1

DNYA DENEN BU EVDE YALNIZ DELZ

Harvard niversitesince evre Ahlak ve Felsefesi zerine doktora yapan ilk Mslman olarak nitelendirilen Gazikent niversitesi Rektr Prof. brahim zdemirin rportaj

Umudu Yeertenler - Ekoloji Syleileri, Bar Doru, Optimist Yayn Datm. Basm Tarihi: 2009 klim krizinde sulu kim? ocuklarmzn ve torunlarmzn ekmeklerini yiyor, sularn iiyor, oksijenlerini mi soluyoruz? Onlarn geleceklerini mi alyoruz? Peki, gezegenle uyumlu yaamak mmkn deil mi? nsan, snrsz itahna dur diyebilir mi?

DNYA DENEN BU EVDE YALNIZ DELZ

klim krizinde sulu kim? ocuklarmzn ve torunlarmzn ekmeklerini yiyor, sularn

iiyor, oksijenlerini mi soluyoruz? Onlarn geleceklerini mi alyoruz? Peki, gezegenle uyumlu yaamak mmkn deil mi? nsan, snrsz itahna dur diyebilir mi? Bu konuda hazrlanan sylei kitabnda, i ve bilim insanlarndan gazetecilere, aktivistlere ve STK yneticilerine kadar 15 kii sz alarak bu kritik sorularn yantlarn aryor Sz konusu kitapta Prof. Dr. brahim zdemirle de bir sylei yapld. BZD Yayn ve letiim Proje Mdr Bar Dorunun sorularn cevaplayan, Harvard niversitesince evre Ahlak ve Felsefesi zerine doktora yapan ilk Mslman olarak nitelendirilen zdemirin grleri dikkat ekici.

3
Bize biraz zgemiinizden bahsedebilir misiniz? zgemiimi ilk kez evreci bir bak asyla anlatmak istiyorum. Bu, ayn zamanda evreye olan ilgime de k tutabilir. Gaziantepin slhiye ilesinde suyu, okulu ve camisi olmayan kk bir kyde dnyaya gelmiim. Okuma ana geldiimde 3 km. uzaklktaki komu kye gidip geldim. Yamurlu ve olumsuz havalarda, o kydeki bir tandn evinde kalyordum. Kymzde iecek su olmad gibi, okul kitaplar dnda okuyacak kitap da yoktu. ecek suyumuzu eek ile uzaktan getiriyorduk. Bu sebeple iilecek suyun nemini ok erkenden fark ettim. Su olmaynca, yemekler yaplamyor, ay bile iilemiyordu. Rahmetlik annemin gz hep evdeki sudayd. Azald m, hemen pnara gidip su getirmemiz gerekiyordu. Sekiz kardein en k idim. Aabeylerimle eeksrtnda su getirmeye gitmek nceleri bana ok elenceli gelirdi. Ancak sra bana gelince, yle olmadn fark ettim. Her biri 18 kg olan tenekeleri pnardan doldurup, daha sonra eee yklemek 13-14 yalarnda hite kolay deildi. Daha nemlisi hayatn kayna olan suyun, iddetin ve kavgann da kayna olabileceini ok erken bir yata fark ettim. Kyn uzandaki pnarn banda su iin sra beklerken, daha yal veya daha gl olanlar gc ve gerektiinde iddeti kullanarak sraya girmeden suyu alyorlard. Bu da kavgaya sebep oluyordu. Ayrca kymzde pamuk ve biber yetitirilirdi. Bunlar sularken de kymzde sk sk su kaynakl kavgalar olurdu. Komu kylerde bu tr kavgalar bazen lmle bile sonulanabiliyordu. Her kyl ocuu gibi bunlar erken yata grmeye ve yaamaya baladm. nsan-doa ilikisinin ne denli kkl olduunu kavradm. Buna bir de hayvanlarla olan ilikiyi eklemek lazm. ok kk yatan itibaren kuzularn, koyunlarn iinde yaadm. At, eek ve kpekle birlikte bydm. Bu hayvanlarn dnyaya gelileri gibi, lmlerini de grdm. Ayrca onlar benim ve ailem iin sadece hayvan deildi. Ayn

4
zamanda arkadalarmd. Ailem iin ise her eydi. Hayvanlarmzn stnden yourt, peynir ve tereya yapyor; hem kendimiz kullanyor hem de satyorduk. Ynnde gbresine kadar her eylerinden faydalanyorduk. Dahas hayvanlarn kendi aralarndaki kavgay da grdm. Vahi hayvanlar yakndan tandm. Kendimi bata ylan, akrep ve dier zehirli hayvanlardan korurken, hayvanlarm da bata kurt olmak zere, dier vahi hayvanlardan korudum. Bunu yaparken en sadk arkadam ise kpeim Karabat. Kuzu veya koyuna giderken tabiat daha yakndan tandm. Geceleri yldzlar saymaya kalktm. Yldzlarn anlamlarn (tabii kymdeki anlaya gre) rendim. Ayrca ky hayatnda mevsimlerin ve tabiattaki her deiimin izlemek zorundaydk. Kurak mevsimler hayvanlarmz ve mahsullerimizi ve dolaysyla hepimizi etkiliyordu. Ksaca, ehirde domu ve bym, birinin hibir zaman yaayamayaca kadar doayla i-ie ve ok zengin bir ocukluk yaadm. Elbette birok zorluklar da yaadm. O zamanlar ehirli ocuklara imrenirdik. Ancak bugn geriye dnp baktmda, hite pimanlk duymuyorum. Hele hele erken ocukluk dnemimin ilk kpei olan Karabam hi unutamyorum. lknce ilahiyat eitimi, sonradan da felsefe eitimi almsnz. Peki evre/ekoloji alanna ilginiz nasl balad? lahiyat eitimimi tamamlaynca, hep bir yanmn eksik olduunu dndm. Bunda ilahiyatta aldm felsefe derslerinin de etkisi vard. Prof. Dr. Necati ner ve Prof. Dr. Mehmet Aydn Hocalarmn felsefeyi sevmemde ok etkisi olduunu belirtmem lazm. Bunun bir sonucu olarak felsefe alannda nce mastr, sonra da doktora yapmaya karar verdim. Bunun iinde ODT Felsefe Blmn setim. Bir ilahiyat olarak bunun ne denli zor bir i olduunun o zaman belki de tam olarak farknda deildim. Daha mlakatta bir hocam sordu: Neden felsefe ve neden ODT? Kendi fakltende niin devam etmiyorsun? O gn verdiim cevap, sanrm sorunuza da cevap olabilir. Ksaca unu ifade ettim: lahiyat eitimi ile genelde dinler ve zelde de slam ve slam Dnce Tarihine aina oldum. Felsefe Tarihini de ksaca

5
grdm. Ancak esasl bir felsefe tahsili almadm takdirde, lahiyatta rendiklerimin tek ynl ve eksik olaca kanaatine sahip oldum. Bu sebeple, felsefeyi derinlemesine renmeye karar verdim. ODTy tercih etmemin elbette sebepleri vard. Felsefe tahsili yannda ngilizceyi de ok iyi derecede renmem gerekiyordu. Bu da bir yandan birinci el kaynaklara, dier yandan da dnyaya ulamam salayacakt. Hakikaten de yle oldu. Daha sonra bata Harvard niversitesi olmak zere birok Bat niversitesinde ders verdim. Birok uluslar aras toplantya katldm. ABDde yla yakn retim yesi olarak bulundum. Bunda Felsefe tahsilim yannda, iyi derecede ngilizce bilmem etkili oldu. Dahas, birok aday arasnda beni tercih etmelerinin nemli bir sebebini daha sonra rendim. O da teoloji eitimimi, felsefe ile tamamlamamd. Bylece hem teoloji, hem felsefe tahsil etmi birini, tek kanatl bir meslektama tercih ediyorlard. Tabii, buna disiplinler tesi olarak adlandrlan bir perspektiften de yaklaabilirsiniz. zetlemem gerekirse, teolojisiz bir felsefe eitimi eksik olduu gibi, felsefesiz bir teoloji eitimi de eksik ve tek boyutlu kalr, diye dnyorum. Prof. Dr. Ahmet nam: lgin bir tez olacak Akademik olarak evre sorunlarna ve evre ahlakna ilgim ise doktoram iin konu ararken balad. Tarihin derinliklerinde kalm ve gnmz insann dorudan ilgilendirmeyen felsefi bir konuyu veya filozofu almak istemiyordum. 20. Yzyln son eyreinde yaayan bana ve gnmz insanna hitap eden bir konu olsun istiyordum. Yani biraz varoluu bir yaklamm vard. Gncel bir konu bulmak iin filozoflarn konuyla ilgili yazlarn incelemeye baladm. Bunun iin de ODT ve Bilkent Ktphanelerine gelen Felsefe Dergilerini dzenli olarak takip etmeye ve incelemeye baladm. 1992 ylyd. almalarm sonucu ortaya kan konular alt alta dizdim. nsan-Doa ilikisini ele alan evre felsefesi ilgimi ekti. nsanln o zaman yeni yeni fark ettii, gnmzde ise bir kbus gibi sonularndan rahatsz olduumuz evre sorunlarnn gerek sebepleri neydi? nsan-doa ilikisi nasl bir ilikiydi? lk filozoflardan balayarak doa nasl grlm ve kavranmt? Doann bir anlam ve kendinde (intrinsic) deeri var myd? Tm bu sorular sonucu konumu belirledim; The Ethical Dimension of Human Attitude Towards Nature Yani nsan-Doa likisinin Ahlak Boyutu. Setiim konuyu ilk tez hocam Prof. Dr. Ahmet nama sylediimde tipik bir felsefeci hayretiyle karlad. Ben de tek tek argmanlarm sraladm. almalarm anlattm. lgin bir tez olacak dedi ve baar diledi.

6
Sanrm bu konuyu sememde ocukluumdaki insan-doa ilikisiyle ilgili tecrbelerimin de ok etkisi var. Tabii, ne kadar yerinde bir konu setiimi daha sonra anladm. 1998 ylnda Harvard niversitesi Dinler ve evre balkl bir dizi konferans dzenledi. Bir konferansn ad da slam ve Ekoloji idi. (Daha sonra burada sunulan tebliler kitap olarak Harvard Yaynlarnca yaynland. slam ve Ekoloji kitab Olak Yaynlarnca Trkeye tercme edildi.) Ben de sz konusu konferans iin bir tebli hazrladm. lk uluslararas tebliim olduu iin zerinde alt ay kadar altm. zellikle hocam Prof. Dr. Alparslan Akgenin deerli eletiri ve katks oldu. Towards An Understanding Of Environmental Ethic From A Quranic Perspective (Kurani Bir evre Ahlak Anlayna Doru) balkl tebliim kabul edildi. Harvard niversitesine gittiimde evre Ahlak ve Felsefesi zerine doktora yapan ilk Mslman olarak takdim edilmem benim iin bir srpriz oldu. ok da houma gitti. Tezimi yazarken ektiim tm zahmet ve skntlar unutturdu. Daha sonra gelien hadiseler hep bunu teyit etti. Bunlar arasnda Rusya Bilimler Akademisi ve sve Bilimler Akademisinde davetli olarak tebli sunmak benim iin unutulamayacak tecrbelerdendi. Daha ilginci ise SSCBin son Bakan ve daha sonra evreci olan M. Gorbaovun bakanlnda 2002 ylnda Lyonda (Fransa) dzenlen uluslararas bir toplantya davet edilmemdi. O zaman ABDde misafir retim yesiydim. Gorbaovun sekreterine sormadan edemedim: Beni nasl buldunuz? diye. Cevab ksa ve anlamlyd: Harvard niversitesi sizi nerdi dedi. Yine bu tr toplantlarda bata Nelson Mandela, Dala Lama, Steve Rockefeller olmak zere, birok nl yazar, sanat ve hatta Hollywood yldzlar ile tantm. Bu anlarn gen meslektalarma yararl olmasn umarm. AYDINLANMA VE MODERNTE TABATIN MANEV VE KUTSALDAN ARINDIRILMASIDIR Genel olarak dinlerin doaya bak nasl sizce? Tek tek dinleri ele alrsak neler syleyebilirsiniz? Dinlerin evreye bak farkl olsa da, modern anlaytan tamamen farkl olduunu biliyoruz. Zaten aydnlanma ve modernite tabiatn manevi ve kutsaldan arndrlmasdr. Bu anlaya gre tabiatn kendinden baka ve kendinden te (metafizik anlamda) hibir deeri yoktur. Bu da zamanla tabiat istediimiz gibi kullanabileceimiz bir meta olarak grlmesine

7
sebep oldu. imdi bata derin evreciler ve radikal evreciler olmak zere herkes modernitenin ruhsuz, cansz ve anlamsz tabiat anlayn eletiriyor. Tabiatn bizden bamsz ve kendinde bir deeri olduunu savunuyor. Dahas bata kuantum, biyoloji ve evrebilim olmak zere gelien bilim dallar da tabiatn son tahlilde canl olduunu; her eyin birbirine bal olduunu belirtiyor. nsan tabiatn efendisi olarak deil, onun bir yesi olarak gryor. te bu balamda farkl dinlerin tabiat anlay dikkat ekmeye balad. Daha dorusu farkl dinlerin mntesipler kendi dinlerindeki evreci unsurlar fark etmeye ve kefetmeye baladlar. Bu konuda dnyann belli bal byk dinlerinin, inan ve geleneklerin ilgin ve dikkat ekici bak alar var. Konfys geleneinde, Budizmde, Amerikan Kzlderililerinde de evreye duyarl anlaylarn olduunu gryoruz. Gnmzde dnyann birok ileri gelen niversitelerinde Din ve Ekoloji derslerinin konulmasnn temelinde bu olgu yatyor. lkemizde de bu dersi ilk kez ben okuttum ve imdilerde lahiyat Fakltelerinde semeli ders olarak okutuluyor. evreyi anlamamzda, evre ile ilgili sorunlar zmemizde evre ile daha bark yaamamzda dnya dinlerinin bize nasl yardmc olabilecei; bak amz nasl zenginletirebilecei tartlyor. Dahas, dinlerin evre duyarl mesajlarnn vurgulanmas ve ne karlmas dini radikalletirmek ve siyasi nedenlerle smrmek isteyenlere de en iyi cevap olur diye dnyorum. Braknz fakir, yoksul, yetim ve madurlara yardm etmeyi; karncaya, arya, solucana ve tm canllara kar merhameti ve efkati reten bir dini anlayta, din adna iddet ve terre yer olmasa gerek. imdi farkl dinlerdeki evre anlaylarna ksaca bakabiliriz. BUDZM VE EVRE Kadim bir din olan Budizm, bata evre olmak zere, sade bir hayat yaama ve mtevaz olma gibi deerleriyle gnmz insanlarn etkilemeye devam etmektedir. Dnyann en nl mankeni Kate Mossun Budizmin insan-evre ilikileriyle ilgili grlerinden etkilenerek, Budizme ve ekolojik konulara daha ok ynelmesi bu konuda sadece bir rnektir. Budizmin etkisiyle bata uyuturucu olmak zere tm ar ve hzl hayat tarzn deitiren Moss; Budist bir evreci olarak satn ald rnlerin ierdii maddelere dikkat etmektedir.

8
Dalai Lama Tibetin hem dini hem de politik lideridir. Kendisi ile 1999 ylnda Cape Townda tanmtm. evre konusunda sohbet ettik. evreyle ilgili syledikleri beni ve orada bulanan herkesin dikkatini ekmiti. Uzun yllardr Kuzey Hindistanda srgnde yaayan Dalai Lama evreyle ilgili grlerini yle zetlemiti: evrenin ve doal hayatn tahribi tamamen tabiattaki zengin canl trlerini hesaba katmayan ve onlara kar sayg duymayan cahilliin, a gzlln ve saygszln bir sonucudur. Eer yaadmz dnyada bar gerekletiremezsek ve evreyi tahrip ediimiz bugnk hz ile devam ederse, ocuklarmza ve gelecek nesillere l bir dnya brakacamzdan phe yoktur. Bugn uluslararas topluluk birok krizle yz yzedir. Byk insan topluluklarnn alk ve sefaletle yz yze kalmas ve yeryzndeki canl trlerinin yok olmas, bilim ve teknolojideki gelimeleri glgelemese bile, onlar kadar bir gerektir. Uzayna fethine paralel olarak insann cahilliinin ve gdk anlaynn bir sonucu olarak gller, nehirler, denizler ve okyanuslar kirlenmektedir. Gelecek nesillerin hayvanlarn gerek habitatlar ile ilgili bir ey bilmeme tehlikesi ile kar karyayz. Muhtemelen gelecek nesiller bugn yok olma tehlikesiyle kar karya olduklarn bildiimiz ormanlar ve baz hayvan trleri hakknda hibir ey bilmeyecekler. Bizler bu byk tehlikenin farknda olan bir nesiliz. Bundan dolay bir eyler yapmak iin ok ge olmadan harekete geme somut admlar atma durum ve sorumluluundayz. Dala Lama gerekten ok hakl. Olumu bir yaz kyme gnderdim. Dndnde onu dinleyince ok zlmtm. ocukluumdaki birok hayvan tr yok olmutu. zellikle lsz ve bilinsiz kullanlan tarm ilalar ekolojik dengeye byk zarar vermi. HNDUZM VE EVRE Kadim manevi geleneklerin en byk zelliklerinden birisi insan etrafndaki tabii leme koparlamaz ruhi ve manevi balarla bal ve bu tabiatn bir paras olduunu retmeleridir. Bu anlayn en yaygn olduu gelenek ayn zamanda dnyann da en eski geleneklerinden biri olan Hinduizmdir. Temel Hint dini metinlerinden olan Vedalar, canl ve cansz tm mahlkatn ayn manevi g tarafndan kuatld bir dnya grn yanstmaktadr. Bunun bir sonucu olarak Hinduizm, kendisini evrimin eitli safhalaryla gsteren ve her eyi kuatan ilahi hkimiyete inanr. nsanolu u anda evrim piramidinin en tepesinde olsa da, tabiatn ve onunu ok

9
yzl/boyutlu hayat ekillerinden ayr grlemez. Tepe de olma ana ayrcalkl bir konum ve meruiyet de vermez. Atharra Vedas evreci deerlerle kokan muhteem bir ilahiyi iermektedir. Bu ilahiden baz alntlar: inde tahl ve msr tarlalarnn yeerdii; nefes alan ve hareket eden her eyi barndran; denizin, rman ve dier sularn yatt yeryz! Yeryz, anneciim, gkyzndekilerle uyum iinde beni gvenli kl. Ey hikmet sahibi! Beni efkat ve bollukla kucakla. Sadece Vedalar deil daha sonraki kutsal metinlerden olan Upanitler ve Puranalarda da Hinduizmin tabiata bak as ifade edilmitir ve tabiata hrmet ve saygy vurgulamaktadr. Tabiatn byk glerinin- yeryz, gkler, hava, su ve ate- bitkileri ve aalar da ieren eitli canl trlerin hepsi tabiatn muazzam ritmiyle birbirine balanmtr. Kutsal olan tabiatn dnda deil, iindedir. Tm tabii fenomenlerle kendini ifade etmekte ve gstermektedir. Hint kltnde tabiata verilen bu nemin evre bunalmyla yeni bir ivme kazand grlmektedir. Dnyadaki birok insan bu kltr anlamaya almaktadr. Bunlarn banda da batl aratrmaclarn geldii grlmektedir. YAHUDLK VE EVRE Yahudiliin evre anlayn Dnya Musevi Kongresi Bakan Yardmcs Rabbi Arthur Hertzberg ok gzel zetlemektedir. Hertzberge gre hepimiz hayata kar sorumluyuz ve her yerde onu korumamz gerekir: Hepimiz bu nazenin ve harika dnyada yolcuyuz. Dnya gemisini korumak iin ayn safta ve ele ele tutualm. evrenin ve ona bal olarak hayatn tahrip edilmesi; hayatn zenginliini hesaba katmayan cahilliimizin, a gzllmzn bir sonucudur. Eer bar bu dnyada hkim olmazsa, dnyann ve evrenin tahribi bu hzla devam ederse, gelecek nesillerin l bir dnyay miras olarak alacaklarndan kimsenin phesi olmasn. evreci baz Yahudilerle yaptm temaslarda, savaa ve iddete kar olduklarn; Filistinlilere yaplanlar kesinlikle onaylamadklarn grdm. Ama maalesef bu gruplar pek tannmyor. Radikal gruplarn sesleri daha ok kyor ya da medyada yer buluyor. HIRSTYANLIK VE EVRE Hristiyanln ok farkl yorumlar ve mezhepleri var. Bununla birlikte

10
Hristiyanlarn evre anlayn en iyi yanstan evreci aziz olarak ilan edilen 12. Yzylda yaam Asisili Fransistir (1181-1226). Konuyla ilgili olarak Peder Lanfranco Serrininin grleri yledir: Tanr her eyin iyi olmasn, gerekten iyi olmasn istemitir. Lzumsuz hibir ey yaratmad gibi, lzumlu hibir eyi de ihmal etmemitir. Bylece, birbiriyle arpan ve atan kinatn elementleri arasnda bile bir denge ve ahenk bulunmaktadr. Yaratc, kinattaki tm bu karlkl etkilemeler ve deimelerle kendi gzelliini ve mkemmelliini gstermek istemektedir. Tanrnn hkimiyetini ve iyiliini gstermek iin yaratlan grnen her eyin hkimiyeti de insanoluna emanet edilmitir. Katolik dnyasnn mteveffa lideri Papa Jean Paulun evre ile ilgili grleri, hem Katolik dnyasnn anlayn hem de sorunuzda ifade ettiiniz dinlerin roln zetlemektedir: Ekolojik kriz, toplumda barn aranmas manasnda ele alnrsa, evrende sayg duyulmas gereken bir nizamn mevcut olduu, serbeste seme yeteneine sahip insann gelecek nesillerin mutluluu iin bu nizamn koruma bakmndan ar bir sorumluluk altnda bulunduu konular nem kazanr. Ekolojik krizin ahlaki bir konu olduunu tekrar etmeyi isterim. Hangi dini inantan olursa olsun umumun iyiliine ynelik sorumluluk duygusuna sahip erkek ve kadnlar salkl bir evrenin tesis iin katkda bulunma zorunluluklarn farkndadrlar. Tanrya yaratan olarak inanan ve bylece dnyada birlik ve nizamn varln kabul eden erkek ve kadnlar bu problemin muhatab olduklarn hissetmek zorundadrlar. Ortodoks dnyasnn dini lideri Patrik I. Bartholomeosun da evreye duyarl dini bir lider olduunu vurgulamak isterim. Her yl dnya evre gn vesilesiyle evreyle ilgili mesajlar yaynlyor, uluslararas toplantlara katlyor ya da mesajn okutturuyor. Geen yl (2008) konumac olarak katldm sve Bilimler Akademisince dzenlen Dnya Su Haftas balamnda yaplan bir panelde konuyla ilgili tebliini bir rahip okumutu Patrik I. Bartholomeosa gre insanlk, oktan beridir yaradl koruma ynndeki kutsal emri inemi durumdadr. Bu kaytsz ve agzl davrann sonularn bugn yaamaktayz. klimsel deiimlerin feci sonularn, i sularn ve denizlerin kirlenmesini, ar avlanmay, biyolojik eitliliin yitirilmesini, topraklarn llemesini, caniyane yangnlarla ormanlarn yok olmasn ve daha nce yaanmam lekteki evre felaketinin nice baka tezahrn, duyarsz izleyiciler olarak yaamaktayz. Grld gibi I. Bartholomeos ncelikle kendi cemaati olmak zere tm insanlar evre konusunda daha duyarl olamaya davet etmektedir.

11

EVREC BR BAKI AISIYLA KURAN Peki Mslmanln bu anlamda dier dinlerden bir yaklam fark var m? evreci bir bak asyla Kuran okuduumuzda, Kurann kutsal kitaplar iinde evreye en ok nem veren kitap olduunu gryoruz. Bu sadece benim Mslman bir bilim adam olarak ulatm kanaat deildir. Dnyaca nl evreci bilim adamlar da ayn kanaati paylayor.

Bunlardan birisi u anda Kanadada retim yesi olan Prof. Richard Foltz. slamda hayvan haklar diye bir kitab var. slam ve Ekoloji kitabnn da editrlerinden biri. Onun da ulat sonu u: evreye ve hayvanlara en ok duyarllk gsteren ve yer veren kitap Kurandr. evreci grleriyle bilenen ve zelikle sokak kpeklerine babalk yapan rahmetli Prof. Dr. smet Sungurbeyin Hayvan Haklar kitab da bunun gzel bir rnei. Bir dier ilgin rnek ise ngiltere Kraliyet Veliahd Prens Charlestr. Bildiiniz gibi Prens ok entelektel bir zat. Anlalan slam kltr konusunda da malumat var. Aslnda imparatorluk gelenei olan devlet adamlarnda benze bilgi birikimini gryorsunuz. Prens Charles 13 Kasm 1996da ngilteredeki uluslararas almalarda saygn bir kurulu olan Wilton Parkn 50inci kurulu yldnmnde vesilesiyle slam ve Bat Arasnda Kprler na Etmek konulu bir konferans vermiti. Burada slam medeniyetinin dier bir ok din gibi (Yahudilik, Hinduizm ve Budizm) bizi kuatan dnyann kutsall konusunda daha btncl ve uyumlu bir bak asn muhafaza etmesiyle bat iin nemli bir mesaj tekil ettiini aka ifade etti. Prens slami rfn, doal dzenin zaman st geleneine olan derin saygsn dikkatle izlemek yoluyla biz batdakilere kendi anlaymzn kklerini yeniden kefetmek konusunda yardmc olabileceini dnyorum. nanyorum ki bu sre inanlarmz biraraya getirme konusunda yardmc olacaktr. Bu ayn zamanda biz batdakilerin mimari

12
ve ehir planlamasnda olduu kadar salk, doal evre ve tarm konusunda da yeniden dnmesine dahas, insanoluna ve evresine hizmet etmesine yardmc olacaktr. Bu rnekleri oaltabiliriz. Ama gerek yok. Asl znt veren Mslman toplumlarn hala bunun farknda olmamasdr. Halk Mslman olan herhangi bir lkeyi ziyaret ettiinizde evre konusundaki duyarszl hemen grebilirsiniz. Tabii, bunun ok karmak sebepleri var. Bence en nemlisi Mslman toplumlar birka yzyl smrge altnda yaadlar. Adeta toplumsal hafzalarn kaybettiler. Bugn katldmz birok uluslararas toplantda Afrikal lkeler bata olmak zere smrge altnda kalan lkeler bu gerei olduu gibi ifade ediyorlar. Bat smrgeciliinin olumsuz etkileri hala devam ediyor. Smrge altnda yaayan Mslmanlar kendi kutsal metinlerini ve geleneklerini ise daha ok kurtulu teolojisi balamnda anladlar. Onlar iin ncelik lkelerinin zgrl idi. Ancak lkelerinin bamszlna kavumasndan sonra da bu kurtulu teolojisi anlaynn hala devam etmesi anlalr gibi deil. Katldm birok uluslararas toplantda Mslman lkelerin evre bakanlarna ve eitim bakanlarna evreyle ilgili sorular sorduumda tebessmle karlandm. Daha ncelikle sorunlarmz var. evre bizim iin hala lks diyorlar. Hatta bazlar evrenin batnn bir oyunu olduuna inanyor. Dahas Mslmanlarn kalknmak ve gl olmak iin evre dahil tm doal kaynaklar smrmesi gerektiini bile sylediler. Ancak ben byle dnmyorum. Elbette, Mslmanlar da kalknacak ve toplumlarnn refah ve bar iinde yaamalarn salayacaklar. Ama bu, Batnnkinde farkl olmal. Materyalist Batnn hatalarn tekrarlamak zorunda deiliz. Tarihe baktmzda Mslmanlarn doa ile bark daha dengeli medeniyetler oluturduunu gryoruz. Buna Osmanl rneinde dneceiz. imdi yeryzndeki tm Mslmanlar iin kutsal temel metin olan Kurana evreci bir gzle bakalm. Ama ncelikle Mehmed Akifin tevekkl tembellik ve miskinlik olarak anlayan Mslmanlara verdii ok etkili cevab bu balamda hatrlatmak isterim: Grrsn, hissedersin varsa vicdnnla mnn: Ne mdhi bir hamset arpyor gsnde Kur'n'n! O vicdan nerdedir, lkin? O man kimde var? Heyht! Ne olmu, ben de bilmem, pek karanlk imdi hissiyyt! M. Akif hakldr. Osmanly ke gtren ncelikle arpk din anlay ve bunu takip eden yozlamadr. Bugn de Mslman toplumlarn tabiat, evre, nesli tkenen hayvanlar, kresel snma gibi konulardaki hissiyat; duyu ve kavray ok mphem ve karanlk grnyor. Bu sebeple olsa

13
gerek, yabanc aratrmaclarn bile itiraf ettikleri Kurandaki canl ve anlam dolu tabiat anlayn yeterince nemsemiyorlar. M. Akif bugn olsa evre konusunda duyarsz Mslmanlara da unu derdi diye dnyorum: Grrsn, hissedersin varsa vicdnnla mnn: Ne mdhi bir [evre uuru] arpyor gsnde Kur'n'n! Tekrar konumuza dnersek, her dinin mntesiplerine bir dnya gr sunduunu yukarda ifade etmi ve rnekler vermitik. slam dini de mntesiplerine ok farkl bir lem anlay sunar. Bunun en mahhas rnekleri Mekkede inen ilk Kuran ayetleridir. slam ncesi Araplar iin tabiat, anlamsz, ruhsuz ve anlamsz bir varlk iken, daha Kurann ilk ayetlerinden itibaren, yaratcsnn kudretini, ilmini, iradesini, cell ve cemlini yanstan muhteem bir kinat tablosu sunulur: Bu kinatta her ey anlam ykldr; kendisinden tesine iaret eden bir ayettir; Onun hakknda bir belgedir. Bu nedenle Kurann ayetleri ile ufuklarda ve insann nefsinde ortaya kan ayetler arasnda tam bir rtme vardr. Bakara suresi 164. ayette, inanmak iin Hz. Peygamberden mucize isteyenlere gklerdeki ve yerin derinliklerindeki mucizelere bakmalar istenir. Buna gre, yldzlarda, gnete, ayda; denizlerde yzdrlen gemilerde, kularda, hayvanlarda her eyde Onu gsteren ayetler, iaretler var. Bunlara baklmas ve farkl bir ekilde okunmas istenir. Mucizelerle dolu bir lemde yayoruz. DNAnn yap talarnn anlald, iinde yaadmz lemle ilgili bilgilerimizin insanlk tarihinde grlmemi bir ekilde artt bir zamanda yayoruz. Tm bu birikime lemin Yaratcs ve Sahibi, ondaki dzen, l ve gzelliin devam ettiricisi (srdrcs) asndan bakldnda bu mucizeler daha iyi anlalacaktr. Kuran oluturduu ve tarihin en ihtiaml medeniyetlerinden birisi slam medeniyetidir. Bu medeniyet nce ama, sonra Badat, Endls, Kahire Konya, Bursa, Edirne ve stanbula damgasn vurdu. Buna sfahan Tebrizi ve Hindistann baz ehirlerini de ekleyebilirsiniz. Bu medeniyetin oluturduu insantabiat ilikisi dier medeniyetlerden farkldr. Bundan dolay da, slam medeniyeti balamnda baktmzda u sorularn dikkatle irdelenmesi ve cevaplanmas gerekmektedir: Tabiatn ve etrafmzdaki evrenin anlam nedir? nsann tabiattaki yeri nedir? nsan-tabiat ilikileri nedir? slamn bu sorulara verdii cevaplar, onu dier medeniyetlerden ayrmakta ve zgn niteliini vermektedir. Ya da slam medeniyetinin bu sorulara verdii cevaplara bakldnda dier medeniyetlerle ayrt, rtt veya onlardan etkilendii noktalar daha iyi anlalacaktr. slamn ilk airlerinden Lebid Kurann lem anlayn iki beyitte zetliyor:

14
Kinatn satrlarn derinden dn; nk onlar sana Mele-i Aldan [Allahtan] gelen mektuplardr! Kinatn ve etrafmzdaki her eyin Allahtan bize yazlm mektuplar olarak grmenin evre asndan ifade ettii deeri okuyucularn dikkatlerine ve takdirlerine brakyorum. Zira bizler bir sevdiimize ait mektubu veya baka bir nesneyi ncelikle itina ile saklamaya ve korumaya alrz. Maddi deerinden ok, manevi deer ve anlamn dnrz. Bir mr boyu bu tr mektuplar itina ile saklar ve koruruz. te tam da bu balamda, etrafmzdaki varlklara bakalm. Onlarn bize salad fayda ve karlarn tesindeki anlamn anlamaya alalm. Onlardaki ilahi boyutu grmeye alalm. Norveli evreci dnr Arne Naesn dedii gibi derin evreyi anlamaya alalm. te o zaman evre bilinci uyanmaya ve glenmeye balar. Kurann lem anlaynn ilk ve en muhteem rnei olan Hz. Peygamberin hayatna bu adan bakmamz lazm. Peygamberimizin retilerinin bu boyutunu iyi vurgulamak ve dinamik tutmak evre bilincinin toplumumuzda geliimi asnda ok nemli olduuna inanyorum. Zira Hz. Peygamberin bu konudaki retileri konusunda yeterli alma olduunu syleyemem. Hlbuki o, bir rahmet ve efkat peygamberidir. Bir kuun yuvasn bozan askerini uyararak derhal o yavruyu gtrp yuvasna koymasn sylyor. Onu yerine koymadka ibadetlerinin kabul olmayacan vurguluyor. Aslnda daha Kurann ilk inen ayetlerinde insann Yaratan ve Kerem sahibi olan Rabbin ad ile okumas istenir. Bu sadece yazl bir metni, kitab veya ezberden bir eyi okumann ok tesinde bir okumaya aryd. slam ncesi Arap toplumunun lem tasavvuruna gre cansz, ruhsuz ve anlamsz olan lem, bu yeni okuyula yeni bir anlamlar kmesine kavuur. Mekke dneminde gelen ayetler, Kurann lem anlaynda yapt bu kkl deiimi gsteren rneklerle doludur. Ancak inen ilk ayette geen Rab ve Kerem kavramlar evreci bir bak asyla ele alnnca anahtar kelimeler olduu grlyor. Buna gre iinde yaadmz lemin bir sahibi ve efendisi var. Ve bu efendi kerem sahibidir. Yani etrafmzdaki btn varlklarn, tabiatta var olan ve bizim kullandmz her ey, Kuran diliyle ifade edecek olursak, birer nimettir.

15
Bu lemin sahibinin bizlere ikram ettii ve sunduu nimetlerdir. Bu adan baklnca Kuran diliyle yamur, rahmettir. Su hayatn kayna olup, en byk nimettir. Balar, baheler etrafmzdaki hayvanlar hepsi Allahn rahmetinin somut rnekleridir. Bulut grevlidir. Bu nedenle Allah, srarla bulutlarn sevkinden, dalarn dik duruundan, yldzlarn hareketlerinden, gemilerin bir kuu gibi denizlerde akp gitmesinde, hayvanlarn yaratlndan anlam karmamz ister. Anlamak iin de Kurann bize rettii ekliyle bunlar okumamz gerekir. Dindar bir insann gnlk hayatnda Fatihay okurken en az krk kez lemlerin Rabbini hatrladn ve ona teekkr ettiini unutmayalm. Yine baka bir ayette Yznz nereye dnerseniz dnn Allah oradadr buyruluyor. Buna gre Allah her eyi ihata etmitir. Byle bakldnda btn evremizin Allah tarafndan kuatld yani manev bir evrede yaadmz grlr. Bunun psikolojik olarak ok byk anlam vardr. Birincisi; bu lemde yalnz deiliz. Etrafmzdaki bu varlklar ve lem cansz deil, hibir ey tesadfen olmu deil. Darwinci evrim teorisinin eski cazibesini yitirdii grlyor. Dnyann u andaki en yal ve en tutarl ateist filozofu Prof. Antony Flew geen yl btn bilim dnyasna DNAlar zerinde yapt aratrmalardan sonra evrimin evreni aklamada yetersiz kaldn bundan dolay da ancak bir Tanrnn lemi yaratabileceine inandn ifade etti. lemin muhteem ve girift yapsn daha yakndan anladktan sonra ulalan bu sonu nemlidir. Bu, evre asndan da ok nemli bir tespittir. evremizdeki her ey belli bir dzen, l, gzellik ve anlam iin yaratlm. Rahman suresinin ilk ayetlerinde muhteem bir lem tablosu sunulur. Aslnda Rahman suresi tek bana Kurann sunduu lem anlayn muhteem bir ekilde bize zetler. Buna gre Kurn' reten, insan yaratan ve ona beyan [kendini ifade etmeyi] reten Rahman olan Allahtr. Gne de ay da bir hesap ile hareket etmekte, bitkiler ve aalar [Ona] secde etmektedirler. G ykselten ve mizan[ly] koyan da Odur. lemin esas bir lye dayandndan insan Sakn tartda taknlk etmeyin. Tarty adaletle yapn, terazide eksiklik yapmayn diye uyarlr. Devamnda da dnyann ve iindekilerin sadece insan iin yaratlmad, btn canllar iin yaratld ifade edilir. Bata meyveler, salkml hurma aalar olmak zere, yaprakl tanelerin ve ho kokulu bitkilerin hepsinin Allahn nimeti olduu vurgulanarak, Rabbin nimetlerinin inkar edilmemesi konusunda insanolu tekrar tekrar uyarlr. Btn bu nimetler ve uyarlar evreci bir bak asyla deerlendirildiinde, Mehmet Akifin szleriyle Kurann kalbinde nasl bir evre anlaynn yatt daha ak grlr. sra suresinde lemdeki her ey Onu tesbih eder buyruluyor. Klasik

16
dnemin en byk Kuran yorumcularndan kabul edilen Zemaheriden, ada yorumcu Elmal Hamdi Yazra kadar birok tefsire baktm. Elmal Hamdi Yazrn byk lde bu tefsirlerdeki grleri benimsedii grlyor. Elmalya gre bu ayeti iki ekilde anlamak mmkn. Birincisi; her ey hl lisanyla, yani beden diliyle Allah tesbih eder. kincisi ise; her ey kendi diliyle Allah tesbih eder fakat biz onu anlayamyoruz. Hamdi Yazr ikinci gr tercih ediyor. Kular, bcekler rzgr her ey Allah tesbih ediyor, ama biz imdilik onu anlayamyoruz diyor. Yine Kuranda bu konuda baka ipular var. Davut (a.s.)un duasna kular, dalar itirak ediyor, onun gibi tesbih ediyor. Kuran bize, Sleyman (a.s)n, karncalarn kendi arasnda konumasn iittiini sylyor. Her eyin kendine ait bir dili, bir konumas var. Hamdi Yazrn tabiriyle onlarn kendi aralarndaki iletiimlerinin bir mant var. Biz sadece imdilik bunu anlamyoruz. nsanlk belki bir gn gayret sarf ettii takdirde bu dili anlayacaktr.

17

II. BLM: Dindar insan evreye zarar veremez Din faktr birok toplum iin hem eitsel hem de ahlaki normlar asndan byk nem tayor. Bu anlamda dinin verdii nasihatlerin, emirlerin veya yasaklarn, evre korumada bir eitsel yarar olabilir mi? Peki bu argmanlar evre eitiminde ve korumasnda gereince kullanlyor mu? Tabii, bu din ve dindarlktan ne anladmza bal. Dindarlktan sadece ritelleri anlarsak belki kapsamayabilir. Ancak nl antropolog Clifford Geertzin sk sk vurgulad gibi dinler bize bir dnya gr (world view) sunar. nsann kinattaki konumunu belirler. nsan nedir? Kinat nedir? Kinatn anlam nedir? gibi sorular sembolik bir dil ile mntesiplerine retir. Bu adan baktmzda dindarlk tm evreni kucaklar. Amerikal kltr tarihisi ve evreci dnr Thomas Berry de bata evre sorunlar olmak zere, insanl tehdit eden dier sorunlarn stesinden gelebilmek iin yeni hikyelere ihtiyacmz olduunu srarla vurgular. Berryni yeni hikyeden kast: etrafmzdaki lemi yepyeni bir ekilde grebilmek. unu da vurgulamak gerekir: Hepimiz belli bir kltr ve belli bir dini atmosfer ierisinde dnyaya geliriz ve bu elimizde deildir. Kendimiz, dier insanlar, dnya ve doayla ilgili deer yarglarmz dinlerimiz ve kltrlerimiz oluturur. Bununun bir sonucu olarak, evre krizi kutsal deerleri, semv dinleri ve hatta baz ilkel dinlere ilgi duymamza neden olmaktadr. rnein ben Din ve Ekoloji dersimde, Kzlderililerden gnmze her kltrn ve dinin evre konusundaki grlerini rencilerime retiyorum. Farkl din ve kltrlerin bizi nasl zenginletirdiini ve tekinin anlamamza yardmc olduunu yllard bizzat gzlemliyorum. Ancak unu da grmezden gelemeyiz. Aydnlanma projesine gre gnmzde dinin brakn toplumlar etkilemesi ve ynlendirmesi, kendisinin ortadan kalkmas gerekiyordu. Ama din ortadan kalkmad. Konuyu bilimsel olarak derinlemesine inceleyen Prof. Peter Bergere gre

18
din tarih boyunca toplumlar etkiledii gibi gnmzde de etkilemeye devam eden gl bir kurum. Sadece niversitelerde ve baz aydn evrelerde dinin etkisi yeterince nemsenmedi. Ancak tm bunlar geride kald. Artk din tm tartmalarn ortasndadr. Gncel bir rnek vereyim. Bu soruya cevaplarken Pariste UNESCOnun 35. Genel Konferansna delege olarak katlyorum. Bize Deien Bir Dnyada Su Raporu 3 adl bir aratrma datld. Aratrma dnyada su sorununu anlatlyor bu sorun zlmezse gelecekte bizleri nasl etkileyecei ve bilimsel verilerle ortaya konuluyor. Bata karar verme mevkiinde bulunan hkmetler olmak zere, tm insanlar duyarl olmaya ve su konusunda bilinli hareket etmeye davet ediliyor. Ama bu o kadar da kolay deil. nsanlarn davranlarnn deitirmenin ne kadar zor olduunu Sosyoloji ve Psikoloji bize retmi bulunuyor. Tepeden inme kararlarla ve g kullanarak davran deitirmenin anlamszln ve baarszln 20. Yzylda yaanan baz olaylardan biliyoruz. Bu yntemi kullanan lkeler bata SSCB olmak zere vazgetiler. nsanlarn deerlerini, kltrlerini, kimliklerini ve dnya grlerini dlamadan; onlar telemeden sorunu birlikte zmek gerekiyor. Bu sebeple UNESCO bir eylem plan yapm. eitli kesimler iin somut olarak neler yaplabileceiyle ilgili brorler hazrlanm. Hkmetler iin mesajlar, STKlar in Mesajlar, Genler in Mesajlar vs. bunlarn ierisinde biri de Dini Liderlere Mesajlar adn tayor. eriine baktmzda tarih boyunca dinlerin bizlere rettii temel deerler zetleniyor ve su konusunda daha duyarl olmada dini liderlerin daha aktif ve etkin olmalar talep ediliyor: Bencil olmamann fazileti, Toplumun ortak menfaatlerini dikkate alma ve topluma hizmet, Bakalarnn faydasna olan eylemlerimizin farknda olmak ve sadce kendini dnmemek, Fakire, yoksula ve engellilere efkat ve yardm etmek, Doal evreyi koruyucu ve himaye edici davranlar gelitirmek, Gelecek nesillere ve srdrlebilir kalknmaya nem vermek, nsanlk onurundan hareketle, herkesin suya eriim hakkna hrmet etmek. Mesela herhangi bir Mslman dini lidere bunlar sylediimizde rahatlkla sizlere pe pee slam dininin temel ahlaki ilkelerini de ieren Hz. Peygamberin szlerini sayabilir: Sizden biriniz, kendisi iin arzu edip istedii eyi, din kardei iin de arzu edip istemedike, gerek anlamda iman etmi olmaz. nsanlarn en hayrls insanlara faydal olandr. "man yetmi ksur blmdr; En stte 'Allah'tan baka ilh yoktur' szn kabul etmek ve en altta 'insanlara sknt veren bir

19
nesneyi yoldan ekmek/kaldrmak' bulunmaktadr." Komusu a iken, tok yatan bizden deildir. Kyametin kopacan bilseniz (bile) elinizdeki fidan dikiniz "mya rehberlik etmen, sar ve dilsize anlayacaklar bir ekilde anlatman, muhta bir kimseyi ihtiyacn tedarik etmesi iin gerekli yere gtrmen, derman arayan dertlinin imdadna koman, koluna girip gsze yardm etmen, konumakta glk ekenin meramn ifade edivermen, btn bunlar sadaka eitlerindendir..." BM ve UNESCO gibi uluslararas kurulularn uzmanlarnn yapt aratrmalar dinlerin hala byk kitleler zerinde etkili olmaya devam ettiini ortaya koyuyor. Dnyadaki Hristiyanlarn says yaklak 2.1 milyar (dnya nfusunun %33), Mslmanlarn ise 1.5 milyar (dnya nfusunun %22) olduu sanlyor. Yani iki byk din tm dnya nfusunun %55ini oluturuyor. Bu nedenle evre konusundaki ortak bir duyarllk ve ibirlii, sadece evremiz iin deil, tm insanlar ve dnya bar iin de ok nemlidir. Bu rakama 900 milyon Hinduyu, 376 milyon Budisti ve 14 milyon Yahudiyi de ilave etmek lazm. Dinleri tarihi deitiren ve dntren temel glerden biri haline getiren de mntesiplerine saladklar dnya gr ve bunun onlar zerindeki etkisidir. Bu ereveden bakldnda dinlerin ve dini liderlerin be nemli kapasiteleri olduu grlmektedir: 1. 2. 3. 4. 5. Kozmolojiyi (dnya gr) biimlendirme kapasiteleri, Ahlaki otoriteleri, Geni cemaat tabanlar, nemli maddi kaynaklar Topluluk oluturma.

Dinlerin sahip olduu bu gten dolay da, dnyann ve torunlarmzn geleceini dnenler tm din mensuplarna arda bulunuyor: Tek bir dnyamz var. Ayn gemideyiz. yle ise kar karya bulunduumuz sorunlar birlikte zmek iin ibirlii yapmalyz. Ancak bu o kadar da kolay bir olay deil. Zira en azndan aydnlanmadan bu yana ve pozitivist felsefe anlaynn da etkisiyle baz kesimlerde olumsuz bir din imaj bulunmaktadr. Kresel sorunlar dinleri yeniden anlamamz, dahas ortak bir dil ve inisiyatif oluturmamz gerektiriyor. Bunun almas iin son yllarda birok giriime tank olduk. Balcalar: 1986da Din ve evre guruplarn bir araya getiren en nemli toplant, talyada yapld. World Fund for Nature (WWF), be ruhani dinin temsilcisini bir araya getiren dinleraras bu toplantyla ibirlii nemli bir ivme kazanarak, Ulusal Dinsel evre Ortakl,

20
Din ve evre Koruma ttifak farkl inan guruplarn bir araya getiren nemli alar oluturuldu. Harvard Dnya Dinleri ve Ekoloji Konferanslar (1996-98); Farkl dinlerden 800 aratrmac din / ekoloji balants hakknda inceleme yapt. Din ve Ekoloji Forumu oluturuldu. 1988de Dnya Kiliseler Birlii, iklim deiiklii krizine ynelik bir program hazrlad. Kresel Ruhani ve Siyasi Liderler Forumu (1990-1992-1993 ); 32 bilim adam Dnya evresini korumak iin ortak szde ve hareketlerde taahhtte bulunma ars yapt 1995te Dnya Dinleri Parlamentosu dokuz dinden temsilci ve laik temsilciler bir araya gelerek dine dayal evre koruma projelerini tartt. Din, Bilim ve evre Sempozyumlar (1994-1997-1999-2002); Suyla ilgili konularda dini liderleri ve gazetecileri bir araya getirdi. Binyl Dnya Dini ve Ruhani Liderler Bar Zirvesi (2000); 1.000 den fazla lider BMde bir araya geldi. Ele alnan balca konu evre sorunlar idi. Yaayan Bir Gezegen in Kutsal Hediyeler Konferans (2000); 4, 5 milyar kiiyi temsil eden 11 balca din, evrenin korunmasna ynelik 26 hediye sundu. (Kaynak; Dnyann Durumu 2003, TEMA Vakf)

Bu balamda vurgulamak istediim ikinci nokta ise, dindar insanlarn olarak yaptklar her eyden sorumlu olduklarna inanmalar ve bu inancn oluturduu bilinle hareket etmektir. O zaman gerekmedike bir yapra bile koparamazsnz. Kedinizi ve kpeinizi a brakamazsnz, saksdaki ieinizi susuz brakamazsnz. Asla bir hayvana eziyet edemezsiniz. tiiniz meyve suyunun kutusunu veya yediiniz ikolatann ambalajn arabanzn camndan rastgele atamazsnz. Fabrikanzn atklarn filtrelemeden kontrolsz olarak deniz, gl ve nehirlere boaltamazsnz. Sorumluluk bilinciniz bunu yapmanza msaade etmez. Btn davranlarmzla Allaha teslim olmak budur. Sadece namaz, oru, zekt ve hacla ideal bir Mslman olamazsnz. nl air Halil Cibrann dedii gibi din[ler] hayatn tm saatlerini kuatr ve anlamlandrr. Kutsal kitaplarn metinleri ile dinsel pratikler arasnda ne kadar uyum var, evre konusu balamnda? Bu sorunun cevab aslnda yukarda verdiimiz bilgilerde ifade edilmeye alld. zetlersek, evre sorunlar yeni bir olgudur. Tarihe baktmzda insan-doa ilikilerinde gnmzdeki kadar bir sorun yok. lk insanla birlikte insan-doa ilikisi de balam ve insan srekli doadan yararlanmtr. Ancak bu hibir zaman modern bilim ve teknolojinin verdii imknlarla doay kendine yenilemeyecek ekilde tahribine yol amam. Ancak sorunlarn ortaya kmasyla birlikte dini liderler ve bilginler de

21
geleneklerine ve kutsal metinlerine yeniden bakmlar. nsan-doa ilikileriyle ilgili yeni yorumlar gelitirmiler. Gelenekte olan iyi rnekleri ne karrken, olumsuz uygulamalar ise (zelikle Hristiyan teolojisi asndan) tarihsel bir olgu olarak yorumlamlardr. Zaten dinlerin hala yayor olmas yeni durumlarla ilgili yorum yapma glerinden kaynaklandn dnyorum. evre ve doa iliikleri anlamnda Osmanl medeniyetini ve kltrn deerlendiren bir almanz da var sanrm. Bize biraz da ondan bahsedebilir misiniz? Sz konusu almam ok ilgi toplad ve Arapaya da tercme edilerek Kahirede yaynland. Mslman Osmanl toplumunun insan ve evreyle ilgili deer ve davranlarn aratrrken amacm tarihimizdeki uygulamalar ortaya karmakt. Leslie Lipsonun da ifade ettii gibi, atalarmzn bulduu zmleri taklit etmekten ok, onlarn sorunlara yaklamndan veya gsterdikleri canllk ve enerjiden cesaret alacak kadar bilge olmak ve kendi sorunlarmz zmede tarihimizden olumlu ve yapc bir ekilde yararlanmann imknlarna iaret etmekti. Ya da onlarn yapt ve bugn net olarak grlen hatalar tekrar etmemek. Osmanl toplumunun evre anlaynn iyi anlalmas aslnda slam toplumlarnda evre ile ilgili deerleri oluturan ve bunlara hayat veren bu temel prensiplere de iaret emektedir. Tabii burada akla kavuturulmas gereken nemli bir nokta da, Osmanl toplumu ile neyin kast edildiidir. Zira Devlet-i liye, kozmopolit, ok milletli ve ok dinli bir yapya sahipti. Millet sitemi Yahudi ve Hristiyanlarn bar ierisinde ve kendi hukuk sistemlerine gre yaamalarna imkn veriyordu. Burada zellikle Osmanlnn hkim zmresi olan ve devletin belkemiini oluturan Mslman halkalar [millet-i hkime] kastedilmektedir. Tarih boyunca insanolunun oluturduu her medeniyetin ve bu medeniyetin ekillendirdii ve hayat verdii kurumlarn kendine has zellikleri olduu grlmektedir. Aslnda bir medeniyeti, dierinden ayran ve medeniyetler arasnda karlatrmalar yapmay mmkn klan da bu temel niteliklerdir. Baka bir ifadeyle, medeniyetler belirli dnya grlerinin veya felsefelerinin mahhaslam rnekleri olarak grlebilir. rnein slam medeniyeti manevi bir esasa dayaldr; insann varlk btnyle ilikisini ve varlk iindeki yerini iyi kavramasna nem verir. nsan bu kavray baznda iman dzeyine ulanca, iman onu nefsini arndrma, kalbini temizleme ameliyesini srdrmeye arr, kalbini akln

22
yksek ilkelerle beslemeye davet eder: Kanaatkrlk, onurluluk, kardelik, sevgi, iyilik ve takva ilkeleri. nl medeniyet tarihisi Marshall Hodgsonun ifadesiyle slm inan balar, gerekte, Mslmanlarn tm hayatn ilh esaslar istikametinde tahavvle uramas ynndeki srarl talepler ykldr. () slm, btn olarak kltrn bir ucundan dier ucuna, hatta kltrn en az din olduu yerlere kadar, geni lde dallanp budaklanm olan yaratc itkiler sunar. Aslnda Mslman toplumlarn tarih boyunca dnyann muhtelif corafyalarnda oluturduklar medeniyetler ile bu medeniyetlerin meydana getirdii bata ehirler olmak zere dier kurumlar incelendiinde zikredilen bu ilkelerin etkisi ak-seik olarak grlebilir. slm lem tasavvuru anlalmadan bu kurumlar anlamann ve doru olarak yorumlamann mmkn olmadn dnyoruz. Bunun en gzel rneklerinden birisi sfahan, Kahire, am, Marrake, Bursa ve stanbul gibi slam ehirlerinin oluumudur. slam ehirleri konusunda uzman olan Fransz bilim adam Jean-Louis Michon, Mslman mmetinin ve btn slam ehirlerinin varolu nedeninin Bir ve Tek olan [Allaha] ibadet olduunu vurgular. Osmanl toplumunda hkim olan evre bilincinin gnlk hayattaki uygulamasn eitli dzeylerde grmek mmkndr. Yneticilerin uygulamalar, mahkeme kararlar (eriyye sicilleri) ve toplum hayatndan baz kesitler buna rnek olarak verilebilir. Osmanl Yneticilerinin evreyle lgili Baz Uygulamalar Osmanl Padiahlarnn evreyle ilgili kararlarnn (irade, ferman, nian- hmayun vs.) ilki Fatihe aittir. Haliin dolmamas iin nlemler alan Fatihin, Kathane deresi havzasnda hayvan otlatlmasn, bina yaplmasn ve tarla almasn yasaklad grlmektedir. Ayrca erozyona msait yamalarn aalandrld ve ormanlardan aa kesiminin yasakland bilinmektedir. [21. Yzyldaki tm bilimsel ve teknolojik gelimelere ramen, stanbuldaki sel felaketini nceden grmeyen, gremeyen ve gerekli tedbirleri alamayanlarn kulaklar nlasn]. Konuyla ilgili dier bir belge ise Kanun Sultan Sleymann devrine ait bir Nian- Hmayundur olup, Edirnenin mahalleleri, sokaklar ve arlarnn temiz tutulmasyla ilgilidir. Bu ve benzeri belgelerde zamann idarecilerinin halkn ruh ve beden salnn korunmas ve toplumun ortak olarak kulland meknlarn temiz

23
tutulmas, ehrin estetik grnmn bozacak herhangi bir arpklk ve irkinlie yer verilmemesi iin tedbirler aldklar ve bunlarn uygulanmas konusunda titizlik gsterdikleri grlmektedir. Ancak konuyla ilgili belgelere bakldnda hayvanlarn korunmas, yerlerinin temiz tutulmas gibi hususlara da ayrca dikkat ekildii grlmektedir. Yerleim yerlerinin havasnn temizlii ve bunun halk iin oluturduu tehditle ilgili belgelere de rastlanmaktadr. Tabii buradaki hava kirlilii sanayilemenin sonucu olarak ortaya kan kirlilikten farkl olup, ehrin havasn bozan bataklklarn slah ile ilgili olduu grlmektedir. Mahkeme Kararlar Her toplumda olduu gibi Osmanl toplumunda da teamllere uymayanlar hukuki yaptrmlarla kar karya kalmlardr. evreyle ilgili ahlak ve hukuk kurallara uymayanlar hakknda eitli kararlar ada insan iin hayvan haklarnn tamamen son zamanlarda ortaya km yeni bir konu olduu bilinmektedir. Hayvan haklar bir yana, insan haklaryla ilgi sorunlarn zlemedii, insann insana dman olduu; modern insann teki olarak tanmlad hemcinslerinin hakkn, hukukunu, maddi ve manevi ahsiyetini yok etmeye alt, etnik temizliklerin yapld bir zamanda yayoruz. Osmanl toplumunda hayvanlarn korunmas ve onlara herhangi bir ekilde zulm ve ikence edilmemesi iin de baz kanuni tedbirlerin alndn gryoruz. Bylece, hayvanlara iyi bakma ve zulm etmeme ilkesinin insanlarn vicdanna ve kiisel kararlarna braklmayarak, konuyla ilgili gerekli nlemlerin alnd grlmektedir. Vakflar ve evre Osmanl dnemi vakflarnn hizmet alannn herhangi bir ayrm yapmakszn btn mahlukata dnk olduunu gryoruz. Batl bir ilim adamnn ok gzel ifadesiyle vakflar kurulduklar gnden beri, Mslman toplumuna deeri llemeyecek hizmetlerde bulunmular; bata camilerin, niversitelerin, yurtlarn, zaviyelerin, hastane, tmarhane ve mezarlklarn bakm ve bazen de ina edilmesini stlenmilerdir. Dahas ehir savunmas, hfz- shha, yollarn aydnlatlmas, yarglarn (kad) ve dier din grevlilerin maalarnn denmesinin yan sra, vakf balayan ahslarn kiisel istekleri dorultusunda hayvanlarn korunmas ve beslenmesi, eekler, leylekler ve gvercinler, ehir pazarlarna ime suyu temin edilmesi ve hatta durumu msait olmayan gen kadnlara eyiz hazrlanmas gibi eitli konularda maddi destek salamlardr.

24
Yine vakflarn muhtalara ayn-nakd yardmlarda bulunma, yoksullarn doyurulmas, hastalarn tedavi edilmesi, evrenin temizlii, ehirlerin yol ve kaldrmlarnn tamiri gibi toplumsal hizmetlerin yannda, bugn belediye tekilatlarnn yapt birok hizmeti de karlksz olarak ve sivil toplum ruhuyla yapt grlmektedir. Konumuz asndan en dikkate deer olan vakf tr ise hayvanlarla ilgili kurulan vakflardr. Hayvanlar iin kurulmu olan vakflarn iki ksma ayrld grlmektedir. Birincisi, geici vakflardr. En yaygn olan hayvan vakflar bu trden olanlardr. Hayrsever kimseler, ya belirli bir miktar para ayrarak bunu kasap ve frnclara veya grevlendirecei herhangi bir kimseye vererek, her gn sahipsiz kediler ve kpeklere et ve ekmek dattrr veya kendisi her gn et veya ekmek satn alarak onlar doyururlard. Osmanl insannn, sadece hayvanlarn bakm ve beslenmeleri iin vakflar kurmakla yetinmedikleri, ayrca hastalandklar zaman, tedavi ileriyle de uratklar; bu maksatla hayvanlar iin zel hastaneler atklar da grlmektedir. XVII. Yzylda Osmanl lkesini gezmi olan Fransz avukat Guer amda hastalanan kedilerle kpeklerin tedavisine mahsus bir hastanenin varlndan bahsetmektedir. Osmanl toplumundaki insan-evre ilikisini en iyi tasvir edenlerden biri nl Fransz air Lamartinedir: canl ve cansz mahlkatn hepsiyle iyi geinirler: Aalara, kulara, kpeklere, velhasl Allahn yaratt her eye hrmet ederler; bizim memleketlerde babo braklan veyahut eziyet edilen bu zavall hayvan cinslerinin hepsine efkat ve merhametlerini temil ederler. Btn sokaklarda mahalle kpekleri iin muayyen (belirli) aralklarla su kovalar sralanr; baz Trkler, mrleri boyunca besledikleri gvercinler iin, lrken vakflar kurarak, kendilerinden sonra da (bu hayvanlara) yem serpilmesini salarlar . Osmanlnn evreyle ilgili bak asn grebileceimiz bir dier alan ise minyatr ve tezhiplerdir. Bunlar dikkatle incelenirse, insanolunun hayalindeki, stilize edilmi, aa, ku, iek ve hayvan figrleri; masmavi g, yeil imenleri, ieklerle bezeli dalar, masmavi akan dereleri ile bu resimlerin adeta cennetin irem balarn temsil etmekte olduklar grlr. Yine bu minyatrlerdeki insan figrlerine dikkat edilirse, bunlarn sol elinde slam temizlii, tazelii ve incelii sembolize eden bembeyaz bir mendil; sa elinde ise, insan-evre uyum ve dengesini sembolize eden bir gonca gl bulunduu grlr. Bu tablo bize, Osmanl kltr medeniyetinin insann evresi ile bir btn olduunun rneini apak olarak gstermektedir. Sonu olarak, Osmanl Mslman toplumunun, hem insana, hem de dier tm varlklara kar sevgi ve hrmete dayanan bir anlay gelitirdikleri grlmektedir. Bu anlayn bir sonucu olarak, farkl din, dil, rk ve kltre mensup insanlarla olumlu ilikiler gelitirirken, tabi evreyle de sevgi,

25
merhamet ve emanete dayal bir anlay ve tavr gelitirdii grlmektedir. Bu anlayn dayand temel irdelendiinde ise, dier unsurlarn yannda asl belirleyicinin slm Dnya gr olduu grlmektedir. Bu temel ve belirleyici deerlerin Padiahtan tutun da sradan halka kadar toplumun tm kesimlerine nfuz ettiine ulaabildiimiz mevcut veriler tanklk etmektedir. Bununla beraber, bu deerlere gre davranmayan ve evreye zarar verenleri ise, yine bu deerlerin vcuda getirdii hukuk meyyidelere muhatap olulardr. Eklemek istedikleriniz? Tabii, evre konusunda ok ey sylenebilir. Ya da sylenemez. Bu sizin bak anza bal. Ancak sadece kendimiz iin deil, ailemiz, ocuklarmz, torunlarmz ve dnya denen gemide birlikte yolculuk ettiimiz dier canllar bizim iin nemli ise, evre sorunlarna duyarl olmak mecburiyetindeyiz. evreci kurululara ibirlii yapmak zorundayz. Aksi takdirde dnyay ve doal kaynaklar smrp talan eden bir zihniyet, sadece bizim deil, ocuklarmzn ve torunlarmzn geleciini de mahvedecekler. Bu konuda hepimizin ok duyarl olmas gerekiyor. evreciliin bana rettii derslerden birisi de dini, inanc, kltr, rengi ve dili farkl insanlarla ayn dava iin alabilmemdir. Zira iinde yaadmz ve Mevlanann anamz olarak tanmlad tabiata sahip kmay; etrafmzdaki her tr biyolojik zenginlii anlama ve korumay insanln ortak bir davas olarak gryorum. zetlersem, evrecilik bir moda deil. nancmzn znden kaynaklanan ve etrafmzdaki lemi yepyeni bir ekilde alglamann addr. Dnyamz evimiz olarak alglamak ve evimize sahip kmak; onu temiz tutmak, dengesine dikkat etmektir. Temiz tutmay ok geni anlamda kullanyorum. Bata insanlar olmak zere hibir canlya zulmetmeme; vicdann kirletmeme olarak anlyorum. Dnya denen bu evde bizden baka insanlarn ve canllarn yaadn evre bilim bize gsteriyor. Biyolojik zenginlik gibi, kltrel eitlilii ve farkllklar da insanln bir miras olarak grp sayg duymak durumundayz. Bu kitap projesini dnenlere ve dnceden fiiliyata geirenlere kendim ve mensubu olduum canllar lemi adna teekkr etmek isterim.