BETONARME BNALARIN PERDELERNN DEPREM ETKSNDE DAVRANILARININ NCELENMES

Cemal EYYUBOV(*), Nee ENSOY(**) ve Yaar UUR(*)

(**)

Erciyes niversitesi, Mhendislik Fakltesi, naat Mh. Blm, Kayseri Erciyes niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, naat Mh. Ana Bilim Dal, Kayseri ZET

(*)

Bu bildiride ykc depremler sresince betonarme bina perdelerinin davrannn inceleme sonular, perdelerde yatay ve dey ykler etkisinden doan gerilme dalm zelliklerinin SAP 2000 bilgisayar program kullanlarak incelemesi ve depreme dayankl perde konstrktif dzenlemelerinin hazrlanmas sunulmutur. Anahtar kelimeler: Perde duvar, dayanm, rijitlik.

BEHAVIOUR ANALYSIS OF SHEAR WALLS IN EARTHQUAKE RESISTANT HIGH RISE REINFORCED CONCRETE BUILDINGS
ABSTRACT In this research, responses of shear walls in multi-storey buildings subjected to severe earthquakes are studied and the results obtained are generalized. The behaviour of shear walls of various geometric properties under horizontal and vertical loads is examined by using SAP 2000 program. The arrangement of shear walls is also studied in a way that the arrangement would produce higher strength and rigidity. Keywords: Shear wall, strength, rigidity. 1.GR Byk kentlerde inaat iin ayrlan yerlerin daha etkili kullanabilmesi yksek bina inaatnn yaygnlamas ile gerekletirilebilir. Bina yksekliinin artrlmas yatay deplasmann byk lde artmasna neden olmaktadr. Gerek rzgr etkisinden, gerekse

deprem etkisinden binann yatay deplasmann artmas binann kullanm artlarna uygun olarak davrann zorlatrmaktadr. Ayrca binann yatay deplasmannn artmas depreme dayanklln da negatif olarak etkilemektedir [1 ve 2]. Depreme dayankl yksek yaplarn tasarmnda yapnn rzgr ve deprem etkisinden doan yatay deplasmannn snrlandrlmasn salayan konstrktif nlemlerin alnmas gerekir. Yapnn birinci mod serbest titreim periyodu (T1>0,5s) olduunda yap, yksek yap olarak kabul edilebilir [3 ve 4]. Tayc sistemi perde duvarl olarak seerek yksek yaplarn kullanma artlar ve depreme dayankll salanabilir. Depreme dayankl yksek yaplardaki perdelerinin deprem ve rzgr etkisi altndaki davranlarnn incelenmesi ve etken kuvvetleri alp yap temeline aktarabilen perde konstrktif dzeninin hazrlanmas ve uygulamas gncel bir konudur. Bu almada; perdelerin bina plannda optimal yerletirilmesi, yatay ve dey ykler etkisi altndaki perdelerin davranlarnn incelenme sonular ve perdelerin rijitliini ve dayanmn nemli lde ykseltebilen perde konstrktif dzenleri ile ilgili hususlar yer ele alnmtr. 2. PERDELERN YIKICI DEPREMLER SRESNCE DAVRANILARININ NCELENMES Ykc depremlerin bina ve mhendislik yaplarna etkisinin mhendislik aratrmalar perde duvarl yksek betonarme binalarn deprem sresince daha az hasar grdn ortaya koymutur [1, 5, 6 ve 7]. Ancak Buhara (1976), Erzincan (1992), Adana (1998), Marmara (1999), Dzce (1999) gibi depremlerin mhendislik aratrmalar perde duvarl betonarme binalarn perdelerinde en kesitinin tamamn kapsayan atlak ve kopmalarn oluabildiini gstermitir (ekil 1 ve 2) [1 ve 8].

Perdelerde en ok rastlanan hasar tr (x) eklindeki atlaklarn olutuu hasar trdr. Eik ekme gerilmelerinden oluan bu hasar tr dikkat edilmesi gereken bir durumdur. Bu hasara ramen perdenin eilme momenti tamaya devam edebilmesi iin perde u blgelerinin iyi dzenlenmesi gerekir. Perdenin kademeli ina edilmesi durumunda, farkl zamanda dklen iki betonun ara kesitinde yeterli ban olumamasndan dolay derz ara kesitinde kayma hasar oluur [4 ve 8]. Perde duvarlarda hasarlar yapnn kat adedine gre deimektedir. Az katl binalarn perde duvarlarnda kesme atlaklar oluur. Kesme atlaklar dey ve yatay ile 45o ye yakn bir a yapar. Dey yk deerlerinin artmas ile daha dik al atlaklara da rastlanabilir. Yksek yaplarn alt katlarnn perde duvarlarnda ise eilme atlaklarna yaygn olarak rastlanr. Ayrca yksek binalarn kenar duvar cephesi boyunca alt katlarndaki perdelerinde perdenin normal kuvvet ile ar yklenmesi nedeni ile alt ucunda betonun ezilmesi ve boyuna donatlarn burkulup beton ierisinden kmas gibi hasarlara da rastlanmaktadr [1, 4, 6 ve 9]. 3. PERDELERN BNA PLANINDA YERLETRLMES Yksek binalarn plannda perdelerin her iki asal eksen dorultusunca rijitlik merkezlerinin ktle merkezi ile akacak ekilde yerletirilmesi gerekir. Bu ise ou zaman binann mimari plan tasarmn zorlatrr. Buna gre perde duvarlarda kap ve pencere boluklarnn gz nne alnmas gerekli olur. Perdelerin sismik ve rzgr yklerinin kabul edip temellere aktarabilmesini temin etmek iin perdelerdeki kap ve pencere boluklarnn kenarlarnn ek konstrktif tedbirler ile glendirilmesi gerekir. Bu ise perdelerin tasarm ve yapmn zorlatrabilir. Bu almada perde duvar elemanlarnn bina plannda bina i dizaynn etkilemeyecek ekilde yerletirilme dzeni ele verilmitir. rnek bir bina plannda perdelerin yerletirilmesi ekil 3de verilmitir. Bina plannda ekil 3de gsterildii gibi perdelerin yerletirilmesinde binann rijitlik merkezi ktle merkezi ile daha iyi bir ekilde akabilir ve bina ii dizayn perdelerin bina plannda yerletirilmesine bal olmadan yaplabilir. Ayrca belli bir kullanm sresinden sonra lkenin ve insanlarn ekonomik, kltr ve sosyal gelimesine bal olarak bina ii mimari dizaynnn yeniden dzenlenmesi gerekli olduunda bina tayc sistemini tahrip etmeden bina i dizayn yeniden yaplabilir. Bina i dizaynnda asansr ve merdiven boluklarnn bina plannn geometrik merkezinde yerletirilmesi koulu esas alndnda ekil 3bde, dier durumlarda ise ekil 3ada verilen ema uygulanabilir. Bu emalarn her ikisinde perdelerin plan kesitleri , ve + eklinde yaplmaldr. Bu yaklam ayn perde en kesit alannn binann her iki asal ekseni boyunca rijitliinin ykseltebilmesine katksnn salamak iin uygulanabilir [5 ve 8]. 4. DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMINDA UYGULANABLR PERDE KONSTRKTF DZENNN HAZIRLANMASI Yatay ve dey ykler etkisinde SAP 2000 bilgisayar program uygulanmak suretiyle yaplan perde duvarlarn gerilme analizine bal olarak, perde duvarlarn iki kenar boyunca basn ve ekme normal gerilmeleri, i ksmnda ise kayma gerilmeleri hkim olmaktadr. Ayrca ayn aratrma sonucuna gre perde duvarlar zerinde tekil ykler

uygulandnda yerde ykn etken noktasndan 0,50 m uzaklnda yerel gerilmelerin etkili olduu grlmektedir (ekil 4) [10].

ekil 3ada gsterilen kat plannda perdelerin, , , T, + eklinde yerletirilmesi perde duvarlarn rijitliini byk lde arttrr ve bylece deprem yklerinin perdelerce alnp temellere aktarlabilmesini kolaylaabilir. Merdiven boluunun planda ktle merkezine yerletirilmesi durumunda ise, merdiven boluunun yangndan korunmak iin evrelemek zorunda olduumuz duvarlarn betonarmeden yaplabilir. Bylece binann ktle merkezinde bir ekirdek tayc eleman gerekletirilebilir. Byle bir tasarm ematik olarak ekil 3bde verilmitir.

(a)

(b) ekil 4. Dey ve yatay ykn bir arada etkisi. (a) Eni 3,00 m, (b) Eni 4,00 m olan Perdeler.

Perde duvarlarn konstrktif dzeninin Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelikte verilen u ksmlarnn yerletirilmesi yaklam ile karmak hale geldii bilinmektedir [3]. Buna bal olarak bu ekilde gsterilen perdelerin konstrktif dzeni aadaki gibi verebilir. Bu konstrktif dzenlerde perde u ksmlarnn geniletilmesi yerine bu ksmlarda profil elemanlarnn kullanlmas tercih edilebilir. Burada profil elemanlar normal gerilmeyi alacak, betonarme perde ksm ise kayma gerilmesini aktaracak ekilde tasarlanmtr. Buna bal olarak dzenlenen , T, + en kesit ekline sahip perde duvarlarn konstrktif dzenleri ekil 5de verilmitir. ekil 6da ise perde duvarl binann dinamik davran modeli verilmitir.

Ayrca az katl binalarda perde st ve alt u ksmlarnda blgesel basn gerilmesinin daha fazla olmasndan dolay perdede bu ksmlarn glendirilmesi ek sarg donatlar ile de yaplabilir. ok katl betonarme perdeli bir binann dinamik karakteristikleri; 2 m(1 + i2 ) Ti = 2 EJ

(1)

i (x) = sini

x x x x Bi (cos i chi' ) Di Sh i' H H H H

= EJK1 ; FGH 2 i' = i2 1 + i2

(2)

(3) bantlar ile hesaplanacaktr [11]. Burada; (i) frekans katsays olup; birinci mod titreim iin 1= 1,88 ve ikinci mod titreimi iin 2 = 4,69 olarak alnabilir. Bi ve Di ise ekil 7de verilen diyagramdan alnacak katsaylardr. ekil 3a ve 3bde verilen emaya gre plan dzenlenen 12 katl ve perde duvarl bir binada (m=110 kN.s2/m) ve kat ykseklii (2,9 m)dir. Yukarda verilen (1) bants ve Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakkndaki Ynetmelie gre hesaplanan serbest titreim periyodu deerleri aada verilmitir. Perde geometrik karakteristikleri ise izelge 1de verilmitir.

ekil 7. Tayc Sistemin Bi ve Di Mod Katsaylar Diyagram.

ekil 3de plan verilen 12 katl rnek binann Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelie gre hesaplanan birinci mod titreim periyodu perdelerin bina planndaki yerleme zelliklerine bal olmakszn (T1=0,52 s) olmutur. Ayn binann yukarda verilen (1) bants ile hesaplanan periyodu, plan ekil 3adaki gibi olduunda birinci mod titreimde (T1 = 1,43 s), ikinci mod titreimde (T2 = 0,23 s) olmutur. Plan ekil 3bdeki gibi olduunda ise birinci mod titreimde (T1=1,2 s), ikinci mod titreimde ise (T2 = 0,2 s) olmutur. Ayrca deneysel aratrmalar gstermitir ki, ayn konstrktif zelliklere sahip binalarn llen birinci mod serbest titreiminin periyodu (T1= 0,9 ile 1,1 s) snrndadr [12]. Yine izelge 1de ekil 3a ve 3bde nerilen planlardaki perde en kesit dzenlerinin rijitliklerinin hesap sonular verilmitir. Perde rijitlii;

Ci =

1 i (4)

1, 2h h3 i = + A pi G 3EJ i (5) bants ile hesaplanmtr [11]. Burada (i); i-inci konsol perdenin ucuna yatay birim yk uygulandnda yk etkisi dorultusundaki birim yer deitirmedir. (Api); i-inci perdenin en kesit alan; (E) ve (G); perdelerin elastise ve kayma modlleri; (Ji); i-inci perdenin en kesit atalet momentidir. ekil 3ada nerilen planda perdelerin alanlarnn tm binann her iki ynnde de hesaba katlmaktadr. nerilen bu planda toplam perde alan 21,48 m2 dir. Bu binann (x) ynndeki toplam rijitlii 20 939 600 kN/m ve (y) ynndeki toplam rijitlii ise 20 939 600 kN/mdir. ekil 3bde nerilen planda ise perdelerin alanlarnn tm binann her iki ynnde de hesaba katlmaktadr. nerilen bu planda toplam perde alan 21,75 m2 dir. ekil 3bde verilen binann (x) ynndeki toplam rijitlii 26 514 290 kN/m ve (y) ynndeki toplam rijitlii ise 26 727 970 kN/mdir.
5. SONULAR

Aratrmann sonular ylece zetlenebilir: 1.) Ykc depremlerin yksek betonarme binalardaki etkisinin mhendislik aratrmas, deprem etkisinde perdelerde diyagonal ve art eklinde eleman en kesitinin tamamn kapsayan atlak ve kopmalara yaygn olarak rastlandn ortaya koymutur. Byk ounlukla perdelerin boyuna donatlarn kopma aamasnda beton ierisinden burkularak elemann beton kesiti dna kmas eklinde bir hasar karakterine rastlanmtr. Kesme karakteri yaygn olarak rastlanan diyagonal ve art eklindeki atlaklarn yan sra, perdelerin st ve alt demeye temas ettii ksmlarnda da ezilme karakterli hasarlara da rastlanmtr.

2.) Depreme dayankl betonarme binalarn tayc sistemlerinin tasarm rneklerinin mhendislik aratrmas, aadaki iki yanl uygulamann yapldn ortaya koymutur: Bina plannda betonarme perdelerin en kesitinin byk rijitlikli eksenlerinin binann ancak bir dorultusunda yer almas, dier dorultuda ise kk rijitlie sahip yn zere yer almas rastlanan bir tasarm hatasdr. Erzincan depreminde byle tasarm hatal betonarme binalarn perde duvarlarnda ciddi hasarlar olutuu gzlenmitir. Betonarme yksek binalarn plan dizaynnda perdeleri bina i plan dizaynna bal olarak, ou zaman bina plannda l alanlar olarak (merdiven ve asansr boluklar gibi) nitelendirilen yerleri evreleyen duvarlar zere yerletirilmesi yine yaygn olarak rastlanan bir tasarm hatasdr. 3.) rnek bir binaya ait planda perdelerin optimal olarak yerletirilme emalar, ekil 3a ve 3bde sunulmutur. Bu plan dzenlemesinde perdelerin rijitlik merkezinin binann ktle merkezine en yakn olarak yerletirilebilmesine zen gsterilmitir. Burada iki uygulanabilir plan dzenlemesi verilmitir. Birincisinde (ekil 3a) perde en kesitleri bina plannda niform olarak datlmaya allmtr. Bu durumda binann mimari plan gerektiinde esnek olarak istenilen ynde deitirilebilir. Merdiven ya da asansr boluklar gibi bina ii l alanlar bina ierisinde bamsz olarak istenilen bo alanlara ya da bina dna karlabilir. Perdeler pencere ve kap boluklarnn yerletirilmesine engel olmaz. kincisinde ise (ekil 3b) merdiven ya da asansr boluu bina plannn ktle merkezine yerletirilmesine allmtr. 4.) Ykseklii 2,90 m, kalnl 0,25 m olan ve eni 0,75 m, 1,00 m, 1,25 m, 1,75 m, 2,50 m, 3,00 m ve 4,00 m olan rneklerin; yatay ve dey yklerin birlikte ve ayr ayr etkisinde; SAP 2000 program kullanlarak yaplan gerilme ve ekil deitirme analizi aadaki u sonular vermitir. rneklerin st ucunda, yatay yk etkisinden bir dey kenarnda ekme dier kenarnda ise basn gerilmesi olumaktadr. Ykn uygulanma noktasnda ise blgesel basn gerilmesi daha etkili olmaktadr. Ykn uygulanma noktasnda oluan basn gerilmesi 0,50m yarapnda bir yarm dairelik alann kapsamaktadr. Bu alanda ekme gerilmesi beklendii durumlarda basn gerilmesi etkili olmutur. Ykn uygulanma yerinde basn gerilmesinin etkidii alan rnein geometrik llerine bal olmamaktadr. Dey yk etkisinde her hangi bir noktada dey ynde basn, yatay ynde ise ekme gerilmesi etkili olmaktadr. 5.) Perdelerin dayanmn artrmak iin oluturulan perde u blgeleri, binann mimari i plann bozabilir ve ara duvarlarn yerletirilmesini zorlatrabilir. U blgeler perde donatsnn dzenlemesini ve perdenin bina ykseklii boyunca srekliliinin dzenlenmesini karma bir duruma getirir ve yapm tekniinde ek maliyet gerektiren ek ilerin yaplmasna neden olabilir. Yksek yaplarn perde duvarlarnn konstrktif dzenlerinin sadeletirilmesi gncel bir neme sahiptir. Bu dorultuda hazrlanan perde rneklerine ait konstrktif dzenler ekil 5de verilmitir. 6.) Esas titreim modunun periyodu (T1 > 0,4 s) olan yksek binalarn perdelerinin geometrik lleri, beton snfnn seilmesi ve donatlarnn yerletirilmesi Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakkndaki Ynetmelik esas alnarak yaplmaldr. Perde duvarn geometrik dzeni ise ekil 5de verilen , +, L gibi ekillerde yaplmaldr.

Perde u blgeleri yerine ise perde u ksmlarnda I ve [ profillerinden oluan ek rijit donatlar yaplabilir. Bu ek profiller bina temelinden atsna kadar bina yksekliince srekli olarak yaplmaldr. Perdelerde oluan eilme momenti ve beton kesiti ile aktarlmas koulu esas alnarak perde konstrktif dzenlemesi yaplmaldr. Perde zerine kiri veya tekil yk oluturacak bir yap eleman oturtulursa oturtulduu yer ek hasr donats ile iki sral olarak donatmak gerekir.
KAYNAKLAR

[1] Eyyubov, C., Binalarn Depreme Dayankl, Bak, Azerbaycan Devlet Yaynevi, Bak, 1978. [2] Fintel, M., Quake Lesson From Manaqua Rivise, Concrete Building Desing, Civil Engineering, 43, 8, 1973. [3] Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk ve skn Bakanl, Ankara, 1998. [4] Eyyubov, C. ve Bakalar, Kire Tayla Yaplm Tayc Duvarlarn Dey ve Yatay Yklerin Etkisi Altndaki Davranlarnn Aratrlmas, Beinci Uluslararas naat Mhendisliinde Gelimeler Kongresi, stanbul, 2002 [5] Eyyubov, C., Karkas Bina Perde Duvarlar, ile Karkas Elemanlarnn Birlikte almasnn Deneysel Aratrmas, 1978. [6] ztrk, T., Binalarda Yatay Ykleri Tayan Betonarme Perdelerin n Boyutlarnn Tayini, naat Mhendisliinde Gelimeler, III. Teknik Kongre, Orta Dou Teknik niversitesi, Ankara, 15-16 Eyll,1997. [7] Polyakov, S.V., Bobrov, F.V. ve dierleri, Depreme Dayankl Binalarn Tasarm, Moskov 1971. Korinski, .L., Pavlk, V.S., Bina ve Mhendislik Yaplarna Etken Sismik Yklerin Hesaplanmasna neriler, Moskov, 1962. [8] Celep, Z., Kumbasar, N., Deprem Mhendisliine Giri ve Depreme Dayankl Yap Tasarm, T naat Fakltesi, stanbul, 2000. [9] Baylke, N., Depremde Hasar Gren Yaplarn Onarm ve Glendirilmesi, naat Mhendisleri Odas zmir ubesi, 1990. [10] ensoy, N., Depreme Dayankl Yksek Betonarme Binalarn Perde Duvarlarnn ekil Deitirme ve Gerilme Analizi, Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi, Kayseri, 2005. [11] Korinski, .L., Pavlk, V.S., Bina ve Mhendislik Yaplarna Etken Sismik Yklerin Hesaplanmasna neriler, Moskov, 1962. [12] Ylmaz, C., Eyyubov, C. ve dierleri, Yap Gvenliinin Sismik Verilere Bal Olarak Aratrlmas, 5. naat Mhendisliinde Gelimeler Uluslararas Kongresi, stanbul, 2002.