KURANA GRE EVRE Do. Dr.

brahim ZDEMR

Giri Modern insann kar karya bulunduu sorunlardan birisi, belki de en nemlisi, evre sorunudur. Zira bu sorun, sadece insann kendi varln deil, gelecek nesillerin salkl bir ortamda yaama hakkn da tehdit etmekte ve bu niteliiyle de kresel bir sorun olarak karmza kmaktadr. Bilim ve teknoloji alannda ba dndrc baarlara ve keiflere imza atan modern insan doa ile dengeli bir ekilde yaamay maalesef baaramad grlmektedir. Kendine ve doaya yabanclaan insan, doay ele geirilmesi ve sahip olunmas gereken bir nesne olarak alglam, doann bir paras olduunu; bundan dolay da bir btn olarak evresiyle uyum ierisinde yaamas gerektiini ok ge kavrayabilmitir. evre derken, bizim ve dier canllarn iinde yaad tm tabii ortamlar anlyoruz. Bylece, insann evresini evi, bahesi, arabas, soluduu hava, itii su, iinde yaad kent ve beraber yaad insanlar oluturduu gibi, toplumun btn fertleri tarafndan paylalan denizler, gller, nehirler, yollar, dalar ve ormanlar da yine evremizi oluturmaktadr. Kuran, Allahn niha evremizi kuatan bir varlk olduunu ifade eder. nk Dou da Allahndr, Bat da; nereye dnerseniz Allah'n vechi oradadr; phe yok ki Allah hereyi kuatan (vsi), hereyi bilendir (alm) 1. Veya yine O Evvel ve hir, Zhir ve Btndr 2. evre sorunlar derken, bizleri kuatan tabiat lemindeki ortamlarn bozulmasn, hayvan trlerini yok olmasn, ar tketimi ve doann kirlenmesini anlyoruz. Bunlara ayrca sosyal evredeki kirlenme de ilave edilmelidir: Fakirlik, alk, evsizlik, gmen sorunu, rklk, iddet, sokaklara terk edilen ocuklar, uyuturucu ve alkol bamll ve dier sorunlar. Bunlarn temeline bakldnda byk ounluunun insan kaynakl olduu grlr. Bu noktadan hareketle, birok Mslman yazar ve dnr, Allahn buyruklarn umursamayan u insanlarn kendi tercihleri ile yaptklar iler yznden karada ve denizde (btn dnyada) bozukluk (fesat) ortaya kt, nizam bozuldu. Doru yola ve isabetli tutuma dnme frsat vermek

2. Bakara, 115. Aksi belirilmedike btn ayet meallerini u kaynaktan aldk: Yldrm, Prof. Dr. Suad, 57. Hadd, 3.

Kuran- Hakim ve Aklamal Meali (stanbul: Ik yaynlar, 2002).

2

iin, Allah, yaptklarnn baz kt neticelerini onlara tattrr 3, ayetini evre sorunlarna iaret balamnda anlamaktadr. Zira tabiattaki ilahi dengeyi bozan en byk etkenin bata ar tketim, israf ve doal kaynaklar kendini yenileyemeyecek ekilde tahrip etme olduu bilinmektedir. Dnyada mevcut belli bal dinler, inan gruplar ve felsefe gelenekleri bu balamda insanevre ilikisini yeniden ele almaya ve yeni bir zemine oturtmaya almaktadrlar. 4 slam ncesi Araplar iin tabiat, anlamsz, ruhsuz ve anlamsz bir varlk iken, daha Kurann ilk ayetlerinden itibaren, yaratcsnn kudretini, ilmini, iradesini, cell ve cemlini yanstan muhteem bir kinat tablosu sunulur: Bu kinatta her ey anlam ykldr; kendisinden tesine iaret eden bir ayettir; Onun hakknda bir belgedir. Bu nedenle Kurann ayetleri ile ufuklarda ve insann nefsinde ortaya kan ayetler arasnda tam bir rtme vardr. 5 Bunun en gzel bir ifadesini 13. yzylda yaayan Yunus Emrenin iirlerinde bulmak mmkndr. O, kinatn akn boyutundan hareketle, Yaratldndan ve Yaratcy artrdndan dolay tm yaratlmlar sever; yetmi iki milleti z kardei gibi grr. 1. Kuranda evre Tasavvuru slam, evrensel ilkelerinin temellendirirken, dier dinlerden daha fazla metne referansta bulunan bir dindir. 6 Bilindii gibi Kuran para para, bazen tam bir sure olarak, bazen de bir ayet, hatta ara sra da bir ayet paras olarak 23 yllk bir sre ierisinde nazil olmutur 7. Hz. Peygamber kendisine vahyedilen her ayeti okuyarak etrafndaki dinleyicilere retmi, onlar da rendiklerini ve bellediklerini dierlerine iletmilerdir. Kuran, ruhlarnn gdas, ahlklarnn temeli, ibadetlerinin esas, tebli vastalar, gnlk zikirleri ve tarihleridir; tek kelimeyle o, hayatn btn ynlerini dzenleyen temel esaslardr 8. Kuran, indirildii 23 sene boyunca muhataplarnn dnya grn deitirdi, dntrd ve tevhid temelli yeni bir dnya gr oluturdu. Kuran terminolojisine gre, Araplar iin sradan ve nemsiz birer nesne olarak grlen tabiat varlklar Allahn varlnn ayetleri olarak

3 4

30. Rm, 40.

Bkz.: Fern, Richard L., Nature, God, and Humanity: Envisioning Ethics of Nature, Cambridge: Cambridge University Press, 2002; Foltz, Richard, Worldviews, Religion, and the Environment, Belmont: Wadsworrth, 2003. 41. Fussilet, 53. Hamidullah, Prof. Dr. Muhammed, slam Peygamberi, ter. Salih Tu,(stanbul: rfan Yaynlar, 1980), 4.
6

7 8

Draz, Abdullah, Kurana Giri, ter. Salih Akdemir, (Ankara: kitabiyat, 2000), 30.
Draz, 30-31.

yeniden tanmlanyordu 9. [Kuran], yalnz Araplarn Allah hakkndaki inanlarnn mahiyetini deitirmiyor, btn dnce sistemlerini deitiriyordu. slmn Allah tasavvuru, kinat hakkndaki btn dnce yapsn derinden etkiliyordu. () Btn varlklar ve deerler yeni batan dzenlenen alanna tanyordu. Tek istisnas olmakszn btn kinat unsurlar, eski yerlerinden alnyor, bu yeni alana yerletiriliyordu 10. Dahas Kuran, muhataplar ile lem arasnda etik bir boyut da oluturuyordu. Baka bir ifade ile Kurann retisine gre gerek imna erimek iin gerekli temel artlardan biri, evresini saran tabiat varlklarn, basit birer eya gibi deil, fakat Allahn insana olan iyiliinin belirtileri olarak grmesiydi 11. Kurann, Hz. Peygamberin kiiliinde muhataplarna ilk emri oku idi. Bu sadece yazl bir metni, kitab veya ezberden bir eyi okumann ok tesinde bir okumaya aryd. Cahiliye toplumunun lem tasavvuruna gre cansz, ruhsuz ve anlamsz olan lem, bu yeni okuyula yeni bir anlam kazanacakt. Zira Kuran terminolojisine gre her ey adeta yeniden anlam kazanarak hem Onu gsteren bir delil ve hem de Onu anyordu. Sadece u ayet bile Kurann lem anlaynda yapt kkl deiimi gstermeye yeterlidir: Gklerde ne var, yerde ne varsa Allah tenzih ve tesbih eder 12 Bu ayette, Allah inanc ve saygsyla titreyen ve onu anan bir kalp gibi, bu koca evrendeki btn atomlarn, Allah' noksan sfatlardan uzaklatran cokun bir ruh haliyle O'na doru harekete gemektedir. Sanki, btn bir evren hareket ve hayat iinde ve varln tamam sevin ve mutluluk iinde tek ses olarak O'nun adn yceltmekte, yce ulu ve bir olan yaratcya doru bir sayg iinde ykselmektedir. Kalp bu olay zihninde, iinde canlandrdnda, onun esiz bir kinat tablosu olduunu grecektir. Btn talar ve btn akllar, btn tohumlar ve btn yapraklar, btn iekler ve btn meyveler; btn bitkiler ve btn aalar; btn bcekler ve btn srngenler; btn insanlar ve btn hayvanlar; yeryznde bulunan btn canllar; suda yzen btn canllar; havada uan btn canllar; bunun yannda gn sakinleri... Evet btn bu varlklar, Allah' noksan sfatlardan uzak grmekte ve ycelii iin de O'na ynelmektedirler. Ruh arnp, temizlendiinde hareket halinde bulunan veya yerinde duran varlklara kulak verdiinde, onlarn bir ruh ile canlandklarn ve Allah' tesbihe yneldiklerini grecektir. Bu da

Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, (Ankara: Yeni Ufuklar Neriyat, 1975), 18. 10 Izutsu, age, 17-18. 11 Izutsu, age, 24.
12

57. Hadd, 1; 6. Cuma, 21; 17. sr, 44.

ruhlar yceler lemi ile iletiime gemeye hazrlar. Bu varln srlarndan gafil insanlarn kavrayamadklar gerekleri kavrarlar. 13 slamn z ve temelini ifade eden anahtar kavram hi phesiz Tevhid, yani Allahn birlii kavramdr. Allahn birlii insanln ve tabiatn birliinde kendini gstermektedir. Burada dikkat eken husus Kurann sunduu Allah, lemle ilikisini kesmi bir ilah deildir. Baz filozoflarca dillendirilen bu gr Mslman toplumlarca benimsenmemitir. Kurann takdim ettii Allah uzaklarda da deildir. O lemdeki her eyle kendi varln hissettirir ve gsterir. Kularn sesi, ieklerin glmsemesi, rzgrn esintisi, ksaca tm varlk lemi Onun kudretinin, ilminin, celal ve cemalinin yansmalardr. Allah gklerde ne var, yerde ne varsa bilir! Bir araya gelip gizlice fsldaan kiinin drdncleri mutlaka Allahtr. Be kii gizli konusa altnclar mutlaka Allahtr. Bundan ister daha az, ister daha ok olsunlar, nerede bulunurlarsa bulunsunlar, mutlaka O, kendileriyle beraberdir. 14 Yine: Rabbim yaptklarnz ihata eder 15. Veya, Allah her eyi ihata edendir 16 ayetleri de bu balamda hatrlanmaldr. Firavun Sizin Rabbiniz de kimmi ey Ms! dediinde, Rabbimiz, her eyi yaratan, sonra da onu yaratl gayesine uygun yola koyan, Yce Yaradandr diye cevap verirken 17 Kurann Allah anlayn da ortaya koyuyordu. Mslmann, Rahman ve Rahim olan Allah bu ekilde anlamas ve iselletirmesi, ona bu lemde yalnz ve babo olmadn hatrlatt gibi dier tm varlklarn da onun gibi Mslman olduunu bir an bile unutturmaz. Kinattaki her bir varl Allahn varlnn delili olarak sunan Kuran, bunu Allahn ltuf ve ihsan olarak takdim eder. Dahas, insan bu yetler ve nimetler karlnda Allaha kretmelidir. Ancak bu krn tam olarak yaplmas Allahn yetlerini iyi anlama ve iyi takdir etmeye baldr 18. Kurann, fk ve enfsteki ayetler zerinde tefekkre, ders almaya, derin derin dnmeye davetinin altnda, hep bu kr ve kulluk boyutu vardr. Konumuz asndan bakarsak, etrafmzdaki lem Onun yetleri olduu gibi, bu yetlerin zerinde iyice dnmek, onlardaki incelikleri kavrayarak Allaha kretmek; bu nimetlerle olan ilikilerimizi tanzim etmek de bir kulluk sorumluluu olarak karmza kmaktadr.

13

17. sr, 44. Kutub, Seyyid, Fi Zlalil Kuran (Kurann glgesinde) ter. Hakk englerEmin Sara-Bekir Karla, (stanbul: Hikmet Yaynlar, 1979), c.9, 328-329.
14 15 16 17 18

58. Mcdele, 7. 11. Hd, 92. 4. Nis, 126. Kr.: 41. Fussilet, 54. 20. Th, 49-50.

Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, 219. 4

2. Kuranda evre Bilinci b. Kinatn Yaratlmas Kurann kinatla ilgili yapt ilk tespit, onun yoktan yaratld gereidir 19. Ancak bu yaratl rasgele, tesadfen ve kaotik olmayp, aksine Yaratcnn ilmi, iradesi ve kudretinin bir sonucu olarak tam bir dzen, ahenk ve mkemmellikte gereklemitir. Allahn yeniden yaratmas 20 bir defaya mahsusu olmayp, devam etmektedir 21. Yedi kat g birbiriyle tam uyum iinde yaratan Odur. Rahmann yaratmasnda hibir nizamszlk gremezsin. Gzn evir de bak. Her hangi bir kusur grebilir misin? Sonra tekrar tekrar gzn evir de bak! Gzn bir kusur bulamadndan, eli bo ve bitkin geri dner 22. Izutsuya gre yaratma kavram (halk) slam dncesindeki en temelli kavramlardan biridir 23. Kuran Gne ve ay bir hesaba gre (hareket etmekte)dir. Bitkiler ve aalar secde ederler. G Allah ykseltti ve mzan (dengeyi) O koydu. Sakn dengeyi bozmayn. ly adaletle tutun ve eksik tartmayn derken tabiattaki dengeye dikkat ekmekte ve arkasndan da toplumsal hayatta da dengeye, hak ve hukuka dikkat etmemiz gerektii sonucunu kararak; hak, hukuk ve dengenin uymamz gereken evrensel kurallar olduunu belirtir. Kuran kinattan bahsederken, onun Mslman olduunu da belirtir 24. Yani btn varlk lemi Allahn iradesine mutlak olarak teslim olmutur. Tabiat dediimiz btn varlk ve hatta canszlar bile, ona, ayn yaratcnn emirlerine boyun een, ftri vazifelerini sadakatle yerine getiren itaatli askerler gibidir 25. Mslmandan beklenen ise ilahi iradeye kendi zgr iradesiyle teslim olmaktr. Bundan sonra kinattaki her ey onun dostu ve kardei olur. Cansz varlklarla bile bir anlama ve uyuma havasna girer. Btn varlklarn kendisini sayg ile karladn, ayn yce rabbin eseri olduklarn, btn eyann kendisine munis bir dost gibi davrandn hisseder. Materyalist dnce sistemlerinde olduu gibi, her ey kendisine mcadele edilmesi gereken bir vahet ve dmanlk intiba vermez 26.

19 20 21

6. Enam, 1, 101. 50.Kf, 15.

Izutsu, T. slam Dncesi zerine Makaleler, ter. Dr. Ramazan Ertrk, ANKA, stanbul 2001, s. 158, 169-175. 22 67. Mlk, 4.
23 24 25 26

Izutsu, slam Dncesi zerine Makaleler, 176-177. 3. l-i mrn, 83. 48. Fetih, 4.

Ulutrk, Veli, Kura Kerim Allah Nasl Tantyor?, alayan A.., zmir 1985, 63. 5

Tabiat cansz deil, canldr ve anlamldr. Allah kinatla konuur. Onlar varlk lemindeki canl varlklar gibi muhatab alr: steyerek de olsa, istemeyerek de olsa emrime gelin! der; onlar da: Gnll olarak geldik dediler27. Kuran okuyan mmin, kinatta bulunan her eyin Onu tesbih ettiini idrak eder. Yerler, gk(ler) ve bunlarda bulunan tm mahlklar Onu tesbih, takdis ve tenzih eder. Bu varlk leminde ne varsa, hepsi Allahn bykln syler, Onun birliine ahitlik eder. 28 Mavilii ile gkler, yeillii ile tarlalar, gz alc balar, hrtl aalar, rltl sular, nameleriyle kular, domas ve batmas ile gne, yamur yadrmasyla bulutlar, evet btn bunlar, Allah tesbih eder ve Onun birliine ahitlik eder. Fakat siz bunlarn tesbihini anlayamazsnz. nk onlar sizin dilinizle tesbih etmezler 29. imdi Kurann etrafmzdaki alemle ilgili ifadelerine daha yakndan bakabiliriz.

b. Hayatn Kayna Olarak Su Kuran suyu hayatn kayna olarak grr. Allah hayat olan her canly sudan yaratmtr 30. Bu canllarn kimi karn stnde srnr, kimi iki aya stnde yrr, kimi drt aya stnde yrr. Allah dilediini yaratr. nk Allah her eye kadirdir Rzgrlar rahmetinin nnden mjdeci olarak gnderen de Odur. l diyarlara hayat vermek ve yarattmz nice hayvanlara ve insanlara su vermek iin gkten tertemiz suyu da Biz indirmekteyiz 31. Kuran yorumcusu Hamdi Yazr gkten uygun bir lde su indirdik 32 ayetini yorumlarken Kurann suyun nimet boyutuna yapt vurguyla ilgili olarak u tespitleri yapar: Yani takdir ettiimiz belirli bir miktar ve lde yksekten yamur yadrdk. nsanlarn t amurundan beri hayat gereklerinin en nemlisi olan suyun kendisi bir nimet olduu gibi, birok nimetlerin meydana gelmesine sebep olduu da bilinmektedir. Fakat byle olmas her ihtiyaca gre bir l ile snrldr. Fazlas tufn gibi ykc ve yok edici olur. Onun iin faydal yamurlar da zaman zaman deiik ihtiyaca gre deiik miktarda yaarlar. yle ki bunlarn ya ve miktarlar normal bir ekilde bir dzeyde ve bir lde deil, Allah'n dilemesi ve ilmine gre bir tasarrufa dellet eder bir ekilde az ok birbirine benzer bir nizam iindedir. Ve
27 28

41. Fussilet, 11.

17. sr, 14. Kutub, Seyyid, Fi Zlalil Kuran (Kurann glgesinde), ter. Hakk englerEmin Sara-Bekir Karla, Hikmet Yaynlar, stanbul 1979, c. 9, 328-329.
29

es Sabun Muhammed Ali, Saf ve tl Tefasir, (Tefsirlerin z), Ter: S. Gm N. Ylmaz, Yeni afak, stanbul 1995, c.3, 380. 30 21. Enbiy, 30.
31 32

25. Furkan, 48-49 . Ayrca bkz.: 22. Hacc, 5; 42. r, 28; 30. Rm, 50. 23. Mminn, 18.

ilh yardm ifade eden bu noktay zellikle ifade iin "bi kaderin" (l ile) kayd konulmutur. Bir de suyun basit bir madde olmayp iki ana madde, oksijen ve hidrojen'den meydana gelen birleik bir madde olduu kimya ilminde daha sonra bilinmitir. Demek ki, suyun meydana gelii bile tabii bir ey olmayp dardan tesir eden bir yaratcnn sanatdr. Bu bakmdan da su, semv bir tesirin neticesi ve meyvesidir. 33 Burada gnlk hayatmzdaki suyun hi de sradan bir madde olmad vurguland gibi, Kuran terminolojisinde ok nemi bir kavram da hatrlatlmaktadr: Tm bu nimetler karsnda gelitireceimiz ve taknacamz tutum ve davran nankrlk deil kr olmaldr 34. Allahn ltfundan nasip arayp bulmak iin gemilerin sular yardn, denizlerde devaml dolatklarn grrsn. Umulur ki btn bu nimetlere kredersiniz ayetinde ayn nimet-kr boyutu vurgulanmaktadr 35. Kuran, yine akln kullananlarn ders alabilecei bir geree iaret eder: Dnyada birbirine komu (kara )paralar, zm balar, ekinler, dall veya dalsz hurma aalar vardr ki hepsi ayn su ile sulanmaktadr. Bununla beraber yemede biz onlarn bazsn bazsndan daha stn, daha kaliteli klarz. Elbette bunlarda akln kullanan kimseler iin alacak nice dersler, nice ibretler vardr 36. Kuran ok ak olarak, yeri yayann, orada salam dalar ykseltenin, rmaklar aktann Allah olduunu sk sk vurgulamaktadr 37. Bunun hikmeti ise bir baka ayette, hareketiyle sizi sarsmasn diye, yeryzne ar basklar akt, sabit dalar koydu. Amalarnza ermeniz iin rmaklar, geitler yerletirdi eklinde ifade edilmektedir 38. Gkten suyu indiren Allah, onunla rengrenk, eitli meyveler yetitirir. Dalardan da beyaz, kzl, siyah ve trl trl renklerde yollar var eder. nsanlardan, hayvanlardan ve davarlardan yine byle trl renklerde olanlar vardr. Bununla beraber, ancak limler, Allah lzm geldii tarzda tazim eder 39. c) Okyanus ve Denizler

33

Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Sadeletirenler: . Karaam, E. Ik, N. Bolelli, A. Ycel, Feza Gazeteceilik A.. stanbul519.
34 35

25. Furkn, 50.

35. Ftr, 12. Ayrca bkz: 55. Rahmn, 19, 22-23; 56. Vka, 68-70; 67.Mlk, 29-30; 77. Neml, 27; 80. Abese, 24-25. 13. Rad, 4. 13. Rad, 3. 16. Nahl, 15. 35. Ftr, 2728.

36 37 38 39

Bizleri karada olsun, denizde olsun gezdirip dolatran O olduu gibi 40, karann ve denizin karanlklar iinde bize yldzlardan yararlanp yol bulma imkn veren de Odur 41. Taptaze et yememiz ve taknp kuanacamz zinet eyas karmamz iin denizi hizmetimize veren yine Odur. Dahas denizde gemilerin sular yara yara akp gitmesi ve buna bal tm yararlar Rabbimizin muazzam kudret ve hikmetinin eserleri olup ama: Onun ltfedecei nasibi aramamz ve nimetine kretmemiz iindir 42. Bir ayette Allah, denizlerin insanlara salad faydaya yle dikkat ekmektedir: Gerekten Biz dem evlatlarn erefli kldk, karada ve denizde kendilerini tayacak vastalar nasib ettik, onlara hell ve ho rzklar verdik ve onlar yarattmz varlklarn ouna stn kldk 43.

d) Bulutlar ve Yamur

Hz. Peygamber Mekkelileri slama davete balaynca, onlar da Hz. Musa ve saya verilen mucizeleri hatrlatarak Safa tepesinin altn olmasn mcize olarak isterler. Buna karlk bir kez daha Allahn en byk ve srekli mucizesinin etrafmzdaki ve bizi saran lem olduu ak bir ekilde ifade edilir. Buna gre, gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn srelerinin deimesinde, insanlara fayda salamak zere denizlerde gemilerin szlnde, Allahn gkten indirip kendisiyle lm yeri canlandrd yamurda ve yeryznde hayat verip yayd canllarda, rzgrlarn ynlerini deitirip durmasnda, gkle yer arasnda emre hazr bulutlarn duruunda, elbette akln altran kimseler iin Allahn varln ve birliini gsteren saysz deliller vardr 44. Ayn ekilde, rahmet olarak tanmlanan (yamurun) nnden mjdeci olarak rzgarlar gnderen de Odur. Bu rzgrlar o ar bulutlar hafif bir eymi gibi kaldrp yklendiklerinde, bakarsn Biz onlar, ekinleri lm bir lkeye sevkeder, derken oraya su indiririz de orada her trlsnden meyveler, rnler karrz 45. Kuran etrafmzdaki olaylara ve nesnelere sk sk gndermeler yaparken, adeta muhatab ile konuur ve onu ynlendirir. Kurann etkisinin bu kadar youn ve srekli olmasnn bir nedeni de bu olsa gerek. rnein gklerin ve yerin hkimiyetinin Allaha ait olduu belirttikten sonra muhatabna sorar: Baksana, Allah bulutlar sevk ediyor, sonra onlar bir araya getirip st

40 41 42 43 44 45

10. Ynus, 22. 6. Enam, 97. 16, Nahl, 14; 17. sr, 66. 17. sr, 70. 2. Bakara, 164. 7. Arf, 57. Ayrca bkz: 22. Hacc, 5-6; 30. Rm, 19, 50; 35. Ftr, 9; 42. r, 28.

ste yyor. te gryorsun ki bunlarn arasndan yamur kyor. O gkten, oradaki dalar byklnde bulutlardan dolu indirir de onunla dilediini vurur, dilediini de ondan korur. Bu bulutlarn imeinin parlts nerdeyse gzleri alverecek! Allah gece ile gndz birbirine eviriyor, geceyi gndze, gndz geceye dntryor, srelerini uzatp ksaltyor. Elbette bunda grebilenler iin alnacak bir ders vardr 46. Yine bir baka ayette, Allahn rzgrlar gnderdii, rzgrlarla bulutu kaldrdn ve onu l bir beldeye sevk ederek ve onunla lmnden sonra dnya yzne hayat verdiini belirtir 47. Kuranda yamurdan bahsedilirken, kainata btncl bir bak asyla baklr ve ekolojik denge gzler nne serilerek dnyann adeta bir ev olduu vurgulanr: yeryzn bir dek, g de bir kubbe yapan; gkten yamur indirip, onunla [bize] rzk olarak eitli mahsuller karan Rabbimizdir 48. Kutub, "O ki, yeri size dek yapt" ayetini yorumlarken, eer yeryznn bu uyumu, bu ahenkli btnl olmasayd, insanlar bu gezegen zerinde bylesine kolay ve gvenli biimde yaayamazlard. Eer bu gezegende bir araya gelen hayat unsurlarndan bir tanesi bile var olmasayd insanlar, yaamlarn garanti eden bu uygun ortamn yokluunda var olamazlard. Eer evremizi saran havann herhangi bir elementi belirlenen orandan birazck daha eksik braklsayd, insanlarn hayatlarn srdrecekleri varsaylsa bile mutlaka nefes alp vermeleri son derece gleecekti der. "O ki, g sizin iin tavan yapt" 49 Gkyzne bakldnda bir binann salamlk ve uyumluluk zellikleri grlr. nsann yeryzndeki hayat ve bu hayatn kolayl ile gkyz arasnda sk bir iliki vardr. Gkyz; ss ile, ile, gezegen ve yldzlarnn ekim gc ile, uyumlu yaps ile ve yeryz ile arasnda var olan dier ilikileri ile bu gezegende hayatn var olmasna imkn hazrlar, buna yardmc olur. Bundan dolay, yaratcnn gc, rzk vericinin snrsz balaycl vurgulanrken ve yaratklarn yaratclarna kulluk etmelerinin gerei belirtilirken bu lemden sz edilmesi son derece yerindedir. Bu evrenin bir paras olan yeryz, insan iin denmi ve onun bir baka paras olan gk de belirli bir dzene gre kurulmu ve canllar rzklansn diye eitli rnlerin yetimesini salayan su ile donatlmtr. Btn bunlarn balaycs tek yaratc olan Allah'tr.

46 47 48 49

24. Nr, 4244. 35. Ftr, 9. 2. Bakara, 22. 2. Bakara, 22.

d)Yldrm ve imek Kurana gre, gk grlemesi ve yldrmlar da babo ve kendiliinden meydana gelen doal hadiseler deildir. Kurann btncl anlayna uygun olarak, onlar da Allah tarafndan yaratlmakta ve Allah tesbih edip anmaktadrlar. rnein Meleklerin Allaha duyduklar saygdan dolay Onu takdis ve tenzih ettikleri 50 ifade edilirken, bu ayette ayn erevede Gk grlemesi hamd ile Onu takdis ve tenzih eder denilmektedir. Bylece, gk grlemesinden meleklere kadar tm varln asl amacnn kendi yaratclarn tanmak ve anmak olduu vurguland gibi, canl ve anlam dolu bir tabiat anlay da vurgulanr. Durum bu iken onlar [inanmayanlar] hla Allah hakknda birbirleriyle tartp, ileri geri konuurlar 51. Yazr, bu ayeti yorumlarken yle der: imek ile birlikte olan ve daha sonra iitilen o gk grlemesi, o yrekleri yerinden oynatacak gibi tepede patlayp, yerleri ve gkleri sarsarcasna ufuktan ufua yaylan o atlay ve grleyi, Allah Tel'nn nimet ve rahmetini, azamet ve kibriyasn ilan ederek O'nun uluhiyetinin ann tesbih ve tenzih eden bir sestir ki, tesbihinin altnda yatan mny btn leme haykrr. Ya da iitenlere bu mny hatrlatp telkin eder 52. Kurann bulutlarn ve yamurun oluumundan bahsetme tarz, bir yandan tabiatn canl ve bir btn olduunu, dier yandan da -asl ve en nemli olarak- Kurann Allah anlayn da ak ve net olarak ortaya koyduu grlmektedir. Bu anlaya gre Allah bulutlar sevk ediyor, sonra onlar bir araya getirip st ste yyor. te gryorsun ki bunlarn arasndan yamur kyor. O gkten, oradaki dalar byklnde bulutlardan dolu indirir de onunla dilediini vurur, dilediini de ondan korur 53. e)Dalar Kurana gre Allah kinat yaratp, kendi haline brakmamtr. Kinat yaratan O olduu gibi, yeri yayan; orada salam dalar ykselten, rmaklar aktan; her meyvenin iinde iki e yaratan; srekli olarak geceyi gndze bryp duran da Odur. Ancak tm bunlarda iyice dnen kimseler iin, alnacak nice dersler ve ibretler vardr 54. Baka bir ayette ise, Orada hem siz insanlar iin, hem rzkn sizin vermediiniz daha nice yaratklar iin geimlikler meydana getirdik denilmekte ve her eyin hazinesi ve anahtarnn Onun elinde olduu belirtilmektedir 55. Gkleri direksiz yaratan O olduu gibi, yere (insanlar) sarsmamas iin,
50 51 52 53 54 55

13. Rad, 13. 13. Rad, 13.

Yazr, age, c. 5,131.

24. Nr, 43. 13. Rad, 3; 15. Hicr, 19. 15. Hicr, 20-21.

10

ar basklar, yani ulu dalar koyan ve orada her trl canly retip yayan; dalarda insan iin barnaklar yaratan; bizleri scaktan ve souktan koruyacak elbiseler ve savata koruyacak zrhlar var eden de yine Odur. Tm bunlardan ama ise Allahn zerimizdeki nimetlerini tamamlamas ve insann Ona teslimiyetle itaat etmesidir 56. Yine bir dier ayette: Yeri de dedik, oraya dengeyi salayacak salam ulu dalar yerletirdik. Orada, gnller, gzler aan her eit bitkiden iftler bitirdik 57 denilmekte ve ilave edilmektedir: Btn bunlar, Allaha ynelecek her kula Yaradann kudretini hatrlatmas, dersler veren birer basiret nianesi ve ibret numunesi olmas iin yaptk 58 Dalarn grevi yukarda iaret ettiimiz hususlarla da bitmez. Onlar kularla bir olup Davut peygamberle beraber Allah tesbih ederler: Ey dalar! Ey kular! Onunla beraber tesbih edin, evke gelip Allahn yceliini terennm edin. dedik 59. evreci bir bak asyla bakldnda, tamamen canl ve btncl bir tabiat anlay ile 60 kar karyayz. Davud Peygamber tesbihleri srasnda Allah'a balln ve kendinden gemiliin o kadar ileri bir derecesine ermiti ki, kendisi ile evren arasndaki btn perdeler ortadan kalkm, z evrenin z ile btnlemi, tesbih nameleri evrenin tesbihleri ile birlemi, bunun sonucu olarak O'nun tesbih cmlelerini dalar ve kular tekrar eder olmutu. nk O'nun varl ile evrenin varoluu arasnda bir bakalk, bir engel kalmamt. Bu byledir. Tm varlklar yce Allah ile ortak bir iliki kurduklar zaman canl trleri arasnda, hatta cansz varlklar ile canllar arasndaki farkllklar ortadan kalkar, btn varlklar yce Allah'n sunduu dolaysz ve tek zde buluur. Bu ortak z, daha nce farkllklarn ve benzemezliklerin perdesi altnda sakl idi. Fakat yce Allah'a ynelen ortak tesbihlerde bu zn, varlk trleri arasnda iletiim kurduu, onlar ortak bir melodinin titreimlerinde buluturduu grlr. Bu ylesine yce bir arnma, saflama ve a dnme derecesindedir ki, insan bu dzeye ancak yce Allah'n zel ba sayesinde trmanabilir. Yce Allah, bu dzeye ykselttii kullarn maddi varlk perdesini aradan kaldrr, onu ilhi zne dntrerek tm evrenle btnlemesini salar, evrendeki herkesle ve her ey ile dolaysz ve engelsiz bir iletiim kurar. te Hz. Davud'un, Rabb'ini ven, ilhi okuyan yank sesi etrafa dalnca dalar ve kular bu kutsal nameleri tekrarlyor; evren, zne sinen ve ortaksz yaratcya yneltilen bu vglerin muhteem korosuna katlyordu. 61.
56 57 58 59 60 61

16. Nahl, 81-82; 31. Lokmn, 10. 50. Kf, 7. 50. Kf, 8. Ayrca bkz.: 78. Nebe, 6-7; 79. Nzit, 32; 88. Giye, 10-19. 34. Sebe, 10-11. Yazr, age, c.6, 353-354. Kutub, age, c. 12, 109-110.

11

f) Hayvanlar Kurana yle bir baktmzda, eko sistemin nemli yeleri olan hayvanlara verilen nem hemen fark edilir. Richard Foltz, Kurann hayvanlara bak asnn dier semavi dinilere gre daha olumlu ve salkl olduunu belirtir 62. Kurann baz surelerinin eitli hayvan adlarn tad grlmektedir: Bakara (nek), Nahl (Ar), Ankebut (rmcek), Neml (Karnca). Ayrca, Kurann eitli yerlerinde, eitli hayvanlardan bahsedilmektedir. rnein Kpek 17, Maymun 16, Domuz 15, Ylan 14, Koyun13, Deve 12, kz ve nek 11, At 10 , Katr 9, Eek 8, Kurt 7, Ar (6) Karnca 5, rmcek 4, Sivrisinek, 3 ve Sinek ise 2 defa Kuranda isim olarak zikredildii grlmektedir. Kurann hayvanlarla ilgili dikkat ekici bir ifadesi de, hayvanlarn da bizler gibi mmet olduklarnn ifade edilmesidir. slmi gelenek ve kaynaklarda zel ve nemli bir kavram olan mmetin hayvanlar iin de kullanlmas gerekten dikkat ekicidir: Yeryznde yryen hibir hayvan ve iki kanadyla uan hi bir ku yoktur ki, onlar da sizin gibi birer mmet olmasnlar. Biz Kitabta hi bir eyi eksik brakmamzdr. Sonra onlar Rablerinin huzuruna toplanacaktr 63. Yazra gre, bu ayet Allah Tel'nn delillerinin gcn anlamak iin, dier hayvanlarn yaratllarnda ve hayat tarzlarnda insanlarn istifade edecei pek ok srlar bulunduunu hatrlatmaktr. Bunun anlam ise hayvanlar da tpk insanlar gibi, balangta topraktan yaratlm, bir hayat tarzna mazhar edilmi, bir nizam altna alnm; Rzklar, ecelleri biilmi, takdir edilmi zamana kadar yer ier, gdasn alr; sizin gibi birbirine eitli ekiller iinde bir benzeme ve cinsiyet tar; sizin gibi toplanr, birbirleriyle tanr, yanar veya kaar, koklar veya dr; sizin gibi birbirinden doar, rer; Sizin gibi bir asldan kar, oalr, eitlenir. Yaratann kudreti, hkm ve tesiriyle tekden kan bu eitlenme ve ayrma iinde hepsi sizin gibi bir hayvan hayat yaayan eitli blkler ve farkl snflardr. Yerde srnenleri, havada uanlar ile, her eit size, bir benzeme ynn iererek, hepsi sizin denginizdir. Siz de snflarnz ve eitli zelliklerinizle onlarn bir benzerisiniz; hepsi, ilh takdir ve Allah'n tedbiri dairesinde zel nizamlar ve hkmedici kanunlar altna konulmu korunan haller, kurala bal iler, grnen ve yryen hususlar sizin gibi birer mmet ve bundan dolay size birer ibret dersidirler. Hepsi asl yaratllar ve varlk nizamlaryle ilh kudretin birer deliller manzumesi ve hikmet kitabnn yetleridirler. () Btn hayvanlarn

62

Foltz, Richard, they Are Communities Like You: Animals in Islamic Traditionand Muslim Culture, (New York: 2005) baslyor.
63

6. Enam, 38.

12

byle birer yet olduunu anlamayan ve benzerliklerden sonu karmaya almayanlara ne kadar yetler indirilse botur. 64. Kuran, ilk muhataplar olan Araplarn en iyi tandklar ve gnlk hayatlarnn ayrlmaz bir paras olan deveye dikkatle bakmalarn ister: (nsanlar) devenin nasl yaratldna, bakmazlar m? Arkasndan da, gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl dikildiine ve yeryznn tpk bir hal gibi nasl yayldna bakmalar istenir.2 Kurann ilk muhataplar elbette ki develerini, btn derinlii ile gkleri ve ln lahuti ortamnda ihtiamla ykselen dalar gryorlard. Ancak Kuran srarla ve sk sk tm tabiata ve iindekilere yeni bir gzle baklmasn istiyordu. Konumuz olan hayvanlar sz konusu olduunda, bu mbarek varlklarn sadece faydac bir bak asyla deil, ayn zamanda Yaratcnn varlna iaret eden ve Onu gsteren iaretler (yet) olarak grlmesini ister. Yine bunlarla olan iliikler sz konusu olduunda Allah boyutu hibir zaman gz ard edilemez. Yazr Mminn suresinin 21. ayetini yorumlarken: Sizin iin hayvanlarda da muhakkak bir ibret vardr. O aata ve baheler de hep birer ibret olduu gibi hayvanlarda ve zellikle en ok faydalanlan en'm, yani koyun, kei, sr ve deve cinsinde de bir ibret vardr ki, bundan habersiz olanlar o hayvanlar gibi ve belki daha akndrlar. Size onlarn karnlarndakinden iiririz. Kan ile gbre arasndan bembeyaz ve tertemiz st kar, iilir; bir kr tabiatla bu nasl seilir. Sizin iin onlarda birok faydalar da vardr ki, bakp gzetmek artyla faydalanrsnz ve onlardan yersiniz. Meyvelerinden ve mahsullerinden faydalandnz gibi, kendilerinden de faydalanr ve etlerinden yersiniz ve onlarn zerine ve gemi zerine yklenir tanrsnz. Yine en'm iinde sr ve mandaya da yk ektirilir. Fakat gemi gibi zerine yk vurulan develerdir. Onun iin Arap airleri develere "kara gemileri" demilerdir ki, bizim trenlere kara vapuru dememiz gibidir. Grlyor ki, yaratltaki bu faydal eyler hatrlatlrken insan yaps olarak iml edilen gemi hemen aada getirilivermi ve bu ekilde "Sizi ve yapmakta olduklarnz Allah yaratt." 65 yetine gre insann yapt eylerin bile Allah'n yarat olduuna dikkat ekildii gibi, bununla kazan bereketini ykselten ve insan toplumunun terbiye ve kurtuluuna kaynak olan peygamberlik nimetine kar kfredenlerin ileride gelecek olan kssalarna bir giri yaplmtr. 66 Bugn hayvanlarn yok edilmesi ve nesillerin tkenmesindeki en byk etkenin, hayvanlarn insana yararlar dnda bir deerleri olmad ve onlarn bir canl makineden baka

64 65 66

Yazr, age, c.3, 418. 37. Sfft, 96.

Yazr, age, c. 5, 521. 13

bir ey olmadklaryla ilgili faydac gr olduuna iaret etmitik. Ancak Kurani bak as onlara ok farkl bir konum vermekte ve hayvanlarn da tpk insanlar gibi bir mmet olduklar 67 ve Allah tarafndan yaratldklarn aklamaktadr. Bylece hayvanlarn yaratlmasndaki tek sebep sadece insanlara saladklar fayda ile llemez. Onlar dnyadaki dengenin bir unsuru olarak yaratlmtr. Bu adan da insandan farkl bir varlk dzeyleri vardr. Hatta insanlar yok iken, hayvanlar vard. Bununla beraber, insan elbette ki hayvanlardan yararlanacaktr. Bu kadar saysz hayvanlar ve bunlarn tabi olduu kanunlar Allahn yaratmasndaki hikmet, hi phesiz insan hayatnn srekliliini ve gzelliini salamak, doay yaanabilir, sevilebilir ve ibret alnabilir bir yaam yeri klmaktr. Kuran inek ve davarlardan (koyun, kei vb.) bahsederken, ncelikle bunlarn Allah tarafndan yaratld ve bu nedenle Onun varl ien bir kant olduunu belirtir. Bu nedenle Hz. Peygamber, kendisinden mucize isteyenlere bir kez daha etraflarndaki leme; gklere ve yere bakmalarn, etraflarndaki hayvanlara dikkatle bakmalarn nerir. Yeri bizlere beik yapan, orada bizler iin yollar ve geitler aan; gkten de bizlere yamur indiren Allah, o su ile trl trl bitkilerden iftler kardn ancak bu bitkilerden "Hem siz yiyin, hem davarlarnz otlatn! demektedir 68. Bylece, tabiattan faydalanmada hayvanlarn da haklarnn olduu ve insann bunu grmezden gelemeyecei aka ifade edilmektedir 69. Kuranda bu hususa pek ok yerde dikkat ekmektedir: (Allah), Gkten yamur indirir. Hem ieceiniz su ondan oluur, hem de hayvanlarnz iinde otlattnz ot ve aalar! Dorusu davarlarda da size deliller vardr: Zira size onlarn karnlarndaki ikembe ile kan arasndan, halis bir st iiriyoruz ki ienlerin boazndan fiyetle geer 70 Allah davarlar da yaratt. Bunlarda sizi souktan koruyan (deri, yn, kl gibi) maddeler ve birok faydalar vardr. Hem onlarn etlerini ve rnlerini de yersiniz. Onlar akamleyin allarna getirir, sabahleyin otlaklara gtrrken bambaka bir zevk alrsnz! Bunlar yklerinizi tarlar; yle uzak diyarlara kadar gtrrler ki, onlar olmakszn, son derece zahmet ve meakkat ekmeden varamazdnz oralara.Gerekten, bunlar size made klan Rabbiniz pek efkatlidir, rahmet ve ihsan boldur 71.

67 68 69 70 71

6. Enam, 38. 20. Th, 53-54. 16.Nahl, 10. 16. Nahl, 66; 23. Mminn, 21. 16. Nahl, 57. Ayrca bkz.: 25. Furkn, 48:49; 40. Mmin, 79-80;6. Enam, 142.

14

Allah, insanlarn nankrlnden ikayet ederken: Ellerimizle yaptmz eserlerden kendileri iin uysal, evcil hayvanlar yarattk da onlara mlik bulunuyorlar. Onlar emirlerine made kldk. Onlardan hem binek edinir, hem de yerler, Onlardan iecekler elde ederler, daha nice menfaatlerinden yararlanrlar. Hal kretmezler mi 72? diye yaknr. Aslnda Allahn bu mbarek hayvanlar insanlara yardmc olarak vermesi karsnda istedii ey ok basittir ve herkes yapabilir: Onu hatrlamak ve Ona teekkr etmek gerektii ayette vurgulanmaktadr: Bunlar bizim hizmetimize veren Allah yceler ycesidir, her trl eksiklikten mnezzehtir. O ltfetmeseydi biz buna g yetiremezdik. Muhakkak ki biz sonunda Rabbimize dneceiz 73. Yine Hem binmeniz, hem de zinet olsun diye atlar, katrlar, merkepler yaratt. Hem sizin bilemeyeceiniz daha neler neler yaratacak! 74 ifadesi ile atlara dikkat ekilmektedir. Atlar o kadar asil ve nemli bir varlktr ki Allah bizzat atlar zerine yemin eder: Gazilerin nefes nefese koan, Koarken trnaklaryla kvlcmlar saan, Sabah erkenden baskn basan, O esnada tozu dumana katan, Derken dman kuvvetinin ortasna dalan atlarna yemin ederim ki 75. Kuran, sunduu tarihi bir kesitle bu hayvanlarn bile bizlere Allah hatrlatmas gerektiini Hz. Sleyman balamnda u ekilde belirtir: Hani bir gn ikindi vakti ona, durduunda sakin, kotuu zaman ise sratli safkan kou atlar gsterilmiti. Onlarla ilgilenip Ben Rabbimi hatrlattklar iin gzel eyleri severim. dedi ve onlar gzden kayboluncaya dek onlar seyredip durdu. Sonra: Onlar tekrar bana getirin! deyip bacaklarn ve boyunlarn svazlamaya balad 76. Kurnn 27. suresinin ad neml, yani karncalar demektir. Adn ayn surenin 18. ayetinden geen neml kelimesinden almaktadr: Derken Karnca vadisine geldiklerinde, onlar gren bir karnca: Ey karncalar, haydin yuvalarnza girin. Sleyman ve ordular, sizi fark etmeyerek ezip inemesinler! diye seslendi. Onun sesini iiten Sleyman tebessm ederek: Ya Rabb! dedi, beni nefsime yle hkim kl ki gerek bana, gerek ebeveynime ihsan ettiin nimetlere kredeyim, Seni raz edecek gzel ve makbul iler yapabileyim. Bir de ltfedip beni hayrl kullarn arasna dhil eyle! 77. Bu ayette Hz. Sleymann hikyesi anlatlrken karncalarn birbirileriyle ve insanlarla olan iletiimlerine iaret edilmektedir. Dahas Karnca yuvalar arnn yuvalar gibi ince hesaplara gre dzenlenir. Orad herkesin grevi bellidir. stn bir akl, stn bir anlay
72 73 74 75 76 77

36. Ysn, 71-73. 43. Zuhruf, 1213. 16. Nahl, 8. 100. diyt, 1-5. 38. Sd, 32-33. 27. Neml, 1819.

15

verilmesine ramen insanlar ou zaman bu i blmnn bir benzerini yapmaktan aciz kalrlar. Anlatldna gre, Hz. Sleyman'n kulardan ve cinlerden oluan ordusu ile ilerliyordu. Bylece karncalar bol olan bir vadiye geliyorlar. Bu yle karncas bol bir vadidir ki, Kur'an oraya karnca vadisi adn veriyor. Vadiye yaylan karncalarn banda bulunan onlarn disiplininden ve korunmasndan sorumlu olan bir karnca dier karncalara, zel iletiim ve haberleme yoluyla aralarnda geerli olan dille seslendi. "Ey karncalar yuvalarnza giriniz ki, Hz. Sleyman ve ordular farknda olmadan sizi inemesinler. Ayaklar altnda ezmesinler. Hz. Sleyman karncann sylediklerini anlad. Tebessm etti. Syledii szlerin anlamna sevinip ii ald. Cezay geciktirmeyen byk bir adamn, cezasndan kurtulmaya alan kk birinin abasna sevindii gibi o da sevindi. Bu szleri aracsz anlad iinde ok huzurluydu. nk bu Allah'n kendisine verdii bir nimetti. Bu nimet sayesinde insanlara kapal olan, aralarna engeller konan, dnyalarla iletiim kesiklii nedeniyle bundan yoksundu. Ayrca bir karncann byle bir anlaya sahip olmas ve dier karncalarn onun szn dinleyip itaat etmeleri de Hz. Sleyman'n gnln ferahlatmt. Zira bu hayret verici, ilgin bir olayd. Kuran, birok ayette kulardan da bahsettii grlr. Allahn varl iin Hz. Peygamberden mucize isteyenlere Kuran hayretle stlerinde kularn saf saf dizilip kanatlarn ap yumarak dolamalarn hi grmyorlar m? Diye sorar ve ekler Onlar havada Rahmandan baka tutan yoktur. O elbette her eyi grr 78. Bylece yaban ve ev hayatmzda vazgeilmez bir yeri olan kularn aslnda bizler gibi bir topluluk olduu da ayrca vurgulanr: Hem yerde hareket eden hi bir canl, kanatlaryla uan hi bir ku tr yoktur ki sizin gibi birer toplum tekil etmesinler 79. Kutub, bu ayetten hareketle, Kularn, hayvanlarn ve bceklerin kendi aralarnda anlamalarn salayan zel dilleri ve koruma aralar olduunu ifade eder: Bunlarn birer canllar topluluu olmalar, yapmlarn dzenleyen, belirlenmi balar bulunmalarn ve kendi aralarnda anlamalarn salayan aralarn olmasn gerektirmektedir. Bu tr nitelikler ise pek ok kularn, hayvanlarn ve bceklerin hayatlarnda gzlenebilmektedir. Bu alanlarla ilgilenen bilginler, kesin ve deimez hkmler olarak deil, tahmin ve varsaym yolu ile hayvanlarn kendi aralarndaki anlama aralarn ve dillerini anlamak iin aba sarf ediyorlar. Yce Allah'n Hz. Sleyman'a kudilini retmesine gelince, bu ona mahsus bir zellik olup insanlardan alageldikleri eylerden farkl mucizev bir yol ile gereklemitir. Yoksa Hz. Sleyman

78 79

67. Mlk, 19. 6. Enam, 38.

16

bugnk bilginlerin ve uzmanlarn abasna benzer bir alma ile talimin ve gzlem metodunu kullanarak, kularn ve baka varlklarn dillerini anlamak iin zel bir aba harcam ve alma yapm deildir 80. Yine Kuran, bir zamanlarn en gl ordularn malup eden bir topluluk olarak da kulardan bahseder81. Dahas eski Peygamberlerden bahsederken, lem-insan ilikisiyle ilgili nemli ipular da sunar. Kuran bir baka vesile ile Allahn lemlerin rabbi olarak dalar ve kular da Hz. Davudun emrine verdiini belirtmektedir. Bundaki amata Hz. Davudun ili yakarna dalarn ve kularn elik etmesidir. Burada bir kez daha yaratlan tm varlklarn Alllah and ve Ona ibadet ettii grlmektedir. Dalar ve kular Davudun emrine verdik. Onunla beraber takdis ve ibadet ederlerdi. Biz dilediimiz her eyi yapma kudretine sahibiz 82 Baka bir yette ise Hz. Davuda verilen bu yetenein Allah tarafndan bir imtiyaz olduu belirtilerek: Ey dalar! Ey kular! Onunla beraber tesbih edin, evke gelip Allahn yceliini terennm edin. denildii vurgulanmaktadr. Dier bir ayette ise Biz sabah akam kendisiyle zikir ve ibadet etmeleri iin dalar, toplu haldeki kular onun hizmetine vermitik. Her biri onun hengine katlr, beraber zikrederlerdi denilmektedir 83. Araplarn gndelik hayatlarnda en ok hair-neir olduklar hayvann deve olduu sylenebilir. Bunu klasik Arap iirinde ve kltrnde olduu kadar ada Arap kltrnde grmek mmkndr. Araplarn byk atas Hz. brahimden bu yana devenin nasl bir neme sahip olduu u ayette grlebilir: Biz vaktiyle brhime Beytullahn yerini belirlediimiz zaman: Sakn Bana hi bir eyi ortak koma ve Benim Mbedimi tavaf ederken, kyamda, rkda veya secdede olarak ibadet edenler iin tertemiz tut! Hem btn insanlar hacca dvet et ki gerek yaya, gerek uzak yollardan gelen yorgun argn develer zerinde sana gelsinler 84. Devenin Araplarn hayatndaki neminden olsa gerek Kuran daha ilk ayetlerinde Araplar devenin yaratlna dikkat etmelerini ve ondan Allahn varl iin kantlar grmelerini ister. O kfirler bakp dnmezler mi: (Mesela) deve nasl yaratlm 85?

80 81 82 83 84 85

Kutub, age, c. 11, 129-130.

105. Fl, 1-3. 21. Enbiy, 79. Ayrca bkz.: 34. Sebe, 10; 38. Sd18-19) 38. Sd, 18-19. 22. Hac, 26-28.

88. Giye, 17. Devenin ad geen dier baz ayetler iin bkz.: 22. Hacc, 36 37; 26. uar, 157.

17

g) Yaratlanlar Allahn nsana bir Emanetidir

Daha nce de iaret edildii gibi, Kurann ortaya koyduu evre anlaynn temeli, insan dhil btn mahlkatn (canl-cansz) Allah tarafndan yaratld esasna dayanr. Gkleri ve yeri ile tm alemi yaratan Allah, insan da balktan yaratm sonra [insan iin] bir mr tayin etmitir. 86 Bu anlayta insan-tabiat iki ayr ve birbirine yabanc unsur deil, ayn Yaratc tarafndan yaratlm topluluklar (mmet)dr. 87 nsanla tabiat arasndaki farkllk bir derece farkll olup, insann tabiat ve tabiattaki mahlkat istedii gibi kullanmasn deil, aksine belli bir sorumluluk duygusuyla ve israf etmeden kullanmasn gerektirir. Allahn her eyi bir lye gre yaratt 88 gz nne alnrsa, bu lye dikkat etme ve onu bozmama grevinin insana dt grlmektedir. Kurann, tabiatn yaratlndaki teleolojik, nizaml ve maksatl yapsna sk sk yapt vurguyu hatrlatan smail R. Farukinin u tespitleri insan-tabiat ilikisini ok gzel zetlemektedir: Evvela, tabiat insann deil, Allahn mlkdr. kincisi, tabiat nizam onda (belli kurallar dhilinde) istedii deiiklikleri yapabilen insann emrindedir. Tabiat uysal bir mahiyette yaratlmtr. ncs, insann tabiattan yararlanmasnda ve onu kullanmasnda ahlaki davranma zorunluluu vardr. Drdncs, slm, insandan, tabii bilimleri ve tabiatn genel dzen ve gzelliini oluturan kanunlar aratrmasn ve onlar anlamasn ister. 89 Tm bunlardan dolay, gklere, yere ve dalara teklif edilen, fakat onlarn yklenmekten ekindikleri ve korktuklar emanet insana yklenmitir. 90 Dahas, yeryzn insanoluna hizmete hazr, uysal bir binek gibi klan da Allah; bizlere kendisinin takdir ettii rzklardan yiyip, istifade etmemizi belirtirken, lmden sonra dirilip Onun huzuruna kacanz da bilin 91 diyerek sorumluluumuzu ve yaptmz her eyin hesabn vereceimizi de ak ve net olarak belirtmektedir. Bu adan baklnca, slami Dnya Grnn, Allahn yaratt ve kendi varlnn ayetleri olarak bildirdii ekolojik dengeleri, tabiattaki nizam, intizam ve dzeni bozan ve yok eden bir halifelik anlayn onaylamad grlmektedir. Zira halife demek, vekil demektir.

86 87 88 89 90 91

6.Enam, 1-2.
6.Enam:38. 54.Kamer: 49. Serdar, Ziyaddin. Hilal Doarken, eviri: . Yaln, (stanbul: nsan Yaynlar, 1994) ss. 213-249. 33.Ahzab: 72.

67.Mlk, 15.

18

Bunun anlam ise, insann Allahn yeryznden sorumlu tuttuu, yeryznn sorumluluk ve korunmasn ona brakt tek varlktr. Bu vekil, bu lemi belli bir dzen, denge ve ahenkle yaratan Zatn emanetine ihanet edemez. Bu dzeni ve ahengi bozduu ve tahrip ettii anda artk o kt bir vekil olarak anlacaktr. slm, Allahn nimeti, ltfu ve emaneti olarak grd tabiattan faydalanlmasna izin verir, ama bu faydalanma gereksiz (keyf) kullanm icap ettirmez. Zira slamn temel retilerinden birisi ahiret inancdr. Buna gre tm insanlar lemlerin Rabbinin byk huzurunda toplanrlar; iyi-kt hayatlarnn hesabn veririler. nanl ve duyarl Mslman birey, sadece insanlara deil, btn mahlkata yaptklarndan sorumlu olduunu ve bunlardan dolay bir gn hesaba ekileceini hibir zaman unutamaz. Kurann u ayeti bu konuda tm Mslmanlar uyarmaktadr: Kim zerre kadar iyilik yapmsa onu grr. Kim de zerre kadar ktlk yapmsa onu grr. 92 Hz. Peygamber de "Kyamet gn hak sahiplerine haklarn mutlaka eda edeceksiniz. yle ki kab (boynuzsuz) koyun iin, boynuzlu koyundan ksas alnacak, taa (niye bir baka) ta zerine yklenip kaldndan; adamn adam niye yaraladndan sorulacak" buyurarak bizleri uyarmtr. 93 Ksacas, halife olan insan, teki alemde emanete kar nasl davrand ve muamele ettiinden hesaba ekilecektir. Bylece Mslman, dnya nimetlerinden yararlanrken snrsz ve sorumsuz bir tketim anlayyla hareket edemez. Aksine o, btn hareketlerini ve tketim biimlerini slmn iktisat ilkesine dayandrmak zorundadr. Dnyadaki kaynaklarn snrl olduunun her gn daha iyi anlald; srdrlebilir kalknma ve ekonomi modellerinin tartld bir ortamda, Kurann her eyi Allahn bizlere bir nimeti ve ltfu olarak sunan anlayn daha iyi vurgulamak gerektii aktr.

h) sraf gnahtr Bu adan baklnca, Allahn tm nimetlerini takdir etmek ve onlarn karlnda Allaha kretmek ahlaki bir sorumluluk olarak ortaya kmaktadr. Kurann israf yasaklamasnn nedeni de bu balamda daha iyi anlalmaktadr. Kuran, Allahn nimetlerini ayet olarak grmeyen/gremeyen, onlar zerinde derin derin dnp gerekli dersleri karmayan; sonu olarak da Allaha teekkr yerine, nankrlk eden ve Onun sunduu nimetleri hoyrata kullanan kimseleri knar. Bu davran ortadan kaldrmaya alr. Kuran bu konunun nemini yle vurgulamaktadr: Yiyiniz, iiniz ama israf etmeyiniz. Zira Allah israf edenleri sevmez 94.
92 93

99.Zilzal: 7-8.

Mslim, Birr 60, (2582); Tirmizi, Kyamet 2, (2422). 7. Arf, 31.

94

19

Nimetlerin israf edilmesi, Allahn sevgisinden mahrumiyetle karlanmakta; yaknlarna, yoksula, yolda kalma hakkn vererek yardm etmek emredilirken, sakn sap savurma denilerek savurganlarn eytanlarn kardeleri olduuna dikkat ekilmektedir 95. sraf, sadece doal kaynaklarn bilinsizce tketilmesi deil, ayn zamanda tm bu nimetlerin yaratcs ve sahibi olan Allaha kar da bir saygszlktr. Bu nedenle slama gre yeme-ime helal, ancak israf haramdr. Savurganlk ve ar tketim sadece bizleri deil, gelecek nesilleri de etkileyecektir. Ayrca phesiz, Biz her eyi bir lye gre yaratmzdr 96 buyrulduu gz nne alnrsa, bu lye dikkat etme ve onu bozmama grevinin insana dt grlmektedir. Modern evre anlay ve bilincinin en temel ilkelerinden birinin doal kaynaklar israf etmeme, doal niteliini bozmama, yeniden kullanma, srdrlebilirlik olduu dnlrse, Kurann etrafmzdaki varlklarla ilgili olarak ayet, nimet, kr ve israf etmeme balamndaki vurgusunun anlam daha iyi anlalmaktadr. Kurann izdii insann davran modeline bakldnda, etrafndaki varlk lemini, Onun varlnn delili olarak gren; bu nimetlere kar ahlk bir tutumla teekkr eden ve bu nimetlerin kullanmnda her trl arlk, keyfilik ve savurganlktan kanan bir insan tipolojisi karmza kmaktadr.

Sonu Kuran indii toplumun ncelikle kendisi ve lemle ilgili kavrayn kkten deitirmitir. Tevhid merkezli yeni bir lem ve insan modeli oluturmutur. slamn z ve temelini ifade eden kavram temel kavram Tevhid, yani Allahn birlii, kavramdr. Allahn birlii insanln ve tabiatn birliinde de kendini gstermektedir. Btn kinat Allah tarafndan yaratlmtr. Gkleri gne, ay ve yldzlarla; yeryzn iekler, aalar, balar, baheler ve eitli hayvan trleriyle ssleyen Allahtr. Yeryznde sular aktan, gkleri (direksiz) tutan, yamurlar yadran, gece ve gndz arasndaki snr koruyan yine Allahtr. Kinat btn zenginlii ve canllyla Allahn, yani kinatn yaratcsnn eseri ve sanatdr. Bitkileri ve hayvanlar ift olarak yaratan ve onlarn oalmasn salayan da yine Allahtr. Allah daha sonra da insanolunu yaratmtr. Bizler Allahn yeryzndeki emanetileri ve halifeleriyiz. Tabiatn ve dnyann efendileri olmadmz gibi, dnya da dilediimiz gibi tasarruf yapacamz veya

95 96

17. sr, 26-27. 54. Kamer, 49.

20

yapabileceimiz bir malmz deildir. Tabiat, Allah tarafndan yaratlmtr ve Allahndr. Tabiattaki her ey de Allahn varlnn bir ayeti, yani iareti ve belgesidir. Tabiatn bu kutsal ve manevi boyutuna srarla dikkatimizi ekilirken, bunun arkasndan da Allah tarafndan yaratldmz ve hesap vermek iin tekrar ona dneceimiz vurgulanr. Bunun anlam: Btn yaptklarmzdan, yani iyi yaptklarmzdan da kt yaptklarmzdan da sorumlu olduumuzdur. Halife olan insan, ahiret gn emanete kar nasl davrand ve muamele ettiinden hesaba ekilecektir. Ahiret gn sadece insan-insan ve insan-toplum balamnda hesap verilmeyecektir. nsantabiat balamnda da inanan insanlar eylemlerini ve davranlarnn hesabn verecekleridir. Ksacas, her samimi Mslman, evremizi ve iindeki tm canllar onlar yaratan ve bizlere emanet eden Rabbimiz adna sevmek ve korumakla ykmldr. Bu kanuni bir ykmllkten daha ok sevgi temelli ahlaki bir ykmllktr. Bu lem tpk Allahn emirlerine boyun een insan gibi onun emirlerine teslim olan, bu lemdeki hayvanlar ise insan topluluklar gibi bir mmettir. Bu yeni lemde her ey kendisine mahsus diliyle Allah tesbih eder. Dahas kinat ve iindeki her ey Allahn emirleri dorultusunda hareket eder. Bu nedenle tabiat kanunlar da Onun iradesinin yerine getirilmesinden baka bir ey deildir. Byle olunca, Mslmann gznde kinat, Allahn emri ve fiili sayesinde hareketli, yaayan bir tiyatro sahnesine dnyordu 97. slmn rol, insann nih iyiliini gzeterek gkle yer arasnda bar (selam) ve dengeyi tesis etmektir. Gerekliin hiyerarik mahiyeti gznne alndnda, doaldr kibizim ilk ve son evremiz olanihata edici [el-Muhit] ile selam ire olmamz yakn evremiz ile ahenk iinde olmamzn n artdr. Biz Allah ile ahenk iinde yaamadka kosmosla ahenk iinde yaayamayz. nsan, Allahn halifesi olarak kendisine emanet edilen tebasna ancak Allah'n kendisi zerindeki hkmranln kabul etmek artyla hkmedebilir. O Allaha bakaldrdnda, mahlkat da ona bakaldracaktr 98.

97 98

Faruki, smail R., Tevhid, Ter.: Dilaver Yardm, nsan Yaynlar, stanbul 1987, 69.

Chittick ,William C. Allah Hereyi epeevre Kuatr, Karakalem Dergisi, s. 13, 2004, <http://karakalem.net/?article=928>

21

Kaynaklar: Chittick ,William C. Allah hereyi epeevre kuatr <http://karakalem.net/?article=928> Draz, Abdullah, Kurana Giri, ter. Salih Akdemir, (Ankara: kitabiyat, 2000) es Sabun Muhammed Ali, Saf ve tl Tefasir, (Tefsirlerin z), Ter: S. GmN. Ylmaz, (stanbul: Yeni afak, 1995). Faruki, smail R. Tevhid, ter. Dilaver Yardm), (stanbul: nsan Yaynlar, 1987) Fern, Richard L. Nature, God, and Humanity: Envisioning Ethics of Nature, (Cambridge: Cambridge University Press, 2002). Foltz, Richard, they Are Communities Like You: Animals in Islamic Traditionand Muslim Culture,(New York: 2005) baslyor. Foltz, Richard, Worldviews, Religion, and the Environment, (Belmont: Wadsworrth, 2003). Izutsu, Toshihiko. slam Dncesi zerine Makaleler, ter. Dr. Ramazan Ertrk, (stanbul: ANKA, 2001). Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, (Ankara: Yeni Ufuklar Neriyat, 1975). Kutub, Seyyid, Fi Zlalil Kuran (Kurann glgesinde) ter. Hakk engler-Emin Sara-Bekir Karla, (stanbul: Hikmet yaynlar, 1979). http://www2.ikraislam.com sitesindeki S. Kutubun tefsiri kullanld ve basl nshas ile karlatrld. Nasr, Seyyid Hseyin, nsan ve Tabiat, ter.Nabi Avc, (stanbul: aret Yaynlar, 1988).
Serdar, Ziyaddin. Hilal Doarken, eviri: . Yaln, (stanbul: nsan Yaynlar, 1994.

Karakalem Dergisi, s. 13, 2004.

engl, dris, Kuran Kssalar zerine, (zmir: Ik Yaynlar, 1994) Ulutrk, Veli, Kura Kerim Allah Nasl Tantyor?, (zmir: alayan A.., 1985). Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Sadeletirenler: . Karaam, E. Ik, N. Bolelli, A. Ycel, (stanbul: Feza Gazeteceilik A..). http://www2.ikraislam.com sitesindeki E. Hamdi Yazrn tefsiri kullanld ve basl nshas ile karlatrld. Yldrm Suad, Kuran- Hakim ve Aklamal Meali (stanbul: Ik yaynlar, 2002).

22