You are on page 1of 9

Science Vision 9(1), 1-9 1

Of human bondage, and the emancipations from the


two gentlemen of Victorian
K. Lalchhandama

Department of Zoology, Pachhunga University College, Aizawl 796 001, India

Tin, heti hi khuarêl kalphung rêng a lo ni a, leilung pian tirh ata khualzinna ram khawvêla
mihring chêng tawh zawng zawng tam zâwk hi chu tu khawkha-ina an hriat zui loh tûr kan ni
a, hriat reng tlâk leh theihnghilh thiang lo chu tlêmte chauh an ni. Kum 200 chiah kalta, 1809
February ni 12 kha, a nawm leh nawm loh kan hre tawh hauh lo na a, khawvêl kalphung her
danglam a, a Chhûra ko thlâk zâwnga kan nunphung leh rilru sûkthlêk min kaihruaitu mihring
pahnih, khabe hmul buk tak tak, pian ni a nih vâng erawh chuan mihringin mihrinna kan neih
chhûng hi chuan chhinchhiah a hlawh kumkhua tawh ang – an khabe hmul vâng ni lai lovin!
Pipute a\anga taksa leh rilru khuahkhirh beh tlata awm keini fuli-a-fa tungchhova kal mihringte
kan hreng ata pût chhuak a, phuarna hruihrualte hlip a, kan kawlte khêng thla a, min khirhna
khaidiat min phelhsaktute, kan tânna rip ata min khai chhuak a, taksa leh rilru chhûngrila
zalên tih awmziaa piangthar thei tûra an chhia leh \ha hriatna piah lama an huaisenna
chungchuang hmangtu khawvêlin a rawn her chhuahpuite kha, an pianchamphaphâk 200-na
a lo thlen hian ngaihhlut nachâng kan hriat loh a hlauhawm takzet a ni. Tisa leh thlarauva tu
bawih nghâwngkawl maha tâng leh tawh lo tûra zalenna dâr an vuak hi a ri a mawi si a.

Bawih ni tawh lo tûrin – Abe deuh deuh a. Nu leh pa thu awih thei tak han tih
khawmawi pawh rem \euh lovin a pate lawina
Ran chaw pêkna thlêng aia û deuh awrh, thing kohhran Hardshell Baptist-ah pawh vawi te khat
in (log cabin) tawngchham zetah Abraham Lin- mah a pên lût chhin lo va, a dam chhûngin eng
coln khan a nu chhûl a rawn keu a. Berâm pu leh biak in mahin Kalvari kawng kraws lamah a hip
mi fing kawng bo tute emaw beisei chhete eih lovin bet ngai lo hlen. Nia, a dam chhûngin biak in
Thomas Lincoln leh Nancy Hanks te nupa chuan rahkaah a hniak a hnutchiah chiar dep dup lo.
thingtlâng (Zokhua ni lovin!) kilkhâwr Hardin Kum 9 hmêl a hmuhin a nu chuan a boralsan
County, Kentucky chhûnga Sinking Spring lehnghâl a. A ngainatzâwng tak nuhrawn, Sarah
Farm-ah an hring chhuak ve mawp mai a ni. A Johnston a nei leh thuai a, mahse a thinlung chuan
nu leh pa te hi thiam nei lo, hmeithai chem bila a pa zâwk chu a chemhâr thung a ni. A nu leh pa
bil, ran vulh leh huanthlai enkawla eizawng an ni. aia hma sâwnin tha 18 lai chu school a kal ve hial
Eng chhiarpui mah avânga he lai hmun hi pan an a, a bâk chu mahni inzir chawp leh dap chawpin
ni lova, a hma thla, Decmeber ni 2 1808-a an a bei a, inbuan leh hrei (axe) chelek pawh
neih thing-lung khâwnga he Sinking Spring Farm hnehsawh tak a ni.
hi lei chauh an ni. Kum 22 a lo nih chuan 6.4 ft laia sang, thahrui
Tin, nausen chu a lo sei lian deuh deuh a, a fing ngah, chêr tak si a ni. A chêr-sân vâng pawh ni

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


2 Of human bondage, and the emancipations...

lovin hemi kum hian a pa te chu chhuahsanin hnarin Illinois lamah bawk a ukil hna chhunzawm
mahnia intunnun nan New Salem khuaa sumdawng a thlang a.
hnuaiah a inhlawh \an a. Sangamon, Illinois [il-a- Mahse Puallênga thlang tla ang chu a ni hauh
noi lo ti hrâm teh aw] leh Mississippi luiah te lo mai le. Khaw hrang hrang tlawh kuala a ukil
bungraw tawlhin a hmanhlel \hin. hna a thawh pah chuan Illinois rorêlna hmuna
\awngkam a lo cheh zeuh tawh, bawih neih hi sual
a ni tih chu a hunah te a hun lovah te a hril ta zâwk
a. An sawrkâr dân Kansas-Nebraska Act an tih
meuh pawh bawhchhiain October 16, 1854 khan
Peoria khaw mipui hmaah bawih neih hi a dik lo
tih sermon puitling a thlâk hial a ni. “I hate it [Kan-
sas-Nebraska Act] because of the monstrous in-
justice of slavery itself. I hate it because it de-
prives our republican example of its just influence
in the world – enables the enemies of free institu-
tions, with plausibility, to taunt us as hypocrites –
A pianna log cabin causes the real friends of freedom to doubt our
sincerity, and especially because it forces so many
A kum leh 1832-ah chuan ram rorêlna lamah really good men amongst ourselves into an open
a mit a lên ve \an a. Whig Party hmingin Illinois war with the very fundamental principles of civil
General Assembly a chuh ve hial a, a tling lo. Mi liberty – criticizing the Declaration of Indepen-
sehhel, Pawihte savun hnam an tih ang maia tlo dence, and insisting that there is no right principle
tlut mai tih takah a han beih fat fat hnu 1834-a of action but self-interest” a tih te phei chu Tlâng
kum 25 a lo nih chuan an state rorêl khâwl zingah, chunga Isua sermon aiin a lêm chuang lo ve. A
Sangamon biala a\angin a lo tling ta mai a ni. Hemi zuitute pawh phûng velh ang mai an lo ni ta a.
hnu lawk hian Commentaries on the Laws of
England tih bu a chhiar a\angin dân lam zir châkna
a nei \an a, chu chu atchilhin mahnia inzir chawpin
1837-ah phei chuan ukil puitling hial a lo ni ta.
Ukil thiam leh hlawhtling ber zinga chhiar tel hial a
ni. Hetih lai hian Sangamon bial a\ang hian a zâwnin
\um 4 lai Illinois House of Representatives-ah a
tling a, Illinois Whig Party hnârkaitu ber a ni ta
bawk. November 4, 1842-ah Mary Todd nen
inneiin a hnu-ah fapa 4 lai an nei a, vânduaithlâk
takin 1 chauh, Robert Todd Licoln chiah a puitling
A inzuah buk hma leh hnu
thlengin a dam khawchhuak. 1846-ah chuan U.S.
House of Representatives-ah a lo tling ta nge nge A sangawi zâwnpuite nên Republican Party
a. Sulhnu lian tham nei lo mah se, a hun a tâwp tharah inchhûng lûtin, rei loteah party hmatheh ber
ruala Oregon bial Governor ni tûra an ruatna chu leh hmuipui pu ber, an khawdai ngul a lo ni der

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


Of human bondage, and the emancipations... 3

mai a. An party erawh an buai, ‘bel keh phuar bond-man’s two hundred and fifty years of unre-
khâwm tui pai thei lo’ tih ang mai bawk an ni a, quited toil shall be sunk, and until every drop of
bawih chungchângah ngaihdân a phir; a duhtu za, blood drawn with the lash, shall be paid by an-
duh lotu za tih ang vêl a ni. May 9-10, 1860-a other drawn with the sword, as was said three
Republican State Convention chuan President thousand years ago, so still it must be said ‘the
chuh tûrin an vawrh chhuak ta a. November 6, judgments of the Lord, are true and righteous al-
1860 inthlan puiah chuan Republican Party leh together.’ With malice toward none; with charity
Illinois state a\anga President hmasa ber niin thlan for all; with firmness in the right, as God gives us
tlin a lo ni ta. Mahse rem lêntir tûra lo kal a ni lo, to see the right, let us strive on to finish the work
khandaih lêntir tûra lo kal a ni zâwk. we are in; to bind up the nation’s wounds; to care
U.S. hmâr lam state chauhin Lincoln hi an for him who shall have borne the battle” a ti hial a
thlâwp a, bawih bân duh lo ho chhim lam state te ni. April 1865 Civil War-a hnehna an chan hnu
chuan dodâlin U.S. a\anga inhnuhdawh tumin Con- chuan bawih bânna thupêk chu kumkhaw dân a
federate States of America an invuah a. An ram nih theih nan December 6, 1865-a U.S. Consti-
rorêlna chu dolung leh tuboh kârah dahin, tution Thirtheenth Amendment-ah chuan, “Nei-
hriamhrei chelek mai tûra inrâlring rêngin, a mipui ther slavery nor involuntary servitude ... shall ex-
mimir pawh tlângkang inmung ang maiin an phili ist within the United States, or any place subject
hlawm a, chhim leh hmar chu a chê chê sih hlawkah to their jurisdiction,” tiin lungpui châra châr aia
tih ang deuhin an inserhkaih tlat mai a ni. March nghetin thu ro lum an châr hnan ta a ni.
4, 1861-a President an nemngheh a\anga thla khat
lekah silai vilik thawm a ri \an a, \ah leh ha \hialna
ram a lo ni ta. Chuti chung chuan ani chu Sailo
lungphun nghet mar mar tih ang maia ding nghetin,
a duhthusâm bawih bânna thupêk Second
Confication Act (July 1862) leh Emancipation
Proclamation chu September 22, 1862 khan a
tâw pawh sai zeuh lovin a tlângzarh \hulh chuang
hlek lo. Tichuan U.S. sawrkâr hnuaia tlu lût leh
ram an lâk apiangah chuan tu mihirng mah bawih
ni tawh lo tûrin, chatuana zalênna dâr chu vuak
rik a lo ni ta. Emancipation Proclamation an peih ta
1864-ah inthlan pui a lo hun leh tawh a, Civil
War avânga tlâk mai amah ngei pawh a Miten ‘chhandamtu’ an tih, mi hâng bawih
hlauhthâwn tawh lai pawhin a hma aiin a chak chhuakhovin ‘Father Abraham’ an tih chu Ford’s
zual zêl zâwk. Zalenna hi thisena lei tûr pawh ni Theatre-a lemchan an en \ha hle hle lai John
se mihringte hian kan lo ngam huai êm a ni tih Wilkes Booth chuan a lu-ah silai mu a thunsak ta
tilang tûrin President a nih vawihnihna inaugural mai a, April 15, 1865 khan vân vawm khua a
address-ah pawh a lei li nêna inmawi lo hiala chang ta a ni. Bawihte tâna chhandamtu leh martar
mawiin Pathian hming chhâlin, “Yet, if God wills ni mah se, bawih neitute tân hmêlma a nih miau
that it continue, until all the wealth piled by the avângin Springfield, Illinois-a a thlân pawh vawi

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


4 Of human bondage, and the emancipations...

duai lo suasam tâwkin a ruang rûk an tum hial a; rêng, \hi beh chin ngat an ni a; a pian nan khualbûka
1901 phei chuan a fapa Robert chuan Thawhlehna len loh, ran chaw pêkna thlênga mut tih vêl a hnai
Ni-a buaithlâk tûr khawpa \hain a phûm \ha nghe lo. A pa Robert hi mahnia ngaihdân hran nei mi,
nghe. freethinker a ni a, mahse Anglican kohhranah a
fapa baptisma chantir erawh a dang lêm lo. Chuti
chung chuan a nuhovin a unaute nên Unitarian biak
inah an lawi daih thung.
Naupang harvâng, chimawm tak a nih thu aman
a ziak nual a. Naupang dangte aia a remhriatna
te, a tlânchakna te leh a thilphalna te chu \hiante
tâna hmang \angkaiin thei chi hrang hrang lawh
rûk a hnehsawh hle tihte pawh a inchhuanna tak
Springfield-a a thlan, a ni. Thei lawh nân bik liau liau hmanruate pawh a
Mount Rushmore, siam chhuak a, a \hiante leh an \henawm tlangvâl
American $ 5, 1965 te tâna thei lawh chu a rawngbâwlna lian tak ni;
stamp \hian rinawm tak a ni phawt mai. July 1817-a a
nuin mual a liamsan avângin school tak a kal hma
U.S. President ropui ber zinga chhiar leh presi- chuan a u Caroline chuan lehkha a zirtir a;
dent nih laia tihhlum ni hmasa ber a nihna ai daihin nungchang mawi pawh a farnute a\anga a zir vek
huaisen taka mihring zalênna a hlawhtlinpui avângin a ni tih aman a sawi nghe nghe.
khawvêl chanchin kan neih chhûnga dai tawh lo
tûr chu a ni; amah azârah mihringin kan
mihringpuite bawih atâna neih kan châk leh tawh
ngai lo. Hriamhrei leh nunna thâpa an dodâl,
mihring thisen chhuah a, ama nunna ngei an chhah
hialna khawpa an cheksawlh kha, mi tam takte
tâna chhandamna tâwpthang hawngtu, bawih ni
tawh lo tûra zalênna mei mit lo chhitu a ni.

Puithuna bawih ata pawh – Charley

A hming hi ka ziak sual hlek lo a nia, a nupui


ziah dân thlap a ni. February 12, 1809 vêka piang
Charles Robert Darwin kha chu mi neinung Kum 8 mi a nih lai leh a tlangval lai
chhûngkua, mual êng hmu phâka mi a ni a.
Damdawi daktawr Robert Darwin leh Sussanah Shrewsbury-a Dr. Butler school-ah kum 7
Wedgwood te fa 6 zinga a panga atân an (1818-1825) chhûng a kal a. Boarding school
chhûngkaw in ‘the Mount’ an tih, Shrewsbury, mah ni se, an in a\anga lam hnai a ni bawk a, a
Shropshire, England-ah a lo piang a. A pute, a pa tlân haw zung zung \hin; Pathian hnêna a dil
pa leh a nu pa pawh England-a mi challang ni sa tlânchakna chu chhawrbawl theia a awm avângin

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


Of human bondage, and the emancipations... 5

a lawm hle. Chu zirna in zet chu school elor of Arts zir tûrin January 1828 khan a nawr
hnemhnânawm tak zawng a ni lo phawt a ni ang, liam leh a. “Aw ka Pa, ka in lohva hei hian mi pelh
“The school as a means of education to me was theih lul loh chuan nangma thu thu ni rawh se,”
simply a blank,” a ti duh hial. A school kai laia a pawh tih tum chuang hlek lovin Cambridge-ah
hun \ha ber a tih chu a u Erasmus nêna an huana pawh chuan a kawhmawhbâwl chu a hlamchhiah
laboratory an siamah hun tam zâwk an hmang \hin lova, lehkha zir aia sakawr chungchuan, sava veh
chu a ni. An chemical experiment te chu an âtchilh leh silai kah themthiam lamah hmanhlelin, sephung
hneh bawk a niang, a school \hiante chuan amah chi hrang hrang khâwl khâwm lamah a intlakral
chu ‘Gas’ tiin an ko fiam hial. Hei hi experiment zâwk a. |um khat pawh sephûng chi hrang pahnih
lama a tuina mêllung ber a ni nghe nghe a hmu a, a kut lehlam lehlamah a hum a, a hnu
A pu Erasmus Darwin leh a pa a\anga science lawka chi dang a hmuh leh chuan hloh phal rual
kan tih tâk lama chhun tûr nei \ha a ni a, a pa lovin a dinglama a hum chu a kaah a hmuam a, a
damdawi hnaah pawh a pui ve lâwp lâwp \hin. man belh a. A hmuam ber khera kha tlâwm leh
Shrewsbury School-a a zir zawh hnuin a u Erasmus zahna nun nei lo chhiava kha a lo ni a, a ka chhunga
leh a pa hnungzuia daktawr puitling nih tumin Uni- a zun khum chuan a ka a tikâng a, a na ti lutuk
versity of Edinburgh-ah 1825 khan an puanthuah chhâk chhuak chuan a kut ami pawh a chhuah zo
an vawm lût ve a. An han zir \an a, an zirlaiah vek; duhâm luat a chân phah ta. Ilustrations of
chuan a tuitla ta hlek lo, an zir dân te lah chu a eng British Insects tih bua sephung danglam bik hming
lo – ‘til’ – thênna lam a ni buruhseh lo tih leh, na bula “captured by C. Darwin, Esq” tih an chuan
chhâwkna/hnimhlum la hman hma a ni bawk a, mi meuh chuan a hlimin hai hlim a tiat a. Hetia a
zai te lek phei chu a chek ngeih loh zâwng tak tih pingpei lai hian a ni a nun kawng kaltir danglam
hriaiin a hnualsuat a. |um hnih ngawt damlo an vektu, a Gamaliel-a, botany zirtirtu Revd. John
zai lai tlânchhuahsanin, “The two cases fairly Stevens Henslow a tawn tâk a ni. Engemawti hnu
haunted me for many a long year,” tiin a tiltip thu a phei chuan hriau leh a hrui ang maiin ‘the man
chhâkchhuak thlâwt. An university chu khawvêla who walks with Henslow’ tih hial hlawh khawpin
nungchate chungchang zirna lama chungchuang leh a zui peih hruah hruah a.
museum pawh nei \ha ber zing ami a ni a, ama tui January 1831-a exam a hun chuan Mizo style
dân zâwnging nungcha zirna lamah a hmanhlel ta dik takin exam teptêr tawhah a biling a balang, tai
zâwk a. A kum 2-naah chun an zirlai pâwl Plinian tâta \angin a bei chiam a, result a chhuah meuh
Society a zawm ve a. A chem kalna tûr rêng a ni chuan a pass zawng zawng mi 178 zingah 10-na
ang tih tilang tûrin thil tui ni maia an ngaih (ova of lai a han ni pha dêr; amah tak phei chuan a nihna
Flustra an tih) chu rannung pangngai cilia hmanga zât hi a hre lo, a pawisa teh chiam lo. A zirlaia tel
kal thei a ni tih leh, tuikep chi khat kâwra bâwk William Paley-a kutchhuak Evidences of Chris-
bet \hin chu vangvat chi khat tui a ni tih a tianity leh Natural Theology te chuan a rilru a
hmuchhuak a, chu chu an society hmaah March fan ta viau nghe nghe. Chutih rualin science lama
27, 1827 khan a puang. a ‘tisa châkna’ te chu sosâng zual zêl a, Kumpinu
A pa duhzâwng tih chu a chaw tui ber a ni lawng HMS Beagle-a captain Robert Fitzroy
hauh lo tih a pa’n a hriat hnu chuan Christ’s Col- hnuaia captain \awiawmtu leh thil khawnkhawmtu,
lege, Cambridge lamah Anglican kohhran puithiam naturalist atâna Henslow-an a lo ruatna lehkha a
(pastor/clergy) nih theih nana kawng hmasa Bach- hmu chiah phei chu hnapkhâwn pachang hmu chu

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


6 Of human bondage, and the emancipations...

nêp te, hahni hil duk khawpin a \hen reng âwm e. tham Galapagos satel, khawvêl dam lai satel lian
Mahse a beng a lo thlen chuan mi zawng alaia mi ber [300 kg, 4 ft aia lian satel i hmuh chuan dâwt
zaidam ber a tih, a pa duhzâwng a lo la ni ta ka sawi] te a han hmuh phei chuan Tuilêt hma ami
chuang lo va, a pa ra a han so phalha khawlhkham ni hialin a ngai a. A lairil fantu tak zâwk chu heng
a siam hnua a putean lo thlâwp hlauh lo phei se satel te hi an awmna thliarkar azirin an kâwr a
bui lung tâwk ang hlauh a ni ang; mahse a ni lo, ni danglam a, an kâwr ringawt en paw’n khawi
lo takzet. thliarkâra chêng nge tih a hriat theih. Chu mai chu
Mi Thianghlim Paula khual zinnain khawvêl a la ni lo, thliarkâr hrang hrang tlawh pawh zung
sakhaw kalphung a sawi danglam dawrh angin he zung thei sava (mockingbird) te pawh an awmna
HMS Beagle khualzin vawi hnihna hian science thliarkâr bîk azirin an danglam bawk tih a hmu a.
rahbi a her danglam vek dâwn; science mai piah Chutianga species danglam theih dân awmzia chu
lamah finna (philosophy) a nghawng nat dân mawlh chhui dâwnin a thil hmuh leh hriatte chu a rilruin a
mai hi, ‘a sawp chu nasa tak a ni’ tih mai palh awl ngaihtuah a, a vawng reng a. A zualzawpui
tak a ni; “The voyage of the Beagle has been by vailenhlo tih ang maiin Australia khawmual an fana
far the most important event in my life and has rat-kangaroo leh platypus a’n muh phei chuan
determined my whole career,” a ti mathlâwn lovin. khawvêl hmun danga nungchate nên an danglam
1831 Krismas ruai nawn tûk [!] December 27 nasat êm avângin Siamtu Pathian pahnih an awm
khân puan thuah têlin an chhuak a. Beagle hna a ring titih hial a: Surely two distinct Creators must
ber chu tuifinriata lawng kalkawng leh ram have been [at] work; their object however has
hmêlhmang zirchian, a bikin South America been the same & certainly the end in each case is
vaukam chipchiar taka chhinchhiah a ni a; Aus- complete, tiin.
tralia leh South Africa te tlawhin ‘Khawvêl hrût A pu Henslow bawk a kuthnute theh darh lama
chhuak ila’ tih hi a takin an nunpui a ni. Lawng a mei zang hlaptu a lo ni leh a, a lehkha ziakte chu
lianpui ni mah suh se, a mi chuang pakhat tê mi thiamho kutah a lo hlân chhâwng zêl a. Kum 5
avângin khawvêla lawng hmingthang ber zing ami, dâwn thaw an thang hnu, October 2 1936-a
science huangah phei chuan Nova lawng aia Beagle-in England a thlen leh meuh chuan sci-
belhfâkawm zâwk daih a ni! ence lama mi lâr, chepa hmingthana thang a lo ni
Khatia Darwin-an an ram fanna leilung leh dêr tawh a. Ngaihdamna ngah ber mihringa a ngaih
nungchate zir chianga a duh thâla hun a han hman a pa meuh pawhin, “Hei hi ka Fapa duh tak, ka
tâkah chuan, Kristiante inzirtirna nghet, amah lawm em ema chu a ni; ama thu ngai rawh u,” a ti
pawhin a pawm thlap, nungcha tinrêng mai hi rum rum âwm e; a fapa chu a rochan ai bâka sum
engkim an nih dân tûra ang thlapa Pathianin a siam, a mamawh zât paipâwntirin mahnia kea ding thei
\ha a tih êm êm, danglam ngai lo tih chuan a ngaih tûrin a siam ta nghâl a. A thil hmuhchhuahte a zir
a ti\ha ta miah lo a. Khawi lam êng chuangtlai chian belha a han puan zâr hnu phei chuan scien-
deuh mahin chhun thlu ve lo mah se, a Damaska tist chalngêng lian a lo ni tak tak ta a.
khaw dai tih ngam tûr, Pacific Ocean-a thliarkar Sava zir mi John Gould-an Galapagos-a a sava
te tak te te bâwr khâwm, Galapagos Islands, hmuhte a’n zir chiansak a, mockingbird danglam
September 15, 1835-a an chuan kai hnu phei tak tak a hmuhte chu danglam satliah lo, species
chuan Pathian thilsiam chungchâng chu a hrang hlak a ni tih te, sava chi hrang hrang emaw
suangtuahnaah a riak ta reng a. Patling 8 zâwn a tih te pawh sava chi khat, finch vek, mahse spe-

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


Of human bondage, and the emancipations... 7

cies 12 lai ni si a ni tih a finfiahsak a. Chutah zet te tuai hriamin hmun hrang hrang a tlawh kual a, a
chuan Pathian thilsiam chunchânga Genesis zirtirna thuziak kâr lakah te chuan ‘Marry’ leh ‘Not
chu ‘thlah lovin ka vuan tlat zêl ang a’ han Marry’ tia ziak tlar meuhin nupui neih leh neih
tichhunzawm chi ziazâng a ni ta lo. Nungchate hi lohah nasa takin a inkhâp a, a duhna leh hrehna
danglam thei, kan chênna hmun azira species dang chu Jakoba leh Pathian inbuan ang maiin an inbei
daiha insiam thei kan nihzia a tisa mit ngei maiin a a, mahse a duhna chu a Jakoba ta. November
lo hmu tawh reng tihah a pianthar tâkah chuan a 11, 1838-ah Emma chu a rim thlu ta a, January
thlarau lam mitmim chu – phuhlip ang chiah chu a 29, 1839-ah ‘ka nei ta che’ [\awng tuallênga ‘tiam
ni lovang a – a lo tla \an ta. Rin tlurna (dogma- tlat e’ an tih hi tuman an ti tak tak law!] an ti ta a
tism) hi finna mit tideltu [sakhaw thilah phei chuan ni. Emma chu Lersia se chi \ha ang mai a lo ni roh
thisen tam tak chhuah tawhtu tih te chu sawi tel a, fa 10, fanu 4 leh fapa 6 lai a hrinsak. A fapa te
chi pawh a ni lo va], rilru zalênna hmêlma, thil a chu scientist hlawhtling tak tak an ni hlawm a,
nihna tak dodâl tlat, thu dik hliahkhuhtu a ni tih George, Horace leh Francis phei chu science
hriat chianna hlu tak a lo nei ta, ani zârah keini dinhmun sâng Fellow of the Royal Society ni pha
pawhin kan lo nei thei ta a ni. Puithuna âtthlâk hial an ni.
bawih riangvai fate hian, zalên ka ni lo vem ni? Species te lo danglam theih dân suangtuaha
kan lo ti thei ta; vânduai asiamin mihring tam zâwk rûm sawi heih theih lohvina a tur ut ut laiin Octo-
hian chu zalenna chu hei leh chen hnuah pawh ber,1838 khan Thomas Malthus thuziak An Es-
hian kan la man pha dah lo rual a – khawlhkham say on the Principle of Population a chhiar a, a
hlawmin. thinglung mit tihvâr a lo ni ta; “I had at last got a
Vanduaithlâk takin tuifinriata an zin veivahna theory by which to work,” ti meuhin beng thlenga
lamah taksa chak lohna a rawn paw haw a, rim bawp khaiin a hlim ta âwm e. Chu a theory finfiah
taka a thil hmuh leh hriatte puanzâr zêl nana nan chuan kum tam enchhinna hrang hrang a bei
lehkhabu a han ziah tak tak phei chuan a zui a, a thu ro lum a siam peih \an, Janaury 11,
bawrhsawm zual ta hle a. A lehkhabu hmingthang 1844-a Joseph Dalton Hooker hnêna a
hmasa ber The Zoology of the Voyage of H.M.S. lehkhathawnah phei chuan a theory puan chhuah
Beagle pawh Queen Victoria a lo lal rual, 1837 chuan nghawng a nei thui dâwn tih hriaiin, fiamthu
khan a peih thei hrâm a. September thlaah phei ti takin, “Tualthah inpuanna te pawh a ang,” a ti
chuak daktawrin chawl hahdam tûrin a râwn ta hial. Chutiang khawpa theory huhâng nei na tûr
hial a. A chhûngte Shrewsbury lamah rei lo te tih a hriat tlat avângin \anchhan nghet tak nei tûrin
tlawhin, Stafforshire lama a putea te a va chênchilh a thawk zêl a, lehkhabu âwm khauh taka chhuah
a, chutah chuan a ni nula thianghlim pakhat, ‘tuma tûrin a mung tlut tlut a. Mi pakhat, Alfred Russel
la chuan ngai lohna’ [!] Pathian \ih mi, tluangngil Wallace, Malay thliarkâra khawsa chuan a theory
ngila ngil, perhpâwng nu ang zâm mai, a putea ang deuh chiah mai a lo ngaihtuah chhuak ve tih
fanu Emma Wedgewood a awm ni. A farnu pawh an hriat chuan a duh aia hmain On the Tendency
chu buaipui khu ruai chuang lovin a putea of Species to form Varieties; and on the Per-
kawhhmuh changpât vânga lei \ha insiam dân te petuation of Varieties and Species by Natural
chu a ngaihven zâwk a, lei ti\hatu atâna changpât Means of Selection tiin Wallace nen paper
pawimawhna hmuchhuaktu a lo ni ta daih a. in\âwm chu July 1, 1858 khan an puang ta a. A
A hriselnain ziaawm lam a pan a, a ngaihtuahna theory bul\hut hrilhfiahna a lehkhabu ziah lai pawh

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


8 Of human bondage, and the emancipations...

chu a kai tawi [phek puitling 502 zet hi ani chuan


‘abstract’ a ti lekfang a]-in On the Origin of
Species by Means of Natural Selection, or The
Preservation of Favoured Races in the Struggle
for Life tiin a’n puanngo zawh tawp mai a, No-
vember 22 1859-a an chhuah ni phei chuan an
chhut zawng zawng chu a ni la lain an hralh zo
nghâl pak. He Natural Selection hi a ni thu mak
kan sawi nin theih loh, sakhaw rinna lama mi
firfiakte hmêlma kumhlun, biologist-te rinrâwl leh
thuthlung bupui, nunna chungchâng zirna kawng
tinrênga a kila lung pawimawh ber, biology
lungphûm chu a ni. Keini lah chuan ani chu ngaihsân
ahnêkin ‘zawng thlah kan ni tih zirtirtu’ kan lo la ti A inzuah buk hma leh hnu
vêl tak mai maia ei! bengtululho. Hmun dang
remchângah a hranpain kan la khel fîp ang chu. He a lehkhabu-ah tak phei hi chuan mihring
chungchâng rêng a sawi lova, sakhaw thurin a
sawi nghing thei tih hriain thuhnu dâwn tâkin,
“Light will be thrown on the origin of man and his
history,” ti chauhin a thu hmâwr a sawi themthawi
duh lek a. Mihring chungthu chu 1871 khan The
Descent of Man, and Selection in Relation to
Sex (Vol I & II) tih bu-ah a puangzâr ta chauh a
ni. Lehkhabu rotling dang \hahnem tak Geology
of the Voyage of the Beagle tih te, The Varia-
tion of Animals and Plants Under Domestica-
tion te, The Expression of the Emotions in Man
and Animals te, The Effects of Cross and Self
Fertilisation in the Vegetable Kingdom te, The
Formation of Vegetable Mould, through the
Action of Worms, with Observations on their
Habits te leh pangpâr leh naubân chungchâng a
ziahte bâkah a scientific paper za tam te hi tûnlai
thlenga mite zir hlawh a la ni hlawm.
1851-a natna khirh tak vânga a fanu duat êm
êm mai Annie a boral thut achinah sakhaw lama
rokhawlhna lian takin a tlâkbuak a, 1849 hnu phei
chuan biak in lamtluangah ke rah fuan tâwkin
Kum 51 mi, On the Origin of Species a tukhum chhah a chhawn khum a, ‘Chawlhni amah
chhuah hlim biak nan a ni’ tih pawh a sa leh tawh ngai lo. June

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March


Of human bondage, and the emancipations... 9

A birthday 200-na chawimawi nan British


Pound 2 tharah chimp nen inhmachhawnin

England Pound 10 mawitu

28, 1858-a scarlet fever vânga a fa tlum ber London boruak rit tlânsanin Downe, Kent-ah
Charles Waring a thih leh phei chuan, ‘Hetiang 1842 khân in leh lo an bêngbel a, hetah hian kum
ka duhin ka \awngtai ngai lo,’a ti hmak tawh a. A 73 mi niin April 19, 1882 khan a awmze bulthûm
hun hnuhnûng lamah chuan, “An agnostic would a hrilhfiah nunna chu, thawhlehna beisei hauh lovin,
be the more correct description of my state of a thlah ta. Amah tluk leka science leh finna her
mind,” ti meuhin a inpuang ta a ni. Kohhran bêlbul danglamtu Isaac Newton-a kiangah, Britain
tlat a nupui fanaute avâng erawh chuan thih sawrkar invuina sâng ber nên mi bikte chauh an
thlamuanna a tlachham lêm lova, “I am not the zalhna Westminster Abbey-ah a ruang chu a tho
least afraid of death – Remember what a good leh palh hlauh te a nih loh chuan kumkhua atân an
wife you have been to me – Tell all my children to zalh a. Thinlung lairila zalênna, rilru rêng rênga hriat
remember how good they have been to me,” tiin sên loh, kan la hriatthiam mang hek loh min
a hnuk chak dâwn ruaiah pawh a nupui a hrilh a, hnutchhiah erawh hi chu a nung zêl ang a, chhia
Henrietta leh Francis te hnênah pawh, “It’s al- leh \ha hriatna nei nunna a awm chhûng hi chuan
most worth while to be sick to be nursed by you,” kan buaipui zêl dâwn pawh niin a lang.
a ti lawm lawm bawk.

Science Vision Vol. 9, No. 1 © 2009 MIPOGRASS January - March

You might also like