You are on page 1of 34

Chu.o.

ng 3

BÀI TOÁN LOA `


. I ELÍP HAI CHIÊU
.
( BÀI TOÁN TRUY`ÊN NHIÊ `
. T DÙ NG HAI CHIÊU)

` n nhâ´t d̄ô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh Poisson


3.1. Bài toán Dirichlet thuâ

3.1.1. Bài toán d̄a.o hàm riêng.


` n bi. chă.n cu’a mă.t phă’ng to.a d̄ô. (x,y) có biên là d̄u.ò.ng kı́n Γ tro.n tù.ng
Ω là mô.t miê
khúc (H.3.1.1).

.y

.
.O .x

H.3.1.1

Cho hàm sô´ f (x, y) ∈ L2 (Ω).


Bài toán: tı̀m u(x, y) ∈ W 2 (Ω) tho’ a mãn

∂2u ∂2u
Δu := + 2 = f, (x, y) ∈ Ω (3.1.1)
∂x2 ∂y

u|Γ = 0, (x, y) ∈ Γ (3.1.2)


tú.c là :
tı̀m u(x, y) ∈ W01 (Ω) ∩ W 2 (Ω) tho’ a mãn (3.1.1).
` n nhâ´t d̄ô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh Poisson.
go.i là bài toán Dirichlet thuâ
3.1.2. Nghiê.m cô’ d̄iê’n. Nghiê.m cu’a bài toán vù.a phát biê’u go.i là nghiê.m cô’ d̄iê’n
cu’a bài toán (3.1.1)(3.1.2).

55
Bài toán (3.1.1)(3.1.2) là mô hı̀nh toán ho.c cu’a hiê.n tu.o..ng truyê
` n nhiê.t dù.ng trong
` ng 0.
ba’n mo’ng vâ.t châ´t Ω mà nhiê.t d̄ô. ta.i biên Γ â´n d̄i.nh bă

3.2. Bài toán yê´u và nghiê.m suy rô.ng


3.2.1. Công thú.c Green.
Nê´u P và Q có các d̄a.o hàm riêng câ´p mô.t liên tu.c trong Ω thı̀ ta có công thú.c Green
liên hê. giũ.a tı́ch phân kép và tı́ch phân d̄u.ò.ng loa.i hai ([1],III, mu.c 4.2.3)
∫∫ ∮
∂Q ∂P
( − )dxdy = P dx + Qdy (3.2.1)
Ω ∂x ∂y Γ

trong d̄ó tı́ch phân d̄u.ò.ng o’. vê´ pha’i lâ´y theo chiê
` u du.o.ng cu’a Γ.
Gia’ su’. d̄u.ò.ng kı́n Γ có vecto. pháp tuyê´n ngoài là ν, vecto. tiê´p tuyê´n du.o.ng là τ và
vi phân cung là ds. Ta có

dx = cos(τ, x)ds = cos((τ, ν) + (ν, y) + (y, x))ds = cos(−π + (ν, y))ds = − cos(ν, y)ds

dy = cos(τ, y)ds = cos((τ, ν) + (ν, x) + (x, y))ds = cos(ν, x)ds


Do d̄ó ∫∫ ∮
∂Q ∂P
( − )dxdy = (−P cos(ν, y) + Q cos(ν, x))ds (3.2.2)
Ω ∂x ∂y
Cho P = − ∂u
∂y v, Q =
∂u
∂x v ta thu d̄u.o..c công thú.c sau d̄ây, cũng go.i là công thú.c Green:
∫∫ ∫∫ ∮
∂2u ∂2u ∂u ∂v ∂u ∂v ∂u
{ 2 + 2 }vdxdy = − { + }dxdy + vds (3.2.3)
Ω ∂x ∂y Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ ∂ν

trong d̄ó
∂u ∂u ∂u
= cos(ν, x) + cos(ν, y) (3.2.4)
∂ν ∂x ∂y

3.2.2. Bài toán yê´u. Gia’ su’. bài toán (3.1.1)(3.1.2) có nghiê.m ∈ W01 (Ω) ∩ W 2 (Ω).
Khi d̄ó Δu và f ∈ L2 (Ω). Trong L2 (Ω) nhân vô hu.ó.ng hai vê´ cu’a (3.1.1) vó.i hàm thu’.
v ∈ D(Ω) ta có
∫∫ ∫∫
∂2u ∂2u
[ 2 + 2 ]vdxdy = f vdxdy, ∀v ∈ D(Ω)
Ω ∂x ∂y Ω

Áp du.ng công thú.c Green (3.2.3) vào vê´ trái ta d̄u.o..c:
∫∫ ∮ ∫∫
∂u ∂v ∂u ∂v ∂u
− ( + )dxdy + vds = f vdxdy, ∀v ∈ D(Ω) (3.2.5)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ ∂ν Ω

56
Vı̀ v ∈ D(Ω) tho’a mãn v|Γ = 0 nên (3.2.5) cho
∫∫ ∫∫
∂u ∂v ∂u ∂v
[ + ]dxdy = −f vdxdy, ∀v ∈ D(Ω) (3.2.6)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Ω

Vı̀ D(Ω) trù mâ.t trong W01 (Ω) nên (3.2.6) cho
∫∫ ∫∫
∂u ∂v ∂u ∂v
[ + ]dxdy = −f vdxdy, ∀v ∈ W01 (Ω) (3.2.7)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Ω

Trong (3.2.7) không có d̄a.o hàm câ´p hai nũ.a.


- ă.t
D ∫∫ ∫∫
∂u ∂v ∂u ∂v
α(u, v) := [ + ]dxdy, L(v) := −f vdxdy (3.2.8)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Ω

Ta phát biê’u bài toán mó.i:


Vó.i α(u, v) và L(v) xác d̄i.nh bo’.i (3.2.8) hãy tı̀m u ∈ W01 (Ω) tho’ a mãn

α(u, v) = L(v), ∀v ∈ W01 (Ω) (3.2.9)

tú.c là (3.2.7) tho’a mãn.


Bài toán (3.2.9) go.i là bài toán yê´u ú.ng bài toán (3.1.1)(3.1.2).
3.2.3. Nghiê.m suy rô.ng.
Nghiê.m cu’a bài toán yê´u (3.2.9) go.i là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (3.1.1)(3.1.2).
Theo trên, nê´u u ∈ W01 (Ω) ∩ W 2 (Ω) là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán (3.1.1)(3.1.2) thı̀
nó cũng là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán d̄ó.
Ngu.o..c la.i, nê´u u là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (3.1.1)(3.1.2), la.i thuô.c W 2 (Ω) nũ.a
thı̀ nó cũng là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a nó (cách chú.ng minh xem mu.c 2.2.2, chu.o.ng 2.)
Vı̀ nghiê.m suy rô.ng u tı̀m trong W01 (Ω) ⊃ W 2 (Ω) ∩ W01 (Ω), còn hàm thu’. v la.i thuô.c
W01 (Ω) ⊂ L2 (Ω) nên nghiê.m suy rô.ng dê˜ tı̀m ho.n nghiê.m cô’ d̄iê’n.

3.2.4. Su.. tô` n ta.i nghiê.m suy rô.ng.


- ê’ chú.ng minh su.. tô
D ` n ta.i nghiê.m suy rô.ng ta sẽ áp du.ng d̄i.nh lý 1.8.1 chu.o.ng 1, mu.c
1.8.3.
Rõ ràng α(u, v) xác d̄i.nh o’. (3.2.8), là mô.t da.ng song tuyê´n, d̄ô´i xú.ng trên W01 (Ω).
Ta chú.ng minh thêm ră ` ng nó liên tu.c trên W01 (Ω) và W01 (Ω)−eliptic. Ta có tù. (3.2.8)
∫∫ ∫∫
∂u ∂v ∂u ∂v
|α(u, v)| ≤ | |.| |dxdy + | |.| |dxdy
Ω ∂x ∂x Ω ∂y ∂y

Áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B ta suy ra


√∫ ∫ √∫ ∫ √∫ ∫ √∫ ∫
∂u 2 ∂v 2 ∂u 2 ∂v
|α(u, v)| ≤ | | dxdy | | dxdy + | | dxdy | |2 dxdy
Ω ∂x Ω ∂x Ω ∂y Ω ∂y

57
Do d̄ó

|α(u, v)| ≤ C1 kukW01 (Ω) .kvkW01 (Ω) , ∀u, v ∈ W01 (Ω), C1 = 2 (3.2.10)

Vâ.y α(u, v) liên tu.c trên W01 (Ω).

Bây giò. d̄ê’ chú.ng minh α(u, v) là W01 (Ω)−elliptic ta áp du.ng công thú.c Friedrich
(xem chu.o.ng 1, mu.c 1.6.7, công thú.c (1.6.1b)), ta có
∫∫ ∫∫
∂u 2 ∂u
u dxdy ≤ C
2
[( ) + ( )2 ]dxdy, C = const > 0
Ω Ω ∂x ∂y

∫∫ ∫∫ ∫∫
∂u ∂u ∂u 2 ∂u
⇒ 2
u dxdy + [( )2 + ( )2 ]dxdy ≤ 2C [( ) + ( )2 ]dxdy
Ω Ω ∂x ∂y Ω ∂x ∂y

Theo (3.2.8) nũ.a ta có

1
α(u, u) ≥ kukW01 (Ω) , ∀v ∈ W01 (Ω), K= (3.2.11)
2C

Vâ.y a(u, v) V −eliptic.


Vâ.y theo (3.2.10) và (3.2.11) α(u, v) là mô.t da.ng song tuyê´n d̄ô´i xú.ng, liên tu.c trên
W01 (Ω) và W01 (Ω)−elliptic.

Bây giò. xét L(v). Theo (3.2.8) ta có


∫∫
|L(v)| = | f vdxdy| ≤ kf kL2 (Ω) .kvkL2 (Ω) ≤ kf kL2 (Ω) kvkW01 (Ω)
Ω

Do d̄ó
|L(v)| ≤ C4 kvkW01 (Ω) , C4 = kf kL2 (Ω) , ∀v ∈ W01 (Ω)

Vâ.y L(v) liên tu.c trên W01 (Ω).


Các tı́nh châ´t cu’a α(u, v) và L(v) vù.a chú.ng minh cho phép ta áp du.ng d̄i.nh lý 1.8.1
. .
chu o ng 1, mu.c 1.8.3 và kê´t luâ.n vê` su.. tô
` n ta.i và duy nhâ´t nghiê.m cu’a bài toán (3.2.9)
.
tú c là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (3.1.1)(3.1.2).

3.2.5. Vâ´n d̄ê ` tı́nh gâ


` n d̄úng nghiê.m suy rô.ng.

` n d̄úng nghiê.m suy rô.ng, tú.c là nghiê.m cu’a bài toán (3.2.9) hay (3.2.7)
- ê’ tı́nh gâ
D
.
theo so d̄ô ` y o’. chu.o.ng 1 tiê´t 9, ta thay không gian V = W01 (Ω) bă
` chung d̄ã trı̀nh bâ ` ng
.
mô.t không gian con hũ u ha.n chiê ` u HN cu’a nó rô ` i gia’i bài toán (3.2.9) trên không gian
con d̄ó.

58
3.3. Phu.o.ng pháp phâ
` n tu’. hũ.u ha.n trong tru.ò.ng ho..p Ω
là mô.t d̄a giác

3.3.1. Tam giác phân.

Ta chia Ω thành các tam giác khác nhau không có d̄iê’m chung trong, không có d̄ı’nh
` ng thò.i các góc hı̀nh ho.c cu’a
` m trên ca.nh cu’a tam giác kia (H.3.3.1), d̄ô
cu’a tam giác no. nă
các tam giác ≥ θ0 > 0, khi d̄ó diê.n tı́ch cu’a mô˜i tam giác dâ
` n d̄ê´n 0 khi và chı’ khi các
` n d̄ê´n 0.
ca.nh cu’a tam giác có d̄ô. dài dâ

.y

.o .x

.
H.3.3.1

Mô˜i tam giác go.i là mô.t phâ ` n tu’. hũ.u ha.n. Mô˜i d̄ı’nh cu’a tam giác go.i là mô.t nút.
Ta d̄ánh sô´ các nút, kê’ ca’ các nút biên, tù. 1 d̄ê´n N : P1 , P2 , . . . , PN sao cho các nút
tù. 1 d̄ê´n N, N < N : P1 , P2 , ..., PN là các nút trong, còn la.i là các nút biên. D - `ông thò.i các
phâ` n tu’ hũ u ha.n tam giác d̄u o. c d̄ánh sô´ tù 1 d̄ê´n M : T1 , T2 , ..., TM . Tam giác thú. l, Tl
. . . . .
có ba d̄ı’nh hoàn toàn xác d̄i.nh, chă’ng ha.n d̄ó là Pi , Pj , Pk .

3.3.2. Hàm to.a d̄ô. và không gian con HN .

To.a d̄ô. cu’a nút Pi ký hiê.u là (xi , yi ).


.
Ú ng mô˜i nút trong Pi (xi , yi ) ta xây du..ng hàm sô´ ϕi (x, y) sau d̄ây, go.i là hàm to.a d̄ô.
thú. i: ϕi (x, y) là mô.t hàm bâ.c nhâ´t d̄ô´i vó.i x, y trong mô˜i tam giác phâ ` n tu’. hũ.u ha.n,
` ng 1 ta.i Pi và bă
bă ` ng 0 ta.i các nút Pj khác Pi . Nó có d̄ô` thi. da.ng mái nhà o’. H.3.3.2. D- `ô
.
thi. này là mô.t hı̀nh chóp có d̄áy là mô.t d̄a giác, ho. p cu’a các tam giác con có chung d̄ı’nh
Pi . Hàm ϕi (x, y) liên tu.c và tuyê´n tı́nh tù.ng phâ ` n trên Ω, chı’ khác 0 o’. trong d̄áy, và
` ng 0 ta.i mo.i (x, y) o’. ngoài d̄áy cu’a hı̀nh chóp. Cho nên hàm ϕi thuô.c W01 (Ω) và có giá
bă
d̄õ. nho’.

59
` n tu’. hũ.u ha.n tam giác Tl có d̄ı’nh là Pi (xi , yi ), Pj (xj , yj ), Pk (xk , yk ) thı̀ hàm
Trên phâ
ϕi ú.ng vó.i Pi có da.ng:

ϕi (x, y) = Ax + By + C, (x, y) ∈ Tl (3.3.1)

vó.i d̄iê
` u kiê.n
ϕi (xi , yi ) = 1, ϕi (xj , yj ) = 0, ϕi (xk , yk ) = 0 (3.3.2)

.z
.Pi
.y
.o .
.x

H.3.3.2

Ho. {ϕi , i = 1, 2, ..., N } d̄ô.c lâ.p tuyê´n tı́nh. Thâ.t vâ.y, nê´u


N
ci ϕi (x, y) = 0, (x, y) ∈ Ω
i=1

thı̀ vı̀ {
6 i
0 khi j =
ϕi (xj , yj ) =
1 khi j = i
nên

N
ci ϕi (xj , yj ) = 0, j = 1, 2, ..., N ⇒ ci = 0, i = 1, 2, ..., N
i=1

` u cu’a W01 (Ω). Ta go.i


Vâ.y ho. các ϕi , i = 1, 2, ..., N sinh ra mô.t không gian con N chiê

SN := {ϕi , i = 1, 2, ..., N, HN := span{ϕi , i = 1, 2, ..., N } (3.3.3)

60
HN nhâ.n ho. {ϕi , i = 1, 2, ..., N } là mô.t co. so’..
Ngu.ò.i ta còn go.i HN là không gian phâ ` n tu’. hũ.u ha.n.

3.3.3. Nghiê.m gâ ` n d̄úng bă` ng phu.o.ng pháp phâ ` n tu’. hũ.u ha.n.
Bây giò. ta gia’i bài toán (3.2.9) trên HN , d̄ó là bài toán:
Tı̀m wN ∈ HN tho’ a mãn

α(wN , v) = L(v) ∀v ∈ HN (3.3.4)

` n d̄úng cu’a bài toán (3.2.9).


và xem nghiê.m cu’a bài toán (3.3.4) là nghiê.m gâ
Hàm wN ∈ HN nên có da.ng


N
wN (x, y) = ci ϕi (x, y) (3.3.5)
i=1

trong d̄ó ci xác d̄i.nh sao cho (3.3.4) tho’a mãn vó.i mo.i v ∈ HN .
Vı̀ ho. Sn = {ϕj } là mô.t co. so’. cu’a HN nên chı’ câ
` n (3.3.4) tho’a mãn vó.i v = ϕj , j =
. . .
1, 2, ..., N (xem nhâ.n xét o’ chu o ng 1, mu.c 1.9.3), nghı̃a là

∑N
α(wN , ϕj ) = L(ϕj ), j = 1, 2, ..., N ⇒ α( ci ϕi , ϕj ) = L(ϕj ), j = 1, 2, ..., N
i=1

hay

N
ci α(ϕi , ϕj ) = L(ϕj ), j = 1, 2, ..., N (3.3.6)
i=1

Vâ.y ci , i = 1, 2, ..., N , là nghiê.m cu’a hê. d̄a.i sô´ (3.3.6), tú.c là

Ac = F (3.3.7)

vó.i 
  
c1 F1
 c2   F2 
c= 
 ...  , F = 
 ...  , A = (Aij )

cN FN
trong d̄ó theo (3.2.8)
∫∫
∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj
Aij = α(ϕi , ϕj ) = ( + )dxdy (3.3.8)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y
∫∫
Fi = − f (x, y)ϕi (x, y)dxdy (3.3.9)
Ω

61
3.3.4. Su.. tô ` n ta.i và duy nhâ´t nghiê.m cu’a hê. d̄a.i sô´.
Tu.o.ng tu.. mu.c 1.9.3 chu.o.ng 1.
∪M
3.3.5. Công thú.c tı́ch lũy. Vı̀ Ω = l=1 Tl và intTj ∩ intTk = ∅, j 6= k nên theo
tı́nh châ´t cô.ng cu’a tı́ch phân xác d̄i.nh ta có

M ∫∫
∑ ∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj
Aij = ( + )dxdy
Tl ∂x ∂x ∂y ∂y
l=1

M ∫∫

Fi = f (x, y)ϕi (x, y)dxdy
l=1 Tl

- ă.t
D
∫∫
∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj
Alij := ( + )dxdy (3.3.10)
Tl ∂x ∂x ∂y ∂y

∫∫
Fil =− f (x, y)ϕi (x, y)dxdy (3.3.11)
Tl

thı̀ có

M
Aij = Alij (3.3.12)
l=1


M
Fi = Fil (3.3.13)
l=1

Các công thú.c (3.3.12),(3.3.13) go.i là các công thú.c tı́ch lũy.

- ê’ có Aij và Fi ta chı’ câ


D ` n tı́nh Alij và Fil trên tù.ng phâ
` n tu’. hũ.u ha.n tù. l = 1 d̄ê´n
l = M rô` i tı́ch lũy la.i theo các công thú.c (3.3.12),(3.3.13).

` ng phu.o.ng pháp d̄ô’i biê´n.


3.3.6. Cách tı́nh các Alij và Fil bă

Các tı́ch phân (3.3.10),(3.3.11) chı’ tı́nh trên mô.t tam giác Tl có d̄ı’nh hoàn toàn xác
d̄i.nh. Chúng có thê’ tı́nh tru..c tiê´p, nhu.ng thu.ò.ng khá phú.c ta.p. Du.ó.i d̄ây ta trı̀nh bâ`y
. . ’ .
thêm phu o ng pháp d̄ô i biê´n, tù (x, y) sang (ξ, η) (H.3.3.3) nhă .
` m d̄u a viê.c tı́nh tı́ch phân
trên tam giác Tl bâ t kỳ có d̄ınh Pi (xi , yi ), Pj (xj , yj ), Pk (xk , yk ) trong mă.t phă’ng (x, y)
´ ’
` viê.c tı́nh tı́ch phân trên tam giác chuâ’n T có d̄ı’nh là (0, 0), (1, 0) và (0, 1) trong mă.t
vê
phă’ng to.a d̄ô. (ξ, η).

62

.Pk
.(0, 1)

.y .Tl
.Pi .T
o. .
x .Pj
. .(0, 0)
.x .(1, 0) .ξ

H.3.3.3

Phép d̄ô’i biê´n d̄ó có công thú.c

x = (xj − xi )ξ + (xk − xi )η + xi = x(ξ, η)


(3.3.14)
y = (yj − yi )ξ + (yk − yi )η + yi = y(ξ, η)

Nó có tác du.ng chuyê’n d̄ı’nh Pi (xi , yi ) cu’a Tl thành d̄ı’nh (0, 0) cu’a T , chuyê’n d̄ı’nh
Pj (xj , yj ) cu’a Tl thành d̄ı’nh (1, 0) cu’a T , chuyê’n d̄ı’nh Pk (xk , yk ) cu’a Tl thành d̄ı’nh
(0, 1) cu’a T .

Ta có
∂x ∂x ∂y ∂y
= xj − xi , = xk − xi ; = yj − yi , = yk − yi
∂ξ ∂η ∂ξ ∂η
Ta suy ra d̄i.nh thú.c hàm
¯ ∂x ∂x ¯ ¯ ¯
¯ ∂ξ ∂η ¯ ¯ xj − xi xk − xi ¯
¯ ¯
J = ¯ ∂y ∂y ¯ = ¯ ¯ ¯ = (xj − xi )(yk − yi ) − (xk − xi )(yj − yi ) (3.3.15)
y j − yi y k − yi
¯
∂ξ ∂η

Chú ý. Ta nhâ.n thâ´y |J| = hai lâ ` n sô´ d̄o diê.n tı́ch hı̀nh tam giác Tl . Vı̀ góc cu’a các
tam giác phâ ` n tu’ hũ u ha.n ≥ θ0 > 0 nên |J| > 0 chù.ng nào các ca.nh cu’a tam giác Tl còn
. .
khác 0.
Bây giò. ta xét phép d̄ô’i biê´n ngu.o..c la.i tù. T vê
` Tl . Trong hê. (3.3.14) nê´u xem ξ, η là
â’n thı̀ nó có d̄i.nh thú c Δ = J và do d̄ó phép d̄ô’i biê´n ngu.o..c la.i có công thú.c
.

(yk − yi )(x − xi ) (xk − xi )(y − yi )


ξ= − = ξ(x, y)
J J (3.3.16)
(yj − yi )(x − xi ) (xj − xi )(y − yi )
η=− + = η(x, y)
J J
Ta suy ra
∂ξ yk − yi ∂η yj − yi ∂ξ xk − xi ∂η xj − xi
= ; =− ; =− ; = (3.3.17)
∂x J ∂x J ∂y J ∂y J

63
Ta suy ra d̄i.nh thú.c hàm J cu’a phép d̄ô’i biê´n ngu.o..c:
¯ ∂ξ ∂ξ ¯ ¯ ¯
¯ ∂x ∂y ¯ 1 ¯ yk − yi xi − xk ¯
J = ¯¯ ∂η ∂η ¯¯ = 2 ¯¯ ¯= J = 1 (3.3.18)
J y i − y j x j − xi
¯ J2 J
∂x ∂y

Ta có công thú.c d̄ô’i biê´n trong tı́ch phân kép:


∫∫ ∫∫
g(x, y)dxdy = G(ξ, η)|J|dξdη, G(ξ, η) = g(x, y)|x=x(ξ,η),y=y(ξ,η) (3.3.19)
Tl T
∫∫ ∫∫
1
G(ξ, η)dξdη = g(x, y) dxdy, g(x, y) = G(ξ, η)|ξ=ξ(x,y),η=η(x,y) (3.3.20)
T Tl |J|

Áp du.ng (3.3.19) vào tı́ch phân (3.3.10) thı̀ g(x, y) có da.ng

∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj


g(x, y) = ( + ) (3.3.21)
∂x ∂x ∂y ∂y

Theo phép d̄ô’i biê´n (3.3.14) thı̀


ϕi (x, y) chuyê’n thành Φ0,0 = 1 − ξ − η
ϕj (x, y) chuyê’n thành Φ1,0 = ξ
ϕk (x, y) chuyê’n thành Φ0,1 = η

∂ϕi ∂Φ0,0 ∂ξ ∂Φ0,0 ∂η yk − yi yj − yi yj − yk


= + =− + =
∂x ∂ξ ∂x ∂η ∂x J J J
∂ϕi ∂Φ0,0 ∂ξ ∂Φ0,0 ∂η xk − xi xj − xi xj − xk
= + = − =−
∂y ∂ξ ∂y ∂η ∂y J J J
Mô.t cách tu.o.ng tu..:
∂ϕj ∂Φ1,0 ∂ξ ∂Φ1,0 ∂η yk − yi
= + =
∂x ∂ξ ∂x ∂η ∂x J
∂ϕj ∂ψ1,0 ∂ξ ∂ψ1,0 ∂η xk − xi
= + =−
∂y ∂ξ ∂y ∂η ∂y J
∂ϕk ∂Φ0,1 ∂ξ ∂ψ0,1 ∂η yi − yj
= + =
∂x ∂ξ ∂x ∂η ∂x J
∂ϕk ∂Φ0,1 ∂ξ ∂Φ0,1 ∂η xi − xj
= + =−
∂y ∂ξ ∂y ∂η ∂y J
Vâ.y tù. (3.3.10) ta có
∫∫ ∫∫
∂ϕi 2 ∂ϕi 2 yj − yk 2 xj − xk 2
l
Aii = ([ ] +[ ] )dxdy = {[ ] +[ ] }|J|dξdη =
Tl ∂x ∂y T J J

64
∫ ∫
(yj − yk )2 + (xj − xk )2 (yj − yk )2 + (xj − xk )2
= dξdη = (3.3.22)
T |J| 2|J|
∫∫ ∫∫
∂ϕj 2 ∂ϕj 2 yk − yi 2 xk − xi 2
Aljj = ([ ] +[ ] )dxdy = {[ ] +[ ] }|J|dξdη =
Tl ∂x ∂y T J J
(yk − yi )2 + (xk − xi )2
= (3.3.23)
2|J|
∫∫ ∫∫
∂ϕk 2 ∂ϕk 2 yi − yj 2 xi − xj 2
Alkk = ([ ] +[ ] )dxdy = {[ ] +[ ] }|J|dξdη =
Tl ∂x ∂y T J J
(yi − yj )2 + (xi − xj )2
= (3.3.24)
2|J|
∫∫
∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj
Alij = ( + )dxdy =
Tl ∂x ∂x ∂y ∂y
∫∫
yj − yk yk − yi xj − xk xk − xi
= { + }|J|dξdη =
T J J J J
(yj − yk )(yk − yi ) + (xj − xk )(xk − xi )
= (3.3.25)
2|J|
∫∫
l ∂ϕj ∂ϕk ∂ϕj ∂ϕk
Ajk = ( + )dxdy =
Tl ∂x ∂x ∂y ∂y
∫∫
yk − yi yi − yj xk − xi xi − xj
= { + }|J|dξdη =
T J J J J
(yk − yi )(yi − yj ) + (xk − xi )(xi − xj )
= (3.3.26)
2|J|
∫∫
l ∂ϕi ∂ϕk ∂ϕi ∂ϕk
Aki = ( + )dxdy =
Tl ∂x ∂x ∂y ∂y
∫∫
yi − yj yj − yk xi − xj xj − xk
= { + }|J|dξdη =
T J J J J
(yi − yj )(yj − yk ) + (xi − xj )(xj − xk )
= (3.3.27)
2|J|

Tù. (3.3.11) ta có


∫∫ ∫∫
Fil = f (x, y)ϕi (x, y)dxdy = F (ξ, η)Φ0,0 |J|dξdη
Tl T
∫∫
= F (ξ, η)(1 − ξ − η)|J|dξdη (3.3.28)
T

65
∫∫ ∫∫
Fjl = f (x, y)ϕj (x, y)dxdy = F (ξ, η)Φ1,0 |J|dξdη
Tl T
∫∫
= F (ξ, η)ξ|J|dξdη (3.3.29)
T
∫∫ ∫∫
Fkl = f (x, y)ϕk (x, y)dxdy = F (ξ, η)Φ0,1 |J|dξdη
Tl T
∫∫
= F (ξ, η)η|J|dξdη (3.3.30)
T

Các tı́ch phân cuô´i cùng sẽ d̄u.o..c tı́nh d̄úng hoă.c gâ
` n d̄úng.

3.3.7. D - ánh giá sai sô´.


Gia’ su’. u là nghiê.m cu’a bài toán yê´u (3.2.9), wN là nghiê.m cu’a bài toán gâ
` n d̄úng
(3.3.4). Khi d̄ó u − wN là sai sô´ câ
` n d̄ánh giá.
- i.nh lý 3.3.1. Gia’ su’. u(x, y) ∈ W 2 (Ω) thı̀
D

ku − wN kW 1 (Ω) ≤ K1 hkukW 2 (Ω) , K1 = const > 0 (3.3.31)

- .inh lý 3.3.2. Nê´u u(x, y) ∈ W 2 (Ω) ∩ W01 (Ω) thı̀


D

ku − wN kW 1 (Ω) ≤ K2 hkf kL2 (Ω) , K2 = const > 0 (3.3.32)

- i.nh lý 3.3.3. Gia’ su’. u(x, y) ∈ W 2 (Ω) ∩ W01 (Ω) thı̀
D

ku − wN kL2 (Ω) ≤ K3 h2 kf kL2 (Ω) , K3 = const > 0 (3.3.33)

3.3.8 Phu. lu.c 1: Chú.ng minh các d̄i.nh lý 3.3.1, 3.3.2, 3.3.3.
Ta sẽ chú.ng minh d̄i.nh lý 3.3.1 thông qua mô.t sô´ bô’ d̄ê
`.

Tru.ó.c hê´t d̄ă.t


N
uI (x, y) := ui ϕi (x, y), ui = u(xi , yi ) (3.3.34)
i=1

Vı̀ uI ∈ HN nên áp du.ng d̄i.nh lý 1.10.2 chu.o.ng 1, ta có


Bô’ d̄ê
` 3.3.1.

ku − wN kW 1 (Ω) ≤ K4 ku − uI kW 1 (Ω) , K4 = const > 0 (3.3.35)

Bây giò. ta d̄ánh giá vê´ pha’i cu’a (3.3.35).

66
Xét phâ ` n tu’. hũ.u ha.n tam giác Tl bâ´t kỳ có ba d̄ı’nh Pi , Pj , Pk trong to.a d̄ô. (x, y).
Ta dùng phép d̄ô’i biê´n (3.3.14) d̄ê’ d̄u.a nó vê ` tam giác chuâ’n T trong to.a d̄ô. (ξ, η) vó.i ba
d̄ı’nh P̄i , P̄j , P̄k : P̄i (0, 0) ú.ng Pi , P̄j (1, 0) ú.ng Pj và P̄k (0, 1) ú.ng Pk , (xem hı̀nh H.3.3.3).
Bô’ d̄ê` 3.3.2. Gia’ su’. z = z(x, y) ∈ C 2 (T l ). Khi d̄ó tô ` ng sô´ du.o.ng K5 d̄ê’ có
` n ta.i hă

∂2z 2 ∂2z 2 ∂2z 2


kz − zI k2W 1 (Tl ) ≤ K5 h2 {k k + k k + k k } (3.3.36)
∂x2 L2 (Tl ) ∂x∂y L2 (Tl ) ∂y 2 L2 (Tl )

Chú.ng minh. Ta chú.ng minh bô’ d̄ê ` 3.3.2 thông qua 4 bu.ó.c.
. .
Bu ó c 1 Vó i qui u ó c (3.3.19) ta chú.ng minh
. . .

kz − zI k2W 1 (Tl ) ≤ K6 kZ − ZI k2W 1 (T ) , K6 = const (3.3.37)

Theo công thú.c d̄ô’i biê´n trong tı́ch phân kép ta có
∫∫ ∫∫
|z − zI | dxdy =
2
|Z − ZI |2 |J|dξdη
Tl T

trong d̄ó theo (3.3.15)

J = (xj − xi )(yk − yi ) − (xk − xi )(yj − yi )

và vı̀ tam giác Tl có góc (Pj Pi , Pk Pi ) = θ vó.i |θ| ≥ θ0 > 0 nên

J ≥ |Pj Pi |.|Pk Pi | sin(θ0 ) > 0 ⇒ ∃ J −1 = J¯ 6= 0

Bây giò.
∂(z − zI ) ∂(Z − ZI ) yk − yi ∂(Z − ZI ) yi − yj
= +
∂x ∂ξ J ∂η J
∂(z − zI ) ∂(Z − ZI ) xi − xk ∂(Z − ZI ) xj − xi
= +
∂y ∂ξ J ∂η J
∫∫ ∫∫
∂(z − zI ) 2 ∂(z − zI ) 2
⇒ | | dxdy = {| | }|x=x(ξ,η),y=y(ξ,η) |J|dξdη
Tl ∂x T ∂x
` ng sô´ du.o.ng K d̄ê’
` n ta.i hă
Vâ.y tô
∫∫ ∫∫
∂(z − zI ) 2 ∂(Z − ZI ) 2 ∂(Z − ZI ) 2
| | dxdy ≤ K {| | +| | }dξdη
Tl ∂x T ∂ξ ∂η

Mô.t cách tu.o.ng tu..,


∫∫ ∫∫
∂(z − zI ) 2 ∂(Z − ZI ) 2 ∂(Z − ZI ) 2
| | dxdy ≤ K {| | +| | }dξdη
Tl ∂y T ∂ξ ∂η

67
Ta suy ra (3.3.37).
Bu.ó.c 2 Ta chú.ng minh: tô ` ng sô´ du.o.ng K7 d̄ê’ có
` n ta.i hă

∂2Z 2 ∂2Z 2 ∂2Z 2


kZ − ZI k2W 1 (T ) ≤ K7 {k k + k k + k k } (3.3.38)
∂ξ 2 L2 (T ) ∂ξ∂η L2 (T ) ∂η 2 L2 (T )

Muô´n thê´ ta vẽ bô’ xung T thành mô.t hı̀nh vuông (H.3.3.4), ký hiê.u là S

.S

.T
.

H.3.3.4

và xét hàm sô´ {


Z(ξ, η), (ξ, η) ∈ T
w(ξ, η) = (3.3.39)
0, (ξ, η) ∈ S\T
Ta.i (ξ, η) ∈ T ta có
∫ s=1
∂ ∂w ∂w ∂w
(w − wI ) = (ξ, η) − (w(1, 0) − w(0, 0)) = (ξ, η) − (s, 0)ds =
∂ξ ∂ξ ∂ξ s=0 ∂s
∫ s=1
∂w ∂w ∂w ∂w
= [ (ξ, η) − (s, η) + (s, η) − (s, 0)]ds, (s, η) ∈ T
s=0 ∂ξ ∂s ∂s ∂s
∫ s=1 ∫ µ=ξ 2 ∫ ν=η 2
∂ ∂ w(µ, η) ∂ w
(w − wI ) = [ 2
dµ + (s, ν)dν]ds (3.3.40)
∂ξ s=0 µ=s ∂µ ν=0 ∂s∂ν

Ta suy ra

(w − wI ) = A + B (3.3.41)
∂ξ
trong d̄ó
∫ s=1 ∫ µ=ξ ∫ s=1 ∫ ν=η
∂ 2 w(µ, η) ∂2w
A= dµds, B= (s, ν)dνds (3.3.42)
s=0 µ=s ∂µ2 s=0 ν=0 ∂s∂ν

Khi d̄ó ∫ ∫ ∫ ∫
s=1 µ=ξ s=1 µ=1
∂ 2 w(µ, η) ∂ 2 w(µ, η)
|A| ≤ | |dµds ≤ | |dµds
s=0 µ=s ∂µ2 s=0 µ=0 ∂µ2

68
Áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B ta d̄u.o..c
∫ s=1 ∫ µ=1 2 ∫ s=1 ∫ µ=1 2
∂ w(µ, η) ∂ w(µ, η) 2
|A| ≤2
( | 2
|dµ) ds ≤
2
| | dµds
s=0 µ=0 ∂µ s=0 µ=0 ∂µ2
∫ ∫ ∫ ξ=1 ∫ η=1 ∫ s=1 ∫ µ=1
∂ 2 w(µ, η) 2
⇒ |A| dξdη ≤
2
dξ dη ds | | dµ
S ξ=0 η=0 s=0 µ=0 ∂µ2
Thay d̄ô’i thú. tu.. hai tı́ch phân o’. giũ.a vê´ pha’i ta d̄u.o..c
∫∫ ∫ ξ=1 ∫ s=1 ∫ η=1 ∫ µ=1
∂ 2 w(µ, η) 2
|A| dξdη ≤
2
dξ ds dη | | dµ
S ξ=0 s=0 η=0 µ=0 ∂µ2
∫∫
∂ 2 w(µ, η) 2 ∂2w 2
= | | dµdη = k k (3.3.43)
S ∂µ2 ∂ξ 2 L2 (S)
Bây giò. d̄ánh giá B.
∫ s=1 ∫ ν=η ∫∫
∂2w ∂2w
|B| = | (s, ν)dνds| ≤ | (s, ν)|dνds
s=0 ν=0 ∂s∂ν S ∂s∂ν
∫∫ ∫∫
∂2w ∂2w ∂2w 2
|B| ≤
2
| 2
(s, ν)| dνds = | (s, ν)|2 dνds = k k
S ∂s∂ν T ∂s∂ν ∂s∂ν L2 (T )
∫∫ ∫∫
∂2w 2 ∂2w 2
⇒ |B| dξdη ≤
2
k kL2 (T ) dξdη = k k (3.3.44)
S S ∂s∂ν ∂ξ∂η L2 (S)
Tù. (3.3.41 ) ta có
∫∫ ∫∫

| (w − wI )|2 dξdη ≤ 2(A2 + B 2 )dξdη (3.3.45)
S ∂ξ S

Kê´t ho..p (3.3.43) vó.i (3.3.44) và (3.3.45) ta thu d̄u.o..c


∫∫ ∫∫
∂ ∂
| (w − wI )| dξdη ≤
2
| (w − wI )|2 dξdη
S ∂ξ S ∂ξ

∂2w 2 ∂2w 2
≤ 2{k k + k k } (3.3.46)
∂ξ 2 L2 (S) ∂ξ∂η L2 (S)

Mô.t cách tu.o.ng tu.., ta có


∫∫ ∫∫
∂ ∂
| (w − wI )| dξdη ≤
2
| (w − wI )|2 dξdη
S ∂η S ∂η

∂2w 2 ∂2w 2
2{k k + k k } (3.3.47)
∂η 2 L2 (S) ∂ξ∂η L2 (S)

69
Bây giò. xét w − wI . Vı̀ (w − wI )(0, 0) = 0, nên ta.i (ξ, η) ∈ T ta có

(w − wI )(ξ, η) = (w − wI )(ξ, η) − (w − wI )(ξ, 0) + (w − wI )(ξ, 0) − (w − wI )(0, 0) =


∫ ∫
q=η
∂(w − wI ) p=ξ
∂(w − wI )
= (ξ, q)dq + (p, 0)dp (3.3.48)
q=0 ∂q p=0 ∂p
Vı̀
∂(w − wI ) ∂(w − wI ) ∂(w − wI ) ∂(w − wI )
(p, 0) = − (p, η) + (p, 0) + (p, η)
∂p ∂p ∂p ∂p
∫ q 0 =η
∂ 2 (w − wI ) ∂(w − wI )
=− 0
(p, q 0 )dq 0 + (p, η)
q 0 =0 ∂q ∂p ∂p
nên ∫ ∫ p=ξ
∂(w − wI )
q=η
∂(w − wI )
(w − wI )(ξ, η) = (ξ, q)dq + (p, η)dp
q=0 ∂q p=0 ∂p
∫ p=ξ ∫ q0 =η 2
∂ (w − wI )
− dp 0
(p, q 0 )dq 0
p=0 q 0 =0 ∂q ∂p
Do d̄ó
∫ ∫
q=η
∂(w − wI ) p=ξ
∂(w − wI )
|(w − wI )(ξ, η)| ≤ 3{(
2
(ξ, q)dq)2 + ( (p, η)dp)2
q=0 ∂q p=0 ∂p
∫ ∫ q 0 =η
p=ξ
∂ 2 (w − wI )
+(− dp (p, q 0 )dq 0 )2 }
p=0 q 0 =0 ∂q 0 ∂p

∫ ∫
q=η
∂(w − wI ) 2 p=ξ
∂(w − wI ) 2
|(w − wI )(ξ, η)| ≤ 3{
2
| | (ξ, q)dq + | | (p, η)dp
q=0 ∂q p=0 ∂p
∫∫
∂ 2 (w − wI ) 2
+ | | (p, q 0 )dq 0 dp}
S ∂q 0 ∂p
Ta suy ra : ∫∫ ∫∫
∂(w − wI ) 2
|w − wI | dξdη ≤ 3{2
| | (ξ, q)dqdξ
S S ∂q
∫∫ ∫∫
∂(w − wI ) 2 ∂ 2 (w − wI ) 2
+ | | (p, η)dpdη + | 0
| (p, q 0 )dq 0 dp} (3.3.49)
S ∂p S ∂q ∂p
Áp du.ng (3.3.46)(3.3.47)(3.3.49) ta thu d̄u.o..c: tô ` ng sô´ du.o.ng K8 d̄ê’
` n ta.i hă
∫∫
∂2w ∂2w 2 ∂2w
|w − wI |2 dξdη ≤ K8 {k 2 k2L2 (S) + k kL2 (S) + k 2 k2L2 (S) } (3.3.50)
S ∂ξ ∂ξ∂η ∂η

70
Tù. (3.3.46)(3.3.47)(3.3.50) suy ra: tô ` ng sô´ du.o.ng K9 d̄ê’
` n ta.i hă

∂2w 2 ∂2w 2 ∂2w 2


kw − wI k2W 1 (S) ≤ K9 {k k + k k + k k } (3.3.51)
∂ξ 2 L2 (S) ∂ξ∂η L2 (S) ∂η 2 L2 (S)

Tù. (3.3.51) và (3.3.39) ta suy ra (3.3.38) vó.i K7 = K9 .


Bu.ó.c 3. Ta chú.ng minh: tô ` ng sô´ du.o.ng K10 d̄ê’
` n ta.i hă

∂2Z 2 ∂2z 2 ∂2z 2 ∂2z 2


k k ≤ K 10 h 2
{k k + k k + k k }
∂ξ 2 L2 (T ) ∂x2 L2 (Tl ∂x∂y L2 (Tl ∂y 2 L2 (Tl
∂2Z ∂2z ∂2z 2 ∂2z
k 2 k2L2 (T ) ≤ K10 h2 {k 2 k2L2 (Tl + k kL2 (Tl + k 2 k2L2 (Tl } (3.3.52)
∂η ∂x ∂x∂y ∂y
2 2 2
∂ Z 2 ∂ z ∂ z 2 ∂2z
k kL2 (T ) ≤ K10 h2 {k 2 k2L2 (Tl + k kL2 (Tl + k 2 k2L2 (Tl }
∂ξ∂η ∂x ∂x∂y ∂y

Chú.ng minh . Ta có Z ∈ C 2 (T ). Ta có

∂Z ∂z ∂z
= (xj − xi ) + (yj − yi )
∂ξ ∂x ∂y
∂Z ∂z ∂z
= (xk − xi ) + (yk − yi )
∂η ∂x ∂y
∂2Z ∂2z ∂2z ∂2z
= (xj − xi )2
+ 2 (xj − xi )(yj − y i ) + (yj − yi )2
∂ξ 2 ∂x2 ∂x∂y ∂y 2
∂2Z ∂2z ∂2z ∂2z
= (x k − xi )2
+ 2 (x k − xi )(yk − yi ) + (yk − yi )2
∂η 2 ∂x2 ∂x∂y ∂y 2
∂2Z ∂2z ∂2z
= (xj − xi )(xk − xi ) + [(xj − xi )(yk − yi ) + (xk − xi )(yj − yi )
∂ξ∂η ∂x2 ∂x∂y
∂2z
+ (yj − yi )(yk − yi )
∂y 2
Áp du.ng công thú.c (3.3.19) d̄ô’i biê´n trong tı́ch phân kép ta suy ra: tô ` ng sô´ du.o.ng
` n ta.i hă
K11 d̄ê’ ∫∫ ∫∫
∂2Z 2 ∂2z ∂2z 2 ∂2z
[ 2 ] dξdη ≤ K11 h 2
{[ 2 ]2 + [ ] + [ 2 ]2 }dxdy
T ∂ξ Tl ∂x ∂x∂y ∂y
∫∫ ∫∫
∂2Z 2 ∂2z ∂2z 2 ∂2z
[ ] dξdη ≤ K11 h 2
{[ 2 ]2 + [ ] + [ 2 ]2 }dxdy
T ∂ξ∂η Tl ∂x ∂x∂y ∂y
∫∫ ∫ ∫
∂2Z ∂2z ∂2z 2 ∂2z
[ 2 ]2 dξdη ≤ K11 h2 {[ 2 ]2 + [ ] + [ 2 ]2 }dxdy
T ∂η Tl ∂x ∂x∂y ∂y
d̄ó là (3.3.52) vó.i K10 = K11 khi z = z(x, y) ∈ C 2 (T ). Vı̀ T hı̀nh sao nên C 2 (T ) trù mâ.t
trong W 2 (T ). Tù. d̄ó suy ra (3.3.52).

71
Bu.ó.c 4. Tù. các kê´t qua’ o’. bu.ó.c 1,2,3 ta suy ra (3.3.36), tú.c là bô’ d̄ê
` 3.3.2.
Bây giò. vı̀ Tl có ” tı́nh sao” nên C 2 (T l ) trù mâ.t trong W 2 (Tl ) và do d̄ó tù. bô’ d̄ê
` 3.3.2
ta suy ra
` 3.3.3. Gia’ su’. z ∈ W 2 (Tl ). Khi d̄ó tô
Bô’ d̄ê ` ng sô´ du.o.ng K12 d̄ê’
` n ta.i hă

∂2z 2 ∂2z 2 ∂2z 2


kz − zI k2W 1 (Tl ) ≤ K12 h2 {k k + k k + k k } (3.3.53)
∂x2 L2 (Tl ) ∂x∂y L2 (Tl ) ∂y 2 L2 (Tl )

` 3.3.4. Gia’ su’. z ∈ W 2 (Ω). Khi d̄ó : tô


Bô’ d̄ê ` ng sô´ du.o.ng K13 d̄ê’
` n ta.i hă

∂2z 2 ∂2z 2 ∂2z 2


kz − zI k2W 1 (Ω) ≤ K13 h2 {k k + k k + k k } (3.3.54)
∂x2 L2 (Ω) ∂x∂y L2 (Ω) ∂y 2 L2 (Ω)

Chú.ng minh. Theo gia’ thiê´t z ∈ W 2 (Ω). Do d̄ó z ∈ W 2 (Tl ) ∀l = 1, M . Theo bô’ d̄ê ` 3.3.3
ta có (3.3.53). Cô.ng la.i theo l = 1, M ta suy ra (3.3.54) vó.i K13 = K12 , tú.c là bô’ d̄ê
` 3.3.4.

Chú.ng minh d̄i.nh lý 3.3.1: Nhò. bô’ d̄ê


` 3.3.4 và bô’ d̄ê
` 3.3.1 ta suy ra d̄i.nh lý 3.3.1.

Chú.ng minh d̄i.nh lý 3.3.2. Trong lý thuyê´t các phu.o.ng trı̀nh d̄a.o hàm riêng ngu.ò.i
ta chú.ng minh d̄u.o..c mê.nh d̄ê
` quan tro.ng sau d̄ây:
Mê.nh d̄ê` 3.3.1. Nê´u nghiê.m cu’ a bài toán (3.1.1)(3.1.2) ∈ W 2 (Ω) ∩ W01 (Ω) thı̀ tô
`n
. .
` ng sô´ du o ng K14 d̄ê’:
ta.i hă
kukW 2 (Ω) ≤ K14 kf kL2 (Ω) (3.3.55)
Nhò. có mê.nh d̄ê
` 3.3.1, tù. d̄i.nh lý 3.3.1 ta suy ra d̄i.nh lý 3.3.2.
Chú.ng minh d̄i.nh lý 3.3.3. Tru.ó.c hê´t ta chú ý ră ` ng

α(u, v) = L(v) ∀v ∈ W01 (Ω), α(wN , v) = L(v), ∀v ∈ HN ⊂ W01 (Ω) (3.3.56)

` ng phép trù. ta suy ra


Bă

α(u, v) − α(wN , v) = 0, ∀v ∈ HN

tú.c là
α(u − wN , v) = 0, ∀v ∈ HN (3.3.57)
Bây giò. xét bài toán

∂2ψ ∂2ψ
+ = F, F = u − wN (3.3.58)
∂x2 ∂y 2

ψ|Γ = 0 (3.3.59)
Ta d̄u.o..c bài toán da.ng (3.1.1)-(3.1.2) vó.i vê´ pha’i là F = u − wN ∈ L2 (Ω). Do d̄ó
hàm ψ tho’a mãn
α(ψ, v) = (F, v), ∀v ∈ W01 (Ω)

72
Thay v = u − wN ∈ W01 (Ω) ta có

α(ψ, u − wN ) = (F, u − wN ) = (u − wN , u − wN )

tú.c là
(u − wN , u − wN ) = α(ψ, u − wN ) (3.3.60)
Vó.i

N
ψI (x, y) := ψ(xi , yi )ϕi (x, y)
i=1

thı̀ ψI ∈ HN nên theo (3.3.57 ta có

α(u − wN , ψI ) = 0

Tù. d̄ó (3.3.60) viê´t

(u − wN , u − wN ) = α(ψ, u − wN ) − α(u − wN , ψI ) = α(ψ − ψI , u − wN )

⇒ ku − wN k2L2 (0,1) ≤ K15 kψ − ψI kW 1 (Ω) ku − wN kW 1 (Ω) , K15 = const (3.3.61)


Theo d̄i.nh lý 3.3.2 ta suy ra

ku − wN kW 1 (Ω) ≤ K2 hkf kL2 (Ω)

Ngoài ra

kψ − ψI kW 1 (Ω) ≤ K16 hkF 0 kL2 (Ω) = K16 hku − wN kL2 (Ω) , K16 = const > 0

⇒ ku − wN k2L2 (Ω) ≤ K15 K16 hku − wN kL2 (Ω) K2 hkf kL2 (Ω)

⇒ ku − wN kL2 (Ω) ≤ K15 K16 K2 h2 kf kL2 (Ω)


- ó là (3.3.33) vó.i K3 = K15 K16 K2 .
D

Tù. các d̄i.nh lý 3.3.1, 2, 3 ta suy ra su.. hô.i tu. và d̄ánh giá sai sô´.

3.4. Tru.ò.ng ho..p d̄ă.c biê.t:


Ω là miê` n chũ. nhâ.t có các ca.nh cùng phu.o.ng vó.i tru.c to.a d̄ô.
Tru.ó.c hê´t chú ý ră ` n d̄a giác d̄ă.c biê.t. Cho nên nhũ.ng gı̀ d̄ã nói vê
` ng d̄ây là mô.t miê `
. .
` n d̄a giác vâ˜n còn giũ nguyên giá tri.. Tuy nhiên do tı́nh d̄ă.c thù cu’a hı̀nh chũ nhâ.t có
miê
ca.nh cùng phu.o.ng vó.i tru.c to.a d̄ô. so vó.i mô.t d̄a giác tô’ng quát nên ta có thê’ khai thác
thêm mô.t sô´ lo..i thê´.
3.4.1.Tam giác phân. Xét tru.ò.ng ho..p biên Γ là nhũ.ng d̄oa.n thă’ng cùng phu.o.ng
vó.i hai tru.c to.a d̄ô. (H.3.4.1a):

Ω = {(x, y)|a < x < b, c < y < d}

73
Tru.ó.c hê´t ta chia miê` n Ω thành mô.t lu.ó.i d̄ê ` ng các d̄u.ò.ng thă’ng cùng phu.o.ng
` u bă
vó.i các tru.c to.a d̄ô. (H.3.4.1b): x = xi , y = yj vó.i

b−a d−c
xi = ih, h= , yj = jk, k= , N, M nguyên ≥ 2 (3.4.1)
N +1 M +1

Sau d̄ó ke’ các d̄u.ò.ng chéo song song cu’a các hı̀nh chũ. nhâ.t con nhu. o’. hı̀nh vẽ. Nhu. vâ.y
` n Ω d̄u.o..c chia thành nhũ.ng miê
miê ` n tam giác khác nhau,không có d̄iê’m trong chung,
` . ’ ’
d̄ông thò i d̄ınh cua tam giác này không nă ` m trên ca.nh cu’a mô.t tam giác kia. Tâ.p ho..p
. .
các tam giác thu d̄u o. c ta.o nên mô.t phân hoa.ch cu’a miê` n Ω, mô˜i tam giác go.i là mô.t phâ
`n
. . ˜
tu’ hũ u ha.n, môi d̄ı’nh cu’a mô.t tam giác go.i là mô.t nút.

.y

.d

.c

.
.O .a .b .x

H.3.4.1a H.3.4.1b

3.4.2. Các hàm to.a d̄ô. và không gian con HN cu’a W01 (Ω).

Tru.ó.c hê´t ta d̄ánh sô´ các nút : mô˜i nút Pij có to.a d̄ô. (xi , yj ) ký hiê.u là (i, j)
i = 0, 1, ..., N + 1; j = 0, 1, 2, ..., M + 1. Sau d̄ó ú.ng vó.i mô˜i nút trong (i, j) i = 1, 2, ..., N ;
j = 1, 2, ..., M ta xây du..ng hàm to.a d̄ô. ϕij (x, y): là mô.t hàm bâ.c nhâ´t d̄ô´i vó.i x, y trên
mô˜i tam giác, lâ´y giá tri. 1 ta.i nút (i, j) và lâ´y giá tri. 0 ta.i tâ´t ca’ các nút khác , kê’ ca’ nút

74
biên, cu. thê’ là


 1 − h1 (x − xi ) khi xi ≤ x ≤ xi+1 ,



 yj ≤ y ≤ yj + hk (x − xi ),



 1 − k (y − yj ) khi xi ≤ x ≤ xi+1 ,
1



 yj + hk (x − xi ) ≤ y ≤ yj+1 ,



 1 + h1 (x − xi ) − k1 (y − yj ) khi xi−1 ≤ x ≤ xi ,


yj ≤ y ≤ yj + hk (x − xi−1 )
ϕij (x, y) = (3.4.2)

 1 + h (x − xi ) khi xi−1 ≤ x ≤ xi ,
1



 yj−1 + hk (x − xi−1 ) ≤ y ≤ yj ,



 1 + k1 (y − yj ) khi xi−1 ≤ x ≤ xi ,



 yj−1 ≤ y ≤ yj−1 + hk (x − xi−1 ),



 1 − h1 (x − xi ) + k1 (y − yj ) khi xi ≤ x ≤ xi+1 ,


yj−1 + hk (x − xi ) ≤ y ≤ yj ,

` thi. (H.3.4.2) là mô.t hı̀nh chóp, có d̄áy là mô.t lu.c giác, ho..p
Hàm to.a d̄ô. ϕij có d̄ô
cu’a các tam giác con có chung nút (i, j). Nó liên tu.c và tuyê´n tı́nh tù.ng phâ ` n trên Ω, chı’
. ` .
khác 0 o’ trong d̄áy, và bă ng 0 ta.i mo.i (x, y) o’ ngoài d̄áy cu’a hı̀nh chóp. Cho nên hàm ϕij
thuô.c W01 (Ω) và có giá d̄õ. nho’, là d̄áy cu’a hı̀nh chóp, ký hiê.u bo’.i Ωij :

.z

.y
.j
.(i, j)

.
.o .i .x

H.3.4.2

75
Ωij := {(x, y) ∈ Ω | ϕij (x, y) 6= 0} (3.4.3)
Dê˜ thâ´y các hàm ϕij (x, y) d̄ô.c lâ.p tuyê´n tı́nh. Chúng sinh ra không gian

HN ;M = span{ϕij } (3.4.4)

và là mô.t co. so’. cu’a HN ;M . HN ;M là không gian con N × M chiê
` u cu’a W01 (Ω).

3.4.3. Hê. d̄a.i sô´.


Sau khi d̄ã có không gian HN ;M ta tı̀m nghiê.m wN ;M cu’a bài toán (3.2.9) tú.c (3.2.7)
trên HN ;M o’. da.ng
∑N ∑ M
wN ;M = cij ϕij (x, y) (3.4.5)
i=1 j=1

Nhu. vâ.y cij d̄u.o..c xác d̄i.nh sao cho

α(wN ;M , ϕrs ) = (f, ϕrs ), r = 1, 2, ..., N ; s = 1, 2, ..., M (3.4.6)

tú.c là

N ∑
M
α( cij ϕij , ϕrs ) = (f, ϕrs ), r = 1, 2, ..., N ; s = 1, 2, ..., M
i=1 j=1

hay
∑N ∑
M
( cij α(ϕij , ϕrs ) = (f, ϕrs ), r = 1, 2, ..., N ; s = 1, 2, ..., M
i=1 j=1

Hê. này tro’. thành


N ∑
M
Aij,rs cij = Frs , r = 1, 2, ..., N, s = 1, 2, ..., M (3.4.7)
i=1 j=1

trong d̄ó
Aij,rs = α(ϕij , ϕrs ) = α(ϕrs , ϕij ) = Ars,ij
∫∫ ∫∫
∂ϕij ∂ϕrs ∂ϕij ∂ϕrs ∂ϕij ∂ϕrs ∂ϕij ∂ϕrs
= ( + )dxdy = ( + )dxdy (3.4.8)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Ωij,rs ∂x ∂x ∂y ∂y
vó.i
Ωij,rs = Ωij ∩ Ωrs (3.4.9)
∫∫ ∫∫
Frs = − f (x, y)ϕrs dxdy = − f (x, y)ϕrs dxdy (3.4.10)
Ω Ωrs

Vı̀ ϕij có giá d̄õ. nho’ nên có râ´t nhiê ` ng không. Do d̄ó hê. (3.4.7) là
` u hê. sô´ Aij,rs bă
mô.t hê. râ´t thu a. Hê. (3.4.7) là mô.t hê. d̄a.i sô´ tuyê´n tı́nh có N × M phu.o.ng trı̀nh d̄ô´i vó.i
.
N × M â’n là cij , i = 1, 2, ..., N ; j = 1, 2, ..., M .

76
Thu..c hiê.n các phép tı́nh tı́ch phân, tù. (3.4.7) ta thu d̄u.o..c hê.

2cij − ci−1j − ci+1j 2cij − cij−1 − cij+1


kh{ 2
+ } = Fij (3.4.11)
h k2
c0j = cN +1j = ci0 = ciM +1 = 0 (3.4.12)
i = 1, 2, ..., N ; j = 1, 2, ..., M
trong d̄ó Fij tı́nh theo (3.4.10), có thê’ tı́nh d̄úng, cũng có thê’ áp du.ng mô.t công thú.c gâ
`n
’ .
d̄úng, chăng ha.n nhu :
∫∫ ∫∫
Frs = − f (x, y)ϕrs dxdy ≈ − − f (xr , ys ) ϕrs dxdy = −f (xr , ys )hk
Ω Ωrs

Cho nên (3.4.11) tro’. thành

2cij − ci−1j − ci+1j 2cij − cij−1 − cij+1


2
+ } = −fij (3.4.13)
h k2

Nhu. vâ.y là nhò. lo..i du.ng các d̄ă.c d̄iê’m cu’a hı̀nh chũ. nhâ.t có ca.nh cùng phu.o.ng vó.i tru.c
to.a d̄ô. ta d̄ã d̄i d̄ê´n mô.t hê. d̄a.i sô´ khá d̄o.n gia’n nhu. (3.4.13)(3.4.12) chă’ng ha.n.
Gia’i hê. d̄a.i sô´ ta thu d̄u.o..c cij . Lă´p vào (3.4.5) ta thu d̄u.o..c nghiê.m gâ` n d̄úng wN,M
` n tı̀m.
câ
3.4.4. Su.. tô ` n ta.i và duy nhâ´t nghiê.m cu’a hê. d̄a.i sô´.
Xem mu.c 3.3.4.
3.4.5. D - ánh giá sai sô´.
Xem mu.c 3.3.7.
3.5. Tru.ò.ng ho..p biên cong
.
O’ d̄ây chı’ gió.i thiê.u mô.t phu.o.ng pháp d̄o.n gia’n.

H.3.5.1

77
Ngu.ò.i ta chia miê` n Ω thành các miê ` n tam giác, chă’ng ha.n nhu. o’. H.3.5.1, rô ` i làm
. . .
nhu o’ tiê´t 3.3. Khi d̄ó o’ gâ .
` n biên xuâ´t hiê.n nhũ ng tam giác có mô.t ca.nh cong (tam giác
kê biên), ta sẽ xem nhu nó là mô.t tam giác bı̀nh thu.ò.ng, nghı̃a là xem ca.nh cong là mô.t
` .
ca.nh thă’ng. D - u.o.ng nhiên cách làm này d̄o.n gia’n nhu.ng kém chı́nh xác. D - ê’ khă´c phu.c
. . .
` u d̄ó ta chia biên nho’ ho n nũ a, nghı̃a là xét nhũ ng tam giác kê
d̄iê ` biên nho’ ho.n các tam
.
giác o’ trong.

3.6. Bài toán biên loa.i ba d̄ô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh Poisson

3.6.1. Bài toán d̄a.o hàm riêng.


` n bi. chă.n cu’a mă.t phă’ng to.a d̄ô. (x, y) có biên là d̄u.ò.ng kı́n Γ tro.n
Cho Ω là mô.t miê
tù.ng khúc (H.3.1.1). Pháp tuyê´n ngoài cu’a Γ là ν.
Cho hàm sô´ f (x, y) xác d̄i.nh trên Ω, hàm sô´ g(x, y) xác d̄i.nh trên Γ, hàm sô´ σ(x, y)
xác d̄i.nh trên Γ.
Xét phu.o.ng trı̀nh d̄a.o hàm riêng

∂2u ∂2u
Δu := + 2 = f (x, y), (x, y) ∈ Ω (3.6.1)
∂x2 ∂y
` u kiê.n biên
và d̄iê
∂u
+ σ(x, y)u = g(x, y), (x, y) ∈ Γ (3.6.2)
∂ν
` u kiê.n biên loa.i ba
go.i là d̄iê
Gia’ su’. f ∈ L2 (Ω), g, σ ∈ L2 (Γ), và tô ` ng sô´ du.o.ng σ0 sao cho
` n ta.i hă

σ(x, y) ≥ σ0 , (x, y) ∈ Γ (3.6.3)

Xét bài toán sau d̄ây, go.i là bài toán biên loa.i ba:
Tı̀m u(x, y) ∈ W 2 (Ω) tho’ a mãn (3.6.1)(3.6.2).
Bài toán (3.6.1)(3.6.2) là mô hı̀nh toán ho.c cu’a hiê.n tu.o..ng truyê ` n nhiê.t dù.ng trong
ba’n mo’ng vâ.t châ´t Ω mà quan hê. giũ.a luô ` ng nhiê.t và nhiê.t d̄ô. ta.i biên Γ d̄u.o..c â´n d̄i.nh
. .
tru ó c.
Nghiê.m u ∈ W 2 (Ω) tho’a mãn bài toán (3.6.1)(3.6.2) go.i là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a nó.
3.6.2. Bài toán yê´u.
Gia’ su’. bài toán (3.6.1)(3.6.2) có nghiê.m ∈ W 2 (Ω). Khi d̄ó Δu và f ∈ L2 (Ω).
Trong L2 (Ω) nhân vô hu.ó.ng trong hai vê´ cu’a (3.6.1) vó.i hàm thu’. v ∈ D(Ω):
∫∫ ∫∫
∂2u ∂2u
[ 2 + 2 ]vdxdy = f vdxdy, ∀v ∈ D(Ω)
Ω ∂x ∂y Ω

Áp du.ng công thú.c Green (3.2.3) vào vê´ trái ta d̄u.o..c:
∫∫ ∮ ∫∫
∂u ∂v ∂u ∂v ∂u
− ( + )dxdy + vds = f vdxdy ∀v ∈ D(Ω)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ ∂ν Ω

78
.
O’ d̄ây theo (3.6.2) ∂u
∂ν = −σu + g(x, y) nên có
∫∫ ∮ ∫∫ ∮
∂u ∂v ∂u ∂v
( + )dxdy + σuvds = − f vdxdy + gvds (3.6.4)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ Ω Γ

Vı̀ D(Ω) trù mâ.t trong W 1 (Ω) nên (3.6.4) tho’a mãn ∀v ∈ W 1 (Ω). D- ă.t
∫∫ ∮ ∫∫ ∮
∂u ∂v ∂u ∂v
α(u, v) = ( + )dxdy+ σuvds, L(v) = − f vdxdy+ gvds (3.6.5)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ Ω Γ

Xét bài toán:


Vó.i α(u, v) và L(v) xác d̄i.nh bo’.i (3.6.5) hãy tı̀m hàm sô´ u ∈ W 1 (Ω) tho’ a mãn

α(u, v) = L(v), ∀v ∈ W 1 (Ω) (3.6.6)

Bài toán (3.6.6) go.i là bài toán yê´u ú.ng vó.i bài toán (3.6.1)(3.6.2).
Nhu. vâ.y nê´u u là nghiê.m cu’a bài toán (3.6.1)(3.6.2) thı̀ u cũng là nghiê.m cu’a bài
toán yê´u (3.6.6).

3.6.3. Nghiê.m suy rô.ng.


Nghiê.m cu’a bài toán yê´u (3.6.6) go.i là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (3.6.1)(3.6.2).
Theo trên, nê´u u là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán (3.6.1)(3.6.2) thı̀ nó cũng là nghiê.m
suy rô.ng cu’a bài toán d̄ó.
Ngu.o..c la.i, nê´u u ∈ W 1 (Ω) là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (3.6.1)(3.6.2), la.i thuô.c
W (Ω) thı̀ nó cũng là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a nó (cách chú.ng minh xem mu.c 2.4.10 chu.o.ng
2

2.)

3.6.4. Su.. tô


` n ta.i nghiê.m suy rô.ng.
Du..a vào (3.6.5) ta thâ´y α(u, v) là mô.t da.ng song tuyê´n d̄ô´i xú.ng còn L(v) là mô.t
phiê´m hàm tuyê´n tı́nh trên W 1 (Ω). Gia’ su’. Ω có ”tı́nh sao câ` u tù.ng phâ` n”. Ta có tù.
(3.6.5) ∫∫ ∮
∂u ∂v ∂u ∂v
α(u, v) = ( + )dxdy + σuvds (3.6.7)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ

Áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B vào tı́ch phân kép (xem cách làm o’. mu.c 3.2.4) ta d̄u.o..c
∫∫
∂u ∂v ∂u ∂v
( + )dxdy ≤ 2kukW 1 (Ω) .kvkW 1 (Ω) (3.6.8)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y

` tı́ch phân d̄u.ò.ng ta có


Vê
∮ √∮ √∮
| σuvds| ≤ σ u2 ds v 2 ds.
Γ Γ Γ

79
` 1.6.2, mu.c 1.6.7, chu.o.ng 1: tô
Áp du.ng d̄i.nh lý nhúng, (mê.nh d̄ê ` ng sô´ du.o.ng K2
` n ta.i hă
d̄ê’ √∮ √∮
u2 ds ≤ K2 kukW 1 (Ω) , v 2 ds ≤ K2 kvkW 1 (Ω) (3.6.9)
Γ Γ

Do d̄ó ∮
| σuvds| ≤ (2 + σK22 )kukW 1 (Ω) .kvkW 1 (Ω) .
Γ

Kê´t ho..p vó.i (3.2.8) ta suy ra

|α(u, v)| ≤ K3 kukW 1 (Ω) .kvkW 1 (Ω) , ∀u ∈ W 1 (Ω), K3 = 2 + σK22

Vâ.y α(u, v) liên tu.c trên W 1 (Ω)


Bây giò. theo công thú.c Friedrich, (chu.o.ng 1, mu.c 1.6.7,công thú.c (1.6.1a)), ta có
∫∫ ∫∫ ∮
∂v 2 ∂v 2
v dxdy ≤ C{
2
(| | + | | )dxdy + v 2 ds}
Ω Ω ∂x ∂y Γ
∫∫ ∫ ∮
∂v ∂v ∂v ∂v
kvk2W 1 (Ω) = (v + | |2 + | |2 )dxdy ≤ (C + 1)
2
(| |2 + | |2 )dxdy + C v 2 ds
Ω ∂x ∂y Ω ∂x ∂y Γ
∫∫ ∮
∂v 2 ∂v 2 C
≤ K4 { (| | + | | )dxdy + σv 2 ds}, K4 = max{C + 1, }
Ω ∂x ∂y Γ σ0
Chú ý d̄ê´n (3.6.7) vó.i u = v nũ.a ta suy ra

1
⇒ α(v, v) ≥ K5 kvk2W 1 (Ω) , ∀v ∈ W 1 (Ω), K5 =
K4

Vâ.y α(u, v) W 1 (Ω)−eliptic.


Bây giò. chú.ng minh L(v) liên tu.c trên W 1 (Ω). Ta có theo (3.6.5)
∫∫ ∮
L(v) = − f vdxdy + gvds (3.6.10)
Ω Γ

∫∫ ∮ √∮ √∮
|− f vdxdy| ≤ kf kL2 (Ω) kvkW 1 (Ω) , | gvds| ≤ g 2 ds v 2 ds
Ω Γ Γ Γ

Theo d̄i.nh lý nhúng ta có (3.6.9). Do d̄ó

|L(v)| ≤ K6 kvkW 1 (Ω) , ∀v ∈ W 1 (Ω), K6 = kf kL2 (Ω) + K2 kgkL2 (Γ)

nghı̃a là L(v) liên tu.c trên W 1 (Ω)


Vâ.y theo d̄i.nh lý 1.8.1 chu.o.ng 1 ta suy ra su.. tô
` n ta.i và duy nhâ´t nghiê.m cu’a bài toán
. ` ’
(3.6.6), tú c là tôn ta.i nghiê.m suy rô.ng cua bài toán (3.6.1)(3.6.2).

80
3.7. Nghiê.m gâ ` ng phu.o.ng pháp phâ
` n d̄úng bă ` n tu’. hũ.u ha.n khi Ω là mô.t
d̄a giác
D ` n d̄úng nghiê.m suy rô.ng, tú.c là nghiê.m cu’a bài toán (3.6.6) theo so. d̄ô
- ê’ tı́nh gâ `
chung d̄ã trı̀nh bâ . . . 1
` y o’ chu o ng 1 tiê´t 9, ta thay không gian V = W (Ω) bă ` ng mô.t không
. ` ’
gian con hũ u ha.n chiêu cua nó.

3.7.1. Tam giác phân.


Giô´ng nhu. tru.ò.ng ho..p bài toán biên loa.i mô.t, xem hı̀nh H.3.3.1, ta chia Ω thành
các tam giác khác nhau không có d̄iê’m chung trong, không có d̄ı’nh cu’a tam giác no. nă `m
trên ca.nh cu’a tam giác kia, d̄ô .
` ng thò i các góc hı̀nh ho.c cu’a mo.i tam giác d̄ê ` u ≥ θ0 > 0
d̄ê’ cho diê.n tı́ch cu’a mô˜i tam giác dâ .
` n tó i 0 khi và chı’ khi các ca.nh cu’a nó dâ ` n tó.i 0
(vı̀ nê´u a và b là hai ca.nh cu’a tam giác ke.p góc θ ≥ θ0 thı̀ diê.n tı́ch cu’a tam giác bàng
2 |a|.|b| sin θ ≥ 2 |a|.|b| sin θ0 ).
1 1

Mô˜i tam giác go.i là mô.t phâ ` n tu’. hũ.u ha.n. Mô˜i d̄ı’nh cu’a tam giác go.i là mô.t nút.
- ı’nh Pi có to.a d̄ô. là (xi , yi ). Gia’ su’. các nút d̄u.o..c d̄ánh sô´ tù. 1 d̄ê´n N, trong d̄ó kê’ ca’ nút
D
trong và nút biên (xem hı̀nh H.3.3.1, mu.c 3.3.1): P1 , P2 , ..., PN , .
Gia’ su’. các tam giác cũng d̄u.o..c d̄ánh sô´ tù. 1 d̄ê´n M : T1 , T2 , ..., TM .

3.7.2. Hàm to.a d̄ô..


.
Ú ng mô˜i nút Pi ta xây du..ng hàm to.a d̄ô. ký hiê.u là ϕi (x, y) nhu. sau: d̄ó là mô.t hàm
bâ.c nhâ´t d̄ô´ivó.i x, y, bă
` ng 1 ta.i Pi và bă` ng 0 ta.i các nút khác. Nhu. vâ.y ta.i mô˜i nút trong
hàm to.a d̄ô. có d̄ô` thi. tu..a nhu. o’. H.3.3.2 là mô.t hı̀nh chóp vó.i d̄áy là mô.t d̄a giác, ho..p cu’a
nhiê ` u tam giác có chung mô.t d̄ı’nh o’. chân cu’a hı̀nh chóp. Ta.i nút biên d̄ô ` thi. cu’a hàm to.a
. ˜ .
d̄ô. là ”mô.t nu’ a” hı̀nh chóp. Môi hàm to.a d̄ô. liên tu.c và tuyê´n tı́nh tù ng phâ ` n trên Ω, chı’
khác 0 o’. trong d̄áy, và bă ` ng 0 ta.i mo.i (x, y) o’. ngoài d̄áy cu’a hı̀nh chóp. Cho nên hàm ϕi
thuô.c W01 (Ω) và có giá d̄õ. nho’. Các hàm ϕi , i = 1, 2, ..., N d̄ô.c lâ.p tuyê´n tı́nh.

3.7.3. Không gian con hũ.u ha.n chiê


` u cu’a W 1 (Ω).
- ó là không gian
D
HN = span{ϕi , i = 1, 2, ..., N } (3.7.1)
nhâ.n SN = {ϕi , i = 1, 2, ..., N } là mô.t co. so’..

3.7.4. Nghiê.m gâ ` n d̄úng.


` n d̄úng thuô.c HN có da.ng
Nghiê.m gâ


N
wN (x, y) = ci ϕi (x, y) (3.7.2)
i=1

trong d̄ó các hê. sô´ ci d̄u.o..c xác d̄i.nh sao cho

α(wN , v) = L(v), ∀v ∈ HN (3.7.3)

81
Vı̀ SN là mô.t co. so’. cu’a HN nên muô´n có (3.7.3) vó.i mo.i v ∈ HN chı’ câ
` n (3.7.3) tho’a mãn
. . . .
vó i v = ϕi , i = 1, 2, ..., N , (xem nhâ.n xét o’ chu o ng 1, mu.c 1.9.3). Vâ.y pha’i xác d̄i.nh các
hê. sô´ ci o’. (3.7.2) sao cho

∑N
α( ci ϕi , ϕj ) = L(ϕj ), j = 1, 2, ..., N
i=1

hay

N
ci α(ϕi , ϕj ) = L(ϕj ), j = 1, 2, ..., N (3.7.4)
i=1

Hê. d̄a.i sô´ (3.7.4) viê´t du.ó.i da.ng ma trâ.n

Ac = F (3.7.5)

vó.i
c = (c1 , c2 , ..., cN )T , A = (Aij ), F = (F1 , F2 , ..., FN )T
trong d̄ó
∫∫ ∮
∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj
Aij = α(ϕi , ϕj ) = ( + )dxdy + σϕi ϕj ds (3.7.6)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ
∫∫ ∮
Fi = − f (x, y)ϕi (x, y)dxdy + gϕi ds (3.7.7)
Ω Γ

Ta d̄ă.t
ij + Aij ,
Aij = AΩ Γ
Fi = FiΩ + FiΓ (3.7.8)
vó.i ∫∫ ∮
∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj

ij = ( + )dxdy, Aij =
Γ
σϕi ϕj ds (3.7.9)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Γ
∫∫ ∮
Fi = −
Ω
f (x, y)ϕi (x, y)dxdy, Fi =
Γ
gϕi ds (3.7.10)
Ω Γ

3.7.5. Công thú.c tı́ch lũy. Vó.i Ω ta d̄ã biê´t


M
Ω= Tl , intTl1 ∩ intTl2 = ∅, l1 6= l2
l=1

Vó.i biên Γ ta gia’ su’. các nút biên là Pm , m = 1, 2, . . . , NΓ , NΓ < N sao cho



Γ= [Pm−1 Pm ), [Pm−1 Pm ) ∩ [Pn−1 Pn ) = ∅, m 6= n
m=1

82
Theo tı́nh cô.ng cu’a tı́ch phân ta có các công thú.c tı́ch lũy sau d̄ây:


M ∫∫
∂ϕi ∂ϕj ∂ϕi ∂ϕj

ij = Alij , Alij = ( + )dxdy
Tl ∂x ∂x ∂y ∂y
l=1


M ∫∫
FiΩ = Fil , Fil =− f (x, y)ϕi (x, y)dxdy
l=1 Tl

∮ ∑
NΓ ∫
AΓij = σϕi ϕj ds = Am
ij , Am
ij = σϕi ϕj ds
Γ m=1 Pm−1 Pm

∫ ∑
NΓ ∫
FiΓ = g(x, y)ϕi (x, y)ds = Fim , Fim = gϕi ds
Γ m=1 Pm−1 Pm

3.7.6. Tı́nh các tı́ch phân bă ` ng phép d̄ô’i biê´n.


Các tı́ch phân Alij và Fil chı’ tı́nh trên mô.t tam giác phâ ` n tu’. hũ.u ha.n Tl . Các tı́ch
phân Am ij và Fi chı’ tı́nh trên mô
m
. t ca.nh tam giác biên Pm−1 Pm . D - ê’ tı́nh Alij và Fil ta có
thê’ áp du.ng phu.o.ng pháp d̄ô’i biê´n nhu. d̄ã làm o’. mu.c 3.3.6.
- ê’ tı́nh Am
D ij và Fi ta viê
m ´t phu.o.ng trı̀nh tham sô´ cu’a d̄u.ò.ng thă’ng Pm−1 Pm

x = xm−1 + (xm − xm−1 )t =: x(t), y = ym−1 + (ym − ym−1 )t =: y(t)


√ √
⇒ ds = dx2 + dy 2 = (xm − xm−1 )2 + (ym − ym−1 )2 dt
Do d̄ó các tı́ch phân d̄u.ò.ng Am ’. thành các tı́ch phân xác d̄i.nh
ij và Fi tro
m

∫ ∫ √
1 ¯
Am
ij = σϕi ϕj ds = [σϕi ϕj ]¯x=x(t), y=y(t)
(xm − xm−1 )2 + (ym − ym−1 )2 dt
Pm−1 Pm 0

∫ ∫ √
1 ¯
Fim = gϕi ds = [gϕi ]¯x=x(t), y=y(t)
(xm − xm−1 )2 + (ym − ym−1 )2 dt
Pm−1 Pm 0

Các tı́ch phân xác d̄i.nh này có thê’ tı́nh chı́nh xác hoă.c áp du.ng mô.t công thú.c gâ
` n d̄úng
. .
nhu công thú c (3.3.11).

3.7.7. D - ánh giá sai sô´.


Gia’ su’. u ∈ W 1 (Ω) là nghiê.m cu’a bài toán yê´u (3.6.6), wN ∈ HN là nghiê.m cũng cu’a
bài toán yê´u (3.6.6) nhu.ng trên HN . Khi d̄ó u − wN là sai sô´ câ` n d̄ánh giá.
. .
Tru ó c hê´t d̄ă.t


N
uI (x, y) := ui ϕi (x, y), ui = u(xi , yi ) (3.7.11)
i=1

83
Vı̀ uI ∈ HN nên áp du.ng d̄i.nh lý 1.10.2 chu.o.ng 1, ta có
Bô’ d̄ê
` 3.7.1.

ku − wN kW 1 (Ω) ≤ K2 ku − uI kW 1 (Ω) , K2 = const > 0 (3.7.12)

` 3.7.2. Nê´u u ∈ W 2 (Ω) thı̀


Bô’ d̄ê

ku − uI kW 1 (Ω) ≤ K3 hkukW 2 (Ω) , K3 = const > 0 (3.7.13)

Xem cách chú.ng minh tu.o.ng tu.. o’. mu.c 3.3.8, công thú.c (3.3.37).
Tù. bô’ d̄ê
` 3.7.1 và bô’ d̄ê
` 3.7.2 ta suy ra
- i.nh lý 3.7.1. Gia’ su’. u(x, y) ∈ W 2 (Ω) thı̀
D

ku − wN kW 1 (Ω) ≤ K1 hkukW 2 (Ω) , K1 = const > 0 (3.7.14)

Bây giò. trong lý thuyê´t vê


` phu.o.ng trı̀nh d̄a.o hàm riêng ngu.ò.i ta chú.ng minh d̄u.o..c
Mê.nh d̄ê` 3.7.1. Nê´u nghiê.m u cu’a bài toán (3.6.1)(3.6.2) tho’a mãn u ∈ W 2 (Ω) thı̀

kukW 2 (Ω) ≤ K6 {kf kL2 (Ω) + kgkW 1/2 (Γ) }, K6 = const > 0 (3.7.15)

` không gian W 1/2 (Γ) và bâ´t d̄ă’ng thú.c (3.3.15) có thê’ xem [4].
Chú ý. Vê
Vâ.y tù. d̄i.nh lý 3.7.1 và mê.nh d̄ê
` 3.7.1 ta suy ra
- i.nh lý 3.7.2. Gia’ su’. u(x, y) ∈ W 2 (Ω) thı̀ có
D

ku − wN kW 1 (Ω) ≤ K7 h{kf kL2 (Ω) + kgkW 1/2 (Γ) }, K7 = const > 0 (3.7.16)

Tù. d̄ó ta suy ra su.. hô.i tu. và d̄ánh giá sai sô´.

3.8. Bài toán biên loa.i hai (bài toán Neumann) d̄ô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh Poisson

3.8.1. Bài toán d̄a.o hàm riêng.


` n bi. chă.n cu’a mă.t phă’ng to.a d̄ô. (x,y) có biên là d̄u.ò.ng kı́n Γ tro.n
Cho Ω là mô.t miê
.
tù ng khúc. Pháp tuyê´n ngoài cu’a Γ là ν.
Cho các hàm sô´ q(x, y), f (x, y) ∈ L2 (Ω) , hàm sô´ g(x, y) ∈ L2 (Γ).
Xét bài toán d̄a.o hàm riêng sau d̄ây go.i là bài toán biên loa.i hai: tı̀m u(x, y) ∈ W 2 (Ω)
tho’ a mãn
∂2u ∂2u
Δu := + 2 − q(x, y)u = f, (x, y) ∈ Ω (3.8.1)
∂x2 ∂y
∂u
= g(x, y) (3.8.2)
∂ν

84
trong d̄ó f, q ∈ L2 (Ω), g ∈ L2 (Γ),

q(x, y) ≥ c0 > 0, (x, y) ∈ Ω, c0 = const (3.8.3)

Hàm sô´ u nói trên là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán (3.8.1)(3.8.2).
Bài toán (3.8.1)(3.8.2) là mô hı̀nh toán ho.c cu’a hiê.n tu.o..ng truyê ` n nhiê.t dù.ng trong
` ng nhiê.t ta.i biên Γ d̄u.o..c â´n d̄i.nh tru.ó.c.
ba’n mo’ng vâ.t châ´t Ω mà luô

3.8.2. Bài toán yê´u.


Bây giò. gia’ su’. bài toán (3.8.1)(3.8.2) có nghiê.m duy nhâ´t thuô.c W 2 (Ω). Trong L2 (Ω)
nhân vô hu.ó.ng hai vê´ cu’a (3.8.1) vó.i hàm thu’. v ∈ D(Ω) ta có
∫∫ ∫∫
∂2u ∂2u
[ 2 + 2 − qu]vdxdy = f vdxdy (3.8.4)
Ω ∂x ∂y Ω

Áp du.ng công thú.c Green (3.2.3) ta d̄u.o..c


∫∫ ∫∫ ∮
∂u ∂v ∂u ∂v
[ + + quv]dxdy = − f vdxdy + gvds, ∀v ∈ W 1 (Ω) (3.8.5)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Ω Γ

Nê´u d̄ă.t
∫∫ ∫∫ ∮
∂u ∂v ∂u ∂v
α(u, v) := [ + + quv]dxdy, L(v) := − f vdxdy + gvds (3.8.6)
Ω ∂x ∂x ∂y ∂y Ω Γ

thı̀ (3.8.5) go..i ý ta phát biê’u bài toán:


Vó.i α(u, v) và L(v) xác d̄i.nh bo’.i (3.8.6) hãy tı̀m u ∈ W 1 (Ω) tho’ a mãn

α(u, v) = L(v), ∀v ∈ W 1 (Ω) (3.8.7)

go.i là bài toán yê´u ú.ng bài toán (3.8.1)(3.8.2).

3.8.3. Nghiê.m suy rô.ng.


Nghiê.m cu’a bài toán yê´u (3.8.7) go.i là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (3.8.1)(3.8.2).
Nê´u u là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán (3.8.1)(3.8.2) thı̀ nó cũng là nghiê.m suy rô.ng
cua bài toán d̄ó. Ngu.o..c la.i nê´u u là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (3.8.1)(3.8.2) la.i thuô.c

W 2 (Ω) thı̀ cũng là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a nó (cách chú.ng minh xem mu.c 2.4.9 chu.o.ng 2.)

3.8.4. Su.. tô` n ta.i nghiê.m suy rô.ng.


Gia’ su’. miê
` n Ω có ”tı́nh sao câ` u tù.ng phâ
` n”. Du..a vào (3.8.6) và áp du.ng d̄i.nh lý
nhúng và công thú.c Friedrich o’. chu.o.ng 1, mu.c 1.6.7 ngu.ò.i ta chú.ng minh d̄u.o..c (xem
` ng α(u, v) là mô.t da.ng song tuyê´n d̄ô´i xú.ng, liên tu.c trên W 1 (Ω) và
(3.2.4) và (3.6.4)) ră

85
W 1 (Ω)-eliptic, d̄ô` ng thò.i L(v) là mô.t phiê´m hàm tuyê´n tı́nh liên tu.c trên W 1 (Ω). Vâ.y
theo d̄i.nh lý 1.8.1 chu.o.ng 1 ta suy ra su.. tô
` n ta.i và duy nhâ´t nghiê.m cu’a bài toán (3.8.7),
. ’
tú c là nghiê.m suy rô.ng cua bài toán (3.8.1)(3.8.2).

3.8.5. Tı́nh gâ ` n d̄úng nghiê.m suy rô.ng bă ` ng phu.o.ng pháp phâ ` n tu’. hũ.u
ha.n.
D ` n d̄úng nghiê.m suy rô.ng, tú.c là nghiê.m cu’a bài toán (3.8.7) theo so. d̄ô
- ê’ tı́nh gâ `
chung d̄ã trı̀nh bâ . . . ’ . . ’
` y o’ chu o ng 1 và có thê tiê´n hành giô´ng nhu o’ tiê´t 3.6. Có thê lă.p la.i
viê.c làm d̄ó vó.i chú ý ră
` ng α(u, v) và L(v) o’. d̄ây có da.ng (3.8.6).
Trong tru.ò.ng ho..p Ω là mô.t miê ` n d̄a giác, d̄ê
` nghi. xem mu.c 3.6.5.

` n nhâ´t.
3.9. Bài toán biên loa.i mô.t không thuâ

3.9.1. Bài toán d̄a.o hàm riêng


` n bi. chă.n cu’a mă.t phă’ng to.a d̄ô. (x,y) có biên là d̄u.ò.ng kı́n Γ tro.n
Cho Ω là mô.t miê
tù.ng khúc. Pháp tuyê´n ngoài cu’a Γ là ν.
Cho hàm sô´ f (x, y) xác d̄i.nh trên Ω, hàm sô´ g(x, y) xác d̄i.nh trên Γ là các hàm sô´ d̄u’
.
tro n.
Xét bài toán d̄a.o hàm riêng sau d̄ây: tı̀m u(x, y) ∈ W 2 (Ω) tho’ a mãn

∂2u ∂2u
Δu := + 2 = f (x, y), (x, y) ∈ Ω (3.9.1)
∂x2 ∂y

u|Γ = g(x, y), (x, y) ∈ Γ (3.9.2)


trong d̄ó f ∈ L2 (Ω), g ∈ L2 (Γ).
Vó.i ε là mô.t tham sô´ du.o.ng, nói chung là nho’, xét bài toán phu.:

∂ 2 uε ∂ 2 uε
Δuε := + = f (x, y), (x, y) ∈ Ω (3.9.3)
∂x2 ∂y 2

∂uε
ε + uε |Γ = g(x, y), (x, y) ∈ Γ (3.9.4)
∂ν

Ta xét bài toán phu. này vı̀ bài toán (3.9.1)(3.9.2) chu.a có cách gia’i bă ` ng phu.o.ng
` n tu’. hũ.a ha.n, trong khi bài toán (3.9.3)(3.9.4) d̄ã có cách gia’i o’. tiê´t 3.6, ta hi
pháp phâ
` n d̄úng cu’a u.
vo.ng uε là gâ
Ta có kê´t qua’:
3.9.2. D - ánh giá sai sô´. d̄i.nh lý. Nê´u u là nghiê.m cu’a bài toán (3.9.1)(3.9.2) và uε
là nghiê.m cu’a bài toán (3.9.3)(3.9.4) thı̀

ku − uε kW 1 (Ω) ≤ K ε, K = const > 0 (3.9.5)

86
Chú.ng minh. D
- ă.t z = u − uε ta có

∂2z ∂2z ∂z ∂u
Δz := + = 0, (x, y) ∈ Ω, z+ε |Γ = ε , (x, y) ∈ Γ
∂x2 ∂y 2 ∂ν ∂ν

Ta suy ra ∫∫
∂2z ∂2z
[ 2 + 2 ]zdxdy = 0
Ω ∂x ∂y
∫∫ ∮
∂z 2 ∂z 2 ∂z
⇒ [( ) + ( ) ]dxdy − zds = 0
Ω ∂x ∂y Γ ∂ν
∫∫ ∮
∂z 2 ∂z 2 ∂u 1
⇒ [( ) + ( ) ]dxdy − ( − z)zds = 0
Ω ∂x ∂y Γ ∂ν ε
∫∫ ∮ ∮
∂z 2 ∂z 2 1 2 ∂u
⇒ [( ) + ( ) ]dxdy + z ds = zds
Ω ∂x ∂y Γ ε Γ ∂ν
∫∫ ∮ ∮
∂z 2 ∂z 2 1 2 ∂u
⇒ [( ) + ( ) ]dxdy + z ds ≤ 2ε( )2 ds
Ω ∂x ∂y Γ 2ε Γ ∂ν
` chuâ’n tu.o.ng d̄u.o.ng, chu.o.ng 1 thı̀ tô
Theo d̄i.nh lý vê ` ng sô´ du.o.ng M d̄ê’ có
` n ta.i hă
∫∫ ∮
∂z 2 ∂z 2 1
kzkW 1 (Ω) ≤ M {
2
[( ) + ( ) ]dxdy + ( √ zds)2
Ω ∂x ∂y Γ 2ε

∂u 2
⇒ kzk2W 1 (Ω) ≤M 2ε( ) ds
Γ ∂ν
Vâ.y d̄i.nh lý d̄u.o..c chú.ng minh vó.i
√ ∮
∂u 2
K= M 2( ) ds
Γ ∂ν

Bâ´t d̄ă’ng thú.c (3.9.5) chú.ng to’ nghiê.m cu’a bài toán phu. uε xâ´p xı’ nghiê.m u cu’a bài toán
d̄ã cho. Vâ.y ta có thê’ tù. cho tru.ó.c ε d̄u’ nho’ rô
` i gia’i bài toán phu. thay thê´ bài toán d̄ã
cho.

BÀI TÂ
.P

1. Cho
Ω = {(x, y) | 0 < x < 1, 0 < y < 1}
vó.i biên ký hiê.u là Γ.
Áp du.ng phu.o.ng pháp phâ
` n tu’. hũ.u ha.n gia’i bài toán

∂2u ∂2u
+ 2 = 2(x2 + y 2 − x − y), (x, y) ∈ Ω
∂x2 ∂y

87
u(x, y) = 0, (x, y) ∈ Γ
2. Cho
Ω = {(x, y) | 0 < x < π, 0 < x + y < π}
vó.i biên ký hiê.u là Γ.
Áp du.ng phu.o.ng pháp phâ
` n tu’. hũ.u ha.n gia’i bài toán

∂2u ∂2u
+ 2 = −2 sin (x + y), (x, y) ∈ Ω
∂x2 ∂y

u(x, y) = 0, (x, y) ∈ Γ
3. Cho
Ω = {(x, y) | x2 + y 2 < 1}
vó.i biên ký hiê.u là Γ, pháp tuyê´n cu’a Γ là ν.
` y phu.o.ng pháp phâ
Trı̀nh bâ ` n tu’. hũ.u ha.n gia’i bài toán

∂2u ∂2u
+ 2 =1
∂x2 ∂y

∂u
+ u = 0, (x, y) ∈ Γ
∂ν

88

You might also like