Türkiye'de Gazetecilik Ve Bilim İletişimi

TRKYEDE GAZETECLK VE BLM LETM
YAPISAL ZELLKLER SORUNLAR VE ZM NERLER
rfan Erdoan
ANKARA Kasm 2007
rfan Erdoan Trkiyede Gazetecilik ve Bilim letiimi
Genel Yayn ve Datm Gazi niversitesi letiim Fakltesi, 2007 G. . letiim Aratrmalar Merkezi, 2007 Krknc Yl Kitapl No: 7 Tm Haklar Sakldr ISBN: 978-975-507-222-8 1. Bask, Kasm 2007 Kapak Tasarm Ruhdan Uzun Sayfa dzeni ve Dizgi rfan Erdoan Bask Pozitif Matbaaclk amlca Mah. Anadolu Bulv. 12. sokak 10/16 Yenimahalle, Ankara. Tel: (312) 397 0031
iii
NDEKLER
BLM I: GR............................................................................. 9 ARATIRMA KONUSU, SORUN VE AMALAR ....................... 9 YAPISAL VE TARHSEL BALAM .......................................... 12 Basn: rgtsel ve eriksel Yap ..................................... 12 Basn ve Bilim letiimi .................................................... 18 Trkiyede Basn: rgtsel Yap ...................................... 27 Trkiyede Basn: eriksel Yap ...................................... 72 LGL NCELEMELER VE GENEL BLGLER ...................... 84 Trkiye Dndaki ncelemeler.......................................... 84 Trkiyedeki ncelemeler.................................................. 91 BLM II: YNTEM ................................................................ 111 KAPSAM ................................................................................. 111 KAYNAKLAR, ERM VE VER TOPLAMA.......................... 112 KURAMSAL VE LEVSEL TANIMLAMALAR VE ANKETN BMLENDRLMES ......................... 121 VER KODLAMA VE DEERLENDRME............................. 126 GVENRLK, GEERLLK VE SINIRLILIKLAR................ 128
iv BLM III: BULGULAR...........................................................133 GAZETELERN GENEL YAPISIYLA LGL BULGULAR .........................................................133 Kurulu Tarihi .................................................................134 Kuruluun Tr ...............................................................135 Sahiplik, Ortaklk ve Sermaye Yaps .............................136 Genel Ekonomik Durum..................................................154 Tiraj .................................................................................155 Gazete Ekleri ...................................................................160 Teknik Olanaklar: Tr, Say ve Yeterlilii ......................161 Gazetelerin Datm Alanlar ..........................................176 Gazete Datmnn Nasl Yapld ................................177 Gazetede alan Personel ..............................................179 Ynetici Kadronun Eitimi .............................................183 Profesyonel Kadro Olmamasnn Nedenleri....................185 BLM LETM KADROSUNUN TEMEL DOASIYLA LGL BULGULAR .........................................................188 BLM LETM RETMYLE LGL BULGULAR ...........197 BLM IV: SONU VE NERLER .......................................217 GAZETELERN GENEL YAPISI .............................................218 BLM LETM KADROSU .................................................247 BLM LETMNN RETM.............................................249 ZM NERLER ZERNE .............................................256 KAYNAKA.................................................................................263
NSZ Bu aratrma kitle iletiiminin sorunlaryla ilgili olarak dnlen bir dizi projenin ilki olarak tasarland. Tasarmn hazrlanmas, uygulanmas, verilerin kodlanp ilenmesi, analizlerin yaplmas, bulgularn bir rapor haline getirilerek kullanma sunulmasna kadar btn aamalarda aratrma iin maddi olanaklar TBTAK tarafndan salanmtr. Bilimsel giriimleri destekleyerek Trkiyede bilimin gelimesine yardm eden TBTAKtaki karar vericilere ve sorularmza itenlikle ve zveriyle yant veren SOBAG personeline ve zellikle Aydoan Karsa teekkr ederim. Aratrmada ciddi yardmlar olan Do. Dr. Kemal naldan balayarak, Yard. Do. Dr. Ali Bayraktarolu, aratrma grevlileri Aytl Tamer, Hakan Aydn, Yard. Do. Dr. Esra Kelolu-ler, Yard. Do. Dr. Ruhdan Uzun, yksek lisans rencisi Gl Keelioluna ve yardm eden tm rencilerime teekkr ederim. Gazi niversitesi letiim Fakltesi Dekan Prof. Dr. Korkmaz Alemdara, aratrmay bandan beri destekledii ve aratrmann gelitirilmi eklini 40. yl kitapl iin dnd iin teekkr ederim. Korkmaz Alemdar olmakszn bu aratrma projesi gerekleemezdi. Kayseri Bykehir Belediyesine ve zellikle Bakan Mehmet zhasekiye bu aratrmann baslmasna mali destek salayarak faydal bilginin retimine katkda bulunduklar iin Teekkr ederim. Elinizdeki kitap, TBTAKa verilen raporun yeni verilerin ve bilgilerin eklenmesiyle nemli lde geniletilmi ve yeniden dzenlenmi biimidir. Prof. Dr. rfan Erdoan
vi
Avrupa Birliinin ve onun bunun peinde koanlara, lke zenginliklerini karlar iin be paraya satanlara, insanmzn geleceini ipotek altna alanlara, post-modernlik, bilgi toplumu ve akll iaretler ile bu soyguna ve alalmla katlanlara bir hatrlatma:
Efendiler, Avrupa'nn btn ilerlemesine, ykselmesine ve medenilemesine karlk, Trkiye tam tersine gerilemi ve d vadisine yuvarlanadurmutur. Artk vaziyeti dzeltmek iin, mutlaka Avrupa'dan nasihat almak, btn ileri Avrupa'nn emellerine gre uygun yapmak, yrmek, btn dersleri Avrupa'dan almak gibi bir takm zihniyetler belirdi. Halbuki, hangi istiklal vardr ki ecnebilerin nasihatiyle, ecnebilerin planlaryla ykseltilebilsin? Tarih byle bir hadiseyi kaydetmemitir.
Gazi Mustafa Kemal

6 Mart 1922
vii
ZET
Bu proje Trkiyede gazeteciliin rgtsel ve ieriksel yapsn bilim iletiimi balamnda incelemek iin tasarland. Aratrmann yaplmasndaki temel gereke, Trkiyede bilim iletiimi hakknda esas bilgileri sunan bir almann olmamas ve bu konuda bilgiler toplayp deerlendirerek temel bir bilgi taban oluturma, ilgili taraflarn kullanm iin hazr tutma ve ayn zamanda, sonraki incelemeler iin temel hazrlama gereksinimidir. almann aratrma nfusu Trkiyedeki gnlk gazetelerin sahipleri/yneticileri olarak belirlendi. Veri toplamak iin ulalabilen tm nfus kullanld. Gerekli veriler e-posta, faks ve yz yze iletiim yoluyla anket uygulayarak topland. Aratrmann nde gelen bulgularna gre (a) yaygn basn kendi irketleri ve gnlk pratikleri hakknda bilgi verme niyetine sahip deiller, dolaysyla enformasyonu toplamann tek yolu bu gazetelerin ieriine bakmak olmutur (ki bu ierik de bu gazetelerin sayfalarna bilim iletiimiyle ilgili materyal koyduklarn, fakat bu materyalleri bilimsel enformasyon olarak nitelemenin zor olduunu gstermektedir), nk materyallerin ou gncel promosyon materyalleri gibi grnmektedir; (b) hemen hemen tm yerel gazeteler bymeleri iin gerekli olan materyal, retim ve profesyonel kadro olanaklarndan yoksunlar; (c) yerel gazetelerin ou baz bilimle ilikili enformasyonu gnlk olarak sunmaktadr; (d) bilim ile ilgili ieriin retimin tarz ve ilikileri, var olan pratikleri daha iyi anlamak ve gazetecilikte uygun bilimsel iletiim ve iletiim politikasnn kurulmas iin derinlemesine incelenmelidir.
BLM I GR
ARATIRMA KONUSU, SORUN VE AMALAR
Kitle iletiim aralar, zellikle gazeteler lkenin kltr, ekonomi ve siyasal hayatyla ilgili nemli toplumsal kurumlardr. Bu kurumlarla ilgili bilgilerin toplanmas, bunlarn deerlendirilmesi, kuramsal yaplara bunlarn btnletirilmesi ve bylece kuramsal aklamalarla bu kurumlarn belli koullardaki doasnn anlalmas akademik balamda olduka nemlidir. Bu nem ayn zamanda, medyayla ilgili toplumsal politikalarn belirlenmesi, sorunlarn anlalmas ve geerli zm nerilerinin getirilmesinde de kendini gsterir. Dolaysyla hem akademik hem de ynetimsel balamlarda veri toplama ve deerlendirme, zlce aratrma yapma kanlmaz olmaktadr. Trkiyede gazetecilik zerine yaplan aratrmalar giderek artmaktadr, fakat gazetecilikte bilim iletiimi konusunda temeli oluturacak yaplm bir alma yaplmam bulunmaktadr. Bu almann konusu, zellikle ABDde medyasnda uzun zamandan beri olan ve Trkiyede de yapld halde imdiye kadar pek nem verilmeyen bilim iletiiminin, Trkiyede gazeteciliin yaps ve bilim iletiiminin bu yap iinde yerinin incelenmesini iermektedir.
10
Giri
Bu aratrma bilimsel ve ynetimsel balamlarda, aadaki amalara, olas fayda ve sonulara sahiptir: Bilim haberlerinin retim biimleri, bu kurulularn sermaye ve ortaklk yaplar, altyap koullar mali yaplar, profesyonel kadrolar gibi yapsal zellikleri ile ilikilidir. Bu nedenle bu kurulularn, bilim iletiimi balamnda bir envanterinin oluturulmas, bilim gazetecilii ile ilgili yaplacak almalar iin temel bilgileri salayacaktr. Bilim gazetecilii ile ilgili imkanlarn tannmas programlarn oluturulmasnda temel tekil edecektir. Aratrma bu gne kadar ciddi verilere dayandrlamayan Trkiyede gazeteciliin yapsn ortaya karacak, bu yolla bu alanda almak isteyenlere temel tekil edecektir. Trkiyede gazeteciliin iinde bulunduu koullar tanmlamak bu alanda gereksinimlerin tespiti ile birlikte yeni projeleri imkanl klacaktr. Bu alma gazetecilik alannda lisans st almalar iinde temel veri kayna olacaktr. Bu alanda yaplan almalar bu tr almalarn stne ina edilecektir. Bugne kadar basnn rgt ve sermaye yaps, retim sreleri ile ilgili aratrma ve bilgi yetersizlii, konu ile ilgili salkl kamusal politikalarn oluturulmasna izin vermemitir alma hem basnn nicel ve nitel zelliklerinin tespiti hem de bu alma iinde oluacak veri tabannn bu alanda politika gelitirecek kurum ve kurulular, aratrmaclar iin bir tr envanter ieren bir kaynak esere dntrlecektir.
Aratrma konusu, sorun ve amalar
11
Trkiyede yayn kurulularnn yaplar hakknda salkl bir veritaban da yoktur. Bu alma TBTAK tarafndan yrtlecek Bilim letiimi almalarna bu balamda ilk balangc oluturacaktr. Yerel basnn nicel bilgilerinin ve aratrma verilerinden analiz ile elde edilen bulgularn bir kitap iinde toplanmasyla bu alanda kaynak eser yaratlacaktr. Yukardaki ve kuramsal tartma ve ilgili incelemelerde ayrntlandrlan gerekelerle belirlenen aratrma konusu, amac, fayda ve sonulara bal olarak tasarlanan aratrmada aadaki sorunlar zerinde duruldu: 1. Gazetelerin genel yaps: irketin tr, ortaklk ve sermaye yaps, retimden datma kadar olan rn retimi aamalarnda var olan teknik olanaklar, gazetenin periyodu, tiraj, nerelere ve nasl datld, alan personel ve personelin nitelii gibi faktrler belirlendi. 2. Bilim iletiimi kadrosunun temel doas: Bilim haberleri reten kadronun varl veya yokluu, bunun nedenleri, varsa says, uzmanl ve eitim durumu saptand. 3. Bilim iletiimi retiminin temel doas: Gazetelerin bilim iletiimine ne kadar yer verdii ve nedenleri, hizmeti nasl verdii, bilim eki hazrlamas veya hazrlamamasnn nedeni, bilim haberine kimin nasl karar verdii, bilim iletiiminde zerinde durulan konular ve haber kaynaklar belirlendi.
12
Giri
YAPISAL VE TARHSEL BALAM Bu blmde aratrmann ele ald konu, yapsal ve tarihsel balamlar iinde ele alnarak ayrntl olarak tartld. Bu tartmann yaklam tarzyla aratrmaya kuramsal bir ereve izildi. letiim, insann fiziksel, psikolojik ve toplumsal varln srdrmesinin zorunlu kouludur. letiimin yokluu insann ve toplumun yokluu demektir. nsan kendi fiziksel, psikolojik ve toplumsal varln eitli rgtl yaplar iinde ve o yaplardan geerek gerekletirir. Birey, pozitivist-oulcularn, postmodern kltrelcilerin iddialarnn aksine atomlam zgr esiz teklii anlatmaz. Birey, sokakta yryen biridir; evdeki baba veya anne; okuldaki renci veya retmen; i yerindeki mdr veya ii/memur; sper marketteki satc ve mteri; parlamento ve KTler gibi kamu kurumlarnda kamu zenginliklerini/ kaynaklarn belli amalar dorultusunda kullanan kiidir. nsan iletiimi aileden uluslararas firmalara kadar deien ve eitli younlukta rgtlenmi sosyal, ekonomik ve kltrel yaplarda olmaktadr.
Basn: rgtsel ve eriksel Yap nsan kendi yaamn rgtl yaplardaki pratiklerden geerek retirken, bunu gelitirdii aralarla yapar. Bu aralardan g ilikilerinin en btnleik paras olanlarn banda kitle iletiimi aralar denen ynetimsel aralar gelir. Toplumda retim biimi ve ilikileriyle birlikte ynetim ve
13
mcadele iin gelitirilen ve kullanlan iletiim aralar arasnda, geleneksel kitle iletiimi dendiinde, ncelikle basn teknolojisi ve bunun rn gazeteler akla gelir. Basnn geliimi ve kitle iletiim arac olarak kullanm ekonomik gc elde etmi, fakat siyasal gten mahrum braklm burjuvalarn egemen siyasal sisteme kar zellikle demokrasi ve zgrlk erevesi iinde mcadelesinin en popler silah biiminde nmze kar. Bu nedenle ki, rnein, basn drdnc g olarak nitelendirilir. lk gazeteler bu karakteri nedeniyle burjuva sermayesinin kendi kar iin feodal sistemin devletine kar mcadele veren drdnc g olarak sunulur. Basnn (zellikle gazetelerin) yapsal gelimesi, rgtlenme balamnda, sadece baz parti gazeteleri ve resmi gazeteler dnda tmyle zel teebbs biimi iinde olmutur. Mlkiyet yaps tek sahiplikten ulus ii oligopollere ve uluslararas dev basn/medya tekellerine dnm ynnde zenginlemitir. Teknolojik bakmdan gelimesi yeniliklerin kmasna bal olarak seyretmitir. deolojik bakmdan gelimesi, egemen ideolojinin ve pazar mekanizmasnn satn yapan aralar olarak biimlenmesi eklinde olmutur (McChesney, 1999; Alemdar, 1999; Chomsky ve Herman, 2004: Bagdikian, 1997). Benzer gelimelerin olduu Trkiyede de basn sermayesi eitli yasal ve byk olaslkla yasa d yollarla dier medya ve endstrilerde yatrm yapan byk sermaye ve tekel kurma biiminde almaktadr. Yerel basn ise marjinal bir durumda devam etmektedir (Erdoan, 2005:287, 288). Basnda yapsal gelimeler srasnda, ayn zamanda, teknolojik aralarn araclyla yaplan ynetimsel iletiimde, rn/ierik retme, oaltma ve datmada yer ve zaman
14
Giri
kstlamalar byk lde ortadan kaldrlmtr. Kitle iletiim rgtlerinin dnyann her yerindeki olaylar gzden geirme ve bunlar arasndan seme olaslklar artmtr. En nemlisi, teknolojik ve yapsal rgtlenme biimlerindeki gelimeler sonucunda, kamu kurumlar ve zel irketlerin, iletiimin ieriinden geerek bilin ve davran ynetimi iinde, kitle iletiim aralarn kullanarak geni kitlelere ulama kolayln elde etmitir. Bylece ynetenler ve ynetilenler arasndaki g dengesizlii ok daha derinlemitir. Tm bu deiikliklere ramen, hem egemen akademik evrelerde hem de medya profesyonelleri arasnda basn, dnyada gnlk pratikleriyle bir yandan kendini var eden pazar kendi varln yeniden retirken, bu yeniden rettii bir yana braklmakta ve daha kts, bilim iletiimi dahil tm rettikleri topluma bildirme, haber verme, halka hizmet olarak sunulmaktadr. Bu tr yaklamlar iletiim srecini, iinde yaanlan toplumsal sistemin meru bir paras olarak alglayan, egemenlik yapsn yanstan ve destekleyen akademik giriimlerden bir rahatszlk veya tedirginlik duymayan ve genel olarak toplum kurumlarnn ve iletiim yaplarnn daha grevsel olarak almasn amalayan kuramsal aklamalardan olumaktadr. Bu balamda Durkheim, Dewey, Parks, Cooley, Mead, Carey, Grossberg, Fiske, Blumler, Gerbner, Grossberg, Becker, Greenberg, Bagdikian, Comstock ve Tunstall gibi pek ok kii tarafndan srdrlen liberal oulcu ve medyay eletiren aklamalar bulunmaktadr. Bunlarn yannda, Weber, Simmels ve Smelser'in "atma zm" yaklamlar; Comte, Lasswell, Schramm, Lerner, Pool, Pye, De Fleur, Ball-Rokeach, Bauer, Katz, Festiger, Greenberg, Lang ve Journalism Quarterly'nin
15
ortaya koyduu ana akm yaklamlar vardr. Ayrca, Darwin'in rekabetiliinden ve Mosca, Pareto ve Michels'den 1980'lerde Reaganomics, Thacherism ve onlarn uzantlar yeni sa yaklamlar ve burjuva devrimleri sonras siyasal egemenlikten yoksun braklan Hristiyan ve slam yaradl kuramlarnn burjuva teknolojisini kullanarak pazar ideolojisi ve kltrel pratiklerini eletiren yaklamlar da bulunmaktadr. Tm bu yaklamlar idealist felsefeye dayanan birinci grup aklamalar olutururlar. kinci grup yaklamlar, egemen toplumsal yapnn ilevselliinin doasn ve temel felsefesini soruturan; popler iletiim aknn sistemin merulatrlmas, glendirilmesi ve yeniden retilmesi ynnde biimlendii ve kullanld zerine eilen; tekelci/oligopolist mlkiyet ilikileri yapsnn nasl sermayenin karlar merkezi etrafnda dndn aratran; i koullar ve cret politikalar zerinde duran; hareket noktas olarak insann temel ihtiyalarndan balayan ve demokratik bir yapya doru bir deiimi aratran yaklamlardr. Bu yaklamlarn ncleri D. Smythe, H. Schiller, N. Chomsky, A. Mattelart, R. Williams, N. Garnham gibi aydnlardr. 1990'larda Marksist ve Marksist ynelimli aratrmalarda J. Wasko, D.J. Slack, M. Schudson, V. Mosco, D. Schiller, D. Morley, T. Varis, J. Curran, H. Hardt, C. Sparks, P. Golding, S. Hall, O. Boyd-Barret ve G. Murdock gibi isimler n plana karlar. Yapyla ilgili en youn tartmalar, tekel konusu yannda, tekel konusunu da ieren, mlkiyet yaps, i koullar, i ilikileri ve rn ieriinin belirlenmesinde mlkiyetin ald yer zerinde olmutur ve olmaktadr. Bu balamda, Pozitivistdeneyci okulun 20. yzyln balarndan beri ortaya att ana tartmaya gre ada irketlerde denetim sahiplikten
16
Giri
ayrlmtr, dolaysyla, basnn ieriinin belirlenmesinde veya gazeteciler zerinde kontrol uygulanmasnda artk patron kontrolnden bahsedilemez. Bu konu kinci Dnya Savandan sonra nde gelen Galbrait, Parsons, Merton, Shills, Bell ve Huntington gibi Amerikan toplumbilimcileri tarafndan ayrntl olarak incelenmitir. Denetimin sahiplikten artan bir ekilde ayrld grn savunan yapsal ilevselci yaklama gre, irketler byyp yeni kaynaklar bulmak iin darya gzn evirince meru paydalarn says giderek artmtr. Bunun sonucu, bir kurucunun veya bir ailenin paylarnn ounluunu tuttuu geleneksel irket yapsnn yerini, kaynaklarn kullanlmas zerinde etkili bir denetim iin yeterli temel salamayan kk sahiplikler halinde blnen paylarn oluturduu bir yap almtr. Buna ek olarak, byk irketlerin iletme denetimi yeni elit profesyonellerin eline gemitir. Bylece, irketlerin gnlk ileyiini yrten ve denetleyen maal yneticiler, ynetim aralar zerindeki egemenlii ele geirmiler, dolaysyla, gnmz irketinin denetimi retim aralarnn sahipliinden geerek olmamaktadr. Yapsal ilevselci ve/veya pozitivist-deneyci yaklamlarn bu tartmas ilk bakta akla yatkn grnr. Fakat bu gr desteklemek iin sunulan deneyci kantlar hem ikna edici deildir hem de ok ak deildir. Kuramsal ina, dnsel biimlendirme ve yorumlama sorunlar zerine tartmalar devam etmektedir. letiim endstrisi teki sektrlerden de daha az kant ve destek sunarlar. Sahipliin yaps ya da bu yapnn denetim dzeyine ilikisi hakknda kapsaml bir aklama ve inceleme yoktur. Denetimin sahiplikten ayrld ne srlen irketler arasnda bile sahip yatrmc a henz son bulmamtr: 16. ve 17.
17
yzyllarda ilk basn kurulularnda, gazete haberini toplayan, dzenleyen, yazan, basm ve datmn yapan ou kez gazete sahibiydi; dolaysyla, ierie bal olarak denetim sz konusu deildi, nk mlkiyet sahibi retimin ieriini dorudan belirleyendi. Bu sahiplik aile irketi biimine dntnde de bu tr denetim devam etmitir. Ardndan irketlerin bymesi ve i blmnn artmasyla gazetecilik iini yapan emeki profesyoneller ve st ynetimi oluturan profesyonel yneticiler kmaya balamtr. Bunu dev iletiim irketlerinin olumasyla birlikte sahipliin zellikle gnlk ilerin yrtlmesi srasnda ynetimsel karar verme ve yrtme iinden uzaklamas takip etmitir. Buna ramen, Trkiye dahil dnyann her yerinde nde gelen iletiim irketleri ann bir ounda, kurucu aileden olanlar ou kez gazetenin egemen politikasnda belirleyici paya sahiptir. Bir ok durumda bu kiiler st ynetimi, dolaysyla rgt politikasnn doasnn biimlenmesinde egemenlii ellerinde tutarlar. Bu durum, bu kiilere irketin genel politikas ve bu politikann gnlk uygulamas zerinde nemli bir denetim olana verir. Buna ek olarak, geni firmalardaki pay sahipliinin artan bir ekilde birbirinden izole olmu kiiler kitlesi arasnda dald grnn aksine, egemen finans kurumlarnn (zellikle bankalarn) ve teki byk irketlerin elinde toplanmaktadr. zel hisse sahiplerinin ounun genel pasifliiyle karlatrldnda, rgtsel yatrmclar yatrm yaptklar irketlerin ynetimine ve ilerine daha ok karrlar. Hisseleri yeterli bir miktarda yada stratejik nemde olan bir rgtsel yatrmc, firmann ynetim kurulunda temsilciye de sahiptir. Ksaca, retim aralarna sahip olanlar hala retim ve datmn ana sreleri zerinde dorudan
18
Giri
denetim uygularlar. Ama bu durum, retim aralarna sahip olanlarn ne derecede uyumlu bir grup oluturduu sorusuna yant getirmez. Bu soruyla ilgili kant da azdr. Fakat sahipliin tekellemesi, giderek artan birbirine kenetli irket paydal ve ynetimdeki etkinlik, eitli sanayi ve finans kapital sektrleri arasndaki kar ball ve ortakl denetimin kimin ve ne iin yapldnn gl gstergeleridir. Var olan aratrmalar sadece kaynak tahsisatnn ana sreleri zerindeki denetimin hala nemli derecede sahipliine balln deil, ayn zamanda sahip olan grubun grlebilir ortak karlaryla tehis edilebilir bir kapitalist snf oluturmaya devam ettiini ortaya koyar (Erdoan ve Alemdar, 2005).
Basn ve Bilim letiimi nsann rgtl yaamn oluturmas, srdrmesi ve deitirmesinin zorunlu koullarndan bir olan iletiimin basn rnnde (gazetede) ald biim ynetimsel iletiimdir. Ynetimsellik gazetenin ieriinde enformasyon, haber veya bilgi olarak nitelenin ileviyle ilikilidir. Bu ilevsellik de rnn paketlenmi yknden geerek bili ve bilin ynetimi iine der. Gazete yoluyla yaplan ynetimsel iletiimin egemen karakteri haber, bilgi, enformasyon ve elence gibi isimler altnda kitleler arasnda siyasal ve ekonomik yaplara ilevsel olan cehaletin yeniden retilmesi, cehalete bilgilik taslatmak ve bu tr bilgiliin destekledii ilikiler yapsn srdren pratikleri yapmaya gnll katlma salama biimindedir.
19
Bilgi yoktan var olmaz ve kendiliinden oluup ortalkta, kamusal alanda veya iletiim medyasnda zgrce dolamaz. Bilgi insan tarafndan retilir. Bu retim de rgtl yaplarda, g ve kar ilikileri iinde, gcn belirledii amalara uygun olarak yaplr. Dolaysyla, bilgi mlkiyet yapsnn ve ilikilerinin btnleik bir parasdr. Pazar deeri olan bilgi emtiadr ve alnp satlr; dolaysyla hibir iletiim medyasnda bedava dolama sunulmaz. Baz bilgiler (rnein teknolojik ara reten aralarla ilgili bilgiler, sava teknolojileriyle ilgili bilgiler) stratejik deerleri nedeniyle asla pazara sunulmaz. Bu tr bilgiler ve dier baz bilgiler pazara ancak kontrol mekanizmalar kurulduktan sonra sunulur. Tm bu bilgiler ilgili ynetimsel yapnn kullanmas iin ilevseldir ve bu yap dnda dolama sokulmaz. Bu tr ynetimsel bilgi bilimin, teknolojinin, teknolojik yaplarn kendini gelitirmesinde kendilerinin kullandklar bilgidir. Dolaysyla, rgtl yaamn yeniden retiminde bu tr bilgiler ynetim iin retilen ve ynetim iin ynetenler tarafndan tketilen/kullanlan bilgilerdir. Cehaletin yeniden retilmesi iin retilen, zellikle teknolojiyle araclanm kitle iletiim aralaryla retilen, datlan ve tketilen bilgiler, yneten glerin kendileri iin rettikleri ve kullandklar bilgiler kadar deerlidir; nk cretli/maal serbest kleliin yeniden retilmesi insanlarn kendilerini zgr sanmasna ve klelik koullarna gnll katlmasna baldr; aksi taktirde demokrasi imaj satan devletler sadece polis ve i yerindeki bask ile uzun sre ynetim iinde ciddi zorluklar ekeceklerdir (Toplumlarn ynetimi o toplumu oluturan materyal retim tarz ve ilikileri zerine ina edilir; bili/ideoloji zerine deil. Bili/ideolojiyle
20
Giri
kurulan ve srdrlen insann beyni zerindeki egemenlik bu materyal inann desteklenmesini salar). Egemenlik ayn zamanda kendine kar mcadeleyi de retirken, bu retimi de kontrol etmeye ve ynlendirmeye alr. Kalcl bu ynetimdeki baarsna baldr. zlce, toplumlarn ynetimi yukarda tartlan iki tr bilginin retiminden, datmndan ve tketiminden geerek desteklenmektedir. Gazetelerde sunulan bilim iletiiminin egemen karakteri siyasal, ekonomik ve kltrel pazarlar iin ilevsel olan bililer yaratma biiminde olacaktr. Bunun bir anlam da, teknolojiyle araclanm kitle iletiim aralaryla dolama sokulan bilgilerin toplumlar enformasyon ana veya bilgi toplumuna ulatraca iddias, cehaletin yeniden retilmesinin ve cehaletin bilgilik taslamasnn btnleik bir parasdr. Ayn zamanda, basnn rgtlenmesi ve ierik biimlenmesiyle ilgili olarak belirtilen kuramsal aklamalar nda baklrsa, bilim iletiimi gibi bir konuyu gazetelerde yer vermeyi dnmek, gazetecinin ve basn ynetenlerin aklna ok az gelir; gelse bile, gazetede ierik olarak yer verme konusunda en son dnecei bilim iletiimi olur. Bu durum, egemen bir ynelimdir. Fakat serbest dolamda olan bilimsel bilginin zel ekilleri, marjinal de olsa, gazetelerde grnmesi daha ilk gazetelerden itibaren vardr. Fakat gelimesi, basnn bu raporda tartlan egemen doas nedeniyle, ancak endstriyel yaplarn ve bu yaplarn rnlerinin pazarlanmas, promosyonu, reklam ve imajlar yaratma gereksinimi erevesi iine kertilmesi biiminde olmutur: Dnyada ve Trkiyede gazeteler ilk ktklarndan bu yana, bilerek veya bilmeyerek,
21
sayfalarnda bilim iletiimine yer verilmitir. ounlukla haber olarak sunulan ve ou kez promosyon ve gizli veya ak reklam biimindeki bilim iletiimi son zamanlarda bilgisayar teknolojilerinin gelimesi ve bu dier teknolojik yaplarn rnlerinin dnya pazarnda yaygnlnn salanmas gereksinimlerinin artyla giderek yaygnlamaya balamtr. Bylece, bilim iletiimi veya bilim gazetecilii olarak mucize ilalar, mucize tedaviler, sorunlar hemen zen salk ve gzellik rnleri, insanlar bilgi ve enformasyon ana tayan bilgisayar ve internet rnleriyle ilgili yazlar artarak gazetelerde grnmeye balamtr. Ayrca, gazetecilikte ieriin belli biimlerde ekillendirilmesindeki nicel artmayla birlikte, bilim iletiimi gnmzdeki bilim eklerine doru bir gelimeye doru gitmektedir. Kanlmaz olarak akademik giriimlere ve bu giriimlerle gelen kuramsal aklamalara bilim iletiimi de eklenmitir. Bu aklamalar da dier btn aklamalarda olduu gibi pozitif bir temsilden balayarak, en olumsuz/negatif bir temsile doru giden geni bir yelpaze iinde dalm gstermektedir. dealist felsefeye dayanan destekleyici kuramsal aklamalar gazetelerdeki bilim iletiimini sosyal sorumluk tayan veya drdnc g olan basnn toplumu bilgilendirme faaliyetlerinden biri olarak deerlendirmektedir. rnein, Communication Research, Journalism Quarterly, Journal of Public Relations ve Journal of Communication gibi dergilerdeki ve iletiim yllklarndaki yazlarn hemen hepsi bu karakterdedir. Bu tr deerlendirmeye gre, basn bilim iletiimi ierii yoluyla halkn doru karar vermesine, haberdar olmasna, var olan seenekler hakknda bilgi edinmesine, rasyonel ve pragmatik karar vermesine, gnlk yaamla ilgili
22
Giri
olarak doru kararlar veren, ne yaptn bilen ve kendine bakan modern bir birey olmasna katkda bulunmaktadr. Ayn felsefi ereve iine den, mekaniksel materyalist felsefeye dayanan ve konuya ounlukla normatif ereve iinde yaklaan eletirel-liberal deerlendirmeler ise genellikle gazetelerin bu grevi gerei gibi yerine getirmedii ve geleneksel grevinden uzaklat, bu nedenle gazetelerin sosyal sorumluluk ve etik ilkelerine gre ierik biimlendirme yolunu semeleri gerektii zerinde dururlar. rnein Hirsch, (1992), Tavla, (1995), Hamner (1992; Belsey ve Chadwich (1998), tm liberal iletiim ve popler kltr dergilerindeki sunumlar byledir. rnein, gazeteci Squires (1994) basnn durumunu drdnc gcn lm olarak nitelemektedir: zel mlkiyetin elindeki basn geleneksel olarak halk merkezliydi, kamu ruhluydu, demokrasinin korunmasyla ilgilenen siyasal bakmdan aktif teebbst. Basn bu stn karakterini kaybetmitir; Artk kamu karna kendini adam kurum deil, onun yerine en yksek seviyede kar salama peinde koan ticarettir. 1972'den beri basnda kamusal ilgi, sosyal ve siyasal konular anlama seviyesi srekli bir ekilde gerilemitir. "Toplumun kendini grd ayna olan" gazetecilik, byk lde arptlm, pratikleri ticarilemi ve farkl amalar iin kullanlmaktadr (Squires, 1994:9,10). Squiresin kard nemli bir nokta var: Kapitalistlerin sahip olduu basn feodal egemenlikteki merkezi devletlere kar verilen mcadelede ilerici ve toplumsal bakmdan duyarlyd. Fakat kapitalistler feodal devletleri ykp kapitalist dzeni kurduklar andan itibaren basn artk grevini bitirmi ve yeni bir grev yklenmeye balamtr: Kapitalist sistemin pazarlamas, promosyonu ve propagandas. Bu geree
23
ramen basnn drdnc g olduu masal bilinli ve kastl olarak yaatld ve tartmalar onun etrafnda toplanarak bir dier faydal bilin ynetimi yapld son zamanlara kadar. 1990'a gelindiinde haber tanm deiti: Haber artk profesyonel gazetecilerin kolektif deerlendirmelerinden geerek "arndrlm" enformasyon olmaktan kt ve geni enformasyon toplama ve datma sistemi iine herhangi bir yere yerletirilmi herhangi bir kiinin alabilecei herhangi bir enformasyon oldu. Halkn ne izlemek istedii imdi, geleneksel llerden ok daha deerli bir l yapld (Squires, 1994:13). Sava ile ilgili sunumlarnda da drdnc g, rnein, Krfez Savanda Bush ynetiminin "hizmetilii" grevini yapt: Savaa kar herhangi bir eletirinin olmad gibi, yaygn bir destekleme vard (Carroll, 1991). Tarihsel materyalist felsefeye dayanan veya tarihsel materyalist felsefeden etkilenen aklamalar ise, asl konunun etik olmad, normatif sunumlarn tesine geilmesi gerektiini belirtirler ve zel teebbs sistemindeki kar ve g ilikilerinin kanlmaz olarak gazetelerin bilim iletiiminde yansyacan, bu yansmann doas nedeniyle gnmzdeki ierik biimiyle karlatmz, var olan retim tarz ve ilikileri iinde bundan farkl bir ierie sahip olma olaslklarnn ok az olduunu belirtirler. Bu yaklama gre, yeni liberal ekonomik uygulamalarla birlikte, kapitalist pazarn dnya egemenlii beraberinde getirdii dereglasyon, zelletirme, global-yerelleme ve demokratikleme gibi ynetimsel ve ideolojik biimlendirmelerle sslenen bir kreselleme aklamasn getirdi. Ayn anda, kreselleme ile uluslararas irketler ulusal devletlerden gl ve onlarn
24
Giri
stnde, onlar kontrol eden, onlarla ibirliindeki yaplara dntler. Kresel serbest pazarda uluslararas sermaye ve onlarn ulusal-yerel ortaklar serbest olurken, evre, kaynaklar ve emek bu serbest smrnn serbest pazar oldu. Bu serbest pazar kontrol eden irketler arasnda iletiim iiyle uraan irketler n sralarda gelirler. Bu irketlerin dier irketlerden ok nemli bir fark vardr: Dier irketler kontrol ettikleri rgtl yer ve zamanda materyal ilikilerle hem maddeyi hem de dnselini retirler. letiim irketleri dnseli retme iini materyal retimin yapld rgtl yer ve zaman dna tar. Bu tama ile iletiim irketleri materyal karlarn gerekletirirken, ayn zamanda kendi var olularnn koulu olan retim biimini destekleyen bilincin de srekli retilmesi iini yaparlar. zlce, iletiim irketleri iletiimle ekonomik fayda salama ve bilin ynetimi iini gerekletirirler. Bu irketler dier irketleri satn almalar ve dier irketlerle birlemeler yoluyla zellikle 1990lardan beri dnyada herkesin dikkatini eken bir bymeyi gerekletirmektedir. Bu firmalarn satn almalar genellikle yerel ve kk olan yutma biiminde olmaktadr. Buna direnebilenler ise olduka azdr. Bu firmalar artk iletiimin her alanna el attklar gibi iletiim d saysz alanda i yapmaktadr. rnein tekellemede dnyadaki egemen ynelim iletiim irketleriyle iletiim d irketlerin birlemesi biiminde olmaktadr. Bylece iletiim sektr artk dier endstrilerle ilikisini sadece reklam endstrisinden geerek gerekletirmemektedir. Dolayl iielik artk dorudan hale gelmitir (Media Space, 2002; Parenti, 2002; Schiller, 1999; McChesney, 1999; Boyd-Barrett, 1997). Bu durum Trkiyede
25
medya sahiplerinin dier endstrilerdeki sahiplik ve dier endstrilerle ortaklklar biiminde olmaktadr. Bu da kanlmaz olarak tketim mallarnn, reklam tesinde, dorudan pazarlamasn getirmitir. Elbette uluslararas pazarda iletiim sektryle dier sektrlerin birlemesi ve yakn kar ilikisi ok daha ciddi sonular getirecek biimde olmaktadr. rnein General Electric ile Amerikan National Broadcasting Corporation (NBC) arasndaki birleme teknoloji ile ierik arasndaki tarihsel sinerji olarak bilinir. NBCnin 5 milyar dolarlk sat gelirleri medya standartlar balamnda olduka byktr, fakat GEnin 80 milyar dolarlk geliri yannda yzde 6,5dan az kalmaktadr. Birleme ile birlikte elde edilen gle NBC radyo ve televizyon sahiplii tesine geerek kablo ve uydu televizyonu iine girdi. Kablo kanallar satn ald ve yaratt; dier firmalardan nemli hisseler satn ald (Media space, 2002). Johnsonun belirttii gibi (1995) imdi artk tek bir sermaye gazeteye, mecmuaya, televizyon ve radyo irketlerine, film yapm irketlerine, sinemalara, televizyon programlarna, kablo yaynlarna ve kitaplara sahip olmaktadr. Bu sahiplik oklu-medya ve ok uluslu biimdedir.1 Benzer tekelleme tp ile (salk hizmetleri dahil) ilgili endstrilerdeki retim, datm ve tketimin biimlendirilmesinde de olmaktadr. Buna bir rnek olarak Medicine Shoppe's International Avrupadan Msra, Hindistandan, in ve Japonyaya kadar btn dnyada dkkanlarn amaya devam etmektedir (Drug Store news, 2000). Bu tr tekelleme ve tekellerin uluslararasna yaylmalar medyada kresellemenin
Bu balamda ayrntl bilgi iin bkz Erdoan ve Solmaz (2005).
26
Giri
doal bir sonucu olarak insanlara mjdelenmektedir. zellikle tp alanndaki tekellemede tketicinin, rnein, ila seme ans olmad iin, tekellerin rnlerini datmda reklamlar ve promosyonlar doktorlara hitap etmektedir; firmalar tarafndan ila tketimini artrmak iin eitli promosyon ve halkla ilikiler yollar kullanlarak doktorlar resmi uyuturucu madde datcs (drug pushers) gibi kullanlmaya allmaktadr. Bunun promosyonu bilim haberlerine ve bilim gazeteciliine de yanstlmaktadr. Datclar kap tutucu konumuna drlen doktorlar olan endstrilerde ve hem de dierlerinde, tketici hedef kitlelerin bilinleri ve davranlar reklamlar ve halkla ilikiler yardmyla ekillendirilmektedir. Reklamn etkisi, duruma gre ok ksa zamanda olabilecei gibi, dier etkenlerle birlikte uzun zaman iine yaylan bir karaktere sahip olabilir. Milyon dolarlk reklam yapan bir film irketinin filmini grmeye gidenlerin says ile, reklam verilmeyen ve sadece kiiler aras iletiimden geerek anlatlan bir filme gidenlerin says arasnda ok ciddi fark olacan bilmek iin dahi olmaya gerek yoktur. zlce, bilim iletiimi basnda belli materyal karlara uygun bilin ve davran ynetiminin zel bir biimi olarak ekillendirilir ve yrtlr: Mitlerin ve gereklerin kartrlp imajlarla gereklerin yaplp satld yerlerdeki bir baka faaliyet.
Trkiyede Basn: rgtsel Yap
27
Trkiyede gazeteler ilk ortaya klarnda resmi, yar resmi ve ounlukla Osmanl Devletinden mali destek alan zel teebbs biimlerinde rgtlenmitir. Cumhuriyet dneminde de resmi ve gayri-resmi olarak devletin basna destei, dolaysyla bu yolla birilerini cezalandrrken dierlerini tevikle basn zerinde kontrol devam etmitir. Basnn rgt yapsndaki deiim, devlet eliyle veya yar-resmi olarak devlet desteiyle kurulan gazetelerin ksa zamanda ortadan kalkmas ve zel teebbs biiminde rgtlenmelerin yaygnlamas ynnde olmutur. Ne tr rgtlenme olursa olsun, gazeteler ilk kurulularnda beri ekonomik balamda kendi varlklarn srdrme sorunuyla uramlardr. Bu uralar, Osmanl devletinde ve Cumhuriyet dneminde, hkmetlerin gazetelerin ieriiyle ilgili bask ve sansrle gelen engelleme politikalaryla daha da artmtr. Bu durum kanlmaz olarak, Osmanl imparatorluu dneminde devlet dzeninin ve Cumhuriyet dneminde de hkmetin ve egemen pazar karlarnn destekleyicisi olmann gazetenin varl, durumu ve gelecei iin daha salkl/verimli olacan egemen gerek yapmtr. Bu duruma, yeni-liberal politikalarla birlikte youn bir ekilde basn d endstrilerin reklam silahndan geerek youn basks eklenmitir. Bylece, basnda hkmete yaknlamaktan ve endstriyel yaplarn karlarn gerekletirmekten geerek kendi rgt varln srdrme ve karn gerekletirme politikas egemen olmutur (Alemdar, 1981; Kololu, 1994, 1996, 2005; akr, 2002; Topuz, 2003; Tokgz, 2005). Gazetecilie giden ilk rgtl yap, matbaann 15. yzyln sonundan itibaren Yahudiler, Ermeniler ve Rumlarn stanbul, zmir, Selanik ve Edirnede kurduklar matbaalar olmutur.
28
Giri
Fakat kitap basan matbaalarn olmasna ramen gazete basm ancak 18. yzylda Fransz Eliliinde kurulan bir matbaada baslan Franszca Bulletin de Nouvelles (Haber Blteni) olmutur. Bunu zmir ve stanbulda kurulan ve Osmanl Devletinden para destei/aylk alan yabanclarn kurduu zel gazeteler takip etti. Bu gazeteler yabanc dilde kyordu ve Osmanl Devleti bu gazetelere devletin karlarna uygun haberler verdii iin mali destek veriyordu. lk Trke gazete ise gene Alexandre Blacque isimli zmirli bir gazete sahibinin Serasker Hsrev Mehmet Paaya yazd mektupla balayan sre sonucunda Padiah II. Mahmutun emriyle 1831de kmtr. Takvim-i Vekayi ad verilen bu gazete habercilik, eitim ve devlet icraatn bildirme amalaryla kartlmaya baland. Bu resmi gazeteye zorunlu abone sistemi konuldu. Bunu rgtlenme bakmndan zel fakat ekonomik yaps ve ierik biimlenmesi bakmndan ilk yar-resmi gazete olan Ceride-i Havadis takip etti. Ardndan yava yava inasinin gazetesiyle balayarak devletten maa veya destek alamayan Trke gazeteler de kmaya balad. Osmanllarda rgtlenmenin yasal yaps tmyle padiahn inisiyatifine bal olarak gelimiti. Fakat 1864e gelindiinde, gelien koullarla gazetelerin hem rgtsel oluumunu hem de ieriinin doasn kurallar altna alan Matbuat Nizamnamesi karld. Bu yasa ile gazetenin yasal rgtlenmesi ruhsata baland; resmi yazlarn yaynlanmas zorunluluu getirildi; ieriin i gvenlii bozan ve genel adaba ve ahlaka aykr olan ierikli yazlar iin para cezas getirildi. Padiaha, ailesine ve hkmranla, bakanlara, devlet kurumlarna ve memurlarna kar yazlar iin hapis cezas getirildi. Darda kartlan ve
29
Osmanl aleyhine yayn yapan gazetelerin yurt iine sokulmas yasakland; en dk ceza da halk ktleme cezas olarak belirlendi. Geici ve sresiz kapama koullar kondu. Bylece, basnn rgt yapsyla ilgili olarak yasal dzenlemeler zincirinin ilk halkas oluturuldu.2 1864teki bu Nizamnameyle eyalet sistemi kaldrlarak yerine vilayet sistemi getirildiinde, her vilayette kendi gereksinmesini karlamak iin bir de basmevi kurulmas, bylece o dneme kadar snrl bir kltrel yap iinde bulunan blgelerin bu adan gelimeleri ngrlmtr. Bylece vilayet gazeteleri olumaya balam ve her vilayette kendi blgesinin haberlerine yer veren gazeteler oalarak yerel gazeteciliin temelleri atlmtr. Bu gazetelerin ilkleri 1860da Beyrutda kurulan Had ika al-Ah bar (Trke- Arapa), 1865 tarihli Tuna (Trke-Bulgarca), 1866da Trablus garpda Trablus garp (Trke-Arapa), 1867de Giritde Girit (Trke Rumca), 1869da Bursada Hdavendiar (Trke Ermenice), 1871de Przrende Prizren (Trke_Srpa), 1872de Adanada Seyhan (Trke _ Rumca) olmutur. Vilayet gazetelerinin yaynland blgeler arasnda Konya, Bursa, Edirne, Trabzon, Kastamonu, Adana, Ankara, zmir, Sivas, Elaz gibi Anadolu ehirleri ile Beyrut, am, Halep, Lbnan, Badat, Yemen, Musul, Beyrut, Kuds, Hicaz gibi Ortadou ehirleri ve Girit, Yanya, Selanik, Prizren, Manastr, Hersek, Pritine, Rodos gibi Balkan ehirleri de bulunmaktadr (Fara, 1999; Topuz 1996; Kololu, 1994).
rgtlenmenin yasal biimlendirilmesiyle ilgili gelimeler eitli yaptlarda ayrntl olarak ele alnmtr. Bu balamdaki yazarlara rnek olarak O. Kololu, K. el ve U. Kocabaolu verilebilir.
30
Giri
Vilayet gazetelerinin says sonraki yllarda artm ve 18601908 yllar arasnda gerek Anadoluda gerekse Osmanlnn uzak vilayetlerinde 30un zerinde vilayet gazetesi yaynlanmtr (Kololu, 1994: 20-22). Vilayet gazetelerinde, padiah ile ilgili haberler ncelikle yer almaktadr. Bunun yan sra kamu grevlilerinin atama, ykselme ve dllendirilmeleri, yeni yasa, ynetmelik dzenlemeleri, hkmet, vilayet ve kamu kurulularnn almalar, demiryolu, yol, telgraf hatt yapmlar, salk konular, yerel okul snavlar ve dl datma trenleri, haclarn gidii, et, ekmek fiyatlar, iddetli yamur ve kar yalar, doal afetler, valilerin konumalar ve yazlar, savalar, yeni silahlar bulular, yabanc konsoloslarn gezileri, vilayet gazetelerinde yer alan haberler arasndadr. Bu gazeteler resmi nitelikli duyurularla snrl kalmam, uluslararas, ulusal ve yerel haberler de vermilerdir. Bunun iin, zamann aydnlarn muhabir ve yazar olarak kullanmtr. Gazetelerin basldklar matbaalar, kamu ilerinin yan sra, zel sektrn ilerine de ak tutulmutur. Matbaalarda alan personel bata ounlukla stanbuldan gelmitir, fakat zaman iinde vilayetin kendi iinden de matbaaclar yetitirilmitir. Vilayetlerin bazlarnda sanat okullar ve sanayi okullar alm, matbaalar bu okullar iin matbaaclk eitimi vermede uygulama yeri olmutur. Vilayetlere ilikin nizamnamelerin gazetelerde yer alacak resmi ve gayri resmi tm yazlarn, vilayet mektupusunun sorumluluuna vermesi nedeniyle, yazlarn ou mektupular tarafndan hazrlanmtr. Gazetelerde yer alan yazlar genellikle
31
imzaszdr. Yazlarn konular arasnda zaman zaman iirlere, inceleme ve aratrmalara, tarih almalarna da yer verilmi, bylece yerel kltre olumlu katkda bulunmutur. Yazlarn bir blm de stanbul gazetelerinden zetlenerek alnmtr. Baz gazetecilerin bu bak as, zellikle II. Abdlhamid dneminde hkmeti rahatsz ettiinden dahiliye nezareti 1889 ylnda bir genelge yaymlayarak, vilayet gazetelerinde, stanbul gazetelerinde yer alan yazlarn ieriinin dna klmamasn emretmitir. Daha sonra da edebiyatla ilgili yazlara yasaklar getirilmitir. Bu uygulamalar sonucu, vilayet gazetelerine ilgi azalnca, 1903 ylnda vilayet gazeteleri hakknda bir kararname karlmtr. Bu kararnamede, vilayetlerde kan gazetelerin byk ounluunun, o yrenin tarm ve doal kaynaklaryla ilgili sorunlar aydnlatamad, ayrca halkn kltrel ve mesleki gelimesine de katkda bulunamad belirtilmitir. Bu sorunu zmek iin bilgi sahibi olan kiilerin gazetelerde yaz yazmasnn salanmas, yazlar herkesin anlayabilecei Trkeyle kaleme alnmas istenmitir. Vilayet gazeteleri zaman zaman ilaveler de yaymlamlardr. Genellikle haftalk olan yaynlar ou kez dzensiz kmtr. Gazetelerin sayfa says 2 ile 4 arasnda deimitir. Resim ve karikatrn yok denecek kadar az olduu vilayet gazetelerinin nemli bir blmnn bask adedi 500 kadardr. Vilayet gazeteleri, belirli merkezlerde halk tarafndan okunmalarn salanmalar iin duvarlara yaptrlmtr. Muhtarlarn almalar zorunlu koulmutur.
32
Giri
II. Abdlhamid dneminde, devlet yanls gazetelere demeler devam ederken, hem stanbul basn hem de tara basn en nemsiz grnen bahanelerle kapatld. II. Merutiyetin gelmesiyle, hem stanbulda hem de Anadoluda gazeteler nicel olarak artmaya balad. Bu srada basnn rgtlenmesiyle ve faaliyetleriyle ilgili olarak 1909daki Anayasada basnn serbestlii ve tefti ve muayene edilmemesi kural getirildi. Bu yeni dnemde gelen zgrlklerle yeni sorunlar karsnda yeni yasal tedbirler de getirilmek zorunda kalnd. Bylece yapsal ilikilerde yasal dzenlemelerle gelen egemenlik ve mcadele, bask ve baskya kar stratejik yntemler gelitirme, sonradan kacak yasalarla birlikte yeni boyutlar kazanarak daha da karmak bir duruma doru gelime ivme kazand. Gce katlanlarn ve gce kar gelen gllerin devlet kurumlar ve dier yaplarlar olan ibirlii ve yar demokrasi, sansr, hak, basn zgrl, haber toplama ve yayma zgrl, halka istediini verme, elitizm, sendikalama ve sendikal haklar, basn etii ve sosyal sorumluluk gibi eitli isimlerin bazlar Osmanllar zamannda ve bazlar da Cumhuriyet zamannda oluup geliti. Baz vilayet gazeteleri birka yl srebilmi, bazlar ise son yllara kadar yaymlanmtr. Bunlarn bir blm de, Cumhuriyetten sonra, zel gazeteciliin zendirilmesi ve desteklenmesi iin kapatlmtr. Vilayet gazetelerinin yayn, resmi niteliklerini kaybettikten sonra zel giriim tarafndan srdrlmtr (Fara 1999: 22). Vilayet gazetelerinin devam olan baz gazeteler bugn de yaynn srdrmektedir. rnein Erzurumda 1867de kurulan Envar- arkiyye adl vilayet gazetesinin devam olan gazete 1929dan sonra Erzurum adyla,
33
1969dan sonra da yeniden Envar- arkiye adyla yaynlanmtr (Topuz 1996: 207). 1910dan sonra salanan zgrlk ortamnda 100den fazla yerel gazete yaynlanan bir dnem yaanmsa da Birinci Dnya Sava dneminde bu gazetelerin byk blm kapanmtr (Ycel 1999: 174). Basnn, stanbulun tek elinden kmasna neden olan vilayet gazeteleri, Osmanl Devletinin egemenlii altnda bulunan yrelerde, gazeteciliin yaygnlk kazanmasnda nemli rol oynamtr. Anadoluda birok ilin ve Ortadoudaki lkelerin basn tarihleri, vilayet gazeteleriyle balamaktadr. Yerel gazeteler Osmanlnn son dnemlerinde ve sava yllarnda zor artlar altnda yaynlarn srdrm olmalarna karn, zellikle Kurtulu Sava dneminde nemli roller stlenmilerdir. Bu dnemde, Anadoludaki yerel gazeteler bamszlk mcadelesine nclk eden ve destekleyen gazeteler ve igalcilerle ibirlii yapanlar olmak zere iki gruba ayrld. rnein, zmirin igali srasnda Ahenk, Kyl ve Musavat Gazeteleri gibi baz gazeteler igalin hemen ardndan igal kuvvetleri ile ibirliine girmilerdir. 1919da Sivasn rade-i Milliye, Mcahede-i Milliye ve Gaye-i Milliye gazeteleri ve Ankarada yaynlanan Anadolunun Sesi ve 1920den itibaren kan Hkimiyet-i Milliye gazeteleri bizzat Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnan yazlar milli mcadelenin srdrld dier kentlere ulatrmtr. Ayn dnemde Sivas, zmir, Eskiehir, Edirne, Konya, Erzurum, Adana, Balkesir, Elaz, Kayseri, Antalya, Giresun, Bartn gibi Anadolu ehirlerinde de milli mcadeleyi destekleyen gazeteler yaynlanmtr. rnein, Mcadelenin
34
Giri
bandan beri sava veren gazeteler arasnda Doru Sz, zmire Doru, Ses, Adana Gazetesi (Yeni Adana Gazetesi), Hukuk-
Beer, Yedi Gn, Yeni Dnya, Yeni Edirne, Aksz Gazetesi, Babalk gazetesi, Albayrak sadece birka tanesidir (Fara 1999;
nuur 1993; (Duran 1998). Bu saylan gazetelerden baka Anadolunun dier ehirlerinde de, Milli Mcadeleyi destekleyen ve Kuvayi Milliye ruhunu geni halk topluluklarna yanstmaya alan gazeteler yaynlanmtr. rnein Emel (Amasya), Ahali (Edirne), stikbal (Trabzon), Ik (Giresun), Ahali (Samsun), Anadolu (Antalya), Satvet-i Milliye (Elaz), Amal-i Milliye (Mara), Dertli ve Trk Olu (Bolu), Yeil Yuva (Artvin), Aksz (Kastamonu), Misak Milli (Kayseri), stikbal (Trabzon), Emel (Amasya), Ahali (Edirne), Ik (Giresun) bu amala yaynlanm gazetelerdir. Bu gazetelerden Yeni Adana (1918), Antalya (1922), Bartn (1924), Yeil Giresun (1925), Kayseride lker (1927), Elazda Turan (1930) halen yaynlarn srdrmektedir (Fara, 1999). Ayn yllarda, yerel gazetecilik asndan nemli bir gelime de, Ulus Gazetesinin, Karagz ekiyle krsal kesime ulama giriimidir. Bu yolla Trkiye ve dnyadaki nemli gelimeler, nl glge oyunu tiplemeleri Karagz ve Hacivatn azyla Anadolu kylsne aktarlmaya allmtr. Benzer ekilde, Muhtar Day ve Saban adl gazetelerde karlmtr. stanbul basnn nemli bir ksm Saltanat yanls olarak yer alm ve milli mcadeleye dmanca tavr sergilemitir: Alemdar, Peyam- Sabah, stanbul, Tan, Aydede. Bu tr medya ile milli mcadeleyi destekleyici iliki kurma olasl batan ortadan kalkmtr. te yandan Tanin, kdam, Tasvir-i Efkar gibi lml olanlar ve sk sansre ramen, Akam, leri,
35
Yenign, Tercman, Tarik, Vakit ve Yeni Gazete gibi destek verenler de vard (ztoprak, 1981). leri gazetesi (1919)
yaynlarnda, ittihatlar ve stanbul hkmetini sert bir dille eletiriyor ve milli mcadeleyi destekliyordu. Anadoludaki kurtulu cephesiyle ilgili haberler nce leri gazetesinde yaynlanyor. leri gazetesi milli mcadelenin stanbul szcs haline gelmiti. Atatrkn yazd ve yollad birok yazlar baka isimlerle yaynlanyordu. Akam gazetesi (1918) Kurtulu Savan desteklemi ve cephelerden haber vermitir. Kadn, mrekkebin bile bulunmad, meslekten yetimi mrettip ve matbaacnn olmad Anadolu illerinde, her eit yoklua ramen bir iki sayfalk gazeteler karlm, Anadolu halknn birlik ve beraberliini salama abalar srdrlmtr. zmir, Balkesir, Bursa, Konya, Kastamonu, Ankara, Adana, Sivas, Elaz vs. illerde yaynlanan gazeteler, stanbul hkmetinin ypratmaya alt Kuvayi Milliye ruhunun kuvvetlenmesi ve yaygnlamas iin , kahramanlk olarak nitelendirilecek lde gayretler gstermilerdir. Ancak bu youn abalara kar, tpk stanbul basnnda olduu gibi, stanbuldaki hkmetin ve onunla ibirlii halinde olan igal kuvvetlerinin uydusu halinde faaliyet gsteren bir ksm gazeteler de olmutur. 1919 Mays ile 1938 ylnn sonu arasnda, Trkiyede 582 gazete yaymlanmtr. Bunlarn 176s stanbulda, 406s ise stanbul dnda yaymlanmaktayd. Tarada yaymlanan gazetelerin illere gre dalm, zmir 54, Trabzon 28, Adana 27, Ankara 25, Bursa 24, Samsun 16, Eskiehir 13, Kastamonu 12 ve Gaziantep 11dir. 11 lde birer gazete karlm, 10 ilde ise hi gazete yaymlanmamtr.
36
Giri
Ankarann btn Trkiyeye hitap eden Ulus gazetesi bir yana braklrsa, bu gazetelerde byk tirajlara rastlanmamtr. zmirde yaymlanan Anadolu, Ahenk, Hizmet gazeteleri 50006000, Gaziantepin Halk Dili 5000, Erzurumun Envar- arkiyesi 1.700, Konyann Babalk 1500, Bursann Yeni Fikiri 1200 tirajldr. stanbulda yaynlanan gazetelerin % 60 siyasi ierikli iken, bu oran tara gazeteleri iin % 83tr. Bu gazetelerin zel reklam gelirleri bulunmadndan 1937lere kadar hkmetten maddi yardm almann dnda yaama anslar olmamtr. Resmi ilanlar 1931 ylna kadar ilgili kurumun setii gazetelerde yaynlatlmtr. Serbest dnem olarak adlandrlan bu yllarda resmi ilanlarn datm zel ilanlar gibi gereklemitir. 1931 ylndan sonra stanbul, Ankara ve zmirde yaynlatlacak resmi ilanlarn araclk hakk Muharip Cemiyetine verilmi ve Cemiyetin kurduu irket 1943 ylna kadar zellikle ihale ilanlarnn datmn yapmtr. 1943 ylnda resmi ilan araclk hakk Basn Birliine verilmitir. Demokrat Parti dneminde resmi ilanlarn siyasi gre gre datlmas uygulamas nedeniyle yerel basnn bir blm glenmitir. Resmi ilan destei nedeniyle sonraki dnemlerde de yerel gazetelerin says giderek artmtr. 1961de resmi ilana yeni bir dzenleme getirildikten sonra ilan hakk olan gazetelerin says 1962 ile 1970 arasnda 160-200 arasnda deimi, 1974te 214e kmtr. Resmi ilan destei gazete saysn hzla artrm ve 1970te yerel gazete says 1100e, 1975te 2600e kadar kmtr.
37
Kurtulu Savandan sonra, stanbul basn yine n plana gemi, yerel basn ise bir duraklama dnemine girmitir. Bu duraklama 1946 ylna, ok partili dneme geie dek srmtr. 1946-1957 yllar arasnda, yerel basnda, Merutiyet Dnemine benzeyen, fakat olduka ksa sren bir canlanma grlmektedir. Demokrat Parti henz iktidara gelmeden, muhalefetteyken basnn ektii skntlar anladn ve bu skntlara, iktidara geldiinde, are bulacan vaat etmitir. Onun iin tek parti dneminde byk skntlar iinde bulunan basnnn byk desteini almtr. 1950de iktidara geldiinde ise basn kanunu tasarsn hazrlayarak, basnda dzenlemelere balamtr. Fakat, ksa zamanda, zellikle 1954den sonra, basn zerinde youn bir bask uygulamaya balamtr. Youn anti-demokratik uygulamalar nlemek amacyla 1961 anayasas zgrlkleri koruyucu yasal kurallar getirmitir: Herkes, dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir; dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim ile veya baka yollarlar tek bana veya toplu olarak aklayabilir veya yayabilir Kimse dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz (20. madde). Anayasann 22. maddesi basnla ilgili koruyucu ve sorumluluk ykleyen hkm getirmitir: Basn ve haber alma hrriyeti, ancak milli gvenlii veya genel ahlak korumak, kiilerin haysiyet, eref ve haklarna tecavz, su iletmeye kkrtmay nlemek ve yardm grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesini salamak iin kanunla snrlanabilir. 1961 sonras basn ilgilendiren en nemli gelimelerden biri de 195 sayl Basn lan Kurulunun Tekiline ilikin
38
Giri
kanundur. 10 Ocak 1961de kabul edilen 195 sayl kanunla, basna resmi ilan verilmesine belli kriterlere bal olduu belirtilmi ve bu kanuna gre resmi ilan datmnn yaplaca belirtilmitir. lan ve reklamlarn, dnemsel yaynlarn en nemli gelir kaynan oluturmas, bunlarn datlmasnda nesnel kurallara uyulmasn gerektirir. zellikle resmi ilanlarn objektif llere dayanlarak paylatrlmas ve siyasal iktidarlarn bu konuyu, gazeteler zerinde bir bask arac olarak kullanmalarnn nlenmesi gerekmitir. Tek parti ve zellikle daha sonraki demokrat parti dnemlerindeki yanl uygulamalardan salanan birikim ve deneyimler erevesi, 195 sayl yasa karlmtr. 195 sayl kanunun 29. maddesine gre, kanun, tzk ve ynetmeliklerle yaynlanmalar mecburi olan ilanlar ve genel ve katma bteli dairelerle, il zel idareleri, belediyeler, kyler ve iktisadi devlet kurulular ve sermayesinden yarsndan fazlas kamu hukuku tzel kiilerine ait bulunan kurulularn verdikleri reklam nitelii tamayan ilanlar resmi ilan saylr. te bu resmi ilan olarak tanmlanan ilanlarn objektif olarak datlmasn salamak iin de basn ilan kurumu merkezlerinin oluturulmas ngrlmtr. Yerel basn, yaygn basnn Trkiye genelinde youn bir ekilde datlmad 1970lere kadar kimi zaman etkin birer bask unsuruydu, halkla btnlemiti ve yurttalarn haber almada birinci kayna durumundayd. Bol kadn fotorafl ve sansasyonel haberlerle dolu yaygn basnn Anadolunun hemen her yerine ulamasna giden ve ardndan blge ve yerel ekler kartmaya giden geliim srecinde, ilkel yntemlerle ve
39
gelimemi profesyonellikle alan yerel basn okuyucular tarafndan unutuldu. Bu yapda, ayn zamanda, yerel gazetecilik yapan birinin kendi kentindeki prestiji, yaygn bir gazetenin muhabirininki yannda ortadan kalkt. Bu gelime 1970 ve 1980lerde yerel gazetelerin giderek kapanmas sonucun da kartmtr. Pazarda kalma abas yerel gazeteleri yeni ve bazen de kendileri ve okuyucular iin faydal olamayan ilikisel ve retim stratejileri kullanmaya gtrmtr. Faraa gre (1999) kimi gazeteler de basn ahlak ilkelerinin asla kabul edemeyecei yollara bavurmu, kimileri siyasi gruplarn, bazlar da zellikle Gneydouda olduu gibi zengin toprak aalar, Hizbullah gibi terr rgtlerinin destekileri ile politikaya bulam airetlerin denetimine girmitir. 1961 anayasasnn kabulnden sonra, basnla ilgili yaplan yasal dzenlemeler, daha nce de belirtildii gibi basnn antidemokratik dzenden kurtulmasna ve daha zgr bir ortamda grevini yerine getirmesini salamtr. Fakat 12 Mart 1971 muhtrasnn ardndan basnn elindeki bu zgrlkler ortadan kaldrlmtr. Benzer ekilde, 22 Eyll 1971de yrrle giren 1408 sayl yasa, 1961 anayasasnn dnce ve kanaat zgrln gvence altna almaya ynelik 22.-25. maddelerinin antidemokratik biimde deitirmitir. 1980lere geldiimizde ise hi kukusuz yine ihtilalle gelen yeni yasaklar gndeme oturmu ve basnla ilgili yeni kanunlar yaplmtr. 12 Eyll 1980 ihtilalinden sonra, Milli Gvenlik Konseyi 2 Haziran 1981 tarihli 52 numaral kararyla basna yeni yasaklar getirmitir. Bu dnemde, gazeteler kapatlm, gazeteciler gzaltna alnm, tutuklanm ve hkm
40
Giri
giymilerdir. Ayrca, MGKnn eitli zamanlarda yaymlanan bildirileriyle ok deiik konularda yayn yasaklar getirilmitir. 1980den sonra yerel gazete saysn etkileyen gelimeler yaanmtr. 24 Ocak kararlarnn ardndan pek ok yerel gazete kapanmtr. 1984ten sonra iki yl iinde 244 gazete yaynna son vermitir. 1986 yl verilerine gre Trkiyede toplam 745 gazete yaynlanmtr. 1980li yllarla yaygnlaan frsat ve ke dnmeci ortamda, gazeteler sosyal sorumluluk yerine, kiisel karlarn her eyin stnden tutmaya balam, baz g odaklarnn szcleri ve savunucular olmulardr. 1990l yllarn basn iin en byk zellii, tekellemenin younlamas olmutur. Bylece kk gazete ve dergiler ya kapanm ya da basn yasasna giren byk holdingler tarafndan satn alnmtr. Bylece Trk basn 2-3 byk sermaye tarafndan denetlenir hale gelmitir. Bu gelimeler srerken, basnda hunhar sendikaszlatrma yntemleri kullanlarak, Trkiye Gazeteciler Sendikas (TGS) kertilmi ve bl, birbirine dr ve ynet politikalar medya sektrnde youn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Halen TGS ile toplu i szlemesi grmeleri yapabilen tek kurum, devletin yar resmi iletiim organ olan Anadolu Ajansdr. Basn lan Kurumu 1991 yl verilerine gre 249u il merkezlerinde, 382si ilelerde olmak zere resmi ilan alabilen toplam gazete says 631dir. Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl verilerine gre 1992 ylnda Trkiyedeki yerel gazete says 827dir. Bu gazetelerin 317sinin gnlk olarak yaynland belirlenmitir (Ycel 1999: 174-177).
41
Gnmze, hala Anadoluda yerel basnn bir blm miras yoluyla babadan ola geen gazetelerden oluur. Bu gruptakiler ada teknolojiye kendini uyarlayamam, eski yntemlerle dizilip baslan, iki ya da kiinin alt 50-150 arasnda sat olan, resmi ilan gelirleri ve matbaalarda yaplan blm ise ofset baslan, bazlar da blgesel olan gazetelerdir. nceleri Babali sermayesi tarafndan satn alnan yada kurulan bu gazeteler daha sonra yerel sermayenin eline gemitir. rnek olarak Adana, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Konya ve Trabzonda yaymlanan baz gazeteler gsterilebilir. Bu gazeteler sahip olduklar teknoloji ve ulatklar yksek tirajlarla kamuoyu yaratmakta etkin bir rol oynamakta, zaman zaman da ekonomik ve siyasal bask arac olarak kullanlmaktadr. Trkiyede yerel basnn sorunlar, yaygn basnn sorunlarna, bir ok ynde benzer zellikler gstermektedir. Gazete okuma orannn dk olmas, halkn isteklerine cevap verilmemesi, yetersiz tirajlar, teknolojilerden aklc bir biimde yararlanlamamas, niteliksiz ii altrlmas, alanlarn eitimine nem verilmemesi, sat arttrmak iin ierik iyiletirmesi yerine magazin haberlerinden ve promosyon kampanyalarndan medet umulmas, gnmzde yerel basnn da gelimesini nleyen temel etkenlerdir. Basnda retimde ve datmda kullanlan teknolojik ara geliimi ve kullanm 20. yzyln ikinci yarsndan sonra hz kazand ve 21. yzyla gelindiinde yeterli sermayesi olanlarn (kendini ulusal olarak pazarlayan stanbul basnnn, yani yaygn basnn) mkemmelleen teknik olanaklaryla, sermayesi kstl olanlarn (Anadolu basnnn/yerel basnn) olanaklar arasnda var olan fark uuruma dnt. Modern iletiim
42
Giri
teknolojilerinin kullanlmas haber toplama, ileme ve datmada zaman ve yer snrlarn nemli lde krd. Bu da sanki, ierikte nitelik zenginlemesini getiriyormu gibi sunuldu. Aksine, teknolojik aralardaki gelime medya ieriindeki nicel okluktaki yoksunluu zenginletirme ynnde ilevsel bir ekilde kullanld ve kullanlmaktadr. Gnmzde Trkiyede medyann yapsal gelimesi ve dnm (ve retilen ieriin doas) uluslararas irketlerle ibirliindeki zel ve devletin yaratt bir pazar kouluyla ilikilidir. Kresel pazarn yeni-liberal politikalaryla dnyada ve Trkiyede kitle iletiiminin rgtlenmesi ciddi dnmlere urad. 1980lere kadar basn iletmeleri ounlukla salt gazetecilik geliriyle kendisini evirirken, 1980lerden itibaren basn iletmeleri holding ats altnda ok sayda sektrde faaliyet gsteren sermaye gruplarnn paras haline geldi. Trkiye gibi liberal politikalar benimseyen lkelerde siyasal iktidarlar tevikler, krediler vb. yollarla sermaye gruplarn glendirdi. Ciddi ekilde kaynaklar ktye kullanld, bankalarn ileri boaltld ve byk yolsuzluklar oldu. Medyada byk sermaye artk gazetesi, televizyonu, bankas ve dier snai - ticari kurulularyla birlikte holding ats altnda rgtlenip faaliyet gstermeye balad. letiim aralarna sahip gruplar, tekellemenin salad gle hem siyasal alanda etkili olmaya hem de zel sektre yn vermeye alt. Bu gelimelerle birlikte basn dahil tm iletiim alannda yatrmlar hzla artt. zel sektrn ulam ve iletiim yatrmlar 1980 ylnda toplam yatrm hacminin yzde 9.7siyken 1996da yzde 17.6sna ykseldi. Giyimden yeme-imeye, bankacla kadar tm finans ve endstriyel yaplarn kendi rnlerinin ve
43
markalarnn reklam ve pazarlamasn yapmak, giderek byyen reklam pastasndan pay elde etmek ve basn ve iktidar banda karlkl kara dayanan bir iliki kurmak iin byk sermaye medyaya yneldi. Aydn Doan, avuolu-Kozanolu ve Asil Nadir ile balayarak, basn dnda kazanlm sermaye basn d ileri ve ilikileri desteklemek iin basna tand. Trkiyede medyaya sektr dndan ilk sermaye girii, Aydn Doann 1980 ylnda Milliyeti satn almasyla balad. Aydn Doann ardndan, Libyada inaatlk yapan Hisarbankn sahiplerinden Kozanolu-avuolu grubu 1982 ylnda Gne gazetesini kararak sektre girdi. 1990lara doru ngiliz Polly Peck grubunun sahibi Kbrsl sermayedar Asil Nadir, Gnaydn satn alarak medyaya el att ve sonra Gne ve Geliim Yaynlarnn sahibi oldu. zmir blgesinde daha ok yerel gazetecilik yapan Bilgin ailesi de, 1985 ylnda stanbula gelerek Sabah karmaya balad. 1993 ylnda Aydn Doann Hrriyeti de almasyla tekelleme younlamaya balad. Aydn Doan grubu hem medya (gazete, televizyon) hem de medya d (pazarlama, datm) yatrmlara sahip oldu. Hrriyet Holding daha yaygn bir dikey ve yatay entegrasyona gitti. D ortaklk kurdu. eitli medya (radyo, televizyon, gazete, mecmua, mzik, kitap) sahiplii yannda medya dnda turizm, otomobil, salk, bankaclk, sigorta ve finans alanlarnda yatrmlara gidildi. 1990lar ve sonras, medyada apraz tekellemenin yaygnlat, Doan Grubu, Bilgin Grubu, ukurova Grubu gibi gruplarn gazete, dergi, ajans, radyo, televizyon gibi farkl medya iletmelerinin yan sra, medya d sektrlerde de snai ticari iletmelere sahip olduklar dnem oldu. rnein Doan Grubu, medya dnda
44
Giri
bankaclk, tekstil, ticaret, sigortaclk, turizm ve otomobil sektrlerinde de faaliyet gstermektedir. Doan Holding, D Bank, Ray Sigorta, Milpa, Pen Turizm, Hr thalat, AD Yaynclk gibi irketleri bnyesinde bulunduran grup, Bankas ile birlikte bir kamu kuruluu olan Petrol Ofisi Ayi (POA) satn almlardr. Doan Grubu, enerji ihalelerinde de nemli paylar alabilmek iin aba harcamtr. Gruba bal izlenme oran yksek zel televizyon kanallar olarak Kanal D, CNN International ile ortakl bulunan CNN Trkn yan sra Hrriyet, Milliyet, Radikal, Posta, Fanatik, Gzc gibi gazeteler ve Hafta Sonu, Tempo, Ekonomist gibi dergiler, Radyo Foreks, Hr FM gibi radyolar bulunmaktadr. Doan Haber Ajans'n da bnyesinde bulunduran grup, Ocak 2000'de lkenin ilk ngilizce gazetesi olan Turkish Daily News' bnyesine katmtr. Doan Grubu, son olarak da Cine-5'e ortak olmutur. Vatan ve Dnden Bugne Tercman da Doan Grubunun desteiyle kmaktadr. Bilgin Grubu,1997 ylndan itibaren bata bankaclk olmak zere bir ok sektrde faaliyete giriti. Sabahn yan sra Yeni Yzyl, Yeni Binyl, Takvim, Bugn gibi gazeteleri kartmaya balad ve ATV zel televizyon kanalna da sahip oldu. Bilgin Grubu, 1997 yl sonunda Etibankn yzde 50sini aldktan sonra ini srecine girdi. zelletirilen bu bankaya Cavit alar'la birlikte ortak olan Bilgin, daha sonra bankann tmn ald. 2001 yl banda bankann tm kaynaklarnn gruba bal irketlere yasa d olarak aktarld iddiasyla dava ald ve Din Bilgin cezaevine kondu. Din Bilgin, 3 Kasm 2002 seimleri ncesi cezaevinden ktktan sonra zeletiri yaparak, "Temiz Medya" kampanyas balatt; grup olarak Etibank' satn almasn, "gazetecilikten bir sapma" olarak nitelendirdi; ancak,
45
bu zeletiri kendisini kurtarmaya yetmedi. SABAH grubu, Din Bilginin kontrolnden Turgay Cinerin sahipliindeki Park Holdingin kontrolne geti. Ciner ayrca Cumhuriyetin de ortaklar arasndadr. Mart 1990'da televizyonla medya sektrne giren Uzan Grubu, medya sektrndeki yatrmlarnn dnda mar Bankas, Ada Bank, ukurova Elektrik (EA), Kepez Elektrik ve Rumeli imento ile birlikte bir dizi imento fabrikasna, inaat ve tekstil alanndaki birok kurulua da sahip oldu. Grubun telekomnikasyon alannda da Telsim adl bir irketi vardr. Star TV, Kral TV gibi zel televizyon kanallarnn sahibi bulunan Uzan'lar, 1999'da da Star ve Damga ile yazl basn alanna girdiler. Star Grubu'nun sahiplerinden Cem Uzan, Gen Parti'yi kurarak 2002 seimlerine katld ve yzde 7 orannda kmsenmeyecek oranda oy ald. Gen Parti, seimlerden sonra merkez sa kesimde AKP'ye alternatif bir grnme brnmtr. Bu srete AKP iktidar ile "atmaya" giren Uzan Grubu, bu atmadan zararl kt ve AKP Hkmeti, 20 Aralk 2003te yrrle soktuu bir yasaya dayanarak, Uzan grubunun tm irketlerinin yan sra Star Medya grubuna da el koydu. Medyadaki drt bykler arasnda saylan ukurova Holding, bankaclk, inaat, sanayi ve iletiim (Turkcell) sektrlerinde 100 kadar irketi ile ayn zamanda Trkiyenin nde gelen nc byk sermaye grubudur. 2001 krizinden sonra grubun motoru bankalarn (Pamukbank ve Yap Kredi) yitirmesiyle sarsnt geirdi. ukurova Holding, bu sarsnty atlatabilmek iin, kriz srecinde darbe yiyen teki gruplarla ittifak iinde AKP iktidarna yanat. Bu da, ekonomist Mustafa Snmezin deyiiyle, medyada Doan-Anti Doan diye ifade edilen bir
46
Giri
cepheleme grnts yaratt. ukurova Holdingin medyadaki yatrmlar Akam, Gne ve Tercman, Show TV, Digiturk, Sky Trk, Show Radyo eklinde sralanmaktadr. Son yllarda medyadaki yatrmlaryla dikkati eken bir grup da Dou Holdingtir. Esas itibariyle inaat, bankaclk, turizm, ticaret, sigortaclk, otomotiv ve gda sektrnde irketleri bulunan Dou Holding bnyesinde, lke apnda izlenme oran yksek olan NTV televizyonunun yan sra CNBC-E, NTV Radyo, NTVMSNBC bulunmaktadr. Grup ayrca, National Geographicin Trkiye temsilciliini yrtmektedir. slamc medya denildiinde ilk akla gelen grup hlas Holdingtir. Enver ren'in sahibi olduu grup bnyesinde, hlas Finans, hlas Pazarlama, hlas D Ticaret, hlas Gda, hlas Fuarclk gibi ok sayda irket vardr. hlas grubu da 2001 krizinde hlas Finansa el konmasyla ar bir sarsnt geirdi. Grubun medya yatrmlar olarak, TGRT TV. TGRT FM radyo, Trkiye, hlas net, hlas Haber Ajans (HA) gze arpmaktadr. Fethullah Glen cemaatine hitap eden Feza Yaynclk grubunun medyadaki yatrmlar, slamc medyadaki arlkl dier bir bei oluturmaktadr. Finansman ayan Asya Finansn oluturduu bu grubun medya iletmeleri, Zaman, Aksiyon dergisi, Samanyolu TV ve baz slami ierikli dergiler eklinde sralanmaktadr. slamc medya iinde, Kanal-7 zerinde egemenlik kuran YMPA Holdingi, AKPye yaknlyla bilinen Albayraklar grubunun Yeni afakla ilikisi ve yeni bir TV kurma hazrlklar holdingler aras ban yapsal zelliklerinden biridir. "Tekelci rekabet piyasasnn" tipik bir rneini oluturan basn sektrnde birka byk firma pazarn byk bir ksmna hakimdir. Ancak, bu byk firmalar, her ne
47
kadar aralarnda sk bir rekabet iindeymi gibi gzkseler de, gerekte istedikleri her zaman ortak karlar dorultusunda birlikte hareket etmeye -kartellemeye- eilimlidirler. iletiim altyapsna yaplan yatrmlar 1980 sonrasnda daha nceki dnemlerle karlatrlamayacak dzeyde byme gstermitir. Trkiyede iletiim altyapsna yaplan yatrmlarn byk lde artmas, iteki byk sermayeden ok uluslararas sermayenin Trkiyede egemenliini yaygnlatrmasn beraberinde getirmitir. Telekomnikasyon dahil tm iletiim sektr, sektrdeki rnler ve hizmetler, enformasyonun retim ve datmnda iteki birka sermayedarn ortaklyla yrtlen uluslararas sahiplik egemen duruma gelmitir. Yapsal dnm datm alannda tekellemeyi de getirmitir. 1990 ile 2000 yllar arasndaki dnemde, byk medya gruplar datm alannda kartel oluturup, reklam pastasna da egemen olmutur. Hrriyet-Milliyet grubunun sahibi olduu YAYSAT ile Sabah grubunun sahibi olduu Birleik Basn Datm irketleri 1996 ylnda BRYAY adyla yeni bir datm irketi kurdular. Bu karteli oluturan irketler, daha nce datmn yaptklar gazete ve dergilerle olan szlemelerini iptal ederek, yeni irketle yeni koullarda yeni bir szleme yaplmas talebini dayattlar. Doan ve Bilgin gruplarnn ortak datm irketi Biryay, datmn byk bir blmn ele geirirken; Bima adyla kurulan ortak irket de reklam pazarn kontrol ederek reklamlarn byk payn kendi televizyonlar olan Kanal D ve ATV'ye ynlendirdi. Datm tekeli BRYAY, daha sonra, Akam grubuna bal gazete ve dergileri de, promosyon ve pazar paylamndan kaynaklanan nedenlerle datm a dna kard. 2001 ylnda ekonomide
48
Giri
yaanan kriz, ekonominin btn sektrlerini olduu gibi medya sektrn de etkiledi. Doan Grubu dndaki btn gruplar ar sarsnt geirdiler. Holding-banka-medya-siyaset eklinde ifade edilen saadet zinciri birok halkasnda koptu. zellikle Bilgin Grubu, ukurova Grubu, Uzan Grubu ve hlas Grubu, bankalarn yitirmeleri sonucu finansman darboazna girerek, yok olma tehlikesiyle yz yze geldiler. Bu srete Bilgin Grubu, Park Holding tarafndan ele geirildi; Uzan grubu TMSFna devredildi. Bu alt st olu sreci reklam ve datmdaki kartellemenin sonunu getirdi. Krizle birlikte, reklam ve datmda Doan ve Bilgin gruplarnn yollar ayrld. Doan Grubu, Yaysat adyla kendi datm an yeniden kurdu; Bilgin ve ukurova gruplar ise Birleik Basn Datm adyla ayr bir datm irketini faaliyete geirdiler. AKP iktidarna yaknl ile tannan Yeni afak Gazetesi de, Birleik Basn Datm Grubuna katld. Ksaca, yatrmlarla birlikte irketlerin bymesi ve pazarda tekelleme yaygnlamtr (Data, 2006; Topuolu, 1996; Erdoan ve Alemdar, 2005). Bir zamanlar kii sahipliinde olan ve sahibi de gazetecilik yapan basn sektrnde hem byme balad hem de gazetecilik dier iletiim ve iletiim d sermayenin yatrm yapt bir alana dnt. Bu dnmde, stanbul merkezli yaygn basn, retimden datma kadar olan btn sreleri kontrol etme, dolaysyla, tekelleme ynnde geliti (Dursun, 1999: 210). Yaygn basn renkli, ok sayfal, ierik olarak magazine dayal, temiz baskl olarak tm lkeye ayn gnde ulatrlmaya balad (Fara, 2000). 1980lerde ve zellikle 1990 sonrasnda medya - siyaset ilikisi, medya sahiplerinin ellerindeki gazete ve TV kanallaryla sahip
49
olduklar gc kullanmasyla gelen karc rekabet ve ibirlii biimine dnt. Medya sahipleri siyasal iktidarla ve dier siyasi odaklarla yakn ibirliine girerek, zelletirmelerde ve banka satn almalarda olduu gibi kamu kaynaklarn ele geirme yarna girdiler. 1990 sonras medya alannda uluslararas birlemeler de balad; Doan Grubu CNN ile ortaklk yaparak CNN - Trk TV kanaln kurdu. Kanal enin sahibi olan Dou Grubu da CNBC ile ortaklk kurarak CNBCe televizyon kanaln faaliyete geirdi. Ksaca Trkiye iletiim pazar d ortaklklar da olan birka dev irketin elinde toplanmaya balad. Bu srada, yerel basnda clz ve oklu sahiplik yaps ve resmi ilanlarla ayakta kalma mcadelesi devam etti. Yeni-liberal politikalarla desteklenen bu gelimeler basnda alanlar iin olumlu bir ekilde seyretmedi: koullar ve cret politikalar insan insanlndan utandracak biimde alanlar aalayc ynde geliti. Hibir gazetenin (ve televizyonun) cret politikalar hakknda doru bilgi toplamak bile mmkn deildir ve bu tr sorularn sorulduu aratrmalara ya yant verilmemekte ya da verilen yantn geerlilii/gvenirlilii byk lde pheli olmaktadr. Dk cretler ve baskc i koullar devam ederken, yirmi birinci yzyln banda kriz sylemiyle ilerinden atlanlar arasna gazeteciler de katld. Bir taraftan kriz rtkanl yaplrken, te yandan birok yerde tccarlar eski konaklarn ve villalarn birbiriyle gsteri yarnda gibi yenilediler. Medya kar yapmyor diye akademik camiada birileri medya baronlar iin at yakmaya balad.
50
Giri
Basn alanlarnn mcadelelerinin somut sonularndan biri de yasal haklar kazanmalardr. Her alanda olduu gibi, bu alanda da kazanlan haklarn alanlar tarafndan kullanm olanaklar sermayenin kurduu bask ve yasalar ineme politikalaryla daima byk lde ortadan kaldrlmtr. Bylece, alma koullaryla ilgili yasalar ou kez gstermelik ve merulatrma mekanizmalar olarak kalmtr. Trkiyede gazetecilerin ekonomik ve sosyal haklarn dzenleyen yasa vardr. Bunlardan birincisi Basn Yasas olarak bilinen 212 Sayl Yasayla deiik 5953 sayl yasadr. Dier yasalar ise Sendikalar Yasas ile Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Yasasdr. Sendikalar Yasas, gazetecilere bir sendikaya ye olma hakk vermektedir. Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Yasas ise sendikayla iverenin karlkl pazarl sonunda toplu i szlemeleriyle salanan haklarn hangi yntemle, hangi snrlarla gerekleeceini belirtir. 1952 ylnda karlan 5953 sayl yasadaki zel bir madde ile gazete alanlarnn ve gazete sahiplerinin kendi aralarnda sendika kurabilecekleri hkme baland. 1961 ylnda, 212 sayl Basn Mesleinde alanlarla altrlanlar Arasndaki likilerin Dzenlenmesi Hakkndaki 5953 Sayl Kanunun Baz Maddelerinin Deitirilmesine ve Bu kanuna Baz Maddeler Eklenmesine Dair Kanun baln tayan yasa, yrrle girmitir. 212 sayl yasa, gazetecilerin baz sosyal haklarn gvence altna almaktadr. Yasa, gazeteci ile kendisini altran iveren arasnda yazl bir i szlemesi yaplmasn zorunlu klar. Bu szlemede, iin trnn, cret miktarnn ve gazetecinin kdeminin belirtilmesi zorunludur. Meslekte en az be yl alm olan gazetecilere kdem hakk tannr ve
51
szlemenin feshedilmesi durumunda gazeteci, bu sreye gre hesaplanacak tazminat almaya hak kazanr. Gazeteciye her hizmet yl iin, son ayl esas alnarak bir aylk creti tutarnda tazminat verilir. Her yasada olduu gibi, bu yasadaki kurallar da g yaplar tarafndan inenmek, altndan, stnden veya yanndan gemek iin var olduundan, bu yasayla birlikte yeni yasa ineme politikalar gelitirilmitir. Herkesin bildii ve konutuu, fakat nlenmesi iin hibir eyin yaplmad bu politikalar gnmze gelindiinde ok karmak ve zengin bir hale gelmitir. 212 sayl yasann kmamas iin alan baz gazete sahipleri, ktktan sonra da deitirilmesi iin aba gsterdiler. Bu yndeki abalardan biri de, Dokuz Patron Olay olarak bilinen, dokuz gazete patronunun gazetelerini, 1961 Ocak aynda gn sreyle yaynlamamalar olmutur. Akam,
Cumhuriyet, Dnya, Hrriyet, Milliyet, Tercman, Vatan, Yeni stanbul ve Yeni Sabahn patronlar, 10 Ocak 1961 tarihli
gazetelerinde, ortak bir bildiri yaynlayarak, 212 sayl yasann Dorudan doruya temel hak ve hrriyetleri ksntya sokabilecek nitelikte olduunu ve zntlerinin ifadesi olarak gazetelerini gn sreyle kapatmaya karar verdiklerini bildirdiler. 10 Ocak gn dokuz patronun bildirisi gazetelerinde yaynlanrken, stanbul Gazeteciler Sendikas da ayn gn bir bildiri yaynlad. Bildiride kapanma kararnn gazete sahipleri tarafndan verildii, basn alanlarnn bu hareketi asla onaylamad belirtiliyordu. 27 Mays ncesinde fikir iilerinin cop yedikleri, hapse girdikleri, yollarnn kesildii gnlerde gazete sahiplerinin herhangi bir davranta bulunmad anlatlan bildiride, fikir iilerinin haklarn gvenceye alan
52
Giri
yasann kt srada gazete kapatlmas knanyordu. Sendika, 10 Ocak 1961 gn yapt toplantda, patronlarn gnlk boykotu srasnda Basn adl bir gazete yaynlamaya karar verdi. Basn gazetesi, alanlarn ortak rn olarak 11 Ocak 1961 gn karlmaya baland. gnlk boykot srasnda dzenli olarak yaynlanan Basn gazetesi okuyucularn ilgisini ekerek, o zaman yksek olan 100 binlik tiraja ulat. Gazetecilerin bu eylemi Milli Birlik Komitesinden, Anadolu basnndan, gazete datclarndan ve stanbul Basn Teknisyenleri Sendikasndan da destek grd. Gazete sahipleri, bu olaydan sonra da 212 Sayl Yasann salad haklarn fiili olarak kullanlmasn engellemek iin aba gsterdiler. Baz iverenler, yasalarn boluklarndan yararlanarak, fikir iilerinin zerinde bask kurmaya altlar. Gazetecilerden tarihsiz istifa dilekeleri almak, meslee yeni girenlere, "Her trl yasal hakkm tam olarak aldm." cmleleri ile balayan "ibra" ktlar imzalatmak gibi uygulamalara yneldiler. Yasann kaldrlma abas ve haklarn inenmesi devam etti. Asgari cretleri yksek bulan baz gazete sahipleri, 1962 ylnn sonlarnda Dnya'nn balatt kampanyayla, 26 Ocak 1963'te Yeni Sabah'ta yaynlanan bir bayaz ile "kendilerine fikir iileri ad taklan" ve toplam ancak 700 olan kiilere ayrcalk saladn ne srd yasann "temelinden yklmasn" istiyordu. Ayn gn Hrriyet muhabiri Yksel Kasapba, foto muhabiri Abidin Behpur ile gazetenin ofrlerinden Yksel ztrk, Trakya'daki iddetli kn yaratt durumu yerinde saptamaya alrlarken donarak lmlerdi. gazetecinin topraa verilmesinden sonra 29 Ocak 1963 gn, yzlerce gazeteci, 212 Sayl Yasaya kar direnen drt gazeteyi protesto etti. Gazeteciler, ellerinde
53
"Gazeteciyi halk aldatmakta kullanamazsnz," "Rotatifler beyinsiz olmaz," "Sana sefa bize cefa," "Dnce zgrlnn yannda, smrcln karsndayz yazl pankartlarla yry yaptlar. Bu tr gazeteciler ve gazetecilik 1980lerle gelen egemenliin baskc materyal ve dnsel yapsyla gemi tarih yapld. Bu yap biimlerine rnekler: Trkiyede gazetecilerin ekonomik ve sosyal haklarn dzenlemek zere karlan ve Basn Yasas olarak bilinen 212 sayl yasa yrrlkte olmasna karn, pratikte gazetecilerin byk blm bu yasann getirdii gvencelerden yararlanamamaktadr. verenler, kendi lehlerine olacandan, gazetecileri zorunlu kadrolar dnda 212 sayl yasa yerine genel i hkmlerine gre altrma yoluna gitmektedir. Trkiye Gazeteciler Sendikasnn aratrmasna gre, 1998 ylnda Doan grubuna ait Hrriyet ve Milliyet gazeteleri ile Bilgin grubuna ait Sabah gazetesinde fikir iisi olarak alan iki bin be yz elli kiiden 212 sayl yasa kapsamnda alanlarn oran yzde 10u dahi bulmuyordu. (TGS, 19951998 Ynetim Kurulu alma Raporu. S: 136). 1990lardan bu yana iverenler/yneticiler gazetecileri ya serbest meslek erbab statsnde sayarak, Gelir Vergisi Yasasnn 18. Maddesi kapsamnda altrmaya baladlar ya da 1475 sayl Genel Yasas kapsamnda altrmay yelediler. Gazetecilerin kendi kapsamnda altrlmasn ngren Basn Yasas bylece inediler. 212 ve 1475 sayl yasalarda haftalk ve gnlk alma sreleriyle, yllk izinle ve ek demelerle ilgili hkmler uygulanmamaktadr. Basnda kadro yaplana kadar belli bir sre
54
Giri
cret almadan staj ya da deneme sresi ad altnda altrma da neredeyse gelenek haline gelmitir. cretsiz, ya da ou zaman asgari cretin bile altnda kalan bir cretle kaytsz gazeteci altrma uygulamas, gazetecilerin yasann getirdii haklarndan yararlanmalarn engellemektedir. Medya alanlarnn koullarnda dikkati eken bir baka nokta ise alanlar arasndaki gelir eitsizliidir. sim yapm gazeteciler ya da ynetici konumundakiler binlerce dolarla ifade edilen yksek cretler alrken, i yknn byk blmn omuzlayan sradan muhabirler cret denmeden ya da ok dk cretlerle altrlmaktadr. cret sorunlar yannda, gazetecilerin Ramazan ve Kurban bayramlarndaki tatil haklar, patronlar tarafndan basn zgrl gereke gsterilerek kaldrlmtr. 212 sayl yasada yer alan bayram tatili hakk, Anayasa Mahkemesinin kararyla ellerinden alnmtr. Medya sektrnde iten karmalar sradan bir olay haline gelmitir. Sk sk yaanan ekonomik krizlerde ilk fatura basn alanlarna kesilmektedir. Ekonomik kriz dnemlerinde gazeteciler kitlesel lde isiz kaldlar. Sadece 2001 krizi sonrasnda medyada 5 bin dolaynda kii iten kartlmtr. alma ve Sosyal Gvenlik Bakan Murat Baesgiolu, CHP Milletvekili Hasan Aydnn soru nergesini yantlarken, 2003ten 2004e kadar geen bir yllk dnemde, Trkiye apnda basn-yayn kurulularnda iten kartlanlarn ya da ayrlanlarn saysn 6078 olarak aklad. Baesgiolu, ten karlanlarn 3486snn kendi istei ile istifa, 797sinin tazminatl fesih, 649unun iyeri devri, 484nn transfer,
55
192sinin askerlik, 179unun emeklilik, geriye kalan 291inin malulen emeklilik, lm, evlenme, iin askya alnmas, iverenin veya iinin ahlk ve iyi niyet kurallarna aykr davranmas, disiplin kurulu karar ile fesih, devamszlk, ie ara verme, iin sona ermesi, iyerinin kapanmas, staj bitimi, deneme sresi bitimi ve stat deiiklii gibi nedenlerle ilerini brakma durumunda kald belirlenmitir dedi. Bakan Baesgiolu, ayn dnemde basn yayn kurulularnda ie balayan ii saysnn ise 7714 olduunu bildirdi (Cumhuriyet, 19 Nisan 2004) Basn alanlarnn gelecei, ivereninin yneticilerinin iki duda arasndadr. ten karmalar son derece keyfi ve gerekesiz olarak uygulanmakta, bunun karsnda alan koruyacak bir mesleki rgtlenme bulunmamaktadr. Hibir neden gsterilmeden iine son verilen basn alan, iten karldn bazen alt binaya girmek iin kulland kartn iptal edilmesiyle renebilmektedir. ten karmalarda karlalan bir baka durum da haber yaplan nfuzlu kiilerin basklaryla gazetecinin i akdinin feshedilmesidir. Gazetecinin yapt haberlerden, yazd yazlardan rahatsz olan kii ve kesimler, iverene bask yaparak gazetecinin iten atlmasna yol aabilmektedir. Bir baka iten karma gerekesi, basn alanlarnn fazla mesai, haftalk/yllk izin, prim ya da cret art gibi konulardaki taleplerini dile getirmesidir. Dolaysyla, basn alanlar yasal haklarn bile kullanmaktan korkar hale gelmiler, kendilerine dayatlan kt alma koullarn kabul etmeye zorlanmlardr. Trkiyede iletiim fakltelerinin
56
Giri
saysnn srekli artt, bu fakltelerin her yl yzlerce mezun verdii, ayrca gazetecilik mesleine giri iin iletiim fakltesi mezunu olma koulunun bulunmad dnldnde, meslee yeni girmeye hazrlanan ve kendini kabul ettirebilmek iin her trl koulda almaya hazr ok sayda gazeteci adaynn bulunmas alma koullarnn dzeltilmesinin nnde engel oluturmaktadr. verenler, nitelikli, deneyimli ama daha yksek cret talep eden yetimi gazeteciler yerine, meslee yeni balam, deneyimsiz, ou zaman da niteliksiz igcn tercih etmektedirler. sizlik sorununu artran bir baka faktr de, basn sektrnde uzun saatler ve 5 gnden fazla almaya ek olarak, youn sirklasyondur. Sektrdeki kadro hareketleri nedeniyle, st dzey kadrolarla yaanan deiiklikler, alt kadrolarn iten kartlmasn da beraberinde getirmektedir. sizlik ve gvencesiz alma koullar yannda, gazetecilerin emeinin hunharca smrlmesine neden olan bir baka faktr de havuz sistemi olarak adlandrlan alma rgtlenmesidir. Ayn patrona bal olarak alan gazetecilerin o yayn grubuna ait btn gazete, dergi, ek, ajans, radyo ve televizyonlar iin istihdam edilmesi anlamna gelen havuz sistemi, iverene alan arzu ettii gibi ktye kullanma, oraya buraya atma ve alan zerinde youn bask kurma gibi avantajlar salamaktadr. Gazetecinin rettii haber, birden fazla medyada yaynlanmakta, bylece patron sahip olduu ayn kadro ile birden ok gazete ya da dergi yaymlayarak, reten emek zerindeki smry, gazeteciye hibir ek cret deme yapmayarak, yaygnlatrmakta ve krn daha da artrmaktadr.
57
Yukarda tartlan koullarn olduu bir ortamda doal olarak gazetecinin kiisel ve mesleksel gelimesine ynelik eitim giriimleri de asla desteklenmez. Byle bir ortamda, basn kurulularnn ve iverenlerin gazetecilerin kiisel ve mesleki gelimelerine katkda bulunmak amacyla olanaklar yaratmas, bunun iin kaynak ayrmas ve hatta kendi imkanlaryla eitim almak isteyen insanlara derse gittii gnlerde birka saatlik izin vermesi dnlemez. Btn bu sayfalarda tartlan koullar yaratp srdrrken, ayn zamanda da iletiim faklteleri medyaya dman yetitiriyor diye yaknrlar. letiim fakltelerinin grevi baskc ve insan haklarnn en temel ilkelerini ineyen bir endstriye sosyal biliten ve sorumluluktan yoksun, sadece efendisinin karlarna kar sorumlu modern pratisyen kleler yetitirmek deildir. Ama ne yazk ki, teorinin ne olduunu bile anlamayan ve teori ile sosyal pratik arasndaki ban doasn yanl bilen retim yesi olmamas gereken retim yeleri sayesinde letiim Faklteleri efendisinin kar sorumluluunu sosyal sorumluluk sanan bilmi-cahiller yetitirme iini, yani medyaya dost pratisyenler iini yaygnlatrmaktadrlar. Trkiye'de 1980 sonrasnda kurulan medya-siyaset-ticaret ilikisi giderek glendi. Bunun yansmalar sadece medya rnlerinin trleri ve ieriklerinde olmad, ayn zamanda gayrimeru ve baskc alma koullarnn srdrlmesinde ve yaygnlatrlmasnda da oldu. Bu yansmalara rnek olarak Yasal dzenlemelerdeki yetersizlikler, yeterli olanlarn ktye kullanlmasn engelleyecek mekanizmalarn kurulmamas, kamu otoritesinin etkin bamsz denetim yapmamas, kamu otoritesinin basn kurulularndaki denetimlerinin yetersizlii
58
Giri
verilebilir. Basnn siyasal gle ve siyasal iktidarlarn yaygn ya da yerel basn iverenleriyle iyi geinme ve onlar amacna uygun bir ekilde kullanma abas iine girmesi, basn sektrndeki sorunlar azaltma yerine oaltmaktadr. Bu genel iin kt, fakat zel karlar iin verimli olan ibirliiyle beslenen baskc ortamda alanlar, isizlik korkusuyla hem her tr insan haklarna aykr koullar kabullenmekte, hem de yasal haklarn koruyan bildirim yapmadan kanmaktadr. Medya sektrndeki yapsal ve ilikisel dnmlerin sonularndan biri, sendikaszlatrma, dolaysyla, i koullar, i ilikileri ve cret politikalarnn belirlenmesinde sermayenin egemenliinin perinletirilmesidir. Yeni-liberal politikalara snfsal dayanmay ortadan kaldran, bireycilii vurgulayan ve esnek istihdam ad altnda yrtlen bl ve ynet taktikleriyle sendikalar dnya genelinde geriletilmi ve Trkiyeye de bu durumun dnda kalmamtr. Sendikaszlatrmadan en fazla zarar gren meslek gruplarndan biri de gazeteciler olmutur. Gazetecilik ikolunda tekellemi bir konuma gelen medya patronlar, uzun zamandr basn emekileri zerinde kurduklar baskyla saldrgan bir sendikaszlatrma politikas izlemektedir. Tekelleme ve sendikaszlatrma; basn emekilerinin "direnme hakkn" kullanmalarn ya da iyeri deitirme olanaklarn da kstlamaktadr. Sermayenin aralarnda yapt centilmenlik anlamas olarak bilinen szl anlamayla, direnme hakkn kullanan gazetecilere i vermemektedirler. Gruplar arasnda eleman transferi olmamas ve iten kartlanlarn teki grup tarafndan istihdam edilmemesi iin centilmenlik anlamalarnn yapld bir ortam, basn emekilerini smrlmek ve isiz kalmak seenekleriyle ba baa brakmaktadr.
59
Trkiye gibi, darbelerle liberal politikalar getiren lkelerin, bask yasalar karmalar ve uygulamalar olaandr, ama antitekel yasalar karmas dnlemez, nk siyasal iktidarlar, tekelleme sayesinde tevik, kredi vb. yollarla glendirdii sermaye gruplarn daha etkili kullanacan ve denetleyeceini dnmektedirler. letiim aralarna sahip gruplar, tekelleme ile sektre diledikleri yn verebileceklerini dnmektedirler (Alemdar, 1997: 279, 280). Kitle iletiim aralarna sahip gl gruplar, bu dncelerini 1980 sonrasnda byk lde gerekletirmilerdir. Tekellemenin artarak devam etmesi, iletiim profesyonelinin mesleki gvencesini tehdit etmeye balamtr. Bu gvencenin yok edilmesinde en nemli adm sendikaszlatrmadr. Sektrde uygulanan sendikaszlatrma operasyonu, TGSnin ilevini giderek yitirmesine yol amtr. Bu operasyon 1991 sonlarnda Milliyet gazetesinde, ardndan Aydn Doann satn alndan sonra, 1994te Hrriyet gazetesinde yaanmtr. Bu operasyon dier gazete ve dergilerde de yaplmtr. rnein, resmi istatistiklere gre, gazetecilik ikolunda yaklak 10 bin dolaynda ii alrken, TGSnin resmi ye says 3398dir. Ancak, aktif ye says 1000 dolayndadr ve sendikal haklardan yararlanabilen gazeteci says toplam gazeteci saysnn yzde 5ine zor ulamaktadr. Bu durumla birlikte gelen psikolojik terr ve bask, medya iletmelerindeki yapay ve taeron irketleme, star sistemine dayal personel politikalar, gazetecilikte bireycilii fazlasyla ne kartan ve alann kendisini fikir emekisi olarak alglamasn zorlatran meslek tanmnn baskn klnmasn ve alanlarda her koyun kendi bacandan aslr bilincini egemen yapmtr. Psikolojik terr ve bask, kendi bana
60
Giri
brakma, kendi gibilere dman yapma, gszletirme, dayanmay ortadan kaldrma, bl, ynet, birbirine dr politikalar gl direni olaslklarn azaltmtr. Yaratlan ve uygulanan ar alma koullarnn ve i gvencesi yokluunun kanlmaz sonucu olarak, gazeteciler daha da rgtsz bir konuma srklenirken, bkemedikleri eli pmeyi, o elin eli olmay ve o eli besleyen endstrilerin szcln yapmay kendileri iin ok daha ilevsel grmeye balamlar; bu balamayla birlikte, neo-liberal grteki profesyonellik ve post-modern gazetecilik (post-modern arlatanlkla beslenen ve geri-zekallatrmayla ilenen bilin ve davran ynetimi) egemenlik kurmutur. Sendikann tasfiyesine ek olarak, dernek statsnde ok sayda rgtn varlna karn, gazeteciler daha da rgtsz hale gelmitir. Bl ve ynet politikalarna uygun olarak hemen her ilde Cemiyet ad altnda o ildeki gazetecileri bir araya getiren derneklerin var olmasna, muhabirlerin uzmanlk alanlarna gre ok sayda yeni dernekler kurulmasna, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti, ada Gazeteciler Dernei, Trkiye Gazeteciler Federasyonu gibi lke apnda faaliyet gsteren rgtlerin olmasna ramen, bu kurulular gazetecilerin rgtl gcn yanstma olanaklarndan ve gcnden yoksun duruma drlmlerdir. Daha kts, zamanla, medya gruplarnn yrngesinde dolaan uydu rgtler haline gelmilerdir. Tm bu gelimeler yannda, zm aramaya zorlayan bir baka gelime olmutur: Gazetelerin tirajlar ciddi biimde dmtr ve basnda okuyucu yaratma ve okutma kaygs olmakszn tiraj ykseltme araylar ve abalar artmtr. Gazetecilik bu abalar srasnda gazetecilikten kp pazarlama
61
iin ara durumuna dm; fakat tirajlar, okumamay besleyen ve televizyonla desteklenen eitim politikalarnn baars karsnda dk kalmaya devam etmektedir.3 Gazetelerin ekler vermesi 1970 yllarnda, rnein Hrriyet gazetesinin Pazar eki gibi enderdi; fakat ek verme 1980de yava yava artmaya balam ve 1980lerde ivme kazanmtr. Eklere son zamanlarda baz gazetelerde Bilim ve Teknoloji ekleri eklenmitir. Bu ekler ya tmyle aka ya da st kapal olarak endstriyel rnlerin, imajlarn ve aptalca tketime ynelik bililerin promosyonunu yapan karaktere sahiptir. Trkiyedeki gazetelerde rgtlenme ile ilgili yapsal gelimeler gnmzdeki yaygn basn ve yerel basn (geleneksel olarak bilinen stanbul ve Anadolu basn) ayrmn getirmitir. Yaygn basnn mali g yaps, ayn zamanda, yaygn ve karmak bir zel irket rgtlenmesini getirmi, bu rgtteki yaygn teknoloji, insan gc ve i blm olanaklarn arttrmtr. Yerel basnda ise tek kiinin ynettii ok basit bir rgtlenme ve bu rgtlenmeye bal olarak gelen i grme ve rn karakteri ortaya kmtr. Yerel gazetelerin kendi faaliyetlerine bal olarak gelen temel olarak nemli gelir kalemi vardr: Sat gelirleri, yerel reklam gelirleri ve Basn lan Kurumu araclyla devletten aldklar ilan gelirleri. Bu gelirlerle idare edemeyen gazete, eer yan kaynaklardan beslenemiyorsa, sonunda kapanmaktadr. 27 Mays 1960dan sonra resmi ilanlardaki uygun olmayan
Tirajn dk kalmas ve tiraj artrma adna yaplanlarla ilgili ayrntl bilgiler iin bkz Basn Konseyinin aylk dergisi zgur Basn ve Basnda Reklam, promosyon ve tarihsel geliimi ele alan yaptlar.
62
Giri
faaliyetlerle ilgili durumun nlenmesi amacyla kurulan Basn lan Kurumu, keyfi uygulamalara son vermeyi amalayarak, kalite llerine gre ilan datm sistemini getirmitir. Fakat zaman ierisinde ilan kontenjanndan pay almak isteyen ok sayda gazete ve haber verme gibi bir nitelii bulunmayan, naylon sfat ile anlan yerel gazeteler tremitir (Ycel, 1999:175). Yerel gazeteler rgtlenme yapsnda, yaygn gazetelerde olan dnm taklit edecek olanaklara sahip olamadlar. Onun yerine, yapabileceklerini yaptlar: Yaygn basnn ieriksel ve ilikisel taktik, strateji ve politikalarn kopyalayp yerelde uygulamaya baladlar. Yerel basn yaygn basnn ieriini yerelde yeniden retmeye balad. likisel olarak hem i ilikilerinde hem de yerel siyasal ve ekonomik glerle faydal ibirlii kurup gelitirdi. Bu balamlarda yerel medya yaygn meydann taklitisi olarak, yaygn medyann ulusal alanda yaptn yerel alanda yeniden retmeye balamtr. Yaygn medyann ihale kapmak, byk rantlar salamak, entrikalar evirerek hkmetleri ve dier endstrileri kendi karlarn gerekletirmek amacyla kullanmak iiyle urarken, yerel basn da, kendi il ve blgelerindeki yerel idareleri ve dier g yaplarn kendi karn gerekletirmek iin kullanma abasndadrlar. Sermayesinin yetersizlii, gerekli modern basm aralarnn pahall ve yerel sermayenin sorun zmek iin gerektiinde ortak hareket etmeden yoksunluu gibi nedenlerle, yerel gazeteler modern teknolojik altyapya da sahip olamamaktadr. Yerel gazetelerin bir ksm hala "entiple dizgi" ve tipo baskyla yayn yapan ilkel koullarda gazete kartmaktadr. ounluu
63
ise, son teknoloji rn masast dijital bask makineleriyle yayn yapmaktadr. Bu makineler pratik olmas ve kalifiye eleman istememesiyle yerel gazeteleri matbaalara mahkum olmaktan da kurtarmaktadr. te yandan, byk sermaye, siyasal ve ekonomik glerle kurduklar yakn ilikiler yoluyla tevikler almakta, kamu bankalar araclyla yllarca dk faizlerle byk krediler kullanmakta ve ounlukla aldklar bu kredileri geri dememektedir. 1990lara kadar yerel basnda, birka kent dnda, teknolojik altyapy yenileme giriimi olmamtr. Daha kts, stanbul gazetelerinin elden karmak istedii makineleri ucuza satn alan yerel basn, stanbul basnnn makine ve ekipman atk alnna olmutur. Tasarm ve basm iinde bilgisayarn kullanlmaya balamasyla birlikte, 1990lardan beri artan bir ekilde bir ok yerel gazete, basklarn Masast Ofset Bask makineleri ile yapmaya balamtr. Baz illerde ve byk ilelerde yaynlanan yerel gazeteler ekonomik durumlarna gre ayn anda 2 renk-4 renk basabilen ofset matbaalar kurmutur. Aslnda, bu tr matbaalara sahip olan gazetelerin ou, matbaa ileri yannda gazetecilie atlm olan kk sermaye sahiplerine aittir. aittir. Teknoloji her geen gn geliirken, 2006 model son derece modern bir masast bask makinesi ile baslan gazeteye resmi ilan verilmeyeceine ynelik karar alnrken, 3.000,00.-YTL ile 10.000,00.- YTL arasnda deien fiyatlar ile 1960 model son derece teknoloji gerisinde kalm makineler ile baslan gazetelere resmi ilan verilmesini anlamak mmkn deildir. Basn lan Kurumu Genel Kurulu, 11 Austos 2006de 1 Ocak 2007 tarihinden itibaren, markas ve modeli ne olursa olsun, Masast Bask Makineleriyle baslan
64
Giri
gazetelerin Resmi lan Yaynlayamayaca kararn almtr. 17 Austos 2006 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanan konusu karar, masa st yaynclkla gazete kartan yerel gazeteleri zor duruma drmtr. Trkiyenin il ve ilelerinde yaynlanan 350den fazla gazeteyi yakndan ilgilendiren bu kararn iptali ve Yrtmenin Durdurulmas talebiyle yerel gazeteciler Dantaya bavurmulardr. Tekelci sermayenin egemen olduu ve zellikle yeni teknolojik aralarn yaygn bir ekilde satlmasn amalayan kresel pazar politikalarnn yrtld bir ortamda, kararn iptali ve yrtmenin durdurulmas karar kma olasl azdr, ksa bile, bu karar ortadan kaldran yeni kararlar alnacaktr. Yaygn basn asgari cret politikalarn bile uygulamayan eitli baskc ve keyfi altrma politikalar kullanarak masraflarn azaltp karlarn artrrken, yerel basn da Resmi lan iin gerekli igc olarak aile fertlerini, akrabalarn ve vasfsz birka genci gstermekte ve altrmakta, bylece i gcne en az masraf yapmaktadr. Bu srada, yaygn basnda medya karl bir i deil diye yapld gibi, yerel basnda da hesaplar yaplarak temel harcamalarn bile karlayamadklar ve ekmek paras sknts ektikleri atlar yaklmaktadr. Yerel basn iin bu sylenen genel olarak doru olabilir. rnein 28 - 29 Nisan 2007 Anadolu Yerel Basn ras ile ilgili haberde Dost Media, Anadolu Gazeteciler Birlii Genel Bakan EFEnin szleriyle, durumu u ekilde aklamaktadr:
Anadolu Basn ok ar sorunlar ile bouuyor. Ulusal Kurtulu Savann kazanlmasnda byk yararllklar gsteren, Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatrk tarafndan Gazi Basn ilan edilen Anadolu Basn,
65
zaman zaman skntl dnemler yaamaktadr. lkemizdeki byk sermaye sahiplerinin medyaya olan ilgileri, medya alannda kartellemeye neden olmutur. Kartelleen medya, ne yazk ki Anadoluda mtevazi imkanlar ile yaymlanan yerel gazetelerin sorunlarn hep gz ard etmi ve Anadolu Basnn kendi haline brakmtr. Anadolu Basnnn haklarn savunmak, birlik ve beraberliklerini salamak amacyla kurulmu olan basn meslek teekklleri de ne yazk ki bu grevlerini tam olarak yerine getirememilerdir. Anadolu Basnn oluturan yerel gazetelerimiz de ne yazk ki kendi iinde birlik ve beraberliini bir trl salayamam, kendileri ile ilgili alnan her karara uymak zorunda kalm, haklarna yeterince sahip kamam, savunamam ve gerekli rgtlenmeyi de bir trl salkl ekilde yapamamtr. Kendi sorunlarna bile sahip kmayan bir meslek grubunun, sokaktaki insanlarn sorunlarna nasl sahip kaca da akllara taklan ayr bir soru iaretidir. zellikle 2003 ylndan itibaren Kamu hale ilanlarnda yerel gazeteler lehine yaplan kanuni dzenleme neticesinde, yerel gazeteler biraz olsun maddi olarak nefes alma imkan bulmutur. Bu kanuni dzenleme konusunda emei geen herkesi kutlamak isterim. Anadoludaki yerel gazetelerin en nemli gelir kaynaklarnn banda kukusuz Resmi lan yaynlar gelmektedir. Bir gazetenin Resmi lan Yaynlama Hakkn elde etmesi iin tamas gereken artlar, Basn lan Kurumu tarafndan her geen gn daha da zorlatrlmtr. 36 kiilik Basn lan Kurumu Genel Kurulunda Anadolu Basnn temsilen sadece 1 ye bulunmaktadr. Son 2 yldr Anadolu Basnnn o yesi de yaplan seimler iptal edilerek, Basn lan Kurumu Genel Kurulunda temsil edilememektedir. u anda Vasfsz olarak haftada 1 gn yaymlanan gazeteler bile kadrolarnda bir Sorumlu Yaz leri Mdr ile iki Muhabir istihdam etmek zorundadr. 30 tam gn zerinden SSKl olan bir fikir
66
Giri
iisinin SSK Primi ve Gelir Vergisi kesintisi bile 277,50.YTLdir. Bu 3 kiiye bir de gazete sahibinin Ba-Kurlu olmas eklenirse, toplam 4 kiinin sadece Sosyal Gvenlik kurumlarna denmesi gereken rakam, 1.110,00.- YTL tutmaktadr. 3 personelin asgari cretten 380,00.-YTL maa ald hesaplanrsa, haftada 1 gn yaymlanan bir vasfsz gazetenin bile sadece personel maliyeti 2.250,00.-YTL dir. Bask, iletme, iyeri kiras, haberleme vs. giderler eklendiinde, haftalk olarak yaynlanan bir yerel gazetenin en dk maliyeti bile aylk 5.000,00.-YTLyi bulmaktadr. En dk maliyeti 5.000,00.-YTLyi bulan bir yerel gazetenin aylk olarak ald, 1.000,00.-YTL ile 2.500.-YTL arasnda deien Resmi lan gelirlerini kesmeye ve azaltmaya almak, Anadolu Basnna gazeteni kapat demektir. Vergilerini ve SSK primlerini 3 ay iinde demeyen gazetelerin Resmi lan Yaynlama haklar durdurulmaktadr. Vergi ve SSK demelerini geciktiren gazete sahipleri faiz yk altnda ezilirken, bir ok devlet kurumundan her yerel gazetenin binlerce YTL alaca bulunmakta, denek yokluu bahane edilerek bu demeler aylarca hatta yllarca bekletilmekte olup, gazetelerin alacaklarna ise bir YTL bile gecikme zamm eklenmemektedir (Dost Media, 2007).
Yerel basndaki yap gazeteci diye altrlanlarn rgtlenme istei ve olaslklarn da azaltmaktadr. Yasal haklarn olmas, yaygn basnla ilgili yukardaki aklamalarda belirtildii gibi, bu yasalara uyan drst bir ticari i kltr olmadka hibir anlam tamaz. Anadolu Ajans dnda ulusal ve yerel dzeyde sendikal rgtlenmenin olmad bir rgt kltr ve ilikisi ortamnda, i gvencesi ve drst i ilikilerinden ve sosyal sorumluluk tayan rn retiminden (gazete ve ieriinden) bahsetmek glntr. En temel insan
67
haklarna bile uymayan i ilikisi ve cret politikas uygulayan ve aynsn uygulayan taeron irketlere i yaptran devletin ve kurumlarnn olduu bir yerde, alan insanlarn haklarn korumay getiren, rnein, sigortal ve sendikal gazeteci altran iverenlere vergi getiren, SSK prim indirimi veren, ucuz kredi kullandrma olanaklar salayan, alana kdem tazminat veren, izin haklarn uygulayan, ar alma koullarn dzelten, haftada be gn ve sekiz saat almay uygulayan, gazeteciye bamszlk salayan, bilgi edinme hakknn kullanlmas koullarn yaratan, gazetecilerin yerel veya ulusal glerden korkmadan doru ve drst haber verme koullarn oluturan ve destekleyen alma ortamnn olmas beklenemez. nsan ve insann iyiliini hareket noktas olarak ele alan hukukla ynetilmeyen lkelerde, yasal meyyideler gerektiinde merulatrma ve gerektiinde gller tarafndan inenmek iin vardr. Demokrasinin glenebilmesinin, yerel basnn glenmesi ile dorudan balantl olduunu ileri sren liberal-oulcu gr, aslnda kapitalist ekonomik pazarda serbest rekabet ve demokrasi olduu imajn veren ve bunun kant olarak da binlerce kk esnafn olmasn gsteren sahte/yanl-bili inas (propaganda) faaliyeti yrtmektedir. Bu propaganda faaliyeti baarl olmaktadr, nk kk sermaye pazarndaki say azalmamaktadr, nk her yl muhtemelen yarsndan ou batarken, onlarn yerini yenileri almaktadr: Hareketli bir pazar. Yerel basn sermayesi henz unu farknda deil: kapitalist pazarda bymeyen ksa zamanda yok olur. Dolaysyla, yerel basnn orta dnemli kalcl sermayelerini birletirerek her ilde tek veya iki gazete kartmaya balamasna
68
Giri
baldr. Aksi taktirde yok olmaya mahkumdurlar. Bu yok olu da, teknolojik yenileme ad altnda pazarlama iini destekleyen yeni yasalarn kmas ve Basn lan Kurumunun, belediyelerin ve dier benzeri kurumlarn desteinin ortadan kalkmasyla hzlanacaktr. Yerel basnn ihtiyalarn yasal destekle salama isteinin, gnlk deyimle tama suyla deirmen dndrme olduunun fark edilmesi gerekmektedir. Kendi kaynaklaryla ayakta duramayan sermaye ksa zamanda ortadan kalkar. Bunun en somut rnei de yerel gazetelerin srekli batmas ve elbette yeni umutlularn bu ie, sonunda batmak iin girmesidir. Batmayanlarn batmama nedeni, yan faaliyet olmas ve basn d mali destek almasndandr. Az gelimi sermayenin bilisel blnml ve bilisel yoksulluu, az gelimi meslek kurulularna da yansr: Anadolu Gazeteciler Birlii, Trkiye Gazeteciler Federasyonu, ada gazeteciler Dernei ve Anadolu Basn Birlii gibi kurulular da ortak sorun zme yerine birbiriyle didierek kar ve g mcadelesi iinde gnlerini geirmektedir. Bu durum, dayanmadan geerek glenmeyi deil, bl ve ynet politikalarnn baarl olmasn salar. Ankara, zmir, Bursa, Adana ve Kayseri gibi byk kentlerdeki baz gazeteler dnda, birok il ve iledeki gazete yetersiz sat, reklam ve ilan geliriyle ayakta durmaya almaktadr. lelerdeki gazetelerin hemen hepsi, devletten aldklar ve matbaaclk faaliyetlerinden elde ettikleri gelirle yaayabilmektedir.
69
Yerelde tiraj konusu da ok ktdr: Bir ildeki yerel gazetelerin pek ou hemen hemen hi okunmayan gazeteler olarak nitelenmektedir. Bunun somut olarak ortaya konmas iin okunma durumlarn belirleyen bamsz aratrmalarn yaplmas gerekmektedir. Yerel gazetelerin satn alnmas kar ilikileriyle balanmaktadr: Satn alanlar belediyeler, il ve ilelerdeki siyasi partilerin il, ile ve belde bakanlklar, sendikalar, meslek odalar, sivil toplum kurulu bakanlklar, okul mdrlkleri, spor camias gibi yerler olmaktadr. Bu satn almalarn bedeli kurumsal tahsisattan denir. Yaam ve gelir salama koulu bu ekilde belirlenmi bir rgtl yapnn kanlmaz olarak yapaca ey, gelir kaplar olan siyasal ve ekonomik g yaplarnn karlarna uygun ilikisel ve ieriksel koulu oluturmak ve gelitirmektir. Bu yaratlm koullar siyasal ve ekonomik glerden beslenmek zorunluluunu getirdii iin, yerel gazetelerin pek ounda, iyi ve kaliteli yayn yapma anlay ve abas da marjinal olarak kalmaktadr. Bu nedenle de, maliyet gibi bahanelerle, kaliteli muhabir ve yazar kadrosuna gereksinim duyulmaz. rgt yapsndaki yaygn ve yerel farkllamas yannda, rgtlenmelerin olduu yerlerde de nemli farkllamalar olumutur. Trkiyedeki sreli yaynlarn drtte ne yakn en kalabalk kentlerinde yaynlanmaktadr. Bu gereklerin yannda, yirmi birinci yzylda gerei yanstmayan ilevsel uydurularn (mitlerin) daha da artarak yaygnlat grlr. Medya hakknda yaratlm mitlere ek olarak, yerel basn hakknda da ahane efsaneler yaratlmtr. Bu efsanelere gre, yerel medya Trkiye'de demokratik ok sesliliin gelimesinde ve kamuoyunun serbeste olumasnda
70
Giri
birincil derecede nem tar. Kltrel ve yerel mirasn korunmasnda nemli rol oynar. Sivil Toplum rgtlerinin gelimesinde ve etkinliini salamada nem tar. Yerel Ynetimlerin kamuoyu adna denetlenmesinde en nemli unsurdur. ounluun koruyucusu olma zelliine sahiptir (Yaln, 2003). Kamu hizmetlerini salkl ve doru biimde halka duyurmak iin devlet-yurtta ve yerel ynetim-yurtta ibirlii ilikisini salar ve srdrr. Ulusal iradenin doru ve isabetli tecellisi iin demokrasi terbiyesini yetitirip kkletirir. Yneten-ynetilen ilikisi erevesinde kamu hizmetlerinin salkl ve doru biimde halka duyurulmas yerel basnn ilevlerinden biridir. Ayrca, denetim, ynetenin halk adna denetlenmesi, kamuoyu yaratlmas yerel basnn zerindeki sorumluluklardan biridir. Beldelerde yerel ynetimlerin hizmetlerinin duyurulmasyla birlikte yerel ynetim-yurtta ilikisinin salanmas yerel basnn nemli bir ilevidir. Yaygn basnn ilevlerinden biri olan eitim ilevi; yerel basnda toplumsal kimlii ile nem kazanr. Ulusal iradenin doru ve amaca uygun yansmasnda gerekli demokrasi kltrnn yerletirilmesi, yerel basnn en nemli ilevlerindendir. Aslnda yerel gazete, yresindeki olaylara arlk veren, blgesinin kalknmas iin aba harcayan yayn organdr. Bu organlarn ulusal btnl korunmasna katk salamak gibi bir grevleri de vardr. Bu gazeteler devletle vatanda arasnda bir kpr grevi grrken, kamu grevlileri ve hizmetlerinin denetlenmesinde etkin birer unsurdurlar (Fara, 1999). Yerel basn toplumun reflekslerinin ifade aracdr. Yerele kar yaplacak hakszlklara "dur" denebilecek bir mekanizmadr. Yerel demokrasinin glenebilmesi de ancak gl bir yerel
71
basnn varl ile mmkn olabilecektir. Olaylarn arka planlarn ortaya koyabilecek, doru bilgi ile kamuoyunu buluturabilecek bir yerel basn ayn zamanda demokrasinin salkl bir zeminde yrmesine de araclk edecektir (Arslan, 2006). Asl gerekler ile, hayal edilenler, olaslkl olanlar ve arzu edilenleri kartrmamak gerekir. Hayal edilen ve olaslkl olan asl olan sanldnda, gerek artk gerek olmaktan kar. Yukardaki tm anlatlanlardan aka anlalaca gibi, yaygn basn yaygn basn olarak domad. Basn tarihine baklrsa, basnn yerel olarak doduu ve ulusal ve ardndan da uluslararas olmaya doru bir seyir gsterdii grlr. Bu seyrin doas hzla deimektedir. Kresel pazarda, New York Times, Wall Street Journal gibi gazeteler artk ulusal-yerellikten hzla kmakta ve kresel gazete olmaktadr. Trkiyedeki yaygn gazetelerin nnde snrl seenekler vardr: (a) Kresellemek iin tekellemek ve/veya d sermayeyle ortaklk kurarak kresel karakter kazanacak ekilde yeniden rgtlenmek; (b) Dnyada Trke bilen yerlere ulaan bir Kreselblgesel gazete olmak iin gene sermayesini bytmek ve i yap biimini dntrmek; (c) Ya da kresel-yerel olarak, ileride gnmzdeki yerel gazetelerin durumunda olduu gibi, varln srdrme mcadelesine girmek. Bu durumda, Trkiyedeki yerel gazetelerin nnde, sermaye yaps ve bununla gelen rgtlenmesinin ve i yap biiminin doas nedeniyle yukardaki seeneklerden hibiri
72
Giri
yoktur. Kresel pazarda, bu tr yerellik, ancak kresel pazar liberal oulcu grle gelen serbest rekabet olduu (veya olmas gerektii) ideolojisini kullanmaya devam ederse, bu ideolojinin gerek olduunun kant olarak yaatlr ve byk olaslkla, bu ideolojiyi destekleyen en iyi gsterge olan kk ve orta boylu iletmeler (KOB) iine yerletirilirler. Her yl KOBlerin nemli bir ksm batp onlarn yerine yeni umutlular tarafndan yenileri aldka, kresel sermaye serbest pazar ve demokrasi olduu duygularn ve dncelerini srdrd iin memnun ve rahat bir ekilde iine devam eder.
Trkiyede Basn: eriksel Yap Dnyada olduu gibi Trkiyede de gazeteler, ilk ktklarndan beri, dnsel ve yaam durumlaryla ilgili bilgilendirme yoluyla, deien nicelik ve nitelikte siyasal, ekonomik ve kltrel bililer ileyen (belli ynde farknda olmay yaratmaya alan) aralar olmutur. rnein, Trke (Arapa, Rumca ve Ermenice) baslan Takvim-i Vekayinin ieriinde ayn zamanda d basndan eviriler konmaktayd. Bu eviriler zellikle Avrupadaki yeni bulular, byk yangnlar, lmleri ve garip olaylar ieriyordu. rnein, Takvim-i Vekayide Paris niversitesinden Msy Loryann drt yeni yldz kefettii ve ABDde Jackson adl birinin ameliyatlarda uyuturucu olarak kullanlmak zere bir ila yapt gibi yeni icatlar haberleri veriliyordu (akr, 2002:17). Gazetenin ieriksel yaps, 1860dan sonra sadece resmi duyurular sunan bir ekle dntrlm, bylece, gnmzdeki resmi gazetenin
73
ncs olumutur. Birka yl sonra, ierii zenginletirilerek eitim, bilim, sanayi, ilan, kitap tefrikas, hava tahmini, d lkelerde kan gazetelerdeki siyasi, askeri ve ticari haberlerden zetler eklenmitir (akr, 2002:17, 18, 19). Gazete kavramnn ilk kez kullanld Ceride-i Havadis gazetesinde i ve d halkn ilgisini eken olup bitenlerin havadislerin verildii ve bu yolla ticaret hayatnn gelitirilmesine yardmc olduu, sanat, eitim ve ticaret gibi alanlardaki yeniliklerin de konu edilecei belirtilmitir. Bu dnemde i haberler olarak resmi haberler, stanbul ve yurt ii haberler, padiaha vgler vermitir. D haber olarak da yeni dnya, modern seyahat yntemleri, paleontoloji ve sigorta hakknda ansiklopedik bilgiler ve ayrca ilanlar verilmitir (akr, 2002: 22, 23, 24). Bu dnemin dier gazeteleri de ou kez Trkiyede yaayan yabanclar tarafndan kartlyordu ve padiahtan Osmanl Devleti hakknda darda olumlu haber yaynlayacaklar ve yaynladklar gerekesiyle destek ve aylk alyorlard. Ayn yolu Tercman-i Ahval gibi gazetelerin Trk sahipleri de uyguladlar. Hem yap bakmndan devletten yardm almadan kan hem de devlete vg yadrmayan ieriin doas bakmndan o zaman kadar kan gazetelerden farkllk gsteren ve fikir gazetesi olan biimlenen gazeteler de ayn dnemde kmaya balamtr. Bunlardan ilki inasinin Tasvir-i Efkardr. Bu gazete dierlerinden farkn 27 Haziran 1862deki ilk saysndaki temel politikasyla koymutur: Devlet Milletin vekilidir. Devletin gc, halka gtrd iyi hizmetlerden doar. Halkn bu hizmetlerle ilgili grlerine ise gazeteler tercman olur (akr, 2002:33). Bu tr ierik politikasyla,
74
Giri
inasi devletin grevinin halka hizmet olduu ve basnn halkn gz ve vicdannn sesi olduu grn getiriyordu. Ayn zamanda, fikir gazetesi olarak halkn anlayaca dille yazan gazete, halkn dilini halkn smrlmesinde ara olarak deil, halkn aydnlatlmasnda ara olarak kullanyordu. Gazete ayn zamanda, aydnlanma ve eitim amacyla bilimsel iletiimin de yer ald ciddi bir fikir gazetesiydi. Bu balamda gazete, rnein, yeni bilim dallarnda kullanlan metotlar sunmu; Vattelin Uluslararas Hukuku yaptnn tercmesini yaynlam; nedensellik balarna bal tarih bilgisini sunan seri yazlar sunmu; Ahmet Vefik Paa tarafndan tarih metodolojisi hakknda yazlar km; Avrupann bilimsel dncesinin anlalmas iin nemli eserlerin tercmelerini yaynlam; Bat tipi demokrasideki seim, kamuoyu, zgrlk, millet, milliyet, millet meclisi, cumhuriyet gibi kavramlar ve bu kavramlarla gelen anlay tarzn da youn bir ekilde ilemitir. Benzer siyasal mcadele ve fikir ierii tayan 1860larn gazetelerinden bir dieri de Namk Kemal ve Ziya Paann yazlarna yer verdii dnemdeki Hrriyet gazetesi olmutur. 1860lar ve 70lerde kan gazete saylar artm ve her gazete deien oranda ve ynde siyasal, ekonomik, kltrel ve bilimle ilgili ierikler sunmutur. Bamszlk Sava ve ciddi atmalarla dolu siyasal koullar gibi olaanst zamanlar dnda, gazetelerin hemen hepsi egemen bilileri sunan ynetimsel aralar olmutur ve olmaktadr. Bu ynetimsel karakter, ok snrl evreler iin ekonomik enformasyon vermekten, genel okuyucular iin bo vakitlerini ynetimsel amalara ilevsel bir ekilde geirmeye
75
ynelik avutucu, elendirici, promosyoncu ve belli dnce ve faaliyetlere ynlendirici ierikler sunmaya kadar eitlenir. nceki sayfalarda tartlan pazar koulunda, medyadaki yaplanma ve ierik retimi, egemen olan ekonomik yapnn karakterleri, mlkiyetin ekillenmesi ve mlkiyet ilikileri, profesyonel ideolojiler ve i yap biimleri, yasal kurallarn g mcadelesinin bir ifadesi olarak ekillenmesi, uygulanmas ve inenmesiyle ilikilidir. Medyada tekelleme yoluyla medya rnlerinin retiminde, datmnda ve tketiminde kontrol mekanizmalar kurulur; dorudan veya dolayl yollarla ilgili pazarda rakipler yatay, dikey ve apraz konsantrasyonla ortadan kaldrlr; pazara giri organizasyonlarn rgtlenme biimleri ve politikalaryla engellenir. Bu dnmlerle birlikte enformasyon bolluu ve bilgilendirme iddiasyla, ierikten geerek bilgi yoksunluunu ve bilgilik taslayan tketim cehaleti yaratlr ve beslenir. Organizasyon ve ynetimde tekelleme, ayn zamanda, ierikte benzeme ve yerelin de bu benzemeye katlmasn (ierik taklidini) beraberine getirmitir. Bu benzeme bilim iletiiminde de bilim eklerinin yaygn gazetelerde kartlmas ve bu eklerdeki ieriklerin aynlnda da kendini gstermektedir. Gazete dahil medyada sunulan bilim iletiiminin baskn karakteri bu yapsal oluumun ve retim biiminin dnda kalamaz. nk iknadan geerek arzuyla katlma dayanan bir ekonomik, siyasal ve kltrel ortamda, pazar kontrolnn teorik, dolaysyla ideolojik savunmas (ve eletirisi) iletiim rnlerinden geerek salanmak zorundadr. Bili ve davran
76
Giri
ynetimi bu ortamn varln koruma ve srdrme kouludur. Bu tr retimi yapma, rnein gazetelerde ve televizyonlarda grlen karakterde bilim haberlerini biimlendirme, bu yapya uygun den profesyonellemenin yaratlmasn ve bu profesyonelliin de etikli habercilik, yanszlk ve zgrlk gibi ideolojik yklerle yklenmesini gerektirir. Bu tr profesyonellik 21. yzylda muhtemelen btn dnyada ounlukla yaratlm durumdadr. Bu tr profesyonellikte artk medya baronlarnn, rnein Milliyetin sahibinin veya televizyon sahiplerinin profesyonellere nasl haber yapacaklarn dikte ettikleri, dolaysyla sahiplikle kurulan bu tr bir kontrol olduu tartmas geersiz bili ynetimi tartmas tesine gitmez. Bu tr kontrol ancak ok ender ve acil durumlarda olabilir. Asl sorun, medya profesyonellerinin medya sahipleri tarafndan dorudan kontrol deildir. Bu sahte bir gndem yaratma ve medya profesyonellerinin bamszl rtkanln yapan bilin ynetimi stratejilerinden biridir. Medyadaki profesyonel pratiin doas dn olumamtr ve medyada profesyonel olarak alanlar o ortama farkl bir dnyadan inmediler: kisinin de tarihsel bir gemii vardr. Bu tarihsel gemi iindeki medyann paras olduu endstriyel kltrel pratiklerin egemenlii altnda yetien, daha ilkokuldan balayarak cret politikalarnn okuldaki yansmas olan not politikalaryla, i bulma tasalar ve isizlik kabuslaryla beslenen insan medya profesyoneli olduunda artk o demire nasl su verileceinin ve klc nasl kuanaca ve kalemi nasl kullanacann ok iyi farkndadr. Dolaysyla, i koullaryla yaratlan isizlik terrnde, medya profesyoneli szndeki profesyonel kavram, zel olarak medya sahibinin
77
karn ve genel olarak sermayenin sesini yanstma anlamna gelir. Yani sorun sahip ile cretli klesi arasndaki bireysel zgrlk ekimesi deildir; sorun bir endstriyel i yap biiminin doasdr. Bu i yap biimi de tarihsel bir gemie sahiptir. Bu tarihsel gemile kurulan rgt kltrnde bir zamanlar sahip klesini her gn banda bulunarak kontrol ediyordu, imdi profesyonelleme ile bu gereksinim ortadan kalkt. Bu profesyonellemeyi belirleyen i yap biimi, medyada sahibinin karn iyi bilen ve onu en iyi bir ekilde gerekletirmeye alanlar ykseltir ve bu ykselenlerin tad profesyonel ideolojiler medya denilen ticari rgtlenmenin pazar ideolojisidir. Bu profesyonel, sahibinin banda olmasn gerektirmeyen bilie sahip olan sahibinin bilinci ve sesidir. Bu tr bilie belli lde sahip olmasa bile, bilinci ve sesi yanstmad an, stnde durduu dal kesen durumuna der. Profesyonel ideolojiler medyann sunduu ieriklerde somutlatrlr. Henz gler arasnda centilmenlik anlamas olmad ve/veya anlamalarn bozulmak iin yapld ortamlarda (rnein laik ve teolojik sermayenin kyasya ekitii bir ortamda) sermayenin kendi arasnda yapt snf ii kar mcadelesi zaman zaman ciddi boyutlara ulaabilir. Medya sektrnde laik olan ile teolojik olan arasndaki mcadele kapitalist retim ilikilerine dayanan ve ayn pazar iinde baz ayr bililerden geerek ayn pazarda etkinlii artrma yardr. Medya profesyonellerinin her biri sermayenin karn gerekletiren bilin yapsn yeniden retmek iini yapmaktadr. Bu retme ii medyada sunulan konular ve bu konularn ierikleriyle gerekletirmektedir. Dolaysyla gazete
78
Giri
dahil btn medyada profesyoneller toplumda olanlar, ilgiler ve bilgiler arasndan konular semektedir. Bu seme ile baz konular gndeme alnrken bazlar yok saylmaktadr. Medyada profesyonel pratiklerin en ok uygulad iletiim stratejisinin banda katmama, ele almama, yok sayma gelir. Bylece aslnda ele alnmas gereken nemli bir konu gndem d braklr. rnein bilim iletiiminde endstriyel karlara aykr olan sorunlar ya hi ele alnmaz ya da bireysel seviyeye indirgenerek ilenir. Bunun arpc rnei sigara endstrisiyle ilgili bilimsel aratrmalarn bulgularnn gizlenmesi, medyada ender olarak ikincil gndem iine alnmas, ele alndnda da arptlmas pratiklerinde grlr. Dolaysyla, katmama ve ele almama sadece konu d brakmayla yaplmaz; ayn zamanda konu olarak ele alndnda konunun z yerine biimi, mekaniksel yan, duygusal ve sansasyonel bir biimde vurgulanarak verilir. Bylece ciddi bir konu birden bire farkl bir biim alr. Hastanelerdeki bakmla ilgili sorunlar en iyi ekliyle hastane yneticisi sorumlu tutularak veya bir doktor sulanarak giderilmeye allr. Hastanelerde rehin tutulan hastalar haberi duygusal mecraya aktarlarak ilenir. Kontrol edilmiyor gibi grnen bir ebeke olan internet, zgrlklerin ifade edildii ve ynetimde demokratiklemenin gelitii bir bilimsel buluun sonucu olarak sunulur. Bu sonula birlikte, internetin dahil olduu iletiim medyalar sayesinde bilgi toplumu seviyesine ulald bilileri ilenir. Medyada bilimin ve bilginin g merkezleri tarafndan belli amalara gre belli biimlerde retildii, bilginin deerli emtia olduu, dolaysyla internette ve dier medyada serbeste dolama sokulmayaca, internet dahil popler medyadaki bilgi diye sunulanlarn aslnda
79
bilgisizlii ve endstriyel yaplara ve siyasal ynetime ilevsel olan cehaleti yaratt, destekledii ve srdrd ok ender olarak konu yaplr. Yapldnda ise, cehaletin yeniden retilmesini cahilce/kurnazca retenler tarafndan, rnein ekonomik indirgemecilik gibi nitelemelerle geersiz yaplr. Bilimsel aratrma bulgular dahil, toplumdaki baz olaylar gndem d braklamayacak kadar akta ve kamusal alanda olduunda, medya konuyu zorunlu olarak medya gndeme getirir. Eer bu, temel g yapsna ve ilikilerine ilevsel olmayan bir karaktere sahipse, sorun yerinden ve balamndan edilerek baka mecralara ekilir; mmkn olduu kadar az gndemde tutulmaya allr. Dikkat edilirse, konu seme ve sememeyle gelen yanllk yannda, seilen ieriin doldurulma biiminde (ierii paketlemede) ie sokulmaktadr. Paketleme biimleri profesyonel deneyimlerin karakterine gre eitlenir ve zenginleir. Fakat bireyselletirilmi sular daima kiilerin sapk, normal olmayan, insanlk d veya duyarsz davranlaryla ilikilendirilir. Asl sansasyonel olanlar gz ard edilirken, rnein hastasna tecavze yeltenen doktor sansasyonelletirilir. Asl tuzak kurularak edinilmesi gereken bilgiler yok saylrken, frkler, muska yazanlar, araba hrszlar, doktorlar, hemireler ve hastaneler sua tevik yntemleri kullanlarak ve gizli kameralarla kayt yaplarak sulanr. Bilimde, rnein alerjiler ounlukla doaya ait olanla ilikilendirilir ve alerji testleri de doal etkenlerle yaplr; alerji testlerinde, sigara, gazlar ve endstrilerin yaratt kimyasal salglar ve maddeler kullanlmaz. evre kirliliiyle ilgili bilimsel bilgi medyada ve bilimsel aratrmalarn nemli bir ksmnda, ou kez bireysel davranlara indirgenir; sorun
80
Giri
eitimsizlikle ilikilendirilir ve zm olarak da eitimin gereklilii sunulur. Endstrilemeyle gelen evre talan ve bozulmas ve birok lmcl hastalk trlerinin kmas ile ilgili bilimsel bulgulara medya da ok ender olarak yer verilir. Birok sorunun eitimsiz insanlardan deil, yksek eitimli karar vericiler ve uygulayclarn i grd bir rgtl ilikiler yapsndan kaynakland ok ender olarak hem medyadaki hem de okullardaki bilim iletiiminde yer alr. zel okullarda ve zel karlarn egemenlik kurduu kamu okullarnda ve elbette medyada endstriyel ve siyasal yaplar hakknda negatif olan bilimsel gereklerin yer almas beklenemez. Birileri iin tehlikeli olan dorularn sunulamamas sadece kurumsal bask ve kar ilikileri nedeniyle olmaz, ayn zamanda Trk Ceza Kanunu'nun 312. maddesi, 159. maddesi, Terrle Mcadele Kanunu'nun 7 ve 8. maddeleri gibi dnce ve ifade zgrlne yarglayan tarafndan kolayca belli anlamda keyfi yorumlama olana veren bir ereve getiren yasalarla da olur. Modern kitle iletiim aralaryla sunulan haberler ve bilgilerle yaratlan dnya yaanan dnyann amal olarak seilmi ve abartlm temsilidir. nsanlara sunulan bu temsiller yoluyla, kresel bir pazarn kendisi iin yaratt rgtl dnya, bilisel olarak da beyinlerde yaratlan imajlarla (Kozanolunun 1995de cilal imaj devri olarak niteledii yapnn imaj bilgileriyle) desteklenir. Medya bu imajlarla mitler yaratr ve mitlerle bilin ynetimine katkda bulunur. Elbette bu mitler arasnda bilimle ilgili mitler de vardr. Wisconsinde inekleri saan robotlar, hayat koruyan uan robotlar, araba ehliyeti almak iin araba srme testini geen robot, Japonyada robot balk yaplmas gibi haberler eskiden Anadolu kylerinde
81
dedikodu yapan kadnlarn ayn zamanda iki bal ejderha masallar gibi uyduruk olmasa bile, o masallar kadar ilevseldir. lgin ve zc olan iki bal dev bizden ok uzakta; ne o bize ne de biz ona ulaabiliriz; ama modern mitler hem beynimizi doldurarak dolu-bo beyinler yaratmakta hem de gnlk yaammz gsteri satyla doldurarak, dolu-bo bir dnya yaratmaktadr. Mitler yaratan iletiim medyasnda tr ve ierikler, bazen teknolojik mucizeler, internet ve bilgisayar programlar, var olula ilgili bilim ve teoloji tartmasndaki baz arpc ve sansasyonel haberler ve ou kez vcut bakm ve kiisel salk zerine odaklanmaktadr. En ok zerinde durulanlar diyet, salkl beslenme ve zayflamay ele alan haberler; sellit, estetik cerrahi, silikon, yalar yok etme gibi kadnlarn gzellikleriyle ilgili promosyonlar; sa dklmesine /kellie mucize ila ve gen ifresinin zlmesi, organ nakli, kansere are, kalp ve damar tedavileri, suda doumun faydalar gibi mucize bulular ve tedavilerdir. Medyada bilimi zme aran, doa ile bilimin, kar karya mcadelede olduunu ima eden ve bu srada duygu smrs yapan yapk doan ikizler, sakat ocuklar, yal hastalar, beyni byyen ocuk gibi haberler ve genellikle bunu takip eden gnde veya gnlerde bilimin buna nasl zm bulduunu anlatan iyi kalpli birinin veya kurumun yardm eli uzatt ve bilimsel zm arand haberi verilir (Erdoan, 2002). Dikkat edilirse, gazeteciler zgr bir biimde arzu ettii ekilde ve zellikle toplumsal fayday ilke alarak ve ycelterek, bilimsel iletiim yoluyla bilgilendirme, haber verme iini yapma olanaklarna sahiptir, fakat araya giren gl belirleyici etkenler (kar ve g) nedeniyle, ierik normatif arzular tesinde ve bu
82
Giri
arzulara uymayan bir biimde ekillenmektedir. Gazete sahiplerinin kendi karlar, dier glerle kurduu kar ilikileri, dnya grleriyle gelen haber politikalar, siyasal ve kltrel elitlerin (rnein, yerelde kaymakam, emniyet mdr, il mdrlkleri, belediye bakanlarnn) basndan beklentileri ve beklentilere uymayan haber olaslklarn ortadan kaldrmak iin uyguladklar stratejiler, gazetecinin iinden olma korkusu ve iinde ykselme istei gazetenin ieriinin biimlenmesini belirleyen etkenler olmaktadr. Dolaysyla, drst gazetecilik ok riskli bir giriimdir. Haber kaynaklarna ulalabilme kurulan kar ilikilerinin karakterine gre ekillenmektedir. yi geinen gazeteci iyi haberlere ular, kt geinene de basklar yannda haber de verilmez. . Hele, bir yaygn basndan cret politikalar ve i koullaryla ilgili olarak bilgi toplamaya kalkan bir aratrmac veya aratrmac gazeteci birincil verilere asla ulaamaz veya birincil veri olarak ulatklarnn hemen hepsi yanltr. nternetin kopyala ve yaptr olaslklar kncaya kadar, yerel gazeteler masaba haberlerle ya da makaslamayla ulusal gazetelerden haber aran bir retim yapyorlard. Tm yukardakiler bize, sorunun ncelikle teknik/teknolojik ve ekonomik olanaklarla ilgili olmadn gstermektedir. Teknik/teknolojik olanaklar ieriin biimlenmesinde teknolojik kolaylklar getirir; ama ieriin bilisel doasn asla belirlemez; nk ieriin doasn belirleyen g o ii yapan rgtl yapnn i yap biimi ve bu biimin ideolojisidir, ki bunu da belirleyen gene o yap iindeki retim ilikilerindeki insandr. Bu ina Trkiyede balangta, padiahla ilgili
83
haberlerin yan sra, kamu grevlilerinin atanma, ykseltilme ve dllendirilmeleri, yeni yasal dzenlemeler, imar ve bayndrlk faaliyetleri, salk, eitim, hava durumu, doal afetler, gda fiyatlar, kolluk glerinin baarlar, dl trenleri, valilerin konumalar ve yazlar, yeni silahlar, bulular, yabanc konsoloslarn gezileri gibi konular ele alp ilemekteydi (Kololu,1994, Ycel, 2005). Gelimeler daha ok ierii hazrlayan ve tayan teknolojik aralar zerinde olmu ve gnmzde internet gazeteciliine ulalmtr. Ele alnan konular ve ierikteki gelime zellikle ikna, propaganda, reklam, promosyon, ynlendirme ve bilin ynetiminde kullanlan yollardaki eitlenme ve mkemmelleme biiminde olmutur. Yeni eklemeler ancak toplum hayatna giren yeni olan ne varsa, bu yeni girenlerle olumutur. Basnn tekellemesi, basn ve dier endstriler arasndaki ilikide basnn dier endstrilerin reklamlarna ve desteine bal olmas, dier endstrilerin basnda yatrm yapmalar ve ayn zamanda basn sermayesinin de dier alanlara yatrm yapmas sonularndan biri de kanlmaz olarak bilim iletiimiyle ilgili olarak neyin bilim haberi olaca ve bu haberin nasl ileneceini de etkilemitir. Bu durum da yukarda tartlan ierik sonularnn gelmesini desteklemitir. Bu kuramsal tartmalar destekleyen bulgular ve durumlar, aada ilgili incelemeler ve genel bilgiler bal altnda sunulan rneklerde daha da belirgin olmaktadr.

Türkiye'de Gazetecilik Ve Bilim İletişimi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkiye'de Gazetecilik Ve Bilim İletişimi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYEDE GAZETECLK VE BLM LETM

YAPISAL ZELLKLER SORUNLAR VE ZM NERLER

ANKARA Kasm 2007

rfan Erdoan Trkiyede Gazetecilik ve Bilim letiimi

Gazi Mustafa Kemal

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Bu balamda ayrntl bilgi iin bkz Erdoan ve Solmaz (2005).

Trkiyede Basn: rgtsel Yap

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

Aratrma konusu, sorun ve amalar

You might also like