DEPREM SIRASINDA ATI VE ELEMANLARINDA MEYDANA GELEBLECEK HASARLAR VE BUNLARIN NLENMES N ALINMASI GEREKEN TEDBRLER

Ayen GMRK Yksek Mimar

ZET
Bu alma kapsamnda, yapnn nemli yap elemanlarndan bir tanesi olan atnn deprem kuvveti ile etkilenmesi sonucunda yapsnda ve elemanlarnda meydana gelebilecek genel hasarlar belirlenmi ve bu hasarlarn oluumuna meydan vermemek iin alnmas gereken tedbirler aktarlmtr.

at ile lgili Genel Bir Tanmlama

at, yaplarn en st noktasnda, rt niteliindeki yap elemandr. Bu yap elemannn szlk tanm u ekildedir: 1- Birbirine atlm, aklm eylerin topu [1], 2- Yaplarn stn akntl bir tarzda rtecek malzemeyi tamak zere yaplan ou ahap veya maden iskelet [1]. at konstrksiyonu, at rts ile ak ve makas gibi tayc ksmlardan olumaktadr. atya etki eden ykler at yk, kar yk ve rzgar ykdr. at yapm srasnda bu ykler hesap edilmeli,

uygun malzeme ve teknik tercih edilmelidir.

Depremlerin atya Etkisi ve Meydana Gelebilecek Hasarlar

Yaplarda atmosfer ile en youn temas halinde bulunan yap elemanlar atlardr. Eimli, az eimli ya da yataya yakn bir forma sahip olan bu yap elemanlar konumlar dolaysyla bir ok etkiye maruz kalmaktadr. Bu etkilerin byk bir blmn doal etmenler oluturmaktadr. Yamur, kar, dolu gibi yalardan ve bu yalarn yklerinden, rzgar yknden ve dier atmosferik olaylardan etkilenen at formu bulunduu iklim koullarna ve etkilenebilecei dier etmenlere gre biimlendirilirler. atlarn etkisi altnda kalabilecei bir dier yk eidi de sismik yklerdir. Yapnn dier elemanlarnn olduu gibi atlarn da sismik yklere kar, gelebilecek etkiyi en aza indirgeyebilecek ekilde biimlendirilmeleri gerekmektedir. Deprem srasnda, at hasarlarnn meydana gelme nedenleri arasnda, ar malzeme kullanm, yanl tasarlanm at tipleri ve iilik kusurlar saylabilmektedir. Sismik yklerin hareketinden dolay atlarda meydana gelen zararn snrlandrlabilmesi iin gereken makul zmlerden biri de, bir elastomerik at rtsnn seimidir. Deprem meydana geldii zaman at iskeleti dnme ve burkulma hareketine maruz kalr. Bu hareket, ne dikey ne de yatay bir harekettir, bu iki hareketin bileeni eklinde meydana gelmektedir[2]. Hareketlenme at rtsne tandnda deprem kuvveti at strktrnn kelerine odaklanr ve eer yap hala ayaktaysa, yapda en yksek zarar bu noktalarda meydana gelir[2]. at rtlerinin seimi at iskeletinin tipine gre deikenlik gsterir. Deprem riski olan blgelerde genellikle elastomerik at rtleri tercih edilmektedir. Gelitirilmi bitml at rtleri ya da polimerik tek tabakal(single-ply) rtleri iermektedir[2]. Depremde meydana gelebilecek at hasarlarnn u ekilde sralamak mmkndr:

1- aty oluturan elemanlarn deprem kuvveti etkisi ile dmeleri, yerlerinden kmalar, 2- at kalkan duvarnn yklmas, 3- Bacalarn yklmas, 4- Baca ya da kalkan duvar yklmas sonucunda atnn ksmen ya da tamamen yklmas, 5- at yklmas sonucunda yapnn tayc sisteminin hasar grmesi, 6- Yapdan daha kuvvetli/ar olan atnn yklmakszn yapnn dier blmlerine zarar vermesi. Bu hasarlar, kullanlan malzeme ve yapm tekniindeki kusurlar nedeni ile arttrmak, gruplandrmay daha deiik biimlerde yapmak da mmkndr (Prefabrike yaplarda karlalan at hasarlar gibi.) Deprem sonrasnda atda karlalan hasarlar ierisinde en yaygn olarak karlalanlarn arasnda at kalkan duvarnn yklmas gelmektedir. ats olan binalarda, zellikle at kalkan duvarlarnn byk bir ounluunun yklma nedeni, kalkan duvarnn yap ile yeterince balanmadan, hatlsz olarak yaplmasndan kaynaklanmaktadr. atda karlalan en yaygn hasarlardan bir dieri de yklan bacalardr[3]. Baca hasarlar yapsal olarak yapnn deil de bir yap elemannn hasar gibi grnse de yapnn tayc sisteminde de zarara neden olabilen ykmlar ile karlalmaktadr. atnn zerine bacann devrilmesi , deprem kuvveti ile hasar grmeyen at iskeletine de zarar vermekte, bu gibi durumlarda at katnn kullanlyor olmas halinde yap hasar yannda can kaybna da yol aabilecek tehlikeler iermektedir. at hasarlar arasnda etkisi dierlerine gre daha az, ancak karlama olasl daha fazla olan bir dier hasar da at rts ve elemanlarnn deprem gibi eitli kuvvetler etkisi ile at zerinde yer deitirmeleri ya da tamamen at zerinden baka kaymalardr. Bu hareketlenmelerin nedeni at rtsnn at elemanlarna iyi bir ekilde balanmamasdr. Bu durum ksa srede yapsal bir zarar iermese de ierdii tehlike nedeniyle dikkat edilmesi gereken dier bir noktadr.

atlarn yanl kullanmlar dolays ile bu elemanlar deprem esnasnda byk zararlara yol aabilmektedir. atlara ar depolarn,su tanklarnn yerletirilmesi, reklam panolarnn monte edilmesi gibi hesaplanmam olan ar ykler, deprem kuvveti etkisi altnda atdan bamsz hareket ederek atya zarar vereceklerdir. at katnda bamsz bir blmn oluturulmas ve bu alandaki blc duvarlarn sadece deme zerine oturmas da sakncal bir durum ortaya karmaktadr. Bu tr duvarlar serbest duvar olarak nitelendirilebilir ve tavana kadar ulamadklar iin ters bir sarka gibi yk altnda devrilebilirler[4]. at elemanlarnn yanl seimi, yanl hesap ve kt iilik sonucunda deprem esnasnda at ykmlar olmaktadr. at elemanlarnn boyut olarak atnn yk ve dier d ykleri kaldramayacak boyutta olmas ya da gereinden daha seyrek yerletirilmeleri at hasarlarna neden olmaktadr (ekil 1).

ekil 1. Yetersiz destek durumu dolays ile oluan at ykm.[5] Tayc sistemde plan ve deyde bulunan elemanlarn dayanmlarnn dzgn ve srekli olarak dzenlenmesi davran olumlu ynde etkiler. Kolon ve kirilerin planda dzgn datlmas, sistemin belirli blgelerinin ar zorlanmasn nler. Btn kolon ve perdeler temelden atya kadar srekli olmaldr[6]. Srekli olmamalar durumunda yapda zellikle at hasar olmas muhtemeldir.

Deprem Srasnda atda Oluabilecek Hasarlar nlemek in Alnmas Gereken nlemler:

at ve elemanlarnda deprem kuvvetlerinden dolay oluabilecek hasarlar en aza indirmek iin alnmas gereken bir takm nlemlerler mevcuttur. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: at kalkan duvar yap ile balanmal ve hatl kullanlarak uygulamas yaplmal, at kalkan

duvarnn devrilmesini nlemek amac ile duvar ereve ierisine alnmaldr [4](ekil 2 ).

(a) Kalkan duvarnn deme zerine serbest oturmu hali ekil 2. at kalkan duvarnn oluturulmas

(b) Kalkan duvarnn betonarme ereve ierisine alnm hali

Mmknse bacalar zel baca tulas ile yaplmaldr. Baca delii 15 x 15 cm. veya 15 cm apnda

ve knk olmaldr. Knk kullanld takdirde evresine duvarla balantl tula duvar rlmelidir. Deme ve atda ahap kiriler en az 10 cm baca duvar yzeyinden uzaklatrlmaldr. Baca duvarnda tm derzlerin iyice doldurulmasna zen gsterilmelidir. Bacalar, dam veya atnn en yksek yerinden

50 cm. daha yksek olmaldr. Bacann kolay yklmasnn nlenmesi iin baca fazla narin yaplmamaldr. Bacalar tayc duvar kalnln azaltmayacak ekilde iten yaplmaldr [7].
at seiminde mmknse parapet ve gizli atlar tercih edilmemelidir. Parapet yapmnn gerekli

olduu hallerde, at parapet duvarlar betonarme veya prekast eleman ile yaplmal, tula ile yaplan parapet duvarlarnn yklmamas iin duvar, sva teli, fiber rg ve benzeri sarglarla sarlmaldr[8].

Yapnn ykseklii ne olursa olsun ar at kullanm yapnn kendi arln, dolaysyla yapya

etkiyen deprem yklerini de arttracaktr[7]. Bu nedenle ar at uygulamasndan ve ar malzeme

kullanmndan kanlmal ve atnn yapya tam olarak balants salanmaldr. Bylece deprem ykleri altnda yap ile atnn bamsz elemanlar olarak davranmalar nlenmi
olur (ekil 3).

ekil 3. Tek katl bir yapda ar ve hafif at dzenlemeleri [7] Alak katl yaplarda toprak dolgu atya msaade edilmemelidir[7]. Yapnn tayc sisteminin temelden atya kadar ayn dzen ierisinde devam etmesi

salanmaldr. Bylece deprem etkisi altnda yap temelden atya kadar bir btn gibi hareket eder. zellikle kagir yaplarda atlarn altnda tm yapy bir kuak gibi saran hatllar kullanlmal ve

deprem kuvvetlerine kar yatayda dayanm salanmaldr[9]. ekil 4de hatl kullanlm ve kullanlmam iki yapnn 1993de Hindistanda meydana gelen deprem sonrasndaki durumlar verilmektedir.

ekil 4 Yatay bant kullanlan ve kullanlmayan yaplar

Bu hatllar at altlarnda, kap- pencere boluklarnn stlerinde ve temel stnde kullanlmakta ve yapnn btnln salamaktadr. ekil 5de yapda kullanlan hatllar ve yerleri gsterilmektedir.

ekil 5 Yapda deprem etkisine kar uygulanan hatllar [9] Deprem ykne kar zaman zaman yatayda hatl uygulamas ile beraber deyde de esnek dey hatllar kullanmak gerekebilir. Bu sayede yapnn tm elemanlar bir ereve ierisine alnarak yapnn dayanm arttrlm olur. atnn yanl kullanmndan, at arln arttracak elemanlarn atya yerletirilmesinden

kanlmaldr. at arasnda bamsz bir veya birden fazla birim mevcutsa bu birimlerin blc duvarlar atya

sabitlenmeli, duvar ular serbest braklmamaldr.

ekil 6 blc duvarlarn demeye sabitlenmesi [4] Bitiik binalarda, binalarn kat dzeyleri ve at deme seviyeleri ayn olmal, farkl

dzeylerde yaplmalar zorunlu ise, braklan derz arpmay nleyecek deerde olmaldr [10](ekil 7).

ekil 7 Bitiik binalarda yeterli aralk braklmaldr. at rtlerinin at elemanlarna sabitlenmesi tam olarak yaplmal, herhangi bir kuvvet ile

hareket etmeleri engellenmelidir. atnn deme ile balants en az 12lik yuvarlak demirlerle yaplmaldr[8]. at kaplamasnda, mmknse alaturka,marsilya gibi paral elemanlar yerine levha kaplamalar

tercih edilmelidir[8].

atda iklimsel etmenler dolays ile meydana gelebilecek tahribatlar engellenmeli, at yapsna

ve elemanlarna zarar verecek bozulmalara ve ilevlerini kaybetmelerine neden olacak etkilenmelere (at ahap elemanlarnn atdaki nem ve youma nedeni ile rmesi gibi.) meydan verilmemeli ve gerekli nlemler alnmaldr. Binalarn en kritik blgesini oluturan atlarn srekli olarak sorun kan blgeler olduklar dikkate alnrsa, bu yap blmn oluturan elemanlarn da srekli olarak kontrol edilerek gerekli yenileme ve bakmlarnn yaplmas gerekmektedir.

SONU
Yapnn dier blmlerinde olduu gibi atsnda da dikkat edilmesi gereken bir takm nemli noktalar vardr. atdaki bu tr yapmsal ya da elemansal detaylar, atnn yapda bir rt grevinin yannda yap ile btn almas gereken bir sistem olmasnn gereidir. Uygulamada yaplan basit hatalar deprem etkisi ile yapya byk hasarlar verebilecek noktaya gelebilir. at hasarlar sadece atda zarara neden olmakla kalmayp, yapnn tayc sistemini de etkileyebilmektedir. Bu nedenle yapnn tm ksmlarnda olduu gibi at yapmnda da kullanlan malzemenin cinsine, kalitesine, yapm iiliine vb. gereken nem verilmeli ve yeni gelitirilen malzemeler ve yntemler, bunlarn kullanm alanlar incelenmeli ve uygulanmaldr.

Kaynaka: [1] Hasol, D., 1993, Ansiklopedik Mimarlk Szl,Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul [2] Hardy, S., 1998, Time-Saver Details For Roof Design, New York : McGraw-Hill, [3] SDART Seattle Disaster Aid & Response Teams, 2002, Retrofitting Your House, City of Seattle Emergency Management [4] Tanaan, L., 1999, Bildiri: Deprem Gvenlii Asndan Malzeme Seimi, Seminer: Yangn ve Deprem Gvenlii Asndan Malzeme ve Tayc Sistem Seimi, 15 Aralk 1999, Seminer, TMMOB stanbul Bykkent ubesi

[5] http://seismo.ethz.ch/info/damage/roof.htm [6] Celep, Z., Kumbasar, N., 2000, Deprem Mhendisliine Giri ve Depreme Dayankl Yap Tasarm, stanbul

[7] Atlas Dergisi, Eyll 1999, Say:78, Aylk Corafya ve Keif Dergisi [8] Esiz, ., 2002, Depreme Dayankl Yaplama, naat Dnyas, Bileim Yaynclk, Nisan 2002, Syf.85 [9] Murty, C.V.R., 2003, Learning Earthquake Design and Costruction, Indian Institute of Technology Kanpur, Kanpur India, 2003-June [10] Aka, ., l, F., elik, O. C., 2001, Bildiri: Depreme Dayankl Bina Tasarm ve Uygulamas, Yap Malzemesi ve Deprem Semineri, TMMOB Mimarlar Odas stanbul Bykkent ubesi lgili web Siteleri: http://seismo.ethz.ch/info/damage/roof.htm http://www.icjonline.com/eqtips/IITK-BMTPC-EQTip14.pdf