy lùc, ly hîp ®iÖn tõ.
+ Dùa theo h×nh d¹ng cña bé phËn ma s¸t c¬ khÝ, cã thÓ chia ra : Ly hîp ma s¸t
®Üa (®Üa ph¼ng), ly hîp ma s¸t ®Üa c«n (®Üa bÞ ®éng cã d¹ng h×nh c«n), ly hîp ma s¸t h×nh
trèng (kiÓu tang trèng vµ guèc ma s¸t Ðp vµo tang trèng).
+ Theo ®Æc ®iÓm lµm viÖc, cã thÓ chia ra : lo¹i th−êng ®ãng vµ kh«ng th−êng ®ãng
2. Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu vµ x¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n
cña ly hîp :
2.1 Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu çc lo¹i ly hîp:
2.1.1 Ly hîp ma s¸t c¬ khÝ : §©y lµ lo¹i ly hîp mµ m« men ma s¸t h×nh thµnh ë ly hîp
nhê sù ma s¸t cña çc bÒ mÆt ma s¸t c¬ khÝ. Lo¹i nµy ®−îc sö dông phæ biÕn trªn hÇu hÕt
çc «t« nhê kÕt cÊu ®¬n gi¶n, dÔ b¶o d−ìng s÷a ch÷a thay thÕ (h×nh H2-3).
Tuú theo h×nh d¹ng vµ ®Æc ®iÓm kÕt cÊu, cã thÓ chia chóng ra lµm çc kiÓu sau :
) Theo h×nh d¹ng cña bé phËn ma s¸t, cã thÓ chia ra : Ly hîp ma s¸t ®Üa (®Üa
ph¼ng), ly hîp ma s¸t ®Üa c«n (®Üa bÞ ®éng cã d¹ng h×nh c«n), ly hîp ma s¸t h×nh trèng
(kiÓu tang trèng vµ guèc ma s¸t Ðp vµo tang trèng).
Ly hîp ma s¸t ®Üa cã d¹ng h×nh c«n vµ h×nh trèng ngµy nay kh«ng dïng n÷a v× m«
men qu¸n tÝnh cña phÇn bÞ ®éng kh¸ lín, ¶nh h−ëng kh«ng tèt ®Õn viÖc gµi sè.
1 Ly hîp ma s¸t ®Üa ph¼ng dïng phæ

2 biÕn. Tuú theo cÊu t¹o cã thÓ cã kiÓu mét
3 ®Üa, kiÓu hai ®Üa hoÆc cã thÓ nhiÒu ®Üa.
4
Ly hîp ma s¸t mét ®Üa bÞ ®éng
5
®−îc sö dông phæ biÕn ë hÇu hÕt çc lo¹i
6
«t« vµ m¸y kÐo nhê kÕt cÊu ®¬n gi¶n, gän
nhÑ, viÖc më ly hîp dÔ døt kho¸t vµ m«
men qu¸n tÝnh cña phÇn bÞ ®éng nhá (h×nh
H2-3) Ýt ¶nh h−ëng ®Õn viÖc gµi sè.
7
Çc vµnh ma s¸t cña ®Üa bÞ ®éng

8
®−îc g¾n lªn x−¬ng ®Üa bÞ ®éng (1) b»ng
9
ph−¬ng ph¸p d¸n hoÆc ®inh t¸n. §Üa bÞ
®éng ®−îc nèi víi trôc ly hîp th«ng qua
mét may-¬ (6) di tr−ît ®−îc trªn trôc nhê
H×nh H2-3: KÕt cÊu ®Üa bÞ ®éng
mèi ghÐp then hoa. May -¬ ®−îc liªn kÕt
mÒm víi x−¬ng ®Üa bÞ ®éng th«ng qua çc lß xo ®µn håi (3) bè trÝ tiÕp tuyÕn quanh may-
¬ (h×nh H2-3).
Nhê sù ®µn håi cña çc lß xo nµy mµ ®é cøng chung cña hÖ thèng truyÒn lùc gi¶m
tr¸nh ®−îc sù céng h−ëng ë vïng lµm viÖc th−êng xuyªn víi tÇn sè cao cña ®éng c¬. Tuy
nhiªn do giíi h¹n bëi ®é cøng tèi thiÓu cña lß xo nªn hÖ thèng truyÒn lùc kh«ng thÓ tr¸nh
khái sù dao ®éng céng h−ëng ë tÇn sè thÊp. Bëi vËy cÇn ph¶i cã çc vµnh ma s¸t (5) hoÆc
(9) ®Ó tiªu hao n¨ng l−îng dao ®éng céng h−ëng ë tÇn sè thÊp. Tæ hîp çc lß xo ®µn håi
(3) cïng çc vµnh ma s¸t gäi chung lµ bé gi¶m chÊn. Khi cã bé gi¶m chÊn, th× khèi l−îng
vµ do ®ã m« men qu¸n tÝnh cña côm ®Üa bÞ ®éng t¨ng lªn, ¶nh h−ëng kh«ng tèt ®Õn qu¸
tr×nh gµi sè cho hép sè. Do vËy ®Üa bÞ ®éng cã thÓ cã hoÆc kh«ng cã bé gi¶m chÊn.
KiÓu ly hîp ma s¸t hai ®Üa chØ ®−îc dïng trªn xe t¶i lín (v× cÇn truyÒn m« men
quay lín). Nh−îc ®iÓm cña kiÓu nµy lµ kÕt cÊu phøc t¹p, viÖc më ly hîp khã døt kho¸t
(khã çch ly çc ®Üa bÞ ®éng khái phÇn chñ ®éng); tuy nhiªn viÖc ®ãng ly hîp lµ ªm dÞu
h¬n lo¹i mét ®Üa (nhê sù tiÕp xóc cña çc bÒ mÆt ma s¸t ®−îc tiÕn hµnh tõ tõ h¬n).
H×nh H2-4 : Ly hîp ma s¸t hai ®Üa bÞ ®éng.
) Theo ®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña lß xo Ðp, cã thÓ chia ly hîp ma s¸t c¬ khÝ ra :
+ Ly hîp ma s¸t c¬ khÝ kiÓu nhiÒu lß xo Ðp h×nh trô bè trÝ xung quanh (xem
çc h×nh H2-3 vµ H2-4) : KiÓu nµy cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n, gän nhÑ, cã ®é tin cËy cao (nÕu
mét lß xo bÞ gÉy ly hîp vÇn lµm viÖc ®−îc). Nh−îc ®iÓm lµ ¸p lùc sinh ra ë çc bÒ mÆt ma
s¸t dÔ kh«ng ®Òu. Lo¹i nµy ®−îc sö dông phæ biÕn trªn xe t¶i, m¸y kÐo vµ mét sè xe con.
+ Ly hîp ma s¸t c¬ khÝ kiÓu lß xo Ðp trung t©m: chØ gåm duy nhÊt mét lß xo
h×nh c«n (hoÆc cã thÓ mét hoÆc hai lß xo trô) bè trÝ ë gi÷a. Nhê vËy ¸p suÊt sinh ra ë çc
bÒ mÆt ma s¸t lµ ®ång ®Òu. Tuy nhiªn ®é tin cËy thÊp (nÕu lß xo gÉy th× ly hîp mÊt t¸c
dông), kÕt cÊu ®ßn më phøc t¹p vµ ®iÒu chØnh rÊt khã kh¨n nªn Ýt sö dông.
+ Ly hîp ma s¸t c¬ khÝ kiÓu lß xo Ðp ®Üa nãn côt (xem h×nh H2-5) chØ cã mét lß
xo kiÓu ®Üa nãn côt bè trÝ ë gi÷a nªn ¸p lùc ph©n bè ®Òu lªn bÒ mÆt ma s¸t.
Ly hîp víi lß xo kiÓu nµy cã nhiÒu −u ®iÓm næi bËc: Lß xo lµm lu«n nhiÖm vô
®ßn më nªn kÕt cÊu rÊt gän nhÑ. §Æc tÝnh cña lµ xo lµ phi tuyÕn (xem h×nh H2-6) nªn lùc
®Ó më ly hîp hÇu nh− kh«ng t¨ng thªm nh− lo¹i lß xo h×nh trô; v× vËy ®iÒu khiÓn nhÑ
nhµng h¬n. Nh−îc ®iÓm c¬ b¶n lµ kh«ng thÓ ®iÒu chØnh khe hë gi÷a ®ßn më vµ b¹c më
khi tÊm ma s¸t bÞ mßn nªn ly hîp kiÓu nµy chØ sö dông trªn xe du lÞch vµ kh¸ch cë nhá
cã ®Æc tÝnh ®éng lùc tèt, sö dông trong ®iÒu kiÖn ®−êng tèt (Ýt ph¶i sang sè).
H×nh H2-5 : Ly hîp ma s¸t kiÓu lß xo Ðp ®Üa c«n.
Flx [N] §Æc tÝnh lß xo ®Üa nãn côt thiÕt kÕ.
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000 λ [m]
0
0.0000 0.0005 0.0010 0.0015 0.0020 0.0025 0.0030 0.0035 0.0040
H×nh H2-6 : §Æc tÝnh phi tuyÕn cña lß xo Ðp ®Üa c«n.
) Theo ®Æc ®iÓm lµm viÖc, cã thÓ chia ra : Lo¹i ly hîp th−êng ®ãng vµ ly hîp
kh«ng th−êng ®ãng.
+ Ly hîp th−êng ®ãng lµ lo¹i ly hîp kiÓu lß xo Ðp th−êng xuyªn ®ãng trong qu¸
tr×nh lµm viÖc nh− çc lo¹i ®· nªu ra ë trªn. Ly hîp chØ ®−îc më th«ng qua hÖ thèng dÉn
®éng d−íi t¸c dông cña lùc ®¹p ë bµn ®¹p ly hîp.
+ Ly hîp kh«ng th−êng ®ãng lµ lo¹i ly hîp kh«ng cã lß xo Ðp. §Üa bi ®éng vµ chñ
®éng ®−îc Ðp vµo nhau th«ng qua mét hÖ thèng ®ßn ®Æc biÖt. ViÖc ®ãng hoÆc më ly hîp
®Òu ph¶i th«ng qua hÖ th«ng ®ßn nµy d−íi t¸c ®éng lùc ®iÒu khiÓn cña ng−êi l¸i.
§èi víi m¸y kÐo xÝch trong n«ng nghiÖp hoÆc çc m¸y kÐo xÝch chuyªn dïng
trong ngµnh x©y dùng, chóng th−êng cã hÖ thèng ®iÒu khiÓn riªng biÖt nhê çc ly hîp
chuyÓn h−íng vµ phanh. MÆc kh¸c, trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, chóng kh«ng nh÷ng lµm
viÖc nhiÒu víi çc sè tiÕn mµ c¶ víi sè lïi thËm chÝ c¶ sè “Mo” nh− khi ®iÒu khiÓn çc
liªn hîp m¸y ®µo hè xóc ®Êt hay nh÷ng c«ng viÖc trång c©y ch¨m bãn c©y trong n«ng
nghiÖp. Lo¹i ly hîp kh«ng th−êng ®ãng cã m« men qu¸n tÝnh cña phÇn bÞ ®éng ly hîp
kh¸ lín nªn th−êng ph¶i cã phanh con riªng ®Ó h·m trôc ly hîp tr−íc khi gµi sè nh»m
tr¸nh sù va ®Ëp r¨ng cña çc b¸nh r¨ng gµi sè.
2.1.2 Ly hîp ma s¸t thuû lùc : §©y lµ lo¹i ly hîp mµ m« men ma s¸t h×nh thµnh ë ly hîp
nhê ma s¸t thñy lùc. −u ®iÓm næi bËc cña ly hîp thñy lùc lµ ly hîp lµm viÖc rÊt ªm dÞu
(nhê tÝnh chÊt dÔ tr−ît cña chÊt láng) v× vËy gi¶m t¶i träng ®éng cho hÖ thèng truyÒn lùc
còng nh− cho ®éng c¬.
Tuy vËy ly hîp thñy lùc l¹i më kh«ng døt kho¸t v× lu«n cã m« men d− (dï sè vßng
quay cña ®éng c¬ rÊt thÊp) lµm ¶nh h−ëng ®Õn viÖc gµi sè. V× vËy ly hîp thñy lùc th−êng
®−îc dïng kÕt hîp víi mét ly hîp ma s¸t c¬ khÝ ®Ó cho phÐp ng¾t hoµn toµn ly hîp khi
gµi sè.
Ngoµi ra ly hîp thuû lùc lu«n lu«n cã sù tr−ît (Ýt nhÊt 2÷3%) do vËy g©y ra tæn
hao c«ng suÊt ®éng c¬ vµ do ®ã t¨ng tiªu hao nhiªn liÖu cña xe. MÆc kh¸c ly hîp thñy
lùc ®ßi hái cao vÒ ®é chÝnh x¸c vµ kÝn khÝt ®èi víi çc mèi ghÐp, yªu cÇu cã lo¹i dÇu ®Æc
biÖt (dÇu cã ®é nhên vµ nhiÖt ®é ®«ng ®Æc thÊp, kh«ng sñi bät .v.v. ) nªn gi¸ thµnh ly hîp
nãi riªng vµ gi¸ thµnh «t« nãi chung cao h¬n ly hîp ma s¸t c¬ khÝ th«ng th−êng. Do ®ã,
ly hîp lo¹i nµy chØ sö dông h¹n chÕ trªn çc lo¹i xe ®Æc biÖt cã c«ng suÊt riªng lín.
2.1.3 Ly hîp ®iÖn tõ : §©y lµ lo¹i ly hîp mµ m« men h×nh thµnh ë ly hîp nhê m« men
®iÖn tõ. Ly hîp ®iÖn tõ truyÒn ®éng ªm dÞu. Tuy vËy kÕt cÊu kång kÒnh vµ träng l−îng
trªn ®¬n vÞ c«ng suÊt truyÒn lµ lín nªn Ýt dïng trªn «t« mµ th−êng ®−îc sö dông trªn tµu
ho¶ hoÆc xe m¸y c«ng tr×nh cì lín.
2.2 X¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n cña ly hîp :
ViÖc x¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n cña ly hîp chÝnh lµ x¸c ®Þnh sè l−îng vµ kÝch
th−íc bÒ mÆt ma s¸t nh»m b¶o ®¶m yªu cÇu truyÒn hÕt m« men quay cña ®éng c¬ trong
mäi ®iÒu kiÖn lµm viÖc.
2.2.1 M« men ma s¸t yªu cÇu cña ly hîp :
§Ó b¶o ®¶m yªu cÇu truyÒn hÕt m« men quay cña ®éng c¬ trong mäi ®iÒu kiÖn
lµm viÖc, th× ly hîp ph¶i cã kh¶ n¨ng truyÒn ®−îc m« men quay lín h¬n m« men xo¾n
lín nhÊt cña ®éng c¬ Memax. NghÜa lµ ta ph¶i cã :
Mms = Memax.β (2-15)
Trong ®ã :
Mms : M« men ma s¸t cÇn thiÕt ly hîp, [N.m];
Mmax : M« men xo¾n lín nhÊt cña ®éng c¬, [N.m]. §èi víi m¸y kÐo m« men nµy
lÊy b»ng m« men danh nghÜa Mn cña ®éng c¬;
β : HÖ sè dù tr÷ cña ly hîp.
HÖ sè dù tr÷ ly hîp β ph¶i ®ñ lín (β>1) ®Ó b¶o ®¶m cho ly hîp truyÒn hÕt m« men
xo¾n ®éng c¬ trong mäi ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nã (khi çc bÒ mÆt ma s¸t bÞ dÇu më r¬i
vµo, khi çc lß xo Ðp bÞ gi¶m tÝnh ®µn håi, khi çc tÊm ma s¸t bÞ mßn.v.v..). Tuy nhiªn hÖ
sè β còng kh«ng ®−îc lín qu¸, v× nh− thÕ ly hîp kh«ng lµm tèt chøc n¨ng b¶o vÖ an toµn
cho hÖ thèng truyÒn lùc khi qu¸ t¶i.
HÖ sè β th−êng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng thùc nghiÖm; cã tÝnh ®Õn çc yÕu tè nh− ®·
nªu còng nh− cã xÐt ®Õn ®iÒu kiÖn lµm viÖc nÆng nhäc cña xe. Gi¸ trÞ cña β cã thÓ tham
kh¶o theo sè liÖu ë b¶ng B2-1 nh− sau :
B¶ng B2-1 : Sè liÖu hÖ sè dù tr÷ thùc nghiÖm β

Lo¹i xe TrÞ sè β
Xe du lÞch 1,35 ÷ 1,75
Xe t¶i, kh¸ch, m¸y kÐo vËn t¶i (kh«ng kÐo mooc) 1,60 ÷ 2,25
¤ t« t¶i cã mooc (hoÆc tÝnh n¨ng th«ng qua cao) 1,80 ÷ 3,00
M¸y kÐo n«ng nghiÖp kiÓu ly hîp th−êng ®ãng 2,00 ÷ 2,50
Chó ý : Gi¸ trÞ vÒ phÝa giíi h¹n lín ®−îc chän cho xe lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn
nÆng nhäc (nh− t¶i träng lín, xe ho¹t ®éng trong nhiÒu lo¹i ®−êng, hoÆc kiÓu ly hîp
kh«ng ®iÒu chØnh ®−îc).
Nh− vËy, c¨n cø vµo chñng lo¹i xe vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc th−êng xuyªn cña nã mµ
ta chän hÖ sè β thÝch hîp; tõ ®ã x¸c ®Þnh ®−îc m« men ma s¸t cÇn thiÕt cña ly hîp theo
c«ng thøc (2-15). Thùc tÕ, ®Ó t¹o ra m« men ma s¸t nµy, ly hîp ph¶i nhê mét c¬ cÊu Ðp;
víi ly hîp th−êng ®ãng th× ®ã lµ lß xo Ðp, cßn víi ly hîp kh«ng th−êng ®ãng, ph¶i th«ng
qua mét hÖ thèng ®ßn ®Æc biÖt nh− ®· chØ ra trªn h×nh H2-7.
NÕu gäi lùc Ðp tæng céng do c¬ cÊu Ðp t¹o ra lµ P [N], ®Æt t¹i b¸n kÝnh trung b×nh
Rtb [m] cña ®Üa Ðp, th× m« men ma s¸t cña ly hîp Mms [N.m] do c¬ cÊu Ðp t¹o ra lµ :
Mms = µ.P.Rtb.zms (2-16)
Trong ®ã :
µ : HÖ sè ma s¸t tr−ît gi÷a tÊm ma s¸t vµ ®Üa Ðp hoÆc b¸nh ®µ;
zms : Sè ®«i bÒ mÆt ma s¸t; phô thuéc vµo sè ®Üa bÞ ®éng cña ly hîp:
+ Ly hîp mét ®Üa bÞ ®éng : zms = 2
+ Ly hîp hai ®Üa bÞ ®éng : zms = 4
MÆc kh¸c, nÕu gäi p [N/m2] lµ ¸p suÊt ph¸p tuyÕn sinh ra ë çc ®«i bÒ mÆt ma s¸t
d−íi t¸c dông lùc Ðp P, vµ víi gi¶ thiÕt ¸p suÊt p lµ ph©n bè ®Òu trªn toµn bé bÒ mÆt ma
s¸t (p = const) th× ta l¹i cã :
R2
Mms = zms ∫ µp 2πR 2 dR = zms µpπ (R23 − R13 )

2
(2-16')
R1 3
Tõ (2-16) vµ (2-16') ta suy ra b¸n kÝnh trung b×nh Rtb :
2 R23 − R13
Rtb = (2-17)
3 R22 − R12
ë ®©y : R1,R2 lµ b¸n kÝnh trong vµ b¸n kÝnh ngoµi bÒ mÆt ma s¸t [m];
Nh− vËy, nÕu kÝch th−íc cña bÒ mÆt ma s¸t ®· x¸c ®Þnh, tõ (2-15,16 vµ 17) ta suy
ra lùc Ðp cÇn thiÕt P [N] mµ c¬ cÊu Ðp ph¶i t¹o ra ®Ó b¶o ®¶m cho ly hîp cã ®−îc m«
men ma s¸t cÇn thiÕt theo (2-15) lµ :
β .M e max
F= (2-18)
µ .Rtb z ms
Khi ®ã, ¸p suÊt lµm viÖc trung b×nh cña çc bÒ mÆt ma s¸t p [N/m2] lµ :
F
p= (2-18')
π(R − R 12 )
2
2
VËy, ®Ó cho ¸p suÊt lµm viÖc kh«ng v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp, víi ly hîp mét ®Üa
(zms = 2) th× lùc Ðp F vµ do ®ã kÝch th−íc cña ®Üa Ðp (R2) ph¶i t¨ng khi m« men xo¾n cña
®éng c¬ t¨ng.
2.2.2 B¸n kÝnh bÒ mÆt ma s¸t cña ly hîp : Çc b¸n kÝnh trong R1 vµ b¸n kÝnh ngoµi R2
cña bÒ mÆt ma s¸t ly hîp ®−îc x¸c ®Þnh tr−íc hÕt b¶o ®¶m sao cho ¸p suÊt lµm viÖc cña
çc bÒ mÆt ma s¸t (nh− ®· nªu ra ë trªn) kh«ng v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp. Tõ (2-15) vµ
(2-17) suy ra :
3.β.M e max
R2 =
( ) (2-19)
3
2.z ms .µ.π.p. 1 − k 3R
Trong ®ã :
p : ¸p suÊt lµm viÖc cho phÐp cña çc bÒ mÆt ma s¸t, [N/m2];
R1
kR : HÖ sè tû lÖ gi÷a b¸n kÝnh trong vµ ngoµi bÒ mÆt ma s¸t, kR = ;
R2
B¸n kÝnh R2 hoµn toµn ®−îc x¸c ®Þnh khi biÕt çc ®¹i l−îng trong biÓu thøc (2-19)
Gi¸ trÞ ¸p suÊt lµm viÖc cña çc bÒ mÆt p lµ mét trong nh÷ng th«ng sè quan träng
quyÕt ®Þnh ®Õn l−îng mßn cña çc bÒ mÆt ma s¸t khi ly hîp tr−ît trong qu¸ tr×nh ®ãng ly
hîp sau gµi sè. Trong ®ã vµnh ma s¸t th−êng lµm b»ng vËt liÖu cã hÖ sè ma s¸t cao
nh−ng mÒm h¬n thÐp vµ gang. V× vËy trong tÝnh to¸n thiÕt kÕ ph¶i chän gi¸ trÞ ¸p suÊt
lµm viÖc p nhá h¬n hoÆc b»ng gi¸ trÞ cho phÐp [p] = 1,4.105 ÷ 2,5.105 [N/m2] nh»m b¶o
®¶m tuæi thä cÇn thiÕt cho chóng gi÷a hai lÇn s÷a ch÷a thay thÕ.
Gi¸ trÞ giíi h¹n trªn ®−îc ¸p dông cho «t« cã ®éng c¬ nhiÒu xy lanh (lín h¬n 4),
®Æc tÝnh ®éng lùc cña xe tèt vµ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn ®−êng s¸ tèt (Ýt ph¶i sang sè) vµ
ng−îc l¹i «t« cã ®éng c¬ Ýt xy lanh, ®Æc tÝnh ®éng lùc cña xe kh«ng tèt vµ lµm viÖc trong
®iÒu kiÖn ®−êng s¸ xÊu.
HÖ sè tû lÖ kR cã thÓ chän theo kinh nghiÖm b»ng kR = 0,53 ÷ 0,75. Gi¸ trÞ nhá chØ
dïng cho xe cã ®éng c¬ tèc ®é trung b×nh vµ thÊp vµ ®Æc tÝnh ®éng lùc xe tèt (Ýt ph¶i
sang sè). Víi ®éng c¬ cao tèc, nÕu chän hÖ sè kR bÐ (tøc R1 vµ R2 kh¸c nhau lín) th×
chªnh lÖch tèc ®é tr−ît tiÕp tuyÕn ë mÐp trong vµ mÐp ngoµi cña tÊm ma s¸t sÏ lín, g©y
ra sù mßn kh«ng ®Òu tõ trong ra ngoµi tÊm ma s¸t, thêi h¹n phôc vô cña tÊm ma s¸t sÏ
gi¶m. V× vËy ®èi víi ®éng c¬ cao tèc nªn chän hÖ sè tû lÖ kR vÒ phÝa giíi h¹n trªn.
HÖ sè ma s¸t µ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè : vËt liÖu vµ t×nh tr¹ng cña ®«i bÒ mÆt
ma s¸t, tèc ®é tr−ît t−¬ng ®èi, nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt trªn bÒ mÆt ma s¸t. §èi víi ly hîp ma
s¸t c¬ khÝ «t« m¸y kÐo, hÖ sè ma s¸t gi÷ phª-ra-®« ®ång víi gang (hoÆc thÐp) th× hÖ sè
ma s¸t µ cã thÓ ®¹t ®Õn 0,35. Tuy vËy, do ¶nh h−ëng cña çc yÕu tè nhiÖt ®é, tèc ®é tr−ît
.v.v.. nªn khi tÝnh to¸n chØ chän trong kho¶ng µ = 0,22 ÷ 0,30.
Sè ®«i bÒ mÆt ma s¸t zms th«ng th−êng b»ng 2 (tøc ly hîp mét ®Üa bÞ ®éng, v× nh−
vËy dÔ ng¾t nhanh vµ hoµn toµn). ChØ ®èi víi m¸y kÐo hoÆc «t« t¶i lín; cã m« men cùc
®¹i cña ®éng c¬ tõ 465 [N.m] trë lªn vµ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nhäc (ph¶i sang sè
nhiÒu) th× míi chän zms = 4 (tøc lµ ly hîp cã hai ®Üa bÞ ®éng).
Trong tÝnh to¸n thiÕt kÕ, víi viÖc −u tiªn chän zms = 2, b¸n kÝnh ngoµi R2 x¸c ®Þnh
theo biÓu thøc (2-19). NÕu R2 cã gi¸ trÞ qu¸ lín, cã thÓ v−ît qu¸ giíi h¹n ®−êng kÝnh cho
phÐp cña b¸nh ®µ ®éng c¬. V× vËy, gi¸ trÞ R2 sau khi tÝnh to¸n ph¶i ®−îc kiÓm tra so s¸nh
víi sè liÖu kinh nghiÖm; ®−îc cho theo b¶ng B2-2 ë phÇn phô lôc. NÕu R2 lín qu¸ giíi
h¹n, cÇn thiÕt ph¶i chän l¹i zms = 4 vµ tÝnh l¹i b¸n kÝnh R2 theo (2-19).
B¸n kÝnh trong cña bÒ mÆt ma s¸t R1 ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua hÖ sè tû lÖ kR khi
chän ®Ó tÝnh b¸n kÝnh ngoµi R2 ë trªn; nghÜa lµ R1 = kRR2.
2.2.3 C«ng tr−ît riªng cña ly hîp :
ViÖc x¸c ®Þnh kÝch th−íc cña bÒ mÆt ma s¸t theo ®iÒu kiÖn ¸p suÊt lµm viÖc kh«ng
v−ît qu¸ gi¸ trÞ cho phÐp nh− trªn ch−a ®ñ ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng chèng mßn cña ly hîp.
Khi çc ly hîp kh¸c nhau cã cïng ¸p suÊt lµm viÖc nh−ng víi «t« m¸y kÐo cã träng
l−îng kh¸c nhau th× sù hao mßn cña ly hîp sÏ kh¸c nhau.
Ta biÕt r»ng, qu¸ tr×nh ®ãng ªm dÞu ly hîp bao giê còng kÌm theo sù tr−ît ly hîp
gi÷a çc ®«i bÒ mÆt ma s¸t. Sù tr−ît cña ly hîp sÏ lµm cho çc bÒ mÆt ma s¸t mßn, ®ång
thêi sinh nhiÖt nung nãng çc chi tiÕt tiÕp xóc trùc tiÕp víi çc bÒ mÆt trù¬t. NÕu c−êng
®é tr−ît qu¸ m¹nh sÏ lµm mßn nhanh çc bÒ mÆt ma s¸t vµ nhiÖt sinh ra sÏ rÊt lín, cã thÓ
lµm ch¸y côc bé çc tÊm ma s¸t, lµm nung nãng lß xo Ðp tõ ®ã cã thÓ lµm gi¶m kh¶ n¨ng
Ðp cña chóng.
V× vËy, viÖc nghiªn cøu x¸c ®Þnh c«ng tr−ît, c«ng tr−ît riªng ®Ó h¹n chÕ sù mßn
khèng chÕ nhiÖt ®é cùc ®¹i nh»m b¶o ®¶m tuæi thä cho ly hîp lµ hÕt søc cÇn thiÕt.
a) C«ng tr−ît riªng: §Ó ®¸nh gi¸ tuæi thä cña ly hîp theo ®iÒu kiÖn tr−ît, ng−êi
ta dïng chØ tiªu c«ng tr−ît riªng; ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng tr−ît trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch
lµm viÖc cña çc bÒ mÆt ma s¸t, kÝ hiÖu lr [J/m2] :
L
lr = (2-20)
z ms π ( R22 − R12 )
Trong ®ã :
L : C«ng tr−ît cña ly hîp, [Jun];
zms : Sè ®«i bÒ mÆt ma s¸t;
R2 : B¸n kÝnh ngoµi cña bÒ mÆt ma s¸t, [m];
R1 : B¸n kÝnh trong cña bÒ mÆt ma s¸t, [m].
Sù tr−ît cña ly hîp diÔn ra ngay sau khi gµi sè vµ thùc hiÖn ®ãng ly hîp. §iÒu ®ã
cã thÓ xÉy ra lóc xe ®ang ch¹y hoÆc khi b¾t ®Çu khëi hµnh xe; trong ®ã tr−êng hîp xe b¾t
®Çu khëi hµnh sÏ cã c«ng tr−ît lín nhÊt v× lóc nµy sù chªnh lÖch tèc ®é gi÷a b¸nh ®µ
®éng c¬ vµ tèc ®é trôc ly hîp (xe ®ang ®øng yªn) lµ lín nhÊt.
b) C«ng tr−ît ly hîp: Sù tr−ît ly hîp khi khëi hµnh xe còng cã thÓ cã hai tr−êng
hîp : sù tr−ît ly hîp do ®ãng ly hîp ®ét ngét hoÆc sù tr−ît ly hîp do ®ãng ly hîp tõ tõ.
- Khi ®ãng ly hîp ®ét ngét (l¸i xe th¶ nhanh bµn ®¹p ly hîp) lµm cho ®Üa Ðp lao nhanh
vµo ®Üa bÞ ®éng, thêi gian tr−ît ng¾n nh−ng lùc Ðp t¨ng lªn nhanh lµm cho xe bÞ giËt
m¹nh, g©y t¶i träng ®éng lín ®èi víi hÖ thèng truyÒn lùc (do qu¸n tÝnh lao vµo cña
®Üa Ðp, nªn lµm t¨ng thªm lùc Ðp t¸c dông lªn ®Üa bÞ ®éng, m« men ma s¸t cña ly hîp
lóc t¨ng lªn vµ do vËy ly hîp cã thÓ truyÒn qua nã mét m« men qu¸n tÝnh lín h¬n m«
men ma s¸t tÝnh to¸n theo 2-15).
- Khi ®ãng ly hîp tõ tõ : ViÖc ®ãng ly hîp hîp tõ tõ t¹o ®−îc sù ªm dÞu cÇn thiÕt cho
ly hîp vµ hÖ thèng truyÒn lùc. §ã lµ mét trong nh÷ng yªu cÇu quan träng cña ly hîp
nh»m b¶o ®¶m tÝnh ªm dÞu vµ kh«ng sinh ra va ®Ëp cho hÖ thèng truyÒn lùc. Tuy
nhiªn sù ®ãng tõ tõ ly hîp lµm cho thêi gian tr−ît kÐo dµi vµ do vËy c«ng tr−ît sÏ
t¨ng lªn.
§Ó kh¶o s¸t c«ng tr−ît ly hîp trong tr−êng hîp ®ãng tõ tõ, ta xÐt m« h×nh tÝnh
to¸n nh− trªn h×nh H2-9 :
M, ω
Mms ωe(t) Mms(t)
ωe
Je Ja A Ma
ωa ωa(t)
ωe Ma
t
ωa O
t1 t2
a) M« h×nh tÝnh to¸n b) Quan hÖ M(t), ω(t) theo t khi ®ãng ly hîp.
H×nh H2-9 : M« h×nh tÝnh to¸n c«ng tr−ît ly hîp
Chó thÝch :
Je : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng qui dÉn cña b¸nh ®µ, [kg.m2];
Ja : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña xe qui dÉn vÒ trôc ly hîp;
ωe(t) : BiÕn thiªn tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬, [rad/s];
ωa(t) : BiÕn thiªn tèc ®é gãc trôc ly hîp, [rad/s];

Mms : M« men ma s¸t cña ly hîp, [N.m];
Ma : M« men c¶n chuyÓn ®éng cña xe qui dÉn vÒ trôc ly hîp, [N.m].
M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng qui dÉn Ja ®−îc x¸c ®Þnh tõ ®iÒu kiÖn c©n b»ng
®éng n¨ng nh− sau :
⎛ G + Gm ⎞ rbx2
J a = ⎜⎜ a ⎟⎟ 2
δ (2-20')
⎝ g ⎠ (ih i p io )
Trong ®ã :
Ga : Träng l−îng toµn bé cña «t«, [N];
Gm : Träng l−îng toµn bé cña r¬ mooc hoÆc ®oµn xe kÐo theo, [N];
rbx : B¸n kÝnh lµm viÖc cña b¸nh xe chñ ®éng, [m];
ih,ip,io : Tû sè truyÒn t−¬ng øng cña hép sè, hép sè phô vµ truyÒn lùc chÝnh.
δ : HÖ sè tÝnh ®Õn çc khèi l−îng chuyÓn ®éng quay trong hÖ thèng truyÒn
lùc; trong tÝnh to¸n cã thÓ lÊy b»ng δ = 1,05 ÷ 1,06.
M« men c¶n chuyÓn ®éng cña xe qui dÉn vÒ trôc ly hîp ®−îc tÝnh b»ng :
M a = [(Ga + Gm )ψ + Pω ]
rbx
(2-20")
i tη t
Trong ®ã :
ψ : HÖ sè c¶n tæng céng cña ®−êng;
Pω : Lùc c¶n cña kh«ng khÝ, [N];
it : Tû sè truyÒn chung hÖ thèng truyÒn lùc;
ηt : HiÖu suÊt thËn cña hÖ thèng truyÒn lùc;
Çc th«ng sè kh¸c ®· ®−îc chó thÝch.
Chóng ta cã thÓ chia qu¸ tr×nh tr−ît ly hîp lµm hai giai ®o¹n :
• Giai ®o¹n I : TÝnh tõ lóc çc bÒ mÆt ma s¸t b¾t ®Çu ch¹m vµo nhau cho ®Õn lóc
tèc ®é gãc trôc ly hîp b¾t ®Çu t¨ng (khi m«-men ma s¸t ly hîp Mms vÉn cßn nhá h¬n hoÆc
b»ng m«-men c¶n qui dÉn Ma).
DiÔn biÕn giai ®o¹n nµy cã thÓ ®Æc tr−ng bëi çc th«ng sè sau :
- M« men ma s¸t ly hîp t¨ng tõ 0 ®Õn Ma (0 ≤ Mms(t) ≤ Ma);

- Tèc ®é gãc trôc ly hîp ch−a t¨ng (ωa = const);
- Tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬ gi¶m.
- Thêi gian tr−ît giai ®o¹n I lµ t1;
• Giai ®o¹n II : TÝnh tõ lóc tèc ®é gãc trôc ly hîp b¾t ®Çu t¨ng cho ®Õn khi b»ng
tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬ (lóc m«-men ma s¸t ly hîp Mms lín h¬n m«-men c¶n qui
dÉn Ma).
DiÔn biÕn giai ®o¹n nµy cã thÓ ®Æc tr−ng bëi çc th«ng sè :
- M« men ma s¸t ly hîp tiÕp tôc t¨ng tõ Ma ®Õn gi¸ trÞ ®Þnh møc Mms;
- Tèc ®é gãc trôc ly hîp t¨ng tõ ωa ®Õn ωe (tøc ωa ≤ ωa(t) ≤ ωe) ;
- Tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬ tiÕp tôc gi¶m.
- Thêi gian tr−ît giai ®o¹n II lµ t2;
Trong giai ®o¹n II, m« men ma s¸t h×nh thµnh ë ly hîp ®· lín h¬n m« men c¶n
chuyÓn ®éng qui dÉn cña «t« (Mms(t) > Ma) lµm gia tèc trôc ly hîp vµ do ®ã gia tèc
chuyÓn ®éng cña xe mÆc dÇu tèc ®é gãc ωa(t) cña chóng vÉn cßn nhá h¬n tèc ®é gãc cña
trôc khuûu ®éng c¬ ωe (nghÜa lµ vÉn cßn tr−ît).
Ta cã ph−¬ng tr×nh x¸c ®Þnh c«ng tr−ît cña ly hîp trong tr−êng hîp tæng qu¸t lµ :
t0
L = ∫ M ms (t ).(ω e (t ) − ω a (t ) ).dt (2-21)

0
Trong ®ã :
Mms(t) M«-men ma s¸t ly hîp; biÕn thiªn theo t trong khi ®ãng ly hîp, [N.m];
t0 : Thêi gian tr−ît tæng céng cña ly hîp : t0 = t1 + t2 [s]
Tuú theo chÕ ®é ®ãng ly hîp mµ thêi gian tr−ît t0 cã thÓ cã nh÷ng gi¸ trÞ n»m
trong kho¶ng x¸c ®Þnh theo kinh nghiÖm nh− sau :
- Khi ®ãng ly hîp ®ét ngét : t0 = 0,5 ÷ 1,0 [s];

- Khi ®ãng khi hîp ªm dÞu : t0 = 1,1 ÷ 2,5 [s];
Do quan hÖ biÕn thiªn cña çc ®¹i l−îng trong tÝch ph©n (2-21) lµ rÊt phøc t¹p, nã
kh«ng chØ phô thuéc vµo ®Æc tÝnh lµm viÖc cña ly hîp (qui luËt h×nh thµnh m«-men ma
s¸t Mms) , chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬ (Me, ), mµ cßn phô thuéc vµo tr×nh ®é chñ quan
cña l¸i xe khi ®ãng ly hîp (®ãng ®ét ngét hay tõ tõ). §Ó cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc c«ng tr−ît
ly hîp theo ph−¬ng tr×nh (2-21), chóng ta cÇn thiÕt ph¶i ®−a ra mét sè gi¶ thiÕt tr−íc theo
mét sè ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh cã thÓ chÊp nhËn ®−îc.
Víi môc ®Ých ®ã, Gi¸o s− N.A. Bukharin ®−a ra mét sè gi¶ thiÕt cho qu¸ tr×nh
®ãng ly hîp ªm dÞu nh− sau:
- Tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬ kh«ng ®æi (ωe = const);

- Mo men ma s¸t ly hîp biÕn thiªn tuyÕn tÝnh;
- Tèc ®é gãc trôc ly hîp trong giai ®o¹n ®Çu (khi Mms(t) ≤ Ma) lµ kh«ng ®æi; tøc
lµ ωa = const (xem h×nh H2-10).
- Ly hîp kÕt thóc tr−ît t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã khi mµ m«men ma s¸t Mms lín
h¬n hoÆc b»ng m«-men cùc ®¹i cña ®éng c¬ (Mms = kd.Memax; 1≤ k® phô thuéc
vµo c−êng ®é h×nh thµnh m« men ma s¸t).
M, ω
kdMemax
ωe = cst
H×nh H2-10 :
Mms(t) Ma
ωa = cst ωa(t)
M« h×nh tÝnh to¸n c«ng tr−ît
O t ly hîp «t« (khi ®ãng ªm dÞu).

t1 t2
Víi gi¶ thiÕt trªn, c«ng tr−ît ly hîp sÏ ®−îc tÝnh theo hai giai ®o¹n nh− sau:
+ Giai ®o¹n I : Víi tèc ®é gãc trôc khuûu vµ trôc ly hîp lµ h»ng sè, c«ng tr−ît
®−îc x¸c ®Þnh b»ng :
t1
Ma t
L1 = (ω e − ω a ) ∫ .t.dt = M a (ω e − ω a ) 1 (2-21')
0
t1 2
+ Giai ®o¹n II : M« men ma s¸t h×nh thµnh ë ly hîp lín h¬n m« men c¶n chuyÓn
®éng qui ®Én vÒ trôc ly hîp (Mms(t) > Ma) dïng ®Ó gia tèc trôc ly hîp tõ ωa lªn b»ng tèc
®é gãc trôc khuûu ®éng c¬ ωe; tøc lµ :
⎧ dω a (t )
⎪⎪M ms (t ) − M a = J a dt
⎨ (2-22)
⎪M ms (t ) = (k d .M e max − M a ) (t − t1 ) + M a
⎪⎩ t2
Tõ (2-22) suy ra biÕn thiªn tèc ®é gãc cña trôc ly hîp trong giai ®o¹n nµy lµ :
⎧ (k d .M e max − M a ) (t − t1 ) 2
⎪ω a (t ) = + ω a ; t1 ≤ t ≤ (t1 + t 2 )
⎪ J at2 2
⎨ (2-22')
⎪t = (ω e − ω a ).2.J a
⎪⎩ 2 (k d .M e max − M a )
Khi ®ã c«ng tr−ît trong giai ®o¹n II ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng tr×nh :
( t1 + t 2 )
(t ).(ω e − ω a (t ) ).dt =
2 1
L2 = ∫M
t1
ms
3
M a .(ω e − ω a ).t 2 + J a .(ω e − ω a ) 2
2
(2-23)
Vµ c«ng tr−ît ly hîp trong toµn bé thêi gian t0 = t1 + t2 sÏ lµ :

⎛t 2 ⎞ 1
L = L1 + L2 = M a .(ω e − ω a ).⎜ 1 + t 2 ⎟ + J a .(ω e − ω a ) 2 (2-23')
⎝2 3 ⎠ 2
Trong ®ã :
t2 : Thêi gian tr−ît cña giai ®o¹n II, ®−îc x¸c ®Þnh tõ (2-22');
t1 : Thêi gian tr−ît cña giai ®o¹n I, ®−îc x¸c ®Þnh theo gi¶ thiÕt ban ®Çu :
M a k d .M e max − M a k d .M e max
= = =K (2-24)
t1 t2 t1 + t 2
Víi : K lµ hÖ sè tû lÖ, ®Æc tr−ng cho c−êng ®é t¨ng m« men ly hîp.
Tõ (2-22') vµ (2-24) ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc thêi gian tr−ît t1:
⎡ k d .M e max ⎤ ⎡ Ma ⎤
t1 = t 2 ⎢ − 1⎥ = t 2 ⎢ ⎥ (2-25)
⎣ (k d .M e max − M a ) ⎦ ⎣ (k d .M e max − M a ) ⎦
Tõ ®ã, thêi gian tr−ît toµn bé t0 = t1 + t2 trong qu¸ tr×nh ®ãng ly hîp ªm dÞu lµ :
k d .M e max (ω e − ω a ).2.J a
t0 = (2-25')
(k d .M e max − M a ) 2
Theo kinh nghiÖm, cã thÓ lÊy t0 = 1,1 ÷ 2,5 [s] vµ hÖ sè tû lÖ K (theo 2-24) cã gi¸
trÞ n»m trong ph¹m vi sau:
- Xe du lÞch : K = 50 ÷ 150 [N.m/s];
- Xe vËn t¶i : K = 150 ÷ 750 [N.m/s].
§Ó ý r»ng, tõ (2-24) vµ (2-22') ta còng rót ra ®−îc :
⎧ Ma
⎪⎪t1 = K
⎨ (2-25")
⎪t = 2 J a (ω e − ω a )
⎪⎩ 2 K
Nh− vËy, tõ biÓu thøc x¸c ®Þnh c«ng tr−ît ly hîp (2-23') cïng víi çc biÓu thøc
tÝnh thêi gian ®· nªu, ta cã nh÷ng nhËn xÐt sau :
c Khi ®ãng ly hîp ªm dÞu, c«ng tr−ît L phô thuéc rÊt lín vµo träng l−îng cña xe.
Khi t¨ng träng l−îng (hoÆc kÐo thªm ®oµn xe) th× c«ng tr−ît t¨ng nhanh (v× L tû lÖ víi
Ma, Ja, t1, t2 mµ tÊt c¶ çc th«ng sè nµy ®Òu t¨ng theo träng l−îng cña xe).
d Khi t¨ng gi¸ trÞ tû sè truyÒn cña hÖ thèng truyÒn lùc th× c«ng tr−ît gi¶m (v× Ma,
Ja, t1, t2 tû lÖ nghÞch víi tû sè truyÒn). §iÒu ®ã cho ta ®i ®Õn kÕt luËn r»ng khi khëi hµnh
xe, ta ph¶i khëi hµnh víi sè truyÒn thÊp cña hép sè ihI ®Ó gi¶m c«ng tr−ît cña ly hîp.
e Khi khëi hµnh xe t¹i chç c«ng tr−ît lµ lín h¬n c¶ (v× lóc ®ã ωa = 0 nªn hiÖu sè
ωe - ωa lµ lín nhÊt). §éng c¬ cµng cao tèc, c«ng tr−ît cµng lín.
Trong tÝnh to¸n, cã thÓ lÊy tèc ®é gãc ®éng c¬ ωe b»ng tèc ®é gãc øng víi m«
men cùc ®¹i (ωe = ωM) vµ tÝnh to¸n kiÓm tra c«ng tr−ît riªng øng víi chÕ ®é khëi hµnh xe
t¹i chç víi thêi gian tr−ît tæng céng n»m trong kho¶ng t0 = 1,1 ÷ 2,5 [s]. Gi¸ trÞ c«ng
tr−ît riªng tÝnh theo c«ng thøc (2-20) ph¶i n»m trong giíi h¹n cho phÐp (tÝnh cho sè
truyÒn thÊp ihI víi hÖ sè c¶n tæng céng cña ®−êng ψ = 0,16).
Xe con : lr ≤ 1000 [kJ/m2]
Xe kh¸c t¶i vµ kh¸ch : lr ≤ 800 [kJ/m2]
Ngoµi ra, ®Ó cã thÓ ®¬n gi¶n h¬n trong tÝnh to¸n, Gi¸o s− A.I Gri-skª-vich ®Ò nghÞ
sö dông c«ng thøc tÝnh c«ng tr−ît L (tÝnh b»ng [J]) nh− sau:
M e max ω e2
L = Ja (2-26)
( M e max − M a ) 2
Trong ®ã :
Memax : M« men quay cùc ®¹i cña ®éng c¬, [Nm];
Ma : M« men c¶n chuyÓn ®éng cña xe qui dÉn vÒ trôc ly hîp, [Nm];
Ja : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña xe qui dÉn vÒ trôc ly hîp, [kgm2]
ωe : Tèc ®é gãc cña trôc khuûu ®éng c¬ khi ®ãng ly hîp ªm dÞu, [rad/s].
Tèc ®é gãc ωe ®−îc x¸c ®Þnh theo chñng lo¹i ®éng c¬ :
- §èi víi ®éng c¬ x¨ng : ωe = ωM /3 + 50π
- §èi víi ®éng c¬ diªzel : ωe = 0,75ωN
Víi ωM, ωN lµ tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬ øng víi m« men cùc ®¹i, c«ng suÊt cùc ®¹i.
C«ng tr−ît riªng trong tr−êng hîp nµy còng kiÓm tra theo c«ng thøc (2-20) vµ kÕt
qu¶ tÝnh c«ng tr−ît, c«ng tr−ît riªng cña mét sè xe ®−îc cho trªn b¶ng phô lôc B2-4.
§èi víi m¸y kÐo, kiÓm tra c«ng tr−ît riªng còng theo c«ng thøc (2-20), cßn c«ng
tr−ît L [J] ®−îc tÝnh theo c«ng thøc cña Gi¸o s− L¬-vèp :
ω n2
L= (2-27)
⎛ 1 ⎞⎛ 1 1 ⎞
2⎜⎜1 − ⎟⎟.⎜⎜ + ⎟⎟
⎝ β ⎠ ⎝ Je Ja ⎠
Trong ®ã :
ωn : Tèc ®é gãc ®Þnh møc cña ®éng c¬, [rad/s];
β : HÖ sè dù tr÷ ly hîp;
§èi víi m¸y kÐo, m« men qu¸n tÝnh khèi l−îng qui dÉn vÒ trôc khuûu ®éng c¬ Je
®−îc x¸c ®Þnh gÇn ®óng theo m« men qu¸n tÝnh cña b¸nh ®µ Jbd nh− sau :
Je = 1,2.Jbd (2-28)
M« men qu¸n tÝnh khèi luîng cña b¸nh ®µ Jbd [kg.m2] b»ng :
( 3) 2.π .ρ .b( i ) .(R24( i ) − R14( i ) )

Jbd = ∑
i = (1) 4
(2-28')
Trong ®ã :
b(i) : ChiÒu dµy cña khèi l−îng thµnh phÇn thø i (i=1÷3), [m];
R1(i) : B¸nkÝnh trong cña vµnh cã khèi l−îng thµnh phÇn thø i, [m];
R2(i) : B¸nkÝnh ngoµi cña vµnh cã khèi l−îng thµnh phÇn thø i, [m];
ρ : Khèi l−îng riªng cña vËt liÖu lµm b¸nh ®µ, ®èi víi thÐp hoÆc gang th×
khèi l−îng riªng ρ = 7800 [kg/m3].
b(3)
R2(3)
b(2)
R2(2)=R1(3)
R1(1) R2(1)=R1(2)
b(1)
H×nh H2-11 : S¬ ®å tÝnh m« men qu¸n tÝnh b¸nh ®µ
M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng qui dÉn cña liªn hîp m¸y Ja [kg.m2] cã thÓ ®−îc
tÝnh b»ng biÓu thøc :
⎛G ⎞ rbx2
J a = ⎜⎜ ∑ ⎟⎟. 2 .δ (2-29)
⎝ g ⎠ i∑
Trong ®ã :
G∑ : Träng l−îng toµn bé cña liªn hîp m¸y, [N];
i∑ : Tû sè truyÒn cña hÖ thèng truyÒn lùc;
δ : HÖ sè tÝnh ®Õn çc khèi l−îng chuyÓn ®éng quay trong hÖ thèng truyÒn
lùc; khi tÝnh to¸n cã thÓ lÊy b»ng δ = 1,05.
C«ng tr−ît riªng cña m¸y kÐo khi tÝnh kiÓm tra víi hÖ sè c¶n tæng céng cña ®−êng
ψ = 0,16 ë sè truyÒn thÊp kh«ng v−ît qu¸ 300 [KJ/m2].
2.2.4 NhiÖt ®é sinh ra do tr−ît ly hîp :
Ngoµi viÖc kiÓm tra c«ng tr−ît riªng cña ly hîp, cßn cÇn ph¶i kiÓm tra nhiÖt ®é
nung nãng çc chi tiÕt cña ly hîp trong qu¸ tr×nh tr−ît ly hîp ®Ó b¶o ®¶m sù lµm viÖc
b×nh th−êng cña ly hîp, kh«ng ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn hÖ sè ma s¸t, kh«ng g©y nªn sù ch¸y
çc tÊm ma s¸t hoÆc ¶nh h−ëng ®Õn sù ®µn håi cña lß xo Ðp.v.v..
§Ó tÝnh to¸n nhiÖt do tr−ît ly hîp, cÇn gi¶ thiÕt r»ng :
+ Thêi gian tr−ît ly hîp lµ rÊt ng¾n (t0 = 1,1 ÷ 2,5); nghÜa lµ nhiÖt sinh ra kh«ng
kÞp truyÒn cho çc chi tiÕt vµ m«i tr−êng xung quanh mµ chØ truyÒn cho çc chi tiÕt trùc
tiÕp xÉy ra sù tr−ît.
+ Th−êng çc tÊm ma s¸t cã ®é dÉn nhiÖt rÊt kÐm nªn cã thÓ coi tÊt c¶ nhiÖt ph¸t
sinh sÏ truyÒn cho ®Üa Ðp, ®Üa Ðp trung gian (ly hîp hai ®Üa bÞ ®éng) vµ b¸nh ®µ ®éng c¬.
+ C«ng tr−ît ë çc bÒ mÆt ma s¸t lµ nh− nhau nªn nhiÖt sinh ra ë çc ®«i bÒ mÆt
ma s¸t lµ nh− nhau.
Víi çc gi¶ thiÕt ®ã, ta cã l−îng nhiÖt mµ ®Üa Ðp hoÆc b¸nh ®µ nhËn ®−îc :
ν.L = m.c.∆T (2-30)

Trong ®ã :
L : C«ng tr−ît cña toµn bé ly hîp, [J];
ν : HÖ sè x¸c ®Þnh phÇn c«ng tr−ît ®Ó nung nãng b¸nh ®µ hoÆc ®Üa Ðp;
- Víi ly hîp mét ®Üa bÞ ®éng : ν = 0,50;
- Víi ly hîp hai ®Üa bÞ ®éng : ν = 0,25 cho ®Üa Ðp;
: ν = 0,50 cho ®Üa Ðp trung gian;
c : NhiÖt dung riªng cña chi tiÕt bÞ nung nãng, víi vËt liÖu b»ng thÐp hoÆc
gang cã thÓ lÊy c = 481,5 [J/kg0K];
m : Khèi l−îng chi tiÕt bÞ nung nãng, [kg];
∆T : §é t¨ng nhiÖt ®é cña chi tiÕt bÞ nung nãng, [0K].
§é t¨ng nhiÖt ®é cho phÐp cña chi tiÕt tÝnh to¸n ®èi víi mçi lÇn khëi hµnh cña «t«
(øng víi hÖ sè c¶n cña ®−êng ψ = 0,02) kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 8 ÷ 100K (khi cã kÐo mooc
kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 200K). Cßn ®èi víi m¸y kÐo, ph¶i nhá h¬n 50K víi ψ = 0,16.
2.2.5 TÝnh to¸n lß xo Ðp :
Ly hîp ma s¸t c¬ khÝ «t« m¸y kÐo cã thÓ sö dông çc lo¹i lß xo h×nh trô, h×nh c«n
vµ lß xo ®Üa.
Lo¹i lß xo trô bè trÝ xung quanh ®−îc sö dông réng r·i h¬n c¶ nhê kÕt cÊu chung
cña ly hîp ®¬n gi¶n, ®é tin cËy cao vµ cho phÐp ®iÒu chØnh thuËn lîi. §Ó tr¸nh nung nãng
çc lß xo khi ly hîp tr−ît th× ë mÆt tùa çc lß xo víi ®Üa Ðp th−êng cã ®Æt tÊm ®Öm çch
nhiÖt (xem h×nh H2-12). §Ó cho lß xo lµm viÖc tèt kh«ng bÞ lÖch hoÆc bËc khái vÞ trÝ d−íi
t¸c dông cña lùc ly t©m, cÇn ph¶i lµm bé phËn ®Þnh vÞ lß xo (h×nh H2-12)
a) Lß xo h×nh trô b) Lß xo ®Üa
H×nh H2-12 : KÕt cÊu lß xo Ðp :
Chó thÝch h×nh a) Chó thÝch h×nh b)
1 : §Üa chñ ®éng (®Üa Ðp); 1 : §Üa chñ ®éng (®Üa Ðp);
2 : Lß xo h×nh trô bè trÝ xung quanh; 2 : Lß xo ®Üa nãn côt;
3 : TÊm çch nhiÖt; 3 : Gèi tùa vßng;
4 : Th©n ly hîp; 4 : §inh t¸n;
Lß xo ®Üa nãn côt cã ®é cøng tÊt lín nªn th−êng ph¶i xÎ r·nh h−íng t©m ®Ó t¨ng
®é ®µn håi. Lß xo nµy cã ®Æc tÝnh phi tuyÕn (xem h×nh H2-13) rÊt phï hîp víi ®iÒu kiÖn
lµm viÖc cña ly hîp. H¬n n÷a, nã cã kÕt cÊu gän víi nhiÒu −u ®iÓm næi bËc (nh− ®· ph©n
tÝch ë môc ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu ly hîp 2.1 cña ch−¬ng nµy) nªn ®−îc sö dông phæ
biÕn trªn xe du lÞch (vµ xe kh¸ch hoÆc t¶i nhá cã ®Æc tÝnh ®éng lùc tèt).
Flx [N] §Æc tÝnh lß xo ®Üa nãn côt thiÕt kÕ.
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000 λ [m]
0
0.0000 0.0005 0.0010 0.0015 0.0020 0.0025 0.0030 0.0035 0.0040
H×nh H2-13 : §Æc tÝnh phi tuyÕn cña lß xo ®Üa nãn côt.
Lß xo ly hîp th−êng ®−îc chÕ t¹o b»ng thÐp silic 60C, 60C2A hoÆc thÐp m¨ng-
gan 65 hay çc bon 85 cã øng suÊt cho phÐp [τ] = 650 ÷ 850 [MN/m2].
Çc th«ng sè kÝch th−íc cña lß xo Ðp cÇn ®−îc tÝnh to¸n ®Ó cã ®−îc ®é cøng b¶o
®¶m t¹o ra lùc Ðp lµm viÖc yªu cÇu P cho ly hîp.
a) TÝnh to¸n lß xo trô bè trÝ xung quanh :
Lùc Ðp yªu cÇu cña mét lß xo Plx [N] khi lµm viÖc :
k0 P
Plx = (2-31)
z lx
Trong ®ã :
P : Lùc Ðp yªu cÇu cña ly hîp, [N];
k0 : HÖ sè tÝnh ®Õn sù gi·n vµ níi láng cña lß xo, k0 = 1,05 ÷ 1,08;
zlx : Sè l−îng lß xo bè trÝ xung quanh, cã thÓ cã tõ 12 ®Õn 28 lß xo tuú theo
lo¹i xe. §èi víi xe du lÞch : zlx = 12 ÷ 18;
§èi víi xe vËn t¶i : zlx = 16 ÷ 28;
Lùc nÐn lín nhÊt t¸c dông lªn mét lß xo Plxmax [N] b»ng :
Plxmax = Plx + clxλm (2-31')
Trong ®ã :
clx : §é cøng cña mét lß xo, [N/m];
λm : §é biÕn d¹ng thªm cña lß xo khi më ly hîp, [m].
§é biÕn d¹ng thªm λm chÝnh b»ng dÞch chuyÓn cña ®Üa Ðp khi më ly hîp :
λm = δmzms + δdh (2-31")
Trong ®ã :
δm : Khe më hoµn toµn gi÷a mçi ®«i bÒ mÆt ma s¸t, [m];
δdh : §é dÞch chuyÓn cÇn thiÕt cña ®Üa Ðp do ®é ®µn håi cña ®Üa bÞ ®éng;
Khi tÝnh to¸n cã thÓ lÊy : δdh = 1 [mm];

+ §èi víi ly hîp mét ®Üa : zms = 2; δ = 0,75 ÷ 1,0 [mm];
+ §èi víi ly hîp hai ®Üa : zms = 4; δ = 0,60 ÷ 0,7 [mm];
§é cøng cña mét lß xo clx ®−îc x¸c ®Þnh theo Ðp yªu cÇu vµ ®iÒu kiÖn Ðp tèi thiÓu
(®Æc tr−ng bëi hÖ sè dù tr÷ ly hîp βmin) khi tÊm ma s¸t ®· mßn ®Õn giíi h¹n ph¶i thay thÕ.
NghÜa lµ ta ph¶i cã :
Plx ⎛ β min ⎞
clx = ⎜⎜1 − ⎟⎟ (2-32)
lm ⎝ β ⎠
Trong ®ã :
β : HÖ sè dù tr÷ tÝnh to¸n cña ly hîp;
βmin : HÖ sè dù tr÷ tèi thiÓu cña ly hîp khi tÊm ma s¸t mßn ®Õn giíi h¹n ph¶i
thay thÕ (βmin ≥ 1). Trong tÝnh to¸n cã thÓ chän: βmin = (0,8÷0,85)β;
lm : L−îng mßn tæng céng cho phÐp cña çc tÊm ma s¸t, [m]:
+ lm = 0,5.δms.zms khi tÊm ma s¸t g¾n vµo ®Üa bÞ ®éng b»ng ®inh t¸n;
+ lm = 1,0.δms.zms khi tÊm ma s¸t g¾n vµo ®Üa b»ng ph−¬ng ph¸p d¸n;
Víi δms lµ ®é dµy cña çc tÊm ma s¸t, cã gi¸ trÞ n»m trong kho¶ng sau :
- Xe du lÞch : δms = 2,5 ÷ 4,5 (gi¸ trÞ nhá khi dïng ph−¬ng ph¸p d¸n).
- Xe vËn t¶i : δms = 3,5 ÷ 6,0 (gi¸ trÞ lín khi dïng ®inh t¸n).
Çc th«ng sè kh¸c cña lß xo x¸c ®Þnh tõ çc c«ng thøc ë b¶ng B2-5; trong ®ã:
d : §−êng kÝnh d©y lß xo, [m];

D, D1,2 : Çc ®−êng kÝnh trung b×nh cña lß xo, [m];
a, b : KÝch th−íc d©y lß xo d¹ng ch÷ nhËt, [m];
τ : øng suÊt cña lß xo, [N/m2];
k : HÖ sè t¨ng øng suÊt;
ν, γ : Çc hÖ sè tra b¶ng;
nlx : Sè vßng lµm viÖc cña lß xo;
G : M«-duyn ®µn håi tr−ît cña vËt liÖu lµm lß xo, G=0,81.1011 [N/m2];
Çc th«ng sè kh¸c ®· chó thÝch.
B¶ng B2-5 : Çc c«ng thøc tÝnh to¸n lß xo.
d d
KiÓu D1 D1
lß D
xo a
D2 D2 b
øng suÊt τ = 8kD P (*) 8D
τ = 32 Plx
D (**)
τ = 2 2 Plx
πd πd 2νab
2 3 lx
[N/m ]
§é cøng Gd 4
Gd 4
4Gd 4 (* * *)
c = c = c =
[N/m] γ ( D1 + D2 )( D12 + D22 )nlx
lx lx
2( D1 + D2 )( D12 + D22 )nlx
lx
8D 3 nlx
D a
Çc hÖ sè k vµ ν, γ trong b¶ng B2-5 ®−îc x¸c ®Þnh theo tû sè vµ :
d b
(*) D/d 3 4 5 6 7 8 9 10
k 1,58 1,40 1,31 1,25 1,21 1,18 1,16 1,14
(**) a/b 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 - -
ν 0,208 0,231 0,246 0,258 0,267 0,282 - -
(***) γ 5,57 2,67 1,713 1,256 0,995 0,698 - -
b) TÝnh to¸n lß xo ®Üa nãn côt :
S¬ ®å ¸p dông ®Ó tÝnh to¸n lß xo ®Üa nãn côt cã xÎ r·nh h−íng t©m ®−îc thÓ hiÖn
trªn h×nh H2-14.
Lùc nÐn do lß xo t¹o ra Plx (Plx = P) ë diÓm tú ®¸y nãn khi nÐn lªn ®Üa Ðp ®−îc x¸c
®Þnh theo çc th«ng sè cña lß xo nh− sau :
2 πE δλ ln(1 / k1 ) ⎡ 2 ⎛ (1 − k1 ) ⎞ ⎛ λ (1 − k1 ) ⎞⎤
Plx = ⎢δ + ⎜
⎜ h − λ ⎟. ⎜ h − ⎟⎥ (2-33)
3 (1 − µ 2p ) De2 (1 − k 2 ) 2 ⎣ ⎝ (1 − k 2 ) ⎟⎠ ⎜⎝ 2 (1 − k 2 ) ⎟⎠⎦
Trong ®ã :
De : §−êng kÝnh lín cña nãn côt øng víi vÞ trÝ tú lªn ®Üa Ðp, [m];
λ : §é dÞch chuyÓn (biÕn d¹ng) cu¶ lß xo, [m];
E : M«-duyn ®µn håi kÐo nÐn, E = 2,1.1011 [N/m2];
µp : HÖ sè poat-x«ng, ®èi víi thÐp lß xo : µp = 0,26;

δ : §é dµy cña lß xo ®Üa, [m]; (th−êng δ =2÷4 mm)
h : H×nh chiÕu cña phÇn kh«ng xÎ r·nh lªn trôc cña nãn côt, [m];
k1, k2 : Çc tû sè kÝch th−íc cña ®Üa nãn côt;
Plx
B
De
Da
α Pm
Da
Di
H×nh H2-14 : S¬ ®å tÝnh lß xo ®Üa.
§é cao h cïng çc tû sè kÝch th−íc k1, k2 ®−îc x¸c ®Þnh b»ng :
⎧ tgα ( De − Da )
⎪⎪h = 2
⎨ (2-33')
⎪ k 1 = D a ; k 2 = ( De + D a )
⎪⎩ De 2 De
Víi : De : §−êng kÝnh ®¸y lín cña ®Üa nãn, [m];

Da : §−êng kÝnh qua mÐp xe r·nh, [m] (xem h×nh H2-14);
α : Gãc ®¸y c«n cña ®Üa nãn côt; [rad];
T−¬ng quan çc th«ng sè kÝch th−íc cña lß xo ®Üa th−êng cã gi¸ trÞ n»m trong
kho¶ng sau :
De De
= 1,2 ÷ 1,5 ; = 75 ÷ 100
Da δ
Çc th«ng sè kh¸c ®−îc x¸c ®Þnh sao cho b¶o ®¶m lùc Ðp yªu cÇu (P = Plx) ®ång
thêi tho· m·n ®iÒu kiÖn bÒn khi më ly hîp (λ = h) lµ :
⎧ 2 Pm Da 0,5E 0,5( D − Da )α 2 + δα
⎪σ = 2 +
⎪ δ ( Di + Da ) 1 − µ 2p Da
⎪
⎨ ( De − Da ) (2-34)
⎪D = ⎛D ⎞
⎪ ln⎜⎜ e ⎟⎟
⎪⎩ ⎝ Da ⎠
Trong ®ã :
σ : øng suÊt ph¸p lín nhÊt t¹i ®iÓm nguy hiÓm (®iÓm B), [N/m2]
Di : §−êng kÝnh ®¸y nhá cña ®Üa nãn côt, [m] : De/Di ≥ 1,5
Pm : Lùc t¸c dông lªn ®Ønh nãn khi më ly hîp, [N], x¸c ®Þnh b»ng :
⎧ ( De − Dc )
⎪⎪ P = P
( Dc − Di )
m lx
⎨ (2-34')
⎪ D = ( De + D a )
⎪⎩ c 2
2.2.6 §Üa chñ ®éng (®Üa Ðp vµ ®Üa Ðp trung gian):
§Üa Ðp vµ ®Üa Ðp trung gian (khi ly hîp cã hai ®Üa thô ®éng) cã nhiÖm vô Ðp ®Üa thô
®éng vµo b¸nh ®µ d−íi t¸c dông cña çc lùc Ðp lß xo. Nã cïng víi b¸nh ®µ truyÒn m«
men tõ trôc khuûu ®éng c¬ sang ®Üa thô ®éng. Bëi vËy ®Üa Ðp ph¶i cã kh¶ n¨ng dÞch
chuyÓn theo chiÒu trôc vµ ®−îc liªn kÕt víi b¸nh ®µ b»ng gê cña ®Üa tú vµo chç lâm cña
th©n ly hîp hoÆc b¸nh ®µ (h×nh H2-11, a, b), hoÆc b»ng chèt g¾n chÆt trªn b¸nh ®µ (h×nh
H2-11, c, d) hoÆc b»ng çc ph−¬ng ph¸p kh¸c.
Çc ®Üa Ðp vµ ®Üa Ðp trung gian ph¶i ®ñ cøng ®Ó Ðp ®Òu lªn çc vµnh ma s¸t cña ®Üa bÞ
®éng. H¬n n÷a ®Üa Ðp ph¶i cã khèi l−îng ®ñ lín ®Ó thu nhiÖt sinh ra tõ çc bÒ mÆt ma s¸t
khi ly hîp bÞ tr−ît.
§Üa Ðp ph¶i cã tÝnh chèng mßn tèt, dÔ chÕ t¹o, tho¸t nhiÖt tèt vµ ph¶i cã ®é bÒn c¬
häc cao ë sè vßng quay lín. §Æc biÖt ®Üa Ðp chÝnh (kh¸c ®Üa Ðp trung gian) cã h×nh d¹ng
t−¬ng ®èi phøc t¹p : cã phÇn gê låi ®Ó liªn kÕt víi th©n ly hîp, cã phÇn låi ®Ó ®Þnh vÞ çc
lß xo Ðp, cã çc chç låi ®Ó liªn kÕt víi ®ßn më.v.v.. Cho nªn ®Üa Ðp th−êng ®−îc ®óc b»ng
gang x¸m hoÆc gang hîp kim.
H×nh H2-11 : Çc ph−¬ng ph¸p liªn kÕt ®Üa Ðp víi b¸nh ®µ.
VÒ ph−¬ng diÖn tÝnh to¸n, tr−ít hÕt çc ®Üa Ðp ph¶i ®−îc tÝnh to¸n theo nhiÖt ®Ó ®ñ
nhËn hÕt phÇn nhiÖt nh− ®· tr×nh bµy ë trªn (phÇn tÝnh nhiÖt ®é cña ly hîp).
Çc mÆt tiÕp xóc gi÷a phÇn gê ®Üa Ðp hoÆc lç chèt (h×nh H2-11, a, b, c, d) ®−îc
tÝnh theo dËp víi øng suÊt dËp cho phÐp [σd]=10 ÷ 15 [MN/m2] khi ®ãng ly hîp ®ét
ngét:
kM j max
σd = (2-35)
rtb z k S k
Trong ®ã : Mjmax : M« men do t¶i träng ®éng truyÒn qua ly hîp, [Nm];
k : HÖ sè tÝnh ®Õn phÇn t¶i träng truyÒn cho ®Üa Ðp ®ang tÝnh;
+ Víi ly hîp mét ®Üa : k = 0,50;
+ Víi ly hîp hai ®Üa : k = 0,25 cho ®Üa Ðp;
: k = 0,50 cho ®Ýa Ðp trung gian.
rtb : B¸n kÝnh trung b×nh cña çc phÇn tö truyÒn lùc, [m];
zk : Sè phÇn tö truyÒn lùc cña ®Üa ®ang tÝnh;
Sk : DiÖn tÝch tiÕp xóc cña mçi phÇn tö ®ang tÝnh, [m2].
2.2.7 §Üa bÞ ®éng :
§Üa bi ®éng th−êng lµm b»ng thÐp tÊm máng, cã ®é dµy tõ 0,5 ÷ 2 [mm] ®Ó gi¶m
m« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña ®Üa. Çc tÊm ma s¸t g¾n víi ®Üa thô ®éng b»ng çch
d¸n cøng hoÆc nhê ®inh t¸n lµm b»ng ®ång ®á hoÆc ®ång thau mÒm hoÆc nh«m nh»m
tr¸nh cµo x−ít bÒ mÆt ®Üa Ðp vµ b¸nh ®µ khi tÊm ma s¸t mßn qu¸ møc.
5
6
a
2
b
1 3
7
8
c
H×nh H2-12: Çc d¹ng ®Üa bÞ ®éng cã gi¶m chÊn
§Ó t¨ng tÝnh ªm dÞu khi ®ãng ly hîp, ®Üa thÐp th−êng ®−îc chÕ t¹o theo kiÓu nãn côt
víi ®é c«n tõ 1 ÷ 2 [®é] hoÆc xe r¶nh h−íng t©m vµ uèn l−în sãng ®Ó t¹o nªn sù ®µn håi
khi ®ãng ly hîp (h×nh a trªn h×nh H2-12). Còng cã thÓ ®Æt thªm lß xo tÊm gi÷a ®Üa thô
®éng vµ tÊm ma s¸t (h×nh c trªn h×nh H2-12).
Lµm nh− vËy tuy phøc t¹p nh−ng b¶o ®¶m ®é tiÕp xóc çc bÒ mÆt dÔ ®ång ®Òu h¬n.
Tuy nhiªn kÕt cÊu ®Üa cã ®é ®µn håi sÏ lµm t¨ng hµnh tr×nh bµn ®¹p khi më ly hîp.
§Üa bÞ ®éng ®−îc nèi víi trôc ly hîp th«ng qua mét may-¬ (6). May -¬ ®−îc liªn kÕt
mÒm víi ®Üa bÞ ®éng th«ng qua çc lß xo ®µn håi (3) bè trÝ tiÕp tuyÕn quanh may-¬ (h×nh
H2-12). Nhê sù ®µn håi cña çc lß xo nµy mµ ®é cøng chung cña hÖ thèng truyÒn lùc
gi¶m tr¸nh ®−îc sù céng h−ëng ë vïng lµm viÖc th−êng xuyªn víi tÇn sè cao cña ®éng
c¬. Tuy nhiªn do giíi h¹n bëi ®é cøng tèi thiÓu cña lß xo nªn hÖ thèng truyÒn lùc kh«ng
thÓ tr¸nh khái sù dao ®éng céng h−ëng ë tÇn sè thÊp. Bëi vËy cÇn ph¶i cã çc vµnh ma
s¸t (5) hoÆc (9) ®Ó tiªu hao n¨ng l−îng dao ®éng céng h−ëng ë tÇn sè thÊp. Tæ hîp çc lß
xo ®µn håi (3) cïng çc vµnh ma s¸t gäi chung lµ bé gi¶m chÊn. Khi cã bé gi¶m chÊn, th×
khèi l−îng vµ do ®ã m« men qu¸n tÝnh cña côm ®Üa bÞ ®éng t¨ng lªn, ¶nh h−ëng kh«ng
tèt ®Õn qu¸ tr×nh gµi sè cho hép sè. Do vËy ®Üa bÞ ®éng cã thÓ cã hoÆc kh«ng cã bé gi¶m
chÊn.
Çc ®inh t¸n nèi ®Üa bÞ ®éng víi may-¬ cã ®−êng kÝnh φd = 6 ÷10 [mm], vµ chÕ
t¹o b»ng thÐp. §inh t¸n ®−îc tÝnh theo c¾t vµ dËp víi:
+ øng suÊt c¾t cho phÐp [τc]=15 ÷30 [MN/m2],
+ øng suÊt dËp cho phÐp [σd]=20 ÷30 [MN/m2]:
kM j max
σd = (2-36)
rtb z d d d l d
4kM j max
τc =
rtb z d πd d2
Trong ®ã :
rtb : B¸n kÝnh trung b×nh cña d·y ®inh t¸n, [m];
zd : Sè l−îng ®inh t¸n;
dd : §−êng kÝnh ®inh t¸n (dd = φd), [m];
ld : ChiÒu dµi tiÕp xóc gi÷a ®inh t¸n víi ®Üa bÞ ®éng, [m];
Çc lß xo gi¶m chÊn ®−îc ®Æt tiÕp tuyÕn trong çc lç khoÐt cña ®Üa bÞ ®éng vµ may ¬
t¹i b¸n kÝnh trung b×nh tõ Rtbg=80÷120 mm. Sè l−îng lß xo th−êng 6 ÷12 cã ®−êng kÝnh
d©y d = 3÷4 mm, ®−êng kÝnh trung b×nh cña lß xo D = 14÷19 mm vµ sè vßng tõ 3÷4
vßng. §é cøng tèi thiÓu cña lß xo gi¶m chÊn bÞ giíi h¹n bëi m« men lín nhÊt truyÒn qua
ly hîp Mjmax (khi çc vßng lß xo tú s¸t vµo nhau). Nghi· lµ ta cã lùc lín nhÊt t¸c dông lªn
mçi lß xo gi¶m chÊn Pmaxg [N] x¸c ®Þnh b»ng :
( M j max − M msg )
Pmax g = (2-37)
z g Rtbg
Trong ®ã :
Rtbg : B¸n kÝnh trung b×nh cña vÞ trÝ ®Æt çc lß xo gi¶m chÊn, [m];
zg : Sè l−îng çc lß xo gi¶m chÊn;
Mmsg : M« men ma s¸t cña gi¶m chÊn, Mmsg=(0,06÷0,17)Memax víi Memax lµ m«
men cùc ®¹i cña ®éng c¬.
§é cøng cg [N/m] vµ øng suÊt τ [N/m2] cña lß xo gi¶m chÊn ®−îc tÝnh theo çc c«ng
thøc ë b¶ng B2-5. Lß xo cña gi¶m chÊn cßn ph¶i ®−îc kiÓm tra gãc xoay t−¬ng ®èi cã
thÓ cña ®Üa bÞ ®éng so víi may-¬ khi m« men nÐn ban ®Çu cña ly hîp n»m trong kho¶ng
M0g = (0,08÷0,15)Memax. Gãc quay t−¬ng ®èi n»m trong kháng ϕg = 20 30' ÷ 30 40' cßn
øng suÊt cho phÐp [τ]=650÷850 [N/m2].
May ¬ ®Üa thô ®éng th−êng lµm b»ng vËt liÖu thÐp 40 hoÆc 40X cã chiÒu dµi tèi thiÓu
b»ng 1,0 ÷ 1,4 ®−êng kÝnh ngoµi cña then hoa ®Ó tr¸nh ®é ®¶o cho ®Üa. Çc then hoa tÝnh
theo dËp vµ c¾t theo m« men cùc ®¹i cña ®éng c¬ Memax víi øng suÊt dËp cho phÐp
[σd]=20 [MN/m2] vµ øng suÊt c¾t cho phÐp [τ]=10 [MN/m2].
2.2.8 §ßn më ly hîp : Çc ®ßn më (dïng ë ly hîp víi lß xo Ðp bè trÝ ë xung quanh) ®Ó
më ly hîp, Sè l−îng ®ßn më ®−îc chän tuú theo kÝch th−íc cña ly hîp (kho¶ng tõ 3÷5)
®−îc ®Æt trªn hai gèi tù b¶n lÒ th−êng b»ng æ thanh l¨n (6) nh»m gi¶m ma s¸t (h×nh H2-
14).
Khi ®Üa Ðp dÞch chuyÓn tÞnh tiÕn th× mét trong hai gèi ®ì ph¶i tuú ®éng (xem gi¸ (4)
cña h×nh H2-14) nh»m b¶o ®¶m sù phï hîp vÒ ®éng häc cña ®ßn më vµ ®Üa Ðp.
Lß xo tú (8) gi÷a ®ßn më vµ th©n ly hîp ®Ó b¶o ®¶m gi¸ (4) lu«n lu«n tú vµo th©n ly
hîp; ®ång thêi t¸ch ®ßn më khái b¹c më (lµ æ bi 5), b¶o ®¶m khe hë cÇn thiÕt δ0 gi÷a
phiÕn tú (7) cña ®ßn më vµ æ bi (5) cña b¹c më.
Khe hë δ0 nh»m b¶o ®¶m cho ly hîp

1
2 ®ãng hoµn toµn kÓ c¶ khi çc tÊm ma s¸t
mßn trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh. Khe hë δ0 cã
3
gi¸ trÞ nh− nhau ®èi víi tÊt c¶ çc ®ßn më
(®−îc ®iÒu chØnh nhê ®ai èc (4) cña gi¸ ®ì)
®Ó Ðp ®Òu khi më.
§ßn më ®−îc chÕ t¹o b»ng çch dËp

9 4 tõ thÐp çc bon thÊp hoÆc trung b×nh, sau
®ã xi-anuy ho¸ ë çc bÒ mÆt lµm viÖc. §ßn
8 më ®−îc tÝnh theo uèn qua mÆt c¾t nguy
5
hiÓm ë gèi ®ì gi÷a (9) víi øng suÊt uèn cho
7
phÐp [σu] = 140÷160 [MN/m2]. øng suÊt
6
uèn lín nhÊt cña ®ßn më cña khi më ly
hîp :
Pm a
H×nh H2-14: KÕt cÊu ®ßn më ®Üa Ðp σu = (2-38)
z dmWu
Trong ®ã :
a : Kho¶ng çch gi÷a hai gèi b¶n lÒ, [m];
Wu : M« men chèng uèn qua mÆt c¾t nguy hiÓm, [m3];
zdm : Sè l−îng ®ßn më ly hîp;
Pm : Lùc lín nhÊt khi më ly hîp, [N]; ®−îc x¸c ®Þnh b»ng :
Pm = P + clxλmzlx (2-38')
ë ®©y : P : Lùc Ðp cÇn thiÕt cña ly hîp, [N];
clx : §é cøng cña mçi lß xo, [N/m];
zlx : Sè l−îng lß xo Ðp;
λm : §é biÕn d¹ng thªm cña lß xo khi më ly hîp, [m]; (®−îc x¸c
®Þnh theo biÓu thøc (2-31")).
3. hÖ thèng §iÒu khiÓn ly hîp :
3.1 Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu hÖ thèng ®iÒu khiÓn ly hîp :
§èi víi ly hîp th−êng ®ãng (dïng lß xo Ðp), muèn më ly hîp ng−êi ta ph¶i dïng
hÖ thèng ®iÒu khiÓn ®Ó truyÒn lùc ®¹p tõ bµn ®¹p ly hîp ®Õn ®Üa Ðp nh»m th¾ng lùc Ðp lß
xo, t¸ch ®Üa Ðp khái ®Üa ma s¸t bÞ ®éng. §iÒu khiÓn ly hîp cã thÓ lµ ®iÒu khiÓn c¬ khÝ,
®iÒu khiÓn thñy lùc. §iÒu khiÓn ly hîp cã trî lùc (dÉn ®éng c¬ khÝ hoÆc dÇu) ®−îc ¸p
dông réng r·i nh»m gi¶m lùc ®iÒu khiÓn cho l¸i xe; nhÊt lµ xe t¶i vµ kh¸ch cã t¶i träng
lín. ViÖc trî lùc cho ly hîp ly hîp cã thÓ lµ khÝ nÐn, trî lùc ch©n kh«ng hoÆc lß xo.
3.1.1.§iÒu khiÓn c¬ khÝ:
§iÒu khiÓn c¬ khÝ cã thÓ dïng lo¹i ®ßn vµ thanh (h×nh H2-15b) hoÆc kÕt hîp d©y
kÐo (h×nh H2-15a). Lo¹i c¬ khÝ kÕt cÊu ®¬n gi¶n, ch¾c ch¾n vµ v× vËy ®é tin cËy cao.
Tuy nhiªn, sau thêi gian lµm viÖc gi÷a çc kh©u khíp dÔ xuÊt hiÖn khe hë do mßn
(nhÊt lµ lo¹i ®ßn), dÉn ®Õn lµm t¨ng hµnh tr×nh tù do cña ly hîp nªn ngµy nay Ýt ®−îc
sö dông h¬n lo¹i ®iÒu khiÓn thñy lùc.
H×nh H2-15a : §iÒu khiÓn c¬ khÝ lo¹i d©y kÐo cã trî lùc lß xo.
2 3 4 5 6 7
H×nh H2-15b: KÕt cÊu ®iÒu khiÓn c¬ khÝ lo¹i thanh ®ßn (cã trî lùc khÝ nÐn)
Chó thÝch: 1: Bµn ®¹p ly hîp; 2: Thanh kÐo; 3: Thanh ®Èy; 4: Côm van ®iÒu khiÓn cÊp
khÝ trî lùc; 5: Vâ ly hîp; 6: Thanh ®Èy cña xy lanh trî lùc; 7: Xy lanh trî lùc khÝ nÐn.
Lùc t¸c dông tõ bµn ®¹p (1) sÏ th«ng qua çc ®ßn vµ thanh ®Ó kÐo thanh (2), råi
®Èy thanh (3) lµm quay cµng më ®Ó më ly hîp bªn trong vâ (5).
Víi ®iÒu khiÓn c¬ khÝ trªn xe t¶i lín cã kÕt cÊu ch¾c ch¾n, lµm viÖc tin cËy. Tuy
nhiªn lùc më ly hîp kh¸ lín nªn th−êng ph¶i dïng thªm trî lùc khÝ nÐn.
§Ó hæ trî thªm trî lùc khÝ nÐn, trªn h×nh kÕt cÊu H2-15b cßn cã thªm van ®iÒu
khiÓn (4) ®Ó më van cÊp khÝ nÐn cho bÇu trî lùc khÝ nÐn (7) t¹o ra lùc ®Èy cho cÇn ®Èy
(6) hæ trî thªm lùc ®Èy cho thanh ®Èy (3) nh»m tiÕn hµnh më ly hîp nhÑ nhµng, gi¶m
nhÑ ®−îc lùc ®iÒu khiÓn cho l¸i xe tõ bµn ®¹p (1).
3.1.2 §iÒu khiÓn thñy lùc:
§iÒu khiÓn thñy lùc cã kÕt cÊu phøc t¹p h¬n ®iÒu khiÓn cã khÝ. Yªu cÇu vÒ chÕ t¹o
®èi víi çc chi tiÕt cña dÉn ®éng thñy lùc nh− xy lanh chÝnh, xy lanh c«ng t¸c còng cao
h¬n. Tuy vËy ®iÒu khiÓn thñy lùc cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n h¼n ®iÒu khiÓn c¬ khÝ nªn ®−îc
sö dông phæ biÕn trªn hÇu hÕt çc lo¹i «t«. §Æc biÖt rÊt thuËn lîi vµ hiÖn ®¹i hãa trong
viÖc ®iÒu khiÓn phèi hîp ®Ó gµi sè b¸n tù ®éng, nhÊt lµ cho sè phô cña xe t¶i lín.
Trªn h×nh H2-16 lµ s¬ ®å kÕt hîp ®iÒu khiÓn ly hîp b»ng thñy lùc vµ ®iÒu khiÓn
gµi sè b¸n tù ®éng b»ng khÝ nÐn. ViÖc gµi sè cho hép sè chØ cÇn më ly hîp lµ viÖc gµi sè
®−îc thùc hiÖn, ¸p dông trªn dßng xe t¶i KAMAZ vµ mét sè xe t¶i lín kh¸c.
Chó thÝch:
1
1: CÇn ®iÒu khiÓn hép sè, 2:
2
Nót ®iÒu khiÓn gµi sè phô
13 3 b»ng khÝ nÐn, 3: D©y ®iÒu

4 khiÓn van chia khÝ, 4: Van
14
12 ph©n phèi chia khÝ ®Õn ®iÒu
15
khiÓn van (15), 5: Van h¹n
5
chÕ ¸p suÊt, 6: CÇn ®Èy xy
lanh c«ng t¸c cña ®iÒu khiÓn
11
ly hîp b»ng thñy lùc, 7: Van
10
®iÒu khiÓn cÊp khÝ nÐn gµi sè
6
phô, 8: Thanh g¹t ®Ó më
van cÊp khÝ (7), 9: Xy lanh
c«ng t¸c cña ®iÒu khiÓn ly
9 8 7
hîp thñy lùc, 10: Xy lanh
H×nh H2-16 : §iÒu khiÓn ly hîp b»ng thuû lùc chÝnh cña ®iÒu khiÓn ly hîp
b»ng thñy lùc, 11: Bµn ®¹p
®iÒu khiÓn ly hîp, 12: C«ng t¾c b¸o ®Ìn gµi sè phô, 13: §ßn quay g¹t sè phô, 14: xy
lanh khÝ nÐn gµi sè phô, 15: Van ph©n phèi khÝ nÐn.
D−íi t¸c dông cña lùc l¸i xe tõ bµn ®¹p (11), dÇu trong xy lanh chÝnh (10) sÏ theo
®−êng èng ®Ó ®Õn xy lanh c«ng t¸c (9). DÇu cao ¸p sÏ ®Èy piston vµ do ®ã ®Èy cÇn (6) ®Ó
tiÕn hµnh quay cµng më tiÕn hµnh më ly hîp.
§ång thêi, ¸p suÊt dÇu còng ®−îc t¸ch ®Ó truyÒn ®Õn vµ t¸c dông më van cÊp khÝ
(7) (hoÆc dïng cµng g¹t c¬ khÝ (8)®Ó më van cÊp khÝ (7)). Van cÊp khÝ (7) më cho khÝ
nÐn tõ van ®iÒu ¸p (5) ®i vµo van ph©n phèi (15), råi vµo xy lanh c«ng t¸c (14) ®Èy piston
cña nã lµm quay cµng g¹t (13) tiÕn hµnh gµi sè cho hép sè. ViÖc tiÕn hµnh gµi cÊp sè nµo
cña hép sè ®· ®−îc l¸i xe lùa chän vµ ®Þnh tr−íc th«ng qua nót ®iÒu khiÓn chän sè (2) ®Ó
chia dßng khÝ nÐn vµo (15) vÒ phÝa bªn ph¶i hay bªn tr¸i øng víi hai cÊp sè cña hép sè.
Mét −u ®iÓm n÷a cña ®iÒu khiÓn ly hîp b»ng thñy lùc lµ nã kh¾c phôc ®−îc hiÖn
t−îng mßn r¬ cña çc kh©u khíp c¬ khÝ. §iÒu khiÓn thñy lùc cßn ®em l¹i sù thuËn tiÖn
cho viÖc bè trÝ dÉn ®éng nhÊt lµ khi côm ly hîp çch xa vÞ trÝ l¸i xe. §iÒu khiÓn thñy lùc
truyÒn ®éng ªm dÞu vµ cã tÝnh khuÕch ®¹i cao. ChÝnh v× vËy ngµy nay hÇu hÕt çc lo¹i xe
®Òu sö dông ®iÒu khiÓn ly hîp b»ng thñy lùc.
3.1.3 §iÒu khiÓn ly hîp cã trî lùc:
§iÒu khiÓn ly hîp cã trî lùc cho phÐp gi¶m nhÑ lùc ®iÓu khiÓn cña l¸i xe trong
qu¸ tr×nh më ly hîp. V× vËy ®−îc sö dông phæ biÕn hÇu hÕt çc lo¹i «t«, nhÊt lµ çc «t«
t¶i vµ kh¸ch trung b×nh vµ t¶i nÆng.
3.1.3.1Trî lùc lß xo:
§iÒu khiÓn ly hîp cã trî lùc lß xo hoÆc trî lùc ch©n kh«ng víi kh¶ n¨ng trî lùc
kh«ng lín lín nªn sö dông h¹n chÕ trªn mét sè xe con hoÆc t¶i nhá. Víi xe t¶i lín, kÕt
cÊu trë nªn kång kÒnh vµ phøc t¹p nªn th−êng ph¶i dïng trî lùc khÝ nÐn.
Nguyªn lý trî lùc lß xo cã thÓ m« t¶ ®¬n gi¶n nh− sau :
Khi kh«ng më ly hîp, lß xo cã t¸c dông nh− mét lß xo håi vÞ ®Ó kÐo bµn ®¹p vÒ vÞ
trÝ ban ®Çu. Khi më ly hîp, vÞ trÝ bµn ®¹p di chuyÓn quanh t©m cè ®Þnh lµm cho ®Çu di
®éng cña lß xo di chuyÓn theo vµ v× vËy ph−¬ng cña lùc kÐo lß xo chuyÓn dÇn vÒ phÝa
bªn kia cña t©m quay bµn ®¹p. T¹i vÝ trÝ cña bµn ®¹p øng víi lóc më ly hîp hoµn toµn, lùc
kÐo bµn ®¹p cã t¸c dông hæ trî lùc cho bµn ®¹p cña ng−êi l¸i, lµm gi¶m lùc t¸c dông cña
l¸i xe trong qu¸ tr×nh më ly hîp.
3.1.3.2 §iÒu khiÓn ly hîp kiÓu trî lùc khÝ nÐn (dÉn ®éng thñy lùc hoÆc c¬ khÝ):
§iÒu khiÓn ly hîp kiÓu trî lùc khÝ nÐn cho hiÖu qu¶ trî lùc cao mµ kÕt cÊu vµ bè
trÝ vÉn gän nªn ®−îc sö dông phæ biÕn trªn çc xe t¶i vµ kh¸ch cã t¶i träng trung b×nh vµ
lín (h×nh H2-15b vµ H2-17).
a) §iÒu khiÓn c¬ khÝ cã trî lùc khÝ nÐn:
2 3 4 5 6 7
3 8 9 10
11 12 13
16 15 14
H×nh H2-17: KÕt cÊu ®iÒu khiÓn c¬ khÝ cã trî lùc khÝ nÐn.
D−íi t¸c dông cña lùc ®¹p trªn bµn ®¹p ®Ó më ly hîp, thanh ®Èy (12) cïng víi vá
van (21) sÏ dÞch chuyÓn t−¬ng ®èi víi cÇn ®Èy (23) lµm më van cÊp khÝ (22). KhÝ nÐn tõ
ng¨n th«ng víi lç cÊp khÝ A se trµn qua ng¨n øng víi lç th«ng B ®Ó theo èng (16) ®Õn xy
lanh trî lùc khÝ nÐn (17). Lùc do khÝ nÐn t¹o ra trong xy lanh (17) sÏ ®Èy cÇn piston (18);
cïng víi lùc ®Èy trªn thanh (26) tiÕn hµnh më ly hîp.
Khi th«i t¸c dông lªn bµn ®¹p, d−íi t¸c dông cña lß xo håi vÞ (7) thanh ®Èy (12)
cïng vá van (21) sÏ trë vÒ tr¹ng th¸i ban ®Çu. Lß xo cña cÇn (23) ®Èy nã nh¶ khái van
(22) ®Ó ®ãng van cÊp khÝ nµy l¹i; ®ång thêi x¶ khÝ nÐn tõ xy lanh trî lùc (17) qua lç
th«ng © trong cÇn (23) vµ ra ngoµi khÝ trêi.
CÆp ®ai èc (25) cã t¸c dông ®iÒu chØnh khe hë më van cÊp khÝ (22).
3 8 9 10
11 12 13
16 15 14
H×nh H2-15b: §iÒu khiÓn c¬ khÝ lo¹i thanh ®ßn cã trî lùc khÝ nÐn
b) §iÒu khiÓn thñy lùc cã trî lùc khÝ nÐn:
3 4
9
10
2 P ko
5
6
7
8
P d
H×nh H2-17: KÕt cÊu ®iÒu khiÓn thñy lùc cã trî lùc khÝ nÐn
Trî lùc khÝ nÐn cã kÕt cÊu trªn h×nh H2-17 ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c sau :
D−íi t¸c dông cña lùc l¸i xe tõ bµn ®¹p (9), dÇu trong xy lanh chÝnh (10) sÏ theo
®−êng èng ®Ó ®Õn xy lanh c«ng t¸c (1) – (theo ®−êng mòi tªn ký hiÖu pd). DÇu cao ¸p sÏ
®Èy piston (1) ®Ó tiÕn hµnh më ly hîp. §ång thêi, ¸p suÊt dÇu còng t¸c dông lªn piston
(2) ®iÒu khiÓn më van cÊp khÝ nÐn cho hÖ thèng trî lùc. Lùc t¸c dông lªn piston (2) ®ñ ®Ó
th¾ng lùc lß xo håi vÞ (3), tiÕn hµnh ®ãng van x¶ (5) vµ më van cÊp khÝ (4). KhÝ nÐn tõ
b×nh chøa sau khi ®· ®−îc ®iÒu chØnh ®Õn ¸p suÊt pk0 sÏ qua van (4), theo çc ®−êng èng
(6) ®Õn kh«ng gian (8) cña xy lanh trî lùc. T¹i ®©y, khÝ nÐn sÏ t¸c dông lªn piston (7) cña
xy lanh trî lùc ®Ó ®Èy thªm mét lùc lªn piston dÇu (1) tiÕn hµnh më ly hîp.
Cã thÓ m« h×nh hãa s¬ ®å ®iÒu khiÓn thñy lùc cã trî lùc khÝ nÐn tõ h×nh vÏ kÕt cÊu
h×nh H2-17 thµnh s¬ ®å m¹ch dÔ quan s¸t h¬n nh− h×nh H2-17b. Qua ®ã, lùc t¸c dông tõ
bµn ®¹p sÏ ®Èy piston (1), Ðp dÇu trong xy lanh chÝnh (1) ®Õn xy lanh c«ng t¸c (2) t¸c
dông lªn piston, ®Èy cµng më ly hîp ®Ó tiÕn hµnh më ly hîp (3).
6 3
1
4 5 7
H×nh H2-17b: S¬ ®å ®iÒu khiÓn thñy lùc cã trî lùc khÝ nÐn
MÆc kh¸c, dÇu còng ®Õn xy lanh ®iÒu khiÓn (4) thùc hiÖn viÖc ®iÒu khiÓn më van
trî lùc (5) ®Ó khÝ nÐn tõ b×nh chøa (6) qua van (5) råi ®Õn xylanh trî lùc khÝ nÐn (7): hç
trî thªm lùc cïng piston (2) tiÕn hµnh më ly hîp (3).
Khi th«i t¸c dông lªn bµn ®¹p, d−íi t¸c dông cña çc lß xo håi vÞ, dÇu trong çc xy
lanh (2) vµ (4) sÏ trë vÒ (1); cßn khÝ nÐn tõ xy lanh trî lùc (7) trë vÒ qua van (5) råi theo
çc ®−êng th«ng ra ngoµi khÝ trêi.
3.2 X¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n cña ®iÒu khiÓn ly hîp
3.2.1 Khi kh«ng cã trî lùc:
§Ó më ly hîp th−êng ®ãng (kiÓu lß xo Ðp) l¸i xe ph¶i t¸c dông lùc vµo bµn ®¹p ly hîp,
th«ng qua hÖ thèng ®iÒu khiÓn, lùc sÏ ®−îc khuÕch ®¹i vµ t¸c dông lªn ®Üa Ðp mét lùc
(ng−îc chiÒu víi lùc Ðp lß xo) b»ng lùc Ðp lß xo khi më ly hîp.
Lóc nµy ®Üa Ðp sÏ t¸ch khái ®Üa bÞ ®éng víi khe hë cÇn thiÕt gi÷a çc ®«i bÒ mÆt ma
s¸t δm ®Ó b¶o ®¶m ly hîp më hoµn toµn. Quan hÖ gi÷a çc khe hë δm [mm] víi ®é
dÞch chuyÓn cña bµn ®¹p Sbd [mm] (cßn gäi lµ hµnh tr×nh bµn ®¹p) khi ly hîp më
hoµn toµn ®−îc x¸c ®Þnh theo tû sè truyÒn cña hÖ thèng ®iÒu khiÓn idk (cßn gäi lµ tû sè
truyÒn cña dÉn ®éng) nh− sau :
a c e a
S bd = (δ m z ms + δ dh ).idk + δ 0 . . . + (δ 1 + δ 2 ). (2-39)
b d f b
Trong ®ã :
δm : Khe hë gi÷a mçi ®«i bÒ mÆt ma s¸t khi më ly hîp, [mm];
δdh : §é dÞch chuyÓn cña ®Üa Ðp khi tÝnh ®Õn ®é ®µn håi cña ®Üa bÞ ®éng;
(§Ó ý r»ng (δmzms+δdh) chÝnh lµ ®é dÞch chuyÓn λm cña ®Üa Ðp khi më ly hîp mµ ta
®· x¸c ®Þnh ë c«ng thøc (2-31")).
δ0 : Khe hë cÇn thiÕt gi÷a ®ßn më vµ b¹c më, [mm];
δ1 : Khe hë cÇn thiÕt cña lç bï dÇu, [mm];
δ2 : Khe hë cÇn thiÕt gi÷a cÇn ®Èy vµ piston (®èi víi ®iÒu khiÓn thñy lùc) hoÆc
khe hë gi÷a bµn ®¹p vµ thanh ®Èy trong dÉn ®éng c¬ khÝ, [mm];
idk : Tû sè truyÒn cña hÖ thèng ®iÒu khiÓn; chÝnh b»ng tÝch çc tû sè truyÒn
thµnh phÇn tham gia trong hÖ thèng ®iÒu khiÓn. NghÜa lµ :
a c e g
idk = . . . (2-39')
b d f h
Trong ®ã :
a
: Tû sè truyÒn cña bµn ®¹p, ký hiÖu ibd;
b
c
: Tû sè truyÒn cña truyÒn ®éng trung gian, ký hiÖu itg;
d
e
: Tû sè truyÒn cña n¹ng ®Èy b¹c më , ký hiÖu in;
f
g
: Tû sè truyÒn cña ®ßn më, ký hiÖu idm;
h
Tû sè truyÒn cña truyÒn ®éng trung gian itg ®èi víi ®iÒu khiÓn c¬ khÝ lo¹i ®ßn ®−îc
x¸c ®Þnh theo çc çnh tay ®ßn c/d cña hai kh©u trung gian nh− ®· nªu. Víi lo¹i d©y kÐo
(h×nh H2-15b) th× itg = 1. Víi ®iÒu khiÓn thuû lùc th× itg x¸c ®Þnh b»ng :
l xlc d 22
itg = = (2-39")
l xlct d12
Trong ®ã :
lxlc, d1 : T−¬ng øng lµ hµnh tr×nh, ®−êng kÝnh xy lanh chÝnh, [m];
lxlct, d2 : T−¬ng øng lµ hµnh tr×nh, ®−êng kÝnh xy lanh c«ng t¸c, [m]
Trong tÝnh to¸n cã thÓ chän khe hë δ0 vµ çc tû sè truyÒn thµnh phÇn theo kinh
nghiÖm nh− sau :
+ Khe hë δ0 :
- §èi víi xe du lÞch : δ0 = 2 ÷3 [mm];
- §èi víi xe t¶i, kh¸ch : δ0 = 3 ÷4 [mm];
+ Khe hë δ1 :
- §èi víi ®iÒu khiÓn thñy lùc : δ1 = 1,5÷2 [mm];
- §èi víi ®iÒu khiÓn c¬ khÝ : δ1 = 0
+ Khe hë δ2 :
- §èi víi ®iÒu khiÓn thñy lùc : δ2 = 0,5÷1 [mm];
- §èi víi ®iÒu khiÓn c¬ khÝ : δ2 = 0,5÷1 [mm];
(Gi¸ trÞ lín ®−îc chän cho xe lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nhäc h¬n).
+ Tû sè truyÒn :
- Tû sè truyÒn trung gian : itg = 0,9 ÷1,1;
- Tû sè truyÒn n¹ng më : in = 1,4 ÷2,2;
- Tû sè truyÒn ®ßn më : idm = 3,8 ÷5,5 (*);

(*) §èi víi lß xo ®Üa nãn côt, idm x¸c ®Þnh theo kÝch th−íc cña ®Üa nh− sau :
( Dc − Di ) D + Da
idm = ; Dc = e (2-39")
( De − Dc ) 2
Çc th«ng sè ®· ®−îc chó thÝch ë (2-33').
Gi¸ trÞ tû sè truyÒn cña bµn ®¹p ibd cïng víi çc tû sè truyÒn thµnh phÇn nªu trªn
ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh ®ñ lín ®Ó b¶o ®¶m sao cho hµnh tr×nh lín nhÊt cña bµn ®¹p ly hîp
Sbdmax ph¶i n»m trong kho¶ng dÞch chuyÓn hîp lý cña ch©n l¸i xe; tøc lµ Sbdmax ∈ [Sbd].
+ §èi víi xe du lÞch : [Sbd] = 140 ÷ 170 [mm];

+ §èi víi xe t¶i, kh¸ch : [Sbd] = 170 ÷ 190 [mm];
Lùc cÇn thiÕt ph¶i t¹o ra ë bµn ®¹p khi më ly hîp, ký hiÖu Pbd [N], ®−îc x¸c ®Þnh :
Pm
Pbd ≥ (2-40)
idkη dk
Trong ®ã :
Pm : Lùc lín nhÊt cña çc lß xo Ðp khi më ly hîp, [N];
ηdk : HiÖu suÊt cña hÖ thèng ®iÒu khiÓn, trong tÝnh to¸n cã thÓ chän ηdk ≈ 0,85;
Lùc Pm ®−îc x¸c ®Þnh b»ng :
+ §èi víi lß xo bè trÝ xung quanh : Pm = P + clx λ m z lx (2-40')
( De − Dc )
+ §èi víi lß xo ®Üa nãn côt (**) : Pm = P (2-40")
( Dc − Di )
Trong ®ã :
P : Lùc Ðp cÇn thiÕt cña ®Üa Ðp, [N];
clx : §é cøng cña mçi lß xo, [N/m];
λm : §é biÕn d¹ng thªm cña lß xo khi më ly hîp, [m];
zlx : Sè l−îng lß xo;
(**) Lùc më ly hîp Pm x¸c ®Þnh ë ®Çu ®ßn më (®Ønh nãn côt), nªn tû sè
truyÒn idk ë (2-40) chØ tÝnh tõ bµn ®¹p ®Õn b¹c më : idk = initgibd.
Lùc t¸c dông lªn bµn ®¹p Pbd kh«ng thÓ v−ît qu¸ kh¶ n¨ng t¹o lùc b×nh th−êng cña
l¸i xe. NghÜa lµ, lùc lín nhÊt t¸c dông lªn bµn ®¹p (kh«ng cã trî lùc) yªu cÇu kh«ng ®−îc
lín h¬n lùc cho phÐp mµ ng−êi l¸i xe b×nh th−êng cã thÓ t¹o ra; tøc lµ Pbdmax ≤ [Pbd]. H¬n
n÷a, ®Ó gi¶m nhÑ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cho l¸i xe, lùc cho phÐp [Pbd] cã thÓ thõa nhËn b»ng:
+ §èi víi xe du lÞch : [Pbd] = 150 [N];

+ §èi víi xe t¶i, kh¸ch : [Pbd] = 250 [N];
Tr−êng hîp lùc t¸c dông lªn bµn ®¹p Pbd x¸c ®Þnh theo c«ng thøc (2-40) mµ v−ît
qu¸ gi¸ trÞ cho phÐp nªu trªn th× ph¶i dïng thªm trî lùc cho ®iÒu khiÓn ly hîp.
3.2.2 HÖ thèng ®iÒu khiÓn ly hîp cã trî lùc:
Ngµy nay, ®Ó gi¶m nhÑ c−êng ®é lµm viÖc cho l¸i xe, ng−êi ta th−êng dïng ®iÒu
khiÓn ly hîp cã trî lùc. Tuy vËy, lùc t¸c dông cña l¸i xe lªn bµn ®¹p lóc nµy còng kh«ng
®−îc nhá qu¸ nh»m b¶o ®¶m cho l¸i xe c¶m nhËn ®−îc viÖc ®iÒu khiÓn më ly hîp.
§Ó gi¶m nhÑ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cho l¸i xe, gi¸ trÞ lùc cÇn t¸c dông lªn bµn ®¹p khi
cã trî lùc Pbd* cã thÓ chän trong kho¶ng sau :
+ §èi víi xe du lÞch : Pbd* = 70 ÷ 100 [N];
+ §èi víi xe t¶i, kh¸ch : Pbd* = 100 ÷ 150 [N];

Khi ®ã, lùc do bé phËn trî lùc t¹o ra ph¶i tho· m·n ph−¬ng tr×nh :
Pbd* .idkη dk + Ptl .itlη tl = Pm (2-41)
Suy ra lùc trî lùc Ptl [N] cÇn thiÕt ph¶i cã lµ :
( Pm − Pbd* .idkη dk )
Ptl = (2-42)
itlη tl
Trong ®ã :
itl : Tû sè truyÒn tÝnh tõ xy lanh trî lùc ®Õn ®iÓm ®Æt lùc Pm;
ηtl : HiÖu suÊt truyÒn ®éng, tÝnh tõ xy lanh trî lùc ®Õn ®Üa Ðp;
Víi xe du lÞch hoÆc kh¸ch vµ t¶i cì nhá, th−êng lùc ®¹p ®iÒu khiÓn më ly hîp
kh«ng lín, cã thÓ dïng trî lùc b»ng lß xo. Víi çc xe kh¸ch vµ t¶i cì lín, th−êng dïng
trî lùc khÝ nÐn; khÝ nÐn ®−îc trÝch tõ b×nh chøa khÝ nÐn cña hÖ thèng phanh.
Tõ biÓu thøc (2-42), ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−êng kÝnh cña xy lanh trî lùc Dtl [m] víi
kiÓu trî lùc b»ng khÝ nÐn nh− sau :
Ptl
Dtl = 2 (2-43)
π . pω
Trong ®ã :
pω : ¸p suÊt khÝ nÐn trong xy lanh trî lùc, pω=(2,5÷5,0).105 [N/m2];
Còng cÇn chó ý thªm r»ng khi cã trî lùc th× hµnh tr×nh bµn ®¹p sÏ t¨ng lªn so víi
khi kh«ng trî lùc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc ë (2-39) v× ph¶i mÊt thªm hµnh tr×nh ®Ó
®iÒu khiÓn më van cÊp khÝ trî lùc. NghÜa lµ ta cã :
S bd = (δ m z ms + δ dh ).idk + δ 0 .ibd itg in + (δ 1 + δ 2 ).ibd + δ 0' itg' ibd (2-44)
Trong ®ã :
δ0' : Khe hë cÇn thiÕt cña côm van cÊp khÝ trî lùc, [mm];
itg' : Tû sè truyÒn phô dïng ®Ó më van cÊp khÝ; tÝnh tõ bµn ®¹p ®Õn van.
2
⎛d ⎞
- §èi víi dÉn ®éng thuû lùc (H×nh H2-17) : itg = ⎜⎜ 3 ⎟⎟ ;
'
⎝ d1 ⎠
- §èi víi dÉn ®éng c¬ khÝ (H×nh H2-15a) : itg' = itg;
Víi d3 lµ ®−êng kÝnh xy lanh dÇu ®iÒu khiÓn van cÊp khÝ.
Khi tÝnh to¸n, cã thÓ chän çc khe hë vµ tû sè truyÒn phô nh− sau :
Th«ng sè Trong ®iÒu khiÓn c¬ khÝ Trong ®iÒu khiÓn thñy

lùc
Khe hë δ0' 3,5 ÷ 3,7 1,7 ÷ 2,0
Tû sè truyÒn itg' 0,9 ÷ 1,1 0,9 ÷ 1,1
== ==
Ch−¬ng 3
hép sè «t«
1. C«ng dông - yªu cÇu - ph©n lo¹i :
1.1 C«ng dông :
Hép sè dïng ®Ó thay ®æi mo-men truyÒn ®Õn çc b¸nh xe chñ ®éng đủ th¾ng søc
c¶n chuyÓn ®éng cña «-t« m¸y kÐo thay ®æi kh¸ nhiÒu trong qu¸ tr×nh lµm viÖc. Ngoµi ra,
hép sè cßn dïng ®Ó thùc hiÖn chuyÓn ®éng lïi hoÆc ®øng yªn trong thêi gian l©u dµi mµ
kh«ng cÇn t¾t m¸y.
1.2 Yªu cÇu cña hép sè cã cÊp :
§Ó b¶o ®¶m c«ng dông nªu trªn, ngoµi çc yªu cÇu chung vÒ søc bÒn vµ kÕt cÊu
gän, hép sè cã cÊp «-t« m¸y kÐo ph¶i tho¶ m·n çc yªu cÇu ®Æc tr−ng sau :
c Hép sè «-t« m¸y kÐo ph¶i cã ®ñ tû sè truyÒn cÇn thiÕt nh»m b¶o ®¶m tèt tÝnh
chÊt ®éng lùc vµ tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu khi lµm viÖc.
d Khi gµi sè kh«ng sinh ra çc lùc va ®¹p lªn çc r¨ng nãi riªng vµ hÖ thèng
truyÒn lùc nãi chung. Muèn vËy, hép sè «t« ph¶i cã çc bé ®ång tèc ®Ó gµi sè hoÆc èng
dÔ gµi sè.
e Hép sè ph¶i cã vÞ trÝ trung gian ®Ó cã thÓ ng¾t truyÒn ®éng cña ®éng c¬ khái hÖ
thèng truyÒn lùc trong thêi gian l©u dµi. Ph¶i cã c¬ cÊu chèng gµi hai sè cïng lóc ®Ó b¶o
®¶m an toµn cho hép sè kh«ng bÞ gÉy vë r¨ng.
f Hép sè ph¶i cã sè lïi ®Ó cho phÐp xe chuyÒn ®éng lïi; ®ång thêi ph¶i cã c¬ cÊu
an toµn chèng gµi sè lïi mét çch ngÉu nhiªn.
g §iÒu khiÓn nhÑ nhµng, lµm viÖc ªm vµ hiÖu suÊt cao.
1.3 Ph©n lo¹i hép sè:
Víi çc yªu cÇu nªu trªn, tuú theo tÝnh chÊt truyÒn m«men còng nh− s¬ ®å ®éng
häc, hiÖn nay hép sè c¬ khÝ «-t« m¸y kÐo cã thÓ ph©n lo¹i nh− sau:
+ Dùa vµo tÝnh chÊt truyÒn m«men, cã thÓ ph©n hép sè «t« ra lµm hai kiÓu: KiÓu
hép sè v« cÊp vµ kiÓu hép sè cã cÊp. KiÓu hép sè v« cÊp cã m«men truyÒn qua hép sè
biÕn ®æi liªn tôc vµ do ®ã tû sè truyÒn ®éng häc còng thay ®æi liªn tôc. Hép sè v« cÊp
trªn «t« chñ yÕu lµ kiÓu truyÒn ®éng b»ng thñy lùc mµ trong gi¸o tr×nh m¸y thñy lùc
®−îc gäi lµ bé biÕn m« (hoÆc bé biÕn ®æi m«men), kiÓu hép sè nµy sÏ ®−îc nghiªn cøu
trong gi¸o tr×nh riªng: TruyÒn ®éng thñy khÝ trªn «t« vµ m¸y c«ng tr×nh. KiÓu hép sè cã
cÊp gåm mét sè cÊp h÷u h¹n (th−êng tõ ba ®Õn 20 cÊp). øng víi mçi cÊp, gi¸ trÞ m« men
vµ do ®ã tèc ®é truyÒn qua hép sè lµ kh«ng ®æi. Trong gi¸o tr×nh nµy chñ yÕu nghiªn cøu
kü kiÓu hép sè cã cÊp.
+ Dùa trªn sè trôc chøa çc cÆp b¸nh r¨ng truyÒn sè, cã thÓ chia hép sè «t« ra lµm
hai lo¹i: lo¹i hép sè hai trôc vµ lo¹i hép sè ba trôc. Víi kiÓu hép sè hai trôc gåm cã: trôc
s¬ cÊp g¾n b¸nh r¨ng chñ ®éng cña sè truyÒn, trôc thø cÊp chøa b¸nh r¨ng bÞ ®éng. Víi
hép sè ba trôc gåm cã trùc s¬ cÊp g¾n b¸nh r¨ng chñ ®éng cña sè truyÒn, trôc trung gian
chøa b¸nh r¨ng trung gian vµ trôc thø cÊp chøa b¸nh r¨ng bÞ ®éng. §iÒu ®Æc biÖt ®¸ng
chó ý cña hép sè ba trôc trªn «t« ®ã lµ: trôc s¬ cÊp vµ trôc thø cÊp (trôc thø ba) bè trÝ
®ång t©m.
+ Dùa theo sè cÊp cña hép sè, cã thÓ ph©n chia hép sè «t« ra lµm hai lo¹i: hép sè
th−êng vµ hép sè nhiÒu cÊp. KiÓu hép sè th−êng cã sè cÊp nhá h¬n hoÆc b»ng 6, cßn kiÒu
hép sè nhiÒu cÊp cã sè cÊp hép sè lín h¬n 6 (th−êng tõ 8 ®Õn 20 cÊp).
2 ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu hép sè «t« :
2.1 Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu theo sè trôc :
2.1.1 Hép sè ba trôc (cßn cã thÓ gäi lµ hép sè ®ång t©m): KÕt cÊu hép sè ®ång trôc
th−êng cã Ýt nhÊt 3 trôc truyÒn ®éng : trôc s¬ cÊp (I – xem h×nh H3-1) vµ thø cÊp (III) l¾p
®ång trôc víi trôc s¬ cÊp, ngoµi ra cßn cã thªm trôc trung gian (II). Trôc trung gian cã
thÓ cã mét, hai, hoÆc ba trôc bè trÝ chung quanh trôc s¬ cÊp vµ thø cÊp (h×nh H3-1) nh»m
lµm t¨ng ®é cøng v÷ng cho trôc thøc cÊp, duy tr× sù ¨n khíp tèt nhÊt cho çc cÆp b¸nh
r¨ng l¾p trªn trôc.
II
5 4 3 2 1
L
I III
Za L3 L2
Za' Za
L3
II
L1
Za L1
L2
H×nh H3-1 :Hép sè ba trôckiÓu ®ång t©m víi hai trôc trung gian II ®èi xøng.
−u ®iÓm næi bËc cña s¬ ®å hép sè ®ång trôc lµ cho phÐp t¹o ra sè truyÒn th¼ng
(kh«ng qua cÆp b¸nh r¨ng truyÒn ®éng nµo) nªn hiÖu suÊt cao nhÊt (cã thÓ coi nh− b»ng
mét nÕu nh− bá qua çc tæn thÊt kh¸c). §iÒu nµy cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi hép sè «t« v×
phÇn lín thêi gian lµm viÖc cña hép sè lµ sè truyÒn th¼ng (chiÕm tû lÖ ®Õn 50÷80%), cho
phÐp n©ng cao hiÖu suÊt truyÒn cña hép sè vµ do ®ã gi¶m tiªu hao nhiªn liÖu vµ t¨ng tuæi
thä chung cho hép sè. V× vËy hép sè kiÓu nµy ®−îc sö dông phæ biÕn trªn hÇu hÕt çc
lo¹i «t« (tõ xe du lÞch cho ®Õn xe kh¸ch vµ xe t¶i).
Tuy vËy, hép sè kiÓu nµy cã nh−îc ®iÓm lµ trôc thø cÊp ph¶i bè trÝ gèi lªn trôc s¬
cÊp th«ng qua æ bi ®Æt bªn trong phÇn rçng cña ®Çu ra trôc s¬ cÊp. Do bÞ khèng chÕ bëi
®iÒu kiÖn kÕt cÊu (kÝch th−íc ngoµi ®Çu trôc cã b¸nh r¨ng chñ ®éng truyÒn m«men xuèng
cho trôc trung gian) nªn æ bi nµy cã thÓ kh«ng ®−îc chän theo tiªu chuÈn tÝnh to¸n æ bi
mµ ph¶i tÝnh to¸n thiÕt kÕ riªng. §iÒu nµy cã thÓ lµm cho æ bi nµy dÔ bÞ t×nh tr¹ng qu¸
t¶i. Tuy nhiªn, nhê ®Æc ®iÓm næi bËc lµ cã kh¶ n¨ng truyÒn th¼ng nh− ®· nªu ë trªn, nªn
thùc tÕ « bi nµy cã thêi gian lµm viÖc kh«ng nhiÒu, Ýt ¶nh h−ëng ®Õn tuæi thä cña æ bi.
Víi hép sè ®ång t©m cã nhiÒu trôc trung gian (h×nh H3-1), cho phÐp t¨ng ®é cøng
v÷ng cña trôc thø cÊp, do ®ã kh¾c phôc ®−îc nh−îc ®iÓm ®· nªu. MÆc kh¸c do ®iÒu kiÖn
¨n khíp cña çc b¸nh r¨ng tèt h¬n nªn c¶i thiÖn ®−îc hiÖu suÊt cña hép sè mét çch ®¸ng
kÓ. VÒ cÊu t¹o, kiÓu hép sè cã nhiÒu trôc trung gian kh¸ kång kÒnh vµ lµm phøc t¹p vµ
nÆng thªm hép sè, v× vËy chóng chØ sö dông h¹n chÕ trªn çc «-t« t¶i lín hoÆc cùc lín.
2.1.2 Hép sè hai trôc :
Lo¹i hép sè hai trôc lµ kiÓu hép sè th«ng dông cña truyÒn ®éng hép sè c¬ khÝ nãi
chung, gåm mét trôc s¬ cÊp g¾n çc b¸nh r¨ng chñ ®éng vµ mét trôc thø cÊp g¾n çc
b¸nh r¨ng bÞ ®éng cña çc cÊp sè truyÒn t−¬ng øng. Lo¹i hép sè hai trôc kh«ng thÓ t¹o ra
®−îc sè truyÒn th¼ng nh− hép sè nhiÒu trôc nªu trªn mÆc dÇu r»ng tû sè truyÒn cña mét
cÊp sè nµo ®ã b»ng mét (ih = 1) v× ph¶i th«ng qua mét cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp (dÜ nhiªn
ph¶i cã sè r¨ng b»ng nhau). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ hiÖu suÊt cña mäi cÊp sè truyÒn trong
hép sè nµy lu«n lu«n nhá h¬n mét (η<1).
S¬ ®å hèp sè kiÓu nµy phï hîp hÖ thèng truyÒn lùc cã cÇu chñ ®éng bè trÝ cïng
phÝa víi ®éng c¬ (côm ®éng c¬, ly hîp, hép sè bè trÝ ngay trªn côm cÇu chñ ®éng) nh−
trªn mét sè «t« du lÞch (h×nh H3-2a vµ h×nh H3-2b). ChiÒu truyÒn ®éng lµ ng−îc nhau:
truyÒn ®éng ®−îc dÉn ra cña trôc thø cÊp cã chiÒu ng−îc víi chiÒu truyÒn ®éng dÉn vµo
®èi víi trôc s¬ cÊp.
§iÒu ®ã thuËn lîi cho viÖc thiÕt kÕ truyÒn lùc chÝnh cña cÇu chñ ®éng víi kiÓu
b¸nh r¨ng trô (thay v× b¸nh r¨ng c«n). H¬n n÷a víi kÕt cÊu nµy, kh«ng cÇn sö dông
truyÒn ®éng çc-®¨ng ®Ó nèi truyÒn ®éng tõ hép sè ®Õn cÇu chñ ®éng nh− çc s¬ ®å bè
trÝ cæ ®iÓn trªn «t« sö dông hép sè ba trôc ®ång t©m. Hép sè hai trôc còng ®−îc sö dông
phæ biÕn ®èi víi hÖ thèng truyÒn lùc cña m¸y kÐo hoÆc çc lo¹i xe chuyªn dïng kh¸c.
−u ®iÓm cña hép sè hai trôc lµ cho phÐp t¹o nªn hÖ truyÒn lùc gän nh− ®· nªu trªn
vµ v× vËy hiÖu suÊt truyÒn lùc nãi chung cao (çc sè truyÒn cña hép sè hai trôc chØ qua
mét cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp).
1
6
5
2
3
4
H×nh H3-2a : S¬ ®å bè trÝ côm ®éng c¬ (1) hép sè (3) cïng víi cÇu chñ ®éng (4)
Chó thÝch: 1: §éng c¬, 2: Ly hîp, 3: Hép sè, 4: CÇu chñ ®éng,
5:Trôc dÉn ®éng b¸nh xe. 6: B¸nh xe chñ ®éng
L Chó thÝch:
I: Trôc s¬ cÊp cña hép sè.

I
II:Trôc thø cÊp cña hép sè.
1: Sè cÊp sè 1 cña hép sè.

II

4 3 2 1
H×nh H3-2b: S¬ ®å hép sè hai trôc.
L: Sè cÊp sè lïi cña hép sè.
Nh−îc ®iÓm c¬ b¶n cña hép sè hai trôc lµ kÝch th−íc theo chiÒu ngang lín h¬n
hép sè ba trôc ®ång t©m khi cã cïng gi¸ trÞ tû sè truyÒn (ë hép sè ®ång t©m, mçi tû sè
truyÒn ph¶i qua Ýt nhÊt hai cÆp b¸nh r¨ng nªn kÝch th−íc gän h¬n nh−ng hiÖu suÊt thÊp
h¬n, trõ sè truyÒn th¼ng). KÝch th−íc hép sè lín sÏ kÐo theo träng l−îng lín; nhÊt lµ khi
xe cã tû sè truyÒn lín.
2.2 Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu hép sè theo sè cÊp :
2.2.1 Hép sè th−êng (sè cÊp tõ 3 ®Õn 6):
Sè cÊp cña hép sè ¶nh h−ëng lín ®Õn tÝnh n¨ng ®éng lùc còng nh− tÝnh kinh tÕ
nhiªn liÖu cña xe. Sè cÊp t¨ng lªn th× tÝnh n¨ng ®éng lùc còng nh− tÝnh kinh tÕ nhiªu liÖu
®Òu t¨ng, c«ng suÊt sö dông ®Ó lÊy ®µ vµ t¨ng tèc còng nhanh h¬n; nh−ng lóc ®ã sè lÇn
gµi sè ph¶i t¨ng theo lµm phøc t¹p ®iÒu khiÓn vµ kÐo dµi mét phÇn thêi gian lÊy ®µ.
Víi «t« du lÞch th−êng thiÕt kÕ víi ®−êng ®Æc tÝnh ®éng lùc tèt, tÝnh n¨ng t¨ng tèc
cao, nªn phÇn lín thêi gian lµm viÖc lµ ë sè truyÒn th¼ng, cßn çc sè truyÒn trung gian
kh¸c rÊt Ýt sö dông. V× vËy hép sè ba cÊp ®−îc sö dông cho nh÷ng xe du lich cã thÓ tÝch
c«ng t¸c lín vµ võa (Vct ≥ 2000cm3).
Víi «-t« du lÞch cã thÓ tÝch c«ng t¸c nhá (Vct <2000 cm3) th−êng dïng hép sè cã
bèn cÊp nh»m sö dông hîp lý c«ng suÊt cña ®éng c¬ vµ n©ng cao tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu
cña xe (xem h×nh H3-2b vµ H3-3a, b).
Ngµy nay ®Ó sö dông tèt nhÊt c«ng suÊt ®éng c¬, n©ng cao tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu
(gi¶m l−îng tiªu hao nhiªn liÖu) cho xe vµ ®Ó n¨ng cao tuæi thä cho ®éng c¬, ng−êi ta
còng thiÕt kÕ hép sè n¨m cÊp cho xe du lÞch (h×nh H3-4); trong ®ã sè truyÒn thø n¨m
th−êng lµ sè truyÒn t¨ng (ih5 < 1).
Sè truyÒn t¨ng ®−îc ®−îc thiÕt kÕ cho xe khi ch¹y trªn ®−êng cã chÊt l−îng tèt
h¬n hoÆc t¶i träng nhá h¬n so víi thiÕt kÕ. Sö dông sè truyÒn t¨ng kh«ng nh÷ng tiÕt kiÖm
nhiªn liÖu mµ cßn cho phÐp n©ng cao tÝnh n¨ng ®éng lùc mét çhc hîp lý cña xe, t¨ng
tuæi thä ®éng c¬. §iÒu nµy cã ý nghÜa hÕt søc quan träng ®èi víi «t« vËn t¶i; v× chóng cã
träng l−îng toµn bé thay ®æi trong giíi h¹n kh¸ lín.
§èi víi «t« vËn t¶i, th−êng ®−îc thiÕt kÕ víi tiªu chÝ tiªu hao nhiªn liÖu thÊp, do
vËy tÝnh ®éng lùc kh«ng cao; h¬n n÷a ph¹m vi thay ®æi träng l−îng toµn bé cña xe n»m
trong d·i réng nªn hép sè th−êng ph¶i ®−îc thiÕt kÕ víi sè cÊp nhiÒu h¬n; phæ biÕn dïng
hép sè n¨m cÊp ®Õn s¸u cÊp. Víi hép sè 5 cÊp th× çc sè tõ 2 ®Õn 5 ®Òu cã bè trÝ bé ®ång
tèc – sè 1 vµ sè lïi chØ dïng èng gµi ®¬n gi¶n (H×nh H3-5a, b).
L 3 4
4 3 2 1 L
I III I
II
II
1 2
a) S¬ ®å hép sè du lÞc 3 trôc b) S¬ ®å hép sè du lÞch hai trôc
H×nh H3-3: S¬ ®å hép sè 4 cÊp xe du lÞch.
Chó thÝch:
1: VÞ trÝ gµi cÊp sè tiÕn sè 1, 2: VÞ trÝ gµicÊp sè tiÕn sè 2, 3 : VÞ trÝ gµi cÊp sè
tiÕn sè 3, 4: VÞ trÝ gµi cÊp sè tiÕn sè 4. L : VÞ trÞ gµi cÊp sè lïi. I: Trôc s¬ cÊp,
II: Trôc trung gian (®èi víi hép sè 3 trôc) hoÆc trôc thø cÊp (®èi víi hép sè 2 trôc).
III: Trôc thø cÊp.
4 3 2 1
L 5
I III
II
H×nh H3-4: S¬ ®å hép sè 5 cÊp xe du lÞch.
Chó thÝch:
5: VÞ trÝ gµicÊp sè tiÕn sè 5. Çc th«ng sè kh¸c ®· ®−îc chó thÝch ë trªn.
Trªn h×nh H3-5c, h×nh H3-5d còng lµ hép sè xe t¶i 5 cÊp nh−ng tÊt c¶ çc cÊp ®Òu
dïng ®ång tèc (kÓ c¶ sè lïi) nh»m b¶o ®¶m tÝnh ªm dÞu tèt nhÊt cho hép sè khi gµi sè kÓ
c¶ khi gµi cÊp sè lïi ®Ó lïi xe.
5 4 3 2 1 L 5 4 3 2 L 1
I III I III
II II
a) Sơ đồ hộp số ZIL-130 b) Sơ đồ hộp số Clark-280 V
H×nh H3-5: S¬ ®å hép sè 5 cÊp trªn xe t¶i, cã ®ång tèctõ sè 2 ®Õn sè 5.
5 4 3 2
5 4 1 L
L 1
I III I III
II
II
3 2
c) Sơ đồ hộp số IFA – W50L d) Sơ đồ hộp số KAMAZ - 14
H×nh H3-5: S¬ ®å hép sè 5 cÊp trªn xe t¶i, tÊt c¶ ®Òu cã ®ång tèc.
Ngay c¶ hép sè s¸u cÊp, ®Ó b¶o ®¶m tÝnh ªm dÞu tèt nhÊt cho hép sè khi gµi sè, tÊt
c¶ çc cÊp (tõ sè 1 ®Õn sè 6) ®Òu cã ®ång tèc – trõ cÊp sè lïi (xem h×nh H3-6a, b).
5 6 4 3 5 6 4 3 2 1
L
2 1
I III
I III
II II
L
a) Sơ đồ hộp số ZF- AK6 –80 b) Sơ đồ hộp số Spicer- 5000
H×nh H3-6: S¬ ®å hép sè 6 cÊp trªn xe t¶i, tÊt c¶ ®Òu cã ®ång tèc.
Khi t¶i träng cµng t¨ng, sè cÊp tû sè truyÒn t¨ng theo. §Æc biÖt, ®èi víi «t« t¶i lín,
lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nhäc (kh«ng cã ®−êng hoÆc chÊt l−îng ®−êng xÊu nh− xe
lµm viÖc ë çc hÇm má, c«ng tr−êng) ph¶i dïng hép sè nhiÒu cÊp (tõ 8 ®Õn 20 cÊp, xem
môc 2.2.2 hép sè nhiÒu cÊp ë phÇn tiÕp theo).
§Ó n©ng cao tÝnh ®éng lùc vµ kinh tÕ nhiªn liÖu còng nh− t¨ng tuæi thä cho ®éng
c¬, ngµy nay hép sè «t« vËn t¶i th−êng thiÕt kÕ thªm sè truyÒn t¨ng (ih<1) ®Ó ch¹y trªn
®−êng tèt h¬n hoÆc khi ch¹y non t¶i hay kh«ng t¶i. Sè truyÒn t¨ng th−êng cã gi¸ trÞ n»m
trong kho¶ng ihn ≈ 0,6 ÷ 0,85 (xem b¶ng B3-1 ë phÇn phô lôc). H¬n n÷a, viÖc sö dông sè
truyÒn t¨ng kh«ng nh÷ng lµm t¨ng tÝnh ®éng lùc vµ tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu mµ cßn lµm
gän kÝch th−íc hép sè nhÊt lµ hép sè nhiÒu cÊp, cho phÐp gi¶m sè vßng quay lµm viÖc
cña ®éng c¬ vµ do ®ã t¨ng tuæi thä cña ®éng c¬.
2.2.2 Hép sè nhiÒu cÊp (sè cÊp tõ 8 ®Õn 20):
§èi víi «t« t¶i lín vµ rÊt lín ho¹t ®éng trong ®iÒu kiÖn nÆng nhäc (trong nhiÒu
lo¹i ®−êng kh¸c nhau) hoÆc ®èi víi liªn hîp m¸y kÐo cì lín th× sè cÊp cña hép sè cã thÓ
lªn ®Õn 8 cho ®Õn 20 cÊp (xem b¶ng B3-1 ë phÇn phô lôc). Víi hép sè nh− vËy ph¶i cã
thªm c¬ cÊu ®iÒu khiÓn phô vµ khi ®ã kÕt cÊu hép sè ®−îc chia lµm hai phÇn : hép sè
chÝnh vµ hép sè phô (H×nh H3-7a, b); trong ®ã sè cÊp cña hép sè chÝnh th−êng tõ 4÷5
cÊp, cßn sè cÊp cña hép sè phô tõ 2÷4 cÊp.
4 3 2 1 L 2p 1p
I IIIp
III
II
H×nh H3-7a : S¬ ®å hép sè nhiÒu cÊp víi hép sè phô bè trÝ phÝa sau
(Hép sè phô 2 cÊp kiÓu b¸nh r¨ng th−êng)
Chó thÝch:
III: Trôc thø cÊp cña hép sè chÝnh (còng chÝnh lµ trôc s¬ cÊp cña hép sè phô);
IIIp: Trôc thø cÊp cña hép sè phô;
1p: VÞ trÝ g¸i cÊp sè 1 cña hép sè phô;
2p: VÞ trÝ g¸i cÊp sè 2 cña hép sè phô.
Khi sö dông hép sè nhiÒu cÊp theo s¬ ®å ®éng häc ®¬n gi¶n ë h×nh H3-7a kh«ng
nh÷ng hép sè trë nªn kång kÒnh mµ hiÖu suÊt cña hép sè nãi chung còng gi¶m do mçi
cÊp sè truyÒn ph¶i qua nhiÒu h¬n hai cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp - trõ cÊp sè truyÒn th¼ng
(h×nh H3-7a) kh«ng ph¶i qua cÆp b¸nh r¨ng nµo (®èi víi hép sè ba trôc kiÓu ®ång t©m).
§Ó n©ng cao hiÖu suÊt cña hép sè nhiÒu cÊp, nÕu hép sè tõ 8 ®Õn 10 cÊp sè th× hép
sè phô th−êng ®−îc thiÕt kÕ hai cÊp theo s¬ ®å ®éng häc cña bé truyÒn kiÓu hµnh tinh
(h×nh H3-7b). Bé truyÒ b¸nh r¨ng kiÓu hµnh tinh sÏ cho nhê hiÖu suÊt cao h¬n nhiÒu so
víi çc kiÓu truyÒn ®éng b¸nh r¨ng ¨n khêp th«ng th−êng. Tuy nhiªn, do ®Æc ®iÓm kÕt
cÊu cña bé hµnh tinh, nªn hép sè cã cÊu t¹o phøc t¹p vµ kång kÒnh h¬n.
5 4 3 2 1 L 1p 2p
I III IIIp
II
H×nh H3-7b : S¬ ®å hép sè nhiÒu cÊp víi hép sè phô kiÓu hµnh tinh
Chó thÝch:
III : Trôc thø cÊp cña hép sè chÝnh (chÝnh lµ trôc s¬ cÊp cña hép sè phô hµnh tinh.
IIIp: Trôc thø cÊp cña hép sè phô hµnh tinh ®−îc nèi víi cÇn C cña c¬ cÊu hµnh tinh.
KÕt cÊu cña mét hép sè nhiÒu cÊp (10 cÊp) víi hép sè phô kiÓu hµnh tinh bè trÝ
phÝa sau hép sè chÝnh ®−îc cho trªn h×nh H3-7c; trong ®ã côm hµnh tinh ®−îc dÉn ®éng
bëi b¸nh r¨ng trung t©m g¾n trªn trôc thø cÊp cña hép sè chÝnh, cßn trôc bÞ dÉn nèi víi
cÇn C cña bé hµnh tinh. Bé hµnh tinh lµm viÖc víi hai tû sè truyÒn: hoÆc khãa vµnh r¨ng
bao víi cÇn C ®Ó t¹o thµnh mét khèi cøng vµ cho tû sè truyÒn th¼ng (ip2 ≡ 1), hoÆc nèi
cè ®Þnh vµnh r¨ng bao víi vâ ®Ó t¹o ra tû sè gi¶m tèc m¹nh cã gi¸ trÞ tû sè truyÒn:
ω1 Z 2
ip1 = = +1
ωC Z1
ë ®©y ω1 lµ tèc ®é gãc cña b¸nh r¨ng trung t©m (chÝnh lµ tèc ®é gãc trôc ra thø cÊp cña
hép sè chÝnh), ωC lµ tèc ®é gãc cña cÇn C vµ còng lµ trôc ra thø cÊp cña hép sè phô; Z2,
Z1 t−¬ng øng lµ sè r¨ng cña vµnh r¨ng bao cè ®Þnh (Z2) vµ cña b¸nh r¨ng trung t©m (Z1).
4 5 6 7 8 9
2 3
14
III
II
13 12 11 10
H×nh H3-7c :KÕt cÊu hép sè 10 cÊp víi hép sè phô kiÓu hµnh tinh.
Chó thÝch h×nh H3-7c:
I : Trôc s¬ cÊp hép sè chÝnh, II: Trôc trung gian, III: Trôc thø cÊp hép sè phô hµnh tinh.
1: Vâ hép sè chÝnh; 2: B¸nh r¨ng th−êng xuyªn ¨n khíp, dÉn ®éng trôc trung gian II.
3: Cµng g¹t sè bèn vµ sè n¨m, 4: Thanh tr−ît dÉn ®éng cµng gµi sè ba vµ sè hai.
5: Cµng gµi sè ba vµ sè hai, 6: Thanh tr−ît dÉn ®éng cµng gµi sè mét vµ sè lïi.
7: Cµng gµi sè mét vµ sè lïi, 8: Côm b¸nh r¨ng hµnh tinh cña hép sè phô.
9: Cµng gµi sè thÊp vµ sè th¼ng (ip2 = 1) cña sè phô, 10: Vâ hép sè phô.
11: Khèi b¸nh r¨ng liÒn trôc cña sè mét vµ sè lïi, 12: Khèi b¸nh r¨ng sè hai vµ sè ba,
13: Khèi b¸nh r¨ng sè bèn vµ b¸nh r¨ng dÉn ®éng trôc trung gian II,
14: Trôc thø cÊp hép sè chÝnh vµ lµ trôc s¬ cÊp g¾n b¸nh r¨ng trung t©m côm hµnh tinh.
NÕu hép sè nhiÒu cÊp cã sè cÊp lµ 8 (hoÆc 10) vµ cã sè truyÒn t¨ng, th× cã thÓ
bè trÝ hép sè phô hai cÊp (mét truyÒn th¼ng vµ mét truyÒn t¨ng) ë phÝa tr−íc hép sè chÝnh
(H×nh H3-7d) cho phÐp n©ng cao hiÖu suÊt cña hép sè nhiÒu cÊp.
2p 1p 5 4 3 2 L 1
Ip I III
Z ap Z ac
II
H×nh H3-7d : S¬ ®å hép sè nhiÒu cÊp víi hép sè phô bè trÝ tr−íc.
Chó thÝch:
Ip: Trôc s¬ cÊp hép sè phô, 1p, 2p : VÞ trÝ gµi cÊp sè 1, cÊp sè 2 cña sè phô,
Zap : cÆp b¸nh r¨ng dÉn ®éng trôc trung gian tõ hép sè phô,
Zap : cÆp b¸nh r¨ng dÉn ®éng trôc trung gian tõ hép sè chÝnh,
Víi s¬ ®å bè trÝ nµy sÏ cho hiÖu suÊt cao nh− hép sè th−êng (4 ®Õn 5 cÊp); mçi sè
truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp chØ qua hai cÆp b¸nh r¨ng gièng nh− hép sè th«ng th−êng
mÆc dÇu cã thªm hép sè phô phÝa tr−íc. CÆp thø nhÊt lµ cÆp b¸nh r¨ng th−êng xuyªn
truyÒn ®éng zac cña hép sè chÝnh (hoÆc cña hép sè phô zap) ®Ó dÉn ®éng trôc trung gian
(trôc trung gian chung) cña hép sè. CÆp thø hai lµ mét trong çc cÆp b¸nh r¨ng gµi sè cña
hép sè chÝnh.
Lóc nµy hép sè phô chØ ®ãng vai trß chia ®−êng truyÒn ®éng ®Õn trôc trung gian
(II) chung (cña c¶ hép sè chÝnh vµ hép sè phô). HoÆc gµi ®ång tèc cña hép sè phô vÒ vÞ
trÝ truyÒn th¼ng 1p (1p ≡ 1) ®Ó truyÒn m«men xuèng trôc trung gian (II) theo cÆp b¸nh
r¨ng truyÒn ®éng chung (Zac) cña hép sè chÝnh. HoÆc gµi ®ång tèc cña hép sè phô vÒ vÞ
trÝ 2p ®Ó truyÒn m«men xuèng trôc trung gian (II) theo cÆp b¸nh r¨ng truyÒn ®éng chung
(Zap) cña hép sè phô. Nh− vËy, mét trong hai cÆp b¸nh r¨ng nµy sÏ lu©n phiªn thay nhau
truyÒn m«men cho trôc trung gian (II), cßn cÆp kia quay lång kh«ng (kh«ng mang t¶i).
Cßn khi gµi ®ång tèc hép sè phô vÒ vÞ trÝ 1p vµ gµi ®ång tèc hép sè chÝnh vÒ vÞ trÝ 5 (h×nh
H3-7d) th× m«men kh«ng ph¶i truyÒn qua bÊt kú cÆp b¸nh r¨ng nµo cña hép sè chÝnh
còng nh− sè phô (truyÒn th¼ng), do ®ã sÏ cho hiÖu suÊt truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp cao
nhÊt (xem nh− b»ng mét nÕu bá qua çc tæn thÊt kh¸c).
H×nh H3-7e :KÕt cÊu hép sè 10 cÊp víi hép sè phô kiÓu “chia” bè trÝ phÝa tr−íc
S¬ ®å bè trÝ kiÓu nµy kh«ng nh÷ng cho hiÖu suÊt cao mµ cßn cho phÐp gi¶m nhÑ
t¶i träng t¸c dông lªn hép sè chÝnh, t¨ng tuæi thä cña hép sè chÝnh do m« men truyÒn ®Õn
hép sè chÝnh lu«n lu«n nhá h¬n hoÆc b»ng m«men xo¾n cña ®éng c¬ nhê gi¸ trÞ tû sè
truyÒn cña hép sè phô phÝa tr−íc chØ nhá h¬n hoÆc b»ng mét (ihn<1, ih(n-1)=1).
Ngoµi ra, nÕu sè cÊp lµ 16 hoÆc 20 vµ cã sè truyÒn t¨ng hoÆc kh«ng cã truyÒn
t¨ng nh−ng c«ng béi q nhá (q ≈ 1,2÷1,3), th× cã thÓ kÕt hîp hép sè phô kiÓu "chia" hai
cÊp phÝa tr−íc (nh− h×nh H3-7d) vµ hép sè phô kiÓu hµnh tinh bè trÝ sau hép sè chÝnh
(h×nh H3-7b, c) sÏ cho ta hép sè nhiÒu cÊp víi sè cÊp t¨ng gÊp ®«i so víi s¬ ®å H3-7d
hoÆc H3-7b mµ hiÖu suÊt vÇn rÊt cao (h×nh H3-7f), n©ng cao tuæi thä chung hép sè vµ
lµm viÖc ªm. Tuy nhiªn c¬ cÊu ®iÒu khiÓn lóc nµy sÏ phøc t¹p h¬n; th−êng ph¶i kÕt hîp
®iÒu khiÓn b»ng cÇn c¬ khÝ vµ ®iÒu khiÓn b¸n tù ®éng nh− trªn h×nh H3-7g.
5 4 3 2 1 L 1p 2p
4p 3p
Ip III IIIp
I
II
H×nh H3-7f :Hép sè nhiÒu cÊp víi hép sè chia (tr−íc) vµ hép hµnh tinh (sau).
H×nh H3-7g : S¬ ®å ®iÒu khiÓn hép sè phô cña hép sè nhiÒu cÊp.
3 x¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n cña hép sè:
3.1 Çc th«ng sè c¬ b¶n cña hép sè :
ViÖc x¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n cña hép sè bao gåm viÖc x¸c ®Þnh sè cÊp, gi¸
trÞ tû sè truyÒn cña hép sè nh»m b¶o ®¶m yªu cÇu vÒ tÝnh n¨ng ®éng lùc còng nh− tÝnh
nhiªn liÖu cña xe trong mäi ®iÒu kiÖn lµm viÖc.
3.1.1 Sè cÊp cña hép sè :
+ §èi víi hép sè «t« du lÞch vµ «t« kh¸ch : c¨n cø vµo ®Æc tÝnh ®éng lùc cña xe
còng nh− sù bè trÝ hÖ thèng truyÒn lùc mµ cã thÓ chän tõ 3 ®Õn 5 cÊp vµ x¸c ®Þnh s¬ ®å
®éng häc thÝch hîp nh− ®· ph©n tÝch ë trªn.
+ §èi víi hép sè «t« t¶i : Sè cÊp ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së b¶o ®¶m tÝnh n¨ng ®éng
lùc vµ tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu tèt nhÊt. §èi víi «t« vËn t¶i, cã thÓ x¸c ®Þnh sè cÊp cña hép
sè dùa vµo c«ng béi q cña d·y tû sè truyÒn hép sè sao cho gi¸ trÞ cña nã kh«ng ®−îc lín
h¬n gi¸ trÞ giíi h¹n [q] (nh»m b¶o ®¶m tÝnh ®éng lùc vµ tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu cña xe).
Ng−îc l¹i, q nhá th× sè cÊp sÏ t¨ng lªn nhiÒu; tÝnh kinh tÕ vµ ®éng lùc cña xe tèt
h¬n nh−ng l¹i mÊt thªm thêi gian ®Ó sang sè trong qu¸ tr×nh gia tèc xe - nhÊt lµ khi xe
khëi hµnh t¹i chç.
Theo lý thuyÕt «t« ta cã :
ihI (log ihI − log ihn )

q = n −1 ⇒ n= +1 (3-1)
ihn log q
Trong ®ã :
n : Sè cÊp cña hép sè;
ihI : Gi¸ trÞ tû sè truyÒn sè thÊp nhÊt cña hép sè;
ihn : Gi¸ trÞ tû sè truyÒn cña sè cao nhÊt (*);
q : C«ng béi cña d·y tû sè truyÒn, khi tÝnh to¸n cã thÓ chän c«ng béi trung
b×nh q theo kho¶ng kinh nghiÖm sau :
+ §èi víi hép sè th−êng : q = 1,50 ÷1,70;
+ §èi víi hép sè nhiÒu cÊp : q = 1,20 ÷1,40;
(Gi¸ trÞ lín chän cho xe cã ®Æc tÝnh ®éng lùc tèt)
(*) Khi tÝnh to¸n cho hép sè ba trôc ®ång t©m, tû sè truyÒn sè cao nhÊt ihn trong
c«ng thøc (3-1) lÊy b»ng mét (ihn = 1, truyÒn th¼ng). NÕu thªm truyÒn t¨ng th× sè
cÊp sÏ t¨ng thªm mét ®¬n vÞ.
Gi¸ trÞ tû sè truyÒn sè thÊp ihI ®−îc x¸c ®Þnh theo çc ®iÒu kiÖn kÐo, ®iÒu khiÖn
b¸m vµ tèc ®é tèi thiÓu cña «t« nh− sau:
⎧ ψ max Ga .rbx
⎪ihI ≥ M
e max ioη t
⎪
⎪⎪ ϕGϕ .rbx
⎨ihI ≤ (3-1')
⎪ M e max ioη t
⎪ ω r
⎪ihI ≤ e min bx
⎪⎩ υ a min io
Trong ®ã : Ga : Träng l−îng toµn bé xe, [N]; Gϕ : Träng l−îng b¸m cña xe, [N];
ϕ : HÖ sè b¸m gi÷a lèp víi mÆt ®−êng, ϕ = 0,6÷0,8;
ψmax : HÖ sè c¶n chuyÓn ®éng lín nhÊt cña ®−êng;
Memax : Mo men quay cùc ®¹i cña ®éng c¬, [N.m];
io : Tû sè truyÒn cña truyÒn lùc chÝnh;
ηt : HiÖu suÊt hÖ thèng truyÒn lùc;
ωemin : Tèc ®é gãc æn ®Þnh nhá nhÊt cña ®éng c¬ khi ®Çy t¶i, [rad/s];
υamin : Tèc ®é chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn nhá nhÊt cña «t«, [m/s];
Khi tÝnh to¸n, cã thÓ chän :
Lo¹i xe : ψmax υamin [Km/h] ωemin [v/p]
Du lÞch vµ kh¸ch. 0,35 ÷ 0,50 5÷7 700 ÷1000 (**)
VËn t¶i (kh«ng kÐo mooc). 0,30 ÷ 0,40 4÷5 500 ÷ 600
Xe s¬mi r¬-mooc, kÐo r¬-mooc 0,18 ÷ 0,30 2÷3 500 ÷ 600
(**) Gi¸ trÞ lín chän cho xe du lÞch víi ®éng c¬ cao tèc.
Gi¸ trÞ tû sè truyÒn lùc chÝnh io cïng víi tû sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè ihn ®−îc
x¸c ®Þnh theo tèc ®é chuyÓn ®éng lín nhÊt theo thiÕt kÕ cña xe υamax [m/s] øng víi tèc ®é
gãc lín nhÊt cña ®éng c¬ ωemax [rad/s]:
ω e max rbx
io = (3-1")
ihnυ a max
Trong ®ã :
ihn : Gi¸ trÞ tû sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè, th−êng ihn = 1; nÕu cã sè truyÒn
t¨ng th× ihn ≈ 0,65 ÷ 0,85;
ωemax : Tèc ®é gãc lín nhÊt cña ®éng c¬, [rad/s]; ®−îc x¸c ®Þnh theo lo¹i ®éng c¬
vµ chñng lo¹i xe khi thiÕt kÕ :
+ §éng c¬ Diezel (t¶i, kh¸ch vµ du lÞch) : ωemax = ωN;
+ §éng c¬ X¨ng : - Xe t¶i, kh¸ch : ωemax = (0,8÷1,00)ωN;
- Xe du lÞch : ωemax = (1,1÷1,25)ωN;
(ωN lµ tèc ®é gãc øng víi c«ng suÊt cùc ®¹i cña ®éng c¬, [rad/s])
vamax : Tèc ®é thiÕt kÕ lín nhÊt cña «t«, [rad/s];
rbx : B¸n kÝnh lµm viÖc cña b¸nh xe, [m].
3.1.2 Tû sè truyÒn trung gian cña hép sè:
+ §èi víi «t« du lÞch vµ kh¸ch liªn tØnh, th−êng lµm viÖc ë çc sè truyÒn cao, nªn
çc sè truyÒn trung gian ®−îc x¸c lËp theo cÊp sè ®iÒu hoµ nh»m sö dông tèt nhÊt c«ng
suÊt ®éng c¬ khi sang sè nh− sau :
⎧ ihI
⎪i hII = ;
(1 + a.ihI )
⎪
⎪ ihI
⎪ihIII = ;
⎨ (1 + 2a.ihI ) (3-3)
⎪...
⎪
⎪ ihI
⎪ihk = (1 + (k − 1)a.i )
⎩ hI
Trong ®ã :
a : H»ng sè ®iÒu hoµ cña d·y tû sè truyÒn hép sè, x¸c ®Þnh b»ng :
⎛ 1 1 ⎞
(n − 1).a = ⎜⎜ − ⎟⎟ (3-3')
⎝ ihn ihI ⎠
Víi : n - lµ sè cÊp hép sè;
ihn - lµ tû sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè;
ihI - lµ tû sè truyÒn sè thÊp nhÊt cña hép sè;
ihk : Tû sè truyÒn trung gian thø k cña hép sè, k=2÷n (*)
(*) Riªng ®èi víi hép sè kiÓu ba trôc ®ång t©m :
- NÕu sè truyÒn cao nhÊt lµ sè truyÒn th¼ng (ihn=1) th× chØ tÝnh çc sè trung
gian k = 2÷(n-1); tøc lµ :
⎧ ihI − 1
⎪a =
⎨ (n − 1).ihI (3-3")
⎪k = 2 ÷ (n − 1)
⎩
- NÕu sè truyÒn cao nhÊt lµ sè truyÒn t¨ng (ihn < 1) th× ta cã:
⎧ih ( n −1) = 1
⎪
⎪a = ihI − 1
⎪⎪ (n − 2).ihI
⎨ (3-3"')
⎪ k = 2 ÷ ( n − 2)
⎪ 1
⎪ihn =
⎪⎩ (a + 1)
+ §èi víi xe t¶i, buýt, th−êng lµm viÖc víi çc sè truyÒn trung gian vµ thÊp, nªn
sè truyÒn trung gian ®−îc x¸c lËp theo cÊp sè nh©n víi c«ng béi q nh− ®· tr×nh bµy :
⎧ihII = ihI / q;
⎪
⎪ihIII = ihII / q = ihI / q ;
2
⎨ (3-4)
⎪...
⎪i = i / q ( k −1)
⎩ hk hI
Trong ®ã :
q : C«ng béi cña d·y tû sè truyÒn hép sè, x¸c ®Þnh theo (3-1);
ihk : Tû sè truyÒn trung gian thø k cña hép sè, k=2÷n (*)
(*) §èi víi hép sè kiÓu ba trôc ®ång t©m :
- NÕu sè truyÒn cao nhÊt lµ truyÒn th¼ng (ihn=1) th× k=2÷(n-1);
- NÕu sè truyÒn cao lµ sè truyÒn t¨ng (ihn < 1) th× ih(n-1)=1, k=2÷(n-2).
3.1.3 Ph©n chia tû sè truyÒn chung cho hép sè chÝnh vµ hép sè phô :
§èi víi hép sè nhiÒu cÊp (n>6) th× viÖc ph©n chia tû sè truyÒn chung ihk cña hép
sè nhiÒu cÊp thµnh tû sè truyÒn hép sè chÝnh ic vµ tû sè truyÒn hép sè phô ip cÇn ph¶i b¶o
®¶m sao cho :
• TÝch cña hai sè truyÒn thÊp nhÊt cña hép sè chÝnh ic1 vµ phô ip1 ph¶i b»ng tû sè
truyÒn chung ihI ; tøc lµ : ihI = ic1.ip1; (3-5)
• TÝch cña hai sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè chÝnh icn vµ phô ipn ph¶i b»ng tû sè
truyÒn chung ihn ; tøc lµ : ihn = icn.ipn; (3-5’)
• TÝch cña hai sè truyÒn bÊt kú cña hai hép sè chÝnh vµ phô ph¶i b»ng mét gi¸ trÞ
duy nhÊt cña tû sè truyÒn chung ihk ;
Tøc lµ : ihk = icj.ipl ≠ icl.ipj ∀k, j, l ≠1, n (3-6)
§Ó cã thÓ ph©n chia hîp lý tû sè truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp, tr¸nh sù trïng lÆp,
gÇn nhau qu¸ møc hoÆc çch nhau qu¸ lín, ta cã thÓ biÓu diÔn sù ph©n chia nµy trªn m«
h×nh trôc sè logarit nh− çc h×nh H3-8 vµ H3-9.
• Trªn trôc sè logarit A ta ®Æt çc gi¸ trÞ logicn, logic(n-1), .. , logicII, logicI t−¬ng øng
t¹i çc ®iÓm : n, (n-1), .. , 3, 2, 1 cña çc sè truyÒn hép sè chÝnh.
• Trªn trôc logarit B ta ®Æt çc gi¸ trÞ logihN, logih(N-1), .. , logihII, logihI t−¬ng øng
t¹i çc ®iÓm : N, (N-1), .. , III, II, I cña çc sè truyÒn hép sè nhiÒu cÊp.
• Gi¸ trÞ logicn, logihn øng víi sè truyÒn th¼ng (icn = ihn = 1) sÏ cã gi¸ trÞ b»ng
kh«ng (0) trªn çc trôc logarit A, B.
• Çc gi¸ trÞ tiÕp theo t−¬ng øng çch nhau b»ng logarit cña c«ng béi (logq ®èi víi
hép sè nhiÒu cÊp trªn trôc B hoÆc logqc xÐt riªng ®èi víi hép sè chÝnh trªn trôc A). NÕu
sè truyÒn cao nhÊt lµ sè truyÒn t¨ng (ihn <1) th× gi¸ trÞ logarit cña nã mang gi¸ trÞ ©m
(logicn < 0 trªn trôc A cña h×nh H3-8b hay logipn<0 trªn trôc B cña h×nh H3-9b).
• Kho¶ng çch gi÷a sè truyÒn thÊp nhÊt vµ sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè nhiÒu
cÊp biÓu diÔn trªn trôc sè logarit B chÝnh b»ng :
⎛i ⎞ ihI
(n-1).logqh = log⎜⎜ hI ⎟⎟ = logDh ; ë ®©y ®Æt Dh = (3-7)
⎝ ihn ⎠ ihn
Còng t−¬ng tù ®èi víi hép sè chÝnh, hép sè phô ta còng cã :

⎛ ic1 ⎞ ic1
(nc-1).logqc = log⎜⎜ ⎟⎟ =logDc ; ë ®©y ®Æt Dc = (3-7’)
⎝ icn ⎠ icn
⎛ i p1 ⎞ i p1
(np-1).logqp = log⎜⎜ ⎟ =logDp ;
⎟
ë ®©y ®Æt Dp = (3-7’’)
i
⎝ ⎠ pn i pn
0 logDc 0 logDc
logqc logqc
A A
5 4 3 2 1 5 4 3 2 1
logqh logqp logqh
B
X IX III II I B X IX III II I
logDp logDp
logDh logDh
H3-8a) Kh«ng cã sè truyÒn t¨ng H3-8b) Cã sè truyÒn t¨ng ë hép sè phô
0 0
logqc logqc
4 3 2 1 A 4 3 2 1 A
logqh logqh
B B
VIII VII V IV III II I VIII VII V IV III II I
logDc logDp logDc logDp

logDh logDh
H3-9a) Kh«ng cã sè truyÒn t¨ng H3-9b) Cã sè truyÒn t¨ng ë hép sè chÝnh
Chó thÝch:
H×nh H3-8a, b: S¬ ®å ph©n chia hép sè nhiÒu cÊp cã c«ng béi cña hép sè phô qp= qh (víi
qh lµ c«ng béi cña hép sè nhiÒu cÊp).
H×nh H3-9a, b: S¬ ®å ph©n chia hép sè nhiÒu cÊp cã c«ng béi cña hép sè chÝnh qc = qh
(qh lµ c«ng béi cña hép sè nhiÒu cÊp).
Trôc A ®Æt çc gi¸ trÞ loga rit cña d·y çc tû sè truyÒn hép sè chÝnh cã c«ng béi qc
Trôc B ®Æt çc gi¸ trÞ loga rit cña d·y çc tû sè truyÒn hép sè nhiÒu cÊp cã c«ng béi qh .
Gi¸ trÞ cña çc cÊp sè hép sè phô ®−îc suy ra tõ hép sè nhiÒu cÊp vµ hép sè chÝnh.
Víi çc s¬ ®å trªn, øng víi sè truyÒn th¼ng cña çc hép sè (ih = 1, ic = 1, ip = 1)
sÏ øng víi çc ®iÓm cã gi¸ trÞ b»ng kh«ng (logik = 0) trªn çc trôc sè logarit. Tia th¼ng
®øng xuÊt ph¸t tõ ®iÓm 0 x¸c ®Þnh gèc (gi¸ trÞ b»ng 0) cña çc trôc sè logarit A cña hép
sè chÝnh (cã çc ®iÓm 1, 2, 3.. øng víi çc cÊp sè cña hép sè chÝnh trªn trôc A) vµ cña
trôc sè logarit B cña hép sè nhiÒu cÊp (cã çc ®iÓm I, II, III.. øng víi çc cÊp sè cña hép
sè nhiÒu cÊp trªn trôc B).
Qua trôc sè logarit cho phÐp ta x¸c ®Þnh ®−îc c«ng béi cña hép sè phô khi biÕt sè
cÊp cña nã (sÏ tr×nh bµy sau phÇn ph©n tÝch nµy, ngay bªn d−íi).
Trªn çc s¬ ®å lµ çc minh häa cña hép sè phô hai cÊp. Cã hai tia xuÊt ph¸t tõ çc
®iÓm trªn trôc sè logarit A cña hép sè chÝnh: Tia thø nhÊt ®i th¼ng tõ mçi ®iÓm trªn trôc
A ®Õn vu«ng gãc víi trôc B lµ øng víi sè truyÒn th¼ng cña hép sè phô. Tia thø hai xuÊt
ph¸t còng tõ ®iÓm ®ã trªn trôc A ®Õn t−¬ng øng víi mét ®iÓm trªn trôc B. Tïy theo s¬ ®å
®éng häc hép sè phô, gi¸ trÞ çc cÊp sè cña hép sè phô mµ ta cã mét trong 4 s¬ ®å trªn.
) Trªn h×nh H3-8 øng víi hép sè 10 cÊp, hép sè phô cã hai cÊp bè trÝ phÝa tr−íc
hép sè chÝnh. Víi s¬ ®å nµy, gi¸ trÞ hai cÊp tû sè truyÒn cña sè phô cã gi¸ trÞ nhá: mét
cÊp sè cã gi¸ trÞ b»ng mét (ip =1), gi¸ trÞ cña cÊp sè thø hai hoÆc nhá h¬n mét (ip <1,
truyÒn t¨ng, logip <0 trªn h×nh H3-8b) hoÆc lín h¬n mét nh−ng cã gi¸ trÞ c«ng béi chÝnh
b»ng c«ng béi cña hép sè nhiÒu cÊp (qp = qh, h×nh H3-8a).
Nãi chung gi¸ trÞ tû sè truyÒn, c«ng béi vµ do ®ã kho¶ng çch logarit Dp cña sè
phô trong tr−êng hîp nµy lµ nhá (c«ng béi qp = qh ≈ 1,2÷1,3). Khi hép sè phô chØ cã hai
cÊp th× cã thÓ bè trÝ phÝa tr−íc hép sè chÝnh ®Ó n©ng cao hiÖu suÊt truyÒn chung cña hép
sè nhiÒu cÊp nh− ®· ph©n tÝch ë trªn (xem h×nh H3-7d).
) Trªn h×nh H3-9 øng víi hép sè 8 cÊp, hép sè phô cã 2 cÊp bè trÝ phÝa sau hép
sè chÝnh (trong ®ã h×nh H3-9b cã sè truyÒn t¨ng bè trÝ ë hép sè chÝnh icn <1; logicn <0).
Víi s¬ ®å nµy, ngoµi gi¸ trÞ cña cÊp sè truyÒn th¼ng (ip = 1), gi¸ trÞ thø hai cña hép sè
phô cã gi¸ trÞ rÊt lín, lín h¬n c¶ gi¸ trÞ lín nhÊt cña hép sè chÝnh (cÊp sè cã gi¸ trÞ lín
nhÊt ®−îc gäi lµ cÊp sè thÊp nhÊt - ic1).
Víi çch chia nµy, ta cã c«ng béi cña hép sè chÝnh b»ng c«ng béi cña hép sè
nhiÒu cÊp: qc = qh. Víi çc s¬ ®å h×nh H3-9 ta cã kho¶ng çch trªn trôc sè logarit gi÷a
gi¸ trÞ cña tû sè truyÒn thÊp nhÊt vµ tû sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè phô lµ rÊt lín:
log D p = log Dh − log Dc = (nh − 1) log q h − (nc − 1) log q c
Víi nh = nc.2 (np =2) vµ qh = qc ta cã:
i p1
log D p = nc log q c hay D p = = q cnc = q hnc
i p2
Ö ip1 = ip2. qhnc
KiÓu hép sè phô hai cÊp cã gi¸ trÞ tû sè truyÒn lín nh− vËy chØ cã thÓ lµ kiÓu hµnh
tinh míi cã thÓ b¶o ®¶m ®−îc kÕt cÊu gän, bÒn, lµm viÖc ªm vµ hiÖu suÊt truyÒn cao. Vµ
v× gi¸ trÞ tû sè truyÒn kh¸ lín nªn ph¶i bè trÝ phÝa sau hép sè chÝnh ®Ó kh«ng lµm t¨ng
m«men truyÒn ®Õn hép sè chÝnh, b¶o ®¶m tuæi thä vµ kÝch th−íc gän cho hép sè chÝnh
(h×nh H3-7b, c).
M« h×nh trªn ®©y cã thÓ thiÕt kÕ cho xe lµm viÖc trong hai ®iÒu kiÖn sö dông t¸ch
biÖt râ rÖt : ®iÒu kiÖn sö dông thø nhÊt lµ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nhäc (t¶i lín vµ
®−êng xÊu) th−êng sö dông vïng çc sè thÊp (sö dông chñ yÕu sè thÊp cña hép sè phô);
ng−îc l¹i khi lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn ®−êng tèt h¬n, th× sö dông çc sè cao (sö dông chñ
yÕu sè cao cña hép sè phô).
Ngoµi hai m« h×nh ®Æc tr−ng nªu trªn, còng cã thÓ thiÕt kÕ hép sè nhiÒu cÊp víi
kiÓu ph©n chia çc tû sè truyÒn cho hép sè chÝnh vµ hép sè phô theo kiÓu kÕt hîp.
Theo m« h×nh nµy, ta cã sù ph©n chia tû sè truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp kh«ng
theo hai m« h×nh trªn (kh«ng cã sù t¸ch biÖt r¹ch rßi gi÷a sè m¹nh vµ sè nhanh cña hép
sè phô nh− m« h×nh H3-9; vµ còng kh«ng xen kÎ ®Òu hoµn toµn theo s¬ ®å m« h×nh nh−
trªn h×nh H3-8) mµ cã sù xen kÎ kÕt hîp tõ mét cÊp, hai cÊp hoÆc nhiÒu cÊp cña hai
nhãm sè truyÒn: nhãm d·y sè truyÒn cao (1A, 2A, 3A khi dïng sè truyÒn cao cña hép sè
phô) vµ nhãm d·y sè truyÒn thÊp (4B, 3B, 2B ... ) nh− m« h×nh hép sè phô hai cÊp trªn
h×nh H3-10a, b nh− sau.
0 0
logqc logqc
4 3 2 1 A 4 3 2 1 A
logqp logqp
B B
4A 3A 2A 1A 4A 3A 2A 1A
4B 3B 2B 1B 4B 3B 2B 1B
logDc logDp logDc logDp

logDh logDh
H×nh H3-10 : S¬ ®å ph©n chia hép sè nhiÒu cÊp kiÓu xen kÎ kÕt hîp
a) Xen kÎ mét cÊp b) Xen kÎ nhiÒu cÊp
Víi kiÓu kÕt hîp nµy cho phÐp khai th¸c tèt nhÊt çc sè truyÒn trung gian cña hép
sè nhiÒu cÊp ®Ó mang l¹i tÝnh kinh tÕ cao vµ tÝnh ®éng lùc tèt khi xe lµm viÖc tËp trung
chñ yÕu çc sè trung gian; n¬i mµ tËp trung nhiÒu tû sè truyÒn ®Ó lùa chän.
Nh− vËy, qui luËt ph©n bè d·y tû sè truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp b©y giê kh«ng
cßn tu©n thñ tuyÖt ®èi theo cÊp sè nh©n. Tuy nhiªn ®Ó tr¸nh sù trïng lÆp cña çc sè khi
chuyÓn tõ nhãm sè thÊp lªn nhãm sè cao (hoÆc ng−îc l¹i tõ sè cao vÒ sè thÊp), trong
tr−êng hîp nµy çc cÊp tû sè truyÒn cña riªng hép sè chÝnh còng nh− riªng hép sè phô
vÉn ph¶i ph©n bè theo qui luËt cÊp sè nh©n.
NghÜa lµ, víi bÊt kú m« h×nh nµo, ta lu«n lu«n cã gi¸ trÞ logarit gi÷a sè truyÒn thÊp
nhÊt vµ sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè phô ®−îc x¸c ®Þnh trªn trôc sè logarit B b»ng :
⎧ ⎛ i p1 ⎞
⎪log⎜⎜ ⎟⎟ = (n p − 1). log q p = log D p
⎨ ⎝ i pn ⎠ (3-8)
⎪
⎩log D p = log Dh − log Dc
Nh− vËy tuú theo m« h×nh ph©n chia nh− ®· tr×nh bµy trªn, ta cã ph−¬ng ph¸p x¸c
®Þnh çc tû sè truyÒn cho hép sè chÝnh vµ phô nh− sau :
) Ph©n chia sè xen kÎ (m« h×nh H3-8) : C«ng béi hép sè phô b»ng chÝnh c«ng
béi hép sè nhiÒu cÊp (qp = qh)
§èi víi hép sè phô :

( n −1)
+ Tû sè truyÒn sè thÊp : i p1 = q p p .i pn (3-9)
Trong ®ã :
qp : C«ng béi cña hép sè phô; : qp = qh;
np : Sè cÊp cña hép sè phô; : np = nh/nc (ë ®©y nh lµ sè cÊp cña hép sè nhiÒu
cÊp x¸c ®Þnh theo (3-1), nc lµ sè cÊp hèp sè chÝnh, lÊy b»ng 4 hoÆc 5);
ipn : Sè truyÒn cao nhÊt cña sè phô, ipn = 1 (hoÆc ipn ≈ 0,65÷0,85).
+ Tû sè truyÒn trung gian : i pk = i p1 / q (pk −1) (3-9')
Trong ®ã k lµ sè thø tù cña sè truyÒn thø k cña hép sè phô.
Chó ý lóc nµy ta cã : qc = q h2 (khi np = 2) (3-9’’)
§èi víi hép sè chÝnh :

ihI
+ Tû sè truyÒn sè thÊp : ic1 = (3-9’’’)
i p1
Trong ®ã : ihI lµ tû sè truyÒn thÊp cña hép sè nhiÒu cÊp, theo (3-1');
+ Tû sè truyÒn trung gian :
⎧ick = ic1 / q c( k −1)
⎪
⎨ ic1 (3-9’’’’)
⎪qc = ( nc −1) i
⎩ cn
Trong ®ã :
k : Lµ sè thø tù cña sè truyÒn thø k cña hép sè chÝnh;
qc : C«ng béi hép sè chÝnh;
nc : Sè cÊp cña hép sè chÝnh, nc = 4÷5;
icn : Tû sè truyÒn cao nhÊt cña hép sè chÝnh, icn = 1 nÕu sè truyÒn cao lµ sè
truyÒn t¨ng, vµ ihn ≈ 0,65÷0,85 nÕu lµ sè truyÒn t¨ng;
) Ph©n chia sè t¸ch biÖt (m« h×nh H3-9) : C«ng béi hép sè chÝnh b»ng c«ng
béi hép sè nhiÒu cÊp (qc = qh) :
§èi víi hép sè chÝnh :
+ Tû sè truyÒn sè thÊp : ic1 = q c( nc −1) .icn (3-10)
+ Tû sè truyÒn trung gian : ick = ic1 / q c( k −1) (3-10')
Çc th«ng sè ®· ®−îc chó thÝch.
§èi víi hép sè phô :
ihI
+ Tû sè truyÒn sè thÊp : i p1 = (3-10’’)
ic1
+ Tû sè truyÒn trung gian :
⎧i pk = i p1 / q (pk −1)
⎪⎪
⎨ i p1 (3-10’’’)
⎪ pq = ( n p −1)
⎪⎩ i pn
Lóc nµy ta cã : D p = q cnc (3-10’’’’)
) Ph©n chia sè kÕt hîp (m« h×nh H3-10) : §èi víi hép sè nhiÒu cÊp cã kiÓu
ph©n chia kÕt hîp nh− trªn m« h×nh th× tû sè gi÷a hai sè truyÒn kÒ nhau trong toµn bé d·y
tû sè truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp kh«ng cßn b»ng nhau. Nãi çch kh¸c, d·y çc tû sè
truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp kh«ng cßn ph©n bè theo qui luËt cÊp sè nh©n trªn toµn bé
d·y sè. Tuy vËy, trong tõng hép sè ph©n chia (chÝnh vµ phô) vÇn tu©n thñ sù ph©n bè theo
qui luËt cÊp sè nh©n.
§Ó tÝnh d·y tû sè truyÒn cña hép sè chÝnh còng nh− hép sè phô trong tr−êng hîp
nµy ta cã çc gi¶ thiÕt sau :
- D·y çc tû sè truyÒn cña hép sè chÝnh, hép sè phô vÉn tu©n theo qui luËt cÊp
sè nh©n;
- Trªn “tõng kho¶ng” d·y sè truyÒn cña hép sè nhiÒu cÊp vÉn tu©n theo qui luËt
cÊp sè nh©n; nghÜ© lµ trªn trôc sè logarit ®èi víi hép sè nhiÒu cÊp, ta vÉn cã sù
çch ®Òu nhau gi÷a çc sè trong “tõng kho¶ng” t−¬ng øng. VÝ dô trªn h×nh
H3-10a ta cã çc d·y : (1B, 2B, 3B), (3B, 1A, 4B, 2A), (2A, 3A, 4A) ®Òu ph©n
bè theo qui luËt cÊp sè nh©n côc bé.
- §Ó ®¬n gi¶n, ë ®©y ta chØ xÐt hép sè phô hai cÊp (np = 2). Vµ gi¶ thiÕt ta vÇn cã
c«ng béi lý thuyÕt ph* cña hép sè nhiÒu cÊp ®−îc x¸c ®Þnh b»ng :
ihI
q h* = ( nh −1) (3-11)
ihn
Theo h×nh H3-10, ta cã :

⎧ ⎛ ic1 ⎞
⎪log⎜⎜ ⎟⎟ = log Dc = (nc − 1). log q c
⎪ ⎝ icn ⎠
⎪ ⎛i ⎞
⎪ ⎜ p1 ⎟ ⎛ ⎛ 1 ⎞⎞
⎨log⎜ ⎟ = log D p = ⎜⎜ nc − ⎜ j + ⎟ ⎟⎟. log q c (3-12)
⎪ ⎝ i pn ⎠ ⎝ ⎝ 2 ⎠⎠
⎪log D = log D + log D
⎪ h c p
⎪⎩
Tõ (3-11) vµ (3-12) suy ra :

( n −1 )
( n −1 )− ⎛⎜⎜
1⎞
j + ⎟⎟
( )
⎝ 2⎠
qc = q *
h (3-13)
Trong ®ã : j lµ chØ sè, chØ cÊp xen kÎ : j = 1,2,.. (nc-2)
- Khi j = nc-1, th× qc = q h2 ta cã kiÓu ph©n chia xen kÎ ®Òu theo m« h×nh H3-8;
- Khi j = - 1/2, th× q c = q h ta cã kiÓu ph©n chia t¸ch biÖt theo m« h×nh H3-9;
Tõ ®©y, ta cã tr×nh tù x¸c ®Þnh tû sè truyÒn cña çc hép sè chÝnh vµ phô nh− ®·
tr×nh bµy tõ (3-10) ®Õn (3-10’’’).
3.1.4 Tû sè truyÒn hép sè m¸y lµm ®Êt :
Hép sè m¸y kÐo nãi chung vµ m¸y lµm ®Êt nãi riªng th−êng cã nhiÒu cÊp sè víi
kho¶ng çch tû sè truyÒn cña chóng nhá ®Ó b¶o ®¶m tèc ®é lµm viÖc b×nh th−êng tuú
theo çc lo¹i c«ng viÖc mµ m¸y thùc hiÖn; trong khi ®ã cÇn sù thay ®æi t¶i trong ph¹m vi
lín. ChÝnh v× vËy ®éng c¬ m¸y kÐo vµ m¸y lµm ®Êt th−êng ®−îc sö dông vïng ®Æc tÝnh
®iÒu chØnh víi kho¶ng thay ®æi tèc ®é trong ph¹m vi hÑp.
ViÖc tÝnh to¸n nhãm tû sè truyÒn lµm viÖc chñ yÕu cã thÓ tÝnh theo cÊp sè nh©n;
tøc lµ :
⎧ihII = ihI / q
⎪
⎨.. (3-14)
⎪i = i / q ( k −1)
⎩ hk hI
Trong ®ã :
q : C«ng béi cña hép sè m¸y kÐo;
ihI : Tû sè truyÒn sè thÊp cña nhãm lµm viÖc chñ yÕu;
ihk : Tû sè truyÒn sè thø k cña nhãm lµm viÖc chñ yÕu;
C«ng béi q cña nhãm tû sè truyÒn lµm viÖc chñ yÕu ®−îc x¸c ®Þnh theo lùc kÐo
lín nhÊt vµ lùc kÐo nhá nhÊt nh− sau :
Pm max + Pf
q=m (3-14')
Pm min + Pf
ë ®©y :
m : Sè cÊp cña hép sè;
Pmmax : Lùc kÐo lín nhÊt ë mãc kÐo, [N];
Pmmin : Lùc kÐo nhá nhÊt ë mãc kÐo, [N];
Pf : Lùc c¶n l¨n qui dÉn tæng céng cña liªn hîp m¸y, [N];
Thùc nghiÖm cho thÊy r»ng, hiÖu suÊt kÐo trung b×nh (®èi víi truyÒn lùc cã cÊp)
®¹t ®−îc cao nhÊt víi kho¶ng lùc kÐo : Pmmax/Pmmin = 1,75; c«ng béi q cã gi¸ trÞ n»m trong
kho¶ng : q = 1,15÷1,25
Tû sè truyÒn sè thÊp (ihI) vµ sè truyÒn cao (ihn) cña nhãm sè truyÒn lµm viÖc chñ
yÕu ®−îc x¸c ®Þnh theo lùc kÐo lín nhÊt vµ lùc kÐo thÊp nhÊt cña mãc kÐo :
⎧ ( Pm max + Pf ).rbx
⎪ihI =
⎪ M nη t io
⎨ (3-15)
⎪i = ( Pm min + Pf ).rbx
⎪ hn M nη t io
⎩
Trong ®ã :
rbx : B¸n kÝnh lµm viÖc cña b¸nh xe, [m];
ηt : HiÖu suÊt truyÒn lùc;
Mn : M« men quay ®Þnh møc cña ®éng c¬, [Nm];
io : Tû sè truyÒn cña truyÒn lùc chÝnh (bao gåm tû sè truyÒn lùc trung −¬ng
vµ tû sè truyÒn lùc cuèi cïng)
ViÖc x¸c ®Þnh tû sè truyÒn io ph¶i dùa trªn s¬ ®å hép sè ®ång thêi ph©n tÝch c¶ hÖ
thèng truyÒn lùc (v× hép sè liªn hîp m¸y th−êng ®−îc ph©n lµm nhiÒu nhãm : nhãm sè
truyÒn thÊp ®Ó t¹o ra çc vËn tèc ®Æc biÖt thÊp phôc vô cho viÖc gieo, ®µo lç, trån c©y .. ,
nhãm sè truyÒn lµm viÖc chñ yÕu vµ nhãm sè truyÒn vËn chuyÓn) nh»m b¶o ®¶m tèc ®é
yªu cÇu cho çc c«ng viÖc.
VËn tèc lµm viÖc thÊp nhÊt ®èi víi liªn hîp m¸y b¸nh b¬m vµo kho¶ng 1,66[m/s],
®èi víi hÖ thèng di chuyÓn g»ng xÝch th× vµo kho¶ng 1,38[m/s]. VËn tèc lµm viÖc cao
nhÊt ®èi víi m¸y b¸nh b¬m vµo kho¶ng 2,5÷2,77[m/s], ®èi víi m¸y xÝch vµo kho¶ng
1,93÷2,21[m/s]. Ngoµi ra cã thÓ ®−a thªm çc sè truyÒn dù tr÷ trong ph¹m vi tèc ®é tõ
0,166÷1.108[m/s] nh»m thùc hiÖn mét sè c«ng viÖc canh t¸c ®Æc biÖt. §Ó vËn chuyÓn
hµng ho¸ hoÆc ch¹y kh«ng trªn ®−êng, ng−êi ta thiÕt kÕ tõ mét ®Õn hai sè truyÒn vËn
chuyÓn víi tèc ®é vËn chuyÓn trªn ®−êng ®Êt vµo kho¶ng 2,77÷3,32[m/s] vµ trªn ®−êng
nhùa kho¶ng 6,92[m/s] cã khi ®Õn 8,35[m/s] trªn lo¹i ®−êng tèt ®èi víi m¸y b¸nh b¬m.
Cßn ®èi víi m¸y xÝch cÇn cã tèc ®é vËn chuyÓn tõ 2,77÷3,32[m/s].
3.2 X¸c ®Þnh kÝch th−íc c¬ b¶n kh¸c cña hép sè :
3.2.1 Kho¶ng çch trôc:
Kho¶ng çch trôc lµ mét trong nh÷ng th«ng sè quan träng quyÕt ®Þnh kÝch th−íc
cac-te hép sè nãi chung vµ çc chi tiÕt bªn trong cña hép sè (b¸nh r¨ng, ®ång tèc, æ bi).
Kho¶ng çch trôc A (tÝnh theo [mm]) cña hép sè «t« ®−îc x¸c ®Þnh s¬ bé theo
c«ng thøc kinh nghiÖm sau :
A ≈ k a 3 M e max ihI (3-16)
Trong ®ã : k = 9,1 ± 0,2 (doi voi xe tai 0,5)

k = 10,25 ± 0,75
ka : HÖ sè kinh nghiÖm, cã gi¸ trÞ n»m trong kho¶ng sau :
- §èi víi xe du lÞch : k=8,9÷9,3;
- §èi víi xe vËn t¶i : k=8,6÷9,6 - cho hép sè th−êng,
k=9,5÷11 - cho hép sè nhiÒu cÊp;
(Gi¸ trÞ lín chän cho hép sè cã sè truyÒn t¨ng, hoÆc ®éng c¬ Diezel)
Memax : M« men quay cùc ®¹i cña ®éng c¬, [Nm];
ihI : Tû sè truyÒn thÊp cña hép sè;
Kho¶ng çch trôc A cña çc hép sè «t« hiÖn nay th−êng n»m trong kho¶ng :
+ §èi víi «t« du lÞch : A ≈ 65 ÷ 80 [mm];
+ §èi víi «t« vËn t¶i : A ≈ 85 ÷ 160 [mm];
3.2.2 KÝch th−íc theo chiÒu trôc cac-te hép sè :
KÝch th−íc theo chiÒu trôc cña cac-te hép sè l [mm] nãi chung cã thÓ ®−îc x¸c
®Þnh b»ng tæng chiÒu dµi (theo chiÒu trôc) cña çc chi tiÕt l¾p trªn trôc trung gian hép sè
(hoÆc trªn trôc thø cÊp ®èi víi hép sè hai trôc). Bao gåm : chiÒu réng cña çc b¸nh r¨ng
b[mm], chiÒu réng cña çc bé ®ång tèc (hoÆc èng gµi) H[mm], chiÒu réng cña çc æ ®ì
trôc B[mm]. §èi víi «t« m¸y kÐo, çc th«ng sè nµy th−êng ®−îc x¸c ®Þnh theo kÝch
th−íc kho¶ng çch trôc A nh− sau :
+ ChiÒu réng b¸nh r¨ng : b ≈ (0,19 ÷ 0,23)A ®èi víi hép sè th−êng;
b ≈ (0,30 ÷ 0,40)A ®èi víi hép sè nhiÒu cÊp;

(Gi¸ trÞ lín ®−îc chän cho b¸nh r¨ng øng víi tû sè truyÒn thÊp h¬n).
+ ChiÒu réng æ ®ì : B ≈ (0,25 ÷ 0,28)A ®èi víi «t« du lÞch;
B ≈ (0,20 ÷ 0,25)A ®èi víi «t« vËn t¶i;
(Gi¸ trÞ chÝnh x¸c phô thuéc vµo viÖc tÝnh to¸n vµ chän æ).
+ ChiÒu réng ®ång tèc hoÆc èng gµi hai phÝa phô thuéc vµo kÕt cÊu vµ cã gi¸ trÞ
n»m trong kho¶ng :
H ≈ (0,68 ÷ 0,78)A ®èi víi «t« du lÞch;
H ≈ (0,40 ÷ 0,55)A ®èi víi «t« vËn t¶i;
D−íi b¶ng B3-1 lµ çc kÝch th−íc t−¬ng øng cña mét sè hép sè «t«.
B¶ng B3-1 : §Æc tr−ng h×nh häc cña mét sè hép sè «t«.
KiÓu Mmax(*) A HÖ sè b/A B/A H/A Tû sè
hép sè [Nm] [mm] ka (**) (**) (**) l/A
Volga 632 77 8,9 0,22 0,245 0,79 2,90
Gaz-53 1800 110,63 9,1 0,19 0,19 0,58 2,22
Zil-130 2900 123,25 8,6 0,22 0,20 0,48 3,00
Iamz-236H 4500 165,75 10,0 0,20 0,21 0,47 2,86
Kamaz-14 4830 160 9,5 0,20 0,22 0,54 3,04
Volvo-R61 3280*** 160 10,8 0,21 0,25 0,39 2,08
Fuller-RT915 2530*** 148 10,8 0,17 0,16 - 2,38
ZF-5S-110GP 3160*** 154 10,5 0,20 0,36 2,63 2,63
(*) M« men lín nhÊt ë trôc thø cÊp hép sè chÝnh;
(**) TÝnh gi¸ trÞ trung b×nh;
*** Hép sè nhiÒu cÊp, m« men ë trôc thø cÊp cña hép sè chÝnh.
3.2.3 X¸c ®Þnh kÝch th−íc b¸nh r¨ng:
B¸nh r¨ng hép sè «t« th−êng dïng d¹ng r¨ng ngiªng nh¨mg b¶o ®¶m yªu cÇu lµm
viÖc ªm dÞu, kh¶ n¨ng lµm viÖc l©u dµi mµ kÝch th−íc nhá gän cho hép sè. R¨ng th¼ng
chØ sö dông h¹n chÕ ë sè thÊp, sè lïi cña mét sè hép sè «t« ®éng c¬ Diªzel hoÆc trªn m¸y
kÐo. Khi lµm b¸nh r¨ng th¼ng th× viÖc gµi sè b»ng b¸nh r¨ng di tr−ît trªn trôc (h×nh H3-
12) còng chØ cÇn then hoa r¨ng th¼ng, kh«ng cÇn then hoa xo¾n phøc t¹p.
5 4 3 2 1 L 5 4 3 2 L 1
I III I III
II II
a) Sơ đồ hộp số ZIL-130 b) Sơ đồ hộp số Clark-280 V
H×nh H3-12: S¬ ®å hép sè dïng b¸nh r¨ng di tr−ît ®Ó gµi sè (sè 1 vµ sè lïi).
3 4
1 3 1 2
Q
α
Q
5
rβ
6 rms
H×nh H3-13: KÕt cÊu bé ®ång tèc cïng víi b¸nh r¨ng cña hép sè «t«.
Chó thÝch:
1: Bé phËn nèi (t−¬ng tù èng gµi), 2: Chèt ph¶n lùc (chèt h·m), 3: Vµnh c«n ma s¸t cña
®ång tèc, 4: B¸nh r¨ng hép sè «t«, 5: Chèt ®Þnh vÞ cña ®ång tèc, 6: Bi ®Þnh vÞ ®ång tèc.
α: Gãc nghiªng cña vµnh c«n ma s¸t trªn b¸nh r¨ng (còng lµ gãc nghiªng cña vµnh c«n
ma s¸t ®ång tèc (3)), β: Gãc nghiªng bÒ mÆt ph¶n lùc, rβ : B¸n kÝnh t©m chèt (2), rms :
B¸n kÝnh trung b×nh bÒ mÆt c«n ma s¸t. Q: lùc gµi sè.
Kh¸c víi çc hép sè m¸y kÐo (hoÆc hép sè chi tiÕt m¸y th«ng th−êng), hép sè «t«
th−êng dïng bé ®ång tèc ®Ó gµi sè (h×nh H3-13) nh»m b¶o ®¶m ªm dÞu, tr¸nh va ®Ëp cho
çc b¸nh r¨ng gµi sè. V× vËy çc b¸nh r¨ng gµi sè (quay tr¬n trªn trôc), ngoµi vµnh r¨ng
¨n khíp (4) cßn cã vµnh c«n ma s¸t vµ vµnh r¨ng ®Ó gµi sè nh»m lµm ®ång ®Òu tèc ®é
tr−íc khi gµi sè ®Ó nèi cøng b¸nh r¨ng (4) víi trôc. HiÖn nay, hÇu hÕt çc cÊp sè trªn «t«
®Òu cã bè trÝ bé ®ång tèc ®Ó gµi sè (kÓ c¶ sè lïi – xem h×nh H3-14).
5 6 4 3 5 6 4 3 2 1
L
2 1
I III
I III
II II
L
a) Sơ đồ hộp số ZF- AK6 –80 b) Sơ đồ hộp số Spicer- 5000
H×nh H3-14: S¬ ®å hép sè «t« víi tÊt c¶ çc cÊp ®Òu cã ®ång tèc.
• Sè r¨ng cña b¸nh r¨ng hép sè hai trôc :
Sè r¨ng cña b¸nh r¨ng chñ ®éng trong hép sè hai trôc ®−îc x¸c ®Þnh theo kho¶ng
çch trôc A vµ tû sè truyÒn cña cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp igk nh− sau :
⎧ 2 A cos β 1
⎪Z 1 =
⎪ m1 (1 + i g1 )
⎪..
⎪
⎪ 2 A cos β k
⎨Z k = (3-17)
⎪ mk (1 + i gk )
⎪..
⎪
⎪ 2 A cos β n
⎪ Z n =
⎩ mn (1 + i gn )
Trong ®ã :
igk : Tû sè truyÒn cña c¾p b¸nh r¨ng gµi sè thø k, k=1÷n (n lµ sè cÊp);
βk : Gãc nghiªng cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè thø k; [®é];
mk : M«-duyn ph¸p tuyÕn cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè thø k, [mm]
§Ó b¶o ®¶m çc b¸nh r¨ng hép sè «t« lµm viÖc ªm, xu h−íng chän m«-duyn mk
cã gi¸ trÞ nhá, ng−îc l¹i gãc nghiªng cña r¨ng βk th−êng cã gi¸ trÞ lín nh− sau :
+ M«-duyn : - Xe du lÞch : m = 2,25÷3,0

- Xe vËn t¶i : m = 3,50÷5,0
Gi¸ trÞ lín chän cho xe cã t¶i träng lín vµ gi¶m dÇn vÒ tû sè truyÒn cao. Gi¸ trÞ
m=5 chØ chän cho xe t¶i lín khi sè r¨ng cña b¸nh chñ ®éng nhá h¬n 14.
+ Gãc nghiªng : - Xe du lÞch : β = 22÷34

- Xe vËn t¶i : β = 18÷26
Gi¸ trÞ nhá chän øng víi sè truyÒn thÊp ®Ó gi¶m bít lùc däc trôc.
Tû sè truyÒn cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè ig ®èi víi hép sè hai trôc chÝnh b»ng tû sè
truyÒn tÝnh to¸n cña hép sè (ig=ih). Sè r¨ng b¸nh r¨ng bÞ ®éng cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè
thø k ®−îc x¸c ®Þnh b»ng Zk' = Zk.ihk (ihk lµ tû sè truyÒn cña hép sè).
• Sè r¨ng cña b¸nh r¨ng hép sè ba trôc :
§èi víi hép sè ba trôc ®ång trôc, çc sè truyÒn ®Òu ph¶i qua hai cÆp b¸nh r¨ng.
Trong çc cÆp b¸nh r¨ng ®ã cã mét cÆp b¸nh r¨ng ®−îc dïng chung cho tÊt c¶ çc
cÊp sè truyÒn (trõ sè truyÒn th¼ng) gäi lµ cÆp b¸nh r¨ng truyÒn ®éng chung. NghÜa lµ
nã lu«n lu«n lµm viÖc víi bÊt kú cÊp sè truyÒn nµo - trõ sè truyÒn th¼ng kh«ng ph¶i qua
cÆp b¸nh r¨ng nµo. V× vËy khi ph©n chia tû sè truyÒn cho cÆp b¸nh r¨ng nµy, cÇn ph¶i cã
gi¸ trÞ ®ñ nhá ®Ó võa b¶o ®¶m tuæi thä cho cÆp b¸nh r¨ng truyÒn ®éng chung võa ®Ó cho
sè r¨ng chñ ®éng cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè ë sè truyÒn thÊp kh«ng ®−îc nhá qu¸.
Theo kinh nghiÖm, sè r¨ng chñ ®éng cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè ë sè truyÒn thÊp
nhÊt cña «t« du lÞch : Z1 = 17÷15 (víi ihI=3,5÷3,8), ®èi víi «t« vËn t¶i : Z1 = 16÷12 (víi
ihI=6÷8). Gi¸ trÞ nhá cña Z1=12÷13 chØ chän cho xe cã gi¸ trÞ tû sè thÊp (ihI) lín vµ m«-
duyn cña r¨ng lín.
Khi ®· chän ®−îc sè r¨ng chñ ®éng Z1 cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè, th× tõ c«ng thøc
(3-17), dÔ dµng tÝnh ®−îc tû sè truyÒn ig1 cña cÆp b¸nh r¨ng gµi sè ë sè thÊp. Tõ ®ã, suy
ra tû sè truyÒn cña çc cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp kh¸c nh− sau :
⎧ ihI
⎪ia = i
⎪ g1
⎨ (3-18)
⎪i = ihk
⎪⎩ gk ia
Trong ®ã :
ia : Tû sè truyÒn cÆp b¸nh r¨ng lu«n lu«n ¨n khíp;
ihI : Tû sè truyÒn sè thÊp cña hép sè;
ihk : Tû sè truyÒn sè thø k bÊt kú cña hép sè (trõ sè truyÒn th¼ng);
ig1 : Tû sè truyÒn cÆp b¸nh r¨ng gµi sè ë sè thÊp;
igk : Tû sè truyÒn cÆp b¸nh r¨ng gµi sè thø k bÊt kú; trõ sè truyÒn th¼ng.
Khi ®· cã ®−îc ia vµ igk th× sè r¨ng cña b¸nh r¨ng chñ ®éng t−¬ng øng Za vµ Zk
(k=2÷n, trõ sè truyÒn th¼ng) ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc (3-17).
Sè r¨ng bÞ ®éng cña çc cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp t−¬ng øng ®−îc x¸c ®Þnh theo tû
sè truyÒn gµi sè cña chÝnh nã :
Z k' = Z k i gk (3-19)
Chó ý r»ng, khi tÝnh to¸n sè r¨ng theo (3-17) vµ (3-19) sè r¨ng ph¶i ®−îc lµm
trßn, v× vËy kho¶ng çch trôc cña çc cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp Aα ≠ A. Cho nªn çc b¸nh
r¨ng ph¶i ®−îc chÕ t¹o dÞch chØnh ®Ó b¶o ®¶m ¨n khíp ®óng khi l¾p trªn hai trôc víi
kho¶ng çch trôc chung A ®· ®Þnh.
HÖ sè dÞch dao tæng céng ξk cña çc cÆp b¸nh r¨ng thø k lóc nµy ph¶i tho· m·n
®iÒu kiÖn ¨n khíp ®óng nh− sau :
2( A ± ξ k mk ) cos β k
Zk = (3-20)
⎛ Z' ⎞
mk ⎜⎜1 + k ⎟⎟
⎝ Zk ⎠
Khi kho¶ng çch trôc ¨n khíp Aα cña cÆp b¸nh r¨ng nµo ®ã ®óng b»ng A (hÖ sè
dÞch dao tæng céng ξk=0) th× b¸nh r¨ng vÉn chÕ t¹o dÞch chØnh nh»m t¨ng bÒn vµ ªm dÞu
cho cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp cña hép sè «t«; gäi lµ cÆp b¸nh r¨ng dÞch chØnh ®èi xøng.
• Sè r¨ng cña b¸nh r¨ng hép sè phô kiÓu hµnh tinh:
§èi víi hép sè phô cña hép sè nhiÒu cÊp cã gi¸ trÞ tû sè truyÒn thÊp lµ lín vµ sè
cÊp lµ hai (hoÆc bèn), th−êng sö dông hép sè phô hai cÊp kiÓu hµnh tinh bè ë phÝa sau
hép sè chÝnh (h×nh H3-7b). KiÓu hép sè hµnh tinh cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n h¼n so víi hép
sè kiÓu b¸nh r¨ng th«ng th−êng : kÕt cÊu b¸nh r¨ng ¨n khíp trong gän cøng v÷ng vµ cho
tû sè truyÒn lín, çc b¸nh r¨ng ¨n khíp khÝt khao kh«ng cã tiÕng ån vµ hiÖu suÊt truyÒn
®éng cao.
Çc b¸nh r¨ng trong kÕt cÊu hµnh tinh chØ cÇn r¨ng th¼ng, m«-duyn th−êng chän
trong kho¶ng m=2,75÷3,5. Kho¶ng çch trôc Aht gi÷a b¸nh r¨ng trung t©m (hoÆc vµnh
r¨ng bao) vµ çc b¸nh r¨ng vÖ tinh ®−îc x¸c ®Þnh theo kinh nghiÖm : Aht ≈ (0,5÷0,55)A,
víi A lµ kho¶ng çch trôc cña hép sè chÝnh.
Tû sè truyÒn sè cao cña sè phô cã gi¸ trÞ b»ng mét (ip2=1; tøc lµ truyÒn th¼ng ®−îc
thùc hiÖn b»ng çch kho¸ c¬ cÊu hµnh tinh). Tû sè truyÒn sè thÊp ip1 ®−îc x¸c ®Þnh khi c¬
cÊu hµnh tinh lµm viÖc : cè ®Þnh vµnh r¨ng bao Zb khi gµi sè (xem h×nh H3-17b); trôc thø
cÊp chÝnh lµ trôc chung cña çc trôc di ®éng cña çc b¸nh r¨ng vÖ tinh Zg (nèi víi cÇn C).
Zb
i p1 = +1 (3-21)
Za
Trong ®ã :
Za : Sè r¨ng cña b¸nh r¨ng trung t©m (ë ®Çu ra trôc thø cÊp - H3-17b);
Zb : Sè r¨ng cña vµnh r¨ng bao.
Sè r¨ng (r¨ng th¼ng) cña çc b¸nh r¨ng trung t©m Za, b¸nh r¨ng bao Zb cïng víi
b¸nh r¨ng vÖ tinh Zg ®−îc x¸c ®Þnh theo kho¶ng çch trôc Aht :
m( Z a + Z g ) m( Z b − Z g )
= = Aht (3-22)
2 2
Tõ (3-22) suy ra Z b − Z a = 2Z g , nghÜa lµ sè r¨ng Za, Zb lµ nh÷ng sè nguyªn d−¬ng
hoÆc cïng ch½n, hoÆc cïng lÏ. NÕu Z a + Z g ≠ Z b − Z g th× ph¶i chÕ t¹o b¸nh r¨ng dÞch
chØnh nh»m b¶o b¶m ®iÒu kiÖn ¨n khíp ®óng theo cïng mét kho¶ng çch trôc Aht víi hÖ
sè dÞch chØnh tæng céng cho tõng cÆp b¸nh r¨ng ξj (j=1÷2) nh− sau :
⎧ m( Z a + Z g ) − 2 Aht
⎪⎪ξ 1 =
2m
⎨ (3-22')
⎪ξ = m ( Z b − Z g ) − 2 Aht
⎪⎩ 2 2m
B¸nh r¨ng sau khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc kÝch th−íc, cã thÓ ®−îc kiÓm tra bÒn nh− sau :
+ øng suÊt uèn σu [N/m2], ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së c«ng thøc Lewis :
P
σ u = K. (3-23)
bmy
Trong ®ã :
K : HÖ sè bæ sung, tÝnh ®Õn sù tËp trung øng suÊt, ®é trïng khíp, ma s¸t bÒ
mÆt tiÕp xóc, biÕn d¹ng çc gèi ®ì vµ trôc.v.v..
- Víi b¸nh r¨ng trô r¨ng th¼ng : K = 0,36
- Víi b¸nh r¨ng trô r¨ng nghiªng : K = 0,24;
P : Lùc vßng t¸c dông lªn r¨ng, [N];
b : ChiÒu réng cña vµnh r¨ng, [m];
y : HÖ sè d¹ng r¨ng; víi cÆp b¸nh r¨ng kh«ng ®iÒu chØnh cã thÓ chän theo sè
r¨ng t−¬ng ®−¬ng Ztd = Z/cos3β (β lµ gãc nghiªng) trªn b¶ng B3-3.
§èi víi cÆp b¸nh r¨ng cã ®iÒu chØnh, th× hÖ sè d¹ng r¨ng y' ®−îc x¸c ®Þnh theo hÖ
sè d¹ng r¨ng y cña cÆp b¸nh r¨ng kh«ng ®iÒu chØnh nh− sau :
(1 + λξ )
y' = y k h kα (3-23')
fo
ë ®©y :
λ : HÖ sè hiÖu chØnh, tra theo b¶ng B3-3;
ξ : HÖ sè dÞch chØnh cña b¸nh r¨ng;
fo : HÖ sè chiÒu cao ®Çu r¨ng, theo b¶ng B3-3: fo =1,0;
kh : HÖ sè hiÖu chØnh chiÒu cao ®Çu r¨ng khi cã chiÒu cao ®Çu r¨ng h kh¸c víi
m
tiªu chuÈn : kk = 2,25. (m lµ m«-duyn ph¸p tuyÕn);
h
kα : HÖ sè hiÖu chØnh gãc ¨n khíp khi gãc ¨n khíp α kh¸c víi tiªu chuÈn 20o
B¶ng B3-3a : HÖ sè d¹ng r¨ng y ®èi víi r¨ng kh«ng dÞch chØnh (α=20o ; fo = 1,0)
Sè r¨ng Ztd HÖ sè y HÖ sè λ Sè r¨ng Ztd HÖ sè y HÖ sè λ
12 0,098 1,13 28 0,138 0,29
14 0,105 0,97 30 0,140 0,27
16 0,113 0,75 32 0,142 0,25
17 0,117 0,68 35 0,144 0,23
18 0,120 0,62 37 0,146 0,22
19 0,122 0,56 40 0,148 0,21
20 0,124 0,53 45 0,150 0,20
21 0,126 0,48 50 0,152 0,19
22 0,128 0,41 60 0,156 0,17
24 0,132 0,36 80 0,159 0,14
26 0,136 0,32 - - -
Khi gia c«ng b¸nh r¨ng cã gãc ¨n khíp α kh¸c víi gãc tiªu chuÈn (20o) th× hÖ sè
hiÖu chØnh gãc ¨n khíp cã thÓ tra b¶ng B3-3b:
B¶ng B3-3b : HÖ sè hiÖu chØnh gãc ¨n khíp kα khi gãc ¨n khíp kh¸ctiªu chuÈn 200
Gãc α 14o50' 17o30' 20o 22o30' 25o
HÖ sè kα 0,79 0,89 1,0 1,10 1,23
B¸nh r¨ng «t« m¸y kÐo th−êng lµm b»ng thÐp hîp kim tèt cã thµnh phÇn çc bon
trung b×nh vµ thÊp : 12XH4A,15HM,18XΓT,20 XΓP, 30 XΓT .v.v.. ximentit ho¸ víi
chiÒu dµy tõ 0,8÷1,8[mm]. Gi¸ trÞ øng suÊt uèn tÝnh to¸n theo biÓu thøc (3-23) kh«ng
®−îc v−ît qu¸ 850 [MN/m2] ®èi víi sè thÊp vµ sè lïi; ë çc sè cao kh«ng ®−îc v−ît qu¸
350 [MN/m2] ®èi víi xe du lÞch vµ 250 [MN/m2] ®èi víi xe vËn t¶i vµ kh¸ch. §èi víi
m¸y kÐo kh«ng v−ît qu¸ 400 [MN/m2].
+ øng suÊt tiÕp xóc σtx [N/m2], ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së c«ng thøc cña Hert-
Beliaeb :
Ptt E ⎛ 1 1 ⎞
σ tx = 0,418 ⎜⎜ ± ⎟ (3-24)
b cos α ⎝ ρ1 ρ 2 ⎟⎠
Trong ®ã :
Ptt : Lùc vßng tÝnh to¸n, [N];
E : M«-duyn ®µn håi, E=2,1.1011 [N/m2];
b : ChiÒu réng vµnh r¨ng, [m];
α : Gãc ¨n khíp, [®é];
ρ1, ρ2 : B¸n kÝnh cong cña çc bÒ mÆt r¨ng t¹i ®iÓm tiÕp xóc, [m];
"-" : DÊu trõ ®−îc dïng khi cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp trong.
B¸n kÝnh cong ρ1, ρ2 cña cÆp b¸nh r¨ng ¨n khíp t¹i ®iÓm tiÕp xóc, ®−îc x¸c ®Þnh:
sin α sin α
ρ1 = r1 ; ρ 2 = r2 (3-24')
cos β
2
cos 2 β
ë ®©y : r1, r2 lµ b¸n kÝnh vßng l¨n cña b¸nh r¨ng chñ ®éng vµ bÞ ®éng;
Lùc vßng tÝnh to¸n Ptt ®−îc x¸c ®Þnh theo m« men tÝnh to¸n cña ®éng c¬ Mtt
- §èi víi m¸y kÐo, m« men quay th−êng ®−îc sö dông ë gi¸ trÞ gÇn m« men danh
nghÜa Mn. Nªn khi tÝnh to¸n øng suÊt tiÕp xóc theo (3-24) th× Ptt ®−îc tÝnh theo Mn vµ gi¸
trÞ øng suÊt tiÕp cho phÐp kh«ng ®−îc qu¸ 1500 [MN/m2].
- §èi víi «t«, th−êng th−êng «t« chØ sö dông ë gi¸ trÞ trung b×nh cña m« men cùc
®¹i ®éng c¬ Memax. Nªn trong tÝnh to¸n, cã thÓ lÊy 0,5Memax ®Ó tÝnh to¸n Ptt trong c«ng
thøc tÝnh øng suÊt tiÕp (3-24). Gi¸ trÞ øng suÊt tiÕp cho phÐp kh«ng ®−îc qu¸ 1400
[MN/m2] (víi sè thÊp vµ sè lïi cã thÓ lªn ®Õn 2000 [MN/m2]) ®èi víi b¸nh r¨ng ®−îc
xªmentÝt ho¸ (víi b¸nh r¨ng xianuya ho¸ gi¸ trÞ cho phÐp chØ lÊy b»ng mét n÷a ®èi víi
xªmentÝt ho¸).
3.2.4 X¸c ®Þnh kÝch th−íc trôc hép sè :
Mét trong nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n ®èi víi trôc hép sè «t« m¸y kÐo lµ ®é cøng cña
trôc. NÕu trôc kh«ng cã ®é cøng tèt, khi lµm viÖc sÏ bÞ vâng vµ lµm sai lÖch sù ¨n khíp
cña çc b¸nh r¨ng, kh«ng b¶o ®¶m yªu cÇu lµm viÖc ªm, gi¶m hiÖu só©t truyÒn vµ r¨ng
mau mßn vµ mßn lÖch. Ngoµi ra, khi trôc vâng sÏ lµm ¶nh h−ëng ®Õn ®é bÒn vµ kh¶ n¨ng
lµm viÖc cña çc æ ®ì.
Trôc s¬ cÊp hép sè ba trôc ®ång t©m th−êng ®−îc chÕ t¹o liÒn víi b¸nh r¨ng chñ
®éng cña cÆp b¸nh r¨ng lu«n lu«n ¨n khíp (do ®Çu trôc ph¶i lµm lín lªn ®Ó ®Æt æ ®ì cña
trôc thø cÊp - xem çc h×nh H3-12 vµ h×nh H3-13). Trªn «t«, phÇn lín trôc s¬ cÊp hép sè
®ång thêi lµ trôc ly hîp, nªn gèi ®ì tr−íc ®Æt trong lç b¸nh ®µ. §èi víi m¸y kÐo, hép sè
th−êng bè trÝ t¸ch riªng rÏ so víi ly hîp th«ng qua truyÒn ®éng çc ®¨ng hoÆc khíp nèi,
th× trôc s¬ cÊp ®−îc ®Æt trªn hai æ n»m ë n¾p hép sè.
Trôc trung gian hép sè «t« kiÓu ba trôc ®ång trôc cã thÓ cã kÕt cÊu theo hai lo¹i :
thø nhÊt, lo¹i trôc cè ®Þnh trong vâ hép sè, cßn çc b¸nh r¨ng ®−îc chÕ t¹o liÒn thµnh
mét khèi quay tr¬n trªn trôc th«ng qua çc æ thanh l¨n (h×nh H3-14). KÕt cÊu nµy cho ®é
cøng v÷ng cña trôc vµ c¶ thµnh vâ tèt. Tuy vËy viÖc chÕ t¹o khèi b¸nh r¨ng nh− vËy lµ
phøc t¹p vµ l·ng phÝ vËt liÖu, nªn lo¹i nµy chØ sö dông h¹n chÕ trªn mét sè xe du lÞch
hoÆc t¶i nhá. thø hai, lo¹i trôc quay trªn hai æ ®ì ®Æt trong vâ hép sè (h×nh H3-12 vµ H3-
13), cßn çc b¸nh r¨ng ®−îc l¾p chÆt víi trôc b»ng then hoÆc chÕ t¹o liÒn trôc (th−êng lµ
b¸nh r¨ng sè thÊp, sè lïi).
Trôc thø cÊp hép sè «t« kiÓu ba trôc ®ång t©m cã ®Çu tr−íc gèi lªn æ ®Æt bªn trong
lç trôc s¬ cÊp (h×nh H3-12 vµ h×nh H3-14). Çc b¸nh r¨ng trªn trôc thø cÊp ¨n khíp
th−êng xuyªn víi b¸nh r¨ng trªn trôc trung gian (hay trªn trôc s¬ cÊp ®èi víi hép sè hai
trôc) lµ quay tr¬n trªn trôc thø cÊp b»ng æ tr−ît hoÆc æ thanh l¨n hay æ bi. §Ó t¨ng c−êng
b«i tr¬n tèt cho çc æ nµy ë «t« t¶i lín th−êng ph¶i dïng b¬m dÇu ®Æt ë ®Çu trôc trung
gian (hoÆc trôc s¬ cÊp) ®Ó b¬m dÇu vµo bªn trong trôc, theo çc lç h−íng kÝnh trªn trôc
®Õn b«i tr¬n cho çc æ (xem h×nh H3-7c).
H×nh H3-15 : KÕt cÊu hép sè hai trôc xe du lÞch.
Trôc thø cÊp cña hÇu hÕt m¸y kÐo (vµ mét sè hép sè hai trôc «t« du lÞch) nèi liÒn
víi cÇu chñ ®éng, bëi vËy trªn ®Çu trôc cã ®Æt b¸nh r¨ng c«n chñ ®éng cña truyÒn lùc
chÝnh (th−êng ®−îc chÕ t¹o liÒn trôc). Gèi ®ì trôc lóc nµy lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn rÊt
nÆng nhäc. §Ó gi¶m t¶i träng t¸c dông lªn æ ®ßng thêi lµm t¨ng ®é cøng v÷ng cho trôc,
khi thiÕt kÕ æ nªn tÝnh cho æ nµy chØ chÞu lùc h−íng kÝnh, cßn lùc chiÒu trôc th× gèi ®ì
tr−íc nhËn hoµn toµn (H3-14 vµ h×nh H3-15).
• TÝnh s¬ bé kÝch th−íc trôc : Khi tÝnh trôc hép sè «t«, cã thÓ dïng nh÷ng c«ng
thøc kinh nghiÖm ®Ó chän s¬ bé kÝch th−íc trôc :
+ §èi víi trôc s¬ cÊp : §−êng kÝnh s¬ bé cña trôc, tÝnh b»ng [mm]:
d1 = k d 3 M e max (3-25)
Trong ®ã : kd : HÖ sè kinh nghiÖm, kd = 4÷4,6;

Memax : M«-men quay cùc ®¹i cña ®éng c¬, [Nm].
+ §èi víi trôc trung gian : §−êng kÝnh vµ chiÒu dµi trôc, tÝnh b»ng [mm]:
d2
d 2 ≈ 0,45 A ; ≈ 0,16 ÷ 0,18 (3-25')
l2
+ §èi víi trôc thø cÊp : §−êng kÝnh vµ chiÒu dµi trôc, tÝnh b»ng [mm]:
d3
d 3 ≈ 0,45 A ; ≈ 0,18 ÷ 0,21 (3-25")
l3
Trong ®ã : A lµ kho¶ng çch trôc, [mm].
Chó ý r»ng, chiÒu dµi trôc chän s¬ bé theo (3-25') cÇn ph¶i phï hîp víi tæng chiÒu
dµi çc chi tiÕt l¾p trªn trôc.
• TÝnh trôc theo ®iÒu kiÖn bÒn :
Sau khi ®· x¸c ®Þnh s¬ bé kÝch th−íc trôc, vÏ s¬ ®å bè trÝ çc chi tiÕt lªn trôc, tiÕn
hµnh tÝnh to¸n bÒn trôc ®Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c h¬n kÝch th−íc trôc. KÝch th−íc hoµn toµn
chÝnh x¸c khi b¶o ®¶m tÝnh cøng v÷ng cña trôc.
+ X¸c ®Þnh lùc t¸c dông lªn trôc : Lùc t¸c dông lªn trôc gåm çc lùc tõ çc b¸nh
r¨ng vµ ph¶n lùc t¹i çc æ ®ì.
Trong tr−êng hîp chung, t¹i mçi vÞ trÝ ®Æt b¸nh r¨ng ta cã çc lùc t¸c dông :
M z max
- Lùc vßng : P= (3-26)
rz
M z max tgα
- Lùc h−íng kÝnh : R= (3-26')
rz cos β
M z max tgα
- Lùc chiÒu trôc : Q= (3-26")
rz
Trong ®ã :
Mzmax : M«-men quay cùc ®¹i t¸c dông lªn b¸nh r¨ng,[Nm]: Mzmax = Memax.iz (ë
®©y iz - tû sè truyÒn tÝnh tõ ®éng c¬ ®Õn b¸nh r¨ng ®ang tÝnh, Memax m«-men cùc
®¹i cña ®éng c¬ - víi m¸y kÐo lÊy b»ng m«-men danh nghÜa Mn);
rz : B¸n kÝnh vßng chia cña b¸nh r¨ng, [m];
α : Gãc ¨n khíp, [®é];
β : Gãc nghiªng cña r¨ng, [®é] (víi r¨ng trô r¨ng th¼ng β = 0 ).
Riªng ®èi víi hép sè hai trôc cña m¸y kÐo vµ mét sè xe con, ë ®»ng sau trôc thø
cÊp cã g¾n b¸nh r¨ng c«n (r¨ng nghiªng) cña truyÒn lùc chÝnh th× :
M z max
- Lùc vßng : P= (3-27)
rtb
M z max (tgα cos δ m sin β sin δ )

- Lùc h−íng kÝnh : R= (3-27')
rtb cos β
M z max (tgα sin δ ± sin β cos δ )

- Lùc chiÒu trôc : Q= (3-27")
rtb cos β
Trong ®ã :
rtb : B¸n kÝnh vßng chia t¹i tiÕt diÖn trunh b×nh cña b¸nh r¨ng c«n, [m];
α : Gãc ¨n khíp t¹i tiÕt diÖn trung b×nh, [®é];
β : Gãc nghiªng cña r¨ng t¹i tiÕt diÖn trung b×nh, [®é];
δ : Gãc n÷a c«n cña b¸nh r¨ng (t¹o bëi ®−êng sinh vµ ®−êng trôc), [®é]
"-/+" : DÊu n»m phÝa "trªn" øng víi chiÒu xo¾n ng−îc chiÒu quay cña b¸nh r¨ng
(khi ®øng theo h−íng tõ ®¸y lªn ®Ønh); vµ ng−îc l¹i.
+ Khi ®ã kÝch th−íc trôc ®−îc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c h¬n theo ®iÒu kiÖn bÒn ®Òu (uèn
vµ xo¾n) t¹i çc vÞ trÝ l¾p ®Æt b¸nh r¨ng :
Mu
- øng suÊt uèn : σu = (3-28)
0,1d 3
Mx
- øng suÊt uèn : τx = (3-28')
0,2d 3
- øng suÊt tæng hîp (uèn vµ xo¾n ®ång thêi) :

2 2
⎛ Mu ⎞ ⎛ Mx ⎞
σ th = ⎜⎜ ⎟ + 4⎜⎜
3 ⎟
⎟
3 ⎟
(3-28")
⎝ 0,1d ⎠ ⎝ 0,2d ⎠
Trong ®ã :
Mu, Mx: T−¬ng øng lµ m«-men uèn vµ xo¾n t¹i tiÕt diÖn ®ang tÝnh, [Nm];
d : §−êng kÝnh trôc t¹i tiÕt diÖn ®ang tÝnh, [m];
Gi¸ trÞ øng suÊt tæng hîp cho phÐp ®èi víi vËt liÖu thÐp b¸nh r¨ng hoÆc 40X lµ tõ
50 ®Õn 70 [MN/m2] (nghÜa lµ hÖ sè an toµn tõ 5 ®Õn 10 lÇn nh»m b¶o ®¶m ®é cøng v÷ng
cho trôc). Gi¸ trÞ nhá lÊy cho trôc cµng dµi.
T¹i vÞ trÝ cã l¾p b¸nh r¨ng di tr−ît hoÆc ®Æt ®ång tèc (hay èng gµi sè) th× trôc d−îc
lµm theo d¹ng then hoa. KÝch th−íc ®−êng kÝnh ngoµi then hoa ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së
b¶o ®¶m l¾p r¸p vµ ®Þnh vÞ çc b¸nh r¨ng trªn trôc còng nh− chÝnh kÕt cÊu cña bé ®ång
tèc hay èng gµi. Then hoa ®−îc tÝnh theo dËp vµ c¾t; thùc tÕ sö dông cho thÊy then hoa
chñ yÕu bÞ háng do dËp, v× vËy ë ®©y chØ tr×nh bµy çch tÝnh theo dËp :
øng suÊt dËp σd [N/m2] then hoa ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc :
2 M t max
σd = (3-29)
k t d tb hbz t
Trong ®ã :
Mtmax : M«-men cùc ®¹i t¸c dông lªn may ¬ l¾p then víi trôc, [Nm];
dtb : §−êng kÝnh trung b×nh cña then hoa, [m];
h : ChiÒu cao cña then, [m];
b : ChiÒu dµi phÇn then hoa tiÕp xóc víi may-¬, [m];
zt : Sè l−îng then;
kt : HÖ sè tÝnh ®Õn sù ph©n bè t¶i kh«ng ®Òu lªn çc then, kt=0,75.
Then hoa hép sè «t« m¸y kÐo th−êng lµ d¹ng th©n khai hoÆc ch÷ nhËt. NÕu then
hoa th©n khai th× ®−êng kÝnh vßng chia cña then dt= ztmt, chiÒu cao h= 2,25mt (ë ®©y mt
lµ m«-duyn ph¸p tuyÕn). Gi¸ trÞ øng suÊt dËp cho phÐp :
- Víi mèi ghÐp then cè ®Þnh : σd = 50 ÷100 [MN/m2];

- Víi mèi ghÐp then di tr−ît : σd = 30 [MN/m2];
• TÝnh trôc theo cøng v÷ng :
KÝch th−íc trôc ®−îc x¸c ®Þnh theo ®iÒu kiÖn bªn ë trªn thùc sù lµ kÝch th−íc
chÝnh x¸c khi trôc b¶o ®¶m ®é cøng v÷ng. Trôc cµng cøng v÷ng (Ýt bÞ vâng) cµng b¶o
®¶m ®iÒu kiÖn ¨n khíp ®óng cña çc cÆp b¸nh r¨ng, cho phÐp n©ng cao tuæi thä cña çc
b¸nh r¨ng vµ gi¶m tiÕng ån khi çc b¸nh r¨ng lµm viÖc.
§é cøng v÷ng ®−îc ®Æc tr−ng b»ng ®é vâng vµ gãc xoay t¹i mçi vÞ trÝ l¾p b¸nh
r¨ng trªn trôc. §é vâng vµ gãc xoay ®−îc xÐt trong hai mÆt ph¼ng th¼ng gãc nhau : MÆt
ph¼ng thø nhÊt chøa ®−êng t©m cña çc trôc, vµ mÆt ph¼ng thø hai chøa trôc ®ang xÐt vµ
vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng thø nhÊt.
C«ng thøc ®Ó x¸c ®Þnh ®é vâng vµ gãc xoay ®èi víi tõng tr−êng hîp cô thÓ khi cã
lùc P hoÆc m«-men M t¸c dông ®èi víi trôc cã tiÕt diÖn kh«ng ®æi, x¸c ®Þnh nh− sau :
+ Tr−êng hîp t¶i träng t¸c dông gi÷a hai gèi ®ì theo s¬ ®å h×nh H3-15 :
P
A B A M B
C x C x
a b a b
l l
y y
a) S¬ ®å tÝnh chØ cã lùc P a) S¬ ®å tÝnh chØ cã m«-men M
H×nh H3-16 : S¬ ®å tÝnh ®é vâng vµ gãc xoay khi t¶i ®Æt gi÷a hai gèi.
• §é vâng vµ gãc xoay do lùc P sinh ra (theo h×nh H3-15)
VÞ trÞ tÝnh §é vâng y Gãc xoay θ

Tõ A ®Õn C
Pbx
6 EJl
[
2l (l − x) − b 2 − (l − x) 2 ] Pb 2
6 EJl
(l − b 2 − 3x 2 )
Tõ C ®Õn B
Pa(l − x)
6 EJl
[
2lb − b 2 − (l − x) 2 ] Pa
6 EJl
[
3(l − x) 2 + b 2 − 2lb ]
Pa 2 b 2 Pab(b − a )
T¹i ®iÓm C yc = θc =
3EJl 3EJl
• §é vâng vµ gãc xoay do m«-men M sinh ra (theo h×nh H3-15)

M ⎡x 3
3a ⎤
2
M ⎡ 3x 2 3a 2 ⎤
Tõ A ®Õn C ⎢ − (6 a − − 2l ) x ⎥ ⎢ − ( 6 a − − 2l )⎥
6 EJ ⎣ l l ⎦ 6 EJ ⎣ l l ⎦
M ⎡ x3 3a 2 ⎤ M ⎡ 3x 2 3a 2 ⎤
⎢ − 3 x 2
+ ( 2l + ) x − 3a 2 ⎥ ⎢ − 6 x + 2l + ⎥
Tõ C ®Õn B 6 EJ ⎣ l l ⎦ 6 EJ ⎣ l l ⎦
Ma ⎛ 2a 2 ⎞ M ⎛ a2 l ⎞
T¹i ®iÓm C yc = ⎜⎜ + l − 3a ⎟⎟ θc = ⎜⎜ + − a ⎟⎟
3EJ ⎝ l ⎠ EJ ⎝ l 3 ⎠
+ Tr−êng hîp t¶i träng t¸c dông ngoµi hai gèi ®ì, theo s¬ ®å h×nh H3-16 :
P
A B A B M
C x C x
l b l b
a a
y y
a) S¬ ®å tÝnh chØ cã lùc P a) S¬ ®å tÝnh chØ cã m«-men M
H×nh H3-17 : S¬ ®å tÝnh ®é vâng vµ gãc xoay khi t¶i ®Æt ngoµi hai gèi.
• §é vâng vµ gãc xoay do lùc P sinh ra (theo h×nh H3-16)

Tõ A ®Õn C
Pbx
6 EJl
[
2l (l − x) − b 2 − (l − x) 2 ] Pb 2
6 EJl
(l − b 2 − 3x 2 )
Tõ C ®Õn B
Pa(l − x)
6 EJl
[
2lb − b 2 − (l − x) 2 ] Pa
6 EJl
[
3(l − x) 2 + b 2 − 2lb ]
Pa 2 b 2 Pab(b − a )
T¹i ®iÓm C yc = θc =
3EJl 3EJl
• §é vâng vµ gãc xoay do m«-men M sinh ra (theo h×nh H3-16)

M ⎡x 3
3a 2
⎤ M ⎡ 3x 2 3a 2 ⎤
Tõ A ®Õn C ⎢ − (6 a − − 2l ) x ⎥ ⎢ − ( 6 a − − 2l )⎥
6 EJ ⎣ l l ⎦ 6 EJ ⎣ l l ⎦
M ⎡ x3 3a 2 ⎤ M ⎡ 3x 2 3a 2 ⎤
⎢ − 3 x + (2l +
2
) x − 3a 2 ⎥ ⎢ − 6 x + 2l + ⎥
Tõ C ®Õn B 6 EJ ⎣ l l ⎦ 6 EJ ⎣ l l ⎦
Ma ⎛ 2a 2 ⎞ M ⎛ a2 l ⎞
T¹i ®iÓm C yc = ⎜⎜ + l − 3a ⎟⎟ θc = ⎜⎜ + − a ⎟⎟
3EJ ⎝ l ⎠ EJ ⎝ l 3 ⎠
Chó thÝch :
- ChiÒu d−¬ng cña lùc (P) vµ ®é vâng (y) ®−îc thõa nhËn theo chiÒu trôc y;
- ChiÒu d−¬ng cña m«-men (M) vµ gãc xoay θ ®−îc thõa nhËn theo chiÒu tõ trôc x
®Õn trôc y (cïng chiÒu kim ®ång hå);
- E : M«-duyn ®µn håi kÐo nÐn, E=2,1.1011 [N/m2];
- J : M«-men qu¸n tÝnh cña tiÕt diÖn ®ang tÝnh, [m4]; ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau
π (D 4 − d 4 )
J= (3-30)
64
Trong ®ã :
d : §−êng kÝnh trong (lç) cña trôc, [m]; (trôc ®Æc d=0);
D : §−êng kÝnh ngoµi cña trôc, [m]; nÕu trôc cã then hoa, ®−êng kÝnh ngoµi
lÊy theo ®−êng kÝnh trung b×nh cña then.
Tr−êng hîp trôc cã hai hay nhiÒu lùc (hoÆc m«-men) t¸c dông ®ång thêi, th× ®é
vâng vµ gãc xoay t¹i tiÕt diÖn ®ang tÝnh sÏ b»ng tæng ®¹i sè çc ®é vâng vµ gãc xoay do
çc lùc vµ m«-men sinh ra t¹i tiÕt diÖn ®ã.
§é vâng tæng céng cho phÐp trong mÆt ph¼ng ®i qua çc trôc kh«ng ®−îc qu¸
0,10 [mm], cßn trong çc mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi nã, kh«ng qu¸ 0,15 [mm]. Gãc xoay
tæng céng trong çc mÆt ph¼ng kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 0,002 [rad].
Chó ý r»ng, çc c«ng thøc tÝnh ®é vâng vµ gãc xoay nh− ®· tr×nh bµy ë trªn chØ ¸p
dông cho trôc tr¬n (®−êng kÝnh ngoµi kh«ng ®æi); tæng qu¸t h¬n lµ m«-men qu¸n tÝnh tiÕt
diÖn kh«ng ®æi. Tr−êng hîp trôc bËc (®−êng kÝnh thay ®æi) hoÆc mo-men qu¸n tÝnh tiÕt
diÖn thay ®æi, th× ph¶i qui ®æi thµnh trôc tr¬n ®Ó cã m«-men qu¸n tÝnh kh«ng ®æi J0 theo
s¬ ®å tÝnh to¸n sau (h×nh H3-18):
P3 RB
RA P1 P2
M J3
J1 J2
l1 l2 l3 l4 l5 l6
c d
k3RB
k3P3
k1RA k1P1 ∆Q1 k2P2
J0 k3M3
∆M1 ∆M2
l1 l2 l3 l4 l5 l6
∆Q2
H×nh H3-18 : S¬ ®å tÝnh qo¸n qui ®æi trôc bËc sang trôc tr¬n.
Chó thÝch :
J1, J2, J3 : M«-men qu¸n tÝnh tiÕt diÖn t−¬ng øng çc ®o¹n trôc cña trôc bËc;
J0, k1, k2, k3 : M«-men qu¸n tÝnh qui ®æi vµ çc hÖ sè qui ®æi t−¬ng øng;
∆Q1, ∆Q2, ∆M1, ∆M2 : Lµ çc gia sè vÒ lùc c¾t vµ m«-men uèn xuÊt xiÖn t¹i çc
mÆt c¾t cã b−íc nh¶y vÒ tiÕt diÖn.
) M«-men qu¸n tÝnh qui ®æi J0 chän tr−íc tuú ý, çc hÖ sè qui ®æi ki (i=1÷3)
®−îc tÝnh nh− sau :
J0 J J
k1 = ; k 2 = 0 ; k 3 = 0 .v.v.. (3-31)
J1 J2 J3
) Çc gia sè vÒ lùc ∆Qj (j=1÷2) vµ m«-men ∆Mj (j=1÷2) ®−îc x¸c ®Þnh theo çc
hÖ sè qui ®æi ki (i=1÷3) nh− sau :
⎧∆Q1 = Q1 (k 2 − k1 )
⎪∆M = M (k − k )
⎪ 1 u1 2 1
⎨ (3-31')
⎪∆Q2 = Q2 (k 3 − k 2 )
⎪⎩∆M 2 = M u 2 (k 3 − k 2 )
Trong ®ã :
Q1, Q2 : Lùc c¾t t−¬ng øng t¹i çc mÆt c¾t cã b−íc nh¶y vÒ tiÕt diÖn cvµ d;
Mu1, Mu2 : M«-men uèn t−¬ng øng t¹i çc mÆt c¾t cã b−íc nh¶y vÒ tiÕt diÖn.
) Çc t¶i träng t¸c dông lªn trôc (lùc P vµ m«-men M) còng nh− çc ph¶n lùc t¹i
çc gèi (RA, RB) còng ®−îc qui ®æi b»ng çch nh©n thªm víi çc hÖ sè t−¬ng øng trong
çc ®o¹n trôc ki (i=1÷3) sau khi qui ®æi (xem h×nh H3-18).
Nh− vËy ®Ó cã thÓ qui ®æi trôc bËc thµnh trôc tr¬n (cã m«-men qu¸n tÝnh kh«ng
®æi J0) khi tÝnh ®é cøng v÷ng cña trôc, ta tiÕn hµnh tÝnh to¸n theo tr×nh tù :
- Tr−íc hÕt, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ph¶n lùc t¹i çc gèi ®ì (RA, RB), tÝnh lùc c¾t Q vµ
m«-men uèn Mu t¹i çc mÆt c¾t cã b−íc nh¶y vÒ tiÕt diÖn;
- TiÕp theo, chän tr−íc m«-men qu¸n tÝnh qui ®æi J0, x¸c ®Þnh çc hÖ sè qui ®æi
ki theo c«ng thøc (3-31) vµ tÝnh çc gia sè t¶i träng (∆Q vµ ∆M) theo çc c«ng
thøc (3-31');
- Sau ®ã, ®Æt çc t¶i träng ®· hiÖu chØnh (kiPi vµ kiMi) cïng çc t¶i träng míi
xuÊt hiÖn t¹i çc mÆt c¾t cã b−íc nh¶y vÒ tiÕt diÖn (∆Qj vµ ∆Mj);
- Cuèi cïng lµ tiÕn hµnh tÝnh ®é vâng vµ gãc xoay cho trôc tr¬n chÞu ®ång thêi
çc t¶i träng nh− ®· chØ ra trªn h×nh H3-18.
3.2.5 TÝnh to¸n chän æ ®ì dïng trong hép sè «t« m¸y kÐo :
Hép sè «t« m¸y kÐo th−êng dïng æ ®ì kiÓu æ l¨n. æ tr−ît chØ dïng ®Ó ®ì b¸nh
r¨ng cña sè lïi hoÆc çc b¸nh r¨ng ¨n khíp th−êng xuyªn quay tr¬n trªn trôc.
æ bi mét d·y th−êng ®−îc dïng ë gèi ®ì sau trôc thø cÊp vµ trôc trung gian cña
hép sè ba trôc, lo¹i hai d·y ®−îc dïng ë ®Çu trôc thø cÊp hép sè hai trôc.
æ thanh l¨n h×nh trô ®−îc dïng trong tr−ßng hîp khi kho¶ng kh«ng gian ®Ó ®Æt æ
kh«ng lín mµ lùc h−íng kÝnh t¸c dông lªn æ kh¸ lín. æ thanh l¨n h×nh trô th−êng dïng ë
gèi ®ì tr−íc trôc thø cÊp hép sè ba trôc, ë gèi ®ì sau trôc thø cÊp hép sè hai trôc n¬i cã
g¾n b¸nh r¨ng c«n chñ ®éng cña truyÒn lùc chÝnh. æ thanh l¨n h×nh c«n chÞu c¶ lùc
h−íng kÝnh vµ lùc chiÒu trôc lín, nh−ng qu¸ tr×nh sö dông cÇn ®iÒu chØnh ®Þnh kú lu«n
nªn Ýt dïng trong hép sè.
Khi tÝnh to¸n æ l¨n, cÇn x¸c ®Þnh hÖ sè kh¶ n¨ng lµm viÖc (C) råi chän æ theo b¶ng
tiªu chuÈn. æ l¨n ®−îc tÝnh to¸n ë chÕ ®é t¶i träng trung b×nh Mtt [Nm].
M¸y kÐo th−êng lµm viÖc ë gÇn c«ng suÊt danh nghÜa cña ®éng c¬, nªn m«-men
tÝnh to¸n ®−îc lÊy theo m«-men danh nghÜa Mn. Cßn ®èi víi «t«, chÕ ®é t¶i träng trung
b×nh ®−îc x¸c ®Þnh b»ng :
Mtt = Ktt.Memax (3-32)
Trong ®ã :
Ktt : HÖ sè chØ møc ®é sö dông m«-men quay cùc ®¹i cña ®éng c¬ Memax.
HÖ sè Ktt cã thÓ x¸c ®Þnh theo ®å thÞ kinh nghiÖm trªn h×nh H3-19 hoÆc tÝnh theo
2
⎛ G ⎞ ⎛ G ⎞
c«ng thøc : K tt = −0,8149⎜⎜ ⎟⎟ + 17,299⎜⎜ ⎟⎟ + 13,045 ; trong ®ã G lµ träng l−îng
⎝ M e max ⎠ ⎝ M e max ⎠
toµn bé cña «t« tÝnh b»ng [N].
HÖ sè kh¶ n¨ng lµm viÖc C cña æ l¨n ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc :
C = Qtd K 1 K 2 K 3 (ntt h) 0,3 (3-33)
Trong ®ã :
Qtd : Lùc t−¬ng ®−¬ng t¸c dông lªn æ l¨n, [N];

K1 : HÖ sè tÝnh ®Õn vßng nµo cña æ l¨n sÏ quay : nÕu vßng trong quay th×
K1=1, vßng ngoµi quay th× :
- Víi æ bi h−íng kÝnh : K1 = 1,10
- Víi çc lo¹i kh¸c : K1 = 1,35;
K2 : HÖ sè xÐt ®Õn tÝnh chÊt t¶i träng :
- §èi víi æ l¨n hép sè «t« : K2 = 1,0
- §èi víi hép sè m¸y kÐo : K2 = 1,3÷1,5;
K3 : HÖ sè tÝnh ®Õn chÕ ®é nhiÖt lµm viÖc cña æ l¨n; víi æ l¨n hép sè «t« m¸y
kÐo, nhiÖt ®é lµm viÖc th−êng d−íi 398oK, cho nªn K3 = 1;
95
PhÇn tr¨m cña Memax (%)
85
75
65
55
45
35
25
50 90 130 170 210 250 290 330
Tû sè G/Memax (N/Nm)
H×nh H3-19 : §å thÞ x¸c ®Þnh hÖ sè sö dông m«-men quay ®éng c¬.
ntt : Sè vßng quay tÝnh to¸n cña æ l¨n, [vg/ph]; ®èi víi «t«, sè vßng quay tÝnh
to¸n ®−îc tÝnh ë sè truyÒn th¼ng (ih=1) víi tèc ®é trung b×nh cña «t« du
lÞch lµ 13,85 [m/s] vµ ®èi víi «t« vËn t¶i lµ 9,7 [m/s], cßn ®èi víi m¸y kÐo
®−îc x¸c ®Þnh ë sè truyÒn lµm viÖc víi thêi gian nhiÒu nhÊt víi tèc ®é canh
t¸c trung b×nh.
h : Thêi gian lµm viÖc yªu cÇu ®èi víi æ l¨n, tÝnh theo giê [h].
Thêi gian lµm viÖc cña æ l¨n ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së b¶o ®¶m qu¶ng ®−êng ch¹y
yªu cÇu gi÷a hai kú ®¹i tu xe m¸y tÝnh theo tãc ®é trung b×nh nªu trªn :
- §èi víi «t« dung tÝch nhá : Sh = 100.000 [Km]

- §èi víi «t« cã dung tÝch lín : Sh = 200.000 [Km]
- §èi víi «t« hµnh kh¸ch : Sh = 160.000 [Km]
- Riªng víi m¸y kÐo : h = 6.000 giê.
Lùc t−¬ng ®−¬ng t¸c dông lªn æ l¨n ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc :
n
Qtd = 3,33 ∑ δ i γ i Qi (3-33')
i =1
Trong ®ã :
n : Sè cÊp cña hép sè;
δi : HÖ sè tÝnh ®Õn sè vßng quay lµm viÖc ni ë sè truyÒn thø i (δi =ni/ntt);
γi : HÖ sè tÝnh ®Õn thêi gian lµm viÖc ë sè truyÒn thø i, theo b¶ng B3-3;
Qi : Lùc h−íng kÝnh qui dÉn t¸c dông lªn æ l¨n ë sè truyÒn thø i, [N].
Lùc h−íng kÝnh qui dÉn Qi t¸c dông lªn æ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng :
Qi = R + m( A ± S1 m S 2 ) (3-33")
ë ®©y :
R : Lùc h−íng kÝnh t¸c dông lªn æ øng víi sè truyÒn i, [N];
m : HÖ sè chuyÓn lùc chiÒu trôc thµnh lùc h−íng kÝnh, m=1,5;
A : Lùc chiÒu trôc t¸c dông lªn æ l¨n, [N];
S1, S2 : Lùc chiÒu trôc sinh ra bëi t¸c dông cña lùc h−íng kÝnh R1, R2 t−¬ng øng
cña æ thø nhÊt, thø hai [N].
" ± " : DÊu"+" hay trõ "-" phô thuéc vµo chiÒu çc lùc Si cña çc æ trªn trôc so
víi chiÒu cña lùc chiÒu trôc At¸c dông lªn æ.
Lùc chiÒu trôc S ®−îc x¸c ®Þnh tû lÖ theo lùc h−íng kÝnh R t¸c dông lªn æ : Víi æ
thanh l¨n h×nh c«n th× S = 1,245Rtgα, víi α lµ gãc c«n cña æ (h×nh H3-20) phô thuéc vµo
®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña æ vµ cã gi¸ trÞ n»m trong kho¶ng α = 10÷300.
B¶ng B3-3 : Tû lÖ thêi gian lµm viÖc ë çc sè truyÒn cña hép sè (%)
§iÒu kiÖn Lo¹i Sè truyÒn Ch¹y tr¬n
Sö dông ¤t« - m¸y kÐo I II III IV V theo ®µ
Du lÞch (dung tÝch nhá) 3 10 50 37
§−êng tèt Du lÞch (DT võa vµ lín) 3 10 40 47
thµnh phè ¤ t« buýt 0,5 6,5 23 50 20
VËn t¶i 0,5 4,5 20 50(25) (25) 25
Du lÞch 2 13 70(10) (60) 15
§−êng tèt ¤ t« buýt 0,5 2,5 7 75 15
ngoµi TP VËn t¶i 1 4 20 60(30) (30) 15
Trong & Du lÞch 2 8 70(20) (50) 20
Ngoµi TP VËn t¶i 0,5 3,5 20 60(35) (25) 16
M¸y kÐo Hép sè ba cÊp 25 65 10
XÝch Hép sè bèn cÊp 20 40 30 10
Hép sè n¨m cÊp 15 30 30 15 10
M¸y kÐo Hép sè ba cÊp 15 70 15
B¸nh b¬m Hép sè bèn cÊp 10 30 45 15
α
α
R R
D d
H×nh H3-20 : KÕt cÊu æ bi chÆn vµ æ thanh l¨n h×nh c«n.
Víi æ bi h−íng kÝnh th× S = e.R, víi e lµ hÖ sè tû lÖ; phô thuéc vµo gãc c«n cña æ
bi αo (h×nh H3-20).
Khi αo = 120 th× e ≈ 0,35 ÷ 0,55; víi αo ≈ 18 ÷200 th× e ≈ 0,57; víi αo = 24÷260
th× e ≈ 0,68; khi αo = 360 th× gi¸ trÞ cña e > 0,68.
æ thanh l¨n kim còng ®−îc tÝnh chän theo hÖ sè kh¶ n¨ng lµm viÖc. NÕu ®iÒu kiÖn
vÒ kÝch th−íc bÞ h¹n chÕ kh«ng cho phÐp dïng æ thanh l¨n kim tiªu chuÈn, th× cã thÓ
dïng çc thanh l¨n kim ®Æc biÖt ®Æt trùc tiÕp gi÷a trôc vµ chi tiÕt mµ kh«ng cã çc vßng
trong hoÆc vßng ngoµi.
C * = 2453d 0,7 l ; l = (0,5 ÷ 1,0)d ; l = (6 ÷ 10)d k (3-33'")

Trong ®ã :
d : §−êng kÝnh vßng l¨n cña çc kim (®−êng kÝnh ngoµi cña vßng trong æ ®Æc
thanh l¨n kim hoÆc ®−êng kÝnh cæ trôc ®Æt kim trùc tiÕp), [mm];
dk : §−êng kÝnh cña çc kim, [mm];
l : ChiÒu dµi lµm viÖc cña çc kim, [mm].
Lùc tÜnh (Q, [N]) cho phÐp t¸c dông lªn æ thanh l¨n kim b»ng Q = 30ld .
Khe hë gi÷a çc kim kh«ng ®−îc qu¸ 0,025 [mm]. Cæ trôc ®Æt thanh l¨n lim ph¶i
cã ®é cøng lín h¬n HRC60.
NÕu dïng æ tr−ît, cÇn kiÓm tra ¸p suÊt cho phÐp líp dÇu b«i tr¬n :
Q
q= ≤ [q] (3-34)
bd
Trong ®ã :
b : ChiÒu réng æ tr−ît, [m];
d : §−êng kÝnh trôc, [m];
[q] : ¸p suÊt cho phÐp ®èi víi líp dÇu b«i tr¬n, [q] = (4÷6)106 [N/m2].
Tû sè b/d th−êng n»m trong giíi h¹n 1,3÷1,7. ChiÒu dµy cña b¹c tr−ît n»m trong
giíi h¹n δ = 4÷6 [mm].
4. C¬ cÊu ®iÒu khiÓn hép sè :
4.1 §Æc ®iÓm kÕt cÊu c¬ cÊu ®iÒu khiÓn :
C¬ cÊu ®iÒu khiÓn cã nhiÖm vô truyÒn lùc t¸c ®éng cña l¸i xe ®Õn èng gµi sè, hay
b¸nh r¨ng di tr−ît, hoÆc bé ®ång tèc ®Ó dÞch chuyÓn chóng vµo vÞ trÝ gµi sè hoÆc tr¶ vÒ vÞ
trÝ trung gian. PhÇn lín c¬ cÊu ®iÒu khiÓn sè trªn «t« lµ hÖ thèng ®ßn ®iÒu khiÓn ®¬n
gi¶n. Chóng ®−îc g¾n trùc tiÕp trªn n¾p hép sè b»ng khíp cÇu. Khíp cÇu cho phÐp ®ßn
®iÒu khiÓn sè víi 6 vÞ trÝ gµi sè (th−êng lµ 5 sè tiÕn vµ mét sè lïi).
Khi hép sè cã vÞ trÝ xa buång l¸i (vÞ trÝ n¾p hép sè v−ît ra ngoµi tÇm víi cña l¸i
xe) nh− khi buång l¸i ®Æt ngay trªn ®éng c¬ hoÆc ®éng c¬ bè trÝ ë ®u«i xe (phæ biÕn trªn
xe kh¸ch) th× ®ßn ®iÒu khiÓn vÉn bè trÝ bªn c¹nh l¸i xe. Trong tr−êng hîp nµy ph¶i dïng
thªm hÖ thèng ®ßn ®iÒu khiÓn trung gian ®Ó truyÒn ®éng ®Õn çc thanh tr−ît g¾n trªn n¾p
hép sè ë xa vÞ trÝ ng−êi l¸i.
HÖ thèng ®iÒu khiÓn kiÓu nµy th−êng gäi lµ hÖ thèng ®iÒu khiÓn hép sè tõ xa.
§iÒu khiÓn hép sè tõ xa cã thÓ thùc hiÖn nhê hÖ thèng ®ßn ®iÒu khiÓn c¬ khÝ (chñ yÕu
dïng ®Ó ®iÒu khiÓn hép sè chÝnh); còng cã thÓ thùc hiÖn b»ng truyÒn ®éng thuû khÝ nhê
çc van ph©n phèi vµ çc xy lanh lùc.
Khi hép sè cã h¬n s¸u sè (hép sè nhiÒu cÊp) th× ngoµi ®ßn ®iÒu khiÓn chÝnh; cÇn
ph¶i cã thªm hÖ thèng ®iÒu khiÓn tõ xa ®Ó tiÕn hµnh gµi sè cho hép sè phô. HÖ thèng
®iÒu khiÓn tõ xa kiÓu b¸n tù ®éng trªn h×nh H4-4 lµ kiÓu truyÒn ®éng khÝ nÐn ®iÒu khiÓn
cho hai cÊp sè truyÒn. B»ng çch Ên nót chia sè (2), van ph©n phèi (3) thùc hiÖn ®iÒn
khiÓn (b»ng khÝ nÐn) sù dÞch chuyÓn van ph©n phèi khÝ (4) vÒ mét trong hai phÝa ®Ó s½n
sµng cho cÊp khÝ vµo bªn ph¶i hoÆc bªn tr¸i cña xy lanh c«ng t¸c (5).
KhÝ nÐn chØ ®−îc cÊp vµo xy lanh (5) khi l¸i xe c¾t ly hîp b»ng çch ®¹p bµn ®¹p
(15). Nhê ¸p suÊt cao cña dÇu chuyÓn ®Õn xy lanh (12), cÇn ®Èy (11) dÞch chuyÓn ®Ó më
ly hîp; ®ång thêi cµng (10) tú lªn cÇn ®Èy (9) lµm më van ®iÒu khiÓn khÝ nÐn (8) cÊp khÝ
vµo xy lanh c«ng t¸c (5). Pistton (5) dÞch chuyÓn ®Ó quay cµng g¹t sè (6), tiÕn hµnh gµi
sè cho hép sè.
H×nh H4-4 : §iÒu khiÓn hép sè phô b¸n tù ®éng (van ph©n phèi kiÓu tr−ît)
NÕu hép sè phô cã nhiÒu h¬n hai cÊp, ph¶i dïng van kiÓu xoay (xem h×nh H4-4b).
3 4
5
II III
I IV
7
2
1
H×nh H4-4b: §iÒu khiÓn hép sè phô víi van ph©n phèi kiÓu xoay .
4.2 §Æc ®iÓm kÕt cÊu c¬ cÊu ®Þnh vÞ vµ kho¸ h·m :
4.2.1 C¬ cÊu ®Þnh vÞ :
C¬ cÊu ®Þnh vÞ cã nhiÖm vô gi÷ ®óng vÞ trÝ cña çc b¸nh r¨ng di tr−ît gµi sè hay
khíp r¨ng cña bé ®ång tèc (hoÆc èng gµi) mçi khi gµi sè hoÆc khi nh¶ sè; b¶o ®¶m cho
çc b¸nh r¨ng nh¶ hoµn toµn hay ¨n khíp hÕt chiÒu dµi cña r¨ng. Lùc ®Þnh vÞ võa ®ñ lín
®Ó tranh hiÖn t−îng nh¶ sè hoÆc gµi sè mét çch ngÉu nhiªn.
C¬ cÊu ®Þnh vÞ th−êng dïng lo¹i bi vµ lß xo t¸c dông lªn hèc hâm cña çc thanh
tr−ît (dïng ®Ó g¾n çc cµng g¹t sè - h×nh H4-5). §èi víi tr−êng hîp gµi sè b»ng b¸nh
r¨ng di tr−ît r¨ng nghiªng, lùc chiÒu trôc lín, dÔ lµm mßn nhanh çc hèc lâm ®Þnh vÞ vµ
sÏ dÉn ®Õn hiÖn t−îng bÞ nh¶ sè. §Ó kh¾c phôc yÕu ®iÓm nµy ®èi víi ®Þnh vÞ bi, cã thÓ
lµm ®Þnh vÞ kiÓu chèt (hoÆc kiÓu chèt kho¸ - chØ nh¶ ®Þnh vÞ khi nµo ly hîp ®−ît ng¾t)
cho phÐp ®Þnh vÞ lµm viÖc an toµn h¬n.
H×nh H-5 : C¬ cÊu ®Þnh vÞ çc thanh tr−ît gµi sè.
4.2.2 Kho¸ h·m:
Kho¸ h·m cã nhiÖm vô chèng cho hai sè cïng gµi mét lóc; tr¸nh lµm g·y vë r¨ng
hép sè. §Ó b¶o ®¶m ®−îc ®iÒu nµy, khi mét sè ®· vµo gµi sè th× kho¸ h·m sÏ kho¸ chÆt
(c−ìng bøc) çc thanh tr−ît cña çc sè kia ë vÞ trÝ trung gian. Mét sè bÊt kú nµo kh¸c chØ
cã thÓ vµo sè, khi vµ chØ khi tÊt c¶ çc sè ®ang ë tr¹ng th¸i "mo" (vÞ trÝ trung gian).
KÕt cÊu kho¸ h·m th−êng còng dïng bi kÕt hîp víi chèt (h×nh H4-5b).
H×nh H4-5b : KÕt cÊu kho¸ h·m çc thanh tr−ît gµi sè.
4.2.3 C¬ cÊu an toµn khi gµi sè lïi:
Trªn hép sè «t«, th−êng ph¶i cã c¬ cÊu an toµn ®Ó tr¸nh gµi sè mét çch ngÇu
nhiªn khi mµ xe ®ang cßn chuyÓn ®éng tiÕn; lµm g·y vì r¨ng hép sè còng nh− g©y qu¸
t¶i ®èi víi hÖ thèng truyÒn lùc.
C¬ cÊu an toµn chèng gµi ngÉu nhiªn sè lïi cã nhiÒu lo¹i; th«ng th−êng dïng chèt
c¶n víi lùc Ðp lß xo ®Ó t¹o ra lùc c¶n lín h¬n nhiÒu khi tiÕn hµnh gµi sè lïi (h×nh H4-6)
so víi viÖc gµi sè çc cÊp sè tiÕn.
H×nh H4-6 : C¬ cÊu an toµn tr¸nh gµi sè lïi ngÉu nhiªn.
4.3 èng gµi sè :
HÇu hÕt çc b¸nh r¨ng gµi sè cña hép sè «t« m¸y kÐo th−êng ®−îc l¾p lång kh«ng
lªn trôc (quay tr¬n); b¸nh r¨ng di tr−ît chØ sö dông h¹n chÕ ë sè lïi hoÆc sè mét. §Ó tiÕn
hµnh gµi sè ®èi víi çc b¸nh r¨ng quay tr¬n trªn trôc, ph¶i dïng èng gµi hoÆc bé ®ång
tèc nh»m nèi cøng b¸nh r¨ng víi trôc th«ng qua çc khíp r¨ng : nã cã thÓ lµ r¨ng ngoµi
hoÆc r¨ng trong (h×nh H4-7).
H×nh H4-7 : KÕt cÊu èng gµi hép sè «t« m¸y kÐo.
§Ó qua tr×nh gµi sè b»ng èng gµi ®−îc dÔ dµng vµ nhanh chãng h¬n, çc r¨ng cña
èng gµi ®−îc v¸t nhän vµ cø mét r¨ng l¹i khuyÕt ®i mét r¨ng; ®ång thêi vÒ phÝa çc ®ai
r¨ng cña b¸nh r¨ng gµi sè, cø çch mét r¨ng cã mét r¨ng ng¾n h¬n (h×nh H4-7b). KÕt cÊu
nh− vËy ta gäi lµ èng dÔ gµi.
èng gµi sè chØ sö dông ®Ó thùc hiÖn viÖc gµi sè cho sè lïi hoÆc sè thÊp nhÊt (sè ihI)
cho mét sè hép sè «t«, çc sè thÊp cña m¸y kÐo; cßn hÇu hÕt çc sè kh¸c cña hép sè «t«
ph¶i dïng bé ®ång tèc ®Ó gµi sè nh»m b¶o ®¶m viÖc gµi sè ®−îc ªm dÞu, kh«ng g©y va
®Ëp r¨ng cho hép sè nèi riªng còng nh− hÖ thèng truyÒn lùc nãi chung.
H×nh H4-7b : KÕt cÊu èng dÔ gµi.
4.4 Bé ®ång tèc hép sè «t« :
Trªn hÇu hÕt çc hép sè «t« (cã cÊp) hiÖn nay, ng−êi ta dïng bé ®ång tèc qu¸n
tÝnh ®Ó nèi ghÐp trôc víi b¸nh r¨ng quay tr¬n mçi khi gµi sè nh»m tr¸nh sù va ®¹p cho
çc b¸nh r¨ng vµ hÖ thèng truyÒn lùc. Bé ®ång tèc cã nhiÖm vô lµm ®ång ®Òu nhanh
chãng tèc ®é b¸nh r¨ng quay tr¬n trªn trôc so víi tèc ®é cña trôc råi míi gµi ®−îc sè;
ng−îc l¹i khi ch−a ®ång ®Òu tèc ®é th× kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc viÖc gµi sè.
4.4.1 Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña bé ®ång tèc :
a) Bé ®ång tèc lo¹i I (lo¹i chèt h·m) : Tuú theo kÕt cÊu cô thÓ mµ bé ®ång tèc
hép sè «t« cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau; tuy vËy chóng ®Òu cã mét cÊu t¹o chung sau :
+ Bé phËn nèi (1): cã cÊu t¹o t−¬ng tù èng gµi (r¨ng ngoµi hoÆc trong) nèi then
hoa víi trôc; tøc lµ cã thÓ di tr−ît vÒ phÝa ph¶i (hoÆc tr¸i) ®Ó nèi víi b¸nh r¨ng gµi sè (4)
khi ®· ®ång ®Òu tèc ®é (h×nh H4-15a, b).
β
3 4
1 3 1 2
Q
α
Q
5
rβ
6 rms
H×nh H4-15a : KÕt cÊu bé ®ång tèc lo¹i I (bé phËn nèi kiÓu liÒn).
+ Chèt h·m (2) : cã nhiÖm vô t¹o ph¶n lùc t¸c dông ng−îc lªn bé phËn nèi (1) ®Ó
chèng gµi sè khi ch−a ®ång ®Òu tèc ®é gi÷a bé phËn nèi (1) víi b¸nh r¨ng gµi sè (4).
+ Vµnh ma s¸t (3) cña ®ång tèc : Cã nhiÖm vô t¹o ra m«mem ma s¸t gi÷a vµnh ma
s¸t (3) víi bÒ mÆt ma s¸t trªn b¸nh r¨ng gµi sè (4) nh»m lµm ®ång ®Òu tèc ®é gi÷a chóng
tr−íc khi gµi sè.
+ Bé phËn ®Þnh vÞ : gåm bi ®Þnh vÞ (5) vµ chèt (6) cã nhiÖm vô gi÷ cho çc vµnh
ma s¸t ë vÞ trÝ trung gian khi bé ®ång tèc kh«ng thùc hiÖn viÖc gµi sè; ®ång thêi cho phÐp
®−a vµnh ma s¸t (3) vµo tiÕp xóc tr−íc víi vµnh ma s¸t trªn b¸nh r¨ng (4) khi tiÕn hµnh
gµi sè.
Bé ®ång tèc lo¹i Ia víi kiÓu bé phËn nèi liÒn khèi nh− èng gµi ®−îc sö dông kh¸
phæ biÕn ë çc xe t¶i vµ kh¸ch cì trung b×nh vµ lín nhê kÕt cÊu v÷ng ch¾c vµ tin cËy.
β
1a Q 3 4
2
α
Q
1b
rβ
rms
3
Hèc h·m H
1b
1a
H×nh H4-15b : Bé ®ång tèc lo¹i Ib (bé phËn nèi kiÓu rêi).
Çc nhµ m¸y MAZ vµ KRAZ (cña Liªn-x« cò) sö dông bé ®ång tèc lo¹i Ib víi bé
phËn nèi kiÓu rêi (gåm chi tiÕt 1A vµ 1B, h×nh H4-15b) còng cã nguyªn t¾c cÊu t¹o vµ
nguyªn lý lµm viÖc t−¬ng tù. ChØ kh¸c lµ hai vµnh ma s¸t (3) cña ®ång tèc ®−îc lµm liÒn
khèi; do vËy bé phËn nèi ®−îc t¸ch rêi vµ liªn kÕt víi nhau th«ng qua chèt h·m (2).
Nh−îc ®iÓm lo¹i nµy lµ ph¶i chÕ t¹o hèc h·m (H) trªn èng ma s¸t (3) trë nªn khã kh¨n
h¬n.
Nguyªn lý lµm viÖc cña bé ®ång tèc lo¹i I: Tuú theo kÕt cÊu, bé ®ång tèc lo¹i I
cña hép sè «t« cã thÓ cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau; tuy vËy chóng ®Òu cã mét nguyªn lý lµm
viÖc chung nh− sau :
D−íi t¸c dông cña lùc gµi tõ c¬ cÊu ®iÒu khiÓn, èng nèi (1) cña bé ®ång tèc (hay
1A cïng 1B trªn h×nh H4-15b) sÏ dÞch chuyÓn vÒ bªn ph¶i (hoÆc bªn tr¸i). Nhê bé phËn
®Þnh vÞ (5) mµ vµnh ma s¸t (3) sÏ dÞch chuyÓn ®ång thêi víi bé phËn nèi (1), vµo tiÕp xóc
tr−íc víi bÒ mÆt ma s¸t cña b¸nh r¨ng gµi sè (4). Do cã sù kh¸c nhau vÒ tèc ®é cña hai
bÒ mÆt ma s¸t mµ t¹i ®©y h×nh thµnh mét m«-men ma s¸t. M«-men ma s¸t nµy lµm cho
b¸nh r¨ng gµi sè (4) - ®ang quay tr¬n trªn trôc - nhanh chãng thay ®æi tèc ®é vÒ víi tèc
®é cña bé ®ång tèc.
Khi ch−a ®ång ®Òu tèc ®é gi÷a b¸nh r¨ng gµi sè (4) vµ bé ®ång tèc, mo-men ma
s¸t h×nh thµnh trªn vµnh ma s¸t (3) lµm chèt h·m (2) tú vµo bÒ mÆt h·m (víi gãc nghiªng
β) trªn bé phËn nèi (1)(*). T¹i ®©y xuÊt hiÖn ph¶n lùc mµ thµnh phÇn lùc chiÒu trôc Q’ t¸c
dông ng−îc lªn bé phËn nèi (1) cã gi¸ trÞ lín h¬n hoÆc b»ng chÝnh lùc gµi Q. ChÝnh v×
vËy, khi ch−a ®ång ®Òu tèc ®é, l¸i xe kh«ng thÓ tiÕp tôc ®Èy bé phËn nèi (1) vµo ¨n khíp
víi khíp r¨ng t−¬ng øng trªn b¸nh r¨ng gµi sè (4).
Khi ®· cã sù ®ång ®Òu tèc ®é – kh«ng cã sù tr−ît t−¬ng ®èi gi÷a hai bÒ mÆt c«n -
m«-men ma s¸t sÏ kh«ng cßn n÷a, ph¶n lùc Q’ do m«men ma s¸t sinh ra còng kh«ng cßn
n÷a. Lóc nµy lùc gµi Q do l¸i xe t¹o ra chØ cÇn ®ñ th¾ng lùc lß xo ®Þnh vÞ (5), ®Èy nhÑ
chèt h·m (2)(*) tho¸t khái bÒ mÆt h·m vµ tiÕp tôc ®−a vµnh r¨ng cña bé phËn nèi (1) ®i
vµo ¨n khíp víi vµnh r¨ng trªn b¸nh r¨ng gµi sè (4). ViÖc gµi sè ®· ®−îc thùc hiÖn.
Chó thÝch (*) §èi víi bé ®ång tèc kiÓu bé phËn nèi rêi (1A vµ 1B h×nh H4-15b)
th× vÞ trÝ cña chèt h·m (2) vµ bÒ mÆt h·m ®−îc ho¸n vÞ : mÆt h·m ë trªn vµnh ma s¸t - gäi
lµ hèc h·m H, cßn chèt h·m (2) nèi cøng hai phÇn 1A vµ 1B cña bé phËn nèi(1). Khi ®·
cã sù ®ång ®Òu tèc ®é, chèt h·m (2) sÏ ®Èy nhÑ hèc h·m H vµ tho¸t khái nã ®Ó bé phËn
nèi (1) tiÕp tôc ®i vµo nèi víi vµnh r¨ng gµi sè trªn b¸nh r¨ng gµi sè (4).
Nh− vËy, khi vµ chØ khi ®· cã sù ®ång ®Òu tèc ®é gi÷a b¸nh r¨ng gµi sè (4) víi bé
phËn nèi (1) th× míi cã thÓ gµi ®−îc sè, tr¸nh sù va ®Ëp r¨ng còng nh− t¶i träng ®éng
chung cho c¶ hÖ thèng truyÒn lùc «t«.
b) Bé ®ång tèc lo¹i II (lo¹i r¨ng h·m) : Trªn hép sè «t« du lÞch, vËn t¶i vµ kh¸ch
cì nhá, kÝch th−íc çc b¸nh r¨ng hép sè nhá, kh«ng ®ñ kh«ng gian ®Ó thiÕt kÕ bé ®ång
tèc lo¹i I. H¬n thÕ n÷a, t¶i träng t¸c dông bÒ mÆt h·m nãi chung kh«ng lín nªn cã thÓ sö
dông chÝnh mÆt nghiªng cña çc r¨ng ®Ó lµm bé phËn h·m. §ång tèc nµy ®−îc gäi lµ
®ång tèc lo¹i II (tªn gäi do t¸c gi¶ ®Æt). Tuú theo kÕt cÊu cô thÓ mµ bé ®ång tèc lo¹i II
cña hép sè «t« cã nhiÒu kiÓu d¸ng kh¸c nhau nh−ng ®Òu cã chung nguyªn t¾c cÊu t¹o
sau : + Bé phËn nèi (1): lµm nhiÖm vô nèi b¸nh r¨ng quay tr¬n (4) víi trôc (7). Bé phËn
nèi cã cÊu t¹o t−¬ng tù èng gµi; di tr−ît däc trôc b»ng khíp nèi then hoa (h×nh H4-16a).
Çc r¨ng cña bé phËn nèi (1) ®−îc v¸t nghiªng víi gãc β ®ñ nhá ®Ó chèng gµi sè khi
b¸nh r¨ng gµi (4) ch−a ®ång ®Òu tèc ®é víi trôc (7).
4
6
rβ α
5
rms
1 2 3
β
H×nh H4-16a : KÕt cÊu bé ®ång tèc lo¹i IIa (kiÓu bi ®Þnh vÞ).
1 - Bé phËn nèi, 2 - Vµnh r¨ng h·m, 3 - Vµnh ma s¸t, 4 - B¸nh r¨ng, 5 - Thanh tr−ît,
6 - Bi ®Þnh vÞ, 7 - Trôc hép sè , α - Gãc nghiªng cña mÆt c«n ma s¸t; rms - B¸n
kÝnh ma s¸t trung b×nh; β - Gãc nghiªng cña bÒ mÆt h·m , rβ - B¸n kÝnh trung b×nh
mÆt h·m.
+ Bé phËn h·m (2) : cã nhiÖm vô chèng l¹i viÖc gµi sè khi b¸nh r¨ng (4) ch−a
®ång ®Òu tèc ®é víi trôc (5). Bé phËn h·m cã cÊu t¹o gåm vµnh r¨ng h·m (2) g¾n trªn
vµnh c«n ma s¸t (3). Çc r¨ng cña vµnh r¨ng h·m (2) ®Òu ®−îc v¸t nghiªng víi gãc β
cïng víi çc r¨ng trªn bé phËn nèi (1) nh»m chèng l¹i viÖc gµi sè khi b¸nh r¨ng (4) ch−a
®ång ®Òu tèc ®é víi trôc (7).
+ Bé phËn ma s¸t : gåm çc vµnh ma s¸t (3) cã nhiÖm vô lµm ®ång ®Òu tèc ®é
gi÷a b¸nh r¨ng gµi sè (4) víi bé ®ång tèc – tøc lµ ®ång ®Òu víi trôc (7).
+ Bé phËn ®Þnh vÞ : cã nhiÖm vô gi÷ cho çc vµnh ma s¸t ë vÞ trÝ trung gian khi bé
®ång tèc kh«ng lµm viÖc; ®ång thêi cho phÐp ®−a vµnh ma s¸t (3) vµo tiÕp xóc tr−íc víi
bÒ mÆt c«n ma s¸t trªn b¸nh r¨ng gµi sè (4) khi b¾t ®Çu tiÕn hµnh gµi sè. Bé phËn ®Þnh vÞ
gåm lß xo vµ bi ®Þnh vÞ (6) cïng thanh ®Èy (5) lu«n chÌn s½n trong hèc lâm cña vµnh ma
s¸t (3) ®Ó s½n sµng ®Èy vµnh ma s¸t (3) vµo tiÕp xóc tr−íc víi bÒ mÆt c«n ma s¸t trªn
b¸nh r¨ng gµi sè (4) khi b¾t ®Çu gµi sè.
Trªn h×nh H4-16b lµ mét ®ång tèc lo¹i IIb cã thanh tr−ît (5) lµm c¶ nhiÖm vô ®Þnh vÞ
thay cho viªn bi (6) cña lo¹i IIa.
+ Thanh tr−ît (5) lµm lu«n nhiÖm vô ®Þnh vÞ; cßn lß xo ®Þnh vÞ ®−îc thay bëi hai vßng
lß xo (6) nhê vËy tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng bÞ lÖch lß xo khi vµo gµi sè.
+ Nh−ît ®iÓm cña kiÓu nµy lµ ma s¸t gi÷a hèc ®Þnh vÞ vµ gê cña thanh ®Þnh vÞ lµ ma
s¸t tr−ît thay v× ma s¸t l¨n nh− lo¹i IIa, nªn hèc ®Þnh vÞ cã thÓ dÔ mßn h¬n lo¹i IIa. Tuy
vËy lùc ®Þnh vÞ nµy nhá; h¬n n÷a bé ®ång tèc lµm viÖc trong dÇu nªn nh−îc ®iÓm nµy cã
thÓ kh¾c phôc ®−îc nhê chóng lu«n lu«n ®−îc b«i tr¬n trong dÇu.
4
5
1. Bé phËn nèi (èng nèi);
2. Vµnh r¨ng h·m;
α
6 3. Vµnh c«n ma s¸t;
7 4. B¸nh r¨ng gµi sè;
5. Thanh tr−ît ®Þnh vÞ;
6. Lß xo ®Þnh vÞ thanh tr−ît;
7. Trôc hép sè;
α. Gãc c«n cña vµnh ma s¸t;
β. Gãc nghiªng ph¶n lùc cña çc
vµnh r¨ng h·m.
1 2 3
β
H×nh H4-16b : KÕt cÊu bé ®ång tèc lo¹i IIb (kiÓu thanh tr−ît ®Þnh vÞ ).
Trªn h×nh H4-16c lµ mét ®ång tèc lo¹i II cã cÊu t¹o bé phËn ®Þnh vÞ kiÓu èng trô.
+ Thanh ®Èy (5) biÕn thÓ thµnh èng trô (5a). Lß xo ®Þnh vÞ (6) l¹i trë thµnh lß xo trô;
®−îc lång trong èng trô (5a) vµ chèt ®Þnh vÞ (5b); nhê vËy lß xo kh«ng bÞ lÖch nh− kiÓu
H4-16a. ë ®©y èng trô (5a) võa lµm chøc n¨ng thanh ®Èy võa lµm c¶ nhiÖm vô ®Þnh vÞ.
Do trô ®Èy (5a) cã kÝch th−íc bÐ, nªn cÇn ph¶i cã thªm çc lß xo ®Þnh vÞ phô (5c) gi÷ cho
çc vµnh ma s¸t (3) lu«n lu«n tú s¸t trô ®Èy.
Nguyªn lý lµm viÖc cña bé ®ång tèc lo¹i IIc : Dï kÕt cÊu bé ®ång tèc lo¹i II cã
nhiÒu kiÓu kh¸c nhau (h×nh H4-16a,b,c) nh−ng ®Òu cã cïng nguyªn lý lµm viÖc nh− sau :
D−íi t¸c dông cña lùc gµi Q, èng nèi (1) sÏ dÞch chuyÓn vÒ ph¶i (hoÆc tr¸i). Nhê
bé phËn ®Þnh vÞ mµ vµnh ma s¸t (3) sÏ dÞch chuyÓn ®ång thêi víi èng nèi (1) ®Ó vµo tiÕp
xóc tr−íc víi mÆt c«n trªn b¸nh r¨ng gµi sè (4). T¹i ®©y h×nh thµnh mét m«men ma s¸t,
lµm cho vµnh ma s¸t (3) sÏ xoay t−¬ng ®èi víi èng nèi (1) mét gãc nhá khiÕn mÆt h·m
(gãc nghiªng β) cña vµnh r¨ng h·m (2) tú vµo mÆt h·m cña r¨ng trªn èng nèi (1).
6
5a
5b α
rβ
rms
5c 4
1 2 3
β
H×nh H4-16c : KÕt cÊu bé ®ång tèc lo¹i IIc (èngtrô ®Èy ®Þnh vÞ ).
1 - Bé phËn nèi 2 - Vµnh r¨ng h·m 3 - Vµnh ma s¸t 4 - B¸nh r¨ng

5 - C¬ cÊu ®Þnh vÞ 6 - Lß xo ®Þnh vÞ 5a - èng trô ®Þnh vÞ 5b - Chèt ®Þnh vÞ
α - Gãc c«n cña vµnh ma s¸t; rms - B¸n kÝnh ma s¸t trung b×nh;
β - Gãc nghiªng cña r¨ng h·m rβ - B¸n kÝnh trung b×nh cña mÆt h·m
Khi ch−a ®ång ®Òu tèc ®é, hai mÆt c«n ma s¸t (3) vµ (4) sÏ sinh ra mét mo-men
ma s¸t. M«-men nµy sÏ truyÒn ng−îc lªn èng nèi (1) mét ph¶n lùc Q’ t¹i mÆt nghiªng β
cña r¨ng trªn r¨ng èng nèi (1). Lùc Q' lu«n ng−îc chiÒu vµ cã gi¸ trÞ lín h¬n hoÆc b»ng
lùc gµi sè Q do l¸i xe t¹o ra. Do ®ã, l¸i xe kh«ng thÓ cho èng nèi (1) tiÕp tôc ®i vµo ®Ó
gµi sè khi ch−a ®ång ®Òu tèc ®é.
Khi ®· ®ång ®Òu tèc ®é, çc vµnh c«n ma s¸t kh«ng cßn chuyÓn ®éng t−¬ng ®èi
víi nhau, m«-men ma s¸t kh«ng cßn n÷a, ph¶n lùc Q' v× vËy còng bÞ triÖt tiªu. Lóc nµy
lùc gµi Q do l¸i xe t¹o ra chØ cÇn ®ñ th¾ng lùc cña lß xo ®Þnh vÞ (6), ®Èy nhÑ vµnh r¨ng
h·m (2) cña vµnh ma s¸t (3) ®−a èng nèi (1) vµo ¨n khíp víi vµnh r¨ng trªn b¸nh r¨ng
gµi sè (4).
Bé ®ång tèc lo¹i II (r¨ng h·m) ®−îc sö dông hÇu hÕt trªn hép sè «t« du lÞch vµ
mét sè hép sè xe t¶i vµ kh¸ch.
Nhµ m¸y «t« LADA (cña Liªn-x« cò) s¶n xuÊt bé ®ång tèc lo¹i IId cho çc ®êi xe
LADA cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n h¬n so víi çc lo¹i kÓ trªn; ®−îc giíi thiÖu trªn h×nh H4-16d.
Quan hÖ gi÷a vµnh r¨ng h·m vµ mÆt c«n ma s¸t t−¬ng øng víi vµnh r¨ng h·m (2)
vµ mÆt c«n ma s¸t (3) ®−îc ho¸n ®æi vÞ trÝ : mÆt c«n ma s¸t ®−îc cÊu t¹o trùc tiÕp trªn
èng nèi (1) thay v× trªn b¸nh r¨ng gµi sè; cßn vµnh r¨ng h·m ®−îc t¹o ngay trªn vµnh
r¨ng gµi sè cña b¸nh r¨ng (4). B»ng çch ®ã cho phÐp ®¬n gi¶n ho¸ c¬ cÊu ®Þnh vÞ cña
®ång tèc. Bé phËn ®Þnh vÞ chØ cßn mçi lß xo chiÒu trôc (5) t¸c dông trùc tiÕp lªn vµnh ma
s¸t (3) theo chiÒu trôc vµ ®−îc ®Þnh vÞ l¹i bëi vßng chÆn (6).
Tuy vËy nh−îc ®iÓm cña kiÓu ®ång tèc nµy chÝnh lµ lùc chiÒu trôc cña lß xo ®Þnh
vÞ v× nã cã xu h−íng lµm nh¶ sè. §Ó tr¸nh tr¶ sè ®èi víi kiÓu ®ång tèc nµy, ®ßi hái lùc
cña c¬ cÊu ®Þnh vÞ trªn thanh tr−ît gµi sè ph¶i lín. §iÒu nµy l¹i dÉn ®Õn ®Ô mßn çc hèc
®Þnh vÞ trªn thanh tr−ît vµ do ®ã l¹i dÔ bÞ nh¶ sè.
1. Bé phËn nèi;
1 3 4 2. Vµnh r¨ng h·m;
3. Vµnh c«n ma s¸t;
4. B¸nh r¨ng gµi sè;
5
rms 5. Lß xo ®Þnh vÞ;
rβ β - Gãc nghiªng cña r¨ng h·m;
rβ - B¸n kÝnh trung b×nh mÆt h·m
2 rms - B¸n kÝnh ma s¸t trung b×nh.
β
H×nh H4-16d : Bé ®ång tèc lo¹i IId kiÓu lß xo ®Þnh vÞ h−íng trôc.
4.4.2 TÝnh to¸n çc th«ng sè c¬ b¶n cña ®ång tèc :
X¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n cña bé ®ång tèc hép sè «t« bao gåm viÖc x¸c ®Þnh
m«-men cÇn thiÕt Mms ®Ó lµm ®ång ®Òu nhanh chãng tèc ®é trong thêi gian tc, bµn kÝnh
ma s¸t rms, chiÒu réng cña bÒ mÆt ma s¸t bms nh»m b¶o ®¶m tuæi thä cho ®ång tèc.
4.4.2.1 M«-men ma s¸t cÇn thiÕt cña bé ®ång tèc : M«-men ma s¸t h×nh thµnh ë bé ®ång
tèc khi gµi sè víi lùc gµi Q ph¶i th¾ng ®−îc m«-men qu¸n tÝnh cña b¸nh r¨ng gµi sè (4)
– xem çc h×nh H4-15, H4-16 - cïng çc khèi l−îng chuyÓn ®éng quay cã liªn quan
®éng häc víi b¸nh r¨ng (4) trong qu¸ tr×nh gµi sè; nghÜa lµ :
∆ω
M ms = J ∑ ik2 (4-35)
tc
Trong ®ã :
J∑ : M«-men qu¸n tÝnh cña b¸nh r¨ng gµi sè vµ cña tÊt c¶ çc khèi l−îng
chuyÓn ®éng quay trong hép sè cã quan hÖ ®éng häc trôc s¬ cÊp hép sè
(th−êng lµ trôc ly hîp); ®−îc qui dÉn vÒ trôc s¬ cÊp, [kgm2];
ik : Tû sè truyÒn thø k cña hép sè t−¬ng øng víi chÕ ®é tÝnh to¸n cña ®ång tèc
(tÝnh tõ trôc s¬ cÊp ®Õn b¸nh r¨ng gµi sè cÇn tÝnh to¸n);
∆ω : Chªnh lÖch tèc ®é gi÷a b¸nh r¨ng gµi sè vµ bé ®ång tèc, [rad/s] ;
tc : Thêi gian lµm ®ång ®Òu tèc ®é gi÷a bé ®ång tèc vµ b¸nh r¨ng gµi sè, [s].
) Thêi gian tc ®Æc tr−ng cho tÝnh hiÖu qu¶ cña bé ®ång tèc. Thêi gian tc cµng nhá
qu¸ tr×nh lµm ®ång ®Òu tèc ®é cµng nhanh. Tuy nhiªn, nÕu tc nhá qu¸, theo (4-35) m«-
men ma s¸t yªu cÇu sÏ lín, ®ßi hái kÝch th−íc cña bé ®ång tèc ph¶i lín; lµm cho kÝch
th−íc chung cña hép sè trë nªn lín vµ kång kÒnh. Trong tÝnh to¸n, tc ®−îc chän theo
kinh nghiÖm, phô thuéc vµo chñng lo¹i xe vµ tuú theo nhãm sè truyÒn cao hay sè truyÒn
thÊp :
+ §èi víi «t« du lÞch : tc = 0,15 ÷ 0,30 [s] cho çc sè cao;
tc = 0,50 ÷ 0,80 [s] cho sè thÊp;
+ §èi víi «t« t¶i vµ kh¸ch : tc = 0,30 ÷ 0,80 [s] cho çc sè cao;
tc = 1,00 ÷ 1,50 [s] cho çc sè thÊp;
* Riªng ®èi víi hép sè phô bè trÝ sau hép sè chÝnh cña hép sè nhiÒu cÊp th× :
tc = 1,00 ÷ 2,00 [s].
) Chªnh lÖch tèc ®é gãc ∆ω phô thuéc vµo tû sè truyÒn võa nh¶ sè ik ±1 vµ tû sè
truyÒn s¾p gµi sè ik. Trong tÝnh to¸n thiÕt kÕ ®ång tèc, chªnh lÖch tèc ®é gãc cña hai
sè truyÒn kÒ nhau ∆ω ®−îc x¸c ®Þnh tõ tèc ®é gãc cña ®éng c¬ khi b¾t ®Çu sang sè
ωeo :
1 1
∆ω = ω eo − (4-35b)
ik ik ±1
Trong ®ã :
ik ±1 : Tû sè truyÒn tÝnh tõ trôc s¬ cÊp ®Õn trôc bé ®ång tèc cña hép sè øng víi
sè truyÒn võa nh¶ sè (®Ó tiÕn hµnh gµi sè thø ik);
ωeo : Tèc ®é gãc cña ®éng c¬ khi b¾t ®Çu chuyÓn sè, [rad/s]. Gi¸ trÞ nµy ®−îc
x¸c ®Þnh theo kinh nghiÖm nh− :
Tèc ®é gãc ®éng c¬ ωeo[rad/s] khi b¾t ®Çu sang sè.
ChÕ ®é §éng c¬ x¨ng (Carbuarat¬) §éng c¬
sang sè Xe du lÞch Xe t¶i vµ kh¸ch Diezel
(0,7÷0,8)ωN
Tõ sè thÊp lªn sè cao (0,6÷0,7)ωN (0,75÷0,85)ωN
vµ ≥ ωM
(0,5÷0,6)ωN,
Tõ sè cao vÒ sè thÊp (0,4÷0,5)ωN (0,9÷1,0)ωM
vµ ≥ ωM
Trong ®ã : ωN, ωM t−¬ng øng lµ tèc ®é gãc cña ®éng c¬ øng víi c«ng suÊt cùc ®¹i,
m«-men cùc ®¹i cña ®éng c¬.
) M«-men qu¸n tÝnh khèi l−îng qui dÉn J∑ ®−îc x¸c ®Þnh tuú thuéc s¬ ®å ®éng
häc cô thÓ cña hép sè vµ vÞ trÝ bè trÝ bé ®ång tèc.
Víi hép sè ba trôc, bé ®ång tèc bè trÝ trªn trôc thø cÊp, c«ng thøc tÝnh J∑ cïng
víi ∆ω vµ ik ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau :
⎧ m
⎪ ∑ J = J 1 + J i
2 a
−2
+ ∑ J zj i −j 2 + J l il− 2
⎪ j =1
⎪⎪ 1 1
⎨∆ω = ω eo − (4-35c)
⎪ ih ih ±1
⎪i = i
⎪k h
⎪⎩
Trong ®ã :
J1 : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña trôc s¬ cÊp hép sè (th−êng chÝnh lµ trôc
ly hîp) vµ tÊt c¶ çc chi tiÕt nèi víi trôc (nh− ®Üa bi ®éng ly hîp), [kg.m2];
J2 : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña trôc trung gian vµ tÊt c¶ çc chi tiÕt g¾n
trªn trôc trung gian, [kg.m2];
ia : Tû sè truyÒn cña cÆp b¸nh r¨ng lu«n lu«n ¨n khíp cña hép sè;
Jzj : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña b¸nh r¨ng bÞ ®éng (quay tr¬n trªn trôc
thø cÊp ®ång thêi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng chñ ®éng trªn trôc trung gian) cña cÆp b¸nh
r¨ng gµi sè thø j, [kg.m2];
ij : Tû sè truyÒn cña hép sè øng víi cÆp b¸nh r¨ng gµi sè thø j;
j : ChØ sè ®Ó chØ b¸nh r¨ng quay tr¬n thø j trªn trôc thø cÊp;
m : Sè l−îng b¸nh r¨ng quay tr¬n trªn trôc thø cÊp (th−êng xuyªn ¨n khíp víi
b¸nh r¨ng chñ ®éng trªn trôc trung gian);
Jl : M« men qu¸n tÝnh khèi l−îng cña b¸nh r¨ng sè lïi cã quan hÖ ®éng häc
th−êng xuyªn víi b¸nh r¨ng trªn trôc trung gian cïng víi çc khèi l−îng quay theo kh¸c
qui dÉn vÒ trôc cña nã, [kgm2];
il : Tû sè truyÒn cña çc b¸nh r¨ng sè lïi; tÝnh tõ trôc s¬ cÊp hép sè ®Õn b¸nh
r¨ng sè lïi th−êng xuyªn cã quan hÖ ®éng häc víi b¸nh r¨ng trªn trôc trung gian;
Víi hép sè nhiÒu cÊp mµ hép sè phô bè trÝ phÝa sau (h×nh H4-7a,b) th× c«ng
thøc (4-35c) còng ®óng cho bé ®ång tèc cña hép sè chÝnh vµ c¶ hép sè phô cã s¬ ®å
®éng häc t−¬ng ®−¬ng. ChØ chó ý thªm r»ng ®èi víi ®ång tèc cña hép sè phô , th× thµnh
phÇn m«-men qu¸n tÝnh cña trôc s¬ cÊp J1 chÝnh lµ m«-men qu¸n tÝnh cña trôc thø cÊp
hép sè chÝnh (bao gåm c¶ çc chi tiÕt cè ®Þnh trªn ®ã nh− çc bé ®ång tèc, èng gµi .. cña
hép sè chÝnh) céng víi m«-men qu¸n tÝnh tæng céng J∑ cña hép sè chÝnh qui dÉn vÒ trôc
thø cÊp cña hép sè chÝnh (tøc lµ trôc s¬ cÊp cña hép sè phô). NghÜa lµ :
⎧ mp
J
⎪ ∑p = ( J 1p + J i
∑ h
2
) + J i −2
2 p ap + ∑ J zjp i −jp2
⎪ jp =1
⎪
⎪ 1 1 1
⎨∆ω p = (ω eo ) − (4-36)
⎪ ih i p i p ±1
⎪i = i
⎪ kp p
⎪⎩
ë ®©y, chØ sè p ®Ó chØ t−¬ng øng cho çc th«ng sè cña hép sè phô, ng−îc l¹i çc
th«ng sè kh«ng cã chØ sè p, ®Ó chØ t−¬ng øng cho hép sè chÝnh (ωeo, J∑, ih).
4.4.2.2 B¸n kÝnh ma s¸t cña bé ®ång tèc :
NÕu gäi Rms lµ b¸n kÝnh trung b×nh cña vµnh c«n ma s¸t bé ®ång tèc, th× m« men
ma s¸t ®−îc t¹o ra do lùc Ðp Q t¸c dông lªn ®«i bÒ mÆt ma s¸t cña ®ång tèc ®−îc x¸c
®Þnh b»ng :
Q.µ .Rms
M ms = (4-37)
sin α
Trong ®ã :
Q : Lùc Ðp t¸c dông theo chiÒu trôc lªn ®«i bÒ mÆt ma s¸t, [N];
µ : HÖ sè ma s¸t gi÷a ®«i bÒ mÆt ma s¸t;
α : Gãc c«n cña ®«i bÒ mÆt ma s¸t (xem çc h×nh H4-15, h×nh H4-16);
Rms : B¸n kÝnh trung b×nh cña ®«i bÒ mÆt ma s¸t, [m];
Tõ çc ph−¬ng tr×nh (4-35) ®Õn (4-37), rót ra b¸n kÝnh ma s¸t Rms :
M ms . sin α
Rms = (4-38)
Q.µ
Trong tÝnh to¸n, Mms ®−îc x¸c ®Þnh tõ çc ph−¬ng tr×nh (4-35), (4-36). Víi vËt
liÖu cña ®«i bÒ mÆt ma s¸t lµ ®ång thau vµ lµm viÖc trong dÇu th× µ ≈ 0,06.
Khi gãc c«n α cµng nhá, m«-men ma s¸t Mms do lùc Q t¹o ra cµng lín vµ nh− vËy
cã lîi cho viÖc gµi sè. NghÜa lµ l¸i xe chØ cÇn t¸c dông mét lùc nhá lªn cÇn ®iÒu khiÓn
(P) còng ®ñ ®Ó t¹o ra m«-men ma s¸t cÇn thiÕt nh»m lµm ®ång ®Òu nhanh chãng tèc ®é
cho bé ®ång tèc. Tuy vËy, gãc c«n α kh«ng ®−îc nhá h¬n gãc ma s¸t cña ®«i bÒ mÆt ma
s¸t ®Ó b¶o ®¶m cho çc mÆt c«n dÔ dµng tho¸t khái nhau khi nh¶ sè. Víi vËt liÖu cña ®«i
bÒ mÆt ma s¸t lµ ®ång thau th× gãc c«n α tèt nhÊt lµ 6 ÷ 70.
Quan hÖ gi÷a lùc Ðp Q vµ lùc trªn cÇn ®iÒu khiÓn P ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua tû sè
truyÒn tõ cÇn ®iÒu khiÓn ®Õn cÇn g¹t ®ång tèc nh− sau :
Q = P.idk .η dk (4-39)
Trong ®ã :
P : Lùc danh nghÜa t¸c dông lªn cÇn ®iÒu khiÓn,
P = 60 [N] ®èi víi xe du lÞch vµ xe buýt;
P = 100 [N] ®èi víi xe t¶i;
idk : Tû sè truyÒn çc ®ßn ®iÒu khiÓn, trong tÝnh to¸n cã thÓ lÊy idk = 1,5 ÷ 2,5;
ηdk : HiÖu suÊt cña c¬ cÊu ®iÒu khiÓn; cã thÓ chän ηdk = 0,85 ÷ 0,95;
4.4.2.3 Gãc nghiªng cña bÒ mÆt h·m β :
M« men ma s¸t Mms h×nh thµnh ë vµnh c«n ma s¸t cña ®ång tèc sÏ th«ng qua çc
chèt h·m (hoÆc vµnh r¨ng h·m), t¸c dông ng−îc lªn çc bÒ mÆt nghiªng gãc β (cßn gäi
lµ mÆt h·m) çc lùc vßng P’ vµ lùc chiÒu trôc Q’ ®−îc x¸c ®Þnh theo m« men ma s¸t Mms
vµ gãc nghiªng β nh− sau :
⎧ M ms
⎪P' = Rβ
⎪
⎨ (4-40)
⎪Q' = P' M ms
=
⎪ tgβ Rβ .tgβ
⎩
Trong ®ã :
Rβ : Bµn kÝnh quay trung b×nh cña mÆt h·m, [m];
β : Gãc nghiªng bÒ mÆt h·m.
Ph¶n lùc chiÒu trôc Q’ t¸c dông ng−îc lªn bé phËn nèi cã chiÒu ng−îc víi chiÒu
lùc gµi sè Q. Víi mét gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh cña m« men ma s¸t Mms (øng víi mét lùc gµi Q)
th× gi¸ trÞ cña ph¶n lùc Q’ phô thuéc vµo gãc nghiªng β. Khi thiÕt kÕ, gãc nghiªng β chØ
cÇn ®ñ nhá ®Ó b¶o ®¶m sao cho Q’ ≥ Q nh»m h·m vµ gi÷ kh«ng cho èng nèi dÞch chuyÓn
khi çc bÒ mÆt ma s¸t ch−a ®ång ®Òu tèc ®é. NÕu gãc nghiªng β nhá qu¸ sÏ c¶n trë sù di
chuyÓn cña èng nèi ®i vµo gµi sè khi ®ång tèc ®· ®ång ®Òu tèc ®é.
Tõ ®iÒu kiÖn Q’ ≥ Q, thay Mms tõ biÓu thøc (4-37) vµo (4-39), ta ®−îc :
Q.µ .Rms µ .Rms

≥Q hay ≥ tgβ (4-41)
sin α .Rβ .tgβ sin α .Rβ
BiÓu thøc (4-40) lµ c¬ së ®Ó thiÕt kÕ gãc nghiªng β cña mÆt h·m ®Ó b¶o ®¶m h·m
®ång tèc khi nã ch−a ®ång ®Òu tèc ®é ®ång thêi cho phÐp èng nèi cña ®ång tèc di
chuyÓn dÔ dµng ®i vµo gµi sè khi bé ®ång tèc ®· ®¹t ®−îc sù ®ång ®Òu tèc ®é. B¸n kÝnh
trung b×nh cña bÒ mÆt h·m Rβ ®−îc x¸c ®Þnh theo ®iÒu kiÖn kÕt cÊu cña ®ång tèc. Khi
thiÕt kÕ, tuú thuéc vµo kiÓu ®ång tèc mµ gi¸ trÞ trung b×nh cña Rβ ®−îc chän trong
kho¶ng Rβ ≈ (0,75 ÷ 1,25)Rms.
4.4..2.4 ChiÒu réng bÒ mÆt ma s¸t cña ®ång tèc :
ChiÒu réng bÒ mÆt vµnh c«n ma s¸t cña ®ång tèc sÏ cã kÝch th−íc ®ñ lín sao cho
¸p lùc ph¸p sinh ra trªn bÒ mÆt kh«ng lín qu¸ nh»m b¶o ®¶m tuæi thä cÇn thiÕt cho bÒ
mÆt vµnh ma s¸t cña dång tèc.
Do gãc nghiªng cña vµnh c«n ma s¸t nhá (α ≈ 6 ÷ 70) nªn cã thÓ xem chiÒu réng
bÒ mÆt vµnh c«n ma s¸t nh− lµ chiÒu dµi h×nh trô cã ®−êng kÝnh b»ng 2Rms.
Gäi pN lµ ¸p lùc ph¸p tuyÕn t¸c dông lªn bÒ mÆt trô th× ta cã thÓ viÕt m«men ma
s¸t t¸c dông lªn bÒ mÆt b»ng:
Mms = (π.2.R ms .b ms .p N ).µ.R ms (4-42)
Suy ra chiÒu réng bÒ mÆt vµnh c«n ma s¸t bms [m] ph¶i ®ñ lín ®Ó ¸p lùc ph¸p
tuyÕn pN t¸c dông lªn bÒ mÆt lµ nhá:
M ms
bms ≥ (4-43)
2.π.µ.[p N ].R 2ms
Trong ®ã:
[pN] : Gi¸ trÞ ¸p suÊt ph¸p tuyÕn cho phÐp t¸c dông lªn bÒ mÆt c«n ma s¸t.
Víi vËt liÖu cña vµnh c«n ma s¸t th−êng ®−îc lµm b»ng ®ång thau vµ ®−îc b«i
tr¬n b»ng dÇu trong cac-te cña hép sè th× gi¸ trÞ ¸p suÊt lµm viÖc cho phÐp n»m trong
kho¶ng [pN] ≈ (1,0 ÷1,5) [MN/m2].
HÖ sè ma s¸t cña chóng trong m«i tr−êng dÇu nh− ®· nªu trªn µ ≈ 0,06 ÷ 0,07.
M«men ma s¸t Mms ®−îc x¸c ®Þnh tõ ph−¬ng tr×nh (4-35) hoÆc (4-37) víi b¸n kÝnh
ma s¸t ®· ®−îc x¸c ®Þnh theo (4-38).
NÕu thay Mms tõ (4-37) th× (4-43) cã thÓ ®−îc viÕt l¹i :
Pdk .i dk .ηdk
bms ≥ (4-43b)
2.π.[p N ].R ms .sin α
4.4.2.5 X¸c ®Þnh thêi gian gµi sè thùc tÕ cña ®ång tèc :
Khi tÝnh to¸n ®ång tèc theo ph−¬ng ph¸p tr×nh bµy trªn, chóng ta ®· gi¶ thiÕt r»ng
trong qu¸ tr×nh gµi ®ång tèc th× vËn tèc xe kh«ng ®æi. Thùc tÕ, khi gµi ®ång tèc, do c¾t ly
hîp (hoÆc gi¶m vÞ trÝ cung cÊp nhiªn liÖu cho ®éng c¬ vÒ chÕ ®é kh«ng t¶i - ®èi víi «t«
sö dông ly hîp thñy lùc) nªn tèc ®é xe gi¶m trong qu¸ tr×nh gµi sè. NghÜa lµ çc chi tiÕt
nèi víi trôc s¬ cÊp hép sè sÏ chuyÓn ®éng chËm dÇn theo tèc ®é cña xe trong thêi gian
gµi ®ång tèc. Tøc lµ m« men ma s¸t cÇn thiÕt ph¶i cã ®Ó kh¾c phôc m«men qu¸n tÝnh ë
biÓu thøc (4-35 ) ph¶i ®−îc hiÖu chØnh b»ng :
⎛ ∆ω ⎞
M ms = J ∑ ik2 ⎜⎜ ± ε c ⎟⎟ (4-44)
⎝ tc ⎠
Trong ®ã: εc chÝnh lµ gia tèc gãc cña trùc thø cÊp do xe gi¶m tèc ®é khi sang sè.
DÊu + øng víi tr−êng hîp g¸i sè tõ sè thÊp lªn sè cao.
DÊu - øng víi tr−êng hîp g¸i sè tõ sè cao vÒ sè thÊp.
Suy ra thêi gian chuyÓn sè thùc tÕ khi gµi ®ång tèc t−¬ng øng lµ :
J ∑ ik2 ∆ω
tc =
(M ms m J ∑ ik2 ε c ) (4-45)
ë ®©y : DÊu - øng víi tr−êng hîp g¸i sè tõ sè thÊp lªn sè cao.
DÊu + øng víi tr−êng hîp g¸i sè tõ sè cao vÒ sè thÊp.
M«men ma s¸t Mms ®−îc tÝnh theo c«ng thøc (4-37) khi ®· x¸c ®Þnh b¸n
kÝnh ma s¸t Rms.
Cßn gia tèc εc ®−îc x¸c ®Þnh tõ qu¸ tr×nh gi¶m tèc cña xe trong khi sang sè :
g .ψ .ick
εc = (4-46)
δ .Rbx .η ck
Trong ®ã : g lµ gia tèc träng tr−êng (g = 9,81 [m/s2]).
ψ lµ hÖ sè c¶n tæng céng cña ®−êng.
ick, ηck tû sè truyÒn vµ hiÖu suÊt truyÒn lùc tÝnh tõ b¸nh r¨ng gµi ®ang
tÝnh cña ®ång tèc ®Õn b¸nh xe chñ ®éng «t« Rbx .
δ hÖ sè xÐt ®Õn çc khèi l−îng quay trong hÖ thèng truyÒn lùc ®Õn lùc
qu¸ tÝnh chuyÓn ®éng tÝnh tiÕn cña «t«.
4.4.2.6 C«ng tr−ît riªng cña ®ång tèc:
C«ng tr−ît riªng cña ®ång tèc ®−îc ®¸nh gi¸ bëi c«ng tr−ît cña ®«i bÒ mÆt vµnh
ma s¸t trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch cña vµnh ma s¸t nh− sau:
L ms
lr = (4-47)
2.π.R bx .b ms
Trong ®ã:
Lms : C«ng tr−ît do ma s¸t tr−ît cña ®«i bÒ mÆt ma s¸t ®ång tèc [J]. C«ng tr−ît
Lms cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc ®Ò xuÊt cña gi¸o s− Griskevich nh− sau:
tc
L ms = M ms .(∆ω ± ε c .t c ). (4-48)
2
¥ ®©y ∆ω lµ chªnh lÖch tèc ®é gãc gi÷a hai sè truyÒn; ®−îc x¸c ®Þnh theo (4-35c)
hoÆc (4-36) tïy theo bé ®ång tèc ë hép sè chÝnh hay hép sè phô. Cßn gia tèc εc ®−îc x¸c
®Þnh theo (4-46) vµ tc lµ thêi gian chuyÓn sè thùc tÕ vµ ®−îc x¸c ®Þnh theo (4-45).
Gi¸ trÞ c«ng tr−ît riªng lr tÝnh theo (4-47) th−êng n»m trong giíi h¹n sau:
+ §èi víi xe con, t¶i vµ kh¸ch cë nhá : lr ≤ 100 [KJ/m2]
+ §èi víi t¶i vµ kh¸ch trung b×nh : lr ≤ 200 [KJ/m2]
+ §èi víi t¶i lín vµ cùc lín : lr ≤ 500 [KJ/m2]
== ==
Ch−¬ng 4
truyÒn ®éng çc-®¨ng
1 C«ng dông - yªu cÇu - ph©n lo¹i :
1.1 C«ng dông :
TruyÒn ®éng çc-®¨ng dïng ®Ó truyÒn chuyÓn ®éng vµ m«men xo¾n gi÷a çc trôc
kh«ng n»m trªn cïng mét ®−êng th¼ng; mµ th−êng c¾t nhau d−íi mét gãc α nµo ®ã vµ
gi¸ trÞ cña nã cã thÓ thay ®æi trong qu¸ tr×nh xe chuyÓn ®éng.
Trªn «t« m¸y kÐo, truyÒn ®éng çc-®¨ng th−êng dïng ®Ó truyÒn chuyÓn ®éng vµ
m« men xo¾n tõ hép sè (hoÆc tõ hép ph©n phèi) ®Õn çc cÇu chñ ®éng, tõ cÇu chñ ®éng
®Õn çc b¸nh xe chñ ®éng dÉn h−íng hoÆc çc b¸nh xe chñ ®éng trong hÖ thèng treo
®éc lËp. Ngoµi ra, truyÒn ®éng çc-®¨ng còng dïng ®Ó truyÒn chuyÓn ®éng vµ m« men
xo¾n gi÷a çc côm riªng kh¸c trªn «t« nh− : têi trang bÞ phô, trôc l¸i trong hÖ thèng l¸i.
1.2 Yªu cÇu :
§Ó b¶o ®¶m c«ng dông nªu trªn, ngoµi çc yªu cÇu chung vÒ søc bÒn vµ kÕt cÊu
gän nhÑ, truyÒn ®éng çc-®¨ng trªn «-t« m¸y kÐo cßn ph¶i tho¶ m·n çc yªu cÇu ®Æc
tr−ng sau :
c Víi bÊt k× sè vßng quay nµo cña trôc çc-®¨ng (øng víi çc sè truyÒn cña hép
sè) kh«ng ®−îc cã dao ®éng, va ®Ëp, kh«ng cã t¶i ®éng lín do m« men qu¸n tÝnh g©y ra.
d Çc trôc çc-®¨ng ph¶i b¶o ®¶m quay ®Òu, kh«ng cã hiÖn t−îng c«ng h−ëng
víi bÊt k× chÕ ®é lµm viÖc nµo.
e HiÖu suÊt truyÒn ®éng cao, kÓ c¶ víi khi gãc lÖch α gi÷a hai trôc lín.
1.3 Ph©n lo¹i :
Tuú theo c«ng dông, tÝnh chÊt ®éng häc, kÕt cÊu..., cã thÓ ph©n lµm çc lo¹i sau :
Theo c«ng dông trªn «t« m¸y kÐo :
- TruyÒn ®éng çc-®¨ng chÝnh : nèi hép sè hoÆc hép ph©n phèi víi truyÒn lùc
chÝnh cña cÇu chñ ®éng (th−êng cã gãc lÖch trôc çc-®¨ng α kh«ng qu¸ 200).
- TruyÒn ®éng çc-®¨ng trong çc cÇu chñ ®éng : nèi truyÒn lùc chÝnh víi çc
b¸nh xe chñ ®éng (cã gãc lÖch trôc α ®Õn 400 ®èi víi çc b¸nh xe chñ ®éng
dÉn h−íng hoÆc α < 200 ®èi víi çc b¸nh xe chñ ®éng kh«ng dÉn h−íng).
- TruyÒn ®éng çc-®¨ng trong çc côm phô cã gãc lÖch trôc α kh«ng qu¸ 200.
Theo tÝnh chÊt ®éng häc cã :
- Lo¹i khíp çc-®¨ng kh¸c tèc (th−êng víi gãc α ≤ 200) lµ khíp çc-®¨ng cã
tèc ®é gãc cña trôc bÞ ®éng ω2 kh¸c víi tèc ®é gãc cña trôc chñ ®éng ω1.
- Lo¹i khíp çc-®¨ng ®ång tèc (th−êng víi gãc α ≤ 450) lµ khíp çc-®¨ng cã
tèc ®é gãc cña trôc bÞ ®éng ω2 lu«n b»ng tèc ®é gãc cña trôc chñ ®éng ω1.
Theo kÕt cÊu cña khíp çc-®¨ng cã :
- Lo¹i khíp çc-®¨ng kh¸c tèc : gåm cã lo¹i cøng, lo¹i mÒm.
- Lo¹i khíp çc-®¨ng ®ång tèc : gåm cã lo¹i ®ång tèc kÐp, ®ång tèc cam, ®ång
tèc bi kiÓu r·nh ph©n chia, ®ång tèc bi kiÓu ®ßn ph©n chia.
§Ó b¶o ®¶m çc yªu cÇu nªu trªn, th× truyÒn ®éng çc-®¨ng cã thÓ dïng mét
khíp çc-®¨ng ®ång tèc (hoÆc hai khíp ®ång tèc tuú theo yªu cÇu cña côm truyÒn ®éng)
hoÆc hai khíp çc-®¨ng kh¸c tèc víi gi¶i ph¸p sao cho tèc ®é gãc trôc bÞ ®éng cña khíp
çc-®¨ng thø hai b»ng tèc ®é gãc trôc chñ ®éng cña khíp çc-®¨ng thø nhÊt. §«i khi
còng cã thÓ dïng ®Õn ba, bèn khíp çc-®¨ng kh¸c tèc víi gèi tùa trung gian trong
tr−êng hîp kho¶ng çch cña hai côm chi tiÕt m¸y kh¸ lín nh− xe kh¸ch hoÆc xe t¶i cã
chiÒu dµi c¬ së lín. Lóc nµy còng ph¶i yªu cÇu tèc ®é gãc cña trôc bÞ ®éng cña khíp
çc-®¨ng thø ba ph¶i b»ng tèc ®é gãc cña trôc chñ ®éng cña khíp çc-®¨ng thø nhÊt.
Trªn h×nh H5-1 : tr×nh bµy s¬ ®å truyÒn ®éng çc-®¨ng chÝnh trªn «t« nèi gi÷a
hép sè (1) víi cÇu chñ ®éng (5). TruyÒn ®éng çc-®¨ng gåm hai trôc (2) vµ (4) víi hai
khíp nèi hai ®Çu víi hép sè (1) vµ cÇu chñ ®éng (5). Khíp nèi trung gian l¾p gÇn æ ®ì
mÒm trung gian (3) cho phÐp thay ®æi ®−îc chiÒu dµi nhê khíp nèi then hoa. §iÒu nµy
nh»m b¶o ®¶m cho truyÒn ®éng çc-®¨ng lµm viÖc b×nh th−êng khi cÇu chñ ®éng (5) cã
sù dÞch chuyÓn t−¬ng ®èi so víi khung xe th«ng qua bé phÇn ®µn håi cña hÖ thèng treo.
2 3
1 4
5
H×nh H5-1: TruyÒn ®éng çc d¨ng chÝnh trªn «t«
Trªn h×nh H5-2 tr×nh bµy s¬ ®å truyÒn ®éng çc-®¨ng trong cÇu chñ ®éng :
3
2
12 5
H×nh H5-2: TruyÒn ®éng çc ®¨ng nèi truyÒn lùc chÝnh vµ b¸nh xe
H×nh H5-2 : S¬ ®å truyÒn ®éng çc-®¨ng nèi gi÷a truyÒn lùc chÝnh (5) víi b¸nh
xe chñ ®éng dÉn h−íng ë hÖ thèng treo ®éc lËp. TruyÒn ®éng çc-®¨ng gåm hai khíp
çc-®¨ng ®ång tèc (12). Trong ®ã khíp phÝa ngoµi (phÝa b¸nh xe) cã vÞ trÝ thuéc ®−êng
t©m cña trô quay ®øng ®Ó cho phÐp quay b¸nh xe dÉn h−íng quay khi xe ®i vµo ®−êng
vßng. Khíp çc ®¨ng bªn trong cã thÓ dïng ®ång tèc kÐp (hai khíp cac-d¨ng ch÷ thËp)
®Ó b¶o ®¶m cho hÖ thèng treo dao ®éng so víi khung xe. Khíp tr−ît then hoa (2) nh»m
cho phÐp trôc çc-®¨ng thay ®æi chiÒu dµi khi dao ®éng. Æ ®ì (3) ®Ó ®Þnh vÞ chÝnh x¸c vÞ
trÝ cña khíp cac-®¨ng ®ång tèc bªn ngoµi sao cho n»m trªn trôc cña trô quay ®øng.
2 ph©n tÝch ®Æc ®iÓm kÕt cÊu vµ x¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n :
2.1 TruyÒn ®éng çc-®¨ng kh¸c tèc :
a) §éng häc cña c¬ cÊu çc-®¨ng kh¸c tèc :
A A
1
B
ϕ1
α
2 ϕ2
H×nh H5-3 : S¬ ®å nguyªn lý truyÒn ®éng çc-®¨ng kh¸c tèc
XÐt ®iÓm A n»m trªn ®Çu chèt ®øng cña ch÷ thËp (h×nh H5-3). Khi trôc (1) quay,
®iÓm A vÏ nªn vßng trßn b¸n kÝnh OA trong mÆt ph¼ng th¼ng ®øng mp(d). §iÓm B
t−¬ng øng n»m trªn ®Çu chèt kia (t¹m gäi lµ chèt ngang) cña ch÷ thËp khi Êy sÏ vÏ nªn
vßng trßn n»m trong mÆt ph¼ng nghiªng lËp víi mÆt ®øng mp(d) mét gãc α. §−êng
th¼ng qua t©m O cña chèt ch÷ thËp vµ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng chøa hai t©m trôc cña
hai n¹ng chÝnh lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng chuyÓn dÞch cña hai chèt ch÷ thËp.
Nh− vËy, khi çc trôc quay th× hai chèt ch÷ thËp lÇn l−ît l¾c quanh trôc kia trong
gãc giíi h¹n α. Sau mçi vßng quay cña chèt thø nhÊt, sÏ cã hai lÇn chèt thø hai thuéc
mÆt ph¼ng cña chèt thø nhÊt; vµ ng−îc l¹i còng cã hai lÇn chèt thø nhÊt thuéc mÆt ph¼ng
cña chèt thø hai. Do ®ã, cã hiÖn t−îng quay kh«ng ®Òu cña trôc n¹ng thø hai (2) khi trôc
n¹ng thø nhÊt (1) quay ®Òu.
Theo gi¸o tr×nh nguyªn lý m¸y, víi bÊt kú vÞ trÝ nµo cña çc trôc, ta cã biÓu thøc
quan hÖ ®éng häc cña çc trôc n¹ng çc-®¨ng kh¸c tèc ch÷ thËp :
tgϕ 1 = tgϕ 2 . cos α . (5-1)
Trong ®ã : ϕ1, ϕ2 : Gãc quay cña trôc chñ ®éng vµ trôc bÞ ®éng cña çc-®¨ng;
α : Gãc lÖc trôc cña hai trôc n¹ng çc-®¨ng.
(ϕ 2 − ϕ 1 )
5
4 α = 300
α = 200
3
2
1 α = 100
0
-1 0 15 30 45 60 75 90 105 120 135 150 165 180
-2
-3
-4
-5
Gãc quay trôc chñ ®éng ϕ 1 [®é]
H×nh H5-4a : §å thÞ biªn thiªn hiÖu (ϕ1- ϕ2) theo gãc quay trôc chñ ®éng ϕ1
LÊy ®¹o hµm theo thêi gian hai vÕ cña ph−¬ng tr×nh (5-1) ta ®−îc :
dϕ 1 1 dϕ 2 1
. = . . cos α . (5-2)
dt cos ϕ 1
2
dt cos 2 ϕ 2
Sau khi biÕn ®æi l−îng gi¸c, ta ®−îc quan hÖ vËn tèc gãc cña hai trôc :
ω2 cos α
= (5-3)
ω 1 sin ϕ 1 + cos 2 α . cos 2 ϕ 1
2
§å thÞ trªn h×nh H5-4a biÓu thÞ sù thay ®æi hiÖu sè tèc gãc quay (ϕ1- ϕ2) sau nöa
vßng quay cña trôc chñ ®éng ϕ1 øng víi çc gäc lÖch trôc α kh¸c nhau 100, 200, 300. Sau
nöa vßng quay, trôc bÞ ®éng (2) mét lÇn v−ît nhanh h¬n trôc chñ ®éng (1) vµ mét lÇn
chËm h¬n trôc (1). §å thÞ trªn h×nh H5-4b biÓu thÞ sù thay ®æi tû sè tèc ®é gãc (ω2/ω1)
sau nöa vßng quay cña trôc chñ ®éng ϕ1 øng víi çc gäc lÖch trôc α t−¬ng øng.
ω2/ω1
1.20
1.15
1.10
1.05
1.00
0.95
α = 100
0.90
α = 200
0.85
α = 300
0.80
0 45 90 135 180
Gãc quay cña trôc chñ ®éng ϕ 1 [®é]
H×nh H5-4b : BiÕn thiªn tû sè tèc ®é gãc (ω2/ω1) theo gãc quay trôc chñ ®éng ϕ1
Tõ ®å thÞ, ta thÊy :
) Tèc ®é gãc cña trôc bÞ ®éng ω2 lu«n lu«n kh¸c víi tèc ®é gãc cña trôc chñ
®éng ω1 (sau nöa vßng quay, nã cã hai lÇn ®¹t gi¸ trÞ b»ng tèc ®é gãc cña trôc chñ
®éng). Nãi çch kh¸c, khi trôc chñ ®éng quay ®Òu, trôc bÞ ®éng (2) vÉn quay kh«ng ®Òu.
) Sù quay kh«ng ®Òu cña trôc bÞ ®éng so víi trôc chñ ®éng cµng t¨ng khi gãc α
cµng lín. Biªn ®é dao ®éng cña tû sè (ω2/ω1) phô thuéc vµo gãc lÖch α nh− sau :
⎛ω2 ⎞ 1 ⎛ω2 ⎞
⎜⎜ ⎟⎟ = vµ ⎜⎜ ⎟⎟ = cos α (5-4)
⎝ω2 ⎠ max cos α ⎝ω2 ⎠ min
b) Çc gi¶i ph¸p lµm ®ång ®Òu tèc ®é cho hÖ çc-®¨ng kh¸c tèc :
♦ HÖ çc-®¨ng kÐp : Mét hÖ thèng truyÒn ®éng çc-®¨ng gåm tæ hîp hai khíp
çc-®¨ng kh¸c tèc vµ ba trôc (h×nh H5-5) trong ®ã trôc bÞ ®éng cña khíp çc-®¨ng thø
nhÊt (A) ®ång thêi lµ trôc chñ ®éng cña khíp çc-®¨ng thø hai (B). Gãc quay t−¬ng øng
cña çc trôc ®−îc ký hiÖu nh− sau :
ϕ1 : Gãc quay cña trôc thø nhÊt (1);
ϕ2 : Gãc quay cña trôc thø hai (2);
ϕ3 : Gãc quay cña trôc thø ba (3);
A α12 B
ϕ2 α23
ϕ1 ϕ3
H×nh H5-5 : S¬ ®å hÖ çc-®¨ng kÐp gåm hai khíp kh¸c tèc
Sö dông biÓu thøc (5-1) lÇn l−ît ¸p dông cho khíp çc-®¨ng thø nhÊt (1-A-2) vµ
khíp çc-®¨ng thø hai (2-B-3):
⎧tgϕ 1 = tgϕ 2 . cos α 12

⎨ (5-5*)
⎩tg (ϕ 2 ± π / 2) = tg (ϕ 3 ± π / 2). cos α 23
Trong ®ã :
α12 : Gãc lÖch trôc gi÷a trôc thø nhÊt (1) vµ trôc thø hai (2) cña khíp (A);
α23 : Gãc lÖch trôc gi÷a trôc thø hai (2) vµ trôc thø ba (3) cña khíp (B);
(*) : §èi víi khíp çc-®¨ng (B) cã sù lÖch pha ± π/2 so víi khíp thø nhÊt khi
xÐt cïng hÖ to¹ ®é chung víi khíp (A).
Tõ (5-5*) suy ra quan hÖ vÒ gãc quay cña trôc thø ba (3) so víi trôc thø nhÊt (1) :
cos α 23
tgϕ 3 = tgϕ 1 . (5-6)
cos α 12
NÕu α32 = α12 th× chóng ta lu«n lu«n cã ϕ3 = ϕ1; nghÜa lµ cã sù ®ång ®Òu tèc ®é
cña trôc thø ba (3) so víi trôc thø nhÊt (1): ω3 = ω1. §©y lµ gi¶i ph¸p ®¬n gi¶n vµ h÷u
hiÖu ®Ó lµm ®ång ®Òu tèc ®é cña hÖ thèng truyÒn ®éng çc-®¨ng gåm hai khíp kh¸c tèc
vµ ba trôc nh− trªn h×nh H5-6a, b.
Gi¶i ph¸p trªn h×nh H5-6a (trôc thø nhÊt vµ trôc thø ba giao nhau trªn ®−êng
trung trùc cña trôc trung gian) ®−îc sö dông trong çc tr−êng hîp truyÒn ®éng çc côm
phô trªn xe cã ®−êng t©m trôc cña trôc dÇn vµ trôc bÞ dÉn lµ cè ®Þnh (nh− trôc nèi v«
l¨ng l¸i víi c¬ cÊu l¸i cña hÖ thèng l¸i «t«).
α12
ϕ2 α23
ϕ1 ϕ3
H×nh H5-6a : S¬ ®å hÖ çc-®¨ng kÐp gåm hai khíp kh¸c tèc cã trôc giao nhau
ϕ3
α12 α23
ϕ2
ϕ1
H×nh H5-6b : S¬ ®å hÖ çc-®¨ng kÐp gåm hai khíp kh¸c tèc cã trôc song song.
Gi¶i ph¸p trªn h×nh H5-6b (trôc thø nhÊt vµ trôc thø ba song song víi nhau) ®−îc
sö dông chñ yÕu trong hÖ thèng truyÒn lùc «t« nh− nèi hép sè víi truyÒn lùc chÝnh cña
cÇu chñ ®éng, nèi truyÒn lùc chÝnh víi b¸nh xe chñ ®éng ë hÖ thèng treo ®éc lËp. Gi¶i
ph¸p nµy b¶o ®¶m cho çc gãc lÖch çc-®¨ng lu«n b»ng nhau trong bÊt kú dao ®éng nµo
cña çc b¸nh xe chñ ®éng (nhê tÝnh chÊt gãc so le trong cña hai trôc song song).
§Ó gi¶m gãc lÖch trôc cña khíp çc-®¨ng, cã thÓ bè trÝ côm ®éng c¬, ly hîp vµ
hép sè nghiªng xuèng vÒ phÝa sau; trong khi ®ã côm cÇu chñ ®éng cã ®−êng t©m trôc
nèi víi çc ®¨ng ®−îc bè trÝ nghiªng lªn vÒ phÝa tr−íc song song trôc hép sè.
♦ C¬ cÊu çc-®¨ng kÐp : C¬ cÊu çc-®¨ng kÐp lµ biÕn thÓ ®Æc biÖt cña hÖ hai
khíp çc-®¨ng kh¸c tèc ®−îc bè trÝ theo gi¶i ph¸p trôc giao nhau (s¬ ®å h×nh H5-6a);
trong ®ã trôc çc-®¨ng trung gian (2) ®−îc thu ng¾n hoµn toµn (l2 → 0). §Ó b¶o ®¶m cho
çc gãc lÖch α12 vµ α23 lu«n lu«n b»ng nhau víi mäi gãc lÖc α, ng−êi ta ph¶i thiÕt kÕ
thªm mét c¬ cÊu chØnh t©m ®Ó duy tr× α12 = α23. C¬ cÊu çc-®¨ng kÐp kh«ng ®−îc sö
dông trªn «t« do kÕt cÊu kång kÒnh so víi hai ph−¬ng ¸n ®· nªu.
c) §Æc ®iÓm kÕt cÊu :
TruyÒn ®éng çc-®¨ng víi kiÓu çc-®¨ng kh¸c tèc cã cÊu t¹o vµ kÕt cÊu chi tiÕt
kh¸ ®¬n gi¶n : gåm bÝch nèi (1) ®Ó nèi víi trôc thø cÊp cña hép sè, n¹ng çc-®¨ng chñ
®éng (3) quay trong çc æ bi kim (2). Chèt ch÷ thËp cïng víi n¹ng çc-®¨ng bÞ ®éng (5)
cã bÝch nèi (6) ®Ó l¾p ghÐp trôc s¬ cÊp cña truyÒn lùc chÝnh cña cÇu chñ ®éng (côm chi
tiÕt 5 trªn h×nh H5-1).
KÕt cÊu trôc çc-®¨ng ®−îc chÕ t¹o rçng nh»m gi¶m träng l−îng, gi¶m t¶i träng
phô do m« men qu¸n tÝnh g©y ra; ®ång thêi t¨ng ®−îc tÇn sè dao ®éng riªng, dÔ dµng
tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng céng h−ëng ®èi víi trôc çc-®¨ng. Trôc çc-®¨ng ph¶i ®−îc c©n
b»ng tèt sau chÕ t¹o ®Ó tr¸nh rung vµ gi¶m t¶i träng phô ®èi víi çc khíp b¶n lÒ cña ch÷
thËp. §Ó b¶o ®¶m cho trôc çc-®¨ng thay ®æi ®−îc chiÒu dµi (kho¶ng çch gi÷a hai
khíp), ph¶i cã mét ®Çu trôc nèi víi n¹ng çc-®¨ng b»ng mèi ghÐp then hoa.
1 2 3 4 5 6
H×nh H5-7: KÕt cÊu cac-®¨ng ch÷ thËp (cac-®¨ng kh¸c tèc)
2.2 Khíp çc-®¨ng ®ång tèc :
a) §éng häc khíp çc-®¨ng ®ång tèc :
Khíp nèi çc-®¨ng cã tèc ®é trôc thø cÊp lu«n lu«n b»ng tèc ®é trôc s¬ cÊp gäi lµ
khíp çc-®¨ng ®ång tèc (ω2 = ω1). Khíp çc-®¨ng ®ång tèc ®−îc dïng ®Ó truyÒn ®éng
cho cÇu võa chñ ®éng võa dÉn h−íng (nèi truyÒn lùc chÝnh víi b¸nh xe chñ ®éng dÉn
h−íng). V× gãc quay çc b¸nh xe dÉn h−íng lín (tõ 350 ÷ 450), nªn gãc lÖch trôc cña
khíp çc-®¨ng ®ång tèc trong tr−êng hîp nµy còng ph¶i lín.
Nguyªn t¾c c¬ b¶n cña khíp çc-®¨ng ®ång tèc lµ ®iÓm truyÒn lùc lu«n lu«n
n»m trªn mÆt ph¶ng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi hai trôc (dùa trªn nguyªn t¾c lµm viÖc
cña cÆp b¸nh r¨ng nãn ¨n khíp cã tû sè truyÒn b»ng mét; nghÜa lµ çc b¸n kÝnh vßng l¨n
b»ng nhau R1 = R2. §iÒu kh¸c ë ®©y lµ víi çc ®¨ng ®ång tèc gãc lÖch trôc α cã thÓ thay
®æi bÊt kú, tõ 0 ÷ 450).
V× ®iÓm tiÕp xóc P truyÒn lùc tõ trôc chñ ®éng sang trôc bÞ ®éng lu«n n»m trong
mÆt ph¼ng ph©n gi¸c (h×nh H5-8) nªn kho¶ng çch tõ P ®Õn hai trôc lu«n b»ng nhau (R1
= R2). Do ®ã, vËn tèc gãc cña hai trôc ph¶i b»ng nhau (ω1 = ω2).
O Ta cã tèc ®é tÞnh tiÕn cña ®iÓm tiÕp xóc

ω1 chung P :
ω2
P VP1 = VP2 hay ω1.R1 = ω2.R2
V× R1 = R2 nªn ω1 = ω2
H×nh H-8 : S¬ ®å nguyªn lý çc-®¨ng
®ång tèc NghÜa lµ tèc ®é gãc cña hai trôc b»ng
b) §Æc ®iÓm kÕt cÊu çc-®¨ng ®ång tèc bi (kiÓu Weiss):
§Æc ®iÓm kÕt cÊu khíp nèi çc-®¨ng ®ång tèc bi kiÓu Weiss ®−îc chØ ra trªn h×nh
H5-9a. Lùc tõ n¹ng (1) truyÒn ®Õn n¹ng (5) th«ng qua bèn viªn bi (3). Çc viªn bi
chuyÓn ®éng trong çc r·nh cong (2) vµ (4) n»m ®èi xøng trªn çc n¹ng (1) vµ (5) vµ
n»m trong çc mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi nhau.
§−êng t©m cña çc r·nh cong lµ nh÷ng vßng trßn cã b¸n kÝnh b»ng nhau vµ cã
t©m O1, O2 n»m trªn çc ®−êng t©m cña hai n¹ng t−¬ng øng. Çc t©m O1, O2 çch ®Òu
giao ®iÓm O cña hai trôc.
Khi çc trôc quay (1) vµ (5) quay ®Ó truyÒn lùc cho nhau, ®−êng t©m cña çc
r·nh (2) vµ (4) sÏ t¹o thµnh hai mÆt cÇu b»ng nhau. Hai mÆt cÇu nµy c¾t nhau theo giao
tuyÕn n-n còng lµ mét ®−êng trßn. §−êng trßn nµy chÝnh lµ quü ®¹o chuyÓn ®éng cña
çc viªn bi (3).
1 2 3
4
5
O1 O O2
6
1 4
2 5
6 7
3
H×nh H5-9a: TruyÒn ®éng çc ®¨ng ®ång tèc bi (Weiss)
Do çc viªn bi n»m trªn giao tuyÕn n-n cña hai mÆt cÇu b»ng nhau víi t©m O1, O2
çch ®Òu giao ®iÓm cña hai trôc O, nªn çc viªn bi lu«n çch ®Òu hai trôc víi mäi gãc
lÖch α trong giíi h¹n cho phÐp cña nã. Hay nãi çch kh¸c : çc viªn bi lu«n lu«n n»m
trong mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi hai trôc. V× vËy tèc ®é gãc cña hai trôc
lu«n lu«n b»ng nhau (ω1 = ω2).
§Ó b¶o ®¶m hai t©m O1, O2 cña hai mÆt cÇu trªn hai n¹ng lu«n çch ®Òu giao
®iÓm O cña hai trôc n¹ng, ph¶i dïng mét viªn bi ®Þnh vÞ (6) ®Æt vµo gi÷a hai trôc n¹ng.
§Ó dÔ l¾p viªn bi nµy vµ ®Þnh vÞ nã, ph¶i dïng thªm chèt ®Þnh vÞ (7).
Do çc-®¨ng ®ång tèc bi lµm viÖc theo nguyªn lý tiÕp xóc nªn çc viªn bi truyÒn
lùc vµ çc n¹ng çc-®¨ng ®Òu ph¶i lµm b»ng thÐp hîp kim tèt; ®ång thêi ph¶i xö lý çc
bÒ mÆt tiÕp xóc ®Ó chèng mßn. (VÝ dô thÐp hîp kim cña Ni-ken vµ M«-lip-den cã thµnh
phÇn çc-bon thÊp vµ ph¶i ®−îc xª-m¨ng-tit ho¸ bÒ mÆt).
Çc-®¨ng ®ång tèc bi kiÓu Weiss ®−îc sö dông phæ biÕn ë cÇu võa chñ ®éng võa
dÉn h−íng trªn hÇu hÕt çc lo¹i xe cã dÇm cÇu liÒn (hÖ thèng treo phô thuéc). Çc-®¨ng
®ång tèc bi kiÓu Weiss cßn ®−îc gäi lµ çc-®¨ng ®ång tèc bi kiÓu r·nh v× çc viªn bi
®−îc gi÷ ë mÆt ph¼ng ph©n gi¸c nhê çc r·nh ®Æc biÖt nh− ®· nªu trªn.
c) §Æc ®iÓm kÕt cÊu çc-®¨ng ®ång tèc bi (kiÓu Rzepp):
Khíp nèi çc-®¨ng ®ång tèc bi kiÓu Rzepp còng lµm viÖc theo nguyªn lý tiÕp xóc
th«ng qua çc viªn bi truyÒn lùc. Tuy vËy, ®iÒu kh¸c ë ®©y lµ chóng cã s¸u viªn bi
truyÒn lùc ®ång thêi (trong khi ®ã kiÓu Weiss chØ cã bèn viªn, vµ mçi chiÒu quay chØ
truyÒn theo hai viªn bi ®èi xøng). Nguyªn lý ®Þnh vÞ çc viªn bi trong mÆt ph¼ng ph©n
gi¸c (cña gãc lËp bëi hai trôc) dùa vµo mét ®ßn chia ®Æc biÖt nªn khíp çc-®¨ng ®ång
tèc bi kiÓu Rzepp cßn ®−îc gäi lµ khíp çc-®¨ng ®ång tèc bi kiÓu ®ßn.
§Æc ®iÓm kÕt cÊu khíp nèi çc-®¨ng ®ång tèc bi kiÓu ®ßn ®−îc chØ ra trªn h×nh
H5-9b vµ H5-9c.
2 3 4
O 1 O 2
H×nh H5-9b: TruyÒn ®éng çc ®¨ng ®ång tèc bi kiÓu Rzepp
S¸u viªn bi (3) ®−îc ®Æt trong mét vµnh ®Þnh vÞ (2) vµ dÞch chuyÓn trong s¸u r·nh
cong (4). Çc r·nh cong ®−îc khoÐt trªn mÆt h×nh cÇu bªn trong cña vâ (4) ë mét ®Çu
trôc vµ çc r·nh cong kh¸c ®−îc gia c«ng trªn mÆt cÇu t¹o ra vµnh khÝa (1). Çc r·nh
cong (trong vµ ngoµi) cã t©m O1 vµ O2 dÞch chuyÓn quanh mét t©m chung O cïng thuéc
mét mÆt cÇu chung cã t©m cÇu lµ ®iÓm cña hai trôc n¹ng.
Vµnh (2) gi÷ cho çc viªn bi kh«ng bÞ kÑt, kh«ng bÞ rêi ra vµ b¶o ®¶m çc viªn bi
lu«n n»m trong mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña gãc lËp bëi hai trôc víi bÊt kú chuyÓn dÞch nµo
cña çc trôc çc-®¨ng. C¬ cÊu quan träng quyÕt ®Þnh duy tr× vµnh (2) vµ do ®ã çc viªn
bi lu«n n»m trong mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña gãc lËp bëi hai trôc chÝnh lµ ®ßn chia (5).
Çc mÆt cÇu lu«n lu«n ®−îc duy tr× çch ®Òu t©m chung O nhê lß xo tú (6) vµ ®ßn chia
(5). §ång tèc kiÓu nµy cßn ®−îc gäi lµ ®ång tèc bi kiÓu ®ßn chia.
2
1 3
6 5 4
H×nh H5-9c: TruyÒn ®éng çc ®¨ng ®ång tèc bi (kiÓu Rzepp)
5.2.3 X¸c ®Þnh çc th«ng sè c¬ b¶n cña truyÒn ®éng çc-®¨ng:
a) Çc ®¨ng kh¸c tèc ch÷ thËp:
KÝch th−íc n¹ng çc ®¨ng, chèt ch÷ thËp còng nh− æ bi kim ®−îc x¸c ®Þnh theo
®iÒu kiÖn bÒn trªn c¬ së m«men truyÒn lín nhÊt t¸c dông lªn trôc:
Mmax = Memaxih1ip1η (5-1)
Trong ®ã :
Memax : M«men cùc ®¹i cña ®éng c¬ [Nm];
ih1 : Tû sè truyÒn sè thÊp cña hép sè;
ih1 : Tû sè truyÒn sè thÊp cña hép sè phô (nÕu cã);
η : HiÖu suÊt tæng cña hép sè.
Ngoµi ®iÒu kiÖn bÒn, kÝch th−íc cña chóng cßn ®−îc tÝnh to¸n chèng mßn vµ
chÞu nhiÖt ®é trong ®iÒu kiÖn b«i tr¬n h¹n chÕ ®èi víi çc bÒ mÆt ma s¸t d−íi t¸c dông
cña lùc vßng P:
M max
P = (5-2)
2 RCosα
Trong ®ã :
Mmax : M«men lín nhÊt truyÒn ®Õn khíp çc ®¨ng [Nm];
2R : Kho¶ng çch çc ®iÓm ®Æc lùc trªn hai chèt ch÷ thËp [m];
α : Gãc lÖch cña trôc çc c¨ng bÞ dÉn so víi trôc dÉn.
C«ng ma s¸t trong khíp çc ®¨ng xÉy ra khi dÞch chuyÓn chèt ch÷ thËp ®i mét
gãc δ d−íi t¸c dông cña lùc
§éng häc cña çc-®¨ng ®ång tèc kiÓu ®ßn chia Rzepp ®−îc quyÕt ®Þnh bíi çc
kÝch th−íc cña ®ßn chia nh− sau :
Tõ h×nh vÏ, víi gãc lÖch α bÊt kú, ta cã :
⎧ DE b
⎪ AC = a + b
DE ⎪
tgδ = víi ⎨ EO = EC + CO = a. cos γ + m. cos α (4-??)
EO ⎪ AC = m. sin α
⎪
⎩
b
m. sin α
Suy ra : tgδ = a + b
m. cos α + a. cos γ
MÆc kh¸c, ta cã : (a+b).sinγ = m.sinα, nªn ta cã :
b
m. sin α
tgδ = a+b
⎛ m. sin α ⎞
2
m. cos α + a. 1 − ⎜ ⎟
⎝ a+b ⎠
NÕu ®Æt K1 = a/b vµ K2 = m/b th× ta cã :
sin α
K2.
(K1 + 1)
tgδ =
2
⎛ sin α ⎞
K 2 . cos α + K 1 . 1 − ⎜⎜ K 2 . ⎟
⎝ (K1 + 1) ⎟⎠
Nh− vËy, ta cã thÓ chän çc tû sè K1 = a/b vµ K2 = m/b sao cho gãc δ xÊp xØ gãc
α/2 th× t©m mÆt cÇu trung gian cña ®ßn chia (6) gÇn nh− thuéc mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña
gãc kÑp bëi hai trôc (gãc lÖch trôc α), do ®ã çc viªn bi cã thÓ xem gÇn ®óng n»m trong
mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña gãc lËp bëi hai trôc. Vµ do vËy, tèc ®é gãc ω1, ω2 cña hai trôc
cña khíp çc-®¨ng kiÓu Rzepp cã thÓ xem b»ng nhau víi mäi gãc lÖch trôc α.
Ch¼ng h¹n, b»ng ph−¬ng ph¸p tÝnh xÊp xØ, víi tû K1 = 0,2 vµ K2 = 0,28 th× gãc δ
≈ α/2 víi mäi gãc lÖch trôc α thay ®æi trong ph¹m vi tõ 00 ®Õn 400 (sai lÖch t−¬ng ®èi
lín nhÊt kh«ng qu¸ 0,015 - tøc 1,5%). Khi gãc lÖch trôc α ®Õn 440 th× sai lÖch cña δ so
víi α/2 còng chØ ®Õn 0,0195 - tøc 1,95%).
== ==

Ket Cau Oto

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ket Cau Oto

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KÕt cÊu vµ tÝnh to¸n «t«: (PhÇn truyÒn lùc trªn «t«) - Ngµnh C«ng nghÖ ¤t«

1 C«ng dông - yªu cÇu - ph©n lo¹i :

1.1 C«ng dông :

H×nh H2-1 : S¬ ®å m« h×nh ho¸ qu¸ tr×nh gµi sè

ωb : Tèc ®é gãc trôc ly hîp, [rad/s];

Thay υ = (ωa.ip.io).rbx (2-2)

P4.r4.t = Ja.( ωa' - ωa) (2-4)

J a .( J e + J lh ).ih .(ω b − ω a .ih )

Trong ®ã ih chÝnh lµ tû sè truyÒn cña hép sè (ih = i12.i34)

J a .J lh .ih .(ω b − ω a .ih )

So s¸nh (2-7) víi (2-6), ta cã :

khi gµi sè cã ng¾t ly hîp gi¶m ®−îc 50 lÇn.

1.2 Yªu cÇu ®èi víi ly hîp :

1.3 Ph©n lo¹i ly hîp :

1 Ly hîp ma s¸t ®Üa ph¼ng dïng phæ

C¸c vµnh ma s¸t cña ®Üa bÞ ®éng

H×nh H2-4 : Ly hîp ma s¸t hai ®Üa bÞ ®éng.

H×nh H2-5 : Ly hîp ma s¸t kiÓu lß xo Ðp ®Üa c«n.

Flx [N] §Æc tÝnh lß xo ®Üa nãn côt thiÕt kÕ.

H×nh H2-6 : §Æc tÝnh phi tuyÕn cña lß xo Ðp ®Üa c«n.

2.2 X¸c ®Þnh c¸c th«ng sè c¬ b¶n cña ly hîp :

2.2.1 M« men ma s¸t yªu cÇu cña ly hîp :

Mms = Memax.β (2-15)

B¶ng B2-1 : Sè liÖu hÖ sè dù tr÷ thùc nghiÖm β

Xe du lÞch 1,35 ÷ 1,75

Mms = µ.P.Rtb.zms (2-16)

Mms = zms ∫ µp 2πR 2 dR = zms µpπ (R23 − R13 )

Tõ (2-16) vµ (2-16') ta suy ra b¸n kÝnh trung b×nh Rtb :

2.2.3 C«ng tr−ît riªng cña ly hîp :

H×nh H2-9 : M« h×nh tÝnh to¸n c«ng tr−ît ly hîp

ωa(t) : BiÕn thiªn tèc ®é gãc trôc ly hîp, [rad/s];

C¸c th«ng sè kh¸c ®· ®−îc chó thÝch.

- M« men ma s¸t ly hîp t¨ng tõ 0 ®Õn Ma (0 ≤ Mms(t) ≤ Ma);

L = ∫ M ms (t ).(ω e (t ) − ω a (t ) ).dt (2-21)

- Khi ®ãng ly hîp ®ét ngét : t0 = 0,5 ÷ 1,0 [s];

- Tèc ®é gãc trôc khuûu ®éng c¬ kh«ng ®æi (ωe = const);

O t ly hîp «t« (khi ®ãng ªm dÞu).

Vµ c«ng tr−ît ly hîp trong toµn bé thêi gian t0 = t1 + t2 sÏ lµ :

Víi : K lµ hÖ sè tû lÖ, ®Æc tr−ng cho c−êng ®é t¨ng m« men ly hîp.

( 3) 2.π .ρ .b( i ) .(R24( i ) − R14( i ) )

H×nh H2-11 : S¬ ®å tÝnh m« men qu¸n tÝnh b¸nh ®µ

2.2.4 NhiÖt ®é sinh ra do tr−ît ly hîp :

§Ó tÝnh to¸n nhiÖt do tr−ît ly hîp, cÇn gi¶ thiÕt r»ng :

ν.L = m.c.∆T (2-30)

2.2.5 TÝnh to¸n lß xo Ðp :

a) Lß xo h×nh trô b) Lß xo ®Üa

H×nh H2-12 : KÕt cÊu lß xo Ðp :

Chó thÝch h×nh a) Chó thÝch h×nh b)

2 : Lß xo h×nh trô bè trÝ xung quanh; 2 : Lß xo ®Üa nãn côt;

3 : TÊm c¸ch nhiÖt; 3 : Gèi tùa vßng;

4 : Th©n ly hîp; 4 : §inh t¸n;

Flx [N] §Æc tÝnh lß xo ®Üa nãn côt thiÕt kÕ.

a) TÝnh to¸n lß xo trô bè trÝ xung quanh :

Plxmax = Plx + clxλm (2-31')

Khi tÝnh to¸n cã thÓ lÊy : δdh = 1 [mm];

d : §−êng kÝnh d©y lß xo, [m];

B¶ng B2-5 : C¸c c«ng thøc tÝnh to¸n lß xo.

k 1,58 1,40 1,31 1,25 1,21 1,18 1,16 1,14

(**) a/b 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 - -

ν 0,208 0,231 0,246 0,258 0,267 0,282 - -

(***) γ 5,57 2,67 1,713 1,256 0,995 0,698 - -

b) TÝnh to¸n lß xo ®Üa nãn côt :

µp : HÖ sè poat-x«ng, ®èi víi thÐp lß xo : µp = 0,26;