4062bc0843166d7 Ek

15 94
T MMO B E E T M E DS E D S L K RK H N L R O A I
3
T N U T K E ST S S A B L E NK NV R E E E T - L K R NKF K L E L K RK E E T O A T S
H n i t l Bl Eii a g Ei e im t ? k i
.
B VE LM M HN E DS K L E A E T PNL
E Y YNN : N 2 1 / MO A I O P /0 12
3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL 13.04.2011 S TA NBUL
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas stanbul ubesi T Elektrik - Elektronik Fakltesi
2011 Ankara
3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL 13 Nisan 2011 STANBUL 1.Basm, Ankara, Mays 2011
EMO Yayn No: PN/2011/2 ISBN: 978-605-01-0119-5
Ihlamur Sokak No:10 Kat:2 06420 Kzlay/Ankara Tel: (312) 4253272 Faks: (312) 4173818 e-posta: emo@emo.org.tr web: http://www.emo.org.tr
TMMOB - Elektrik Mhendisleri Odas
Bilim ve Mhendislik Etii:Hangi etikle bilim etii. Elektrik Mhendisleri Odas 1.bs Ankara Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2011 86 s, 24 cm, (EMO Yaynlar; - PN/2011/2) EtikMhendislik Etik--Bilim
338.2462 BL 2011
Bask Mattek Matbaaclk Dizgi Elektrik Mhendisleri Odas
NDEKLER
nsz
BRNC OTURUM KNC OTURUM
Bilimde ve Teknolojide Gveni Ktye Kullanma ve Haksz Rekabet Prof. Dr. Aye Erzan (T) Bilimin Etosu, levi ve Karsndaki Tehlikeler Prof. Dr. Grol Irzk (Sabanc.) Tp Aratrmalarnda Etik: Gncel Sorunlar Prof. Dr. Hasan Yazc ()
Biliim Teknolojilerinde Etik Tartmalar r. Gr. Turgut Uyar (T) Mhendis ve Etik Orhan rc (EMO) Paris Bilimler Akademisinin 1775 Bildirisi ve Mhendishane Bahocas Mastariyeci Hseyin Efendinin 1823 Tarihli Teslisi Zaviye Risalesi" Prof. Dr. Atilla Bir (T) Akademik katlklara U rnekler Prof. Dr. Tayfun Akgl (T)
TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI
3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL
NSZ Tdeki Bilim ve Mhendislik Etii Panelinin ardndan Prof. Dr. Turan ztrk (T) Etik nedir? sorusunu sordugumuzda ilk alklmza gelebilecek cevap sanrm drst olmaktr! Peki drst olmak nedir? dediimizde u cevaplar verebiliriz sanrm: Kimsenin zararna olmamak, herkese hakettii krediyi vermek Aristotolesin yaklak 2300 yl nce nsan politik bir hayvandr sz hepimiz tarafndan bilinir. Bunun insann rgtl bir toplum iinde var olabildii anlamna geldiini syleyebiliriz. Bu rgtl toplum iinde insan ahlaksal bir varlktr. Ahkalsal varlk demek yaptklarnn ve yap yollarnn hakl ve doru olduunu aklayabilmek demektir kukusuz. te bu noktada insan dier varlklardan ayrlmaktadr. Dier varlklarn bu tr yarglar bulunmaz. nsan srekli ahlaksal yarglar yaparak davranlarn hakl, doru veya tersine haksz, yanl olarak yorumlamaktadr. Tabii bu yorumlar da bir tarihsel sreci iermektedir. Klelik Aristotoles zamannda kabul gren bir davran biimiyken gnmzde kabul grmesi sz konusu bile olamaz. Bunun gibi pek ok rnek verilebilir. Konumuz bilim olmas asndan, ilgin biimde ok eski alardan beri deimeyen ve bilimi yakndan ilgilendiren baz davranlar da bulunmaktadr. Dier yandan, eski alardan beri deimeyen ve bilimi de yakndan ilgilendiren davranlar da bulunmaktadr. alma (arma) bunlardan en nemlisidir. Yzyllardr deimeyen ve kabul grmeyen bir davran biimidir. Gnmzde bilimin en kt ahlaksal davrann oluturmaktadr. Kaynann vahi kapitalizim, yani tketim toplumu olduu phesizdir. En nde olma, daha fazlasna sahip olma hrs kapitalizmin krkledii kltr deil midir? Heraklitus Adalersizlik olmasayd adaletin ad bilinmezdi der, yaklak .. 5. yzylda. Tarihsel geliim iinde baz farkllklar gsterse de bilim camiasnda yaanan en byk hakszlklardan biri de liyakatna gre davranmamaktr. Btn insanlarn adalet, salk ve eitimde eit koullar yakalamas d evrensel deerlerin en nnde geleni olmaldr. Bunun yannda zellikle bilim alannda bireyi nplana karan rettikleri olduuna gre, bilim insanna hak ettii yeri alabilmesini salamak, yani liyakatna gre yerini bulabilmesi, zellikle gelimekte ve geri kalm lkelerin en byk etik sorununu oluturmaktadr. Bu sorun bir anlamda da o toplumun kendi ayandan vurulmasdr. Toplumun gelimesinin motoru en bata insan kalitesi ile ilikili olduuna gre, iyi bilim insanlar yerine iyi olmayanlar koyduunuzda gelimeyi durdurmu veya yok etmi oluruz.
Bugn lkemizin ar sorunlarna bakldnda ve balk batan kokar sz ile siyasi arenann durumu gzlemlendiinde etikten bahsetmek lks gibi durmaktadr. Ama byle deildir. Asl bu atmosferde etikten, ahlaktan sz etmelidir. Asl ihtiya tam bu andadr. Bu alandaki mcadele uzun solukludur. Etik d davranlar beslenmesini en bata tketimi krkleyen toplum yapsndan aldna gre, onunla mcadelenin uzun soluklu olduunu unutmamak gerekir. Dzenlenen etik paneli, bu anlamda rlmekte olan duvarn bir tulasn oluturmaktadr. Panelin ksa bir zetini aadaki gibi yapabiliriz. stanbul Teknik niversitesi ve Elektrik Mhendisleri Odas stanbul ubesinin ortaklaa dzenledii Bilim ve Mhendislik Etii paneli -gnmz artlarnda geni diyebileceimiz konumac ve dinleyici katlmyla- 13 Nisan 2011 tarihinde gerekletirildi. Panele, konumaclardan stanbul niversitesi retim yelerinden Prof. Dr. Hasan Yazcnn nerisi ile ok anlaml bir alt balk verilmiti: Hangi Etikle Bilim Etii. Panelin afiinde de Tayfun Akgln izdii akademik bir ip cambaz deseni yer almaktayd. ki ayr oturumda gerekletirilen panelin ilk konumaclarndan Prof. Dr. Aye Erzan Bilimde ve Teknolojide Gveni Ktye Kullanma ve Haksz Rekabet bal ile yapt sunumda, etiin ne anlama geldiini ve nemini tartarak, armalarn birounun kimseye zarar yok mant ile yapldna deindi. Olanaklarn yetersizlii gibi sylemlerle oluturulan maduriyet edebiyat ile armann masum gsterilmeye alldndan bahsetti. Sabanc niversitesi retim yelerinden Prof. Dr. Grol Irzk Bilimin Etosu, levi ve Karsndaki Tehlikeler balkl konumasnda, bilim etiinin ksa bir zgemiini ele alarak geirdii evreleri anlatt ve ulalan son noktadaki olas tehlikeli durumlar sralad. Prof. Dr. Hasan Yazc Tp Aratrmalarnda Etik: Gncel Sorunlar ile tptaki etik sorunlara deindi. Tp alanndaki pek ok saygn bilimsel dergilerden rnekler sunarak, kullanlagelen baz allm yntemlerle sonularn nasl deiebildiini gsterdi. kinci oturumun ilk konumacs Elektrik Mhendisleri Odasndan Elektrik Mhendisi Orhan rc Mhendis ve Etik ball konumasyla mhendislik alanndaki etik sorunlara deindi. ernobil radyasyon faciasndan sonra Trkiyede yaanan ve bugn zellikle salk alannda hala etkileri grlen sreci hatrlatmas, o gnleri yaamayan rencilere trajikomik olaylar ve yetkililerin aklamalarn gstermesi ilginti. O gnlerde srekli yok saylmaya allan radyasyonun gerek oranlarn (%3 deil %65) cesaretle aklayan ve bugn artk aramzda olmayan ODT retim yesi Prof. Dr. Olcay Birgl tekrar anld. T retim grevlisi Turgut Uyar Biliim Teknolojileri ve Etik Tartmalar ile gnmzn hemen hemen en yeni alanndaki etik sorunlardan bahsetti. Tartmalarn en ilgin alanlarndan biri olarak, yle gzkyor ki biliim-etik tartmalar bal bana ayr bir panel konusu olabilecek younlukta. T retim yesi Prof. Dr. Atilla Bir bizleri yllar ncesine gtrerek, Osmanl Mhendishane Bahocas Mastariyeci Hseyin Efendinin,
6
Antik adan beri zlemeyen bir ann eit paraya blnmesi problemini, Hseyin Efendinin nasl z(emediini)dn ve bunu dnemin padiah Sultan II. Mahmuta onaylattrmalarn zevk iinde dinletti. Son konumac, panelin dzenlenmesine nclk eden ve byk emek harcayan Prof. Dr. Tayfun Akgl Akademik katlklara U rnekler balkl konumasn, ineleyici ve bir o kadar keyif verici karikatrleri ile ssledi. Sanrm konumasnn en ilgin noktasn, bugn SYMnin banda olan ve ifreleme skandal ile ba dertte olan Prof Dr. Ali Demirci ile arasnda geen ilgin yazmalar sunmasyd. yle gzkyor ki, sayn Ali Demir Tde Fen Bilimleri Enstits mdryken de karikatrlere konu olabilecek ynetsel hatalar ile dikkatleri zerine toplam. Panel ile ilgili ilgin bir ayrntdan sz etmek isterim. Panelde T Etik Kurulundan bir retim yesi de dinleyiciler arasndayd. Kendisine, bugnlerde etikle ilgili bir problem olup olmadn sorduumda yeni bir ey olmadn sylemesi ok ilgimi ekti. Bence nnde bir yn dosya olmas gerekirdi. Sanrm bir panel de T Etik Kurulu Etii bal ile yaplabilir. Prof. Dr. Turan ztrk (T)
*Bu yaznn bir blmnde Cumhuriyet Bilim Teknik Dergisi'nin 06.05.2011 tarih ve 1259. saysnda yaynlanan makaleden yararlanlmtr
ELEKTRK MHENDSLER ODASI 3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL 13.04.2011 STANBUL BRNC OTURUM HANG ETKLE BLM ET KOLAYLATIRICI: Prof. Dr. Tayfun AKGL / T Elektrik-Elektronik Fakltesi retim yesi
10
BRNC OTURUM HANG ETKLE BLM ET KOLAYLATIRICI: Prof. Dr. Tayfun AKGL T Elektrik-Elektronik Fakltesi retim yesi
KOLAYLATIRICI- Hepiniz ho geldiniz. Panelimize gemeden nce, al konumasn yapmak zere, Dekanmz Prof. Dr. mer Ustay krsye davet ediyorum. Prof. Dr. MER USTA
( T Elektrik-Elektronik Fakltesi Dekan)
Sayn misafirler, deerli akademisyen arkadalar, sevgili renciler; 3. Bilim ve Mhendislik Etii Paneline ho geldiniz. Son yllarda ok nemli konulardan biri olan etik konusunun kendi fakltemizde ilenmesinden son derece memnunum. Etik, btn toplumlar iin gerekli; ama zellikle bizim gibi, dinamik toplumlar, hzl deien toplumlar iin son derece gerekli olan bir konu. Dikkat ederseniz, stanbul Teknik niversitesinde yetitirdiimiz mhendisleri tanmlayan veyahut yetitirdiimiz mhendislerin tam mezun olduklar anda salamas gereken ya da sahip olmas gereken becerilerden bir tanesi de etik konularda duyarl olmasdr. Bu ynde baktmzda, sadece lkemizde deil, btn dnyada mhendislik programlarnda bir ya da iki adet zorunlu etik dersi var. Toplumlarn, gelimi lkelerin bile son derece ihtiya duyduu bir konu. zellikle bizim gibi, gelimekte olan, dinamik lkelerin de son derece ihtiya duyduu bir konu. Sz uzatmadan, bu son derece nemsediimiz bir konuyu bata bu paneli dzenleyen deerli akademisyen arkadamz Prof. Dr. Tayfun Akgle, panelistlerden deerli hocamz Atilla Bir, yine deerli hocamz Aye Erzan hocamza ve Elektrik Mhendisleri Odas stanbul ube Bakan Sayn Erhan Karaaya teekkr ederim. mit ederim, sizin iin iyi bir panel olacaktr. Baarl gemesini diliyor, teekkr ediyorum. KOLAYLATIRICI- Teekkrler.
11
Bizi her zaman destekleyen Elektrik Mhendisleri Odas bu paneli de destekliyor; aksi takdirde byle bir organizasyon yapamazdk. Bizi yalnz brakmad iin Elektrik Mhendisleri Odasna teekkr ediyor, bu desteklerinin srekli olmasn diliyor ve Erhan Karaay krsye davet etmek istiyorum. ERHAN KARAAY
(EMO stanbul ube Ynetim Kurulu Bakan)-
Deerli hocalarm, sevgili renci arkadalarm, misafir arkadalar; Elektrik Mhendisleri Odas stanbul ubesi Ynetim Kurulu adna sizleri saygyla selamlyorum. niversitelerimizle, zellikle de Teknik niversiteyle biraz daha sk bir ibirlii ierisinde birok aktiviteyi ortaklaa gerekletirmeye alyoruz. Bunlarn ierisinde yer alan bu etkinliin de anlaml etkinliklerden birisi olduunu dnyoruz. renci arkadalarmz mezun olduktan sonra, gerek serbest alanda, gerek kamuda, gerek zel sektrde altklar zaman, Oda olarak bunlarn sicillerini biz tutuyoruz. Etik konusu, tm meslek alanlarmzn planlanmasnda, ynetmelikler kartlmasnda ve meslek alanlarmzn dzenlenmesiyle ilgili kurallar konulurken ilk bata referans aldmz en nemli konularn banda geliyor. Bu anlamda, byle bir etkinlikte bulunduumuz iin memnuniyetimizi ifade etmek istiyor, katlmlarnzdan dolay hepinize teekkr ediyorum. Tayfun hocamza da bu konudaki abasndan dolay ayrca teekkr ediyorum. Sayglar sunuyorum. KOLAYLATIRICI- Teekkr ediyoruz. Oturumu ayorum. Birinci konumacmz Prof. Dr. Aye Erzan. Hepimiz tanyoruz hocamz. Konuma bal, Bilimde ve Teknolojide Gveni Ktye Kullanma ve Haksz Rekabet. Hocamz krsye davet ediyorum.
12
Prof. Dr. AYE ERZAN
(T Fizik Mhendislii Blm retim yesi)-
Bilim ve Teknikte Gveni Ktye Kullanma ve Haksz Rekabet Bilimsel aratrma ve bilim insannn tanm, bilim pratii iinde kabul gren disiplin ve yntemler uyarnca varlan sonular, ve sadece bunlar, sahtecilik ve tahrifata bavurmadan, aslna uygun bir biimde bildirmeyi ve sonularn dier bilimcilerle olsun, uzman olmayan kii ve kurumlarla olsun aklkla tartmay gerektiriyor. Bylece bu tanm, bilimci ile toplum arasnda bir kontrat da barndryor. TBA yaynlarndan kan Bilim Etii El Kitabnn Grol Irzkla birlikte yazdmz giri blmnde, yle demiiz:
13
Ahlak felsefesi olarak da adlandrlan etik, iyi yaam temellendirmenin mmkn olup olmad, eer mmknse bunun nasl bir yntemle olaca sorular ile yola kar. yi ve kt, doru ve yanl nedir?; Erdemli olmak nasl mmkndr?; Adalet ve hakkaniyet ne anlama gelir? Etik tm bu ve benzeri sorulara yant arar. Farkl etik sistemler bu sorulara verdikleri yant nda, doru davrann, ahlaki deerlerin rasyonel, empatik, tarihsel vb. temellerini aratrrlar; bu deerlerin insan topuluklar tarafndan benimsenme ve yaama geirilme srelerini irdeler, mevcut deer dizgelerini eletiri szgecinden geirirler. [1] Bu panelin bal Hangi etikle bilim etii? Ben bu soruyu Bilim etiini nasl temellendirmeliyiz? Bu konuda saf akl, [2,3], yani a priori bilgilerimiz, analitik dnce, tmden gelimci ya da anlambilimci yntemler, ne kadar yol gsterici olabilir? Toplumda varolan hangi pratikler, hangi deer yarglar bilim ahlaknn temel talarn oluturabilir? diye anlyorum. Modern dnceyi ve modern an en belirleyici etkinlii olan bilim pratiinin altnda yatan felsefi kabulleri, Kantn ok kuvvetle belirlemi olduunu dnyorum. Burada niyetim Kantn ahlak felsefesi ile tartmaya girmek deil (bu beni aar) ama, ondan esinlenerek, bilim etiinin analitik ve ampirik bileenleri neler olabilir zerine baz eyler sylemek istiyorum. Her ne kadar Kant insann saf akl ile tretebilecei bir Ahlak Felsefesine ulaabileceini savlasa da [2,4], zgrln yasalarna ilikin bilim dedii Etik [2] , yalnzca a priori ilkelerden karsanabilecek nermelerden deil, ayn zamanda deneyimsel bilgilerden de oluuyor. Bu deney(im)sel ksm, toplumlarn tarihsel devinimi iinde bireysel ve kollektif deneyimleri, bugn genel kabul gren deerleri gibi pratik bilgileri de ieriyor ve hatta bu nedenle buna Kant Pratik Antropoloji diyor. Sanyorum bize son ikiyz yln deneyimleri gsteriyor ki etik seimler, insan mutluluu, iyi yaam gibi ereklerin ne olabilecekleri ve onlara nasl varlabilecei, ksmen gzlemsel olarak, gemie, tarihe de eletirel bir gzle bavurarak karar verilebilecek konular. Bu konulardaki akl yrtmelerin, retilen hipotezlerin deneyimle snanmalar gerekiyor. Bence hakkaniyet ilkesi de, hatta Kantn insanlar kendi amalarn iin salt bir ara olarak grmeme [2] dsturu da, hatta salt, kendi iin ve kendi iinde dorunun ne olabilecei de, akln yordamyla, yine insan bireylerinin ve topluluklarnn deneyimlerinden yola karak retilmi nermeler. Etik, ya da Ahlak Felsefesi dediimiz ura alannn sadece bir ksmnda, ama galiba ok dar bir ksmnda, tamamen analitik yntemlerle, ok genel kabul gren postulalardan yahut dorudan doruya baz tanmlardan, belli yap-yapmalarn yahut yaklam tarzlarnn karsanmas sz konusu olabiliyor ya da toplumsal deneyime dayanarak, yani ampirik bir biimde, sonuta bireylerin ve toplumlarn yaamlarn daha mutlu klacak birtakm kurallar ortaya karlabiliyor.
14
Burada toplumu zel olarak vurgulamakta yarar var; nk toplumsal deerler, ok karmak sreler iinde oluuyorlar. nsan onuru, yaamn dokunulmazl, adalet, hakkaniyet gibi kavramlar, etik alannn gndelik dilde yahut bilimsel balamlarda ifadeleri, bilim etiini tartrken bavurduumuz genel kavramlar. Bu kavray biimlerinin bir ou kendiliinden toplumsal sreler sonucu ortaya kyorlar, ama dnrlerin belli kritik anlarda baz nemli saptamalar ya da mdahaleleri de, toplumun algsndaki niceliksel deiimlerden niteliksel dnmlere srama olana yaratabiliyor. Bu deneyimler farkl topluluklar iin farkl da olabiliyor. Belli tr deneyimler bir toplumun kolektif belleinde yer almayabiliyor, ya da bu bellek ve onun erevesinde gelitirilmi olan yaama sanat/zanaati olduka kstl verilere sahip olabiliyor. Neredeyse 18. Yzyldan, Aydnlanma andan beri, toplumlarn birbirlerinin deneylerinden renme imkanlar, en azndan teorik dzeyde, evrenselci yaklamlara imkan tanyor. Bu alandaki bulgularn, saptamalarn toplumsal pratiklere yansmalar yine de annda ve bire bir olmuyor. Kendiliindenlik, tabii ki bu kavraylarn belirli lde yerelliini de getiriyor. Ama yine Aydnlanmadan itibaren, yerelden pekala daha evrensel birtakm yaklamlarn retilebileceine dair evrenselci bir anlay, buna iyimserlik de diyebiliriz, hakim olmuyor deil. Bu evrenselcilik modernitenin temel dayanaklarndan biri ve bu toplumsal pratiklere de yansyor. Yani bugn globalleme dediimiz olgunun iindeki ekonomik, hatta politik entegrasyon srelerine de bu evrenselci varsaymlar ve hatta pratikler elik ediyor. Bu nedenle, evrenselci araylarn ayn zamanda etie, zel olarak da bilim etiine de yansmasn bekleyebiliriz. Bilim ve bilim insannn tanmndan yola ktmzda, Kantn adlandrmas ile sadece saf akln [3,4] yolundan giderek bilim etii hakknda ulaabileceimiz baz analitik sonular var. Bu zellik bilim etiinin hem ikin hem de bylece evrensel olabilecek bir yann oluturuyor. te yandan bilim etii insanlar aras ilikileri dzenleyen genel kurallarn, ou kez ancak ampirik yntemlerle seim yapmamza elveren bir alann zelliklerine de sahip. Bilim ve teknik (teknik, bilimsel gelimenin hem uygulanmas, hem de bizatihi var olabilmesi iin gerekletirilen bir faaliyet) doaya, toplumlara, insan yapsna, psikolojisine bakarak, oradan birtakm bilgilerin edinilmesi ise eer, bilimci de bu bilgileri edinen, yeri geldiinde ina eden insan ise; o zaman, bu sonularn ilgili kiilere, genel olarak topluma veya dar anlamda bilim topluluuna iletilmesinde, aslna uygun olarak doru laf ok ykl bir laf olduu iin, aslna uygunluk kavramn tercih ettim aktarlmas ve aklkla tartlmas gerekiyor. Bu, bilim tanmnn iinde, ona ikin. Burada bilimcinin ya da mhendisin rolnn, gaipten haber veren bir yalva ya da mihmandarnkinden fark, sylediklerinin ya da gsterdii yolun ilkesel olarak, tmyle eletiriye ak olmas ve tm ayrntlarna kadar gerekelendirilmek zorunda olmasnda yatyor. Ancak pratikte
15
bu her zaman mmkn olmayabiliyor. Bu nedenle de bilimsel aratrma ve aratrma sonularnn paylalmas ve yorumlanmas, bilimci ile toplum arasnda bir kontrat zmnen gerektiriyor. Bu zmni kontratn dna klmasnn doru olmad, yani ahlaken doru olmad sonucunu buradan saf akl yrtmekle karmak mmkn. tiraf etmek gerekir ki, burada sz edilen mesleki disiplin(-ler), uygulamada ok geni bir yelpazeyi kapsyorlar ve byk lde meslek ii oydamlara dayanyorlar; ama konumuz bu deil. Bilimcinin, biraz totolojik bir biimde, uymak zorunda olduu aratrma yntemine, en azndan temel bilimler-teknoloji alannda, kabaca bilimsel yntem diyebiliriz. stelik, burada kendi aratrmalarn yrten ve sonularndan topluma kar sadece kendisinin sorumlu olduu bir ideal bilimciden sz ediyormu gibi yapyoruz ama bu da bir soyutlama; zellikle endstriyel - ya da askeri-endstriyel- ortamlarda byle bir tipleme geree uymuyor, bunu da gzard etmememiz lazm. Bir bilimci bulgularn daha sansasyonel, daha arpc, daha nemli, ya da bir teoriyi daha kuvvetle destekler hale getirmek iin tahrif etmesi, veya sahte sonular (anketler, istatistikler, lmler, gzlemler) uydurmas, ya da bulgularnn iaret ettii baz sonular (sigarann kansere neden olabileceini rnein) gizlemesinin, bilimin tanmndaki amaca ters dmesi nedeni ile ahlaken sorunlu olacan syleyebilmek iin, toplumsal deneyime bavurmak gerekmiyor. Bu sonu kendini analitik olarak dayatyor. htisas sahibi olmayan kii ya da kurumlarn smarladklar ii, raporu, kendilerinin deerlendiremeyecekleri varsaylrsa, her trl mhendislik projesi, teknik danmanlk vs. tek tarafl gvene dayanan bir iliki ortaya kartyor. Bu tpk bir doktorla hastas arasndaki ilikiye benziyor. Ayn ekilde, bir ehir plancs ya da evre mhendisi de bu gveni hak edecek ekilde davranmak zorunda. Bu zorunluluk, ilikinin tanm iinde, zaten zmnen var olan bir durum. Bylece aratrma sonularnn aslna uygun olarak rapor edilmesinin tesinde, her trl bilimsel-teknik danmanla uygulanabilecek bir lt ortaya kyor: Teknik danman olarak uzmanlna bavurulmu olan kii bu gveni hie sayd durumda kendi varolu nedenini de ortadan kaldrm olacana gre, ilevinin (tanmsal) gerei olarak ortaya kan bir ykmll var: iini elinden geldii kadar iyi, doru, drste, en az zarar vererek (hatta mmkn olduu kadar makul bir bte iinde!) yapmak. Bilim etiinin analitik olarak ulalmas zor olan alanlar ise pratikte belki en ok zorlandmz alanlar. Bilim etiinin saf akl ile, analitik olarak varlmasnn ok zor olduunu dndm alan var. Bunlardan biri dorudan bilimsel aratrmann konular/objeleri/yntemleri zerine etik akl yrtmeler; evrenin, doann, hatta giderek canl (ya da insan) deneklerin bu aratrmalardan nasl etkilenecei gibi dolayl (zarar vermeme tr) gerekelendirmelerin tesinde, baz aratrma konularnn bizatihi sorunlu olup olmad meselesi var. Yaam
16
bilimlerinde ve zelliklede tpta bilim etii problemleri, dorudan doruya, yaplan aratrmann konusu, objesi, yani yneldii sistem, burada kullanlan yntem, hatta kullanlan aralarn toplumsal deerlere uygun olup olmadklarn sz konusu ediyor. Ancak bu deerler ounlukla kendiliinden srelerle kristalleiyorlar ve felsefecilerle bilmcilerin onlar ampirik olarak hasat etmeleri ve eletirel szgelerden geirerek ilemeleri gerekiyor. kinci alan, bilimsel/teknik olarak elde edilen yeni bilginin denetimi, kim tarafndan, kimin yararna, ne amalarla kullanlaca. Bu konuya girmeyeceim. Bu konumamn asl konusunu tekil eden nc alan ise bilimcilerin kendi meslektalar ile ilikilerini yneten ahlaki kayglarn nasl temellendirilebilecei konusu. Bundan kastm, bir topluluk iinde mesleini icra ederken yapt normal iler balamnda, kendi meslekdalar ile ibirlii/rekabet ilikileri iinde uyulmas gereken kurallarn ne olmas gerektii ve bunlara hangi ilkelerden ya da deneyimsel bilgilerden ulaabileceimiz. Meslektalarla ilikinin eitler aras bir iliki olduunu varsayabiliriz. Yaplan iler o meslein normal ileri olduuna gre, herkes aa yukar ayn tr ileri yapma becerisine sahip diye dnebiliriz. Bu ilerin meslekte ykseltme, hatta dllendirme gibi amalarla biimsel (formel) ya da enformel yollarla srekli deerlendirilmeleri sz konusu. Yani bilimsel, teknik aratrma ya da retim, (ou zaman) salt kendisi iin yaplan bir i deil sadece; dorudan bir deiim deeri var. Modern toplumda blimsel teknik retim ayn zamanda bir meta. Bu durumda bilimcimizin bir kundurac, hal tccar ya da otomobil tamircisinden bir fark yok. Aceba davranlarn nasl bir ahlak anlay zerine temellendirecek? Burada a priori verebileceimiz bir cevap yok galiba. Farkl dnrler tarafndan insan ilikilerini dzenlemek zere nerilmi tartlmaz emirlerden yola karak, gemi deneyimlere veya yerleik pratiklere bakarak aklmzla farkl seimler yapabileceimiz bir alana gelmi bulunuyoruz. Bu alanda aslnda ticaret ahlak geerli olmal. Ticaret ahlak bilim etiinin hi bir ulviyet halesi ile kuatlmam, yceltilecek hi bir yan olmayan, mtevaz ama bir o kadar da vazgeilmez bir bileeni. Meslektalarla olan ilikiler, a posteriori, bakalarnn hakkn yememe, haksz rekabete yol amama, hak ettiinden fazlasn almama gibi dsturlarla evrelenmesi mmkn bir alan. Bilimde haksz rekabet nasl ortaya kar? ntihal yani dpedz hrszlk, yakalanmad ve yapann yanna kar kald srece, haksz kazan elde etmenin en ak yolu. Kitap ya da makalelerin olduu gibi arlmas ve kendi ad altnda yaynlanmas intihalin bir biimi. Burada farkl mlkiyet anlaylarnn yol aabilecei (mlkiyet hrszlktr! [5] gibi) hi bir ka yolu yok. Zira intihal, hrszln da tesinde, bakalarn kendi edimleri hakknda kar amal nitelikli aldatma demek.
17
Ne kadar entellektel emee mal olduu memleketimizde bir trl anlalamayan derleme yaynlarndan, makalelerin sunu blmlerinden, binbir zahmetle varlm ve zmsenmi bilimsel sonularn, kendileri bunu yazabilmenin yanna yaklaamayacak insanlar tarafndan zaten herkese bilinen laflar denilerek araklanmalar, intihalin bir baka tr. Gerekli atflarda bulunmama, bakalarnn grsel malzemelerini arma (bunlar kendi yapma ya da smarlama gibi vakit ve paraya mal olacak eylere ne lzm var?), bir aratrmadan bir-yerine-be yayn kartaym derken yarm yamalak hatta bazan birbirleri ile elien yorumlar ieren makaleler yazma, ayn aratrmay birden ok yerde yaynlama, meslei iyi yapmann gereklerini gz ard ederek, ve bakalarnn da bunun farknda bile olmayacana gvenerek, az aba ile ok i yapm grnerek ke dnme yollarndan bazlar. Bunlar bilim etii kavramnn gndelik kullanmnda yan kesicilik kadar, genel geer ahlak kurallar asndan tereddde mahal brakmayacak kadar ak biimde faul olan ve bir o kadar da yaygn olarak karlatmz davranlar. Genelde entelektel emee saygszlk, hatta entellektel aba ile ulalan sonular, eserleri bir nevi hile sanmak ve bu nedenle de orta mal olarak alglamak toplumumuzda olduka yaygn. (Osmanlda mekanik biliminin ad bizatihi hile. [6] Herhalde bugnk anlamna daha sonra brnm olmal!) Bu toplumsal illetin sosyo-psikolojik boyutlar mutlaka daha derinlemesine aratrlmaya deer. Gzlediim kadar ile, haksz kar salamaya ynelik bu tr aldatmacalar, tpk kopyaclk gibi, bir genel maduriyet alglamas ve edebiyat ile mazur gsterilmeye allyor ve hatta kahramanca (!) savunulabiliyor. Bu algnn, meslek ii ahlak kadar, genelde toplusal zgveni de tahribeden bir yan var. Bilim ve tekniin dorudan retici glere dnmesinin gecikmi olduu lkemizde, bu tr crmlerin kimseye zarar olmad iddia edilerek de bunlara gz yumulabiliyor, hatta mazur gsterilmeye allyor. Daha beteri, meslek ii dayanma (!) nedeniyle cezadan kaabiliyorlar. Ancak bunlar tpk mteahhidin imentodan-demirden almas, iadamnn vergi karmas ya da aypl mal satmas gibi, hakkaniyetsiz, adalet duygusunu rencide eden iler. Bu tr ahlakszlklarn kimseye zarar vermedii iddias kt niyetli bir aldatmaca. zellikle temel bilimlerde, bir aratrmacnn uzun ve zor almalar sonunda bekledii en byk dl kendi alannda yeni, orijinal bir gzlem, bulu, teori, izah tarz ya da kavram ortaya koyabilmek, zgn bir eser yaratabilmek ve bunun meslektalar tarafndan tannmas. Bu tr bir kazanma bir bakas tarafndan haksz yere sahip klmas ise bilimcinin en deerli varlna el konulmas demek. Ancak endstriyel toplumda, bilimsel aratrmann, teknik gelimenin dorudan doruya rne, kazanca, rekabete dnen bir taraf da var. Bu nedenle de, bilim camias iinde, mhendislik camias iinde, haksz rekabet douran uygulamalar, retim srelerini aksatyor ve ortama dorudan doruya zarar veriyor.
18
Bilim urann marjinallikten kurtarlmas ve toplumsal bilinte deer yaratan bir etkinlik olarak yer etmesi lsnde, bu kimseye zarar yok ki safsatasnn da ortadan kalkacan dnyorum. Yine de bu sreler kendiliinden gelimiyor. Bu davran biiminin bilim topluluundan sklp atlmas ve adalet duygusunun onarlmas, ancak el birlii ile baarabileceimiz bir ey. Bir toplumun etik rgtlenmesi, suun nlenmesi ve nlenemedii durumda cezalandrlmasn mmkn klan yaplarn da oluturulmas demek. O vakit bilim etiini sadece iyi proje yazma teknikleri diye belle(t)mek yerine tm gereke, sebep ve sonular ile birlikte kavrayabileceiz. ___________________________________
[1] [2] [3] [4] [5] [6] Aye Erzan ed., Bilim Etii Elkitab (TBA Bilim ve Dn Dizisi- 18, TBA Yaynlar, Ankara, 2008) Emmanuel Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, ev. oanna Kuuradi (Trkiye Felsefe Kurumu yaynlar, Ankara 2002). Emmanuel Kant, Ar Usun Eletirisi, ev. Aziz Yardml (dea Yaynlar, 2008) Emmanuel Kant, Pratik Akln Eletirisi, ev. oanna Kuuradi (Trkiye Felsefe Kurumu yaynlar, Ankara 1999). Pierre Joseph Proudhon, Mlkiyet Nedir? (Ararat Yaynevi, stanbul, 1969) hsan Oktay Anar, Kitab-l Hiyel (letiim Yaynlar, stanbul, 1996)
*Grol Irzka deerli eletirilerinen dolay ok teekkr ederim.
19
20
Prof. Dr. GROL IRZIK
(Sabanc niversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi retim yesi)-
Bilimin Etosu, levi ve Karsndaki Tehlikeler Bilim etii dediimiz zaman, bilimsel faaliyetlerin tmn ynlendiren, balayc nitelikteki ahlaki deer, norm ve kurallar kastediyoruz. Bunlar, drstlk, aklk gibi deerlerden, insana ve evreye zarar vermeme gibi norm ve kurallara kadar uzanan geni bir yelpaze oluturuyor. Bu tr deer, norm ve kurallarn, yyllardr birikmi olan iyi bilim pratiklerinden olutuu, niversite, akademi gibi kurum ve kurulular tarafndan benimsenerek zenle korunup gelitirildii, ve bilim insanlar tarafndan da byk lde iselletirildii sylenebilir. Bu konudaki ilk ampirik almalar, 20. yzyln ikinci eyreine, zellikle de bilim sosyolojisinin kurucularndan nl sosyolog Robert Mertonn 1930larn sonu 40larn banda yrtt nc almalara uzanyor [1]. Bildiim kadaryla, bilimin etosu deyimini ilk kullanan da Robert Merton. Etos, bilindii gibi, eski Yunanca bir szck. Hem bir kii ya da grubun davran kurallar anlamna geliyor, hem de bir kii, grup ya da kurumun ayrdedici karakteri anlam tayor. Konumamn balnda bilim etii yerine bilimin etosunu tercih etmemin nedeni de etos sozcnn bu ikinci anlam. Bilimin bilisel ve metodolojik niteliine ek olarak, ayn zamanda ahlaki bir karaktere sahip olduuna dikkate ekmek istedim. Bilimin ahlaki karakteri, bilimin ne olduunu, toplum nezdindeki saygnln, bilimsel yntem kadar belirleyen bir ey. Merton, bilim insanlaryla yapt mlakatlara dayanarak, bilimin etosunu oluturan drt ana norm saptamt: evrenselcilik, tarafszlk, rgtl-sistematik bir phecilik, ve ortaklamaclk. Evrenselcilik normuna gre, bilimsel iddialar nceden saptanm nesnel ltlere gre kabul ya da reddedilmeli, bu srete bilim insannn din, etnik kken, milliyet, snf ya da toplumsal cinsiyet gibi zellikleri hi bir rol oynamamaldr. Tarafszlk normuna gre, bilim insanlar kiisel kar ya da ideolojilerine hizmet edip etmediinden bamsz olarak aratrmalarn yrtmeli, bulgularn deerlendirmeli ve bildirmelidir. Tarafsz hakikat aray, bilim insann, almalarnn sonularn, bu sonular kiisel karlarna ters dse bile saklamaktan ya da grmezden gelmekten alkoyar. Bununla beraber, bilim insannn yzde yz tarafsz ya da yansz olmas mmkn olmayabilir. Aratrmasna, hi farknda olmadan, kimi nyarglar szabilir. rgtl-sistematik phecilik bunlarn panzehidir.
21
rgtl phecilik normuna gre, bilim insanlar ortaya atlan bilimsel hipotez ya da kuramlar, bilimsel yntem erevesinde snayarak eletiriye tbi tutmal ve denetlemeli, konuyla ilgili gerekli bilgiler elde edilene kadar yargda bulunmamal ve akln dnda hibir otoriteye boyun ememelidirler. Bu norm, bilimde nesnellii salar. Bilerek ya da bilmeyerek bilimsel veri ya da kuramlara szm olan n yarglarn, yanl tutumlarn ya da arptmalarn saptanp elenmesinde nemli rol oynarlar. Ortaklamaclk, bilimsel bulgularn insanln ortak mal olduuna iaret eder. Zira, bilimde yeni bilgi, daima eski bilgiden yararlanr; bilimsel bulgu ve bulular, ak ve zgr tartmaya, fikir, yol-yordam ve hatta malzeme alveriine ok ey borludur. Merton yle diyor: Bilimin bulgular toplumsal bir ibirliinin rndr ve topluma iade edilir... Bilimde mlkiyet haklar bilimsel etiin rasyoneline gre asgari dzeye indirilir. Bilim insannn kendisine ait bir entelektel mlkiyet iddias, kabaca ortak bilgi birikimine katlan deerin (...) nemine denk gelen tannma ve itibar iddiasyla snrldr. [2] rgtl phecilik ve ortaklamaclk normlar ile yakndan ilgili bir baka norm aklktr. Aklk, bilimsel veri ve bulgularn tm aratrmaclara ak olmas demektir. Ak olmaldr ki denetlebilsin, bakalar da yararlanabilsin. Gnmzde, Mertonun nc almalarndan yaklak 70 yl sonra, bilim etii, bal bana ve ok canl bir aratrma alan haline gelmi bulunuyor. Mertonn etosu, bilim etiine evrildi, yeni norm ve ilkeler gelitirildi, bir ok niversite ve bilim akademilerinde etik kodlar ve etik kurullar oluturuldu. Peki, bilim etiinin ilevi nedir? Ne ie yarar? Birinci ilevi salkl bilgi retiminin zedelenmemesi. rnein, evrenselcilik ve rgtl phecilik normlar, sahtekarl ve uydurmacl yasaklayan etik kurallar bu ie yaryor. kincisi, bilimsel ilerlemenin sekteye uramadan devamn salamak. Burada zellikle ortaklamaclk ve aklk normlar nemli rol oynar. Kimi bilimsel veri, bulgu ve materyallerin gizlenmesi, kamusal niteliini kaybedip zellemesi hem doruluklarnn denetimini imkansz klar, hem de bilimsel ilerlemeye sekte vurur. Bilim etiinin nc bir ilevi, hakkaniyetli itibar datmnn salanmasdr. Bilim etii bunu, armacla kar ve atflara ilikin kurallarla salamaya alr. Bilim etiinin bir baka ilevi, bilimin ve bilim insanlarnn toplum nezdinde gvenilirliini ve saygnln korumaktr. Ve son olarak bilimin u ya da bu kii ya da gruba deil, tm topluma ve insanla yararl bir faaliyet olmasn gvence altna almaktr.
22
Son 30-35 yl iinde, btn dnyada bilim etiine ilgi artarken, bir yandan da etik ihlaller artmakta ve bilim etiini tehdit eden gelimeler olmakta. Bu dnemde, bata A.B.D. olmak zere bir ok lkede bilimin toplumsal rgtlemesinde ciddi bir dnm yaanyor. Bu dnm olduka karmak bir sre ve burada bunlarn hepsine deinmem mmkn deil. Ancak kabaca denebilir ki 1945-1975 arasnda devlet-niversite-sanayi ilikilerine damgasn vuran dzen artk geerli deil. Bu eski dzende, asli fonlayc kurum, ncelikli aratrma alanlarn saptayan devletti, ncelikli aratrma alanlar da temel bilimlerdi. Devlet, bata niversiteler olmak zere aratrma kurumlarna bu dorultuda kaynak salyordu. niversiteler de aratrmalarn byk lde bu alanlara yneltiyor, karlnda da geni bir zerklie sahip oluyordu. Temel bilimlerde yaplan keifler de sanayi (zel sektr) tarafndan topluma yararl rnlere dntrlyordu. 1975-80 sonras gerek biyotp, biyoteknoloji, bilgisayar bilimi ve iletiim teknolojilerinde yaanan teknobilimsel diyebileceimiz devrimler, gerekse ekonomik alanda dnyadaki gelimeler (bilgi toplumuna gei, esnek retim, neoliberal ekonomik politikalar ve zihniyetin hakimiyeti) bu dzenin deimesine yol at. Yeni dzende, AR-GEye ayrlan kaynaklarda kamunun pay greli olarak azald, zel sektrnki artt. niversiteler, zel sektrle grlmemi trden yeni ilikiler kurmaya tevik edildi. Bizzat niversitelerin kaynak tketen deil, kaynak reten yerler olmalar gerektii vaaz edilerek giriimci olmalar zendirildi. Fikri mlkiyet yasa ve uygulamalarnda yaplan deiiklerle, daha nce patentlenemeyen ve telif hakk kapsamna girmeyen bir ok ey (bilgisayar programlar, genler, dokular, hatta genetii deitirilmi hayvanlar) 1980 sonras fikri mlkiyet kapsamna sokuldu; bilim insanlarnn ve niversitelerin, kamu fonlaryla desteklenen aratrmalardan elde ettikleri patentlerin sahipleri olmalar saland. Sonuta, genelde niversiteler zelde de bilimsel aratrmalar giderek kar, verimlilik, retkenlik, fizibilite gibi salt ekonomik ltlerle deerlendirilmeye baland. Bilim insanlar ve niversiteler arasnda dostane rekabeti aan ykc bir rekabet normal grlmeye baland. Aratrma iin para bul da nerden ve nasl bulursan bul, ne kadar ok yayn ve patent, o kadar iyi bilim (ksaca: publish or perish) anlay egemen olmaya balad. nde gelen bir ok bilim insan bir yandan niversitelerde retim yeliine devam ederken, dier yandan irket sahipliine, ortaklna, yneticiliine ya da danmanlna soyundu. Karl bilim, bir oksimoron olmaktan kt. Halen yaanmakta olan bu muazzam dnmn, bilim etii ile atmaya yol amas kanlmazd, nitekim yle de oldu. 1) Birincisi, yukarda ksaca zetlediim ortamda niversiteler arasndaki korkun rekabet, bilim insanlarnn zerindeki publish or perish basks; kaliteli yayn yerine, ok yayna ve getirisi olan yayna oransz bir vurguyu, (hatta retim yelerine doru drst maa demeyen baz lkelerde adeta bir tr sbvansiyon olarak yayn bana parasal destei) beraberinde getirdi. Gnmzn kresel dnyasnda, bu rekabetin
23
lkeler aras bir rekabete, Web of Science gibi kaynaklarda lkeler aras karlatrmal yayn sralamalarnn ulusal bir gurur meselesi haline geldiini de gzden karmayalm. Byle bir dnyada ve byle bir zihinsel iklimde, armaclk, uydurmaclk gibi bilim etiinden sapmalarn yaygnlamasna armamak gerek. 2) Bilgisayar programlarn, genleri, DNAlar, hcre dizilerini ve genetik yaps yeterince deitirilmi hayvanlar da dahil her trl canl organizmay, keif ile icat arasnda ilkeli bir ayrma izin vermeyecek biimde, son derece cmert bir patent ve telif haklar rejimi erevesinde fikr mlkiyet nesnesine evirmek, ortaklamaclk ilkesiyle eliir. Bu tr bir rejim, ticari adan ne tr fayda salarsa salasn, insanln ortak entellektel mlkiyet alann daraltr. Dahas, gizlilii krkleyerek aklk normuyla eliir. Bunun nemli bir nedeni, niversitelerin aratrmalar iin endstriyel destek alrken imzaladklar protokollerde, genellikle, destekleyen firmann yazl izni olmadan niversite aratrmaclarnn bulgularn yaymlamasn engelleyen maddeler olmasdr. New England Journal of Medicine tarafndan 1995te yaplm bir almada [3], ABD Ulusal Salk Enstitsnden kaynak alan en tepedeki elli Amerikan niversitesinde her drt bilim insanndan biri sanayi ile iliki ierisindeymi; bu bilim insanlarnn, sanayiyle ilikisi olmayan dierlerine kyasla iki kat daha fazla ticari bilgileri gizli tutmaya ya da meslektalarndan bilgi saklamaya meyilli olduklar saptanm. Harvard Tp Fakltesinin yakn tarihli bir aratrmas da benzer sonulara varm [4]. Genetikilerin yzde krk yedisi, yaymlanm aratrma sonularyla alakal veri ya da materyal taleplerinin sene ierisinde en az bir defa geri evrildiini bildiriyor. Genetikilerin yzde yirmi sekizi bu nedenle yaymlanm sonularn doruluunu teyit edemediklerini belirtiyor. 3) Tarafszlk normunun kapsama alan da atmann aka grld yerler arasnda. Yeni yasal dzenlemelerin tevik ettii niversite-sanayi ibirlii ekli, bilim insanlarnn ilgisini aka patentlenebilir ve ticari adan krl olana yneltmekte. Bunun sonucunda taraf tutma ve hoa gitmeyen verilerin gizlenmesi zellikle tbbi aratrmada ciddi sorunlar olarak ortaya kyor. rnein, zel bir irketin rettii yeni bir ilacn etkisi karlatrmal olarak test edildiinde, eer aratrma ilac teren irket tarafndan destekleniyorsa, sonu hep olumlu oluyor, olumsuz bulgular nadiren yaymlanyor. Burada yasal mevzuat da ok nemli bir rol oynuyor. rnein, bir Amerikan ila irketi, rettii yeni bir ilacn Gda ve la daresine (FDA) onay iin bavurduunda, aratrmasnda elde ettii tm bulgular idareye teslim etmek zorunda. Ama Gda ve la daresinin, irketi bu verileri yaynlamaya zorlama yetkisi yok, nk bunlar ticari sr saylyor. la irketi de enayi olmad iin, olumsuz verilerin yaynlanmasna izin vermiyor, sonuta yaynlar hep ilac destekler mahiyette oluyor. Aslnda burada daha genel bir sorun olduunu da belitmeliyim. Aratrmann kaynann ne olduundan bamsz olarak, en prestijli bilimsel dergilerinin, olumsuz veri ya da sonularn yaynlanmasna pek scak bakmamalar ve dolaysyla bu tr bulgularn ya hi
24
yayn yz grememeleri ya da daha az bilinen ve okunan dergilerde yaynlanmalar sorunu. Oysa, kimi hallerde olumsuz sonular da olumlu sonular kadar nemli olabilir ve bilim camiasna ulaamamas ciddi bir kayp olabilir. zetle, uzun vadede gizlilik ve taraflln bilimsel nesnellie ve ilerlemeye bir engel tekil oluturacan sylemek kehanet saylmasa gerek. Bilimde ilerlemenin, fikir, veri ve materyallerin ak ve zgr deiimine ve kamusal alanda tartlmasna ok ey borlu olduunu bilim tarihi ak bir ekilde gsteriyor. Isaac Newtonn veciz szn hatrlayalm: Daha uza grebilmisem, bu, devlerin omuzlarnda ykseldiimdendir. 4) Bilimin dllendirme sistemindeki deiim, bir baka atmaya neden oluyor. Geleneksel olarak, bir bilimcinin kefinden edindii fayda parasal deil, entelekteldir; Mertonun belirttii gibi bu fayda, tannma ve itibarla snrldr. Tannma ile itibarn bilim insanlar iin ne kadar nemli olduunu sylememe gerek yok. Son dnemde ise, bilimin yeni toplumsal rgtlenmesi ile birlikte, kimi belli disiplinlerde dl parasal kazanca ynelmektedir. Sanayiden fon salayan, ticari olarak kazanl patentler elde eden bilim insanlar, zellikle niversite idarecilerinin gznde dier bilim insanlarndan daha fazla itibar gryorlar. Daha da acs, dier bilim insanlar kmsenip daha az faydal grlyor, niversite kaynaklarn tketen fuzuli unsurlar olarak alglanyorlar. Deer sistemindeki bu deiim bir yandan niversiteyi irkete evirirken, dier yandan mesleki ilikilerin dokusuna inceden inceye zarar veriyor. 5) zel irketlerin sponsorluunda yrtlen yeni tarz niversite aratrmalarnn, endie verici sonular olan benzeri grlmemi kar atmalarna yol atn belirtirtmek gerek. Birok nde gelen bilim insan, bir yandan niversitedeki pozisyonunu muhafaza ederken, dier yandan zel firmalarda ya hisse sahibi, ynetici ya da danman; bir ksm ise dpedz irket sahibi. Bu bilim insanlarndan, Amerikan Gda ve la daresi (FDA) ve evre Koruma Dairesi (EPA) gibi dzenleyici kurulularn danma kurul ve heyetlerinde yer almas ska talep ediliyor. Kanlmaz olarak bunlarn bazlarnn inceledikleri rnlerde ve genel politika mevzularnda mali karlarn gzettikleri grlyor. USA Today tarafndan gerekletirilmi bir aratrmaya gre 1998-2000 yllar arasnda Amerikan Gda ve la daresinin uzman danma kurulu toplantlarnda kar atmas oran endie verici boyutta yksektir [5]; incelenen vakaya bal olarak bu oran, yzde 33 ile 50 arasnda deiiyor. Sz konusu idarenin, kar atmalarn yasaklamaya ynelik dzenlemeleri olsa da, bilim insannn karlar kayda deer grlmediinde ya da alannda uzmanl paha biilmez sayldnda meselenin takibinden vazgeildii grlebilmektedir. Bu konulardaki almalaryla tannan bir akdemisyen olan Sheldon Krimsky yle diyor: Uzman setiinizde, ya yksek etik standartlar ya da yksek bilimsel standartlar seersiniz; ikisini birden seemezsiniz. Sanki Heisenberg Sosyal Belirsizlik ilkesi gibi bir ey var! [6]
25
6) Ve en nihayet, bilime ilikin yeni toplumsal dzen, niversitelerin bilisel ve toplumsal ilevleriyle atyor. Toplumun bilime gsterdii itibar, bilimin kendisinden bekleneni yerine getirmesi sayesindedir. nsanlar yaygn bir ekilde bilimin bulgularna, bilim insanlarnn zellikle salk ve evreye ilikin konulardaki grlerine ve bilim topluluunun bamsz eletirel sesine gvenir. Gizli faaliyetlerde bulunan, tarafl, ve hakikatten ok parayla ilgilen bir bilim insan imaj, bilimin toplumsal stats asndan ykc bir etkiye sahiptir. Bylesi bir imaj toplumun, bilime olan gvenini andrp, bilimin toplumsal meruiyetini sarsabilir. Konumamda bilim etiinin/bilimin etosunun bilimi bilim yapan, ona karakterini veren asli bir unsur olduundan, ve bu etosu tehdit eden gelimelerden szettim. Toplumun bilime duyduu gvenin ve bilim insanlarnn toplumun gznde sahip olduu saygnln bu etosa ok ey borlu olduunu vurguladm. te yandan, tm dnyada, bir yandan bilim etiine duyulan ilgi artarken, dier yandan da onu tehdit eden ciddi gelimelerin yaandna dikkat ekmeye altm. Bu bir eliki gibi grlebilir. Ama bana yle geliyor ki, son yllarda bilim etiine duyulan ilgi patlamasn, bilimin toplumsal rgtleniindeki muazzam dnmn bilim zerindeki olumsuz etkilerine kar bir tepki olarak yorumlamak mmkn. Eer yleyse, karlatmz sorunu sadece bilim etii eitimiyle, bu konudaki duyarll artrarak zemeyiz. Bunlar elbette yapmalyz ama sorun daha geni ve kkl bir sorun: kabaca sylersem, sorun nasl bir dnyada, nasl bir toplumda nasl bir bilim istiyoruz, ne iin bilim istiyoruz? sorunu. Bu panelin balndaki Hangi etikle bilim etii? sorusunu byle okumamz da mmkn. En azndan ben yle okudum. Teekkr ederim.
---------------------------------------------------------------------
Not: Bu konuma metni, daha nce yaynlanm olan bir yazm temel alnarak oluturulmutur. Bkz. Neolibreal bir Dnyada Bilimin Ticarilemesi. 21. Yzylda Karl Polanyiyi Okumak, der. Aye Bura ve Kaan Aartan. (letiim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 187-210). [1] Robert Merton, The Sociology of Science. (The University of Chicago Press, Chicago, 1973) [2] A.g. e., s. 273). [3] Daniel Greenberg, Science, Money and Politics. (The University of Chicago Press, Chicago, 2001, s. 357) [4] Sheldon Krimsky, Science in the Private Interest. (Rowman and Littlefield, Lanham, 2003, s. 83). [5] D. Cauchon, FDA Advisors Tied to Industry, USA Today, 25 September, 2000. [6] Sheldon Krimsky, Science in the Private Interest. (Rowman and Littlefield, Lanham, 2003, s. 104).
26
Prof. Dr. HASAN YAZICI Tp ve Etik
(stanbul niversitesi Etik Kurulu Bakan)
Hepimiz ahlaktan ok bahsediyoruz, hele son 30 ylda biraz daha fazla bahsediliyor. Faulkner mehur Sivrisinekler romannn giriinde bununla ok gzel dalga geer. New Orleansta, artistler arasnda herkes birbirine aklktan, etikten bahseder, Ben de yle der romann kahraman, Dediim gibi, harbice konuacaz, ak konuacaz; dediim gibi, diyorum ki falan gibi gevelemeye balar. Tabii, esasnda orada kimse harbice konumaz. Bugn, sizlerle tartmak iin birka konu setim. Bir tanesi, tpta ok nemli olan randomize kontroll almann ktye kullanmndan bahsedeceim, yani nesnel bir eyden bahsedeceim biraz. Ondan sonra, son zamanlarda ok moda bir olay olan hasta ktklerinden bahsedeceim ve onunla ilgili yeni bir sorundan sz edeceim; mhendislerin, elektrikilerin de ilgileneceini tahmin edeceim bir sorun. Sonra, ikinci ksmda, Kralie Gertrude sendromundan bahsedeceim, etikten sz ederken. Nihayet bir neri ve bir de bir giriim, bu ileri nasl dzeltiriz diye bir giriimi anlatacam. Son 30 ylda veyahut 50 ylda olan bitene bakarsak; tabii ki bir felsefeciden, ve bu konuyu benden ok daha iyi bilen birisinden sonra konumak biraz zor ama diyeceim ki, btn bu olan bitende esasnda belki bilim ynteminin deimesinin de pay var. Bilim yntemi 20. Yzylda ok deiti de, belki ondan dolay oluyor bunlar. Aydnlanmayla beraber balayan devaml bir tmevar mant, 20. Yzyln ilk balarnda, belki de Einsteinla balayarak, ki burada ok sayda baka bilim insan da var ve szcleri de K. Popper, kendisini rterek bilim yapmaya dnd ve 1948de bunun tpta ok nemli bir rn oldu; ilk kontroll ila almas, Bir yerine iki ila tberklozu daha iyi tedavi eder mi? almas kt. Bu bence deductive, tmden gelen mantn, kendini rtmenin belki en gzel rneiydi bilimde. Bu yntemle 20. Yzylda tp ok eyler yapt. Bu disiplinle, kendini rtme disipliniyle, sadece ila almalarnda deil, birok dier almada. Ancak, zellikle genetik biliminin ilerlemesi, molekler biyolojinin ilerlemesi bizi tekrar yava yava inductive, (tmevaran) trde bilim yapmaya gtrmeye balad ve ondan da epey zarar grdk gibime geliyor. Yalnz, altn izeyim; bu srf tbba zg bir ey deil, bunu tarihiler de ok yapyorlar, postmodern tarih de yle. Kendilerini rtmek istemiyorlar; insan bulup, o insann azndan zaman zaman duymak istediklerini de duyabiliyorlar. Bunu bir yazmda (1) belirtirken diyordum ki, randomize kontroll alma, bu mkemmel alet, kendini rtmenin aleti son zamanlarda ok ktye kullanld.
27
Nedir bu kendini rtmenin karsnda olan inductive mantn belki iki gnah veya temel esi? Bir tanesi, balk tutmak meselesi. Balk tutmak kt bir ey deil; ama ondan ok daha nemlisi, devaml olarak kendini kantlamaya almak. Tm verilerini, yaynlarn kendini kantlamak iin yapyorsun. Bir an iin tbb, mhendislii falan brakalm, bir sosyal bilimcinin bunu yapmaya altn dnelim. Diyelim ki A lkesinin bir bilim insan yine A halk kendi lkesinde yaayan B veya C etnik grubuna zlmetti mi sorusuna kendini rtme yntemine uyarak yaklamaya alsnsn. Byle bir yaklam sz konusu bilim insan ynnden ok tehlikeli ve zor olur. Ama esasnda bilimsellik, gerek bilimsellik bunu gerektiriyor. Televizyonda eer bunlar tartlrsa nasl dinlenir etrafta; dnemiyorum bile. Tplar btn 20. Yzyl boyunca bunu yapmaya altlar esasnda. Ama son zamanlarda bu iten vazgeildi. Bakn, nasl vazgeildiine dair birka nesnel rnek vereyim. O da benim gibi romatolog olan olum Y. Yazcyla birlikte yaptm bir almada, ki bizim bilim disiplinimizin en iyi dergilerinden birinde yaymland, yan etkilerin kma zamanlarnn nasl bildirildiini taradk (2). Bir ilac veriyorsun, ondan sonra yan etki ne zaman kyor? Bu zaman esi ok nemli. O yan etkinin ilaca bal m; yoksa ansa bal m olduu asndan ok nemli. Grdk ki yaynlarn kabaca ancak te birinde yan etkinin kma zaman veriliyor. Bu iler impact faktr olduka yksek dergilerde byle yaplyor. Yine bu randomize kontroll almalar ila irketleri tarafndan ve tabii bizler tarafndan yaymlanrken, hep bunlar iyiletirme ve yan etki gzleme almalar diye syleniyor; halbuki bu almalar gerekte yle deil. Yani sen 200 kii alp da, binde bir orannda insanlar ldren bir ilac snayamazsn. Onun iin, randomize kontroll alma bir yan etki lme aleti deildir. Yan etkiler baka trl llr. Demek byle sorunlar var ortada. Behet hastal almalarna baktmz zaman da (3) benzer bir ey gryoruz. Tp aratrmalarnda kendini rtme aleti olarak kullandmz bir yntem de -ila almas olsun veya laboratuar almas olsun- hastalkl kontrol grubu dediimiz gruplar kullanmak. Yani sadece Behet hastalnda bakp, bir de salkta bakp, inko dzeyi yksek mi diye bakarsam, o kendini rtmek olmaz. Behet hastalna benzer baka bir hastalk bulacaksn ki, onun da inko dzeyi ne olacak, ona bakacaksn. yle baktmz zaman, bakn genetik almalarn ancak yzde 6snda byle hastalkl kontrol gruplar var. Bu yazlarn byke bir ksm Nature veya Cell gibi ok nl dergilerde kyor. Bunlarn hibirinde hastalkl kontrol grubu yok. Genetikiler 20 yldr falan hastalkl kontrol grubu yapmaktan vazgetiler. Sonra yava yava, ancak nc yayndan sonra, Aaa, bunda da var, bunda da olabilir demeye balyorlar. Yani tme varan mantk modas o hale gelmi durumda.
28
la endstrisi ve birtakm hekimler bir araya gelip, randomize kontroll almay, bu ok gzel aleti, kt hale getirdikten sonra dediler ki, Artk randomize kontroll almay brakalm, hasta ktklerine geelim. ok moda u anda, btn dergilerimiz registry dediimiz hasta ktkleriyle dolu. Ne yapyorlar? Diyelim ki bir grup Behet hastasn alyorlar, o Behet hastalarn 10 yl, 20 yl devaml izliyorlar, birtakm gzlemler yapyorlar; diyorlar ki, Bunlar gerek hayata bal gzlemler. nk brleri, ila almalar suni ortamd, bunlardan ksa sreydi falan. Tabii, en nemlisi de yan etkileri daha iyi gzlyorsun, daha byk say; bir de daha ucuz almalar bunlar. Ancak, bunlarda ok byk bir hata oluyor. O da u: Mesela byle bir alma ngilterede yapld, ok ciddi bir dergide kt bundan birka yl evvel (4). Statinler, hani u kolestrol drc ilalarn akcier kanserine yzde 45 engel olduunu sylediler. Aradan 3 sene geti, ortaya kt ki, bu tamamen abuk sabuk bir seleksiyon hatasna dayal bir ey. Bir ay evvel yaymlanm bir almada Tayvanl romatoid artritli hastalarda kanser sklna baklyor (5). Niye bakyoruz kanser sklna? Birtakm ilalarmz var bu romatoid artrit hastaln tedavi ederken kullandmz, bunlarn kanser yapt hakknda birtakm veriler var; ama ne kadar yapyor, arabayla Ankaraya gitmekten tehlikeli mi bu i, tam olarak bilemiyoruz.. Bunlar okurken, bakn, ne grdm: Bu, yine bir ktk almas. Yaplan, o ktkteki kanser skln toplumdaki kanser sklyla karlatrmak. Bakn, ne oluyor: Birinci ylda 59 kat artm. niyoruz aaya, 18 kat, 2 kat ve sekizinci yla geldiimiz zaman adeta bu ilalar kansere iyi geliyor gibi olmaya balyor. Niye; tamamen ok basit bir aritmetik hatas, bir seleksiyon hatas. Bir defa, herhangi bir hasta ktndeki kanser skln, o ktn geldii ana toplumdaki sklkla kyaslamaya balarsam, eer o sklk zaman iinde toplumda grlene kyasla azalmaya balar (6). nk akcier kanseri rneini alalm. Akcier kanserlerinin ok byk bir ksm lyor ve tabii bu lenlerin artk romatoid artrit hastalna yakalanma anslar kalmyor. Yani ortada klasik bir seleksiyon hatas var . Yine kansere yakalanan hastalarn byk bir ksmna romatoid artrit gibi baklkla ilgili hastalklar nleyen ilalar veriyoruz. Bunlar verdiimiz zaman, aynen lmek gibi, bu hastaln artk kma ans azalyor ve ok nemli, buradaki aritmetik hesap gayet basit; bu kt ne kadar uzun takip edersen, aynen Tayvanda olduu gibi, o ktkte kanser skl o kadar az oluyor ve Aa, bunlar akcier kanserine az yakalanyor oluyor. Yani ksaca, biz hekimler, bilim insanlar ve ila endstrisi, kendimizi kantlamak yolunda bilimsel ynteme pek nem vermeyebiliyoruz. Yani ak syleyeyim. Bir ok rnekte dorudan etik dyz demiyorum. Ancak kendimizi rtmek yerine kantlamaya alyoruz. Hani ok seneler evvel suyun hafzas almalar vard ya; sonra nasl olduysa, suyun hafzas kayboldu. Amerikal sihirbaz geldi sihri zd (7). Orada da sorun aratrclarn kendilerini rtmek deil, olanca gleriyle kantlama telalaryd.
29
Tabii, hekimler ve etikten sz ederken, hekim-ila endstrisi ilikisinden de bahsetmek lazm. Son zamanlarda, 5 yldan, 10 yldan beri ila edstrisi hekim ilikilerini daha arzu edilir bir dzeye getirmek abas var. Yani artk ila firmalarndan yemek-arap yok. Kongrede anta vermiyorlar.. Oyuncaklar, emsiye, eldiven yok. Amaca uygun partnerlerle jakuzili partiler de yok. Bunlarn hepsi olmu eyler. Artk yok. Herkes ald parasal destei aklyor. Tm bu etik aba iinde herkesin yapt ila almasna artk Internetten erimek mmkn. Yani ben Behet hastalnda bir ila almas yapacam. Protokolm mutlaka kaydettirmem gerek ve bu da Internette yaymlanyor. Bu olan biten fevkalade bir gelime olarak dnlyor; ama yle mi? imdi gelelim Kralie Gertrude sendromuna. Biliyorsunuz kralie Gertrude Shakespearein Hamlet oyununda Hamletin annesi. Piyeste, malum, Hamletin amcas Hamletin babas olan kral ldrr ve Hamletin dul annesiyle evlenir. Hamlet buna ok ierler ve intikam peine der. Gezici bir tiyatro kumpanyas ehre gelmitir. Hamlet hemen bir oyun iinde oyun ayarlar ve yeni kral amcas ve annesinin huzurunda aynen babasnn ldrlmesini anlatan senaryoyla kurgulu bir oyun oynatr. Oyun srasnda da devaml annesini izler. Kralie acaba cinayete ortakln aa vuracak yorumlar yapacak m diye bekler. Gerekten de oyun srasnda Hamlet Vay namussuz, bu da yaplr m?! trnden herkesin duyaca ekilde laflar eder ve Kralie Gertrude oyun iindeki oyundaki kralie iin The lady doth protest too much, methinks - Leydi ar derecede itiraz ediyor diye dnyorum. der. te bu deyi, ok yaygn olarak, gerek yokken kendisinin ne kadar namuslu olduunu ilan edenler iin kullanlr. Yani bir insan bir eye ok itiraz ediyorsa, Vay hrszlar, namussuzlar! falan diyorsa, belki kendisinde de bir ey vardr diye dnmek lazm. Olumla dndk: Her ne kadar tm ila almalarnn protokolleri Internette yaymlanyorsa da bu yle esasnda etik asndan ok nemli bir gelime deil. Esas nemli olan denekleri bir ila almasna alrken aydnlatlm onamn tam nasl alnd (8). Byle bir effaflk zelikle gelimekte olan lkelerde yaplan ila almalar iin ok nemli nk byle yrelerde etik kstaslar daha gevek olabiliyor. Bunun yannda yine ayn effafln salt ila propangadas amal ila almalarn da azaltabilecei grndeyiz. Bir dier ok nemli olay da u: Yan etkileri irdeleyen alma yaplyor. Yani diyelim ki piyasada bir ila var, piyasadaki o ila yan etki olarak diyelim ki belli bir ya grubunda kalp krizi riskini artryor, yzde 1den yzde 1.3e kartyor. Toplum asndan nemli. Bir firma , Benim bu ilacm kalp krizi yapma riskini piyasadaki u anda en ok kullanlan ilatan daha fazla arttrmyor diye alma yapyor. Bunu aydnlatlm onam kapsamnda hastaya sylemek nasl olabilir? Dorudan unu diyebiliyor muyuz? O senin kullandn ila kalp krizi yapar, benim imdi aratrma amacyla sana vereceim ila da kalp krizi yapabilir, ama bu kalp krizi riski dierinden pek fazla deil. .
30
zetle, bir aydnlatlm onamn salt hastann deil, toplumun da o alma iin verecei bir aydnlatlm onam olmas gerekir. Peki, ne yapacaz? Yaknlarda yaplm bir alma gsterdi ki tp dergilerinde kan bilimsel yaynlarda eletirel baka pek nem verilmiyor (9). Son yllarn tp literatrnde derlemlerin says editre mektuplarn ok nne geti. Bu bilimsel aratrmann olmazsa olmaz olan eletirel bak iin kayg verici bir durum. Herkes derleme makalesine merak salm durumda. Sitasyon peinde olan gncel bilimci derlemeyi kart gre yeliyor. ok ilgin olarak 1994 ylnda Science Citation Indeksinin kurucusu olan Garfield stanbulda bir konuunda yapmt. O yllarda lkemiz retim yelerinin sitasyon atei yeni yeni alevleniyordu. Garfieldin reetesi hazrd. nemli, impact factor' yksek dergilerde derlemeler yaymlayn.. Anlalan stat bu akl herkese veriyordu! leri dzeltme yolunda bir giriimimiz var. Romatoloji Aratrma Eitim Dernei olarak yeni bir Internet dergisi balattk (www. lettertoeditor.org). Dergimizin uluslar aras bir editrler kurulu var ve tabii hakemli bir dergi. Sadece editre mektup kabul ediyoruz. Amacmz romatoloji ve ilgili bilim dallarnda bilimsel olmak kouluyla eletirel gre bir forum oluturmak. Hakemlerden gemek ve bilimsel olmak n koullaryla her trl eletirel gre az. Tekrar K. Poppera dneyim ve konumam onunla bitireyim. Ben, Poppern hi tbbi yazs olduunu bilmiyordum, meerse bir tane varm. 2 sene evvel buldum. 983te British Medical Journalda km (10). Tpta etik davran nasl olmal? diye soruyor ve ok beendiim u laf sylyor: Aklc yaklam, akll olmak, ancak kritie tahamml etmekle olur. Kritie tahamml etmeyi ok iyi renmemiz lazm. Son slaydm ise 500 sene nceki Cervantesden Don Kiot;. , Popperdan yzyllar evvel mkemmel etik dersi veriyor. Eer bir eyler yapmak istiyorsak, kukusuz biraz da, zellikle genlere sylyorum, Don Kiotluk yapmamz gerek. ok teekkr ederim.
Kaynaklar 1.Yazc H. Use and abuse of the controlled clinical trial. Bull NYU Hosp Jt Dis. 2007;65:132-4. 2.Yazc Y, Yazici H. A survey of inclusion of the time element when reporting adverse effects in randomised controlled trials of cyclooxygenase-2 and tumour necrosis factor alpha inhibitors. Ann Rheum Dis 2007;66:124-7 3.Esen F et al. An audit of Behcet's syndrome research: a 10-year survey. al. J Rheumatol 2011; 38:99-103. 4.Suissa S et al. Time-window bias in case-control studies: statins and lung cancer. Epidemiology 2011;22:228-31. 5.Chen Y J et al. The risk of cancer in patients with rheumatoid arthritis: a nationwide cohort study in Taiwan.Arthritis Rheum 2011; 63:352-8. 6.Yazici H et al. Reprting cancer incidence in disease registries- the mortality bias. Arhritis Rheum, baskda 7.Maddox J et al. "High-dilution" experiments a delusion. Nature 1988; 334: 287-291. 8. Yazici Y, Yazici H. Informed consent: time for more transparency Arthritis Res Ther 2010; 12:121 9.Baethge C, Seger G. Our readers' voice. Letters to the editor are an important component of the discussion of scientific articles. Dtsch Arztebl Int 2009:106:207. 10. McIntyre C, Popper K. The critical attitude in medicine: the need for a new ethics. BMJ 1983: 287:1919-23.
31
32
KNC OTURUM KNC OTURUM MHENDS ve ETK
KOLAYLATIRICI: Prof. Dr. TURAN ZTRK
T Kimya Blm retim yesi
KOLAYLATIRICI- Tm katlmclar saygyla selamlyorum. kinci blmde kolaylatrcl ben yapacam. Bu blmdeki birinci konumacmz, Mhendis ve Etik balkl sunumu yapacak olan Sayn Orhan rc. Kendisini krsye davet ediyorum. Buyurun Sayn rc. ORHAN RC
(Elektrik Mhendisleri Odas)-
Ho geldiniz. ncelikle, bu etkinlii gerekletiren, katk sunan herkese ahsm ve Odam adna teekkr ediyorum. Ben, imdiye kadar konuan ve konuacak olan konumaclardan farkl olarak, retim yesi ya da akademisyen deilim. 1975 ylnda, o zamanlar ad Mhendislik-Mimarlk Fakltesi olan Makadaki okuldan mezunum ve mezuniyetimden bugne kadar profesyonel mhendis olarak hayatm devam etti. Ama renciliimden beri devam eden bir ey de, Elektrik Mhendisleri Odas iindeki rgtllmdr. Yani mezuniyetimin ncesinden beri Oda faaliyetinin her kademesinde bulundum. Son zamanlarda Odamz bnyesinde kurulan Meslek i Srekli Eitim Merkezi MSEMin de kurucularndanm. Mhendis ve etik konusunda syleyeceklerim, bu sylenen bilim ve benzerleri dnda, farkl bir alanda, zellikle mhendislik yapan, yapmaya aday arkadalarmz zerine syleyeceklerimden ibaret olacak.
33
Mhendislik nedir, etik nedir, etik olabilir mi; yani genel yasalar, kanunlar dururken etik ii nereden kt? gibi konular zerinde biraz durduktan sonra, bunlar bir-iki eye balayacam.
Trkiyede yaanan olay da aynen bu resimdeki gibi; yani renci arkadalarmz, ilkretim, ortaretim ve yksekretimden sonra eitli barikatlar, engelleri aarak aalara dklecekler ve dkldkten sonra da yeni bir hayata balayacaklar. Bundan sonraki hayatlarnn neredeyse te ikilik bir blmnde yrtecekleri meslek hayat zerinde daha ok konuacam ben. Yani konumam daha ok fiilen, pratik olarak mhendislik yapanlar zerine. Bu arada nasl mhendislik yaptmz, yapmamz gerektiini konumadan nce mhendislii bir tanmlamamz gerekiyor. Mhendisliin tanm nemli. eitli mhendislik tanmlar var. Bu, bizim Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii zerinden yaplan bir tanmlama; mhendis ne yapar, ne eder, nedir mhendisin yapt iler, bunu yaparken nelere dikkat eder asndan bir tanm. Eitim, deneyim ve uygulama ile edinilen, matematik, doa ve mhendislik bilimleri bilgileri sonucu kazanlan formasyonun, insanlk yararna bir gereksinmeye yant vermek zere ekonomiklik geleri de gz nnde bulundurularak; teknik arlkl ekipmanlarn, rnlerin, proseslerin, sistemlerin ya da hizmetlerin tasarm, hayata geirilmesi, iletilmesi, bakm, datm, teknik sat ya da danmanlk ve denetiminin yaplmas ve bu amalarla aratrma-gelitirme etkinliklerinde kullanlmas ilevine mhendislik denir.
34
Bir dieri olarak ABETin bir tanm var. Biz daha ayrntlyz, ama aa yukar dnyann her yerinde verilen mhendislik tanmn zetleyen bir tanm bu. Burada bizim ileride syleyeceimiz eylerle ilgili bir-iki tane ey var; bunu Amerikallarn sylemesi bizim amzdan enteresan. Dnyada hem doal, hem insan kaynaklarn bugn birinci elden talan eden bir lke, yetitirdii mhendislere diyor ki, Mhendislik, eitim, deneyim ve uygulamayla edinilen matematik ve doa bilimleri bilgisinin, doal g ve kaynaklarn insanlk yararna ve srdrlebilirlik ilkeleri dikkate alnarak ve mhendislik etii gzetilerek kullanlmas iin yntemler gelitirilmesi urasdr. Yani etik yapyoruz, ama neler yaptmz baka. Bir baka tanm, Ahmet namn tanm. Bizim bir Ahmet nam hocamz var; bilenler bilir, kendisi felsefe profesrdr, ama elektrik mhendisidir. Yani Elektrik Mhendisleri Odasnn yesidir. Hem mhendis olmas, hem de felsefe alanndaki almalarndan dolay, zellikle etik, ahlak, mhendis nedir, mhendis ne yapar, mhendislik nedir zerine trl eit yazlar var; gnlk gazetelerde yazd gibi, televizyonlarda programlar yapt gibi, bir sr de yayn var. zellikle gen arkadalarmz Ahmet nam hocamzn yazlarn ve yaynlarn okuyabilirlerse, pratik olarak fiili bir mhendislik yapmasalar bile, mhendislik asndan nemli bir fayda salarlar diye dnyorum. Mhendis, beceri ve kuramsal bilgi alanlarnn rtt yerde durur. Beceri bilgisi, kuramda olmayan, uygulamada zmesini salar. Kuramsal bilgisini, beceri bilgisiyle salamlatrabilir. yi bir mhendisin bu iki alanda donanml olmas gerekir. Mhendislik bilgisi, beceri ve kuramsal bilginin sentezidir. kisinin toplamndan ibaret deildir. Onlarn toplamndan fazla, kendine zg bir bilgidir. Sorunlar zm olanaklar ile grebilen, hangi bilgiyi nerede nasl kullanabileceini bilen, amacna varmak iin en uygun olanaklar, en aklc, en ekonomik, en verimli (ahlaka uygun) biimde kullanabilen insandr. Mhendise dnmek, mhendise bakmak, mhendis gibi anlamak deyimleri mhendise zg bir bilgi ve beceri alannn iaretlerini veren szlerdir. Burada daha ok vurgulanan eyler, ekonomik, en verimli, ahlaka uygun gibisinden eyler. Yani neticede, hepsi, yaptmz iler asndan anlatmaya altmz eyi zetleyen tanmlar. Peki, bu tanmlar, etik ileri falan nereden kyor? Biz, mhendislik hayatmz boyunca iin her bir tarafnda farkl farkl yerlerde yer alarak, mhendislik srelerinde bulunan her bir rn, retim ve benzerlerinde birtakm iler yapyoruz, o sreler iinde binlerce kararlar alyoruz ve bu kararlar nda birtakm davran ve eylemlerin iine giriyoruz. te, mhendislik ve etik dediimiz ey de bunun iinde gizli oluyor.
35
Mesela, bu karikatr ortalkta ok dolayor, daha nce rastlamsnzdr; Bir Devlet halesi bal altnda izilen bir karikatr. Bu karikatr, belki de bizim burada anlatacaklarmzn en gzel zeti aslnda. Burada bir ihtiya var; bu ihtiya bir ihale olabilir, yap olabilir, elektronik komponent olabilir, her ey olabilir. Neticede bir ihtiya var. htiya sahibi de diyor ki, Benim byle bir eye ihtiyacm var. Tabii, bir teknik artname yazlyor bizim tarafmzdan. Teknik artnamede ihtiyac byle sylyoruz. Ama mal sahibi de byle istiyor. Mal sahibi lafna taklmayn, tasarmn sahibi de diyebiliriz. Tabii,
36
mimari bro ya da tasarmc ona bir ey tarif ediyor, Byle olsun diyor. Ama izerek verdii ey tarif ettii yer deil, bu oluyor. Tabii, mal sahibinin kafas bozuluyor bu ie, Byle olsun diyor. Ama Byle olsun demekle bitmiyor i; bu bir sre. Bunun mteahhidi var, mteahhit de byle bir i yapyor. Tabii, sz konusu mteahhit olunca, bir de kontrollk tekilatmz var, kontrol de durumu ikaz ediyor, byle bir ey haline geliyor. Neticede, bir ihtiyatan bir yere gelmi oldu. Burann her srecinde, yani herhangi bir tasarma ihtiyac olan, mal olur, sre olur, komponent olabilir, her ey olabilir, yazlm da olabilir. Bir ihtiyac var, bir teknik artname iin birine mracaat ediyor, onlar bir teknik artname yazyor; teknik artnamenin gerei olarak bu i iin ihaleye kmamz lazm, ihaleye klyor falan, neticede bir i oluyor. Bu iin her srecinde teknik elemanlar var. Teknik eleman ya da mhendislik rnleri ya da teknolojik rnler hayatmzn her alanna girdii iin, insanlar eskisi gibi deil, bu ilerden tamamen kopmu olduklarndan dolay, kendilerinde gvenecekleri baka bir ey yok. Mhendislik ve etik tartmalar da buradan gndeme geliyor. Siz bu ii bilen bir insan olarak, insanlar size geldikleri zaman, onlar yanltmamak zorundasnz. Bunun salanmas iin de iki tane ey ortaya kyor. Bunlardan bir tanesi, yasal mevzuatlar. Mhendislik dediimiz, standarttr, patenttir, teknolojidir. Bunlar klasik eyler. Atyorum imdi, siz 10 milimetrekare NYY kablo 48 amper geiriyorsa, Yahu, bu benim yaknmdr, bu cemaattendir, bu bendendir, bu hemeridir demekle, 10 milimetrekare NYY kablodan 60 amper geiremiyorsunuz. 220 voltu da tuttuunuz zaman, Trk, Krt, Ermeni, sac, solcu, bilmem neci fark etmiyor, hepinizi arpyor. Peki, bunlarn olduu yerde etik muhabbeti falan nereden kyor? ngilizlerin centilmenlik zerine bir tanm var: Gerek bir centilmen, du yaparken tuvalet ihtiyac olduunda klozete giren adamdr diyorlar. Bu, vicdan ve kiilikle ilgili bir ey. Sizin duta ne yaptnz kimse bilmez, sadece kendiniz bilirsiniz; bu i, kendinizle ilgili bir olaydr. Darda, dediiniz bu srelerde karar almalarda arkadan dolanmalar var m, kayrmalar var m, avanta var m gibi eylerin dnda bir ey bu. Zaten yasal olarak herhangi bir ey varsa, kanunlar, yasalar falan sizin yakanza yapyorlar, bunun kaar yok. Bizim sylediimiz eyler, bu yasalarn ve mevzuatlarn dnda eyler. Yasalar da her zaman bu ileri zemez. Bizim Anadoluda vatanda orman yakm. Avusturyada alyormu. Bizdeki mahkeme, Avusturya mahkemelerine yaz yazyor; diyor ki, Bu vatanda bizde orman yakt. Karlkl sularn yarglanmas ve cezalandrlmas ilkesi gerei siz de bunu orada yarglayn. Avusturyadan cevap geliyor: Bizde byle bir su yok ki, cezas olsun. Bunun bir baka rnei de u: ATMler ilk defa yaygnlanca bankalarda, svete ya da Hollandada -hangisi olduunu hatrlamyorum imdi- ATMyi dolandryorlar, paralar alyorlar. Daha sonrasnda yakalanyor bunlar, mahkemeye veriliyorlar; mahkeme, Byle bir su yok deyip, bunlar serbest brakyor, ceza vermiyor.
37
Suun olup olmamas, onunla ilgili ceza olup olmamas baka bir ey, etik hikayesi baka bir ey. tane dinin kitab, ldrmeyeceksin, almayacaksn, zina etmeyeceksin diye balar; ama Bunun kitapta yeri yoktur, bu ii yaparm ya da Din adna unu ldreyim demek de baka bir ey olur. Hrszlk da hrszlktr; bunun mevzuatta olup olmamas ayr bir konu. Etik konular da oradan gndeme giriyor. Etik tanm ite buradan kaynakl. Etik nedir, nereden kt; iyiyi mi arayacaz, kty m arayacaz, nereden kt bu? Yani bu kadar yasal mevzuatlar, din kitaplar, dini eyler, bilmem neler varken, bir de etik denilen eye nereden ulayoruz? Bugn, baktnzda, her yerde etikle ilgili bir sr ey grebilirsiniz. Bu yaknlarda youn reklam bombardman altnda dikkati eken iki tane reklam: Vodafoneun tketici haklar bildirgesi var, Turkcellin tketici haklar anayasas var. Yani insanlar, zaten yapmas gereken bir eyi niye byle bir etik form iine sokuyorlar; bu daha ok yaadmz gnlerle ilgili bir ey. Her irketin byle anayasalar var. Roche ila firmasnn da bir anayasas vard, Trkiyede onun Genel Mdr, Yahu, biz SSKy kazklyoruz dedii zaman ortala dkld, mahkemeler oldu. Rochea bir ey olmad da, Genel Mdr Volkan beyin ba belaya girdi. Roche, o zaman dedi ki, Yahu, bizim etik kurallar manzumemiz var; zaten bu etik kurallar manzumesi gerei byle iler yapmayz. Baktk ki, etik kurallar manzumesi dedii de u: Amerikada bunlar milyarlarca dolar ceza yedikleri iin byle bir etik kurallar manzumesi yapmlar. O manzumenin en nemli kurallarndan biri de Farkl yerlere farkl fiyattan ila satmayacaksn kural. Ama Trkiyeye sattklar iin ve Genel Mdr de bunlar aklad iin balar belaya girdi. Yani her firma giderek byle eylere gelmeye balad. Bunun benzeri bizde de var. Bakyorsunuz, IEEEnin etik kodlar var, Dnya Mhendislik rgtnn etik kodu var, bizim Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliinin, Mesleki Davran lkeleri diye, 2003te kardmz eyler var. Bunlar hep birbirinin kovalayan, takip eden eyler. Nerede kaynaklanyor bunlar? Yasa ve mevzuatlar ierisinde yer almayan; ama gnlk hayat iinden, mhendislik sreci iinden kaynaklanan, yapmamz gereken eyler var, bunlardan kaynaklanyor. Bizim bir farkmz var, o da u: Diyoruz ki, mhendisin, sadece anlattmz olaylarn, fizik, kimya, matematik gibi temel bilimleri doa kanunlarna uygulayarak insanlk yararna bir ey retmenin dnda, toplumsal sorumluluk sahibi olmas gerekir. Yani bizim yaptmz rn ve sreler insan hayatn dorudan, direkt olarak ilgilendirdii iin, bizim rnlerimizi kullanan insanlara kar bir sorumluluumuz var. Biz bu ileri hakkyla yapamazsak, o insanlar ve toplum bu yzden zarar grecek hale gelir. O nedenle bylesi birtakm iler yapyoruz. Ha, buna uymazsanz ne olur? Belki uradan balamak lazm: Biliyorsunuz, 1986 ylnda ernobil patladktan sonra, Trkiyede uzun yllar, bu konuda, Hibir ey yok falan denildi. O zaman Atom Enerjisi Kurumu Bakan olan Ahmet Yksel zemre, aradan hayli zaman getikten sonra bir kitap kard, ernobil tiraflar diye. aylar yakld, radyasyon yayld dedi. Rize niversitesi'nde yaplan kazlarda hl radyasyonlu ayla38
rn gmld yerler ortaya kyor. Ahmet Yksel zemre de bu niversitenin retim yelerindendi ben renciyken; biz girmedik, ama dersine girenler vard. Gryorsunuz, bir gzel aylar iildi, aylar yakld, bilmem neler oldu.
39
BAKAN ARAL: BRAZ RADYASYON YDR Radyasyonun etkileriyle ilgili yaynlara yasak getirilirken, halk rahatlatma kampanyas balatld. BakanAral TVye karak canl yaynda ay iti.Araln akllara kaznan bu grntlerine biraz radyasyon iyidir szleri elik etti.Aral gazetelere verdii demelerde de, dininize, imannza inandnz gibi biliniz ki, Trkiyede kesinlikle byle bir tehlike mevcut deildir diyordu.
ZAL: RADYOAKTF AY DAHA LEZZETL
Dnemin Babakan Turgut zal radyoaktif ay daha lezzetlidir diyerek basna poz verirken, Cumhurbakan Kenan Evren radyasyon kemiklere yararldr diyordu. Radyoviteyi bilmeyen halkm rakam ne yapsn? ernobille ilgili benden baka kimsenin konumamas iin emir verdim. Ben Osmanl devlet geleneinden geliyorum ve bu hiyerari anlayn benimsiyorum 6 Haziran 1986
Prof.Dr. Ahmet Yksel ZEMRE, TAEK Bakan
40
Politikaclar olarak, Yahu, bir ey yoktur, tehlike yoktur falan demek biraz kendi mant iinde doru. Biliyorsunuz, Babakanmz dedi ki, Ha nkleer santral, ha Aygaz tp. Diyebilir. Ama tabii bu cevapsz kalmad. Enerji Bakan onu da at; Bekarlk, nkleerden daha ktdr; bekarlarn mr 6 sene daha ksa oluyormu dedi. Onlarn ii bu, karar vericiler olarak byle sylemelerinin belki masum grlecek bir taraf var; ama bu iin bandaki teknik bir elemann byle eylere girmesi bizim amzdan kabul edilemez.
Tartlan ey de bu. Radyoaktiviteyle ilgili olarak Bakan ne yapsn falan diyor. Tabii, en tuhaf da u: Osmanl geleneinden geldiimiz iin, bu ileri hi kimseye sylememek gibi bir alkanlmz var, diyor.. Allahtan, Ahmet Yksel zemre gibiler var da, bir ekilde reniyoruz olup biteni. Buna cevaben, ODT Kimya Blm'nden Olcay Birgl, nci Gkmen ve Aykut Gence yaptklar bir almayla Trkiyedeki gerei ortaya kardlar. Ahmet Yksel zemre, hem kanunen yalan sylyor, hem de etik olarak da toplum karsnda byle kk dyor. Neyse ki Olcay Birgl, nci Gkmen ve Aykut Gence gibi bilim insanlarmz da var. Biz, TMMOB olarak, her zaman bu insanlarn yanndayz. Olcay Birgl hocamz da bir trafik kazasnda kaybettik; kranla yad ediyoruz. Tabii, o zaman bu insanlarla ilgili olarak YK zerinden soruturmalar ald, bilmem neler yapld. Yani gerei de Trkiyede anlatmak sorun haline geliyor. Ama biz mhendisler olarak her zaman gerein aklanmasndan yanayz. Bilen insanlar olarak da biz biraz dekoder olmak zorundayz. nk
41
insanlar pek ok eyi bilemezler, her eyi alrlar, bir eyler yaptrrlar; bu anlamda gerek sorumluluk bizdedir. Mesela, devlet, doru bir i yapt; enerji tasarrufu, enerji verimlilii erevesinde, Anadolunun birok yerinde milyonlarca ampul datt. Ama bu izlenme, dinlenme meseleleri ok yaygnlat iin, mesela anlurfadaki vatandalar Bunun iinde dinleyici var diye dnerek, bu ampulleri toplu olarak trenle krdlar. Bu tip eyleri anlatmak, aklamak aslnda bizim iimiz; ama Trkiyede yaplan edilen ilerle ilgili olarak doas gerei kimse bir ey sormad iin, gndeme getirilmesi asndan bunlar nemli hale geliyor. Doruyu yanltan nasl ayrt edeceiz? Meslek etii bunun neresinde var? Buralarda rgtlerin rol ne? Tek bana m mcadele edeceiz, bir grup halinde mi mcadele edeceiz? rgtl yap burada nem kazanyor; yapan eden insanlara kar bir ey yapmak asndan. Yasal ereve ve benzerleri bir tarafa brakrsak, Mhendislik neden gereklidir? diye bakarsak, topluma kar sorumluluumuz var. nk kimsenin bilmedii bir ii yapyoruz. Bizim yaptmz ilerden dolay toplum dorudan zarar grebilir; uaklar debilir, trenler devrilebilir, gemi batabilir, nkleer santral patlayabilir, radyasyon yaylabilir, baz istasyonu kurulur falan. Trkiyede baz istasyonlar var, cep telefonlar var. Cep telefonlar ilk ktnda zerinde hibir not yoktu; bugn her kan cep telefonunun stnde SAR deerinin ne kadar olduuna dair notlar yazyor. Bu SAR deeriyle ilgili olarak uluslararas bamsz kurulular standartlar belirliyorlar. Niye bunlar yoktu eskiden? Bunlarla ilgili her trl eyin siyasetten ve ideolojiden bamsz olmas gerekiyor. kinci Dnya Sava esnasnda zehirli gaz reten, sava iin gaz reten firmalarn isiz kalacak halleri yoktu ya; bunlar, bcek ilac reterek, DDT gibi bir malzemeyi dnyaya yaydlar. O zaman ila sektr, Bu DDT yle faydal bylr faydal bunu yaymaya altlar; birtakm insanlar da DDTnin ne kadar zehirli olduunu anlatmaya altlar. Ama bunlarn sesi az, brlerinki ok kt iin bu ila giderek yayld. Ama bugn DDT diye bir ey kalmad, insanoluna ne kadar zararl olduu ortaya kt. Topluma kar sorumluluk byle. Artk baz istasyonlar ve cep telefonlar da byle. Artk deerleri yazlyor, Ama sizin sylemeniz mana ifade etmiyor; adam Iphone karyor, SAR deeri normal telefonun zerinde, insanlar onu alyorlar. Sonra, baz istasyonlarna kar mcadele ettiimiz toplantlarda herkes fosur fosur sigara iiyor; yani baz istasyonlarnn tehlikesini anlattmz yerde belki daha tehlikeli olan sigara iiliyor. Yani yaantmzda da tuhaf eyler var; ama bunlar kolay iler deil tabii. Doaya ve evreye kar sorumluluklarmz var. Yaptmz i mhendislik; yani doay bir ekilde biimlendiriyorsunuz, elden geiriyorsunuz. Byk apta demiryollar, otoyollar, hidrolik santraller, termik santraller, bunlarn her ekilde topluma ve doaya zararlar var. Yapmayacak myz? Elbetteki yaplacak, u farklaki aktan ve drst bir ekilde faydalar ve zararlar ile birlikte kamuoyu nne getirerek.
42
Belki cep telefonlar konusunda unu da sylemekte fayda var: Dnya Salk rgtnn banda Norvete babakanlk yapm bir bayan vard, ismi aklmda deil; uluslararas telekom irketleri veya cep telefonu irketleri bir biimde bu kadncazn ayan kaydrdlar ve aibeli bir adam Dnya Salk rgt'nn bana getirdiler. Ama tabii, hani Allahn sopas yoktur derler ya, onun da ba rvet ve yolsuzluktan belaya girdi, Amerikada hapse girdi. Yani siz mesleki olarak doru yerde dursanz bile, teknik olarak sizi skntya sokuyor baz gler; nerede kald etik ya da benzeri eylerde bir yerde durmak?! Tabii, bir de, deminki rnekte grdmz gibi, iverene ve mteriye kar sorumluluklarmz var. Onlar nemli. Bir dieri, meslee ve meslektaa kar sorumluluklar. Bir de kendimize kar sorumluluklar var. Bunlar her dnya apnda meslek rgtnde benzeri ekilde dile getirilen hususlar. Belki burada farkl olarak Franszlarn bir tavr var. Niye etie gerek yoktur? diye oralarda baka bir tartma yryor. Hani dnyann her yerinde rastlanan etik kodlar, etik normlar manzumesi Fransada yok. Onun niye olmadna dair de birtakm yazlar, metinler gzmze arpmt. Mhendis olarak bizim yanl yapmaya hakkmz yok. Etik ve benzeri davranlar da bunu getiriyor. Yani biz yanl yaparsak, bize kendini balayan, teslim olan insanlar da bu iten dorudan zarar grdkleri iin, o konularda yanl yapmaya hakkmz yok. Tabii, burada olay sadece teknik ya da felsefi bir tartma deil. Trkiyede bugn nerelerde neler yaanyor; bunlar hep Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii olarak takip ediyoruz ve Onur Kurulumuzda bu mesleki davran ilkelerine aykr durumlar deerlendirip karara balyoruz. Dnyada birtakm etik uygulama merkezleri var. Trkiyeyi aratrm bunlar; ahlaktan snfta kalmz. Tabii, byle etik kurallar, manzumeler, tplarn etii, mhendislerin etii, retmenlerin etii, Vodafoneun anayasas, Turkcellin tketici haklar bildirgesi derken, devlet de bu iten geri kalmad, devlet de bir tane Kamu Etik Kurulu kurdu. Yani sivil toplum rgtleri, meslek rgtleri yapyorsa, devlet de bu iten geri mi kalacak; kalmaz. Hemen bu Kamu Etik Kurulunu kurdu. Bana da bence herhalde Trkiyede etik konusunda bence tartmal olan Hasan Salam getirdiler. Trkiyede byle bir kurul var; ikayetler alyorlar, ikayetlere cevap bulmaya alyorlar. Bazen toplantlarna bizi de aryorlar, ne olduunu anlamadmz eyler oluyor. Ama Trkiyede byle de bir kurul var. Yani devlet de hibir alan vatandan rgtlenmesine bo brakmyor. Neyse. Sonuta Trkiyede bir tane Kamu Etik Kurulumuz var. Tabii, bizim de kendi aramzda yaptmz almalar var. Bu konuda bir kitabmz var, bugn size dattmz kitap. Hasan Balk arkadamzn kaak elektrikle mcadele43
si esnasnda anlurfada kiralk katillerce ldrlmesi zerine, meslek etiini temsilen yazdmz bir kitap. Hibir kar, menfaati olmadan, kamu yararna, ald cretin karln hakkyla vermek iin uraan bir arkadamzd; Adanadan anlurfaya srgn edildi, ama katiller onun peini brakmadlar, kiralk katiller tarafndan 2002 ylnda katledildi. Neyse ki, kamuoyunun, zellikle baz gazetecilerin ve tabii ki Elektrik Mhendisleri Odas'nn srarl gayretleri sonucunda katiller yakaland, ok ar cezalara arptrldlar. Hasan Balk da bir sembol oldu. Hatta Uluslararas Saydamlk Enstits de yln etik adam olarak Hasan Balkya bir dl verdi.
Biz, Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii olarak nereden hareketle bu etik konusunda aba gsteriyoruz? Yasa, kanun, ereve dedik. Mesela, enerji nakil hatlaryla ilgili olarak bir elektrik mhendisi kamulatrma bilirkiiliine gidiyor. Bundan rahatsz olan vatanda ikayet ediyor, Bu arkada bu iten anlamyor; hem kamuyu, hem beni zarara soktu diyor. Biz de bakyoruz ki, arkadan diplomas elektrik mhendislii diplomas, ama uygulama alan olarak hibir eyle alakas yok, yani enerji nakil hatlaryla ilgili almam. Yasal olarak, diplomas gerei bu ii yapmaya hakk var; ama hi bilmedii bir alanda sz syledii zaman da etik sorunlar var. Avukatlar da ok uyandlar bu konularda. Trafo kazalar oluyor, trafo yangnlar, patlamalar oluyor; biliyorsunuz, mahkemelerde bilirkiilik ileri de ksa devre, kapal dner, haberiniz olmaz. Avukat itiraz ediyor; Yahu, bu arkadan meslei, gemii ne; trafodan anlyor mu, anlamyor mu? diye. Genelde bu tip etrefilli konular odalara gelir. Normal konular yaz ileri mdr erevesinde, orada zlr de, bu tr etrefilli konular odalara gelir. O zaman dnp bakyorsunuz, hakikaten, bu mhendis, ald diplomas gerei bu ilerde bilirkiilik yapabilir; ama trafo imalat ya da benzeri hibir alanda almam.
44
TMMOB olarak bizler de, bunun zerine, 2003 ylnda toplanan 2. Mhendislik-Mimarlk Kurultay'nda birtakm davran normlar, kurallar gelitirdik. En temel amacmz da toplumsal sorumluluk bilincini bir mhendise yklemek. Yani temel insanlk haklar, temel yurttalk haklar, temel doa haklar zerine bir eitim olsun istedik. Mhendislik etii baz okullarda ders olarak veriliyor, ders olarak verilmesi de belki hi yoktan iyidir; ama her derste veya bizim her eitimizde anlatlan konularda bu etik veya benzeri eyleri yrtmek gerekir. Yoksa etik bir yerde, mhendis bir yerde, mhendislik faaliyeti baka bir yerde deil. Neticede, etik faaliyeti, mhendisin mesleini yrtrken yapt eylerin btn olmak zorundadr. Bunlar ayrdnz lde sonu almak mmkn olmaz. Eer mhendislik hayatnda ok dzgn olan bir vatanda, evde ocuunu dvyorsa, karsn dvyorsa, bilmem ne yapyorsa, bu nasl bir etik anlaydr?! Etik, bir yaam biimi. Dediimiz gibi, bu yasal alan bir tarafa ayrarak konumamzda fayda var. Yani biz bunlar, demin sylediimiz gibi, topluma, doaya kar sorumluluklar gibi kendi kendimize ayarladk. Ayarlarken de ne oldu? Biz imdi serbest mhendislik mavirlik belgesi veriyoruz, aramzda bir ba olumas lazm. Trkiye toplumunda hukuk sistemi illiyetlik ba olmazsa hibir cezay kabul etmiyor. Bir de belgelendirme faaliyetimiz var. Biz de her bizden belge alan arkadaa Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliinin davran ilkelerini imzalatyoruz, o imza zerinden aramzda bir iliki olumu oluyor. Bu konuda bir yasal durum oluursa da, bu iliki zerinden gereken yaptrm uyguluyoruz. te, byle birtakm hikayelerimiz de var. Mesleimizi yaparken, bazen ormana bakarken aac gzden karabiliyoruz. Bu karikatrde de, mhendis, vatandan radyasyonunu lyor, Radyasyon fazla diyor. Ama vatandan genetik bozukluunun farkna bile var-
45
mayabiliyoruz. Buna dikkat etmek lazm. Benzeri durumlar baka lkelerde yaanabiliyor. Mesela, Meksika Krfesinde British Petrol ok paralar harcam, bilmem ne yapm, ama Im sorry denilebiliyor.
Bunlar da bizim yeni mezun mhendis arkadalarmzla ilgili karikatrler. Mesela, ben yeni mezun olduumda, kark iler bama gelip de ne yapacam ardmda, eski bir aabeyimiz bana demiti ki, Yahu, Japonlara bak. Japonlar bir iin iindeyse o ite bir yamuk yoktur, o i dorudur. Ama bu son olayda Japonlara kar gvenimiz de biraz sarsld.
TEPCO Chairman We want to apologise from the bottom of our hearts

46
Biliyorsunuz, Japonya gibi bir lkede nkleer santrale sahte bir raporla sahte denetimler falan alnm. Yani onlarn o onurlu eyleri, harakiri bile mavra konusu olmu.
47
Belki ununla bitirmekte fayda var.
Bu, neresi, biliyor musunuz; nkleer aratrmalar yaplan kurumlardan biri. Orada bir gazetecinin yakalad bir haber. Byle kurumlar var Trkiyede. Dnn, biz de bunun zerine etik konusunu konuuyoruz, ne yapacaz, ne yapabiliriz diye tartyoruz (!) Bir ey daha syleyeyim: stanbul Ticaret Odas'nn nerisi zerine, niversiteleraras Kurul, mcevherat mhendislii blm amaya karar verdi. Belki bu sylediklerimizin hepsi unutmak daha doru olur, Trkiyede hi etik metik yasasn da konumakta fayda yok. Yani belki bu ileri bouna konuuyoruz, bouna tartyoruz. Zaten mcevherat mhendisliinin olduu bir lkede de etikmi, bilmem neymi, bunlarla kendimizi uratrmaya da gerek yok belki. Hatta biz dalga getik, Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii olarak, mcevherat mhendisliini hangi odaya balayacaz diye. Byle komikliklerin olduu bir lkede yayoruz. Son szmz u: Mhendislik ve etik, ayr bir ders olmann dnda, her dersin iinde yerletirilip, zellikle bundan sonraki hayatmz iinde bizlerin temelinde olmas gereken bir olay. Sabrnz iin hepinize teekkr ediyorum.
48
TURGUT UYAR
(T Elektrik-Elektronik Mhendislii Fakltesi retim yesi)-
Gnmzde biliim teknolojileriyle ilintili fikri mlkiyet sorunlarnda bir ikilemle kar karyayz. Bir yandan fikri eserler kolaylkla kopyalanarak datlabildii iin eser sahipleri zarar gryor, dier yandan fikri mlkiyet yasalar sklatka ar korumaclk ilerlemeyi tehdit etmeye balyor. 1990lara kadar fikri eserin reticisi olan eser sahibinin haklar ile tketicisi olan toplumun haklarn dengelemek zere belli bir ereve oluturulmuken, biliim teknolojileri sorunlarn leini ksa srede ok byk boyutlara taynca yeni bir denge bulunmas gerei ortaya kt. Bu yeni denge aranrken yaplan tartmalardaysa baz temel ilkelerin gzden karlmaya balanmas dikkat ekiyor. ncelikle toplumlarn soyut fikirler zerinde mlkiyet istemediklerini belirtmeliyiz [1]. Bir fikrin sahibinin olmas, yani o fikri kimin nasl kullanabileceini denetlemesi, yaratc ifadeye ve teknolojik ilerlemeye sekte vuraca iin toplumun yararna deildir. Buna karlk, fikri eser retenlerin almalarndan para kazanabilmelerini salamak, deerli fikirlerin sakl tutulmas yerine ortaya karlmasn ve zerlerine yeni eserler retilebilmesini tevik edecektir. Fikri mlkiyet yasalar temelde fikirlerin ortaya kmasn ve belli bir koruma sresinin sonunda eserlerin kamu mal haline gelmesini amalar. Ancak bu koruma fikrin kendisi iin deil, bir davurumu iin szkonusudur. Bir rnek vermek gerekirse, bir roman fikri deil, bir roman olarak yazlp bir kitap olarak sabitlenmi olan eser telif hakkyla korunur. Benzer ekilde, ilevsel bir fikir szgelimi bir makina olarak gereklendiinde patent yasasyla korunur. Ayrca, telif hakk korumas iin istisnalar getirilmi, Bat lkelerinde makul kullanm (fair use) adyla geen ilke uyarnca eitim, aratrma, eletiri gibi amalarla, snrl kapsamda kullanmlar iin izin alnmas gerekmedii dzenlenmitir. Son yllarda koruma kapsamlarnn genilemesi, koruma srelerinin uzamas, fikirlerin davurumlarna deil kendilerine korumalar tannmas ve istisnalarn gzard edilmesi gibi gelimeler tketicilerin ve toplumun haklarnn gitgide eridiine ynelik endieleri artrmaktadr. Telif Haklar Sorunlara reticiler asndan bakarak balarsak, zellikle mzik, sinema ve teknik kitap sektrlerinin paylam alar bata olmak zere nternet zerinde eserlerin paylalmasndan byk zarar grdklerini yadsmak kolay deil. Saysal ortamda rnlerin oaltlmasnn ve datlmasnn kolayl, buna karlk yakalanmasnn ve yakalansa da ceza almasnn zorluu sorunun leini ok bytt. Yaplan eitli aratrmalar nternet trafiinin %50den fazlasnn paylam alarndan kaynaklandn gsteriyor [2]. Bu
49
alardaki paylamn byk ksmnn telif haklarna aykr olduu gznne alndnda sorunun boyutunun bykl kolaylkla grlebilir. lgili sektr rgtleri, rnein ABDde mzik endstrisi iin RIAA (Recording Industry Association of America), sinema endstrisi iin MPAA (Motion Picture Association of America), bu sorunu yakndan izleyerek gerek telif haklarna aykr olarak fikri eser datan kiiler gerekse bu ekilde datma yardmc olan siteler hakknda davalar ayorlar. 2000li yllarn balarnda konuyla ilgili davalarda mahkemeler paylam alarnn yasal kullanmlarnn da olduunu gznne alarak sorumluluu sitelerden ok kullanclara yklyor ve site yetkililerine yksek cezalar vermiyorlard. Son yllarda ise mahkemelerin giderek sitelere daha byk cezalar vermeye baladklar grlyor. Bu davalarn en nemlilerinden birinde 2010 ylnda paylam alarnda dosya arama hizmeti veren en byk sitelerden biri olan, sve merkezli The Pirate Bay sitesinin yneticileri 10 aya varan hapis ve 6.4 milyon $ para cezasna arptrldlar [3]. Dier yandan bu davalarda istenen tazminat tutarlarnn ok abartld eletirileri de dile getiriliyor. LimeWire paylam ana kar alan davann kazanlmasnn ardndan tazminat tutarnn hesaplanmasnda telifi inenen her eserin ve eser bana telifi ineyen her kiinin ayr ayr saylarak arplmas sonucunda elde edilen 75 trilyon $ tutarndaki tazminat istemi, dnyadaki tm uluslarn gayrisafi yurtii haslalarnn toplamyla karlatrlabilir dzeydeydi ve yarg tarafndan sama bulunarak baka mahkemelerin benzer davalarda tazminat istemlerini reddetmelerinin balca nedeni olarak gsterildi [4]. Telif hakk korumasn ktye kullanma giriimlerine de ska tank oluyoruz. Adalet sisteminin ou lkede masrafl olmas zaman zaman mali gc olan tarafn hakl olmasa da karsndakini sindirmesine yol aabiliyor. Ktye kullanmann bir yntemi, fikri eser saylmayacak eyler zerinde telif hakk iddia etmek. Bunun mahkemeye yansyan rneklerinden birinde bir avukat yesi olduu bir e-posta grubuna bir avukatlk firmasyla ilgili mektup gnderir. Grup yelerinden biri mektubu o firmayla i yapan kardeine, kardei de firmaya aktarr. Avukatn telifi kendisine ait olan mektubun izni dnda datld gerekesiyle at davada yarg szkonusu mektubun telif hakk korumasn hak edecek bir yaratc eser olmadna karar verdi [5]. Dier bir ktye kullanma ekli, hangi davrann telif hakknn inenmesi saylaca konusundaki abartl yorumlar. Britanyada mzik eseri sahiplerinin haklarn koruyan Performing Arts Society rgtnn, bir araba tamir irketini alanlar yksek sesle radyo dinledikleri iin eserleri dier alanlar ve mterilerin duyabilecek olmasnn telif haklarn inediini ne srerek dava etmesi buna bir rnek olarak gsterilebilir [6]. Eletiri, haber, eitim gibi amalarla kullanmlarn engellenmeye allmas dier bir sorun olarak karmza kyor. rnein 2009 ylnda Ralph Lauren giyim firmasnn bir reklam kampanyasnda kulland fotoraf, zerinde fazlaca oynanmas sonucu mankenin ba ile bedeni arasnda belirgin bir oranszlk olumas nedeniyle eletiri ve alay konusu
50
oldu. Firma bu durumun nne gemek iin fotoraf gsteren sitelere yaz gndererek telif hakk kendisinde olan fotorafn siteden kaldrlmasn istedi. lgili sitelerden biri olan Boing Boing yetkilileri yaptklarnn makul kullanm ilkesine uygun olduu gerekesiyle resmi kaldrmay reddetti [7]. Telif haklarna aykr paylamn nne gemek iin gelitirilen saysal hak ynetimi (digital rights management - DRM) yntemleri ise hem pek etkili olmadklar hem de tketici haklar asndan sorun yarattklar eletirileriyle karlayor. Genellikle esere yalnzca izin verilen aygtlardan eriilebilmesine ve kopyalanamamasna ynelik teknolojik nlemler olarak tanmlayabileceimiz bu yntemlere rnek olarak film DVDlerindeki blge kodlarn verebiliriz. Dnyay birka blgeye ayran bu sistemde her blgedeki lkelerde satlan DVD gstericilerin kodu vardr ve bu gstericiler ancak kendi blgelerinin koduyla retilmi DVDleri gsterirler. Bylelikle filmlerin hangi blgede hangi zamanda hangi ekilde datlaca (sinema, DVD, televizyon) denetim altna alnabilir. DRM yntemlerinin teknik baarszlnn yaratt ak zellikle ABDdeki telif hakk yasalarnda yer alan atlatmann nlenmesi (circumvention prevention) trnde yasal dzenlemelerle kapatlmaya allyor, yani bu tip korumalarn atlanarak esere eriilmesi yasaya aykr saylyor. Byle dzenlemeler ou lkenin yasal sayd tersine mhendislik (reverse engineering) almalarn tehlikeye sokmasnn yannda tketici haklar asndan da sorunlu. Bir eseri yasal yollardan elde etmi birinin esere erimesinin hala reticinin iznine bal olmas ve tketicinin ald kopya zerindeki haklarnn snrlanmas balca itiraz noktalar olarak ne kyor. Telif haklaryla ilgili tartlmas gereken son bir konu, insanlarn ya da kurumlarn kendi eserleri szkonusu olduunda haklarn byk bir gayretle savunurken bakalarnn fikri haklarn kolaylkla ineyebilmeleri. Bu durumun ilgin bir rnei 2005 ylnda Sony firmasnn mzik CDlerinde yaand. Firma, CDlerinin bilgisayarlarda kopyalanmasn engellemek amacyla, CD bilgisayara takldnda kopyalamay engelleyici bir yazlm kendiliinden ve kullancya haber vermeden bilgisayara kuruyordu. Bu yapt bilgisayarlar gvenlik asndan tehlikeye att yetmiyormu gibi hukuka da aykryd. Durumun ortaya kmas zerine Sony byk bir skandalla karlat ve zr dileyerek milyonlarca CDyi geri toplad. in dier ilgin yn, daha sonra Sonynin kendi telif haklarn korumak iin kurduu yazlmn bir ksmnn bakasna ait olduunun ve Sonynin bu yazlmn lisans anlamasna uymayarak telif haklarn inediinin ortaya kmasyd [8]. Patentler Fikri eserler iin dier koruma dzenlemesi olan patent sistemi belki daha az sayda tartmaya konu oluyor ama etkisi asndan ok daha byk sorunlar yaratyor. levsel bir fikrin patentlenebilmesi iin teknolojinin bilinen durumunun almas (basit ifadesiyle yeni olmas), yararl olmas ve bariz olmamas koullar aranr. Gerek yasa koyucularn zellikle ABDde patent korumalarn geniletme eilimi, gerekse patent ofislerinin ar
51
ii yk altnda almalar nedeniyle yeni olma ve bariz olmama koullarn salamayan pek ok patent bavurusunu kabul etmeleri sistemi neredeyse iinden klmaz bir hale getirdi. Patent korumasnn telif hakkna gre ok daha kapsaml olmas, patentin altnda yatan fikrin kullanm asndan yasal bir tekel oluturmas verilen her yanl patentin ykc etkiler dourmas sonucunu yaratyor. zellikle yazlm patentleri sorunlarn en youn yaand alanlarn banda geliyor. ABDde patent ofisi 1981 ylna kadar yazlm iin yaplan patent bavurularn kabul etmiyordu. 1981de bir mahkeme kararyla yazlm patentini kabul etmesinin ardndan bu bavurular deerlendirmeye almaya balad ve aradan geen 30 ylda yazlm alannda ok sayda patent birikti. Bu patentlerin arasnda nemli miktarda yanl patent bulunduu da uzmanlarn ortak gr. Patentin alnm olmas mutlaka mahkemece kabul edilecei anlamna gelmese de, patenti inemediini kantlamak sulanan tarafn ykmll olduundan patent sisteminin bazlarnca bilinli ve sistemli ekilde ktye kullanld grlebiliyor. Patent davalarnda ska karlalan durumlardan biri, kk bir firmann bariz olan ve kendisinin retimde kullanmad bir fikri patent ofisine kaydettirerek fikri kullanan byk firmalara dava amas. rnein kk bir firma kablosuz ortamda e-posta aktarm fikrinin patentini alarak daha sonra Blackberry cep telefonlarn reten RIM firmasna dava at [9]. Ya da baka bir firma tarayc iinden uygulama altrma (diyelim bir PDF dosyasnn linkine basldnda dosyann Adobe Acrobat Reader ile gsterilmesi) patenti nedeniyle Microsofta dava at [10]. Her iki dava da ok uzamalar, patent inenmesinin yalnzca firma deil mterilere de yansmas tehlikesi, dava sresince patente konu olan fikrin kullanm engellendii takdirde kullanclarn zarar grecek olmalar gibi nedenlerle byk firmalarn para vererek anlama yoluna gitmeleriyle sonuland. Patent sisteminin yaratt dier bir durum patentlerin ticari silah olarak kullanlmas. Byk firmalarn patentleri ska savunma amal aldklarn, yani aslnda bakalarna bu patentler nedeniyle dava ama niyetiyle deil kendilerine dava alrsa kar dava ama niyetiyle aldklarn gryoruz. Bu durum, Souk Sava dnemindeki nkleer dehet dengesine benzetilebilir. Tabii bu sistem de elinde nkleer silah bulunmayan kk irketlerin aleyhine iliyor ve rekabeti engelleyerek sektrn ve tketicilerin zarar grmesine zemin hazrlyor. Yazlm patentleri ABDde ok yerlemi olmakla birlikte Avrupada youn biimde tartlyor. Sz geen trden patent davalar ABDde ou zaman Teksas eyaletinde alyor nk bu eyalet hem ok sayda teknoloji irketi barndryor hem de mahkemeleri bu davalarda davaclara daha yakn duruyor. Avrupa Birliinde ise bir yandan ABDnin basksyla daha sk yazlm patenti dzenlemeleri geirilmeye allyor, dier yandan yazlm patentlerinin tamamen reddedilmesi iin alan lobi gruplar da etkinliklerini srdryor.
52
Sonu Biliim teknolojilerinin yaygnlamasnn fikri mlkiyet asndan yeni bir durum yaratt ve byk sorunlara yol at bir gerek. Ancak bu teknolojiler fikri eserlerin retimi ve datm iin yeni kanallar, dolaysyla yeni frsatlar da yarattlar. nceki teknolojiler iin dnlm olan sistemleri yeni duruma uydurmaya almann imdiye kadar verimli olmadn gznne alarak belki tamamen yeni bir ereve oluturulmas gerekiyor. Ancak byle bir dzen bulunana kadar sancl bir dnem yaanmas kanlmaz grnyor.
-----------------------------------------------------------------------------------Kaynaklar [1] Herman T. Tavani, Ethics & Technology, 2.bas, Wiley, s. 223, 2007, ISBN 978-0-471-99803-7. [2] Internet Study 2008/2009, ipoque, 2009, http://www.ipoque.com/resources/internet-studies/internet-study-2008_2009. [3] Pirate Bay founders lose appeal, BBC, 26 Kasm 2010, Technology, http://www.bbc.co.uk/news/technology-11847200. [4] Judge to music industry: Worth trillions? Forget it, The Register, 24 Mart 2011, Music and Media, http://www.theregister.co.uk/2011/03/24/judge_slaps_music_biz/. [5] US lawyers email not creative enough for copyright protection, The Register, 12 Nisan 2011, Law, http://www.theregister.co.uk/2011/04/12/email_not_creative_enough_for_copyright_protection/. [6] Kwik-Fit sued over staff radios, BBC, 5 Ekim 2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/scotland/edinburgh_and_east/7029892.stm. [7] The criticism that Ralph Lauren doesnt want you to see!, Boing Boing, 6 Ekim 2009, http://www.boingboing.net/2009/10/06/the-criticism-that-r.html. [8] Sonys long-term rootkit CD woes, BBC, 21 Kasm 2005, Technology, http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/4456970.stm [9] BlackBerry maker, NTP ink $612 million settlement, CNN, 3 Mart 2006, Money, http://money.cnn.com/2006/03/03/technology/rimm_ntp/. [10] Microsoft settles eight year patent case with Eolas, The Register, 31 Austos 2007, Software, http://www.theregister.co.uk/2007/08/31/microsoft_eolas_settlement/.
53
54
Prof. Dr. ATLLA BR
(T Elektrik-Elektronik Fakltesi retim yesi)
Osmanlda Bir Bilim Skandal: Mhendishne-i Berri-i Hmyun Hocas Masdariyecizde Hseyin Efendinin Teslis-i Zaviye Risalesi Atilla Bir1*, Mustafa Kaar2** Paris Kraliyet Bilimler Akademisinin 1775 yl faaliyet raporunda aadaki satrlar yer alr (Resim 1): Akademi, bu yl kpn iki katnn bulunmasna, bir ann eit ksma blnmesine, dairenin kareye dntrlmesine ya da bir devr-i daim makinesinin bulunmasna ilikin hi bir geometrik zm incelememe karar almtr.
Resim 1- Paris Kraliyet Akademisinin ald kararlarn yaynland kitap. 1 * Prof. Dr. T. Elektirk Elektronik Fakltesi, bir@itu.edu.tr 2 ** Prof. Dr. . Edebiyat Fakltesi bilim Tarihi Blm, mkacar@istanbul.edu.tr
55
Bu ibarenin ne anlama geldiini ksaca aklayalm. Eer bir geometrik ekil sadece taksimatsz cetvel ve pergelle izilebiliyorsa bu kurala uyan geometrik ekil izimlerine geometrik zm ad verilir. Geometrik izim yntemiyle zlemeyen drt nl antik problem bilinmektedir. Bunlar: 1- Delos Problemi Eratosthenes ( ~284 - ~192) ve Smyrnal (zmirli) Teon (S 70-135) tarafndan ortaya atlmtr. Verilen bir kpn iki kat hacmini x3 = 2.a3 belirleme ya da x = a.21/3 denklemini zme problemine kar der. 2- Kpn kareletirilmesi dier bir deyile verilen bir kpn bir kare alanna eitlenmesi x2 = a3 ya da x = a3/2 deerini geometrik belirlenmesi problemine kar der. 3- Dairenin kareletirilmesi, verilen bir daire alannn bir kare alanna eitlenme2 si x = r2 ya da x = r deerini geometrik belirlemesi problemine kar der. 4- Bir ann e blnmesi problemi ise verilen bir asnn eit asna blnmesi ya da = / 3 deerinin bulunmas problemine kar der. 1786 ylnda balayan Osmanl- Rus Sava, Osmanl Donanmasnn 1770 eme yenilgisi, 1774te Krmn Osmanldan kopmas ile sonulanan olaylar karsnda balayan ordunun modernletirilmesi dncesi erevesinde askeri slahat hareketleri balatlr. Bu kapsamda ilk kurum 1775 tarihinde Tersane-i Amirede Hendesehane adyla kurulur. Daha sonra Mhendishne-i Cedide adyla 1795te ina edilen Halcolundaki binasnda faaliyete geer. 1881de yenilenen Halcolundaki bu bina halen Askerlik ubesi olarak kullanlmaktadr. (Resim 2).
Resim 2- 1881de yenilenen stanbul - Halcolundaki yeni Mhendishne-i Berr Hmyn binas.
56
Mhendishane-i Berri-i Hmayun Osmanl mparatorluunun Bat tarz eitim veren ilk kurumu olmas yannda, bu tarz bilim adamlarnn da yetitii bir kurum olmutur. Bat tarz bilimsel almalar da yine bu kurum evresinde younlamtr. Bunlardan konumuz itibari ile ilk olarak Divan- Hmayun teercman Yahya Naci Efendinin (l. 1824) olu Ahrkapl Mehmed Ruhiddin Efendiden (l. 1847) bahsedebiliriz. Eyll 1802 tarihinde kardei Mustafa ile birlikte Mhendishane-i Hmayuna ilhak eden Humbarac Oca talebeleri arasnda yer alan Mehmed Ruhiddin Efendi, eitimini burada tamamlam, mehur Bursa valisi Ahmed Vefik ve Nureddin Paalarn babasdr. Mhendishane-i Berr-i ve Bahr-i Hmayunda ders vermitir. Descartesn (1596-1650) La Gomtrie, (Leyden 1637) isimli kitabndan bir ay e blme bahsini Osmanlcaya evirmitir.(Resim 3 ve 4).
Resim 3 - Descartesn (1596-1650) La Gomtrie, (Leyden 1637) isimli kitabnda bir ann e blnmesi konusunun incelendii sayfa.
57
Descartes burada bir ann e blnmesi konusunu bir daire ile bir paraboln kesitirilmesi sorununa indirger. Buna gre zm ikinci mertebeden iki erinin (daire ve parabol) ara kesitinden elde edilir. Bilindii gibi bu iki eri drt noktada kesiebilir ve bu nedenden dolay problemin geometrik bir zm bulunamayaca sonucuna varlr. Paris Bilimler akademisinin 1775 bildirisi zellikle bu bulguya dayandrlr.
Resim 4- Mehmed Ruhiddin Efendinin Teslis-i Zaviye Davas risalesinde Descartes zmnn akland izim, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi 1802, Yeniler no: 218.
Yahyazade Mehmed Ruhiddin Efendi, Osmanl dnyasndaki bu ilk Dscartes tercmesinde aka bir ann eit paraya blnmesinin geometrik yolla mmkn olamayaacana dair delilleri ortya koymutur Buna raman, bir nesil sonra Mhendishane-i Berri-i Hmayunda beinci hocal kadar ykselmi ve matematik retmi Masdariyecizade Seyyid Hseyin Efendi (l. 1825 civar), Mehmed Ruhiddin Efendinin bu tercmesinden habersiz olarak, ay e blme problemi ile ilgili, burada ele alnan Tesls-i Zviye Rislesini hazrlamtr. Masdariyecizadenin ayrca biri alan lmleri Mesh ve dieri trigonometriyle ilgili Msellest isimli Franszcadan tercme ettii iki risalesi vardr3. T Mustafa nan Ktphanesinde Tesls-i Zviye Rislesinin Nadir Eserler 7081de Tesls-i
58
3 Mhendishnede beinci hoca iken tercme ettii bu eseri Franszca bir kitabn VI ve VII. Ksmlarn ihtiva etmektedir. Eser genler ve alan lmleriyle ilgilidir. Bk. OMLT, c. I, s. 273274.
Zviye Rislesinin daha sonra 1823 tarihinde baslm olan eserin el yazmas bulunur (Resim 5). Eserinin giri ksmnda, bir ay e blme meselesini btn tarih boyunca douda ve batda, gerek matematik ve fizik limleri, gerek astronomi, corafya limleri olsun, dier btn milletlerin mhendis ve limlerinin demden bu yana zm arand, ancak zemedikleri ifade edilir4. Ayrca bir ann geometri yoluyla eit paraya blnmesi bahsinin geometri kitaplarnda -zm yoktur- eklinde yazl olduuna iaret eden Masdariyecizde, Fransada yaynlanan ansiklopediyi5 kaynak gstererek, Avrupada geometri yoluyla gerek tesls-i zaviye, gerekse bir daireye eit bir kare izilmesi gibi problemlerin hl zlemediinin yazl olduunu yazar. Hatta Osmanl matematik yazm iinde nemli bir yere sahip olan Usl- Hendese kitabnda da ayn ekilde zmsz problemler arasnda zikredildiini belirtir6. Masdariyecizde Seyyid Hseyin Efendi Mhendishne-i Berr-i Hmyunda ba halife (ba asistan) iken 13 aban 1237( 5 Mays 1822) tarihinde bu problemi geometri yoluyla zm olduunu iddia eder.
Resim 5- Teslis-i zaviye risalesi (bir ay e blme), T Mustafa nan Ktphanesi, Nadir Eserler 7081.
Masdariyecizde sadece bu iddia ile yetinmeyip zmn Mhendishne-i Hmynun btn hocalarndan ve halifelerinden bu hususa ahit olduklarna dair imzal ve mhrl tasdiklerini de almay ihmal etmez. Zira Masdariyecizde bu zmn Avrupallarn eline gemesi halinde bunu kendilerine mal edecekleri endiesini tadn belirtir ve bu olay dnemin tarihisi Vakanvis Esad Efendiye de kaydettirdiini belirtir7.
4 Masdariyecizde, Teslsi-i Zaviye Risalesi, Dersaadet 1238, s. 3. 5 Bu ansiklopedi muhtemelen, LAnsklopaedia Methodiques olmaldr. nk bu tarihlerde Mhendishne-i Berr-i Hmyn Ktphanesi kitap listesindeki eserler arasnda bulunmaktadr. Bk. M. Kaar, Osmanl mparatorluunda Asker Teknik Eitimde Modernleme almalar ve Mhendishnelerin Kuruluu (1808e Kadar), Osmanl Bilimi Aratrmalar II, Ed. F. Gunergun, stanbul 1998, s. 69137. 6 Bu eser ngiliz matematikisi J. Bonnycasteln geometri kitabnn tercmesi olup Mhendishnenin ilk Bahocas Hseyin Rfk Taman (l. 1816) ile ngiliz asll olup sonradan Mslman olan Selim adl bir mhendis tarafndan tercme edilmitir. E. nsanolu, Trkiyede Modern Bilimin ncs Baboca shak Efendi, Ankara 1990, s. 14. 7 Masdariyecizde, Teslsi-i Zaviye Risalesi, s. 8.
59
Gerekten de risalenin birinci blmnn sonunda Mhendishne hocalarnn isimleri verilerek ispatn doruluu bu ekilde tasdik edilmeye allr. Burada isimleri zikredilen ahslar unlardr: Mhendishne Bahocas Mir Seyyid Ali kinci Hoca Yahya Naci nc Hoca Seyyid Mehmed Drdnc Hoca Seyyid Abdlhalim kinci Halife Seyyid Ali nc Halife Elhacc Seyyid mer Drdnc Halife Mahmut Efendi Eser yazmndan bir yl sonra 1238/1823te Devlet Matbaasnda (Matbaay Amire) baslarak neredilir8 (ekil 6).
Resim 6- Mhendishne hocalarnn kantn doruluunu tasdik ettikleri sayfa: solda el yazmas (Nadir Eserler 7081) s. 13, sada basl metin s. 22.
Bu eserin ne ekilde baslm olduu ancak Babakanlk Osmanl Arivlerinde yaplm bulunan bir inceleme sonucunda akla kavumutur. Hatt- Hmayun tasnifi no: 492/24162de mevcut olan Humbarac oca Nazr Mehmed Sadk Efendinin tarihsiz arznda (Resim 7):
teden beri cemi hkema ve mhendisinin mkili ve matlubu olup bunca mddetten beri hendese tarikiyle bulunmam olan ve diabece-i risalede mezkr mevad- selaseden teslis-i zaviye maddesi bu defa fevk-i tali-i hazret-i padiah ile Mhendishane-i
60
8 Masdariyecizde, Teslsi-i Zaviye Risalesi, s. 22 ve 34
Hmayunun Ser halifesi Seyyid Hseyin Efendi kullar marifetiyle hendese tarikiyle bulunmu ve Mhendishane-i Hmayunun cmle hocas ve hlefa efendiler kullar bu hususa imtihanedip ispat- hner eylediinden mhendishanede mevcud mumaileyhim kullar cmleten imza etmi olmalaryla ibu teslis-i zaviye risalesi huzur- fizunnur- mlkaneye takdimi ind-i aleyhlerinde dahi istisvab edilirise de ol babda emr-i ferman hazret-i menlehl emrindir.
denilmektedir. Bugnk dile evrildiinde Eskiden beri lim ve mhendislerin zmek istedii ancak geometri yoluyla zemedii bu risalenin giriinde belirtilen problemden bir olan bir ann eit paraya blnmesi konusunun zm yce padiahmzn mhendishanesi ba halifesi Seyyid Hseyin Efendi tarafndan geometri yoluyla bulunmutur. Mhendishane hocalar ve halifeleri tm zm kontrol ederek zmn doru olduuna dair imza atmlardr. Teslis-i zaviye (ay eit paraya blme) risalesi padiahmza sunulmas ve onun katnda da kabul grlrse bu konuda emir ve ferman sizindir denilmektedir.
Resim 7- Humbarac oca Nazr Mehmed Sadk Efendinin arz ve Sultan II. Mahmudun el yazs ile ferman, Babakanlk Osmanl Arivi, Hatt- Hmayun tasnifi no: 492/24162.
Sultan II. Mahmudun (1808-1839) el yazs ile ferman ise u ekildedir: Aferin. Mumaileyh bunca zaman bulunamayan bu sureti bulup ispat- hner etmi inhas vehile vekainvist tarihe kayd edip tabhanede tab ile bir ktas ktphanelere vaz olunsun ve mumaileyhe be keselik atiye gzettim. Bu ibare tarafmdan grlmtr. Ad geen bunca zamandr bulunamayan bir yntemi bulup yeteneklerini kantlamtr. Dilekedeki gibi saray tarihisi tarihine kaydetsin, matbaada baslp birer nshas btn ktphanelere gnderilsin ve ad geene be keselik
61
(5 x 500 kuru 2.500 kuru = yaklak 25 altn) dl verilsin anlamna gelir. Kitap padiahn ferman gerei 1238/1823 tarihinde baslmtr (Resim 8).
Resim 8- Masdariyecizde Hseyin Efendi, Teslisi-i Zaviye Risalesi, Dersaadet 1238/1823, s.2 ve 3.
imdi Masdariyecizdenin Teslisi-i Zaviye Risalesinde vermi olduu zmn ksaca ne anlama geldiini inceleyelim. Aslnda risalede sorunun zm iin iki farkl yntem verilmitir. Birinci yntemde Resim 9da verilen izimle nerilmitir.
Resim 9- Teslisi-i Zaviye Risalesinde nerilen birinci yntemin izimi.
62
Masdariyecizde kitapta ikinci yntem olarak Resim 10da verilen geometrik izimi nerir.
Resim 10- Teslisi-i Zaviye Risalesinde nerilen ikinci yntemin izimi.
63
Buna gre as ya da BC yay eit paraya blnmek istenir. A noktas merkez ve AB yarap alnarak BCD yar dairesi izilir. C noktasndan BDye paralel CV dorusu ve D noktasndan BDye dik DV dorusu izilerek V noktas belirlenir. B ve V noktalar birletirilerek CAy kesen H noktas bulunur. H noktasndan BDye paralel HY dorusu izilir. Bu doru daireyi Y noktasnda keser. C noktas Y ile birletirilerek BD dorusu ile kesitirilir ve K noktas elde edilir. < (CKB) = b as, a asn yaklak e blen adr. Ancak burada da ile alar arasnda = 3* ilikisi yerine
ilikisi geerlidir. Bu durumda da as 0'den 90'ye 5'lik basamaklarla arttrlarak gerek , yntemin verdii yaklak * ve iki deer arasndaki fark = * hesaplanarak izelge 2'de listelenmitir.
En byk hata = 70 iin = 0,1609 olarak hesaplanr. Buna gre Masdariyecizdenin ikinci yntemi birinci ynteme gre en az 20 kat daha doru sonu verir. Bu geometrik yaklamda eer bir geni a olarak verilirse nce bu ann yars alnr. Bu durumda elde edilen dar ann yaklak te biri bulunarak iki kat alnarak sonuca eriilir. Ancak bir ay ya da yay geometri yoluyla eit paraya ayrma sorunuyla ilgili tar64
tma Masdariyecizdenin bu risalesiyle kapanmaz. On dokuzuncu yzyln sonlarna doru, bu konu tekrar gndeme gelir ve tartlmaya balanr. Yine o dnemin nl matematikileri ve fizikileri tarafnda bir ann veya kavsin geometri yoluyla eit paraya ayrlp ayrlamayaca eklinde sorular ortaya atar. Ancak bu sorularn konuyu etrafl irdeleyebilmek iin bizzat Salih Zeki tarafndan (Resim 11) ortaya atld da dnlebilir9. Salih Zeki Beyin problemin zmne yapt itirazlar ve normal geometri yoluyla bir ann veya yayn niin eit paraya ayrlamayaca ve bu problemin analitik geometri ile nasl zlebilecei noktalarndaki grlerini Resimli Gazete adl haftalk bir mecmuada dile getirir (Resim 12).
Resim 11- Osmanl niversitesi Fen Fakltesi 1914 yl retim kadrosu ve mezunlar, ortada Darlfnun mdr Salih Zeki Bey (1864-1921).
Resim 12- Resimli Gazete (Perembe Gnleri Nerolunur Fenn ve Edeb Haftalk Gazete), Yl 1, Say 1, 14 Mart 1307 (26 Mart 1891)10. 9 Salih Zeki, Tesls-i Zaviye Meselesi 14, Resimli Gazete, yl l/say 3437, stanbul 1307(1891), s. 410-413, 422-426,434-437,446448. 10 Resimli Gazete, 1307-1315 yllar arasnda 1-235 say yaynlanmtr. mtiyaz sahibi Kitap Karabet Efendi, bayazar bn Rfat
65
Salih Zeki Bey aklamalarnda Descardesn gelitirdii analitik geometriden sz ederken cetvel ve pergelle izilen geometrik ekillerin sadece doru ve daire denklemleriyle ifade edilebileceini belirtir. Daire dndaki ikinci mertebeden eriler (konik kesitleri) ve daha yksek mertebeden eriler geometrik yntemlerle izilemez. Bir doru ile daire ya da iki daire sadece iki noktada kesiir (Resim 13). Yksek mertebeden eriler ise en ok mertebeleri kadar noktada kesiir. Kesime noktalar sanal ya da negatif deerler alabilir, bu durumda bu noktalarn geometrik yorumlanamayacan ifade eder.
Resim 13- Salih Zeki Beyin aklamalar.
Salih Zeki Bey ayrca Masdariyecizdenin yapt hatalar da irdeler. zellikle birinci yntemini (Resim 14) u ekilde aklar; Y noktas ile S noktas arasna izilen ve yn boyunca uzatlan YF hattnn K merkezinden geeceine ilikin bir geometrik aklama bulunmaz. Yazar bata YF dorusunun K merkezinden geeceine dair tek bir sz sylemeyip daha sonra gya o noktadan gemi gibi hareket ederek YK dorusunu KF dorusunun bir ksm diye kabul eder. Bu dorunun uygulamada o noktann ok yaknndan gemesi, yazar artm olmaldr der (Resim 15).
Resim 14- Masdariyecizde Hseyin Efendinin birinci yntemine ilikin zgn izim.
Salih Zeki yazsn u cmleyle noktalar: ki bin ksur yldan beri bunca byk bilginin zemedii bir ay e blme problemini zerek bilim tarihinde isim yapmak, ok arzu edilecek bir ey olarak grlse de, zlemeyecei aka kantlanm bulunan bu sorunu zme iddiasnda bulunmak, daha sonra rezil olmak anlamna geleceini de bilmek gerekir!11.
Sami, sorumlu mdr Mehmed Rza, idare ve yaz ileri kurulu Mehmed Halim ve Mehmed Cemil Efendilerden oluur. 11 Atilla Bir, Mustafa Kaar: Salih Zekinin Teslisi-i zaviye konusundaki Bir Hendese Meselesi adl yaz dizisi, Osmanl Aratrmalar, C. 7 say 1, 2005, s. 45-67. Mustafa Kaar, Atilla Bir: Bedreddin Muhammed el-stanbulnin Teslisi Zaviye (Ay e blme) ve Tesb-i Daire (Daireyi yediye blme) Risaleleri, Osmanl Aratrmalar, C. 4 say2, 2003, s. 1-20. Nihat Eskiolu, Abdullah Sara, brahim zgr: Trisection hakknda bir Osmanl denemesi, I. Uluslar aras Trk-slam Blim ve Teknoloji Kongresi, T 14-18 Eyll 1981, Bildiriler C. 1, s. 65-69.
66
Resim 15- Salih Zeki Beyin Masdariyecizde Seyyid Hseyin Efendinin birinci yntemde yapt hatay aklayan izim.
67
68
Prof. Dr. TAYFUN AKGL
stanbul Teknik niversitesi Elektrik-Elektronik Fakltesi retim yesi
Akademik katlklara U rnekler Konumama ksa bir tarihe vererek balamak istiyorum. Bilim ve etik konulu ilk paneli 5 Nisan 2005te Tde gerekletirdik. Bu panel, Dokuz Eyll niversitesi retim yesi Prof. Dr. zge Gnaln ortaya kard armaclk olaynn ardndan urad hakszlklar ve basky gndeme getirmek ve armaclkla mcadele eden Prof. Gnala destek vermek amacyla dzenlenmiti. Panele; Orhan Bursal (Cumhuriyet Gazetesi) Bilim ve Etik zerine, Prof. Dr. smail Duman (T) ve Prof. Dr. Ylmaz Taptk (T) Neden Etik? Prof. Dr. zge Gnal (Dokuz Eyll niv.) rgtl Bir Akademik Yolsuzluk rnei, Prof. Dr. Yaman rs (Akdeniz niv.) Bilimin Derin Etiki, Prof. Dr. Levent Sevgi (Dou niv.) Bilim ve Etik: Kurumsal Yaklamlara Aykr Bir rnek ve Prof. Dr. Hasan Yazc (stanbul niv.) Neden Aryoruz? balkl konumalaryla katld.
Bilim ve etik temelli ikinci etkinlii Akademik Yolsuzluklar, Akademide Teknolojinin Ktye Kullanm, Biliim Sular, Gncel ve Gemiteki rnekler balyla 11 Mart 2008 tarihinde Tde yaptk. Bu panele Do. Dr. Mustafa Kaar (stanbul niv.) Bcekba, Prof. Dr. Atilla Bir (T) Mhendishanede Bilim Skandallar, Murat Bardak (GazeteciYazar) Allmadk ntihal Biimleri ve ntihalcinin Savunma Yntemleri, Prof. Dr. Hasan Yazc (stanbul niv.) Doramac-Yazc Davasnda Yargtay Hukuk Genel Kurulu Kara69
r, Prof. Dr. Nurettin Bilici (Hacettepe niv.) Makaslayarak Ykselenler, Prof. Dr. zge Gnal (Dokuz Eyll niv.) Akademik Yolsuzluklar ve Aygtlar, Bakomiser Diner Ay (stanbul Emniyet Mdrl) Biliim Sular, Biliim ve zel Hayatn Gizlilii, Biliim Sularnda Yetkin Bilirkii htiyac, Prof. Dr. Tayfun Akgl (T) Akademide Teknolojinin Ktye Kullanm rnekleri (Armaclk, Internet Sular, Telefon Sapkl) ve Mcadele nerileri balkl konumalaryla katldlar.
ncsn de Hangi Etikle Bilim Etii alt balnda bugn yapyoruz. yle grlyor ki er yllk bir periyoda oturdu bu etkinlik.
70
Neden aryoruz?
Unvan almamz lazm, onun iin de yayn yapmamz lazm.

2 3 4
263
71
Bizim apoletlerimiz bildirilerimiz, makalelerimiz ve kitaplarmz. Yani teknoloji geliti, doentlik dosyalar kabark olmal!
Dolaysyla, hzl bir ekilde, en kestirmeden -hele mhendisler bu konuda daha becerikliyayn yapmamz, kitap yazmamz lazm vesaire!
72
Bu devirde geinmek zor. Unvan ykselince maa da birazck artacak!
Onun iin de biliim teknolojilerinden faydalanyoruz.
73
Nasl olsa yakalanmyoruz, yakalansak da bir ey kmyor.
Sonuta yalancnn mumu yatsya kadar yanarken doru syleyeni dokuz kyden kovuyorlar. Byle bir toplumda yayoruz. Yaptmz yaynlarn birounun etkisi sfr! O da herkesin birbirinden araklad yntem veya denklem!..
Aileler, slaleler, oluk ocuk, damatlar, torunlar, ayn anabilim dalnda, ayn blmlerde veya ayn niversitelerde. (rnein, bir byk niversitenin bir fakltesindeki 130 kiilik kadronun 40nn akrabalk ilikilerine ilikin ilgin bir haber okuduk geenlerde.)
74
Ei benzeri ancak nc dnya lkelerinin niversitelerinde olur!
Bu konular kurcalamaya balarsanz, tabir yerindeyse, ayvay yediniz; nk banza gelmeyen kalmyor. Her ey olabilir, kovulabilirsiniz, atlabilirsiniz.
75
Bu, sadece bilimin problemi de deil; karikatrde de var, edebiyatta da var, sanatta da var; bir alnt, alnt, zgn olan kendiletirme problemi.
Lakin her tr bilgi artk ounlukla elektronik ortamda depoland iin, hrszln kokusu ok hzl ve ok abuk kyor. Yani ok art gsteriyorsa da kokusunun kmas da ok hzland; nk buna kar yazlmlar da gelitirildi.
76
Dnyadan baz ilgin rneklere geelim.
(2 Mart 2011 tarihli Cumhuriyet Gazetesi.)
Belleinizi tazelemek iin en gncelden gemie doru gidiyorum. Doktora tezinin byk oranda alnt/alnt olmas dolaysyla koskoca bir bakan gitti Almanyada.
(Calgary Herald Gazetesi, 16 ubat 2011.)
Yakn zamandaki bir haber: Kanadada mehur doktorlardan birinin intihal vakas, fakat makalenin adna bakn Ethical Issues in Surgical Treatment and Research, sanrm Cerrahi Uygulama ve Aratrmalarda Etik Konular diye tercme edebiliriz. Bu i, istihdam yaratan bir i oldu. rnein inde 40-45 dolara, emekli ngilizce retmenleri, makale ihtiyac olana makale yazyor. Bunda hibir etik problem de grmyorlar.
77
(Boston Globe Gazetesi, 11 Nisan 2010.)
Vahim bir rnek (Toplu ntihal): 2007de bizim fizikiler yaratt; toplu intihal silsilesi. Hatrlarsanz, Nature dergisinde epey grlt kopmutu.
Bir baka ilgin olayda, Tokyo niversitesinde yaand. (Rektr danmanmz Tokyo niversitesinden, sylediine gre, Tokyo niversitesi ilk kez bir doktoray iptal etmi, o da bizim astronotun doktorasym.)
78
Bir zamanlar bir byk niversitenin rektrlerinden birinin ba armt epey. Bakanlara bakalm: dare Mahkemesi, (alma ve Sosyal Gvenlik Bakan) mer Dinerin ntihal Yaptna Karar Verdi (Basndan- Ocak 2008): Ankara 1. dare Mahkemesi, mer Dinerin, YK Tarafndan ntihal Yaptna likin Verdii Karara Yapt tiraz Reddetti. Mahkeme, ntihal Eylemi Gereklemitir. niversite retim Mesleinden karma Cezas ile Cezalandrlmasna likin Dava Konusu lemde Hukuka Aykrlk Grlmemitir Dedi. Bu Kararn Ardndan Diner, niversitelerde retim yesi Olarak Grev Yapamayacak. rgtlere bakalm. UNESCOnun bu konuda rgtlenmesi var. 1993te International Bioethics Committee adl bir komite kuruyor; 1998de World Commission on the Ethics of Scientific Knowledge and Techology adl bir komisyon oluturuyor; sonrasnda 2002de -ilgintir, rann giriimiyle- etik deerleri n plana karan aratrmaclar dllendirmek iin bni Sina adna bir dl koyuyorlar.
79
lkemizde eitli seviyelerde etik kurullar var. Babakanlk, TBTAK, TBA, Tabipler Odas, bizim TMMOB, niversitemizin etik kurallar var. rnekler: TBAnn bu konuda bir yayn var:
TBA- Bilim Etii Komitesi, Cumhur Ertekin,Nihat Berker, Aslhan Tolun, Diner lk Austos 2002. TBTAKn bu konuda ynetmelii var:
80
EMO: Etik,ahlak ve meslek ilkeleri adl hsan Karababa nclnde12 yenin kaleme ald TMMOB EMO yayn. Yaym yl 2004. Bu eser EMO' nun internet sayfasnda srekli gncelleniyor.
Btn bu eserleri incelendiinde, hemen hemen hepsinin kesiim noktas olan temel ilke ve konular u ekilde sralanabilir: -Geree uygunluk; -Bilimsel aratrmann zarar vermemesi; -Sorumluluk ve haklar; -Yaynlar-yazarlar; -Kaynak gsterme ve alntlar, kayrma, kopyaclk, taviz, liyakat. Peki, biz neler yapyoruz? Fakltemiz ortak hedeflerindeki maddelerden biri de, Mesleki ve etik sorumluluk tayan, kalite bilinci gelimi, bireysel sorumluluk alabilen ve takm almasna yatkn insanlar yetitirmektir. Bu hedefe ulamak amacyla yakn zamanda birinci snflara zorunlu Mhendislik Etii dersi konulmutur. Bizim bir mhendis yeminimiz var; Bugn bana verilmi bulunan Mhendis unvanna daima layk olmaya, onun bana kazandrd yetki ve sorumluluklarn her zaman bilincinde olarak: hangi artlar altnda olursa olsun, onlar ancak iyiye kullanmaya, yurduma ve insanla yararl olmaya, kendimi ve katldm meslei maddi ve manevi sahada ykseltmeye alacama, namus ve erefim zerine yemin ederim.
81
Gerekten bir mhendis yazm olmal. Baz cmleler dk. Belki yeniden elden geirilse iyi olacak. Dnyann en byk meslek rgt Institute of Electrical and Electronics Engineeringin (IEEE) toplam 10 maddeli bir etik kodu var. ngilizce metin yle: IEEE Code of Ethics We, the members of the IEEE, in recognition of the importance of our technologies in affecting the quality of life throughout the world, and in accepting a personal obligation to our profession, its members and the communities we serve, do hereby commit ourselves to the highest ethical and professional conduct and agree: 1. to accept responsibility in making engineering decisions consistent with the safety, health and welfare of the public, and to disclose promptly factors that might endanger the public or the environment; 2. to avoid real or perceived conflicts of interest whenever possible, and to disclose them to affected parties when they do exist; 3. to be honest and realistic in stating claims or estimates based on available data; 4. to reject bribery in all its forms; 5. to improve the understanding of technology, its appropriate application, and potential consequences; 6. to maintain and improve our technical competence and to undertake technological tasks for others only if qualified by training or experience, or after full disclosure of pertinent limitations; 7. to seek, accept, and offer honest criticism of technical work, to acknowledge and correct errors, and to credit properly the contributions of others; 8. to treat fairly all persons regardless of such factors as race, religion, gender, disability, age, or national origin; 9. to avoid injuring others, their property, reputation, or employment by false or malicious action; 10. to assist colleagues and co-workers in their professional development and to support them in following this code of ethics. Grld gibi, IEEEnin etik kodunda, burada tarttmz hemen hemen tm konular ayrntlaryla sralanm durumda. IEEEde herhangi bir etik sorun gndeme geldiinde, olduka karmak bir sre devreye girmektedir. rnein, byle bir srecin ak diyagramna bakalm:
82
(IEEEnin yayn ilkelerinin ihlallerine ilikin soruturma sreci ak diyagram. Grafikleri kullanmama izin veren Pete Molleye teekkr ederim.) IEEEde intihallerle ilgili 5 seviye var; en st seviyede ceza alndnda, 5 yl yayn yasa ve etkinliklere katlmama cezas veriliyor.
83
IEEEde jri yesi olarak ahit olduum ilgin bir rnekten sz etmek istiyorum. indeki bir niversiteden IEEE konferanslarndan birine kabul edilmi bir bildirinin Avustralyadaki bir niversitenin web sitesine konulmu teknik rapordan alnt olduu ortaya kt. lgin olan u: Teknik raporun orijinal sahibi raporun alndn anlaynca raporunu Internetten kaldrm. Soruturma sonucunda ilk yazarn bir renci olduu anlald. renci suunu itiraf etti ve Evet, alntladm. ngilizcem ktdr. Dedi. Elbette, dier yazar danmanyd ve hep olageldii gibi danmann alntlardanhaberi yoktu! lk yazar, Referans da verecektim; ama bir baktm, web sitesinden rapor kaldrlm. Dolaysyla, olmayan bir kayna referans gsteremedim eklinde savunma yapt. Sonuta, savunma kabul grmedi ve bildiride intihal olduuna karar verildi. Danmann da sulu bulunduunu eklemek isterim. Armaclk IEEEnin en dikkat ettii ve srekli gndeminde tuttuu bir konudur. Ynetim kurullarnda grev aldm iin ok yakndan izliyorum. IEEEnin hemen hemen her dergisinde intihalle ilgili uyar niteliinde artan sayda yaymlar var. Hatta artk, z-intihal diyebileceimiz, kendi kendine intihalin kurallar da konulmutur. rnein yzde 25in stnde rtme gsteren bir yayn yapamazsnz IEEEnin herhangi bir dergisinde veya konferanslarnda. Yoksa, intihal suu ilenmi olur.
IEEEde olutuumuz 8-9 kiilik bir alma grubuyla intihallerle ilgili derleme ve deerlendirme almalar yapyoruz. O kadar ok ve eitte olaylarla karlalmaktadr ki burada balklarnda bile sz etmeye zamanm yetmez. Lakin u kadarn syleyeyim: 2008
84
ylnda tepe yapan armaclk vakalar artk daha azalmaktadr. Azalma nedenlerinden biri duyarlln artmas, ikincisi de eitli yazlmlarn devreye girerek makale ve bildirilerdeki benzerlikleri yakalamaya balamasdr. Armacln lkemizdeki hukuki durumuna deinmek istiyorum. Baknz; intihalden sulu bulunup unvan elinden alnndan alma ve Sosyal Gvenlik Bakan dneminde, tabii ki ticari rnler gzetilerek karlm bir Telif Yasas var: Resmi Gazete http://rega.basbakanlik.gov.tr 8 ubat 2008, say:26781 MADDE 138- 5846 sayl Kanunun 71 inci maddesi bal ile birlikte aadaki ekilde deitirilmitir. Manevi, mali veya balantl haklara tecavz MADDE 71- Bu Kanunda koruma altna alnan fikir ve sanat eserleriyle ilgili manevi, mali veya balantl haklar ihlal ederek: 2. Bakasna ait esere, kendi eseri olarak ad koyan kii alt aydan iki yla kadar hapis veya adl para cezasyla cezalandrlr. Bu fiilin datmak veya yaymlamak suretiyle ilenmesi hlinde, hapis cezasnn st snr be yl olup, adl para cezasna hkmolunamaz. 3. Bir eserden kaynak gstermeksizin iktibasta bulunan kii alt aydan iki yla kadar hapis veya adl para cezasyla cezalandrlr. 4. Hak sahibi kiilerin izni olmakszn, alenilememi bir eserin muhtevas hakknda kamuya aklamada bulunan kii, alt aya kadar hapis cezas ile cezalandrlr. 5. Bir eserle ilgili olarak yetersiz, yanl veya aldatc mahiyette kaynak gsteren kii, alt aya kadar hapis cezas ile cezalandrlr. 6. Bir eseri, icray, fonogram veya yapm, tannm bir bakasnn adn kullanarak oaltan, datan, yayan veya yaymlayan kii, aydan bir yla kadar hapis veya adl para cezasyla cezalandrlr. Bu Kanunun ek 4 nc maddesinin birinci fkrasnda bahsi geen fiilleri yetkisiz olarak ileyenler ile bu Kanunda tannm haklar ihll etmeye devam eden bilgi ierik salayclar hakknda, fiilleri daha ar cezay gerektiren bir su oluturmad takdirde, aydan iki yla kadar hapis cezasna hkmolunur. Hukuka aykr olarak retilmi, ilenmi, oaltlm, datlm veya yaymlanm bir eseri, icray, fonogram veya yapm sata arz eden, satan veya satn alan kii, kovuturma evresinden nce bunlar kimden temin ettiini bildirerek yakalanmalarn salad takdirde, hakknda verilecek cezadan indirim yaplabilecei gibi ceza vermekten de vazgeilebilir. Bu maddeleri tercme edip IEEEde bu konularla ilgilinen kiilere gsterdiimde ardklarn sylemeliyim. nk Bir eserden kaynak gstermeksizin alntda bulunma veya yetersiz, yanl ve aldatc mahiyette kaynak gsterme gibi hkmleri bulunan yasa
85
maddelerinin hapis cezas ngrebilmesi ve hatta bu cezann bilimsel makaleler iin de geerli olmas ilgin bir durum olarak deerlendirildi. Daha baka rnekler de var elbet. Elimizde MITden bir rnek var. lkemizde organize alan intihal ekipleri bile var. Ayn makalenin sadece bal deierek, eitli yerlerde birden ok yayn yapanlar kabiliyor. Ylda 30-40 tane makalesi olan szde akademisyenler mevcut. Sonunda, TBTAK farkna vard ki, bu iten para kazanan bir grup insan var. Bunlarn bazlarna 5 yl gibi sreyle TBTAK teviklerinden yararlanmama cezas verdi. Lakin geenlerde gzme arpt, bu cezay alanlardan bazlar halen TBTAKn baz dergilerinde hakemlik yapmakta. Bu durumda bu dergilere yayn yollamay ben ahsen tercih etmiyorum. Sadece yaynlarda deil, diplomalarda da sahtecilik giderek artyor. rnein, son 4 ay iinde, bir ok niversitenin sahte diplomas tretilmi. Bunlar arasnda Yldz, Gazi, Bilkent, Seluk, Kocaeli, Sakarya, Anadolu niversitesi var. Bazlarnda ok da emek var. Mesela sahte diploma, ardndan sahte denklik tretenler var. SALONDAN- Denklik sahte deil hocam, denklik gerek. Prof. Dr. TAYFUN AKGL- Denklik gerek mi? zr dilerim. Dzeltiyorum: Sahte diplomaya verilmi gerek denklik! Sonuta EMO toplam 36 vaka saptanm. Bu arada, EMOdan Emre Metine bana bu bilgi ve dokmanlar salad iin teekkr ediyorum. Ayrca, sahte konferanslar bile var. Yllar nce sahte bir bildiri yazp bu tr konferanslardan birine yollamtk. Bildiri kabul edilmiti. Olayn zetini mizahi bir dille Matematik Dnyas dergisinde aklamtk.
86
Hrriyet Gazetesi yakn zamanda (12 Aralk 2010) bu konuda bir haber yapt. Basnmz ne yazktr, bu tr konularda geriden geliyor. 2002de Tde greve baladmda -TBTAKtan geldim- bir tez dikkatimi ekti. ngilizce yazlm. Baktm, giri ve biti ksmlar anaokulu ngilizcesi; ama ortadaki eyler, 5-10 kii bir araya gelse, yazlmas zor ngilizce ile... ngilizcem fena deildir. Hocasn uyardm, Hayr, renci yazmtr dedi. Oturdum, yararland makaleleri buldum. Tezde bir ksm yerlerde makaleden olduu gibi alntlar yaplm. Lakin yzde yz ayn da deil! rnein paragraf aynen alnm ama makaleden farkl olarak bir rakamla yazlm!,Yani tam birebir intihal deil! Sonra bana, Ne iin var, bu tezle niye urayorsun ki, o kiiyle kavgan m var? diye sordular. Yok, dikkatimi ekti. Okunmak iin deil midir tez? dedim. Jri deilsin; niye okuyorsun tezi? dediler. Bir baka TBTAKlnn tezinden sz edeyim. Yine intihal vakas. Soruturma komisyonuna seildim Muhittin hocann dekanl srasnda. renci, ngilteredeki bir tezi aynen alntlam. Neden yaptn sorduk, ngilizcem zayf dedi. Orijinal neresi, o sayfalar syle, o sayfalar zerinden konualm dedik. O sayfalar gsterdi. Oralar da alnt. Bu cmleler de senin deil dedik, ngilizcem kt olduu iin, onlar da alntladm dedi. Komisyon kararyla bu ocuk cezaya arptrld, ondan sonra aftan geri geldi galiba. Eklemekte yarar gryorum. TBTAK bu gibi durumlarda elemanlarna herhangi bir yaptrm uygulamyor. Bir baka ilgin tez, tesadf yine TBTAK alan, yine bizim faklteden renci, hocasyla beraber yazdklar iki makaleden hocasnn adn silmi, kendi adna iki patent bavurusu yapm. Patent bavurusunu da kimseye sylememi. Problem kt, hocas itiraz etti. Galiba komisyon ceza verdi. Ben, ocuun jrisindeydim ama Fen Bilimleri
87
Enstits bu konuda hibir resmi bilgiyi jriye ulatrlmad. Prof. Ali Demirin Enstit Bakan olduu dnem. Her neyse, sonra galiba- mahkeme kararyla yrtme durdurulmu. renci snava girdi. Son derece baarsz ve ktyd, geemedi. Bu snavn ertesinde baz tatsz yazmalar yapld.
Bir baka uluslararas skandal yaratacak inanlmaz bir olay yaand. Bir renci, kendi anabilim dalndaki baka hocalarn ve onun rencilerinin fikirlerini alp hzl yaym yapan yerlerde birden fazla yayn yapm. Bunun farkna varld. Hocalar ikayeti oldu. Komisyonlar kuruldu ve inceleme yaptlar. Fakltemizdeki komisyon renciyi en ar cezaya arptrd. renci okuldan uzaklatrld veya bilemiyorum ya atld ya da istifa ettirildi. Birka ay sonra bir baktk, doktor olmu; yani bizim Enstit doktora vermi. Ben, Olamaz dedim. Hatta benim doktora rencim, Canmza okuyorsun, millet kolaydan doktora alyor dedi. Ben de Fen Bilimleri Enstits Mdr Prof. Ali Demire telefon ettim. Kendisini ahsen tanmam. Ali beye telefonda Byle bir skandal nasl olabilir? dedim. O da, Oldu hocam ite. Snav duyurusunu hepinize eposta ile yolladk dedi. Bize yollamadnz dedim. Yolladk dedi. Neyse konuyu aratrd. Hakikaten bizim faklteye yollanm, ama tm faklteye yollanmas gereken duyuru sadece iki sekretere yollanm, onlar da silmiler herhalde. Ali bey bana Durumu zetleyen bir yaz yazn dedi. Byle bir ey nasl olabilir, olursa uluslararas bir skandal yaratlabilir temal bir yaz yazp Enstitye yolladm. Ertesi gn de cevabn aldm! Ali bey diyor ki kabaca, Enstitmz thmet altnda brakma almanz iddetle knyorum. imdi, bana Yaz yaz dedi, yaz yazdm, sonra da beni knayan yant verdi, ardm. Bu olaylardan esinlenerek izilmi karikatrleri gstereyim.
88
Cumhuriyet Bilim Teknoloji Ekinde -Austos 2010- basld.
Ardndan, 15 gn sonra da bir bakas basld.
Derken, Ali bey SYMye mdr oldu!
Ekim 2010da CBTde basld. Elbette Ali bey olan bitenlerden dorudan sorumlu deil ama iler ksmen de olsa yle bir hal ald ki, SYMdeki ilere dnd. Ksacas, akademik camiamzda ne ararsan var. Yahu telefon ve internet sapmz bile var ve sapn bir retim yesi olduunu saptadk! Zaman zaman bana diyorlar ki, Hoca, hep akntya ters gidiyorsun. (Bunu bana bizim
89
hocalarmzdan biri syledi, hemen karikatrn yaptm.) Aknt ters akyorsa,
ben ne yapaym! Eklemek istediim son bir ey var: Bu etkinliin duyurusunu Dekanlk koridoruna astmzn hemen ertesinde duyurular vandalland!
smim karalanm. Teekkr ederim. SALONDAN- Jri toplanm, doktora hocasnn da onayyla kendisine doktor payesi verilmi. Doru mu anlyorum?
90
Prof. Dr. TAYFUN AKGL- Bildiim kadaryla syleyeyim: Sanrm bir jri yesinin erhi var. Bu konuyla ilgili grtmde, Yaynlar baka, tez baka denildi bana. ok hzl getiim iin, ayrntlarna giremedim. Disiplin Ynetmeliimiz ok berrak bir ekilde sylyor ki, renci veya alan olarak intihal veya armaclk yaparsanz, bu, hrszlk suuna giriyor ve cezas meslekten men. Art, bu hocalar fazla zerine gitmedi. Yasal olarak mahkemeye gitseler, 2 yla kadar hapis cezasyla yarglanma olasl sz konusu. Hukuken byle problemli bir konuda, bir renciyi doktora snavna almak yle ilgin bir durum oldu: Sanyorum, hem Enstit, hem de Faklte soruturma at. Ayn konuda iki ayr birim soruturma aamaz diye, soruturmay teke indirdiler, o da Faklte soruturmasna indirgendi. Faklte soruturmasndan alnabilecek maksimum ceza nerildi. O da meslekten mene karlk dyor herhalde. Sonra ne olduunu bilmiyorum. Sonras mehul. rencinin okulu brakp gittiini sandk. 6-7 ay sonra doktor olduunu rendim. Ali beyle ilk o zaman muhatap oldum. Nasl oldu, hi anlayamadk. SALONDAN- Bu balamda bir ey sormak istiyorum. 2 sene nceki toplantlara gelmitim. Orada, intihal durumunda, sadece kendisinden alnan kiinin ikayeti olabileceini sylemiti konumac. Deiti mi bu durum? Prof. Dr. TAYFUN AKGL- Bana sorarsanz, intihal intihaldir. SALONDAN- Oras yle de, kanunlarda byle bir ak var bence. Prof. Dr. TAYFUN AKGL- 2008de deiti yasa, hem de artc biimde deiti, hem de intihalden ceza alm bir alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl zamannda deiti. Eer bu yasa yrrlkte olsayd, hapis cezasyla yarglanabilirdi. Aslnda oradaki intihal ticari rnlere yneliktir. Yasa Alnt bile yaplamaz diyor ama makale de ayn kapsamda. Dolaysyla, ileri bir yasa olmu oluyor bilimsel makaleler anlamnda. Prof. Dr. BARLAS ERYREK- Bir konuda bir ekleme yapmak istiyorum, grm belirtmek istiyorum. Hukuki cezalar tartlmaya baland anda konu etik dna kar. Yani kanunda nerilen veya kanunda uygulanan 2 yllk hapis cezas olay var ise eer, intihal vakas etik bir olay olmann dna kar, bir hukuki durum arz eder. Bu konuya da ben karym aslnda. Yani olayn insani adan deerlendirilmesi gerekir; hukuki adan deil, etik adan deerlendirilmesi gerekir, ona gre cezalandrlmas gerekir. Yani burada bir kavram kargaas var. Bana gre, eer intihal vakas bir etik sorunsa, bu, etik kurallar iinde deerlendirilmesi ve cezalandrlmas gereken bir husustur. Bunu tutup hukuk kapsam iinde aldnz zaman, farkl bir ortama gelirsiniz. Onun iin, bu konulara dikkat etmeliyiz.
91
KOLAYLATIRICI- Herhalde biraz felsefi bir tartma olacak. Acaba etik sorunlar hi hukuka yanstlmaz m? diye bir ey de belki tartlabilir. Bunu tartmak istemiyorum, nk uzayp gidecek. Prof. Dr. BARLAS ERYREK- Biz, mhendis olarak veya bilim adam olarak tane temel zorlayc eyle kar karyayz; biri genel ahlak ilkeleri. Yani biz, ocukluumuzdan itibaren bize retilen ahlak kurallarna uymak zorundayz. kincisi, meslek ahlak ilkeleri, ncs de hukuk ilkeleri. Bunlar ayr ayr tanmlanm, yerleri belli ve bu ilkeler ihlal edildii takdirde uygulanacak cezalar da ayr ayr belli olan eyler. Bunlar hibir zaman birbirine karmamal. Bunlar birbirine kart zaman, bir felaket olur. Bunu hem olayn aklamasnda kartrmamak lazm, hem de sistemin bunu birbirine kartrmamas lazm. O zaman, her eyi hukuk yoluyla deerlendirip, hukuki olarak cezalandralm, etik diye bir kavram kalmaz ortada. Etik, kamu cezasdr; yani hukuk cezas deildir. Burada cezalandrmalar, mesela en byk ceza, kiiye 5 yl yayn yapma yasa koyarsnz; yani bu, hrriyeti balayc bir ceza deildir, yani adam bir yere sokmazsnz, hapsetmezsiniz. Adn duyurursunuz; kamuoyu, onun alnt yaptn, devaml eser aldn bilir, insan kk drc birtakm cezalar verir toplum. Etik konusunda yaplan hatalar byle cezalandrmak lazm. Yoksa, adam alp hapse atarak cezalandrmak hukuk kapsamna girer ki, yeri farkldr bunun, etikle alkas yoktur. SALONDAN- yle yaptnzda da, adam, Bana hakaret etti, kk drd diye dava aar size. Prof. Dr. BARLAS ERYREK- Size unu syleyeyim: Etik asndan, bildiiniz halde saklyorsanz, yanl hareket ediyorsunuz. Ben hukuku deilim, iin hukuki tarafn tartamam sizinle; ama hukuken yanl olan bir eyi bildiiniz halde saklyorsanz, sizin de sulu duruma dmeniz lazm. nk hukuk, toplumu ciddi sulardan koruyan bir sistemdir. O zaman, toplumun korunmasna kar bir hareket iinde bulunmu olursunuz birey olarak. Onun iin, bildiiniz halde sylemezseniz, sizin sulanmanz ve ceza grmeniz lazm. KOLAYLATIRICI- Hasan hocam sz istedi. Buyurun. Prof. Dr. HASAN YAZICI- Tabii, ok zor bir durum. Hukukun etikle olan ilikisine baknca, Hangi hukuk meselesi giriyor iin iine. nk hukuk olarak bizim lkemizde anlalan salt bir yasalar dizisi ve bunu uygulamakla ykml yarglar . Yasalarda yazmayan bir ey karsnda bizim yarglar genellikle bir ey pek yapmaz. Halbuki, hukuk dzenin baka trl olduu lkelerde, zellikle Amerikada byle cereyan etmiyor tabii; yani toplumun yargtan bekledii, ok zor durumlarda da karar vermek. Gen arkadan devaml olarak sorduu, Bana manevi tazminat davas aar dedii92
nizde, u anda ok gncel bir olay da var onunla ilgili. Amerikan cumhurbakanlarnn hibiri imdiye kadar hi kimseye manevi tazminat davas amamtr, aamaz; nk Anayasaya gre bu sz ve basn hrriyetine girer. Bizim hukukularla konutuunda bunu anlatmakta zorluk ekersin. Gayet ak. Yani ok bsit olarak birisi Amerikan Cumhurbakanna Hrsz dedii zaman anda, onun hrsz olduunu kantlamakla ykml deil; tersine cumhurbakan hrsz olmadn kantlamakla ykml. Bu Avrupaya hatta ngiltereye de ok ters gelen bir olay. Ama ben, karmdaki bakkala yle dediim zaman, bakkal benim aleyhime hemen dava aabilir. Bak, profesr bilmem ne dedi bana diye. u anda ngiltere buna ancak uymaya balad. Bu konuyla ilgili mevzuatlarn ABD rneine gre bu ara deitiriyorlar. nsan haklar ve etikle ilgili renmemiz gereken o kadar ok ey var ki. Basit bir rnek daha vereyim. Yllar evvel evimde iki ngiliz hekim kalyor. Biri sac , bir, solcu. Btn akam politik grleri zerine tartma yaptlar. Yatma zaman geldi, Du alacaksanz, ltfen depondan su alabilmek iin deponun motorunu altrn, yle aln dedim. Birden aralarndaki tartmay kestiler kisi birden bu sefer bana ullanp Sabahtan beri stanbulda su olmadndan bahsediyordun. Evinde depo mu var yoksa? deyip oturdular, bir saat daha , su olmayan bir ehirde su deposu yapmann ne kadar etik d, hakkaniyetsiz bir i olduunu anlattlar bana. Aoka syleleyim yerden ge kadar haklydlar ve o gne kadar da bu benim aklmn kesindne gememiti. . Sadece intihali filan tartyoruz, ama ok daha komplike sorunlar var ortada. Sayn Babakan olduka sk manevi tazminat davas ayor. Ancak kimsenin aklna, ne solcusunun ne de sacsn, bu doru mu diyhe geliyor. Artk bunlar dnmemiz lazm, bunlar tartmamz lazm. KOLAYLATIRICI- Buyurun. SALONDAN- Hasan hocama bir sorum olacakt. 2008de hsan Doramacyla olan davanzdan bahsetmitiniz. Sonuland m acaba? Prof. Dr. HASAN YAZICI- Yargtay Hukuk Genel Kurulu Doramac lehine karar verdi ve ben olay Avrupa nsan Haklar Mahkemesine (AHM) gtrdm. Birka ay evvel AHM TC. Hkmetinden gr istedi.. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti .. savunmasn yaparken, Almanyadan bir emsal gsterdi. Verdikleri rnek bir albayn generalini kk drc yazlar yazp mahkm olmas ve yerel mahkeminin de generali hakl bulmasyla ilgiliydi. AHM de yerel mahkemeyi hakl bulmu albayn ba urusunu reddetmiti. T.C. Hkmeti avukatlar da ii Hasan Yazc sz konusu davada Trk eitimininin mmtaz simas Doramacy kk drm dolaysyla lkesine zarar vermitir e getiriyordu. Bir yandan ok zldm, bir yandan savumann bu kadar sama olabilmesine davann gidii asndan sevindim. SALONDAN- Ben de aa yukar ayn eyi soracaktm. Bu konu neredeyse 20 yldr gndemde, deil mi?
93
Hatrladm kadaryla, sizin yaynlarnzda birka cmleyi benzer olarak, rnek olarak gsterdiniz. Prof. Dr. HASAN YAZICI- Paragraflar vard. SALONDAN- Bunu herhangi bir yerde yaynladnz m? Ben rastlamadm. Yani neresi, ka sayfa, hangi sayfa? Prof. Dr. HASAN YAZICI- Savunmay gnderebilirim size. SALONDAN- Rica edeyim. Prof. Dr. HASAN YAZICI-. Googlea yazsanz bulursunuz gibime geliyor; ama isterseniz, rnekleriyle beraber gnderebilirim. SALONDAN- Ciddi bir ekilde bakmadm, ama youn bir benzerlik gremedim. Prof. Dr. HASAN YAZICI- Kitaplar gndereyim, bakn isterseniz. KOLAYLATIRICI- Ykseltmeler ok nemli. Bu ykseltmelerde, benim de ahit olduum baz olaylar var; kendi retim yelerimizi atamalar, dolaysyla kriterleri zayf tutmak, atamalar kolaylatrmak, ykseltmelerini kolaylatrmak. Bir de dardan kimse bavurmasn diye, u, u, u zelliklerde kii deniliyor. u, u, u zelliklerde denilmesine kar deilim. yle ki: Blmn veya anabilim dalnn belli bir bilimsel strateji ierisinde retim yeleri almalar doal, normal; ama byle olmadan eyler veriliyor. Hatta bir tanesi son zamanlarda tartlyor. Bunlar etik midir; yani byle ilan verip byle retim yesi almak etik midir? SALONDAN- Deildir. Prof. Dr. BARLAS ERYREK- Bizim niversitemizde byle bir konu geldi. Doentlie atamada, jri yeleri arasnda adayn doktora hocas da var. Biz, bunun pek etik bir olay olmadn dndk. Kadro atamalarnda kendi hocalarnn jride olmamas gerekir. Bu, ister istemez taraf tutma gibi bir etik d duruma neden oluyor. Byir kiiye zg birtakm zellikleri duyuruda belirtmek ve bakalarnn o kadroya mracaat etmesini nlemek etik bir davran deildir; ama maalesef, yaplyor bunlar. Hocam, konumasnn sonunda bir karikatr koydu Cervantesin Donkiot romanndan. O, ayn zamanda bir topyay da gsterir. Dolaysyla, Acaba etik topya m? diye sordum ona. Etii toplumsal bir ekilde yaygnlatrmak topyadr bana gre; yani olacak i deil, byle bir ey yapmak mmkn deil. nk toplum iinde eitli davran biimlerinde olan insanlar var. Ama ylmamak lazm. Eitimle, bu tr faaliyetlerle toplumu
94
uyandrmak ve etiin varln anlatmak lazm. Bir ey daha ilave edeceim. Teknik niversitede, bundan birka hafta evvel senatoda grld, kabul edildi. Onur Koduna Nazire Onur Sz adl bir deklarasyon kabul ettik. Bu onur sz, Teknik niversiteye kaydolan btn renciler tarafndan imzalanacak kayt srasnda. renci, eitimi srasnda ve mezun olduktan sonra, kopya ekmeyeceine, arma yapmayacana dair onur sz veriyor. Bu yldan itibaren byle bir ey balayacak. Umarm, renciler zerinde etkili olur. unu da belirteyim: Teknik niversite, rencilerin kopyasyla ok mehur bir niversite. Bu, aslnda utan verici bir ey. Umarm, bir lde yzleri kzarr bu kopyac rencilerin ve bu ie girimekten vazgeerler. Asistanlar arasnda da vard; bize kadar, Etik Kurula kadar geldi olay. Ac bir eydir. Kadro iin yaplan snav srasnda, cevaplar da yukardan alarak, kopya ekerek bir eyler olmu, herkes birbirine girmi filan. Byle eyler de duyduk. Teekkr ederim. KOLAYLATIRICI- Katlmlarnzdan dolay hepinize teekkr ederim.
95
PROF.DR. AYE ERZAN PROF.DR. TAYFUN AKGL
PROF.DR. GROL IRZIK
PROF.DR. HASAN YAZICI
ELEKTRK MHENDS E. ORHAN RC
R.GR. TURGUT UYAR
PROF.DR. TURAN ZTRK PROF.DR.ATLLA BR
96

4062bc0843166d7 Ek

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

4062bc0843166d7 Ek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

15 94

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL 13.04.2011 S TA NBUL

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas stanbul ubesi T Elektrik - Elektronik Fakltesi

TMMOB - Elektrik Mhendisleri Odas

Bask Mattek Matbaaclk Dizgi Elektrik Mhendisleri Odas

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

Prof. Dr. AYE ERZAN

(T Fizik Mhendislii Blm retim yesi)-

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

*Grol Irzka deerli eletirilerinen dolay ok teekkr ederim.

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

Prof. Dr. GROL IRZIK

(Sabanc niversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi retim yesi)-

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

Prof. Dr. HASAN YAZICI Tp ve Etik

(stanbul niversitesi Etik Kurulu Bakan)

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

KNC OTURUM KNC OTURUM MHENDS ve ETK

KOLAYLATIRICI: Prof. Dr. TURAN ZTRK

T Kimya Blm retim yesi

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

TEPCO Chairman We want to apologise from the bottom of our hearts

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

Belki ununla bitirmekte fayda var.

3. BLM ve MHENDSLK ET PANEL