BEYAN YAYINLARI

Ankara Cad. No:49,3 344,0 Caalolu-stanbul Tel: 0212.512 76 97 526 50 10

NDEKLER

nsz, 7 Sultan II. Abdlhamid'in D Siyasetinde Tarikatlarn Rol, 9 Sultan II. Abdlhamid'in in Siyasetine Dair Bir Vesika, 15 Sultan Abdlhamid'in Hac Siyaseti, 23 Ermeni Meselesi Nereden Kaynaklanyor?, 29 Fransann Osmanl Devletinde Besledii Nifak Odaklar, 37 19. Yzylda Osmanl Devletine Kar Yaplan syanlarda ngilterenin Rol, 43 Osmanl Devletine Kar Yaplan syanlarda ngiliz-Fransz Silah Kaakl, 49 Sultan II. Abdlhamid Devrinde Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, 57 Sultan Abdlhamid Dneminde stanbul'da Kz Mektepleri, 65 II. Abdlhamid'in Hilafeti Hakknda Yazlm Arapa Bir Risle ve Bununla lgili Krk Hadis, 71 Pekin Hamidiyye niversitesi, 99 Ondokuzuncu Yzyl Osmanl Siysetinde Rol Oynayan Tarikatlara Dir Bir Vesika, 111 Sultan II. Abdlhamid ve in Mslmanlar, 125 II. Abdlhamid'in in Mslmanlarn Snni Mezhebine Balama Gayretlerine Dair Bir Belge, 133 Sultan II. Abdlhamid'in in'e Gnderdii Enver Paa Heyeti Hakknda Baz Bilgiler, 139 Sultan II. Abdlhamid'in Uzak Dou'ya Gnderdii Ajana Dair, 155

II. Abdulhamid Dnemi Yemen Valisi Osman Nuri Paa'nn Yolsuzluklarna Dair mzasz Bir Layiha, 159 Fransa'nn Kuzey Afrika'daki Smrgeciliine Kar Sultan II. Abdlhamid'in Panislamist Faaliyetlerine Ait Bir Ka Vesika, 185 Said-i Nurs ve Merutiyet, 206 Ermeni Kilisesi ve Sultan Abdulhamid, 214 Enver Paalar, 219 Sultan II. Abdlhamid'in Nian Verme Siyaseti, 225 Abdulhamid Hann Hal Edilmesi, 233

leride okuyacanz satrlar aslnda bir kitap olarak hazrlanmad. Bunlar, eitli dergilerde yaynlam olduumuz deiik makalelerden ve ilmi konferanslara sunduumuz teblilerden ibrettir. Bir ka sene iinde yazm olduumuz makaleleri bir snflamaya tabi tutunca, Sultan II. Abdlhamid'le ilgili olanlarn, bir yekn tekil ettiini grdk. Yakn arkadalarmzn devaml srar zerine, dank olarak baslm olan bu makaleleri bir araya topladk; ve bir kitap halinde nerine karar verdik. uras ac bir gerektir ki, ilmi -niversiteyi kastediyoruz- dergilerde yazlanlarn ou, geni okuyucu kitlesine ulaamyor, ktphanelerin caml dolaplarnn iinde hapsolunup kalyor. Oysa ki, ok deerli olan bu bilgileri, kamu efkarna takdim etmek lazmdr. te biz, makalelerimizi bu ekilde neretmeye karar verince, bu gayeyi gttk. Bu makalelerimizi deiik ortam ve zamanlarda yazdmzdan dolay baz tekrarlarn olmas tabiidir. Buna ramen, makalelerin orijinalitesini bozmamak iin bu tekrarlar kartmadk; ve bunlara katlanmay okuyucumuzdan da rica ediyoruz. Kitabn tertibinde de, -konular deiik olduundan -herhangi bir mevzu veya kronolji sras gzetmedik. Onlar sadece neir tarihlerine gre sraya koyduk. Bylece okuyucu, Sultan II. Abdlhamid'le ilgili herhangi bir konuyu okumak isteyince, kitabn tamamn okumak mecburiyetinde kalmayacak, diledii konuyu mstakil olarak okuyabilcektir. Otuz sene Osmanl Devletinin en ileli dneminde devleti idre eden Sultan II. Abdlhamid, ok deiik ekillerde ele alnp incelenen tarihi bir ahsiyettir. Biz bu konuda, u yntemi uyguladk; duygusal olarak ona "Ulu Hakan" demediimiz gibi, ona iftira ederek de, ermeni ve yahudiler gibi ona "Kzl Sultan" da demedik. Biz sadece onun yaptklarn zikretmekle yetinerek, hkm okuyucuya braktk. nsafl olalm biraz: 19. yzyln imkanlaryla, herkesin -kendi evresi dahil- ona dman olduu bir dnemde, dnyann br ucunda olan in'de, Pekin'de;

kapsnda Osmanl bayra dalgalanan "Pekin Hamidiyye niversitesi"ni aabilen Abdlhamid'e niin "Kzl Sultan" diyelim? stanbul'dan, Pekin'e; Hindistan'dan, Trkistan'a; Suriye'den, Cezayir'e, Afrika ierilerine kadar, bugne dek eserleri ayakta durup "Hamidiyye" mhrn tayan Sultan Abdlhamid'e, bir-iki ermeni veya sevindirmek iin neden "Kzl Sultan" diyelim? lerideki-tamamen belgelere dayanan -sahifeler okununca, onun gerekten Kzl Sultan olmad grlecektir. u ayetle szmz balayalm:"Rabbimiz, unuttuklarmzdan ya da yanldklarmzdan dolay bizi sorumlu tutma. Rabbimiz, bizden ncekilere yklediin gibi bize de ar yk ykleme. Rabbimiz, kendisine g yetiremeyeceimiz eyi bize tatma. Bizi affet. Bizi bala. Bizi esirge. Sen bizim Mevlamzsn. Kafirler topluluuna kar da bize yardm et" (Bakara suresi, 286).

hsan Sreyya Srma SULTAN II. ABDLHAMD'N DI SYASETNDE TARKATLERN ROL

Sultan Abdlaziz'in, sebebi hl zlememi olan esrarengiz lmnden ve V. Murat'n iki ay kadar sren ksa saltanatndan sonra, II. Abdlhamid Osmanl tahtna oturdu. Abdlhamid, sadece kendinden nceki dnemlerden intikal eden ekonomik glklerle deil; ayn zamanda, Doksan Harbinin ortaya kard d baskyla da kar karya geldi. Midhat Paa'nn empoze ettii Anayasay, ayn Anayasann 113. maddesine1 dayanarak ilga edip skynetim ilan eden Abdlhamid; siyasi iktidar eline geirip, kendisini pasif bir halife halinde, sadece dini meselelerle megul bir hale getirmek ve Devletin hakimi olmak isteyen Midhat Paa'y2 babakanlktan alp, onu yurt dna srd. eride bu hadiseler olurken, darda, bir yandan Fransa Kuzey Afrika'y istila ediyor, br yandan da Rusya ve Balkanlar, Osmanl Devletini ykmak iin ibirlii yapyorlard. Osmanl Devletini paylamak iin Bat'da projeler yaplyor3 ve bu projeler iktizasnca Filistin'de bir ya1

Bu madde iin bk. Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye stanbul, 1298, s. 24-25; hsan Sreyya Srma, Quelques documents indits sur le role des canfreries (tariqat) dans la politique panis-lamique du Sultan Abdlhamid II. slmi limler Fakltesi Dergisi, Ankara, 1979, Say.3, s.283 vd. Archives du Minister edoes Affaires etrangres de France, NS? Turquie, no:408, s.296. Bk. T.G. Djuvara, Cent projets de partage de la Turqui, (Trkiye'yi Paylamann Yz Projesi), Paris, 1914.

hudi devleti, Dou Anadolu'da bir ermeni devleti kurulmak isteniyordu. te bu fikirlerin tahakkuku iin, zellikle Tanzimat Fermannn aznlklara getirdii haklardan istifade eden hristiyan Bat dnyas, Osmanl Devletini sktryor, -tpk bugn olduu gibi- anarik hadiseler kartyor, ortaya "Hasta Adam" ve "ark Meselesi"4 gibi grler atyordu. stanbul'da ve Devletin dier kelerinde yaplan bu gizli faaliyetlerin hangi yollarla propagandasnn yapld hakknda, Fransa'nn o zamanlar stanbul'da bulunan Sefiri, Fransz hariciyesine u bilgileri veriyor: "...Majestelerinin5 fotoraflarn tayan gravrler, Hseyin Avni Paa, Midhat Paa ve Mehmet Rti Paa'nnkilerle beraber, ekseriyeti ermeni olan hamallar tarafndan iki- kurua satlmaktadr. Ermeni hamallar, bu gravr ve portreleri Bible-Houses6 ve Mason localaryla ilikileri olan ahslar vastasyla elde etmektedirler"7

Panislamist siyaseti
te Sultan Abdlhamid, hristiyan Bat dnyasnn, Hal seferlerinin devam olarak srdrdkleri bu faaliyetlerine kar koymak iin, kendi panislamist siyasetini ortaya koydu. Tonynbee'nin dahi endie duyduu ve panislamist siyasetiyle, Sultan Abdlhamid, Bat dnyasna kar btn Mslmanlar bir bayrak altnda toplamay dnyordu.8 Abdlhamid, bu siyasetiyle Batya kar kp, ermeniler vastasyle kartlan isynlar sert bir biimde bastrnca, ermeniler ona "Kzl Sultan" (Le Sultan Rouge) demeye baladlar9. te bugn dahi Kzl Sultan derken, kimleri sevindirdiimizin farknda deiliz.
4 5 6 7

8 9

Bk. Eduard Driaut, La Question d'Orient, Paris, 1938. Yani Fransz kral. stanbul'da bulunan Hristiyan Misyoner Tekilt. Archives du Ministre des Affaires etrangeres France, NS, Turquie, no: 405, s. 54. Bk. Arnold J. Toynbes, La Civilisation l'epreuve, Paris, 1951, s. 228 Bk. Gilles Roy Le Sultan Rouge, Paris, 1936.

Sultan Abdulhamid, hristiyan Bat dnyasna kar uygulad bu siyasi faaliyette, dnya Mslmanlarn stanbul'a balamak iin, kendi Hilafet sfatndan istifade ediyordu. Onun iin zellikle gayr-i mslimlerin idresi altnda bulunan Mslmanlarla iliki kurmu ve onlar manen de olsa, stanbul'a balamay baarmtr10, "Onun btn kabilelerde, hatta en asi olan bedeviler arasnda bile temsilcileri vard"11. ou tarikat eyhi olan bu gizli temsilciler, Trkistan'a, Hindistan'a12 Afrika'ya,13 Japonya'ya14, hatta in'e15 kadar gnderilmitir. Abdulhamid, bu eyhler vastasyle Osmanl hilafetine beynelmilel bir hviyet kazandrm, siyasi otoritesini Osmanl Devletinin snrlar dnda da tesis iin oralarda da cuma hutbeleri okutturmutur16. Sultan Abdlhamid'in bu faaliyetlerini ak bir ekilde yrten tarikat eyhleri, Ebu'l-Huda, eyh Rahmetullah, Seyyid Huseyn el-Cisr ve Muhammed Zafir'di.17 Fakat Panislamizm hareketinin esas yrtcleri, faaliyetlerini gizli olarak yapan tarikat eyhleriydi.

Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism, London, 1950, s. 101. 11 Victor Berard, Le Sultan, L'Islam et les Puissances, Paris, 1907, s. 31. 12 Ay. s. s. 36. 13 Bk. hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki smrgeciliine kar Sultan II. Abdlhamid'in Panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika, Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1977, say,.7-8, s. 157 vd. 14 Bk. hsan Sreyya Srma, II. Abdlhamid'in Uzak Dou'ya gnderdii ajana dair, 4-9 ubat 1978 de stanbul'da yaplan 1. Milli Trkoloji kongresine tebli olarak sunulmutur. 15 Bk. hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdulhamid ve in Mslmanlar, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul, 1979, VII. 3-4, s. 199 vd; hsan Sreyya Srma, Pekin Hamidiyye niversitesi, slm limler Fakltesi, Tayyib Oki Armaan, Ankara, 1978, s. 159 vd. 16 Bk. hsan Sreyya Srma, Quelques document indits, s. 285. 17 Andre Duboscq, l'Orient Mediterraneen, impression et essais sur quelques elements du probleme actuel, Paris, 1917, s. 155-56.
10

Kuzey Afrika'da azeliye

Kuzey Afrika'da zellikle Sultan Abdlhamid'in mntesibi olduu azeliye ve bunun bir kolu olan Medeniye tarikatlar faaliyet gsteriyorlard. Konuyla ilgili bir ariv vesikasndan unlar okuyoruz: "...Medeniler ki,

dini ve siyasi reisleri stanbul'da ikamet eden ve Sultan Abdlhamid'in eyhi olan eyh Zafir'dir, saylar ok olup, bazan Libya'da ok aktiftirler"18. Ayn vesikann devamnda unlar yazldr: "... slm'n n grd hedeflere varmak, yani emperyalist btn yabanclar yok etmeye ulamak iin, btn tarikatlar, ayn propaganda usullerine bavurmaktadrlar." Fransa Konsey Bakannn sormas zerine, onlarn Cidde Konsolosunun Paris'e gizli olarak yazd 20 Nisan 1902 tarihli cevab yazda azeli eyhinin Osmanl Devlet idresindeki etkinlii ve panislamizme olan katklar yle anlatlmaktadr; "mparatorluun ilerinde olduu gibi d ilerinde de ok byk bir itibara sahib olan bu byk Mslman zatn nfuz ve hareketi byk bir ehemmiyeti haizdir. O'nda Din'e ve Taht'a olan destein en salam misali grlr. slm itikadnn mdafaas ve Hilafet'in ihyas iin her gn biraz daha yaylan hamiyet ve gayreti, onun bana mbalaal bir hrmet halesi geirdi. Mevsukan bildirildiine gre, onun eseri ayan- dikkat derecede byktr. Byk eyhi olduu tarikat, yeniden tekilatlandrarak, -birka sene iinde- bu tarikat kuvvetli ve korkulacak bir messse haline evirmitir. Bylece bu tarikat, hem dini ve ayn zamanda askeri bir hviyet kazanmtr. Bu tarikatn kuvvetli olmasna sebep bir ok amil vardr. Her eyden evvel, ok gzel bir ekilde tekilatlandrlm olan silsile-i meratibi ve btn mridlerinin kesin olarak teslim olduu, tesir kabl etmeyen disiplinli ve mridlerinin saylarnn fevkalade kabark oluumdandr. Usta bir ekilde Trk
18

Bk. hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki Smrgecilii.

politikasnn gereklerine gre dzenlenmi veya ona uydurulmu olan itikatlar Mslmanlarn heyecana gelmi ryalarna ve hararetli hayallerine mid vermie benziyor. Yalnz dini menfaatler iin altklarn gsteren tarikat mridleri, ayn zamanda kendilerini Panislamizm propagandasna adamlardr."19

Bat'ya kar en ok korkulacak faaliyetler

Osmanl siyasetinin Bat'ya kar en ok korkulacak faaliyetlerinin tarikatlar olduunu syleyen Fransz Konsolosu, yazsn yle devam ettiriyor: "unu iddia edebileceimi zannediyorum ki, bu iki tarikat imtiyazl olup, gayretleri ve siyasi faaliyetleri ile, iman eserinden baka hi bir eyleri grlmeyen btn dier slm cemaatleri geride brakmaktadrlar. Hlasa olarak -kuvvetli tekilatlar, mntesiblerinin okluu, sahib olduklar zenginlik ve yukardan gelen zel himaye sebebiyle-, bu iki tarikat, bugn iin, Trk siyasetinin en faal ve en korkulacak aletleridir.20 Bat'ya kar bu ekilde mcadele veren tarikat hareketini tesirsiz hale getirmek iin de, Fransz Konsolosu Paris'e u tavsiyelerde bulunuyor: "Mmkn mertebe, salk ve ekonomik sebepleri bahane ederek Mslman tebaamzn Hicaz'a yapacaklar Hacc' zorlatrp azaltmak. Birbirlerine rakip olan tarikatlara bir takm imtiyazlar tevcih ederek, bu rekabetin artmasna yardm etmek... Burada bizi ilgilendiren husus, bu rekabeti, kendi menfaatimiz ynnde iletmektir. Byk erifin (Mekke erifinin) bizim iin desteini ve tevecchn kazanmak".21
19

20 21

Bk. hsan Sreyya Srma, Ondokuzcu yzyl Osmanl Siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika, Tarih Dergisi, stanbul, 1978, Say, XXXI, 185. Ay. es. Ay. es. s. 186.

Bu tavsiyeler daha sonra gerekletirilerek, tarikatlar Osmanl siyasetinden koparp, kendi menfaatlerine hizmet ettirmenin yollarn aratrmak zere, Fransz hkmeti, "Service des Affaires Musulmanes et Sahariennes" diye bir tekilat kurmutur".22 Netice olarak denilebilir ki, tarikatlar Sultan Abdlhamid'in d siyasetinde nemli bir rol oynamtr. Onun panislamizm denen d siyaseti de, kendisine Kzl Sultan lakabn takan ermeni ve yahudi komitaclarn himaye eden bat dnyasna kar ortaya konmutur.

22

hsan Sreyya Srma, Quelques documents indits, doc. no:6

SULTAN II. ABDLHAMD'N N SYASETNE DAR BR VESKA

Ariv kaynaklarnn Trk ve dnya tarihi asndan ne kadar deerli olduklar, yeni bulunan vesikalar sayesinde hergn biraz daha aa kmaktadr. Bu demektir ki, herhangibir konuyu aratrdmzda, imknlar elverdii nisbette, milli arivlerle yetinmeyip, konuyla ilgili dier dnya arivlerini de gzden geirmeliyiz. 19. yzyl Osmanl-in ilikilerini ilgilendiren ariv belgeleri de bu kabilden olup, maalesef tarihilerimiz tarafndan inceleme konusu yaplmamtr. Oysa ki bu ilikilerin aratrlmasnda Trk tarihinin bilinmesi asndan faydalar olduu gibi, bu konuyla ilgili kaynaklar da yok deildir. te biz, bu mtevaz makalemizde sz geen belgelerden sadece bir tanesi zerinde duracaz.

Var gcyle Osmanl Devleti'ne yklenen ve onu paralayp paylama fikrini23 gerekletirme peinde koan Bat dnyasna kar ekonomik yetersizlikten dolay-fiili bir kuvvetle kamayan II. Abdlhamid, pasif bir mcadeleye girimitir. Ermeni isynlarn bastrd iin Abdlhamid'e "Le Sultan Rouge" (Kzl Sultan)24 lakabn takan Bat, Osmanl bnyesindeki aznlklar, yani gayr-i mslimleri
23

24

T.G. Djuvara, Cent projest de partage de La Turquie, Paris, 1914. Gilles Roy, Le Sultan Rouge Paris, 1986. Maalesef bugn dahi tarihilerimizin bir ksm, Osmanlya kfr, Ermeniye iltifat olan bu "Kzl Sultan" tabirini pervaszca kullanmaktadrlar.

isyna tevik etmekle kalmam, Anadolu dndaki Mslmanlar arasnda da bir rklk (racisme) cereyan balatarak, bunlar da stanbul'dan koparmaya almtr. Bat emperyalizminin bu faaliyeti, srf ekonomik stnlk salamak olmayp, meselenin kkeninde, Orta Dou'da hristiyanl yerletirme dncesi yatyordu ki, bu XI. yzylda balatlan hal savalarnn bir devam idi.25 Bu smrgeciler, esas gayelerini gizlemek iin, bilimsel aratrmalar yapmak bahanesiyle, yzlerce casusu Orta Dou'ya gndermilerdir26 ki, bunlarn ounu hristiyan veya yahudi misyonerler tekil etmekteydi. Bunlar, Anadolu dndaki Mslmanlara, Osmanl Devletini smrgeci, kendilerini de bu smrden kurtarc (liberatuer) olarak tantyorlard.27 Sultan Abdulhamid, Bat'nn bu faaliyetlerine kar koymak iin, isyn karlmak istenen Anadolu dndaki Mslmanlardan faydalanmak ve yardmlarn salamak gayesiyle, Hilafet merkezi olan stanbul'dan ok uzakta
C. Brockelmann, Histoire des Peuples et des Etats slamiaues, Paris 1949 s. 190. 26 Albert Deflere, Voyoge, au Yemen Paris, 18.86. s.10; Es'ad Cabir b. Osman Rgb Yemen, el yaz. stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi, no.TV 4250, s. 11 27 Gaston Rouet, La question du Yemen, dans Questions Diplomatiques et Coloniales, Paris, 16 April 1910, No:316, c.29 s.490. hsan Sreyya Srma, Ondokuzuncu Yzyl Osmanl Siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika. stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul, 1978, XXXI. 183 vd. Victor Berard, Le Sultan, slam et les Pulssances, Paris, 1907, S.36. 30 hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki smrgeciliine kar Sultan II. Abdlhamid'in Panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika, stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, say, 725

olan Mslmanlar, tarikat eyhleri28 veya zel temsilciler vastasyla "Halife" sfat etrafnda toplamaya almtr ki, onun bu siyasi-dini faaliyetine "panislamizm" denmitir. O bu amala, Trkistan'a, Hindistan'a29, Afrika'ya30 Uzak Dou'ya31, yani in ve Japonya'ya kadar32 adamlarn gndermitir.

Pekin Hamidiye niversitesi

Abdlhamid, in'e gayr-i resmi adamlarn gnderdii gibi, oradaki mslmanlarla iliki kurup, onlar, kendisine balamak gayesiyle resmi heyetler de gndermitir ki, Enver Paa heyeti, bunlardan bir tanesidir.33 Onun bu faaliyetleri ksmen semeresini de vermi ve in Mslmanlar, onun adna -kapsnda Osmanl Bayra dalgalanan- Pekin Hamidiye niversitesi'ni amlardr.34 Bilindii gibi, in de 19. yzyln sonlarnda, Bat Avrupa lkelerinin smrmeye altklar yerler arasndayd ki, Hindo-in blgesi smrge haline getirilmiti bile. te Uzak Dou'nun ve dnyann bu byk lkesinde, Mslmanlar da byk bir yekn tutuyordu. Bizzat resmi in istatistiklerine gre, 1900 yllarnda, in'deki Mslman nfusu 70 milyonu ayordu.35
31

32

33

34

35

hsan Sreyya Srma, Quekques documents indits sur le role des canfreries (tariqat) dans la politique pan-slmique du Sultan Abdlhamid II. slami limler Fakltesi Dergisi, Ankara, 1979, III, 283; hsan Sreyya Srma. Sultan II. Abdlhamid'in Uzak Dou'ya gnderdii ajana dair. Bu makale 6-9 ubat 1978 tarihleri arasnda stanbul'da Milli Trkoloji kongresine tebli olarak sunulmutur. hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid'in in Mslmanlarn Snni mezhebine balama gayretine dair bir belge. stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul, 1979 XXXII, 559, hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid ve in Mslmanlar, stanbul Edebiyat Fakltesi slm Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul, 1979, CVII, cz, 3-4 s. 199. hsan Sreyya Srma. Sultan II. Abdlhamid'in in'e gnderdii Enver Paa Heyeti hakknda baz bilgiler, slm limler Fakltesi Dergisi, Ankara, 1980, IV. 159 vd. hsan Sreyya Srma. Pekin Hamidiye niversitesi, slmi limler Fakltesi Prof. M. Tayyip Oki armaan. Ankara. 1978, s. 159 vd. Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises, N.S. Chine, Vol, 81, 1900. s.171-172.

Budist veya dier dinlerdeki inlilere nazaran daha uurlu ve aktif olan inli Mslmanlarn zaman zaman Batl smrgecilere kar isyn ettiklerini gryoruz.36 u ana kadar bulabildiimiz ariv belgelerine gre, II. Abdlhamit'in in Mslmanlaryla olan ilikisi, 1899 isynlaryla balamtr. Elimizdeki belgelerden anlaldna gre, 1899 ylnda Mslman ayaklanmalarna, Mslman olmayan inlilerin de itirak etmesiyle, in'deki durumun, oradaki Batl smrgecileri rahatsz etmeye ve onlar endielendirmeye balamas zerine; Avrupallara kar yaplan bu isynlar yattrmak iin, Alman mparatoru II. Guillaume, Sultan II. Abdlhamid'e mracaat etmi ve hatta onu bu yolda tevik etmitir.37

Abdulhamid ve inli Mslmanlar

II. Guillaume'un teklifine msbet bir cevap veren Abdulhamid, bu ekilde in Mslmanlaryla iliki kurmaya balamtr. Ancak unu hemen belirtelim ki Abdlhamid'in in Mslmanlar nezdindeki bu giriimi II. Guillaume'un istedii ekilde gelimemi; bilakis oradaki Mslmanlarn daha dzenli bir ekilde tekilatlanmalarna sebep olmutur. Bu durum II. Gulaume'un gznden kamam; balangta, Abdlhamid'in in'de giriecei hareketleri maddeten destekleyeceine sz veren Alman Hkmeti, bu sznden vazgemitir.38 Ve yle anlalyor ki, Alman mparatoru, Sultan Abdlhamid'e yapt bu teklife piman olmu; onun bu teklifi sanki "in'deki dank Mslmanlar tekilatlandr" babnda ve hatrlatma olmutur. Yine
Darby ve Thiersant. De I'nsurrection Mahometane dans la Chine Occidentale, dans Journal Asitique Paris, 1874, serie VII, s.l-31; Daniela Gluli Tozzi, La Grande Rivolta Musulmana Nello Ynn dellamet del XIX secola: Antecedenti fasi inizali, Bk. Revista Degli Orientale, 54, 1980, s.359-379. hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid'in in'e gnderdii Enver Paa Heyeti Hakknda baz bilgiler, belge no:7. Ay. es.

elimizdeki belgelerden anlaldna gre, Abdlhamid II. Guillaume'un arzusu dhilinde inli Mslmanlar yattrmak yle dursun, onlara bu isynlarnda yardmc olmutur. Onun gayesi, Avrupa Devletlerini Uzak

Dou'da megul edip, Osmanl Devletiyle uramamalarn temin etmekti. Bu yzdendir ki, Avrupallar, inliler aleyhine Osmanl Devleti'ni ve dolaysyla, in Mslmanlarn - ki bu inli 70 milyon Mslman bdlhamid'e ballklarn bildirmilerdi.-39 kazanmak iin, dini yorumlar yapyor, Kur'an ayetlerinden deliller getirerek, Mslmanlarn Ehli-Kitab' brakarak, inlilere taraf olamayacaklarn kabl ettirmeye alyorlard.40 Ayn maksatla, yani inlilere kar Avrupallar desteklemek ve inli Mslmanlar ayaklanmaktan vazgeirmek iin elimizdeki belgelerden bdlhamid'e kar olduklar anlalan bir grup yani ttihad ve Terakki tarafndan bir bildiri neredilerek, bu bildiride meselenin dini ynden bir yorumu yaplmtr ki, bu makalemizde sz geen bildiriyi sunmak istiyoruz. Bildiri41 aynen u ekildedir. Ulema heyetinin42 bildirisi: "Her zaman olduu gibi, cahil halk tabakasnn kara taassubunu, mevcut iktidar lehine kkrtan, Yldz'n43 ileri gelen baz ahslarnn teebbsyle, bir ka alim, cami krslerinde, Kur'an tarafndan Ehl-i Kitab olarak tannan hristiyanlara kar dinsizleri tutarak in olaylarna atfta bulunmaktan ekinmemilerdir.

39 40

41

42 43

Bk. hsan Sreyya Srma, Pekin Hamidiye niversitesi. Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises, No. S. Turquie, 1899-1900 no. 167, s.207. Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises, N.S. Chine, no:81, 1900 s.208. Ulem heyetinin kimlerden teekkl ettii belirtilmemektedir. Yldz Saraynn.

Bu yakksz ve canice faaliyetlerin gerekle badamadn, insan haklar konusunda dinimizin gerek umdelerini aada arzederek Avrupa'nn gzleri nne sermenin, bizim iin mukaddes bir grev olduuna inanyoruz. 1. slm Hukukuna Gre Elilerin Dokunulmazl: Hicretin 6. senesinde, Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.s.) yannda 1500 sahabisi olduu halde, Medine'den Mekke'ye gitmek istedi. Hz. Peygamber

Mekke'ye yaklanca, orann idrecileri olan putperestlere, seyahatinin gayesinin sava deil, sadece Kabe'yi ziyaret olduunu bildirmek iin Hurra adnda bir eli gnderdi. Mekkeli kfirler, bu eliye saldrdlar ve ellerinden kamaya muvaffak olmasayd, onu ldreceklerdi. Bunun zerine Hz. Peygamber, aslen Mekkeli olan akrabas Hz. Osman' eli olarak gnderdi ki, Mekkeli dinsizler onu ldrmeye cesaret edemediler; fakat haksz olarak onu tutuklayp hapsettiler. Btn bu haksz muamelelere ramen, bizim ulu Peygamberimizin, putperestler tarafndan daha sonra kez gndermeye mecbur kaldklar elilerine kar olan tutumu, ok daha deiik oldu. O, bu elileri en byk nezaketle kabl etmi ve en gzel bir ekilde arlamtr. Hudeybiye (Mekke yaknlarnda bir yerin addr) ad altnda bilinen bu dini uygulama, kendisini gnderen milletin dini ve rk ne olursa olsun, bir elinin mukaddes ve dokunulmaz olduu hakkndaki slm hkm ve Hz. Peygamber tarafndan verilmi bir misaldir. Eliye kar kt davranmak yle dursun, Hz. Pey-gamber'in bu hkm, ona sayg gsterilmesini hatta saldrya uradnda onu korumay bile emretmektedir. 20 2. Ehl-i Kitab'a kar (hristiyan ve yahudi) taknlacak tavr hakknda Kur'an- Kerim'in hkm: Onlarn mallarna kendi mallar gibi, hayatlarna da kendi hayatlar gibi saygl olmak btn Mslmanlarn grevidir. 3. Mste'min (yani slam Devletinde seyahat eden veya geici olarak kalan yabanclar) hakkndaki hkm: Onlar slm adaletinin himayesi altnda olup, hayatlar korunmaldr. Netice Yukarda zikredilen dini hkmlere uyarak, Ehl-i Kitab' yani hristiyan ve yahudileri korumalyz. Kendi imanmz ve milliyetimizi koruyup, Kur'an'mza dayanarak, ncil'e tabi olup, medeniyyet ve ilerleme yolunda yryen Avrupal hristiyanlarn yannda yer almamz gerekmektedir. Putperestlerin yannda yer alp, vahyedilmi din saliklerine kfretmek, bizim dini

kanunumuza aykrdr. slmiyet, barbarlk ve zulm demek deildir! Netice olarak, Saray'n gizli ve kt teviki altnda, in barbarln destekleme zayfln gsterip slm'la badamayan Mslmanlar btn kuvvetimizle knyoruz. Bizim devrimci haykrmzn, tm medeni dnya tarafndan duyulmasn arzu ediyoruz. Bizim en byk arzumuz, Hkmetimizin, otuz milyon inli Mslmana vaizler gndererek, putperestlerin iddetine kar, in'de bulunan hristiyan ve yabanclar, dinin emrine uyarak desteklemeleri ve korumalar iin onlar zerine dini bir tesir icra etmesini grmektir."... Makalemize konu olan bildiri bu ekilde sona eriyor.

Deerlendirme
ttihad ve Terakki szcleri tarafndan stanbul'da datlm olan bu bildiride, Sultan bdlhamid'e ve Mslmanlara kar Avrupa'nn tutulduu aikardr. Her zaman olduu gibi, bu din dmanlar meseleyi saptrmaya almlar, ve inli Mslmanlarn emperyalist Bat'ya kar olan meru isynlarn, putperestlerin isyn olarak takdim etmek istemilerdir. Bu bildirilerinde, kendi dinsiz emellerine slm Hukukunu da alet etmek istemilerdir. Bunlar, fiiliyatta slm ahkamn ykmaya almalarna ramen, hakimiyetlerini srdrebilmek iin dini alet etmekten, saf Mslmanlar kandrmaktan, kendilerinin medeni, gayrisinin gerici olduunu tekrarlamaktan geri kalmamlar. Onlara gre, slm, sadece bir kltr ve ahlak manzumesidir. Onun bir hayat nizam olduunu unutturup 1400 sene ncesine atmak isterler. Yoksa ey stanbul Ulema Heyeti(!), hristiyann, yahudinin in'deki haklarn(!) mdafa etmek sana m dd? Fakat Afrika'y smrgeletiren Fransa'y, Hindistan' kana bulayan ngiltere'yi grmezsin. nk senin akl hocalarn onlardr. Ayn ulema heyeti(!) ermenilerle birleip Sultan bdlhamid'e Kzl Sultan dedi; ve dier gayr- mslim unsurlarla birleip onu iktidardan uzaklatrd. Onun iin her makam kapan alim; her

Kur'an okuyan slm dostu olmaz. Allah'a kar olan, O'nu nasl mdafaa etsin ki?

SULTAN ABDLHAMD'N HAC SYASET

Hilafet'in Osmanl Devleti'ne gemesinden, Atatrk tarafndan ilgasna kadar, hi bir Osmanl Sultan Halifesi'nin hacca gitmemi olmas, gnmze kadar tarihilerin zemedii bir muamma olmaya devam ediyor. Bilindii gibi, hicri 8. senenin Ramazan aynda Hz. Peygamber (s.a.s.) Mekke'yi fethetti. Bunu takibeden 9. sene de Mslmanlar hacca gndererek, Hz. Ebu Bekir r.a.' "Hac Emiri" tayin etti. Hz. Ebu Bekir (r.a.) yanndaki hac adaylaryla Mekke'ye giderken, Zul-Huleyfe denen yere vardnda; Hz. Peygamber s.a.s.'in, onun ardndan gnderdii Hz. Ali r.a. kageldi. Hz. Ali r.a., Resulullah s.a.s.'in u emrini getirmiti: Bundan byle, hi kimse plak olarak Kabe'yi tavaf edemiyecek, ve bu seneden sonra, Mslman olmayan hi kimse hacca gidemiyecektir. Mteakip sene, yni hicretin onuncu ylnda, hac ibadetini bizzat Hz. Peygamber s.a.s. ynetti. Bylece o, hem Devlet Bakanln, hem de hac emirliini birden yapt. Bu hac esnasnda, Mslmanlar iin ok nemli olan bu siyasi ibadeti, en ince teferruatna kadar Mslmanlara retti. Hz. Peygamber s.a.s.'in vefatndan sonra, onun raid halifeleri de bu dini vecibeyi yerine getirmekten geri durmadlar; gidemedikleri senelerde de, kendi yerlerine hacc ynetecek emir'leri tayin ettiler. Emeviler zamannda ise, i savalar ya da baka sebepler ne srlerek halife-sultanlar, bu byk ibadeti ihmal etmeye baladlar. Abbasiler zamannda, bu dini vecibe daha ciddiye alnd; ve mesela Harun Reid, hilafeti boyunca her iki

senede bir hacca gitti. Gitmedii senelerde de, eskiden olduu gibi hac emirleri tayin etti. Emevilerden itibaren uyulan fetvaya dayanarak, halifenin uzun mddetle devlet merkezini terketmesinin, baz siyasi mlahazalar, yani sakncalar beraber getirecei sylenmi ve maalesef, hi bir Osmanl Sultan-Halifesi, hacca gitmemitir. Cem Sultan ve Gen Osman'n bu yolda teebbsleri olmusa da 44 , onlar ne sultandlar, ne de halife... Mamafih, Osmanl Sultan-Halifeleri de, hacca gitmemelerine ramen, hacc idre etmek zre Surre Emini ve Hac emirlerini gndermeyi ihmal etmediler. Yine bu ihmallerine ramen, "Harmeyn-i erifeyn" dediimiz Mekke-Medine'ye, her zaman en gzel hediyeleri gndererek, o konudaki hassasiyetlerini gsterdiler. Onlar 'hacca gitmediler' diye tenkid ederken, belki haklarn da teslim etmemiz gerekir. Saltanat dneminde, "Tanzimat" denen felket gibi, bir ok kusurlar olan, Osmanl donanmas iin gemileri Lloyd irketinden kiralarken, yani donanmann sava, hatta nakliye gemileri yokken, hametli Dolmabahe Sarayn yaptran ve de arap imekten ekinmeyen Sultan Abdlmecid'in bile Haremeyn'e kar olan saygsn gstermek iin lmiye Salnmesinden45 u satrlar okuyalm: "Cennetmekn bdlmecid Han Hazretleri Ravza- Mutahhara-i Risletpenhinin ta'mir ve tezyin-i zahiresine fevkalde sreti itina gsterdi, stanbul'da kymetdr levhalar, avizeler, kitaplar ve ir ma'mult
44

45

Ayrntlar iin bk. D'Ohsson, Tablau Generale de l'Empir Ottoman, Paris MIDDC. LXL, III, 247-257. Daru'l-Hlfeti'l-aliyye, matbaa-mire, 1334, s. 611; ayrca bk. . Sreyya Srma, l'lnstitution et les biogpraphies des ayh al-slm sous le regne du Sultan Abdlhamid 11. s. 98-99.

bedi'a ve mensucat- nefise takdimiyle arz- ubudiyyet ve niyaz- efaat olunuyordu. Hazret-i Padiahn takdim olunan eya arasnda bir levhaya nazar- padiahane ve arifaneleri msadif oldu ki -ah- ahan- cihan Abdlmecid-msra muharrer idi.

Ruh- latif-i Muhammedi'ye mtevessil olan cinan- padiah, -ben kimim ki Sultanu'l-Enbiya Efendimiz Hazretlerinin tahtgah- risaletpenahilerinde byle evsaf ile yd olunaym?- buyurdu. Derhal o vezin kafiyedeker-i Fahr- Resul Abdlmecid (Resulullah'n klesi Abdlmecid) msra- beliini irticalen ind eyledi." Denilebilir ki, siyasi bir ibadet olup, beynelmilel bir vasfa sahip olan hacc'n bu yndeki nemini ilk anlayan ve Panislamizm denen, slam birlii politikasn hedefine vardrabilmek iin Haremeyn-i erifeyn dediimiz Mekke ve Medine'ye zel bir itina gsteren Osmanl Sultanhalifesi II. Abdulhamid'dir. Tanzimat zihniyetinin ne denli zararl olduunu anlayan Sultan Abdulhamid, srf o zihniyeti iktidara getirmemeye altndandr ki, Ermeni ve Yahudi etecileriyle birleen Jn Trkler -nm- dier ttihad ve Terakki- ona Kazl Sultan demilerdir. Jn Trklerin akl babalar olan Franszlarn stanbul'daki elisi Paris'e yazm olduu telgrafta, Osmanllar reform yapmalar iin durmadan sktran Bat'nn emellerini u ekilde dile getiriyordu: "Ekselnslarnn ok iyi bildii gibi, bizim bu reformlardan maksadmz, Osmanl Devletini kalkndrmak deil, Ayasofya zerinde parlamakta olan hilli indirip, yerine tekrar Hristiyan han koymaktr".46 Sultan Abdulhamid, Bat'nn bu dncelerini -ge de olsa- anlam; Bat'yla ve Bat'nn Osmanl Devletindeki temsilcileri olan Jn Trklerle siyasi bir mcadeleye girmitir ki, Bat'nn Panislamizm dedii ve
Fransz Hariciye Arivi, N.S. Turguie, 1876, s. 38.

bugne kadar ondan korkup, aramzda "irtica" yaygaralar kopartt hareketin sebebi de bu korkudan ileri gelmektedir: slm gelmesin!... Bat dnyasnn korkulu ryas slm'dr ki, onun ada(!) tarihisi Toynbee, Bat'y ve onu tanrlatranlar yle uyaryor: "Panislamizm uykudadr. Fakat biz, bu uyuyann her zaman uyanabileceim hesaplamamz lazm. ayet birgn bu g Bat egemenliine kar kp Bat dmanln parola ederek harekete geecek olursa, slm'n vurucu esprisi zerinde yle bir psikolojik tesir yapacaktr ki, ashab- kehf gibi uzun bir mddet uyumu

olsalar bile, bir kahramanlk an balatarak uyanacaklardr."47 Sultan Abdulhamid, paralanmakta olan, btn Avrupann gz diktii Osmanl Devletinin kurtuluunun tek midini, Mslmanlarn birlemesinde grd iin, kendine zg, din-siyasi bir faaliyet gstermitir. Onun bu yeni siyasetinden maksad, Anadolu dndaki btn Mslmanlar kendisine balamak olduundan, dnya Mslmanlarnn yeniden rgtlenerek Bat emperyalizmine kar birlemelerini istiyordu. Bunu yaparken de, zerinde tad Hilfet sfatndan yararlanyordu ki, onun Panislamist siyaseti budur48. Sultan Abdlhamid'in Devlet'in snrlar dahilinde balatm olduu demiryollar ve telgraf hatlar ebekesi projeleri de, aslnda onun panistlamist siyasetinin bir parasdr. Sultan Abdulhamid, balatm olduu ve Medine'ye kadar ulatrd demiryollar vastasyla, slm dnyasndaki ulam kolaylatrmak ve her sene hacc iin Mekke'ye giden binlerce, milyonlarca Mslman
Bk. La Civilisation a l'epreuve, Paris, 1951, s. 228. hsan Sreyya Srma, 11. Abdlhamid'in slm Birlii Siyaseti, stanbul, 1985, s. 34 vd. .

vastasyla slm birlii temin etmek istiyordu. Bu siyasetinin bir gayesi de, Mekke erifinin roln en aza indirmek, ve onun dnya Mslmanlar -en azndan haclar- zerindeki nfuzunu kaldrmak, bylece btn Mslmanlar fiilen olmazsa bile, hi olmazsa "siyaseten" stanbul'a balamakt49 Sultan Abdlhamid, temsil etmi olduu "hilfef'in de bu konuda birinci derecede rol oynayabileceini bildiinden, kendinden nceki Osmanl Sultanlarnn yapmadn, ya da yapamadklarn yapmaya karar veriyor ve kendi gayretiyle bitirilen telgraf hattyla, Mekke erifi'ne gnderdii ilk telgrafta, Medine'ye varm olan demiryolu Mekke'ye varr varmaz, hac iin Mekke'ye gideceini bildiriyordu50 Ne var ki, Sultan Abdlhamid'in ve Devletinin dman olan gler, buna msaade etmedikleri gibi, demiryolunun Mekke'ye varmasna da mani oldular. Sultan bdlhamid'e kar, ttihad ve Terakki gibi

"ada (!) dnce"liler'le yahudi ve hristiyanlar, yani Batllar birleerek, onun byk panislamist projelerini suya drp, yok yere Osmanl Devletini Birinci Cihan Savana sokarak, hem de bu i iin, tpk Sultan Abdlhamid'in hal'i iin yazlan fetva gibi ada bir fetvay eyhlislama imzalatarak, Osmanly Bat'nn ua yaptlar. ada(!) Jn Trk Enver Paa, ad dedikleri Mslmanlara 'sizi mrteciler! rtica getirdiniz! Hepinizin kafasn keseceiz!" diye barp, tehditler savurarak, efendileri olan Bat'y memnun etmek iin yle slogan atyordu.
49 50

Ay. es. s.46-47. Victor Berard, Le Sultan, l'Islam et les Puissances, Paris, 1907, s.191.

"Artk ne Bulgar var51 ne Yunan; ne Rum var, ne Yahudi ne Mslman. Ayn mavi gk altnda, hepimiz eitiz !"52 ttihad ve Terakki etecileri, ayn mavi gk altnda Mslman ve gayrimslimin statsn, Allah'n kanununa ramen, ayn yaptlar amma; Mslmanlarla ayn seviyeye, hatta daha st seviyelere karttklar Ermenilerin kurunlaryla ldler. Hrriyet kahraman(!) diye nesillere yutturulan ve Sultan Abdlhamid'in hal fetvasn tabanca zoruyla eyhlislam Ziyauddin Efendi'ye imzalatan Talat Paa gibi... Tarih daha neler yazacak?... Yeter ki Mslmanlar, mnfklar hakkyla tansn! Yeter ki Mslman kendisini smren Allah dmanlarna artk payanda ve destek olmasn! Onlara "evet" demesin!.. yle garipleti ki dnya, % 90' kendisine Mslman diyen bir lkede, Mslmanlara "aznlk" denmeye baland. Nur iinde yatsn, ne gzel demisin stad:
51

52

Bu cmleye bakarak, kimlerin Bulgarlar bamza bela ettiini yani bunun ttihad ve Terakki zihniyetinin sonucu olduunu bilelim. G.Young Constantinople, Paris, 1948, s.294.

"z yurdunda garipsin, z vatannda parya!"...

ERMEN MESELES NEREDEN KAYNAKLANIYOR?

Asrlarca Mslman devletlerin idresi altnda sakin ve itaatkr bir hayat srdrm olan Ermenilerin, 19. yzylda birdenbire ayaklanp, Osmanl Devleti'ne bakaldrmas, zerinde hassasiyetle durulmas gereken bir konudur. Ve kanaatmza gre bu meseleye imdiye dek bakldndan farkl bir ekilde bakmak gerekir. Anadolu'nun eitli blgelerinde balatlp, binlerce Mslmann ehit edilmesiyle sonulanan ermeni isynlarnn kartlmasna esas mil nedir, onun zerinde durmak lzmdr. Bilindii gibi, Avrupallar Sultan III. Selim'den itibaren, srekli olarak Osmanl Devleti'nden reform istemekteydiler. Ne var ki, Bat'nn byk basklarla kabl ettirmeye alt bu reformlar, sadece ve sadece Osmanl Devletinin bnyesinde bulunan aznlklara, yani hristiyan ve yahudilere hak ve imtiyazlar tanmaya mteveccihti. Nitekim srekli olarak istenen bu reformlar hakknda, Fransa'nn o zamanlar stanbul'da bulunan Sefiri, Paris'e unlar yazmaktadr:

"Ekselnslarnn ok iyi bildii gibi, bizim bu reformlardan maksadmz, Osmanl Devletini kalkndrmak deil, Ayasofya zerinde parlamakta olan hilli indirip, yerine tekrar hristiyan han koymaktr."53

53 Archive du Ministre des Affaires Etrangres Franaises, N.S. Turquie, 1876, s.38 vd.

Bat'ya yaknl ve zellikle ngiliz menfaatlarn korumaya alt bilinen Mustafa Reit Paa54 Avrupa'dan dner dnmez, onlar memnun etmek iin hazrlad "empoze" Tanzimat Fermann Sultan bdlmecid'e kabl ettirerek 26 aban 1255 (1839)'da iln etti. Avrupallar memnun eden bu ferman, Mslman teba tarafndan tepkiyle karland. nk hristiyanlar ferman "kendi milli gayelerinin tahakkukuna yarayacak bir vesika" olarak telakki ediyordu.55 Tanzimat'a kadar Tbbiye Mektebine (Tp Fakltesine) giremeyen gayr- mslimler, Tanzimat Fermannn kendilerine salad haklardan istifade ederek bu mektebe renci, hatta hoca bile olmulardr. stanbul'daki yahudi hahamlarnn mracaat ve Sultan Abdlmecid'in fermanyla yahudilere zel muamele bile yaplm, "Yahudiler, dinleri zerine Tbhnede yiyecekler, iecekler ve diledikleri gibi yin ve ibdet yapacaklar" diye, saraydan irde kmtr.56 Bundan sonra da, Anadolunun fakir Mslman yerine, stanbul'daki zengin ermeni, yahudi ve rumlar Tbbiye Mektebi'nde okumular ve daha sonra mektebin idresi tamamen bunlarn eline gemitir. te senelerce bu messesenin banda idrecilik yapan Ermeni Marko Paa da bunlardandr.
54

55 56

57

Bk. hsan Sreyya Srma, Smr Ajan ngiliz Misyonerleri, 3. Bask, stanbul, 1984, s.34. slm Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi Bk. hsan Sreyya Srma, Yahudilerin lk Defa Osmanl Tp Fakltesine Kabul'ne dair bir vesika. Trk Kltr Dergisi, Ankara, ubat, 1979, say. 196. 80 Yllk Hatralarm, stanbul, 1939, s. 18-21.

Jn Trkln temeli bu mektepte atldndan ve Jn Trkler, Sultan II. Abdulhamid aleyhinde Ermeni komitaclaryla birletiklerinden dolaydr ki Tbbiye Mektebinden bahsediyoruz. Nitekim bir Jn Trk olan stanbul Eski Belediye Reisi Cemil Topuzlu, hatratnda57 unlar yazmaktadr: "... Fransz Byk ihtillinden aldmz rnek zerine hemen her vakit hrriyet, msvt, adalet taraftar ve Sultan Hamid istibdadnn da iddetle aleyhindeydik. Son snf talebeleri koularda yatmazlar; drder, beer yatakl odalarda bulunurlard... geceleri arkadalar bir araya gelince padiah aleyhinde ihtille davet eden bir takm yazlar yazar, apirgrafla basar, bunlar gizlice dier snftaki arkadalara ve hatta harice bile datrdk... Jn Trklk hareketi orada (yani Tbbiye Mektebinde) domutu. Marko Paa hem mektebi, hem de saray mkemmelen idre ederdi."

Jn Trkler gerei
Yine Cemil Topuzlu, stanbul'daki merkezlerini de yle anlatyor: "...Merkezi o sralarda Beyolu'nda kk bir apartmandayd. Devam eden zann ekserisi ecnebi ve "Lvanten" hekimler, ve reisimiz de Sertabib-i Hazret-i ehriyr Mavroyani Paa idi. Benden baka Trk, Mslman olarak hi bir za yoktu."58 Jn Trkler'in, Sultan bdlhamid'e kar Ermeni eteleriyle birletiklerine dair iki rapor da, aynen u ekildedir: "Kullar her ne kadar tevecch ahnelerinden mehcur ve birtakm kimselerin haysiyetine tecavzleri yznden mnkesir ve madur isem de, pek kk yatan beri nimet-i hmyunlaryla perverde olduumdan, Jn Trk ve Ermeni komitelerinin birlemesi neticesi olarak Cenova'da son verilen karar mucibince nefs-i hmayunlarna suikast iin tertibat alndn ve bendegn- ahnelerinden Diran Kelekyan59 Efendinin bu haberi teyid ettiini arzederim. 1321 Mays 17 Kahire"60
58 59

60

Ay. es. s.69 Diran Kelekyan, Trke-Franszca lgatini yazan Ermeni bilgini. Tahsin Paa, Abdlhamid ve Yldz Hatralar, stanbul, 1931, s. 189.

Alman sosyalistlerinden Hangi Andolf un ihbar: "Her ne kadar Osmanl mparatoru Sultan Hamid Han Hazretleri sosyalist umdelerine kar menfi hareket buyurmakta ise de, Alman menafi'ine hadim olmas hasebiyle Jn Trk ve Ermeni ve bulgar komitelerinin nefs-i ahane aleyhinde icrasn tasavvur ettikleri suikastn ok gemeden ikma intizar eylediini bildirmeyi kendime bir vazife bildiimi arzederim. 5.11.190461 Nitekim, bu raporlarn ihbar ettii gibi ok gemeden mehur bomba hadisesi olmu, Ermenilerin tertipledikleri bu suikast neticesinde, bir ok insan hayatn kaybetmi, Sutan Abdulhamid de Allah'n bir ltf olarak, yara almadan kurtulmutu. Doksan harbinden sonra yaplan Ayestefanos ve Berlin Antlamalarnda Ermenilere baz siyasi haklar veriliyorsa da Abdulhamid, Devleti'nin gvenlii asndan bu maddeleri altrmam ve onun bu tutumu zerine, Ermeniler Bat'nn tevik ve yardmlaryla isynlarn oaltmlardr. Ermeniler, 1889'da Cenevre'de Hinak ve 1890'da Tiflis'te Tanak partilerini kurdular.62 Sultan Abdulhamid, 1894'de isyn eden Sasun Ermenilerini sert bir ekilde bastrnca, ngiliz ve Fransz hkmetleri, olay -sureta tetkik etmek zere-Trkiye'ye heyetler gnderdiler. Bu karklklarn sebebinin tamamen Ermeniler olduu tesbit edilmesine ramen, mesele ad geen devletler tarafndan saptrld ve "Abdulhamid, Sasun'da Ermeni katliam yapyor" diye yaygaralar koparld. 30 Mays 1894'de Fransz hariciye bakanlna getirilen M. Hanatoux Sultan Abdlhamid'in Mslman ve gayr-i mslim reayasna ok iyi davrandn, onlarn haklarn koruduunu ilan etmesine ramen, tarafsz
Ay.yer. Jean Pierre Alem, l'Armenie Paris, 1962, s.49.

konutuu iin kale alnmam ve bir mddet sonra da grevinden alnmtr. Grevinden alnan M. Hanataux, Revue de Paris'in 1 Aralk 1895 saysnda Ermenilerin Abdulhamid tarafndan katliam edilmediklerini, bilakis onun btn

vatandalarna adil davrandn sylyor ve yle devam ediyor: "...Abdulhamid, esmer, soluk yzl, endieli bakl ve gzel elleri olan bir adamdr. O bu nazik eliyle, Afrika ve Asya ortalarndan Balkanlara kadar olan slm dnyasnn btn fertlerini birbirine balarken; ayn nazik eliyle Kuds ve anakkale boaznn anahtarlarn da tutmaktadr: Kk ve nazik ve fakat gerekte ok megul olan bir el"63 O zamanlar Ermenileri hararetle destekleyen ngiltere, aslnda Ermeni isynlarndan yararlanarak, Rusya ile anlap, Dou Anadolu'ya mdahale etmek istiyordu.64 Allah'n bir ltfu olacak ki, bu konuda anlaamamlardr. .. Sasun, Van ve Zeytun isynlarndan sonra, 1895'de Trabzon, Erzurum, Erzincan, Bitlis, Diyarbakr, Malatya, Sivas, Mardin ve daha bir ok yerde Ermeniler isyn karttlar. Sultan Abdulhamid, btn bu isynlar bastryor; kadn ve ocuklarna varncaya kadar Mslmanlar kesen Ermenileri cezalandrd iin de, Ermeniler ve onlarn hmisi Avrupa, ona Kzl Sultan (Le Sultan Rouge) lakabn takyordu.65 Tabii daha sonra bizim tarihiler(!) de, Ermenilerin uydurmu olduu bu terimi alp, pervaszca kullanacaklardr.
63 Malcolm Mac Coll, Le Sultan et les Grandes Puissances, Franszca 228-Ay.es. s. 14. 64 Ay. es. s. 14. 65 Malcolm Mac Coll'un ad geen eseri, tamamen bu konuya haredilmitir. Ayrca bk. Gilles Roy, Le Sultan Rouge, Paris, 1939.

Abdlhamid, Ermeni isynlarn bastrmak iin, Dou ve Gney-Dou Anadolu'dan asker toplayarak "Hamidiye" adnda zel bir ordu kurdu. Bu ordunun kurulmasndan sonra, Ermeniler Dou Anadolu'da fazla varlk gsteremeyince, 26 Austos 1896'da stanbul'daki Osmanl Bankasn basarak bir ok kiiyi ldrdler; yukarda temas ettiimiz gibi, 1321 senesinde Sultan bdlhamid'e suikast dzenlediler.

Fakat Avrupa'nn btn basklarna ve Abdlhamid'in Kzl Sultan iln etmelerine ramen o, Ermeni isynlarn bastrd ve onlarn topik idaellerine mani oldu. Sultan Abdlhamid, Ermenilerin, Ermenistan, yahudilerin Filistin'de kurmay tasarladklar srail hayallerini sert bir ekilde engelleyip; bunlara destek olan ttihat ve Terakki'nin Avrupa-masonik fikirlerine kar knca, btn bu muhalif gruplar ona kar birleip, 1909'da onu tahttan indirdiler. Otuz sene Osmanl Devleti'ni -Mslmanlarn Halifesi olarak- yneten bdlhamid'e hal' fetvasn -ki bu fetva bile slm Hukukuna aykryd-66 bildirmek iin gnderilen heyeti dahi gayr- mslimlerden teekkl ettirdiler. Bir Arnavut, bir Rum, bir Yahudi ve bir Ermeni, ttihat ve Terakki hkmetini temsilen Sultan bdlhamid'e hal' fetvasn gtrdler.67 Sultan Abdlhamid'den sonra gelen Hkmetler zamannda da Ermeni tehcirine karar verildi. 1914'de baz reformlar istemek ve Ermenilere baz haklar elde etmek iin, Erzurum, Sivas, Trabzon, Van, Bitlis, Diyarbakr ve Hartum vilayetlerine Avru-pa'dan heyetler gnderildi. Ancak ayn sene Birinci Cihan Sava
66

67

Bk. hsan Sreyya Srma, l'Institution et les Biographies des eyh-al-islam Sous le rgne du Sultan Abdlhamid II, Strasbourg, 1973, s.l64.vd. Gorges Young, Constantinople, des origines o nos jours, Franszca tercmesi, Paris, 1948, s.312.

patlak verince, hayetler geri dnd. Rusya ile yaplan btn savalarda Hal ordularna yardm ettikleri gibi68 Ruslara yardm eden Ermeniler, isynlarla olduu gibi antlamalarla da birey elde edemeyince, 1974' kadar sakin durdular. 1974 Kbrs savandan sonra btn Avrupa -bata Amerika olmak zere- Trkiye'ye ambargo uygulaynca, Ermeni terrn de yeniden balattlar. Netice u oluyor ki, 19. yzyl Ermeni isynlar nasl emperyalist Bat dnyasndan kaynaklanyor idiyse, bugnk terr de oradan kaynaklanmaktadr.

Jean-Pierre Alem, a.g.e. s.33.

FRANSANIN OSMANLI DEVLETNDE BESLED NFAK ODAKLARI

Bat misyonerlerinin, Hz. s a.s.' dahi zecek olan menf faaliyetleri, ok eskiden beri balam olup, gnmzde dahi devam etmektedir. Bu korkun faaliyetin, Hz. s a.s.' zen taraf, onun adna klp, dinin emperyalizme let edilmesidir. Yani, misyonerlerin zahiren grnen faaliyetleri, hristiyanln neri olmakla beraber, tarih ve zellikle 19. ve 20. yzyllar bu sinsi hareketin esas gayesinin Bat emperyalizmine nclk etmesi ve ona yol gstermesi olarak ortaya koymutur .Aksi takdirde Bat devletlerinin misyoner tekilatlarna aktan aa bu kadar yardm etmeleri nasl izah edilir? zellikle 19. yzylda, Osmanl Devleti'nin eitli yerlerinde kartlan isyn ve anarinin en byk destekileri de Bat'nn beslemi olduu misyoner tekilatlardr. Mesel ngiliz misyoner tekilatlarnn Mslmanlar hakknda alm olduu kararlardan sadece ikisini zikredelim: "Karar no 6: Mslman lkelerinde, her tarafn emniyetsiz bir hle gelmesi salanacak; bunun iin ehir ve ky merkezlerinde karklklar (anari) karlacaktr. Bu karklklar karanlar, ktlk yapanlar , fitneciler, ekiyalar ve yol kesenler, her vesileyle mkfatlandrlacak ve bunlarn silah ve paralar ngiltere tarafndan temin edilecektir."69
69

Bk. hsan Sreyya Srma, Smr Ajan ngiliz Misyonerleri, stanbul 4. Bask, s. 112.

Yeilky: Fransiskenler manastr.

Kuds: 1. Hristiyan akidesine bal fransiskenler manastr. 2. Sion papazlar manastr. 3. M. Sion Fransz mezarl. 4. Kral trbeleri. erio (?): Fransisken kiliseleri. Sen-Jan de la Montagne: Beyaz papazlar senatoryumu. Bethleem: Hristiyan akidesine bal fransiskenler manastr. Yafa: Hristiyan akidesine bal fransiskenler manastr. Sen-Josef manastr. Kremizan: Salesien manastr. Beit Cemal: Salesien manastr. Ramala: Sen-Josef manastr. Beitallah: Sen-Josef manastr. Edirne Vilyeti Mustratl: Meryem'in Urucu Cemiyeti'ne ait manastr, dispanser kilise. Kastamonu Vilyeti Kerasund(?): Kapsen manastr ve kiliseleri. Diyarbakr Vilyeti Urfa: Kapsen manastr Fransisken manastr. Halep Vilyeti enarzik: Fransisken manastr. Karadaran: Fransisken manastr. Bacihaz: Fransisken manastr. Yakubiye: Fransisken manastr. skenderun: Fransiskenlerin eski kilisesi. Beyrut Vilyeti Beyrut: Mariamat manastr. Lattaki: Hristiyan akidesine bal fransisken manastr. Saffed: Mariamat manastr. am Vilyeti Humus: Jezvit manastr. Mariamat manastr.72

Deerlendirme

1.

Yukarda, Osmanl Devletinde faliyet gstermi olan hristiyan tekilatlarna ait sadece birka vesikay deerlendirdik.73 Mslman tarihileri bekleyen vesikalar, lykyle aratrlp, dikkatlice incelendiinde, bilgilerimizin alt-st olaca; yllardr nesillerimize "medeni" diye tantlan Bat'nn, bu medeniyet (!) erevesinde bize ne denli kuyular kazd, ayn-beyn ortaya kacaktr. 2. Tarihimizi, irticac gazetelerin datt Bat gdmndeki "ilve'lerden deil, gerek tarih vesikalardan renme zaman artk gelmitir. 3. Tarihi vesikalar incelendiinde, yz sene nce Mslmanlara mrteci diyen evrelerin kim olduklar, bunlarn ne derece Mslman olduu ve bugnk slm dman irticaclarla olan ilgileri su yzne kacaktr. Belki o zaman Mslmanlar, k uykusundan uyanacak, "eyvah! yllardan beri kimleri kendimize efendi edinmiiz?" demeye
Ayn ariv, s.27-28. Bu konuda, nere hazrladmz Osmanl Devletinin her tarafnda resmen tesbit edilmi btn hristiyan ve yahudi tekilatlarn iine alan kitapta, bu fesad yuvalarnn saylar, faaliyetleri grlnce insan bugnk anari ve irtica yaygaralarnn kimler tarafndan beslendiini ve hl da beslenmekte olduklarn iyi anlyor.

balayacaklar!...

4. Ancak bu vesikalar tetkik edilip neredildikten sonradr ki, "Biz ok rahat olarak din, ticar, sosyal vs. faaliyetlerimizi yrtyoruz" diye konuan stanbul'daki yahudi hahamba ile Ermeni bapiskoposunun dedikleri ile, "bam rtyorum diye, vatanmdaki niversitelerde okuyamyorum" diyen Mslman kznn dediklerinin srlar anlalacak!

5.

Ve nihyet medeniyet kahraman olarak gsterilen Sadrazam Mustafa Reit Paa'nn yahudilere74; hrriyet kahramanlar olarak okutulan Talat ve Enver

Paalarn, Sultan Abdlhamid'i hal'etme pahasna Ermenilere bu haklar verdiklerini75 tarihiler renecek ve reteceklerdir. O zaman, hi kimse Mslmana mrteci diyemiyecek, "Elhamdlillah ben de Mslmanm" deyip, slm'a, Allah'la ve Mslmanlarla mcdele edenlerin gerek dinleri ortaya kacaktr. Allah yle buyuruyor: "Zalimlerin yaptklarndan Allah' gfil zannetme sakn. O, zalimleri, gzlerinin aknlktan frlayaca bir gne erteliyor."76

Bk. hsan Sreyya Srma, Yahudilerin ilk defa Osmanl Tp Fakltesine kablne dair bir vesika. Trk Kltr, Ankara, ubat, 1979, say: 196, s.228 vd. Bk. hsan Sreyya Srma, II. Abdlhamid'in slm Birlii Siyaseti, stanbul, 1985, s. 109-110. Kur'an- Kerim, brahim sresi, 42.

19. YZYILDA OSMANLI DEVLETNE KARI YAPILAN SYANLARDA NGLTERENN ROL

Bilindii gibi, ngilizlerin; daha umumi olarak da, Hristiyan dnyasnn fiili olarak slm devletlerine saldrlar Hal seferleriyle balamtr. Ve hallarla

balam olan bu saldrlar, 19. ve 20. yzyla kadar devam edegelmitir. Ne varki, nceleri tamamen askeri olan bu saldrlar annda, 17. ve zellikle 18. ve 19. yzyllarda baka yntemler de kullanmaya balamlardr ki, bunlar misyoner-casus faaliyetleridir. Bu ykc misyoner faaliyetlerinin balad 18. ve 19. yzyllarda , en byk slm devleti olan Osmanl Devleti olduundan, bu devlet gizli saldr faaliyetlerinin hedefi olarak seilmitir. Misyoner casuslarna bu konudaki direktifleri veren Londra Misyoner Tekilat Bakan, hedef ve gayelerini yle aklyordu: "Biz ingilizlerin mreffeh ve saadet iinde yaamamz iin, mslmanlar arasna nifak tohumlarn ekmemiz lzmdr. Onlarn iinde ihtilf kvlcmlarn tututurmalyz. Biz, Osmanl Devletinin her tarafna fitne sokarak, onu ykacaz. Byle yapmazsak, ngilizler gibi kk bir millet, nasl mreffeh olur? te Hempher, bunun iindir ki, slm dnyasn nifak ve fesad ateine vermeden, onlar tefrikaya sokmadan geri gelme! Osmanl Devleti ve ran, zayf dnemlerini yayorlar. Onun iin mmkn mertebe halk, idrecilere kar kkrt! unu unutma k i tarih, btn inklablarn, idrecilerden memnuniyetsizlik ve halkn ayaklanmasndan kaynaklandn gstermitir. Her yerde nifak ve tefrikadan bahset, onlar birbirine dr!... Eer sen, slm lkelerinde, Snni-ii kavgasn balatabilirsen, Byk Britanya'ya en byk hizmeti yapm olacaksn!"77 ngiliz misyoner tekilt, Osmanl Devletini ykmak iin, tevik edilecek ihtilflar da u ekilde tesbit ediyor: 1. Kabile ihtilflar, 2. Arazi ihtilflar, 3. Din ihtilflar, 4. Milliyetilik.78 Misyonerlerin esas gayelerinin ngiliz siysetine hizmet etmek olduu, bizzat kendileri tarafndan ifde edilmitir. Misyoner Herbert bu konuda unlar sylyor: "Bu cemiyetin zahir vazifesi Protestanl ner ve ta'mim etmek, gizli grevleri ise ngiliz siyset ve men-

fatini te'min iin kefiyatta ve tevikatta bulunmaktr."79 ngiliz siysetinin, mslmanlarn yaad lkelere hakim olabilmesi iin de, slm'n yok edilmesi gerei vurgulanm, bunu nasl yapacaklarna dair kitaplar dahi yazmlardr ki, bunlarn en ilginci, misyoner-casus Hampher'in yazm olduu "slm' nasl yok edelim?" adl kitaptr.80 ngiltere, Osmanl Devletine kar yaplacak olan isynlar tevik iin, sadece misyoner-casus deil; kif, turist, toporaf v.s. gibi ilim adamlar kisvesinde de
77 78

79

80

Htirt- Hampher, Casus- ngilizi der memlik-i slm, Farsa tercmesi, Dr. Muhsin Mueyyidi, Tahran, 1361, s.42. Bk. hsan Sreyya Srma, Smr Ajan ngiliz Misyonerleri, stanbul, 1985, 4. Bask, s. 118. Bk. Ahmed Hamdi, Alem-i slm ve ngiliz Misyonerleri-ngiliz misyonerleri nasl yetitiriliyor, stanbul, 1334, s. 19 vd. Htrt- Hampher, s.87

ajanlar gnderiyor, zellikle Arap mslmanlar isyna davet ediyordu. ngiltere Hariciyesi tarafndan grevlendirilen bu casuslarn yapacaklar tek ey, Osmanl Devletine kar isyn balatmak ve yerli halka ngiltere'yi kurtarc, yni hmi gstermekti. Bunun iin de cazip bir bahane bulmutu; stanbul'daki Halife'yi devirip, yerine Arap bir Halife semek! Byle bir teklifle, Osmanl Halifesinin gayr- meru olduunu empoze etmeye alan ngiltere'nin amac, kendi siysetine let etmek zere slm'n kutsal topraklarn ele geirmek ve mslmanlarn hmisi grnerek, onlar Osmanl Devletine kar kkrtmakt.81 Bunun iindir ki ngiltere, halife olmak zere, Sultan Abdlhamid'in yerine Mekke erifini teklif ediyordu.82 Baz kaynaklarda83, nl Cemaleddin Afgani'nin dahi bu hilfet meselesine kart, 1885'de ngiltere'yi terkedip Orta Dou'ya gittii ve onun gayesinin Arabistan'a gidip, slmi hilfeti canlandrmak ve kurulacak olan bu hilfete Yemen imamn tevik ederek, onu hi-

lfete geirmek olduu; buna da muvaffak olamazsa, Necid'de meden(!) bir slmi saltanat vcuda getirmek istedii belirtilmektedir. Kaynaklarda bu hadiseyi okuyunca, -doruluu halinde- Sultan Abdlhamid'in, Cemaleddin Afgani'ye neden gvenmedii daha iyi anlalyor. Bu hilfet meselesi yannda, ngiltere Araplara bamszlk vadederek onlar Trklere kar isyna davet
81

82

83

84

Bk. hsan Sreyya Srma, Osmanl Devletinin Yklnda Yemen syanlar, stanbul, 1980, s.92-93. Foreigne Office Archives, No:4529, s.27, 334, 337; Victor Berard, Le Sultan, I'slam et Les Puissances, Paris; 1907, s.51 Murtaza Mderrisi, Seyyid Cemaluddin ve endieyh- , cp- ihrum, Tahran, 1353, s.227. Rene Pinon, l'Emripe Ottoman, Paris, 1909, s.378

edip kkrtyor84 bu vaadlerle de Arap eyhlerini ve kabile reislerini kendisine baladktan sonra, topraklarna el koyuyordu.85 Yemen'e gitmekte olan bir Osmanl Paasn karlamak iin, Osmanl bayra asan Sultan Abdullah b. mer'e; Aden'deki ngiliz temsilcisi General Blair bir mektup gndererek, onu bu haraketinden dolay yle ikz ediyor: "...Bir Osmanl vatanda imisiniz gibi, niin Trk bayra astnz? Bu haberin doru olmadn mid ediyoruz... Sizden bilgi almak iin Arap86 adndaki gemimizi gnderiyoruz." Belge yle devam ediyor: "Dostluumuzun bir ninesi olmak zere, kk bir hediye olan 25 dolar gnderdik."87 ngiltere, Osmanl Devletine kar olan bu siyasetini zellikle Araplar arasnda yrtt iin, bu gizli grevleri stlenecek olan ajanlarna ok gzel Arapa retiyor, onlar slm dini sahasnda da eitiyordu. Onlar, bu amala, "Arap kyafetine brnerek, Arapa konuarak, onlar aldatp bamszlktan szederek; fakat hereyden evvel, kendi adalarnn karlarn gznnde tutarak altlar."88 Osmanl Devletine ynelik bu gizli rgtlerin en tehlikelileri, muhtedi klna girip, mslman olduklarn iddia eden ve bu suretle Arap airet ve kabileleri arasna

kararak, onlar eitli vaadlerle isyna davet eden misyoner-casuslard. Mesel, Abdullah Mansur takma adn alp, mslman olduunu iddia eden; fakat aslnda, ngiliz hari85

86

87 88

Muhammedi Hill, Httay- Yemniyye hakknda ma'lumt, el, yaz. stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi no: TY 6622, s.5a5b. ngilizler, Araplar kandrmak iin gemilerine bile Arap ad takyorlard. Foreigne Office Archives, 78, no:4529, s.33 Alfred Fabre-luce, Deuil au Levant, Paris, 1950, s.252.

ciyesinde grev yapan Wayman Bury bunlardan bir tanesidir. Mr. Bury, Orta Dou'daki misyonundan sonra Londra'ya dnp yazm olduu "Arabia Infelx or the Turks in Yemen" (London, 1915) adl kitabnda, bu kabil faaliyetlerini uzun uzadya anlatmaktadr. ngiltere'nin Osmanl Devletine kar zellikle Arabistan ve Yemen'de kartlan isynlarda teviki ve kkrtc olarak kulland ajanlardan birisi de, Hac Ali takma adyla faaliyet gsterip esas kimliini gizleyen Mr. Wavell'dr. Nitekim yukarda ad geen W. Burry, arkada Wavel'den bahsedince, onun da, baka bir misyoner-casus olan Mr. Harris gibi, kyafet deitirilip Yemen'e gnderilen bir ajan olduunu sylemektedir.89 Hac Ali takma adyla Yemen'e giden Mr. Wavell, misyonerlerin merkezi olan Hudeyde'ye inmitir. Durumundan phelenen Osmanl makamlar Sana'ya gidiini yasakladklar halde, o gizlice San'a'ya kam ve orada baz faaliyetlerde bulunmutur. San'a'da yakalanan Wavell, emniyet altnda tekrar Hudeyde'ye yollanmak istenince, anlalmaz bir ekilde ortadan kaybolmutur. Uzun aratrmalardan sonra tekrar bulunan Wavell, yerli halk gibi yzn boyam, belinde bir petemal ve elbiseleri altnda bir fieklik tayordu. zerinde yaplan aramada, iki pasaport km; bunlardan biri ngiliz Hariciyesi tarafndan verilen ve Arthur Bengual'a ait pasaport, dieri de Marsilya'daki Osmanl
Arabia Infelix, s. 186. T.C. Hariciye Arivi, Siyasi, no:555

Konsolosluundan, Zengibarl Ali b. Muhammed adna verilmi pasaporttur. Wavell'in kendi ifadesinden, ngiliz ordusunda alan bir subay olduu anlalm ve Hudeyde'deki ngiliz konsolosluuna teslim edilmitir.90 Araplar bu ekilde Osmanl Devletine kar isyna davet eden ngiltere, kendi safna geen eyh ve kabile reislerini gerek para, gerekse silh ynnden desteklemi; kendi menfaatleri iin bu konuda hibir fedkrlktan ekinmemitir. Mesel; elimizdeki vesikalardan anlaldna gre, Yemen'de Osmanl Devletine kar isyn eden Mehdi dris, ngilizlerden ok miktarda para alm, bu paray da kartt isynlarda kullanmtr.91 19. yzylda, Osmanllara kar yaplan isynlarda kullanlan silh ve cephnenin ou da, Fransa ve talya'nn yannda, zellikle ngiltere tarafndan salanyordu. yle ki, bu konu, yni ngiltere'nin Osmanllara kar organize ettii silh kaakl, iki devlet arasnda bir takm nota ve protestolarn teatisine sebebiyet vermitir ki, burada bunun teferruatna girmiyoruz.92 ngilizler yannda, Osmanly paralamaya karar vermi olan btn Batl devletlerin93 mtereken gttkleri bir taktik de, Osmanllarn slm' gerilettii iddiasyd. Avrupal ajanlar, Araplara yle diyorlard: "nceleri slm, gzel ve mkemmel bir medeniyet olup, ilim, iir, sanat ve icadlar barna iken, Osmanl'yla beraber O'na gerileme, cehlet ve ksrlk girmitir."94 Batl ajanlarn bu telkinleri bir takm arap mellifler zerinde de tesirler gstermi, onlar da bu fikirleri eserlerinde ilemilerdir. Msrl tarihi Ahmed Emin bile yle demektedir:
Ay. ariv no.555, Dosya no:3, 2611 Ayrntlar iin bk. T.C. Babakanlk Arivi, Yldz tasnifi, ksm no:14, evrek no.330, zarf:126, karton no:8 93 K. T.G. Djuvara, Cont projets d portage de la Turquie, Paris 194 94 Bk. V.Berard, a.g.e. s. 16
9l 92

"Devlet ileri Trklerin eline geince, memleketi hzn ve zdrap kaplad. Onlar ranldan ve Arap'tan nefret ederler. Birbirleriyle de anlaamazlar. Mala kar a gzl olup, doymasn bilmezler."95 ngiltere Osmanl tebaas olan ve irken Trk olmayan mslmanlar bu ekilde kandrdktan sonra, onlarn milli duygularn da kkrtarak, isyn etmelerine yardmc olmutur. Bu yeni akmda da, yni milliyetilik konusunda da, zellikle Osmanl Devletinin gayr- mslim tebaasndan istifade ediliyordu. Bat'nn, Osmanl Devletini paralamak iin propagandasn yapt milliyetilik akm, Pan-Trkizm, Pan-Arabizm gibi hareketlerin domasna sebep oldu ki, bu rgtlerin yeleri incelendiinde, ekseriyetinin gayr- mslim olduklar grlecektir.96 Osmanl Devletinin son dnemlerinde de, Lawrance'lerle, yahudi Karasu'larla, Ermeni Aram'larla birleen bu tredi rgtler, Sultan Abdlhamid'i devirecek ve ngiltereye bayram ettireceklerdir.97

Osmanl Devletine Kar Yaplan syanlarda ngilizFransz Silh Kaakl

Bugn bile, bir devleti ykmak iin rgtlenen gruplarn istifde ettii en nemli yntemlerden birisi, belki bata geleni silah kaakldr. 19. yzylda Osmanl Devletini paralayp, bu paralar kendi aralarnda paylamak iin, Avrupa devletleri adet yarmlardr. Bu paylama iinin nasl yaplaca, projeler halinde hazrlanm,98 Osmanl Devletine "Hasta adam" denilerek sun'i olarak bir ark meselesi (Question d'Orient) ortaya atlmtr.99
95 96

97 98

99

Ahmed Emin, Zuhru'l-slm, el-Kahire, 1964, 1.10 hsan Sreyya Srma, II. Abdlhamid'in slm Birlii Siyaseti, stanbul, 1985, s.20 vd. Bk. Ayes, s. 105 vd. Bu projeler iin bk. T.G. Djuvara, cent projets de partage de la Turquie. Trkiye'yi paylamann yz projesi, Paris 1914. Bk. Eduard Driaut, La Question d'Orient, Paris, 1938.

Bereket versin ki, Avrupa devletleri ou kez bu konuda anlaamam ve Gustave Le Bon'un deyiiyle100 "stanbul yznden", yni stanbul'un kimin payna decei meselesinden dolay, Trkiye paylalamamtr. phesizdir ki, byle snrl bir aratrmada, Bat'nn Osmanl Devletine kar ynelttii btn ykc faaliyetlerden sz edemeyiz. Biz, bu eylemlerin bir ksmn tekil eden; Osmanl Devletine kar Avrupa'nn ve zellikle ngiltere ve Fransa'nn yrtt silah kaakln ele alacak; bu konudaki birka ariv vesikasn deerlendirmeye alacaz. Bunu yaparken de, sadece II. Abdlhamid dnemi olan 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda Yemen ve Arabistan kylarnda yaplan silh kaakln mevzubahs edeceiz. Bilhassa 19. yzylda, smrgeci ve yaylmac politikalaryla sadece Uzak Dou ve Afrika deil, Orta Douda da faaliyetlerini younlatrdlar. Osmanl Devletine kar uygulanacak yeni yntem uydu: Osmanl Devletinin; irken Trk olmayan tebaasn Devlet'e kar isyn ettirmek ve bunun iin her trl imkn hazrlamak. Bir yandan, Avrupa'nn basksyla iln edilen Tanzimat Fermannn kendilerine salad haklardan bilistifade gayr- mslimler isyn ederken, br yandan da, mslman olan Araplara da Osmanllarn, veya daha somut olarak Trklerin slm' gerilettii fikri alanarak, mslman Araplar slm' ve Hilfet'i kurtarmaya davet ediliyorlard. Bat'nn kkrtmalaryla Osmanl Devletine kar balatlan isynlarn gayesine ulamas iin, ngiltere ve Fransa, hatta talya, Kzldenize her trl silah ulatryor; isync Araplara datyordu.
100 Premieres consequences de la Guerre, Paris, 1916, s.251

50

Kzldeniz boyunca, Yemen ve Arabistan kylarnda yaplan bu silah kaakln; ngiltere Aden'den, Fransa ise smrge haline getirdii Cibuti'den idre ediyordu.101 ngiltere, mahalli airet reislerine baz ahsi menfaatler salayarak, onlara Osmanl Devletine kar istikll mcadelelerine girme fikri alyor ve ngiliz kkrtmalarna kanan bu kabile reisleri ngiltere'nin salad silh ve dier imknlarla isyn ediyorlard. stelik, ngiltere bunu yaparken de, bazan bu kabilelerin istiklllerini resmen savunur duruma dyor ve bunu Osmanl Devletine bildirmekten ekinmiyordu.102 ngiliz Devleti bu siyasetle, sureta Arap kabilelerinin hamisi pozisyonuna giriyor; meselenin aslndan habersiz kabile reisleri vastasyle Osmanl topraklarnda smrge odaklarn kuruyordu. Osmanl Devleti notalar vererek bu ie mdhele etmek isteyince de, ngiliz hkmeti, kabile reislerinin kendisine ballklarn bahane ederek, onlarn hmisi sfatyla haklarn koruduunu, Devlet adamlar Lord Salisbury'nin azndan ifde ediyordu.103 Nitekim ngiltere bu maksatla Scott adndaki kruvazrn Yemen ve Arabistan sahillerine gndermi; onun bu hareketi, Osmanl Devleti ile gerginlie sebep olmutur. Bu konu ile ilgili bir vesikada, aynen unlar okuyoruz: "14 Nisan 1319 tarihli tezkere-i hususiyye sretidir. ngiltere'nin drt top ve 140 neferi hmil Scott nmnda bir kruvazr Hudeyde'ye gelerek, karantine mnsebetiyle ihtilt etmemi iken, kaaklar tarafndan sanbuklarla esliha ihrc edecei bahanesiyle Zebile kazas sevahiline giderek harice efrd karm oldu101

102 103

Bk. T.C. Babakanlk Devlet Arivi, Yldz tasnifi, ksm no.14, evrak no.330. zarf no:126, karton no:8 T.C. Hariciye Arivi, Siyasi, 479, dosya: 1899. Bk. ayn vesika.

u ve vapurun hareket ve muamelesini Konsoloshanece bir eser-i hayr hah sretinde gsterilmi ise de, vapurdan harice kan zabtan ve efrdn gnlerce kabil iinde gezerek ngiltere himyesine girerlerse her trl tekaliften azade ve her nev i ticarette serbest braklacaklar yolunda lisn kullandklar ihbarat ve tahkikat- ahireden anlald, Yemen vilyet-i celilesinden arz ve

i'ar klnm ve bir vapurun Zebile sevahiline gidip, efrd karmas nizmt- shhiyeye mnfi olduu gibi, eslihay- harbiyyenin men'i in sefain-i ecnebiyyenin sevahil-i Osmaniyyede ta'kibat ve mdahalat icra etmelerine bir gne lzum ve hak tasavvur edilemiyecei de derkr bulunmu olduundan ve bundan dolay ngiltere hkmetine beyn- ikyet edilmekle beraber sevahil-i Osmaniyyede kaaklk ve bu trl hlt vukuna meydan verilmemek iin oralarda sefin-i Osmaniyyenin dolatrlmas lzm geleceinden keyfiyetin ona gre Meclis-i Mahsus- Vkelaca teemml ve mzakeresiyle kararatn bamazbata arz- hakpay- ali klnmas erefsudur buyurulan irade-i seniyye-i cenab- hilafet penahi icab- alisinden olmala ol babda emruferman."1 ngilterenin isynclara silah temin etmek zere grevlendirdii Scott kruvazrnn faaliyetleri hakknda, 27 Nisan 1902 tarihinde, Hariciye nazr Tevfik Paa tarafndan Osmanl Devletinin Londra sefiri olan Antopulos Paa'ya ekilen telgrafta yle denilmektedir. "Yemen valisi, ngiliz donanmasna ait Scott kruvazrnn Zebile kazas kylarna gelerek, subay ve tayfalarn karaya kardn telgrafla haber verdi. Her ne kadar ngiliz konsolosluu, ad geen kruvazrn bu hareketinin kt niyetli deil, bilkis kaaklar vastasiyle sanbuklarla yaplan silah kaakln nlemek iin olduunu belirttiyse de, ngiliz subay ve tayfalar kabileler arasnda dalarak, gnlerce kalmlar ve yerli halka, ngiltere'nin himayesine girdikleri takdirde her trl hrriyete sahip olacaklarn ve kurtulacaklarn (!) propaganda etmilerdir."105 Scott kruvazr nceleri Hudeyde'ye karantina bahanesiyle Hudeyde'ye yaklam, fakat karantina iini bir tarafa brakarak yukarda belirtildii gibi Zebile sahillerine subay ve asker kararak Osmanllar aleyhinde propaganda yapmlardr. Kald ki, silah kaakln nleme hakk, ngiltere gibi yabanc devletlerin deil, Osmanl Devletinindi. Scott kruvazrnn bu hareketi zerine, Osmanl Devletinin ngiltere'ye verdii protesto notasna karlk 1 Hariciye Arivi siyasi, 555, Yemen, no:47286/78.

olarak, ngiltere'de 12 Haziran 1902 tarihli bir cevabi nota vermitir.106 Grld gibi, ngiltere'nin Osmanl Devleti snrlar dahilinde giritii menfi propaganda ve tevik ettii silah kaakl o dereceye varmtr ki, devletler aras nota teatilerine sebebiyet vermitir. Bir yandan ngiltere, br yandan da Fransann yrtt bu silah kaaklnn tafsilat hakknda bir baka vesikamz u bilgileri vermektedir: "Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdrriyeti ubesi ... Hudeyde Mutasarrflna yazlan 14 Eyll 1329 tarihli ve 113 numaral tahriratn sreti: Yemen kt'asnda itiaat- dahiliyyeyi gnbegn tevsi ve kabilin temerrd ve isynn tezyide vasta- yegne olan esliha ve cephanesinin Afrika sahilinde bulunan ve Fransa mstemlekesinin iskelesi olan Cibuti nam mahalden idhal edilmekte olduu ma'lum- alileridir...
105 106

Ay. vesika. Bk. ekte sunduumuz, vesika, no:4

"Cibuti'de Avrupallardan mrekkeb bir esliha ve cebhane celbederek Fransa hkmetinin ruhsat- mahsusasiyle Cubiti'ye ihra ederler, bu eslihann ksm- kllisi gmrkten imrr edilerek, dorudan doruya imendifer vastasyle Habeistan'a sevkolunur. Yemen sahiline sevkolunacak eslihay Cibuti'de bulunan ve Fransa hkmetinin taht- muhafazasnda olan silah deposunu naklettikten sonra, balada isimleri arz ve tadat klnan esliha kaaklar tarafndan peyderpey mubayaa edilerek Yemen sahillerine sanbuklarla sevkolunur. Fransa, ngiltere, talya hkmetleri kendi bandralar altnda bulunan sefain-i saire ile esliha nakline msaade etmediklerinden silah kaakl, Osmanl sanca hamil sanbuklar tarafndan icra klnr.107 "Cibuti'den, bir ara tfengin hadd-i a'zami olarak fiyatn iki ve asgari olarak dokuz ve bir sandk cephanenin 68 ila 72 riyaldir." Fransa ile ngiltere, y da umumi olarak Bat'nn btn mstemlekeci devletleri, bu silah kaaklndan

fevkalade byk meblalar halinde dviz kazanmaktadrlar. Nitekim ayn vesikada unlar okuyoruz: "Fransa hkmeti, her bir tfenkten ihracnda 5 frank resm istifade eder." Fransa memurlarnn bu kaaklara nasl yardmc olduklarn da vesikamz yle anlatmaktadr: "Silah kaaklar kumpanyadan aldklar tfenk ve cebhaneyi alarak hkmet memurlarnn nezareti altnda sanbuklara tahmil ettikten sonra Fransa mstemlekesinin dier iskelelerine karlmamas iin hkmetten terfik olunan devriye sanbuk veya vapurla hudud haricine kadar sevkettikten sonra serbest braklrlar, bu hudud Perim adas karsnda, Afrika sahilince Cebel-i Siyan nm mahaldir."

Hariciye arivi, siyasi, 548 Bk. ekte vesika, no.5

Silh kaaklnn yapld mevsim hakknda da ayn vesikada u bilgiler verilmektedir: "Silah kaakl ekseriyetle cenub rzgarlarnn hululettii k mevsiminde icra klnr. Kaaklarn bu mevsimi intihabda maksadlar, iddetli rzgarlarn sevk ve tesiriyle az zamanda mahall- maksudlarna vasl olmak ve Yemen'de me'mur bulunan tasarruf sefainin evsaf- matlubeyi haiz olmamasndan istifade eylemektir... Kaaklar Cibuti'den hareketle Fransa hududunu geip bitaraf sulara girdikten sonra Perim'den itibaren Cebel-i Ruzfer (), Cebel-i Bernir (), Cebel-i Yutr () kanallarndan bilistifade, gece dahi seyrederek bir gn bir gecede Kumran'dan bed'ile el-Burk istikametine kadar devam eden arzal ahlarla muhat cezair-i haliy arasnda girip, mukaddema ihzar edilmi olan casuslarn delaletiyle emin bir vaziyette Yemen sahilindeki mersay haliyyeye girerler..."108 Yemen ve Arabistan kylarnda silh kaakl yapan ngiliz, Fransz ve talya gemilerini kontrol iin Hariciye Nezareti hukuk mavirleri tarafndan arzedilen mazbatada da bu kaaklara kar alnan tedbirler yle sralanmaktadr: "Esliha ve mhimmt- haribiyye kaaks olmalar hususunda emrt- kaviyye gsteren merkib-i bahriyye gidilip, mevridi, veche-i azimeti, tabiiyeti ve

hamulesinin cinsi ve bu gibi ahvli sual ve evrak muayene olunup, Konsolos makarr olan en yakn limana gtrlecektir. "Fransa Hariciye Nezareti umr- arkiyye mdrnn izht- ifahiyesinden mstefd olduu zere Fransa hkmetinin muvafakat- vakas, tahkik-i ahvali murad olunan sefinenin adem-i itaati halinde top endaht sretiyle ihtar- mu'tad icrasndan sonra tedabiri cebriyye ittihazna amildir.
Ay. vesika.

pheli sefin konsoloshane memuru huzurunda hemen teharri edilip kaak hamule bulunursa msadere olunacak ve ne geminin sahibinin ve ne de kaptannn bu yzden tazminat iddiasna hakk olmayacaktr. Mamafih pheli efin harb kaa idadna dahil olan mevad ve eyadan hi birini muhtevi olmad takdirde Fransa hkmeti tazminat iddiasna kyam edecek gibi

grnyor."109

Deerlendirme
Yukardaki vesikalarda da aka grld gibi, Osmanl Devletine kar yaplan isynlarda, ngiltere ve Fransa, dier faaliyetler yannda, silah kaaklnda da nemli bir rol oynamlar, asilere silah temin etmilerdir. Ne var ki biz, byle snrl bir aratrmada Osmanlya kar yaplan isynlardaki silh kaaklnn sadece bir blgesine ait olanndan szedebildik ve bunun iin, yzlerce vesikadan ancak bir kan deerlendirdik.

Hariciye arivi, siyasi, Dosya no:548, evrak no: ,27/169 Bk. ekte sunduumuz vesika no:6

SULTAN II. ABDLHAMD DEVRNDE OSMANLI DEVLETNDE MSYONER OKULLARI

Osmanl Devleti kurulduu gnden itibaren, gayrimslimlerle bir arada yaam ve 19. yzyla kadar da aralarnda fazla bir problem kmamtr. O halde, iice ve karlkl sayg esasna gre birbiriyle yaayan bu gruplar, neden birden bire dman kesildiler? zafi de olsa, bizim kanaatmza gre bunun biricik ve tek sebebi, Tanzimat ve ardndan da Islahat fermanlaryla aznlklarn mslmanlar gibi ayn statye getirilmi olmalardr. Nitekim tarihimizdeki binlerce ferman ierisinde en mehur olan bu iki fermann ilanndan sonradr ki aznlklar, kendilerine hukuken verilmi olandan daha fazla haklar istemiler, anarik hareketlere girimilerdir. Islahat Ferman gayrimslimleri o denli martt ki, Mara'ta ferman okunduktan sonra, bir ngiliz tccar ehrin hakimine svme cesareti bulup, bir adam dahi vurmutu ki; ayaklanan mslmanlar, Islahat fermanna ramen, bu ngilizin evinin yakp kendisini de ldrdler.110 Maalesef bu garip fermann skntlarn hl ekiyoruz. Deilse, Hakkari'de bir ngiliz, neferi Trkiye Cumhuriyetinin snrlar ierisinde Trkiye Cumhuriyeti Kaymakamn nasl tartaklayabilir! te mesele, Osmanl Devletinin slmi yapsn, zorla bat hukuk anlayna gre ve her zaman onlarn istedii gibi ayarlamaktan kaynaklanyor.

110

Ayrntlar iin bk. Cevdet Paa, Tezakir, Ankara, 1986, 10 nolu tezkire, s. 89.

Fakat biz burada, aznlklarn sebebiyet verdikleri anarik hadiselerde, bilhassa Misyoner Okullar'nn oynadklar rol zerinde durmak istiyoruz. Ariv kaynaklarmza baklrsa, Osmanl Devleti bnyesinde alm olan misyoner okullarnn %90'na yaknnn Sultan II. Abdulhamid dneminde ruhsatlarna kavutuu, yni onun dneminde aldklar grlecektir. Abdulhamid gibi siyasi bir dehann, bu nifak odaklarna nasl olup da msamaha ettiini, tehlikelerini grmezlikten geldiini, dorusu hl anlam deiliz. nk Devlet'in deiik blgelerinden Devlet Merkezi'ne ulaan resmi evrakta, bu mekteplerin birer nifak oda olduu aka belirtiliyor. Buna ramen her gn bu mekteplerin says artyor ve devlet buna bir snrlama dahi getirmiyor. Sz konusu bu misyoner okullar, bilhassa 19. yzyln sonu ile 20. yzyln balarnda Osmanl Devleti'ni bir a gibi sarm, nerdeyse bu okullarn girmedii ke kalmamtr. Bunlardan sadece Amerika misyoner okullarnn isimleri, Osmanl Arivlerinde yzlerce sahifeyi doldurmaktadr. Maarif Nezaretiyle ilgili kanunun 129. maddesine gre111 Mektib-i Hususiyye, yni zel okullar arasnda addedilen Misyoner okullarnn, prensip olarak Sadaret'den ruhsat ktktan sonra alabilmesine ramen, pratikte hi te byle olmamtr.112 Mesela 1319 yl itibariyle, yaplan istatistiklere gre stanbul'daki Amerika Misyoner okullarnn ou ruhsatszdr.113 yle anlalyor ki, yabanc devletler, bu ruhsat iini fazla nemsememiler, canlarnn istedii yere mektebi
lgili maddenin bir cmlesinde, "mekteplerde kesinlikle politika yaplmayaca" emrediliyor ki, calib-i dikkattir. Ne var ki bu misyoner okullarnn ounda Osmanl Devleti aleyhinde politikalar oluturulmutur. Ayrntlar iin bk. Babakanlk Devlet Arivi, Yldz Maruzat Defteri, no: 12425. Bk. Ay. Ariv, Yldz, Resmi vrak, no: 122/88

atktan sonra, "naslsa bunun ruhsatn alacaz" deyip, faaliyetlerini yrtmlerdir. Nitekim bu ekilde alm olan mekteplerin ou iin sonradan ruhsat alnm; ya

da ruhsata gerek duyulmadan faaliyetleri yrtlmtr.114 Aslnda Osmanl Devleti de bu konuda fazla duyarl olmad gibi, Meclis-i Vkel'da en hassas olmas beklenen eyhlislamlar dah mmnaat etmemiler, misyoner okullarnn ruhsat kararlarn imzalamlardr. Mesel Kuds'te Fransz ruhban mektebi almasna ruhsat verilmesi karar (7 nisan 320/4 safer 322)115 ile, Badad'da Fransz Karem rahipleri mektebinin almasna dair ruhsat verilmesi kararn eyhlislm Mehmed Cemaleddin Efendi imzalamtr (21 Mart 320/12 Muharrem 322). Bu okullar aan yabanc devletler, bu konuda o kadar pervasz olmulardr ki, bir mektep iin ruhsat istediklerinde, muamele biraz gecikse, hemen Devlet-i Aliyye'ye nota verebiliyor, hatt bu konuda tehdid bile gnderebiliyorlard. rnekliyecek olursak; Amerika Devleti'nin baz Protestan misyoner okullar iin istedii ruhsat gecikince, 19 Receb 1321 tarihinde Osmanl Devletine tehdid geliyor116 ve bu tehdidden sadece be gn sonra, Sadaretten ruhsat kt gibi, bu Amerika okullarnn her trl ihtiyacnn da gmrk resminden muaf olaca derpi ediliyor.117 Misyoner okullarna bu ekilde dardan gelecek btn mallara gmrk resmi uygulanmamasnn yannda, onlara ayrcalklar getirecek bir ok da imtiyazlar veriliyor118 ki, bu aznlklar, dardan aldklar her trl yardmlarla da gnden gne mslmanlardan daha
114 115 116 117 118

Ay. Ariv, Yldz, Resmi evrak, no: 122/145 A. tasnif, no: 125/87 Ayrntlar iin bk. ay. dosya evrak. Ay. Ariv, Yldz Maruzat Defteri, no.:11694. Ay. tansif, no:11681.

varlkl, daha ok imknlara sahip duruma gelmilerdi. Misyoner okullarnn almas konusunda sadece Hristiyanlara deil, Yahudilere de byk kolaylklar tannyor, bunlarn bulunduklar yerlere mektep almasna hemen ruhsat veriliyor. te Aydn Vilayetinin Salihli kazasnda 8 Temmuz 1320'de yaplmas iin ruhsat verilen Yahudi mektebi bu kabildendir.119 Misyoner okullarnn ekserisi Hristiyan rencileri kabl ettii gibi, bazan da karma, yni Mslman-

Hristiyan karm olabiliyordu. Ariv vesikalarmzn verdii bilgilere gre, bu okullarn ou Amerikal misyonerlerin bazan gizli, bazan aikr olan faaliyetleri sonucunda yaptrlmlardr. Devletin siyasi bir deiikliinde, misyoner okullar kapatlmasn veya istimlk edilmesin diye temlikten alyor; ancak mlk edinilmeyince, evler kiralanarak Hristiyanlkla ilgili tedrisat yrtlyordu. Osmanl Devlet bnyesinde her dile tercme edilmi olan ncil'leri satma iini de misyonerler organize ediyor, bayilik haklar onlardan bakasna verilmiyordu.120 Btn bu misyoner faaliyetlerinin Amerikal misyoner mfettilerce tefti edilebilmesi, bu misyonerlerin Osmanl Devleti'nin her kesine keyf ma yea canlarnn istedii zaman gidebilmeleri gerekten dndrcdr. Gnmzde bile, Dou Anadolu'da (Ar, Kars) ikliminin pek cazib olmad mevsimlerde bile Bat lkelerinin Bykelilerinin youn ziyaretleri aklmza ayn endieleri getirmektedir. Ksaca demek istiyoruz ki, bu misyoner okullarnn alma gayesi, bize anlatla geldii gibi, biare Hristiyanlarn (!) dinlerini renebilme endiesi deil, genelde siyasi ve mslmanlarn aleyhine gelitirilen anari mektepleridirler. Bunun byle olduunu gsteren
Bk. Yldz Resmi evrak, no: 127/22. Ay. tasnif, no:125/103.
119 120

yzlerce belge elimizde mevcuttur. imdi bu belgelerden sadece bir tanesini ekli olarak sunacaz. Netice olarak unu belirtmek istiyoruz ki, Osmanl Devleti'nin bnyesinde faaliyetlerine msaade edilmi olan bu misyoner okullarnn gayesi din deil, tamamen siyasdir. Biz btn dinlere ve de grlere saygl davranlmasndan yanayz. Zaten dinimiz de bunu mirdir. Yeter ki, slm'n bu hogrs suistimal edilmesin. Hatt devrini incelemekte olduumuz Sultan II. Abdulhamid, bu msamahay o derece ileri gtrmtr ki, seleflerinin geleneini adet ykm, stanbul-Bykdere Vapur iskelesi karsnda bulunan Ermeni Katolik Kilisesinin duvarna, "Halife Sultan Abdulhamid-i Sani bu kilisenin yapmna yardm etmitir." yazl mermer levhann konulmasna izin vermitir. Nitekim bu hareketle bir gelenein ykld, hatta

mslmanlar arasnda infiale sebebiyet verilebilecei dncesiyle, kan kararda "suret-i hafiyyede" ibresi konulmutur.121 Sultan II. Abdulhamid'in bu riskli msamahasna ramen aznlklar buna layk olmadklarn gsterdiler ve kendilerine kar beslenen iyi niyetleri hep ktye kullandlar.

Yldz Arivi Hususi, no: 184/65.

Belge Bb- li Daire-i Umur- Dahiliye Aded:1020 Huzr- li-i Sadret Penh'ye Ma'ruz- ker-i kemneleridir ki, Mister George (?) namnda Amerikal bir Protestan misyonerinin Garzan kazasnda, Hristiyan ahali sakin olan Rdvan cihetine gelerek, mektebi tefti ve Protestanlarn kilise ittihaz ettikleri hnede beytutet etmi olduu ve o civarda baz yerleri gezip dolatktan sonra avdet edecei, Mutasarrflndan bildirildiine ve merkmun Bitlis'te harekt- mefsedetkrnesi mesbuk olduu misill, el-yevm Bitlis'te mukim Mister Kohl nam Amerikal Protestan misyonerinin ve onu himaye etmekte olan ngiliz Konsolosunun o havalide Protestan mekteblerini teksir ve himayelerini te'yid etmek gibi tasaddiyat ve Amerika Hkmetince imtiyazlarnn tevsi'ine teebbs olunacandan bahisle, muamelelerine o vakte kadar olsun mumana'at olunmas hakknda mutalabt ve ifadt vukubulmakta olduuna dair Bitlis vilyet-i aliyyesinden gelen telgramamenin

sreti tesri-i muamelat komisyonu ifadesiyle leffen takdim klnd. Ehiren Van'da bir hastahane ile bir eczahane inasna ruhsat taleb eden Amerikal doktor Rair (?) namnda biri dahi Fransa muessesat hakkndaki karardan kendileri de mstefid olacaklarna dair Amerika sefaretinden malumat aldklarn beyan eyledii geende Van vilayetinden bildirilmesiyle bilmuharebe Hariciye Nezaret-i celilesinden alnan tezkere-i cevabiyede Hkmet-i Seniyyenin Amerika messesatna duvel-i sairenin messesatna baholunan veya alnacak olan ayn imtiyazat ihsan buyurmas iltimasiyle salifu'zzikr Amerika messesatnn esamisin mubin Sefaret-i mumaileyhadan i'ta olunun defterin tercmesi 9 Zilhicce 320 tarihinde makam- Sami-i Fehimanelerine takdim klnd gsterilmitir. Amerika misyonerlerinin Anadolu vilyat- ahanesinin Ermeni sakin kasabt ve kurasnda tevsi-i messesat teebbsat bir mddetten beri pek ilerledii muhaberat ve i'arattan anlalmakta olduu gibi geende Merzifon Amerika mektebi idresiin nm- mstearla bir takm arazi mubayaa ederek ve alelusul Hkmet-i mahalliyyeden ruhsat istihsal etmeksizin arazi-yi mezkreyi duvar iine alarak mekteb harmini tevsi' eyledikleri ve esas maksadlar erbab- mefsedetten olan mekteb muallimlerinden ve ahaliden bazlarnn hususi haneler inasiyle bunlar mekteb ierisinde bulundurarak, ilerde taraf- Hkmetten tasb ve ikle yol bulmak ve bu trl teftiattan masun bir halde kalp, menvi zamirlerini serbeste icraya firsatyb olmaktan ibret id, Sivas vilayetinden bildirilmitir. Geri mezkur mektebin esasen ruhsat- resmiyeye marbt olduu Maarif Nezaret-i aliyyesiyle cereyan eden muharebeden msteban olmu ise de, idre ve tedrisatnca ve kffe-i muamelatnca ol babdaki emr-i li hakm-i cehline tevfik-i hareket edilmek ve yaplacak ilavat ve tevsiat iin dahi usul ve emsali vecihle tahkikat ve tedkikat icrasndan sonra bil isti'zan - eref-mutaallik buyurulacak irde-i seniyye-i Hazret-i mlkdriye gre iktizas if klnmak lzm geleceine mebni bu babda cnib-i vilyete vesayay- icabiye if ve bildirilmi emkin-i hususiyye inaatna meydan verilmesi tekden

tavsiye ve inb edilmi olup, ancak Merzifon mektebi idresinin u hareketi sair Amerika misyonerlerinin menviyatn izhara kfi bulunmakla beraber Ermenilerin ou firir veya hicret sretiyle Amerika'ya gitmi ve'l-n gitmekte bulunmu olup balca Ermeni fesad- kavmiyyeleri merkezleri dahi Amerika'da bulunduu nazar- dikkate alnnca, bunlarn ibu messesat vastasiyle makasid-i mfsidkranelerini tervic ederek, ifsadat ve tevsilata ne suretle yol bulacaklar ve Hkmet-i mahalliyece takyidin ve tabassuratn bilahare ne mertebe semersiz kalaca nmayan olacana ve Ne

zaret-i marun ileyhann siyak- iarna nazaran icab- maslahat ifas re'y-i smiy-i cenab- Sadaretpenahilerine manuttur. Ol babda emr u ferman Hazret-i Veliy-yu'lEmrindir. 5 Safer 321, 19 Nisan 319. (Babakanlk Yldz Arivi, Res. no: 122/88) Nzr- umur- dahiliye

SULTAN ABDULHAMD DNEMNDE STANBUL'DA KIZ MEKTEPLER

Gemiin hadiselerini isbetli deerlendirebilmemiz iin, gemii her boyutu ile renmemiz lzmdr. nk tarihi olgular tek veya birka ynyle deerlendirmeye kalksak, nesiller boyu dzeltemeyeceimiz hatalara deriz. Bunun iindir ki, mmkn mertebe, hadiseleri, btn boyutlaryla, btn vesikalaryla ele alalm diyoruz. rneklendirmek gerekirse, yazmza konu olan Sultan Abdulhamid, tek ynl ve de kastl olarak yllardr menfi mnda bize retilmi, Ermenilerin uydurmu olduu "Kzl Sultan" sfatyla kafalarmza yerletirilmek istenmitir. Ve maalesef, ocuklarmzn dimalarna bu ekilde yerletirilmi olan imaj silmekte glk ekiyoruz. Ve tabiidir ki, Abdulhamid' en ok kzan Ermeniler ve Yahudiler -tabi onlar sevenleri de katmak lzm- bu manzaraya sevinmekte, Abdulhamid'e kfredilmesini alklamakta, belki de dllendirmektedirler. Ne varki, bizim de ahslar efsneletirmememiz, beer olduklar iin, bir ok hatalar olabileceini hesaba katmamz gerekir. Byle yapmazsak, yni davalar ahslara balarsak, ahslarn lmyle, y da ihnetiyle, davalar yara alr, belki de ker. Onun iindir ki, ahslar davalara balamak lzm, davalar ahslara deil! Bu balamda, demek istiyoruz ki, ok gzel hizmetleri olan Sultan Abdulhamid'in de, -beer olmas hasebiyle- hatalar vardr, ve olmas tabidir. Kanaatimizce, u son yllarda hatta son yzyln tamamnda, en ok zerinde durulan Osmanl Sultan

Sultan Abdulhamid zerinde yaplan bunca msbet veya menfi neriyat, onun bir eyler yaptna iarettir. Biz bu makalemizde, tarihilerin sosyal analizlerini kolaylatrmak, ve de bu dnem eitim tarihi zerinde alacak olanlara kk bir malzeme olmak zere, Abdulhamid dneminde stanbul'da bulunan kz mekteplerinden szedeceiz. Sultan Abdulhamid'in muhalifleri bile, maarifin onun zamannda ne kadar ilerlediini kabl etmekten kendilerini alamamaktadrlar. Hele bu ilmi terakkiyi, o dnemin imknszlklaryla ele aldmzda, meselenin nemi daha gzel anlalmaktadr. Aada vereceimiz bilgiler resmi vesikalardan karlan verilerdir. Bu verilerin mnakaasn, yazmzn erevesinin darl sebebiyle yapmayacak, yukarda dediimiz gibi, sosyal bilimcilere malzeme olarak sunacaz. Tabiidir ki, daha geni bir aratrmada bunun deerlendirilmesini yapma hakkna bizler de sahibiz. Bu bilgileri verirken de, sadece tesadfen aldmz 1298 ve 1322 senelerini esas tuttuk.

Hicri 1298 tarihi itibariyle stanbul'da bulunan kz mektepleri:

Daru'l-Mu'allimt (Kz retmen Okulu) Mdr Vekili: Abdullah Efendi Mebdiy-i Ulm- Diniyye Muallimi: Musa Efendi Sls (yaz ekli) Muallimi: Raid Efendi Rk'a (yaz ekli) ve kavid-i Osmn Muallimi: Arif Efendi Resim Muallimi: Msy Giz Nak Muallimesi: Hatice Hanm Nak Muallimesi: Madam Ermik renci says: 16122 Kz Sanayi Mektebi (Kz Sanat Okulu). Mdr : Nuri Efendi Usta Ba: Mion Efendi Anbar Memuru: Salih Efendi renci says: 45123 Kz Rtiyeleri:
Rtiye Ad ehzade Mdr r. says ren. Says Ali Efendi Nebiye Hanm 3 39

Atpazan Mnire Hanm skdar Doanclar Hatice Hanm Fndkl Nefise Hanm Aksaray Hafz Ruveyde Hanm Kk Mustafa Paa Seher Hanm Sultan Ahmed Fatma Zehra Hanm skdar'da Glfem Mnibe Hanm

3 3 2 5 4 3 3

51 25 46 32 30 45 39124

Hicri 1322 (1904) senesi itibariyle stanbul'da bulunan Kz Mektebleri

Dru'l-Mu'allimt (Koska'da) Mdr : Hac Numan Efendi Birinci Muallime ve Mdr Muavinesi: Ltfiye Hanm kinci Muallime: Hanife Hanm Muallime: Feride Hanm Muallime: Hatice Hanm Muallime: Makbule Hanm125 Leyli (yatl) Kz Sanayi Mektebi (Caalolunda)
1ZZ 123 124 125

Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene, 1298, s.269-270., Ay. es. s.276. Ay. es. s.277 Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene, 1322, s.443.

Mdr : Sleyman Efendi Mdire: Adviye Hanm Birinci Muallime: Muhlise Hanm kinci Muallime: Yakuta Hanm Muallime: smet Hanm126 Nehar (gndzl) Kz Sanayi Mektebi (Aksaray'da trammay merkezinde) Mdr : Sleyman Efendi Mdire : Madmazel Henli Birinci Muallime: Habibe Hanm kinci Muallime: Bedriye Hanm Muallime: Zehra Hanm Muallime: Saide Hanm127 skdar Kz Sanayi Mektebi (Doanclar meydannda) Mdire : Hafza Fatma Hanm Birinci Muallime: Ahdiye Hanm kinci Muallime: adiye Hanm Muallime: Hatice Hanm128

Kz Rtiye Mektebi (Mirky'de) Mdire ve Birinci Muallime: Fetanet Hanm kinci Muallime: Aye Nazire Hanm Muallime: Azize Hanm129 Beikta Kz Rtiyesi (Valide Sultan emesinde) Birinci Muallime: Feride Hanm kinci Muallime: Naciye Hanm kinci Muallime: Mukbile Hanm130 Fndkl Kz Rtiyesi (Akar eme'de) Birinci Muallime: Nefise Hanm
126 127 128 129 130

Ay. es. s.443 Ay. es.s.444 Ay. yer Ay. es. s.447 Ay.yer

kinci Muallime: Sabire Hanm kinci Muallime: Feride Hanm nc Muallime: azimend Hanm131 skdar Kz Rtiyesi (Atlama Ta'nda) Birinci Muallime: evket Hanm kinci Muallime: Hafza Lutfiye Hanm kinci Muallime: Seher Hanm nc Muallime: Necmiye Hanm132 Sultan Ahmed Kz Rtiye Mektebi Birinci Muallime: Emine Hanm kinci Muallime: Adile Hanm kinci Muallime: Zekiye Hanm nc Muallime: Samiye Hanm Muallime: Zekiye Hanm Eyyb Kz Rtiye Mektebi Birinci Muallime: Nebihe Hanm kinci Muallime: Safvet Hanm nc Muallime: Hacer Hanm. Molla Grani Kz Rtiye Mektebi Birinci Muallime: Fethiye Hanm kinci Muallime: Fatma Hanm kinci Muallime: Aye Hanm nc Muallime: Emine Hayriye Hanm. Fahit Kz Rtiye Mektebi Birinci Muallime: Mnire Hanm kinci Muallime: Nimet Hanm kinci Muallime: Hikmet Hanm.

Kk Mustafa Paa Kz Rtiye Mektebi Birinci Muallime: Fatma Refika Hanm kinci Muallime: Bedriye Hanm Muallime: Fatma Ulviye Hanm Muallime: Fethiye Hanm. Kk Mustafa Paa Kz Rtiye Mektebi
Ay. yer. Ay. yer.

(UCb-yr'da) Birinci Muallime: Huriye Hanm kinci Muallime: evket Hanm. Hamidiyye Kz Mektebi (Mukriky'nde) Birinci Muallime: Hafiza Hanm kinci Muallime: Seher Hanm. Kadky Hamidiyye Kz Rtiye Mektebi Birinci Muallime: Binnaz Hanm kinci Muallime: Naime Hanm kinci Muallime: Leyla Hanm133

133

Ayrntlar iin bk. Ay. es. s.448-449.

II. ABDLHAMD'N HLAFET HAKKINDA YAZILMI ARAPA BR RSALE VE BUNUNLA LGL KIRK HADS
134

Sultan II. Abdlhamid'in i ve d siyeseti, bulunan yerli ve yabanc ariv vesikalaryla yepyeni boyutlar kazanmaktadr. Abdulhamid devri, malesef ou kez hissi almalara konu olmu; o devrin gerek vehesini ortaya koymaktan ziyade, ya oka yerilmi veya oka vlmtr. zellikle bu tarih dilimi zerinde yazlm olan Bat kaynaklar, sbjektif olmaktan da teye gitmilerdir. Ve bu kitaplar daha ziyade mpara-torluk'ta kargaa karan Yahudi-Ermeni evreleri, veya bunlarn sempatizanlar tarafndan yazlmtr. Bunun da tek sebebi, Abdlhamid'in Filistin'i almak isteyen Yahudilerle, Dou Anadolu'da mstakil bir devlet kurmak isteyen Ermenilere kar kmasyd. Ve yllardr, Osmanl tebas olarak yaayan bu iki gayr- muslini unsurun, byle birden istiklal mcadelesine balamalar 19. yzyl Bat emperyalizminin bir kkrtmasndan baka bir ey deildir. Bir taraftan mparatorluk'tan yeni topraklar koparlmaa alrken, dier taraftan de smrge haline getirilmi olan slam topraklar elde tutulmak isteniyordu. Fakat iin tuhaf taraf, memleket iinde de adeta Bat smrgeciliini destekler mahiyette almalarn yaplm olmasdr. Bunlar, Bat'nn Osmanl Devleti'ni ktleme yntemlerini uygulamlar ve onlarn Osmanllar iin kullandklar hareketleri tekrarlamaktan ekinmemilerdir. Bu
134 Babakanlk Devlet Arivi, Yldz tasnifi, Ksm no. 18, Evrak no. 553/217. Zarf. no. 93, Karton no. 35.

cmleden olarak; Ermenile-rin Sultan Abdulhamid iin uydurduklar Kzl Sultan (le Sultan Rouge)135 tabiri hemen alnm ve Trk tarihlerine geirilmitir. Elbette ki Abdlhamid'in hatalar olmutur. Fakat Ermeni isynlarn bastrd diye, ona Kzl Sultan demeye hakkmz olmamak gerek. Kald ki, Ermenilerin kestii mslmanlarn says, ldrlen Ermeni ekiyalarnn saysndan ok daha fazladr. Bat, bununla yetinmeyerek; gayr- mslimleri isyna tevik ettii gibi, Anadolu dndaki mslmanlar arasnda da bir rklk (racisme) cereyan balatarak, bunlar da stanbul'dan koparmaya almtr. Bat emperyalizminin bu faaliyeti srf ekonomik stnlk salamak olmayp, bu meselenin kkeninde, Orta Dou'da Hristiyanl yerletirmek yatyordu ki bu XI. yzylda balatlan Hal savalarnn bir devam idi.136 Bu smrgeciler, esas gayelerini gizlemek iin,bilimsel aratrmalar yapmak bahanesiyle, yzlerce casusu Orta Dou'ya gndermiler137, ve bu arada da binlerce tarih belgeleri, yaztlar ve heykelleri kararak138, Bat mzelerine koymulardr. Fakat maalesef, bu szde bilim adamlarnn esas gayesi bilindii halde, bunlara kar Osmanl Devleti tarafndan yeteri derecede nlem alnmamtr 139. Bu misyoner kaif veya bilim adamlar, gayelerine ulamak iin, mslman dillerini renmiler140 ve
135 136 137 138 139 Zarf 140 Bak. Gilles Roy, Le Sultan Rouge, Paris, 1936. C. Brockelmann, Histoire des Peuples et des Etats slamiques, Paris, 1949, s. 190. Bak. Es'ad Cabir b. Osman Rab, Yemen, stanbul niversitesi Ktphanesi, T.Y.nr. 4250, s. 11; Albert Deflers, Voyage au Yemen; Journal d'une excursion botanique, Paris, 1889, s. 10. Paul-Emile Botta, Relation d'un voyage dans le Yemen. Paris, s. 27. Babakanlk Arivi, Yldz tasnifi, Ksm no: 1. Evrak no: 88/26, no: 88, Karton no: 12. P.E.Botta (Ayn eser, s. 59), bir Arap eyhine yazd bir mektupla ilgili unlar yazyor: "II avait 't fort etonn de voir une lettre crite en arabe par un Europn"(Bir Avrupal tarafndan yazlm Arapa mektubu grnce ok armt).

mslman aileler arasna szabilmek iin kendilerini doktor olarak tantmlardr. Fransz yazar Botta151 bu konu ile ilgili u itirafta bulunuyor: "Kendimi doktor olarak tanttm. Zira nemli olan, bir bahane idi... stelik, asl ve uydurma ama iin bu yrelere ilk gelenin ben olmadm rendim"152.Misyoner Bat bilim adamlarnn yntemlerinden birisi de, Osmanl devletini smrgeci, kendilerini de bu smrden kurtarc (liberateur) olarak tantmalaryd153. Osmanl mparatorluu, Avrupallar tarafndan bu ekilde tehdid edilirken; Sultan Abdulhamid de bu hcumlara kar bir "contre attaque"da bulunmak iin, d siyasetinin nemli bir ksmn tekil eden Panisla-mizme bavurmutur. O, bu siyasetiyle, Anadolu dndaki tm mslmanlar kendisine balayarak, Bat karsna kmak istiyordu. Bu mslmanlar kendisine balayabilmek iin de Hilafet unvanndan yararlanmak istiyordu ki, onun panislamizm siyaseti
151 Ayn eser, s. 62.

152

Bu ekilde mslmanlar kandran Claudie Fayein adndaki fransz bir kadn da, bunu aka itiraf etmektedir. (Une Franaise au Yemen, dans, Comptes Rendus Mensuels de l'Acadmie des Science Colaniales, Paris, 1955, c. 15, s. 485).

153

Bak. M. Emin Paa, Yemen kt'asnn ma'muriyyetine ve daimma asayide bulunmasna dair tedabir, stanbul niversitesi Ktphanesi, T.Y. nr. 4615, 2b, 4a,7a, P.E.Botta, ayn eser, s 38. Muhammed Hilal, Httay- Yemaniyye hakknda ma'lumat st. niversitesi Ktphanesi, T.Y.nr. 6622, 3b-4a, Gaston Rouet, La Question du Yemen dans, Questions Diplomatiques et Colaniales. Paris, 16 Avril 1910 c. 29, no:316,s. 490, Y.M.Goblet , La Rvolte au Yemen, les tendences sparatistes des arabes et leur Pretention de fonder un Emirat Indpendant, dans, Le Tour du Monde, Paris, 1911, c. 117.s.61, Barbier de Meynard, Notice sur l'Arabie Meridionalle d'aprs un document turc, Publication de l'Ecole des Langues Orientales Vivantes, Paris, 1883, no: 9. s. 93.

budur.

Abdlhamid, bilhassa gayr- mslimlerin idaresi altnda bulunan mslmanlarla iliki kurmu ve onlar manen de olsa stanbul'a balamay baarmtr.144 O, bu dnceyle, Trkistan'a Hindistan'a145, Afrika'ya146, Japonya'ya147 ve hatta in'e148 kadar adamlarn gndermitir. yle ki Osmanl Halifesi Abdulhamid'e ballklarn ilan eden ve onu kendileri iin Halife ve tek nder olarak kabul eden in mslmanlar, Pekin'de onun adna bir slam niversitesi dahi amlardr149. Abdlhamid'in panislamist faaliyetlerini yrten adamlarnn ou Ebu'l Hda, eyh Rahmetullah, Muhammed Zafir gibi tarikat ayhleri150 ve din alimleriydi. te, Babakanlk Devlet Arivinde151 bulduumuz bu risale, muhtemelen Sultan Abdlhamid tarafndan bu gayeyle yazdrlmtr. Geri risalenin

144

Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism, Londan, 1950, s. 101. 145 Victor Berard, Le Sultan, l'slam et les Puissances, Paris, 1907,s. 36. 146 Bak. hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki smrgeciliine ka Sultan II. Abdlhamid'in Panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika, Tarih Enstits Dergisi, Say 7-8, stanbul, 1977,s. 157 vd. 147 hsan Sreyya Srma, II. Abdlhamid'in Uzak Dou'ya gnderdii ajana dair, 6-9 ubat 1978'de stanbul yaplan 1. Milli Trkoloji Konferansna tebli olarak sunulmutur. 148 hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid ve in mslmanlar, slam Tetkikleri Enstits Dergisi VII/3-4, stanbul, 1979,s. 199 vd.

149
150

151

Bak. hsan Sreyya Srma, Pekin Hamidiyye niversitesi, Erzurum Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi, Prof. M. Tayyib Oki Armaan, Ankara, 1978,s. 159 vd. hsan Sreyya Srma, Ondokuzuncu Yzyl Osmanl Siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika, Tarih Dergisi, Say 31, stanbul, 1977, s. 183, Archives du Ministre des Affires Etrangres Franaise, Turquie. 1902, no: 174, s. 6. Yldz Tasnifi, Ksm no:18, Evrak No: 548, Zarf no: 13, Karton no: 32.

yazar, kendi insiyatifi ile bunu yazmaya karar verdiini belir-tiyor; fakat birinci ihtimal bize daha kuvvetli grnyor. Hatta bu risalenin bir bakas

tarafndan yazldktan sonra, Yemen eski mftilerinden Ahmed el-Hafzi'nin imzasnn atld da dnlebilir. Zira risalenin dili, bir Arabn kullanaca Arapaya pek benzememektedir. Ancak, risalenin mellifi olan Ahmed el-Hafzi hakknda fazla bilgi bulamadmzdan btn bunlar ihtimaldir. Onun hakknda bildiimiz tek ey, onun esir olarak stanbul'a gtrld, kendisinin Yemen'in eski mftisi olduudur. Risalenin yazar Ahmed el-Hafzi, Yemen ve Asir blgesindeki mslmanlar, Sultan Abdlhamid'e isyn etmekten vazgeirmek ve onlar Halife'ye itaat etmeye sevk etmek iin ve cihadn fazileti hakknda yazd bu ve baka risalelerini, baslmak zere Maarif Nazr Cevdet Paa'ya verdiini de risalenin sonunda belirtiyor. Fakat maalesef bu te'lifattan hi birini bulamadk. Bu bakmdan, el-Hafzi hakknda fazla bir ey syleyemiyecek, sadece tercmesini yaparak, metinde zikredilen hadis-i erif, ve ayet-i kerimeleri gstermek gayesiyle dip notlar ilave ettiimiz bu risalesini sunmakla yetineceiz: Risle yle balyor "Allah'tan muvaffakiyyet ve en doru yola hidayetini dileyerek, O'na hamd ve krederim. Salat ve selam, O'nun nehiylerinden kaan ve emirlerine uyan Hz. Muhammed(s.a.s.)'e, onun line ve ashabna, yardmclarna ve ehl-i beytine olsun. slam Sultan'na avam ve havasn itaat etmeleri iin gerekli surette irad yaplmadn ve ulemann bu ii yapmaktan ekindiklerini grmem zerine, yirmisi slam Sultan'na itaat, ve yirmisi, cihadn fazileterine dair olan; sika ravilerden rivayet edilmi, senetleri
Risalenin banda yazarna ait mhr yer alyor.

kuvvetli krk sahih hadisi toplamaya baladm.

Mellifi, el-Hakir Ahmed el-Hafzi b. Abdi'l-Halik, Yemen diyarnn sabk mftisi ve Snnet-i Nebeviyyenin klesi. Allah ondan kabl etsin. Bu krk hadis; hakknda, "kendi nefsinden konumaz, onun konumas ancak bildirilen bir vahiyledir; ona kuvvet sahibi ve gl olan Cebrail retmitir152 denilenin dudaklar arasndan kt. Bunun iin Hz. Muhammed (s.a.s.)'in mmetinden idreci (r'i) ve idre edilenlerin (ra'iyye), bu hadislerden kendisinde neler bulunduuna bakp, kurtarcy ve helak ediciyi grmeleri vacibtir. phesiz, iyi ve kable ayan bir yola girmek zorunludur. Ve herkes bundan mes'uldr. Onlar dnyadan ahirete intikal olunacaklardr. Evliyau'llah'tan bazs dediler ki: "ayet benim icabet edilecek bir da'vetim olsa, ben onu nce Efendim iin yapardm". Bu byle olunca, nasl oluyor da biz slam'n ve mslmanlarn Sultan, salam ve gerek Din'in koruyucusu, alt yz Emir'l- m'mininden sonra bu makama layk, Hadim'l Haremeyni'-erefeyn ve'l-makameyni'l -mnifeyn, Kayserleri paralayan ve Kisralar kran, byk mamet'in sahibi, k saan Sultan, bykten bye geen yksek Hilafet'in varisi, Aziz olan Allah'n ve muzaffer askerleri sayesinde Dou ve Bat'nn Hakan es-Sultan ibn es-Sultan el-Gazi Abdulhamid ibn es-Sultan el-Gazi Abdlmecid Han ibn es-Sultan el-Gazi Mahmud Han ki, onun saltanat, cennet bahelerinde gezmekte olan byk seleflerinin zaman ve ervahna varsn, amin amin. Bir amin'le yetinmiyor binlerce amin demek istiyorum. O (Sultan Abdulhamid) hala savalarda dmana hcum etmekte, slam' ve mslmanlar korumak iin askerlerini en gl silahlarla donatmaktadr. O, kafirlerin toplumlarn datmak ve atelerini sndrnceye kadar urat. Onlarn btn topluluklarn grkemli binalarn, atik ve savatan kamayan ordular sayesinde yerle bir etti. Or-dular dmann srtlar zerinde yrrler. Byk sava
152 Kur'an- Kerim, en-Necm, 3-7.

eitimlerinde, onlar, parlayan ate gibidirler. Ben Balkan savalarna katlarak, oralarda ne derece cesaret gsterdiklerini grdm. Tpk Plevne'de Vezir Osman'n153, ateli silahlarn altnda gsterdii mukavemet

gibi. O derece ki, onun ehitleri, Sffin, Bedir, ve Necran ehitleri gibi oldular. Plevne'de olduu gibi, Vezir Muhtar'la154 Kars, Ardahan, Erzurum'da bulundum ki, bizzat oralarda slam askeri olan Osmanl ordularnn, mevzilerde ve saf balarnda ne ekilde cesu-rane arptklarn grdm de, o gnlerdeki harekat srasnda u beyitleri syledim: Savata kamay bilmez, Hcumda, "benim gibi kim olur? derler Da zirvelerine trmanarak, Kfr ykncaya dek vuruurlar. Dadaki karlara ramen savar, Dalar gibi gzel kokarlar. Yere akan kanlar sel olup giderken, Sava gece gndz devam eder, Sanki yldrm ve imek gibi, Atein alevleri aydnlatc olur. Sanki dalara bulutlar yayor, Ve bu, zerinde yaplan savatan ileri geliyor. Oradaki kestane ve am aalar beyaz, Orada mslman hr ve aln aktr. Biri ehid olurken, bir dieri esir oluyor. Ve sonunda dman krlyor? Atlar dolu dizgin kouyor, Mzraklar da uuyor. Onlar byk kiiler olup, gerektiinde, sava meydannda sava kesilirler. 1293 senesinin evval aynda, slam Sultan"nn155, 70.000'e yakn askeri, iinde 500.000'e yakn kafir bulunan mstahkem kaleler ve
153 Gazi Osman Paa. 154 Ahmed Muhtar Paa. 155 Sultan II. Abdulhamid

salam surlara hcum ettiler. Ve orada kfr askerleri, Allah'tan kaabileceklerini sanarak, kalelerine sndlar. Fakat Allahu Ta'ala'nn buyurduu gibi, "Onlar da, kalelerinin kendilerini Allah'tan koruyacan sanmlard. Ama Allah'n azab onlara beklemedikleri yerden geldi, kablerine korku sald"176. Ve Kur'an, yardm uman mazlum iin yle der: "Zafer Allah'tandr, ve zafer yakndr"157.

Mslmanlarn bu hcumu zerine kafirler, Aziz ve Cebbar olan Allah'n," onlar toplayaca kyamet gn, sanki gndz, birbirleriyle sadece tanacaklar bir saat kadar kalm gibidirler."158 dedii gibi oldular. Ve mslmanlar, kafirlerin midlerini krp, yurtlarn ve mallarn ganimet olarak aldlar. "nkar edenlere ise, ykm ve yokluk olsun! Allah onlarn ilerini boa karr159. Ve o kafirler, tahkim edilmi kalelerinde, stste ylm tahtalar gibi oldular. evval, zilhicce gibi oldu. Ve kafirler en irkin uultularla bartlar. Mslmanlardan bir mcahid de, sava meydanndan yle seslendi." Bu gnler, haram olan zilhicce gnleri gibidirler. Kurbanlarnz oald. Ve onlar Srat zerinde bineklerinizdir. Allah'a hamd olsun ki, bozularak katlar." Hudutlarda, yevmiyeleri 600.000 Osmanl cneyhi' olan 600.000 muharibi vard. Bundan dolay,
156 Kur'an, Har, 2. Bu ayet-i kerime, Medine'deki Yahudilerden Benu Nadir kabilesinin Hz. Peygamber'e suikast dzenlemeleri zerine nazil olmutur. Yahudiler, daha nce Hz. Peygamberle yaptklar antlamay bu ekilde bozunca Hz.Peygamber de askerlerini yanna alarak bu ihanetlerinin cezasn vermek istedi. 160 Kur'an, brahim, 15. Hz. Peygamber'in geldiini gren Yahudiler kalelerine sndlar. 161 Hadis-i kaleleri onlar kurtarmaya kafi gelmedi.Mslim, Cihad Fakat erif, Bak. Buhari, Cihad 22, 112, 156; (Bak. bn Hiam, 2, mare 146; Ebu Davud, Cihad 89;IV, 190.) FedailI'Cihad 23; es-Siret-n Nebeviyye, Msr, 1955, Tirmizi, Elimizdeki risalenin Ahmedda Ruslarn Msned. IV, 354-396. ihanetine benzetiyor. yazar b. Hanbel, ihanetini Yahudilerin 162 Kur'an, es-Saf, 4. 157 Kur'an, es-Saf, 13. 158 Kur'an, Yunus, 45. 163 Kur'an, Enbiya, 105. 159 Kur'an, Muhammed suresi, 8. * Osmanl Liras

Yce Din'i himaye eden; kuvvetli, zayf herkesi tecavzden koruyan Din'in deimemesi iin elinden geleni yapan Sultanmz tebrike ayandr. Gerekten bu Osmanl silsilesi ve Hazret-i aliyye-i sultaniyye, yeryznn her tarafnda vakariyle temayz etmitir. Ltuf denizinden, kendisine Mele'l-ala'da Hilafet kudreti balanan bu Sultan' bize ihsan eden Allah'a hamd olsun. Cihadlarnn yapld yerlerde, yorulmadan inayeti yazlan bu Sultan'a itaat etmekte bizi muaffak klan Allah'a krler olsun. Elinde tuttuu lkelerin snr boylarnn yzn slam'la gldrd. Abdulhamid, sarslmaz azme ve saysz askeriyle kafirlerin lkelerine hakim olmu, bu lkelerin boaz ve geitlerini mcahitlerin emrine sunmutur. "Peygamberler yardm istediler ve her inat zorba hsrana urad"160. Bu

mcahitler onlarn yzbinlerce olan gcn sarsarak, dmanlarnn burunlarn krdlar; savalarn ordusunu datarak, kollarn kestiler. Ve onlara, "Cen-net'in kllarn glgesinde "161. olduunu rettiler. Onlar hakknda umumi ve hususi olarak cihad delilleri ve naslar geldi. "Dorusu Allah, kendi urunda, kenetlenmi bir duvar gibi, sra halinde savaanlar sever"162. Bu mcahitler, ticaretlerinde kazanl, savalarnda da t vericidirler. "And olsun ki, Tevrat'tan sonra Zebur'da da yeryzne ancak iyi kullarnn miras olduunu yazmtk"163. O mcahidler, slam Hi-lafeti'nin peyklerinden bir nokta, iman Hilafet aacnn birer meyvesidirler. yle ki, ilmin tamam, alimlerin bildii gibi bir noktadr, onlardan "elif birliktir ki, bunu allameler anlamlardr; "ba" yle bir andr ki, alimler onu iaretlemilerdir; "cim" kavuanlarn dnd cennettir ve "dal" sadklarn takdis ettikleri u-lu bir aatr. Eski tarihlerde, Asir Livas'nn byk bir devlet tarafndan alnaca ve Allah'n onlara bu kuvvetli devleti takdir ettii bilinmiyordu; taki, onlar smrgeci devletlerden koruyan bir hami ve kt fiillerden sakndran bir idreci ki hl onlara irad yolunun ve birlik olmann faydalarn haber veren Devlet, yani bizim Osmanl Devletimiz onlarn btn sevdiklerinden daha sevgili, arzu edilenlerin en ok arzu edileni oldu. Yemen San'a's ve dier lkeler, eski devir krallar ve oraya hakim olan sultanlarla medeniletiler. Bin Himyer kral oraya sahip oldular. Taki, Nivan el-Himyeri'nin dedii gibi, "hi bir korku ve rkme grmeden bin kral burada yaad." Hatta dendi ki: Herhangi bir melik, isterse btn yer yzne sahip olursa olsun San'a'ya sahip deilse ona "Halife" demek doru olmaz. Ve Yemen San'a'smdan nce bir ta dierinin zerine konmamtr. Oraya otuz bin peygamber girmi ve Cibril(a.s.) da oraya ayak basmtr. Ondan sonra da, bizim slam Devletimiz, Sinan
164 Bak. slam Ansiklopedisi, Sinan Paa mad.

165

Bak. Kutbddin Mekki, el-berkl'-Yemani fi fethi'l-Osman, erRiyd, 1967, s.98; Hayrullah Efendi, Devlet-i Aliyye-i -Osmaniyye Tarihi, stanbul, 1292, XIII, 11-12; Ahmed Raid, Tarih-i Yemen ve San'a stanbul, 1291, I, 89; Rdi, Yemen Hatras, Dersaadet, 1325, s. 28. 166 Daha ziyade Lala Mustafa Paa diye bilinir. 167 Bak. slam Ansiklopedisi, Sleyman Paa (Hadm) mad.

Paa164, Hasan Paa, zdemir Paa.165 Mustafa Lala Paa166 ve Sleyman Paa167 vas-tasiyle el-Mutahhar b. erefddin zamannda oraya sahip oldu. Bundan dolay, Emir'l-m'minin ve Halifet Seyyidi'l-Mrselin'i tebrik eder. Yemen vilayetinden ve Asir blgesinden, kim bu risalemi grrse, itaat edilmesi gerekenlere itaat etmekle acele etsin! uras muhakkaktr ki, ben vatanmdan (Yemen'den) esir olarak ktm ve oraya bym olarak dndm. Emir'l-m'minin olan mslmanlarn Sultanyla yzyze geldim; ve onun bereketinden Kur'an'n nassna ve ademolunun Efendisi'nin hadis-i erifine uygun olarak ehl-i iman ve ehl-i slam iin nasihatlar te'lif ettim,ve basm iini de, alim ve ariflerin, yenilerin ve eskilerin efendisi, saltanat ve imaretin tac, mirlik ve vezirliin vnc, Devletlu Ahmed Cevdet Paa'ya -Allah onu diledii btn hayrlara kavutursun- havale ettim. Tevfik Allah'tandr. Tarih: 25 cemazi'el-ahir 1307" Risalenin yazar, aadaki ksa giriten sonra bu konuda toplad krk hadisi sralyor. Krk hadisin girii: Allah'tan muvaffakiyet ve en doru yola hidayetini dileyerek, O'na hamd ve krederim. Salat ve selam O'nun nehiylerinden kaan ve emirlerine uyan Hz. Muhammet! (s.a.s.)'e, onun line ve ashabna, yardmclarna ve ehl-i beytine olsun. slam Sultan'na avam ve havasn itaat etmeleri iin gerekli surette irad yaplmadn ve ulemann bu ii yapmaktan ekindiklerini grmem zerine, yirmisi slam Sultan'na itaat ve yirmisi cihadn faziletlerine dair olan; ska ravilerden rivayet edilmi, senetleri kuvvetli krk sahih hadisi toplamaya baladm. Mellifi, el-Hakir Ahmed el-Hfzi b. Abdi'l- Halik, Yemen diyarnn sabk mftisi ve Snnet-i Nebeviyyenin klesi. Allah ondan kabl etsin. Hadislerin Trke mealleri: 1. Hadis: Ebu Hureyre(r.a.)'n rivayetine gre Hz. Peygamber(s.a.s.) yle buyurdu:" Her kim bana itaat ederse o Allah'a itaat etmitir. Her kim bana isyn ederse, Allah'a isyn etmitir. Her kim emre itaat ederse, o bana itaat etmitir. Her kim emre isyn

ederse, bana isyn etmitir"168. 2. Hadis:... Yahya ibn Husayn, ninesi Ummu'lHusayn (r.a.)'dan: Yahya dedi ki: Ben veda haccnda Resulullah (s.a.s.) ile beraber hacc ettim. Resulullah bir ok szler syledi. Sonra ben ondan iittim ki, yle buyuruyordu: " Eer sizin zerinize,sizleri Allah'n Kitab'na gre sevk ve idre edecek olan kesik yahut siyah bir kle bile vali tayin edilirse, sizler onu dinleyiniz ve itaat ediniz"169.

3.

Hadis: Enes ibn Malik(r.a.)'dan rivayete gre Resulullah (s.a.s.) yle buyurmutur: "Ey ashabm! Valilerinizin, komutanlarnzn emirlerini dinleyiniz ve onlara itaat ediniz; zerinize tayin olunan vali, ba siyah zm gibi sal Habei bir kle bile olsa"170. 4. bn mer(r.a.)'in rivayetine gre, Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur: "Mslman olan kiiye, holanmad hususlarda amirlerini dinlemek ve itaat etmek vacibdir. Ma'siyet ile emredilmesi mstesnadr. Ma'siyet ile emrolunursa onlar dinlemek ve itaat etmek yoktur"171.

5.

Hadis: Ubadetu'bnu Samit(r.a.) yle demitir: Biz Resulullah'a zorlukda, kolaylkla, ne'ede, kederde ve bakalarnn bizim zerimize tercih edilmesi hallerinde dinlemek, itaat etmek, emaret sahibi olan kimselerle emirlik hususunda ekimemek, her nerede bulunarsak bulunalm, muhakkak hakk sylemek, Allah yolunda hibir kimsenin levm ve ktlemesinden korkmamak zere biat edip sz verdik"172 6. Hadis: bn mer (r.a.) rivayet ederek dedi ki:
168 Buhari, Cihad 109; Mslim, mare 32, 33; Nesai, Bi'at 27; bn Mace, Cihad 39. 169Mslim, mare,37; Tirmizi, Cihad 28; bn Mace, Cihad 39. 170 Buhari, Ezan 56, Ahkam 4; bn Mace, Cihad, 39. 171 Buhari, Cihad 108; Mslim, mare 34, 34; Ebu Davud, Cihad 87; bn Mace Cihad 40. 172 Buhari, Ahkam 43, Fiten 2; Mslim, mare 41. 82

Resulullah (s.a.s.)'e onu dinlemek ve itaat etmek zere biat ettiimizde, o bize, "elinizden geldii kadar"diyordu173

7.

Hadis: Ebu Hureyre(r.a.) rivayet ederek dedi ki: Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Her kim slam Devlet bakanndan, holanmayaca kt bir ey grrse sabretsin. nki her kim slam toplumundan bir kar ayrlr da lrse muhakkak onun lm bir cahiliyet lmdr"174

8.

Hadis: Ebu Hureyre(r.a.) rivayet ederek dedi ki: Resulullah (s.a.s.)'in, "Kim itaati brakp, bylece cemaat'tan ayrldktan sonra lrse cahiliyye lm ile lmtr"dediini duydum175 9. Hadis: Avf ibn Malik(r.a.)'n rivayetine gre, Resulullah yle buyurdu: "mamlarnzn (yani Devlet bakanlarnzn) hayrllar, sizin kendileri,onlarm da sizleri sevmekte bulunduklarnz ve onlarn sizlere dua etmekte, sizlerin de kendilerine dua etmekte olduklarnzdr. Devlet bakanlarnzn erlileri ise sizin kendilerine buz etmekte, onlarn da sizlere buz etmekte bulunduklar, ve sizin onlara, onlarn da size svp lanet etmekte bulunduklarnzdr". Ya Resulullah! Onlara kar klla muharebeye kalkmayalm m? denildi, Resulullah: "Sizin iinizde namaz kldrdklar mddete hayr. Valilerinizden holanmadnz bir ey grdnz zaman, onun yaptn sevmeyiniz. Fakat itaattan da el ekmeyiniz" buyurdu176. 10. Hadis: Hz. Ebu Bekir(r.a.) yle dedi. Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu:" Sultan, Allah'n, yeryzn173 Buhari, Ahkam 43, Emare 90; Nesai, Bi'at 24; bn Mace, Cihad, 41; Muvatta, Bi'at 1; Ahmed b. Hanbel, Msned. 2. 174 Buhari, Ahkam 4, Fiten 2; Mslim, mare 55, 56; Darimi, Siyer 75; Msned, I. 275.

175

Nesai, Tahrim 28. 176 Mslim, mare 65, 66; Tirmizi, Tefsir 4, 49,

de fakirleri koruyan glgesidir ki, onunla mazluma yardm edilir. Kim Allah iin dnyada alan Sultan'a ikramda bulunursa, Allah da Kyamet gnnde ona ikramda bulunur"177

11.

Hadis: Hz. Aie (r.a.)'nn rivayetine gre, Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: " Sultan, velisi olmayann velisidir. ayet adil olursa ona ecir vardr; raiyyenin de kendisine mteekkir olmas lazmdr. Fakat zulm ederse ona gnah olup, raiyyenin de sabretmesi lazmdr"178

12.

Hadis: Resulullah (s.a.s.)'e yle soruldu:"Ya Resulullah, yle amirlerimiz var ki, kendi haklarn bizden isterler ve bizim hakkmz da reddederler. Bu konuda ne emredersiniz? Resulullah (s.a.s.) yle dedi: "Onlar dinleyiniz ve itaat ediniz. Onlar, yapmakla mkellef olduklar eyden, siz de yapmakla mkellef olduunuz eyden mes'ulsnz"179. 13. Hadis: Abdullah ibn mer(r.a.) Resulullah (s.a.s.)'den yle duyduunu syledi: "Her kim slam devlet otoritesine itaattan bir el kadar ayrlrsa, Kyamet gnnde Allah'a fiili hususunda lehine hi bir hcceti olmayarak kavuacaktr. Her kim de boynunda, slm Devletine bir ballk biati olmayarak lrse, cahiliyet lm ile lr"180.

14.

Hadis: Haris el-E'ari (r.a.)'dan, dedi ki; Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: Size be eyi emrediyorum: cemaat olmak (birlik olmak), emir dinlemek, itaat etmek ve Allah yolunda cihad etmek. Ve her kim ki bir kar kadar cemaattan ayrlrsa bilsin ki o, boynundan slam ban karp atmtr; meer ki, kendini dzeltsin"181.
177 el-Acluni, Kef'l-Hafa, Beyrut, 1351, Hadis no: 1487. 178 Ebu Davud, Nikah 11; Tirmizi, Nikah 15; bn Mace, Nikah 15; Darimi, Nikah 11; Msned, I, 25. 179 Buhari, Zekat 4, Ezan 54, Ahkam 4; Mslim, mare 36, 49, 50; Tirmizi, Fiten 30; bn Mace, Cihad 39. 180 Mslim, mare 58; Msned, III, 446, 181 Ebu Davud, Snne 27; Tirmizi, Edeb 78; Msned, III, 332. 84

15.

Hadis: Ziyad el-'Adevi'den; o yle dedi: bn Amir minberde, -zerinde ince bir elbise olduu haldehutbe okurken, ben Ebu Bekrete ile beraber minberin altnda oturuyordum. Ebu Bilal dedi ki:" Emirimize baksanza fasklarn elbisesini giymi". Ebu Bekrete de yle dedi: Ben Resulullah (s.a.s.)'in yle buyurduunu duydum:" Kim Allah'n sultann dnyada kk drrse, Allah da onu kk drr182.

16.

Hadis: Hz. Aie (r.a.)'nin rivayetine gre, Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu:" Allah bir emir'e hayr vermek isterse, ona sadk bir vezir verir; unuttuunda hatrlatr, hatrlarsa ona yardm eder. Fakat Allah o emire hayr istemezse, ona kt bir vezir verir; unutursa hatrlatmaz, hatrlarsa, ona yardm etmez"183.

17.

Hadis: Ebu Said el-Hudri (r.a.)'n rivayetine gre Resulullah(s.a.s.) yle buyurdu: ayet bir emir, reayasn pheye drecek olursa, onlar ifsad etmi olur184.

18.

Hadis: Ebu Umame(r.a.)'nn rivayetine gre Resulullah(s.a.s.) yle buyurdu: "Allah hi bir peygamber veya halife gndermemitir ki onun iki maiyeti olmasn; birisi ona iyilii emreder, ve nasibini alr, dieri de ona ktl emreder ve nasibini alr. Masum olan da, Allah'n esirgediidir"185.
182 183 184 185 Tirmizi, Fiten 47. Ebu Davud, mare 4. Ebu Davud, Edeb 37. Buhari, Ahkam 452, 55, Kader 8; Nesai, Bi'at 32; Msned, III, 39. 186 Buhari,lim 6, Ezan 95,122, 'tiam 21, Cihad 12; Mslim, man 10, mare 15, Lli'an 4; Ebu Davud, Snne 29.

19.

Hadis: Ebu Zerr (r.a.)'n rivayetine gre Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu:"Sizler ve benden sonra gelecek olan imamlar bu fey'e nasl da sahip olmak isterler? "Bunun zerine ben dedim ki: "Seni hak zere gnderene yemin ederim ki, klcm boynuma vurur sana yetiirim". Resulullah (s.a.s.) buyurdu: "Sana daha gzel bir yol gstereyim mi, bana yetiinceye kadar sabret"186.

20.

Hadis: Ebu Derda (r.a.)'n rivayetine gre, Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: " Allahu Ta'l buyurdu ki: Ben, Benden baka ilah olmayan Allah'm. Meliklerin Sahibi'yim. Meliklerin kalbleri Benim elimdedir. ayet Benim kullarm Bana itaat ederlerse, onlarn meliklerinin kalblerini merhamet ve efkate eviririm; ayet Bana isyn ederlerse, meliklerinin kalblerini sertletirir gaddar yaparm. Bunun sonu da azabdr. O halde, idrecilerinize beddua etmekle vakit geirmeyip, Bana zikr ve yakarla dua edin ki, idrecelerinizin zerinizdeki basksn izale edeyim"187.

21. Hadis: bn Azib (r.a.)'dan, dedi ki: "Yz zrhla kapal bir adam gelip Resulullah (s.a.s.)'e yle dedi:" Ya Resulullah, savaaym m, mslman m olaym?".Resulallah (s.a.s.) yle buyurdu: "nce mslman ol, sonra sava!". O da mslman oldu, savaa katld ve ehid oldu. Bunun zerine Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "ok az i yapt, fakat ok mkafat kazand"188.
187 Hilyet'l -Evliya'da, Ebu Derda, hadisi olarak geer. 188 Buhari, Cihad 13; Msned, IV, 291-293. 189 Buhari, Cihad-112, 152, Mslim, Cihad,19, 20; Ebu Davud, Cihad 89; Darimi, Siyer 6. 190 Tirmizi, Fedaill'l-cihad 13.

22.

Hadis: Ebu Hureyre(r.a.)'n rivayetine gre Resulullah(s.a.s.) yle buyurdu: "Ey insanlar! Dmanla karlamay temenni etmeyiniz. Allah'tan afiyet isteyiniz. Fakat dmanla karlanca da, savaa kar sabrediniz"189. 23. Hadis: Abdullah b. Abr ibni'l As(r.a.)'n rivayetine gre Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Allah yolunda lm, dinden baka her eyin keffareti olur"190.

24.

Hadis: Ebu Hureyre (r.a.)'n rivayetine gre Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Bir kafir ile onun katili ebedi olarak atete birlemezler"191.

25.

Hadis: Ebu Mes'ud el-Ensari(r.a.) dedi ki: Bir adam Resulullah (s.a.s.)'in yanma, yularlanm bir dii deve getirdi, ve yle dedi: "Bu, Allah yolunda sadakadr". Bunu zerine Resulullah (s.a.s.) : "Bu bir deveye mukabil, sana Kyamet gnnde yedi yz yularl deve vardr" buyurdu192.

26.

Hadis: Zeyd b. Halid el-Cehmi(r.a.)'n rivayetine gre Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Kim bir gaziyi tehiz ederse, o cihada gitmi gibi olur; ve kim gazinin geride brakt oluk ocuuna bakarsa o da cihada gitmi gibi olur"193.
191 Mslim, mare 130, 131; Ebu Davud, Cihad 10; Nesai, Cihad

192

Mslim, mare, 132; Nesai, Cihad 46; Darimi, Cihad 12; Msned IV, 121; V, 274. 193 Buhari, Cihad 38; Mslim, Cihad 135; Ebu Davud, Cihad 20; Tirmizi, Fedail'l-cihad 6; Nesai, Cihad 44; Darimi, Cihad 26; Msned, I. 20, 53. 194 Mslim, mare 139; Ebu Davud, Cihad II; Nesai, Cihad 47, 48; Msned, V, 352.

27.

Hadis: Sleyman ibn Breyde(r.a.)'n rivayetine gre Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu:"Mcahidlerin kadnlarna hrmet etmek vazifesi, geride kalanlar zerine, analarna yapacaklar hrmet vazifesi gibidir. Geride kalanlardan herhangi bir kimse mcahidlerden birine ailesi hususunda ilerini grmek ve yardm etmek zere ona halef olur da mcahidin ailesi hususunda mcahide hainlik yaparsa, o hain Kyamet gnnde muhakkak tevkif olunacak da hyanet ettii mcahid onun amelinden istediini alacaktr. yleyse ey beni dinleyenler! o mcahidin, hainin hasenelerini almaktaki rabeti ve o makamda bunlardan ne kadar oaltaca, yani kendine mmkn olursa hasenelerden hibir ey brakmayaca hususunda ne zannediyorsunuz."194. 28.Hadis: Bera (r.a.) dedi ki: Resulullah (s.a.s.)'e, Ensar'dan bir kabile olan Nebit oullarndan bir kimse geldi ve "Ben ehadet ediyorum ki Allah'tan baka hak ilah yoktur ve sen muhakkak onun kulu ve elisisin" dedi. Sonra ileri atlarak, ehid oluncaya kadar Allah yolunda savat. Resulullah (s.a.s.) onun iin yle buyurdu: "u zat az amel yapt fakat ok ecre nail oldu"195.

29.

Hadis: Ubeydullah b. Kays babasndan unu rivayet etti. O dedi ki: Ben de Resulullah (s.a.s.)'in yle buyurduunu duydum: "Cennetin kaplar, kllarn glgesi altndadr"196.

30. 31.

Hadis: Enes b. Malik (r.a.) yle dedi: Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Samimi olarak ehid olmak isteyene, ehid olmasa bile ehidlik verilir"197. Hadis: Enes b. Malik (r.a.) yle dedi. Resulul195 Buhari, Cihad 13; Mslim, mare 144.

196

Buhari, Cihad 22, 112, 152; Mslim, Cihad,2, mare 146; Ebu Davud, Cihad 89; Tirmizi, Fedail'l-Cihad 23; Msned IV, 354. 197 Mslim, mare 156, 157, Nesai, Cihad 36; bn Mace, Cihad. 15; Darimi, Cihad 15; Msned.V, 244. 198 Mslim, mare-157: 167; Nesai, Cihad 36. 199 Mslim, mare-163; Tirmizi, Cihad 39; bn Mace, Cihad 7; Msned, V, 440, Cihad 19.

lah (s.a.s.) yle buyurdu: "Her kim, samimi olarak Allah'dan ehid olmak isterse, dei zerinde lrse bile, Allah o ahs ehitler mertebesine ulatrr"198.

32.

Hadis: Selman (r.a.) yle dedi: Ben Resulullah (s.a.s.)'in minber zerinde yle buyurduunu duydum: "Siz de dmanlara kar gcnzn yettii kadar kuvvet ve cihad iin balanp beslenen atlar hazrlayn ki, bununla Allah'n ve sizin dmannz korku-tasnz" ayetini (Enfal, 60) okudu ve "gznz an, kuvvet ancak (silah) atmaktr, kuvvet ancak (silah) atmaktr, kuvvet ancak (silah) atmaktr" dedi199.

33.

Hadis: Selman(r.a.) yle dedi: Ben, Resulullah (s.a.s.)in yle buyurduunu iittim: "Bir gn ve bir gece (slm iin) nbet beklemek,bir ay oru tutup nafile namaz klmaktan daha hayrldr .Ve bu kii nbette iken lrse ameli ona saylr, rzk zerine gnderilir ve hilekardan emin olur"200.

34.

Hadis: Cabir ibn Semure (r.a.)'n rivayetine gre Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Bu din, daima ayakta duracak, Kyamet kopuncaya kadar mminlerden bir taife onun yolunda savamaktan asla vazgemiyecektir"201.

35.

Hadis: Ukbet'ibnu 'Amr (r.a.) dedi ki: Ben Re-

200 Mslim, mare 167; Ebu Davud, Cihad 14, 23 201 Buhari, Nafakat 3; Mslim, mare 172; Ebu Davud, Snne 16; Msned, II, 413, 467. 202 Mslim, mare 168;Msned, IV, 157. 203 Mslim, mare 158; Ebu Davud, Cihad 17; Nesai, Cihad 2; Darimi, Cihad 25; Msned, II, 169. 204 Mslim, mare 153, 154; Ebu Davud, Cihad 12; Nesai, Cihad 15; bn Mace, Cihad 13; Msned, II, 169.

sulullah (s.a.s.)'in yle buyurduunu duydum: "stikbalde size bir ok memleketler fetholunacak ve Allah sizlere kifayet edecektir (yani dmanlarnza kar sizleri koruyacaktr). Bunlar olunca da, sakn sizden hibiriniz silahlarn kullanmaktan aciz kalmasn"202.

36.

Hadis: Ebu Hureyre(r.a.) yle dedi. Resulullah (s.a.s.) buyurdu ki: "Allah yolunda savamadan ve Allah yolunda savamay arzulayp bunu konumadan len kimse, mnfklarn bir grubundanm gibi lm olur"203.

37.

Hadis: Abdullah b. Amr(r.a.) dedi ki: Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: " Savaa giden bir birlik yahut bir

mfreze ferdleri ganimet alr ve selamette kalrsa ecirlerinin te ikisini muhakkak dnyada alm olurlar. Ganimet alamayan ve isabet alp zarar gren bir ordu birlii, yahut mfrezesi de muhakkak ecrini tam alacaktr"204.

38.

Hadis: bn Abbas (r.a.) dedi ki, Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Fetihten sonra artk (Mekke'den Medine'ye) hicret yoktur. Bundan sonra Mekke'den yalnz cihad ve faziletler tahsili niyeti ile klabilir. Binaenaleyh cihada seferber olmanz istendii zaman derhal seferber olunuz"205.

39.

Hadis: "Ebu Hureyre (r.a.) dedi ki, Resulullah (s.a.s.) yle buyurdu: "Allah yolunda yaralanan bir kimse muhakkak Kyamet gnnde yaras kan saarak, rengi kan renginde, kokusu misk kokusu olduu halde gelecektir"206. 40. Hadis: Ubeydullah bn mer (r.a.)'dan, dedi ki: Resulullah (s.a.s.) savatan dnnce defa tekbir getirir ve yle derdi: "naallah dndk. Allah'mza secde eder, hamd ve kulluk ederek tvbeli bir ekilde dnyoruz. Allah va'dine sadk olarak kulunu muzaffer kld ve hizibleri hezimete uratt"207. Krk hadis bitti.

205Buhari, Cihad 1, 27, 194; Mslim, mare 86; Nesai, Bi'at 15; Darimi, Siyer 69; Msned, I, 226, 316. 206Buhari, Cihad 10; Mslim, mare 103, 105; Nesai, Cenaiz 82; bn Mace, Cihad 15; Darimi, Cihad 15. 207bn Hiam es-Siretu'n-Nebeviyye, Msr, 1955,1, 264-265.

metnin arapas

Arapa Risalenin lk Sahifesi

Krk Hadisin ba ksm

PEKN HAMDYYE NVERSTES

Osmanl devleti tarihi, maalesef henz, gerektii gibi incelenmemitir. Be yz sene kadar uzun bir tarihe sahib olan Osmanl Devleti'nin ariv vesikalar olsun, eitli ktphanelerde bulunan binlerce el yazmas kitap olsun, ciddi aratrmaclar beklemektedir. phesiz, ilim cehd isteyen bir savatr. Bu savata, sabr, sebat ve fedakarlk en byk silahlardr. Bu yzden, Osmanl Devleti Tarihini birinci elden kaynaklarla yazmak,-ki asl olan budur-, byk bir cehd ve fedakarl gerektirir. Vesikalarn % 90' bakir olarak beklemektedir. Bu bekaret, getiimiz yz yl iin de ayndr. Tarihiler arasnda grdmz tezatlar, belki de tm vesikalarn elden geirilmemesinden ileri geliyor. Bilhassa Sultan II. Abdulhamid devri byledir. Osmanl Devleti'ne gz koymu olan Avrupa Devletleri, II. Abdulhamid devrinde bu faaliyetlerini daha da artrdlar. Aznlklarn fazla olduu yerlerde isynlar kartarak, bunlara bamszlk hayallerini aladlar. Yoksa, senelerdir, Osmanl Devleti'nde bakanlklara kadar ykselen Yahudi ve Ermeniler niin daha evvel bamszlk dnmediler? Avrupal'nn srd Yahudileri, II. Abdulhamid besledi diye mi kendisine isyn ettiler? te Sultan II. Abdulhamid, ite aznlklar meselesi, dta Avrupa Devletlerinin basks ile kar karya bulunuyordu. Bu iki faktre, babas Sultan Abdlmecid ve amcas Sultan Abdlaziz'den miras kalan ekonomik buhran da katmak lazmdr. Sultan II. Abdlhammid, btn bunlarn stesinden gelebildi mi? phesiz ki hayr. ayet cevap msbet olsayd, II. Abdulhamid, Sultan olarak lrd; sakt Sultan olarak deil. Fakat bu demek deildir ki o hi bir ey yapamad. Sultan II. Abdlhamid'in Avrupa'ya kar olan mcadelesinde en ok dayand kuvvet, onun panislamist grleridir. Onun bu grleri ou kez tatbikat sahas da bulmutur. II. Abdlhamid'in kendi

panislamist grlerini tatbik alanna koymak iin kulland en byk silah zerinde tam olduu "slam Halifesi" sfat, ve bu sfatn emrinde olan tarikat eyhleridir208. Sultan II. Abdulhamid, bu vastalarla Afrika ierilerine, Trkistan'a ve hatta in'e kadar elini uzatm, ve oralarda kendi ahsnda Osmanl slam Halifesi adna hutbeler okutmutur."Onun, in, Fas, Hindistan, Buhara ve bilhassa imparatorluun eski vilayetleri olan Msr, Tunus, Bosna, Kafkasya v. s. gibi, gayr- mslimlerin kanunlarnn idresi altna dm yerlerde adamlar vard"209. Arnold J. Toynbee gibi muasr Avrupa dnrleri, Sultan II. Abdlhamid'in panislamizminden bugn dahi endie duymaktadrlar210. Aada suretlerini sunduumuz vesika, Sultan II. Abdlhamid'in tesir sahasn gstermek ynnden byk bir ehemmiyeti haizdir. Vesikada grld zere, Pekin'de II. Abdulhamid adna bir niversite alyor, ve kapsnda Osmanl bayra dalgalanyor. Biz bu vesikay, Fransz Hariciye Arivlerinin in dosyalarndan elde ettik. Ayn olay tevsik eden bir ha208Bak. hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki Smrgeciliine kar Sultan II. Abdlhamidin Panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika, stanbul Edebiyat Fakltesi, Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1977, say, 7-8,s. 158. 209Victor Berard, Le Sultan, l' slam et les Puissances, Paris. 1907, s. 36. 210La Civilisation I'epreuve, Paris, 1951, s. 228.

beri de Tercman' Hakikat gazetesinin 5 Mart 1908 tarihli nshasnda tesbit ettik. Her iki vesikann muhteviyat birbirinin aa yukar ayn olduu iin byk bir ihtimalle, Franszca olan vesika, o tarihlerde stanbul'da bulunan Fransz elisinin, Tercman' Hakikat gazetesinden yapt tercmedir. Bu hadisenin o zamanki in gazetelerine de getii kuvvetle muhtemeldir. Zira in Maarif Bakan bizzat niversitenin alna katlmaya karar vermi ve fakat o gn kan bir kar frtanas bu kararn yerine getirilmesine mani olmutur. Pekin Hamidiye niversitesi ile ilgili ince kaynaklar da aratrmak zere, imdilik bu iki vesikay sunmakla yetiniyoruz. Franszca vesikann Trkeye tercmesi:

Pekin'de Hamidiyye niversitesi Pekin mektubu: Mukaddes slam Dini'ne inanan mminlerin, bu dine olan iman, sadakat ve ballklar hakknda doru bir hkm vermek, takdir etmek, ve olup biteni anlamak iin, bu Dinin girebildii kt'a ve memleketlerde bizzat yaamak, ve kendi gzleriyle grmek lazmdr. Uzak Dou ve bilhassa, saylarnn milyonlarca olduu in'de mslmalarn Halifemize, milletimize Allah'n bize ltf olan ve yeryznde Peygamberimizin canl temsilcisi olan Padiahmza kar gsterdikleri sadakat ve hrmet aknn canlln hakkyla anlatmak ve yazmak mmkn deildir. inde yaayan btn mslmanlar, yalnz Padiahmzdan bahsetmekte ve ona kar vglerde bulunmaktadrlar. Camilerde, onun adnn zikredildii her seferde, mminlerin yzn nurlandran ruhani bir saadet ve sevin aksi farkedilir. Dier inlilere nazaran in mslmaar daha alkan ve daha ok gelime ve fazilet taraftardrlar. phe yoktur ki bu iyi neticeler, slam Dini'nin rettii erdem ve faziletin bir neticesidir. Btn bu kabiliyetlerin yannda inli mslmalarn imanlar da ok kuvvetlidir. Sadece Pekin'de 38 tane cami vardr. Binlerce mslman, gnde be defa ibadetlerini yapmak ve Halife'ye dua etmek iin bu camilere gelirler. Cuma gnleri, Arapa okunan hutbeler, Pekin Mftisi ve dier din adamlar tarafndan in diline tercme edilir. Okumu ve renber inli mslmanlar, ocuklarnn ilim ve irfandan nasiplerini alabilmeleri iin, in mparatorluu'nun eitli yerlerine mslman ocuklarna mahsus okullar amlardr. Baz eserlerde, Pekin'de tm olarak yalnz caminin olduunu ve sadece 12.000 mmin olduunu okuduk. Bu bilgiler iki asr evvelki duruma gre dorudur. Biraz evvel dediimiz gibi, Pekin'de binlerce mslmann ibadetlerini yaptklar 38 tane cami vardr. Her caminin byk bir medresesi vardr. slami eitimle gercekletilen gelimeyi kantlamak iin, bu messeseler birer delil olarak gsterilebilir. Bir mddet nce de, bu tesislerin dnda, yeniden byk bir mes-

sese kuruldu ki, ona Padiahmzn ismini vererek, "Pekin Hamidiyye niversitesi" diye adlandrdlar. Bu tesisin temelinin atld gn binlerce inli mmin, Sultan Hazretleri iin Hak Ta'ala'ya dua ve niyazda bulundular. inlilerin, bu yeni msseseyi bizim anl Padiahmzn adyla adlandrma arzular, her trl vgye ayandr. naat tamamland iin, getiimiz gnlerde de al merasimi yapld. O gn Pekin Mftsi, ok sayda ulema ve binlerce mmin bu bayrama itirak ettiler. in Maarif Bakanlndan ok sayda byk zevat da o gn hazr bulundular. Bizzat Bakan da, merasime itirak etme kararn almt; fakat o gn kan byk bir kar frtnas, ve Bakan'n evinin Hamidiyye niversitesine iki saat kadar uzakta oluu, Bakann merasime itirakini nledi. Merasimin sonunda, Arapa bir konuma yapld, ve Padiahmz iin dua okundu. Konuma ve dua, Mfti tarafndan inceyi tercme edilerek mslmanlara tebli edildi. Mslmanlarn ou sevinlerinden alyordu. Mslman inliler, dier inlilere benzemiyorlar; onlar, byk bir dini bala birbirlerine bal olup, erefli ve iyi kimselerdir. Bizim dini lisanmz olan Arapa'nn belaat ve tatll, messesenin kapsna ekilmi olan Osmanl Bayrann an, bu ince kalpli insanlar heyecanlandrmaya ve gz yalarn tahrik etmeye yetiyor. in'de yaayan mslmanlarn imdiki saysnn 40-50 milyona ykselmi olduu syleniyordu. Fakat bu hususta yaplan bir istatislik, bu saynn doru olmadn gsterdi. in Hkmeti'nin dier kaynaklara dayanan, Nfus Saym daresi'nden alnan bilgilere gre, in mslmanlarnn bugnk says 70 milyon kadardr211

Pekin Hamidiyye nniversitesine dair, Tercman- Hakikat Gazetesinin 2 safer 1326 (5 Mart 1908) tarihli saysnda kan makalenin

sreti Pekin "Daru'l ulumi'l Hamidiye" Medresesi

Pekin'den mektup: Hurid-i pertev efruz- slamiyet'in ner-i fyuz- hidayet eyledii memalik ve bldanda mtemekkin btn ehl-i imann hasbe'd-diyane Asitan- aliyyin-i Hilaafeti Mukaddese-i slamiyye'ye kar perverde ettikleri ihtisasat- ubudiyyet ve sadakat ve revabt- aliye-i mahabbetin bihakkn takdir-i derecat ancak oralarda bulunarak, bu tezahrat- ihlas gayat, bu rabta- kaviyye-i ubudiyyetmendane asarn re'yul ayn grmekle mmkn olabilir. Aksa-y arkta ve bi't-tahsis milyonlarca ehl-i slam bulunan Htta-i Cesime-i in'de mtemekkin ihvan211 Archives du Ministre des Affaires Etrengeres Franaises. N.S. Chine, Vol. 81. 171-172

Dinin makam- kudsiyet-i ittisam- Hilafet-i 'Uzma'ya ve ala'l husus haslet-i pakize ve secaya-y aleviyye-i ftriyye ile mtehalli ve min kibeli'r-Rahman mmet-i naciye-i slamiyye ve Millet-i Muazzama-y Osmaniyyeye bir Mevhibe-i celile-i Sbhani olan Zat- Hilafetsemat- Zian, Halife-i adaletnian, Vekil-i Resul-i Rabb-i Mste'an Efendimiz Hazretleri hakknda hasbe'd-diyane perverde ettikleri hissiyyat- pakize-i ihlas ve ubudiyyet, her trl takdiratn fevkindedir. Htta- in'de mtemekkin ehl-i imann lisan- itilasnda daima mahamid-i celile-i Hazret-i Hilaafetpenahi olduu gibi, btn cevmi' ve mescid-i erifede nm- me'liy-i ittism- Hilfetpenhinin yd ve ed olunduu zaman, cibh- ehl-i imnda tecellinma olan sr- server ve inbisat, neve-i ruhani, btn safvet ve samimiyetle nazar- takdir ve istihsan celb eder. in mslmanlar Htta- mezkrede mtemekkin anasr- saireye nisbetle daha ziyade alkan, muhib-i terakki, fazail-i ahlakiyye ve hasail-i bergzide ile mtehallidirler. Bu hasail-i mmtaze, Din-i Mbin-i Ahmediyye'nin asar- telkinat- aliyesinden olduuna phe yoktur. in mslmanlarnn hsn- ahlak ve siretleriyle beraber bilhassa salabet-i diniyyeleri vardr. Yalnz Pekin'de otuz sekiz cami'-i erif mevcuttur. Buralarda binlerce ehl-i slam tarafndan evkat- ham-

sede eda-y salat olunarak ed'iye-i vacibu'd-diye-i Hazret-i Hilafetpenah a'zami yad ve tezkar klnmakta olduu gibi cuma gneri arabiyyu'l ibre kraat olunan hutbeler, Pekin Mftisi ve ulema-y saire-i mahalliye tarafndan in lisanna bi't-tercme medamin-i aliy-ye-si cemaat- mslimine telkin olunmaktadr. in mslmanlar maarifperver ve alkan olduklar cihetle evladlarmn ni'met-i celile-i maariften hissemend olmalarn arzu ettikleri iin Htta-y in'in havali-yi muhtelifesinde mslmanlara mahsus yzlerce messesat- ta'limiyye ve medaris-i ilmiyye vcuda getirmilerdir. Baz asarde, Pekin'de cami-i erif ile on iki bin muvahhidinin mevcudiyetinden bahs edilmi olduu grlm ise de bunun iki yz sene evveline ait bir ma'lumat olduuna phe yoktur. Bugn, sylediimiz gibi, nefs-i Pekin'de otuz sekiz cemi-i erif ve me'abid-i esimede eday fariza- ibadet eden binlerce ehl-i slam vardr. Her cami-i erifin, mkemmel ve muntazam bir medressi mevcudtur. bu messesat- ilmiyye, in'de ma'arif-i slamiyye'nin derece-i terakkisine gzel birer misal tekil eder. Bundan evvel in mslmalar tarafndan mevcuda ilaveten, te'sisi takarrr eden, bir medrese-i ilmiyye,teberrken nam- kutsiyyet ittisam- Hilafetpenah a'zamiye izafetle "daru'l Ulumi'l Hamidiyye" tes-miyye olunarak vaz- esas- resm- behini icra ve bu vesile ile binlerce ehl-i iman tarafndan mahamid-i celile-i Hilafetpenah- a'zami bihulusi'l bl yad ve eda klnmt. Medrese-i mezkurenin nam- uluviyet-i ittisam Halife-i a'zamiye nisbet edilmesi hakknda in msl-manlarnn izhar ettikleri u arzu-y dindarane sezavar- takdir ve sitayitir. Pekin "Daru'l Ulumi'l Hamidiyye" Medresesinin inaat ahiren peziray- husn- hitam olmakla resm-i kadi klnmtr. Resm-i kada Pekin Mftisi faziletlu Efendi Hazretleriyle ulemay- mahalliye ile Pekin mslmanlarndan binlerce halk hazr bulunmutur. Pekin Ma'arif-i Umummiyye Nezaretinden bir ok erkan ve mera dahi resm-i kadda hazr bulunmakta idiler. in Ma'arif Nazrnn dahi resm-i mezkurda bulunmas mukarrer idi. nki in Ma'arif Nazr'nn bulunduu mahall, "Daru'lUlumi'l-Hamidiyye"nin bulunduu mahalle iki saatlik

mesafede kaindir. Resm-i kadn hitamnda ed'iyye-i vacibu'tte'diye-i Cenab- Hilafetpenahi yad ve tezkar klnmtr. Nutuk ve du'a-y beli, mezkur Pekin Mftisi, Faziletlu Efendi Hazretleri tarafndan inceye tercme ve hzzara tebli ve tevhim

edilmitir. O esnade hzzar arasnda alayanlar pek ok idi. in mslmanlar, anasr- saireye benzemezler. Cidden salabet-i diniyye ile mtehalli, halk ve iyi kalblidirler. Lisan- Din-i mbin olmala, haiz-i eref-i bipayan olan Arapann ahang-i belagat ve ihtiam ve "Daru'l Ulumi'l Hamidiyye"nin kapsnda temevvcnmay hidayet olan Liva-y Fevz-i ihtivay Osmani'nin manzara-y uluviyyet-i intimas, kulb- safiyyeyi hakikaten lebriz-i teessr ve istirak eyliyor idi. Bu suretle resm-i kad miskiyy'l-hitam olduktan sonra hzzar dalmtr. in'de mtemekkin ehl-i slam imdiye kadar 4050 milyon kadar tahmin olunuyordu. Fakat bu tahminde isabet olmad bu kerre icra klnan tahkikattan anlalmtr. in Nfus-i Umummiyye Nezaretiyle dier mevsuk mahallerden olunan tahkikata nazaran in mslmanlar 40-50 milyon deil, 70 milyon olduu tebeyyn etmektedir. 26 Zilhicce sene 1325

ONDOKUZUNCU YZYIL OSMANLI SYSETNDE ROL OYNAYAN TARKATLARA DR BR VESKA

19. yzylda, ve bilhassa Sultan II. Abdulhamid devrinde, Avrupa Devletleri olanca gleriyle Osmanl Devleti'ni paralayp, paylatrmak sevdasna dmlerdi. Bu gayeleri iin de, her trl vastaya bavurmulardr. Bat Dnyas'nn Osmanl Devleti'ne kar giritii bu faaliyetleri burada sralamak imkanszdr. Mamafih, dini cemaatlarn, bu faaliyetlerde olan neminden bahsetmek, faydadan hali deildir. Sultan II. Abdlhamid'in, Bat emperyalizmine kar kulland en byk silah, tarikatlardr. Bu tarikatlar vastasiyle, mdafii olduu "Panislamist" fikirlerini, btn slam Dnyas'na yaym, ve bu faaliyetlerinin yardmyla -belki -otuz sene saltanatta kalabilmitir. "Onun, btn kabilelerde, hatta en asi olan bedeviler arasnda bile temsilcileri vard"212. "Onun, in, Fas, Hindistan, Buhara ve bilhassa imparatorluun eski vilayetleri olan Msr, Tunus,Bosna, Kafkasya v.s. gibi, gayr- mslimlerin kanunlarnn idresi altna dm yerlerde adamlar vard.213. Bu eyhlerin en ileri gelenleri, Ebu'l Huda, eyh Rahmetullah, Seyyid Hseyn el Cisr ve Muhammed Zafir gibi kimselerdi214.

212 Victor Berard, Le Sultan, I 'Islam,et les Puissaances, Paris, 1907, s. 31. 213 Victor Berard, Ayn eser, s. 36. 214 Andre Duboscq, l'Orient Mediterraneen, Paris, 1917, s. 155156; V. Berard, s.32; Gilles Roy, Le Sultan Rouge, Paris, 1936, s. 28.

Arnold J. Toynbe'nin; bugn dahi uykuda olduu, ve fakat uyanacak olursa, slam'n vurucu esprisi zerinde hesaplanamayacak derecede psikolojik bir tesir yapaca bilinen dedii215, Abdlhamid'in panislamizmi, Avrupallar endieye drd iin, onlar da hcuma gemiler ve 19. yzyl Osmanl siyasetinde byk bir

rol oynayan tarikatlarn faaliyetlerini ksteklemek iin, ellerinden geleni yapmlardr. te, aada tercmesini sunduumuz vesika, bu tarikat faaliyetlerinin bir ksmna, ve Fransa'nn bu faaliyetlere kar dnd tedbirlere dairdir. Fransa Konsolosluu Cidde Cidde, 20 Nisan 1902 Siyasi Meseleler Blm Sayn Delcasse Hazretleri Dileri Bakan Paris Sayn Bakan, Konsey Bakan'nn sorularna cevap. Siyasi Blm kaesi altnda, bana gndererek beni ereflendirdiiniz, Zat- alilerinin 5 ubat tarihli soru varakasn aldm. Hacc'n gerektirdii bir sr megaleler, daha evvel cevap yazmam engelledi; lakin kesin olarak Cidde'yi terk etmeden evvel bunu yerine getirmek istiyorum. Bize kar olan dmanca manevralarndan korkmamz gereken Mslman tarikatlarnn hareketlerini izlemek iin her ne kadar - grnte-iyi mevzilenmi isem de, zat- alinizden saklamamam lzmdr ki, benim -bu gibi ilerdeki- rolm ok snrldr.
215 La Civilisation a I'epreuve, Paris, 1951, s. 228.

112 lk olarak unu belirteyim ki, bu tarikatlarn Cidde'deki hareketi, hissedilir derecede azdr. Byk bir ihtimalle bu hareket, Avrupallara kesin bir ekilde kapatlm olan Mekke ve Medine'de yrtlmektedir ki, -Hac sayesinde -oradan btn slam merkezlerine yaylmaktadr. kinci olarak da, bizzat ben, ok sk bir ekilde gz altnda bulunduruluyorum. Buray idre eden amir, bana kar o kadar byk bir emniyetsizlik iindedir ki, en kk hareketlerime varncaya kadar beni gzetliyor, ve benim yerli halkla olan ilikilerimi ok yakndan izliyor.

Bu gibi artlar altnda, Mslman tarikatlarnn gizliliinin iine nasl szlabilir? Bununla beraber, benim iin toplanlmas mmkn olan bilgilere dayanarak, ve bizzat kendi mahadelerimin yardmyla Sayn Konsey Bakan'nn sorduu sorulardan bir kana cevap vermee alacam. 1- stanbul'daki azeliye- Medeniye tarikatlarnn byk eyhinin kuvvet ve hareketi? - mparatorluun216 iilerinde olduu gibi, dilerinde de ok byk bir i'tibara sahib olan - bu byk mslman zatn nfuz ve hareketi, byk bir ehemmiyeti haizdir. O'nda Din'e ve Taht'a217 olan destein en salam misali grlr. slam itikadnn mdafaas ve Hilafet'in ihyas iin her gn biraz daha yaylan hamiyyet ve gayreti, onun bana mbalaal bir hrmet halesi geirdi. Mevsukan bildirildiine gre, onun eseri ayan- dikkat derecede byktr: Byk eyhi olduu tarikat, yeniden takilatlandrarak, - bir ka sene iinde- bu tarikat kuvvetli ve korkulacak bir messese haline evirmitir. Bylece bu tarikat, hem dini ve ayn zamanda askeri bir hviyet kazanmtr. Bu tarikatn kuvvetli olmasna sebep bir ok amil vardr. Her eyden evvel, ok gzel bir ekilde tekilatlandrlm olan
216 Osmanl mparatorluunun. 217 Osmanl Taht'na.

silsile-i meratibi (hierarchie), ve btn mridlerinin kesin olarak teslim olduu, te'sir kabl etmeyen disiplini; ve mridlerinin saylarnn fevkalade kabark oluundandr. Usta bir ekilde Trk politikasnn gereklerine gre dzenlenmi veya ona uydurulmu olan itikadlar, mslmanlarn heyecana gelmi ryalarna ve hararetli hayallerine mid vermie benziyor. Yalnz dini menfaatler iin altklarn gsteren tarikat mridleri, ayn zamanda kendilerini Panislamizm propagandasna adamlardr. Mamafih, bu tarikat hareketinin zel olarak bize kar ynelik olduunu duymadm; tarikatn program, ok daha genitir. 2- Byk eyh'in, Mekke, Medine ve Cidde'de bulunan temsilcilerinin te'siri?

Sylemeye hacet yoktur ki, Mekke'deki Hacc'n panislamik fikirlerin yaylmas ynnden olan ehemmiyeti, azeliye-Mediniye tarikatlarnn Byk eyhi'nin gznden kamamtr. O, Mekke ve Medinedeki zaviyelerin bana, cemaat arasnda bilgi ve takvas ile en tannm ve en hamiyyetli olan mntesiblerini yerletirmitir. Bu mukaddimlerin hac kitlesi zerinde olan tesiri ok byk olmaldr. Zira onlar, davalar iin lazm olan belli bal elemanlar, dini otoriteye, tarikatn byk eyhi'nin igal ettii yksek makamdan gelen nfuza, ve nihayet, Hacc'n muazzam gelirinin bir ksmna sahiptirler. azeliye-Medeniye iin sylediklerim kendileri hakknda teferruatl bilgi toplamam mmkn olmayan Rufaiye iin de sylenebilir. unu iddia edebileceimi zannediyorum ki, bu iki tarikat imtiyazl olup, gayretleri ve siyasi faaliyetleri ile, iman eserinden baka hi bir eyleri grnmeyen btn dier slami cemaatlar geride brakmaktadrlar. Hlasa olarak, kuvvetli tekilatlar, mntesiblerinin okluu, sahip olduklar zenginlik, ve yukardan gelen zel himaye sebebiyle bu iki tarikat, bugn iin, Trk siyasetinin en faal ve en korkulacak aletleridir. 114 3- Bunlarn, Mekke Byk erifi'nin indinde olan rol v.s.? Tarikatn bu byk hakimiyetini kskanan, ve m'minlerin efkar zerinde kimseyle paylamadan saltanat kurmak isteyen Byk erif, mukaddes vilayetlerde, ad geen tarikatlarn artan stnlne pek de iyi olan bir gzle bakmayacaktr. Zaten Hicaz arablar- ve Arabistan Yarmadasnn tamamn buna ilave edebileceimi sanyorum- iten, Trklerden nefret ediyorlar. Sevmedikleri bir hkmetin haris niyetlerine hizmet etmee de zor muvafakat edeceklerdir. Fakat, gerekli uysall terk ettii anda, stanbul'da kendisine halef olmas muhtemel birinin yedekte bulundurulduunu bilen Byk erif, ustaca, Trk Hkmeti'yle ayn davay gttn, ve kendi grlerini ikinci plana braktn yutturuyor, ve fakat, el altndan, onun btn proje ve davalarn muvaffakiyetsizlie uratmak iin elinden geleni yapyor, ite, direkt olarak kara yolu ile stanbul'u Mekke'ye balayacak olan telgraf hattnda alan bedevileri vastasiyle kard glklerin sebebi

bylece anlalm oluyor. O, ok iyi biliyor ki, merkezle218 direkt olarak balant kurulduu gn, o, kendi evinde (memleketinde) Efendi olamayacak, ve fakat o, btn hareketlerini, szlerini ve hatta dncelerini kendisine dikte ettirecek, haris politikann oyunca olacaktr. 4- Ad geen tarikatlarn tarassutu, tesirlerinin azaltlmas, ve tesirlerinin bizim yararmza kazanlmas imkanlar. Bizimle ilgili ve Kuzey Afrika'daki mstemlekelerimizin emniyet ve muhafazas iin gereken hususlara gelince: 1- Mmkn mertebe, salk ve ekonomik sebepleri bahane ederek, mslman tebaamzn Hicaz'a yapacaklar Hacc' zorlatrp azaltmak.
218 stanbul'la.

2Birbirine rakip olan tarikatlara, bir takm imtiyazlar tevcih ederek, bu rekabetin artmasna yardm etmek. uras muhakkaktr ki, azeli, Medeni ve Rufailere kar mnhasran yaplan bu ltuf ve ihsan, slam'n dier cemaatlar arasnda ateli bir rekabet dourdu: Burada bizi ilgilendiren husus, bu rekabeti, kendi menfaatimiz ynnde iletmektir. -Dierleriyle beraberSenusiler, ok gayr- memnundurlar. Denildiine gre, Osmanl Hkmeti'ne kuku veren eyhlerin haris niyyetleri yznden, olduka itibarsz bir durumdadrlar. 3Byk erifin, (bizim iin) desteini ve tevecchn kazanmak. Sunmakla eref duyduum sayglarmn kabl istirhamiyle Mtevazi ve size ok mut'i olan hizmetkarnz mza219

219 Arhives du Ministre des affaires etrangeres Franaises, Direction Politique, Classement, Serie:B. Carton 80, Dossier 3. pp. 140144.

SULTAN II. ABDULHAMD VE N MSLMANLARI

Sultan II. Abdlhamid'in d siyaseti her nedense gerei gibi aratrma konusu yaplmam, ve maalesef bu konuda yazlanlarn ou -lehte veya aleyhte olsun-hissi olmaktan teye gidememitir. Sultan II. Abdulhamid, ya batl yazarlarn tesiri altnda kalnarak "Kzl Sultan" olarak gsterilmi; yahut bu gre bir reaksiyan olarak, gklere karlmtr. Kaanatimize gre, bu iki tutum yerine, tamamen belgelere dayal ilm bir ereve iirisinde bu konuyu ele alp incelemek gerekir. Ancak belgelerin altnda onun siyasetinin msbet,veya menfi taraflar ortaya konulabilir. Bu husus, sadece II.Abdlhamid iin deil, tm tarihi hadiselerin geree en yakn bir ekilde tesbiti iin bir zarurettir. Biz bu kk makelemizde, Sultan II. Abdlhamid'in d siyasetinin bir paras olan"panislamizm" siyaseti iinde, in'de yrtt siyasi ve dini faaliyetlerinden bahs edeceiz. teden beri Osmanl Devleti'ni ykmay gaye edinen emperyalist Bat Dnyas, II. Abdulhamid devrinde bu faaliyetini daha da artrarak onun iin bir ban ba olmaya balad. 19. yzyla kadar Osmanl Devleti'nde sakin ve itaatkar tebaa olan aznlklar, Bat'nn tevik ve tahriki ile ve zellikle Tanzimat Ferman'n mteakip, yer yer isynlar kartarak, bamszlk yaygaralarn koparttlar. Ermeniler Dou Anadolu'da bir Ermenistan,Yahudiler de Filistin'i istiyorlard. Oysa ki

Avrupallar, Filistin iin kkrttklar Yahudilere her trl zulm yapmlar ve onlar Avrupa'dan srmlerdi.

Bu siyasi meseleler yannda, Osmanl Devleti mali bir kriz iinde bulunuyordu. Btn bunlara kar, Sultan II. Abdulhamid,'in ne dnd ve ne yapt konumuz olmadndan, onun in'de yrtt panislamist faaliyetlerinden bazlarn ele alacaz. Sultan II. Abdulhamid, bu problemlere kar koymak iin, Anadolu'nun dndaki mslmanlardan faydalanmak ve onlarn da yardmn salamak istemitir.Bunu yaparken de Hilafet merkezi stanbul'dan ok uzakta olan mslmanlar, tarikat eyhleri veya zel temsilciler vastasiyle"Halife" sfat etrafnda toplamaya almtr ki, onun bu siyasi dini faaliyetine ksaca panislamizm denmiti. II. Abdulhamid, bu gayeyle, bilhassa gayr- mslimlerin idresi altnda bulunan mslmanlarla, temsilcileri vastasyle temasa gemi, ve onlar ksmen gizli de olsa stanbul'a balamay baarmtr. Bu cmleden olarak, Trkistan'a, Afrika'ya220, Japonya'ya ve biraz sonra szn edeceimiz in'e kadar adamlarn gndermitir. Victor Berard bu hususta unlar yazar: "Onun, in, Fas, Hindistan, Buhara ve bilhassa mparatorluun eski vilayetleri olan Msr, Tunus, Bosna, Kafkasya v.s. gibi gayr- mslimlerin kanunlarnn idresi altna dm yerlerde adamlar vard"221. Arnold J. Taynbee'nin, onun bu siyasetinden bugn dahi endie duymas bundan dolay deil midir?222 Sultan II. Abdulhamid zaman
220 Bak. hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki smrgeciliine kar Sultan II. Abdlhamid'in Panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika. Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1977,Say, 7-8s. 158 221 Le Sultan, l'Islam et les Puissances,Paris, 1907, s. 36.

zaman in'e heyetler ve temsilciler gndermi, ve bunlar vastasiyle mslmanlar Osmanl Hilafeti'ne balamay baarmtr. Bu heyetlerin en mhimi, Enver Paa bakanlnda 1901 ylnda in'e gnderilen heyettir. Enver Paa, maiyyetinde hanm, bir yzba, iki katip, iki molla223, iki asker ve bir ka hizmeti olduu halde in'e gitmi ve oradaki mslman inlilerle temas kurup, durumlarn inceledikten sonra da Trkiye'ye dnmtr224.

Enver Paa'nn ayrln mteakip, angay'da karlan l'Echo de Chine adl franszca gazetenin 16 austos 1901 tarihli saysnn ba makalesinde yle yazlmaktadr. "Le Khalife et les Musulmans Chinois" La mission ottomane dirge par le general EnverPacha, qui a quitte recemment Shanghai pour rentrer en Europe par la Siberie, a t de la part des journaux etrangers l'objet d'appreciations trs diverses quant sa portee et son efficacite Dans son No, du 12 juin dernier le journal allemand Der ostasiatische Lloyd afirmait que "Enver -Pacha s'etait assure que les musulmans de toute le Chine reconnaissaient le Khalife de Constantinople comme leur chef spirituel et que meme dans des questions de politique interieure, ils lui accordainent les droits d'un juge"225. Yukardaki franszca metnin trkesi yledir:

222

La Civilisation I'epreuve, Paris, 1951,s. 228. 223 Elimizdeki belge "molla" kelimesinden hangi ilmi kariyerin kastedildii hakknda bilgi vermemektedir. 224 Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises.N.S.Chine Vol,81,s.29

225

Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises. N.S.Chine, Voli, 81,s. 41.

Sibirya zerinden Avrupa'ya dnmek iin, bir mddet nce angay' terk eden general Enver Paa'nn bakanlk ettii Osmanl heyetinin tesir ve ehemmiyeti, yabanc gazeteler tarafndan ok eitli deerlendirilmitir. Bir Alman gazetesi olan Der Ostasiatische Lloyd, getiimiz 12 haziran numaral saysnda belirtiyor ki: "Enver Paa, btn in mslman-larnn stanbul Halifesi'ni manevi liderleri olarak tandklarn, ve hatta i siyasetle ilgili meselelerde dahi ona hakim olma haklarn vermekte olduklarna kanaat getirmitir. II .Abdlhamid'in in'deki bu tesirini kskanan ve bu tesiri-kendi kar iin- en aza indirmek isteyen ve ngiliz basnn temsil eden North China News gazetesi,

25 haziran 1901 tarihli saysnn ba makalesinde, II. Abdlhamid'in in'deki bu tesir ve nfuzunu inkar etmekte ve onun in'de tannmadn iddia etmektedir. Fakat ayn gazetenin 1 Temmuz tarihli saysnda kan bir yazda, bu ingiliz iddiasnn yersiz olduu belirtilmi ve u hususlar da ilave edilmitir. "II' y tait dit entre autres choses que le nom du Sultan est si bien connu en Chine que des prires sont dites chaque jour son intention dans toutes les mosguees de I'empire"226. Yani," Dier hususlar iinde deniyor ki; Sultan'n ad in'de o derecede iyi tannmaktadr ki, mparatorluun (in imparatorluu) btn camilerinde hergn okunan dualar, onun adna okunmaktadr". ngiltere, in'deki mslmanlar ngiliz Kral'na balamak iin, kar taarruza gemi ve ngiliz Kraln adeta "Ulu'l emr" olarak in mslmanlarna empoze etmee almtr. Bunu haber olan II. Abdulhamid, in mslmanlarn ngiliz kralna deil, slam Halifesi'ne
226 Ayn yer..

128

yani kendisine tebi olmalar iin uyarm, ve yukarda grdmz gibi bunda muvaffak da olmutur. Elimizdeki belgeden anlaldna gre, o srada in'de bulunan fransz basn ve zellikle L'Echo de Chine, ngilizlere kar Sultan II. Abdlhamid'i desteklemekte ve Maverdi'nin El-ahkamu's-sultaniyye adl kitabna dayanarak, in mslmanlarn yle uyarmaktadr: "II ressort de ce court, mais ncessaire, expos tholagique et juridique (la religion et le droit formant corps dans l'slam) que tout musulman, quelle que soit d'ailleurs sa race ou sa patrie est tenu d'obir,en pense et en action, aux chefs des musulmans, c'est--dire avant tout au Khalife. Celui qui se refuse cette obbeissanca tombe dans l'impit s'il en manque la loi qu'en action, et dans la mcrance, s'il la mconnait en pense et en acte. 11 ne saurait donc plus tre compt parmi les enfants du Prophte et s'il peut se glorifier encore d'tre le fidele sujet de l'Empereur de Chine ou du Roi d'Angletere, il a cess d'etre musulman. Avant de

se sparer ainsi de la communaut des Croyants peuttre ferait-il sagement de mditer la parole du grand mystique persan Djelal-ed-din-Roumi: Can-i gurk-o can- seg ez hem cdast Mttehid, canha- merdan- Huda'st. Carol-BHV227. Ad geen l'Echo de Chine gazetesi ba makalesinin yukardaki son blmnde de yle denmektedir: "Ksa fakat zaruri olan kelami (theologique) ve hukuki (slam'da din ve hukuk bir vcut olduundan) bu aklamadan anlalyor ki, rk ve vatan ne olursa olsun, her mslman dncesinde ve hareketinde, mslman reislerine, yani her eyden evvel Halife'ye itaat etmek mecburiyetindedir. Kim bu itaatten sarf- nazar ederse,
227 Ayn yer

hareketleriyle kanuna kar kusur ettiiden, gnahkar; ayet bu itaati dnce ve hareketiyle reddederse, kfre girmi olur. Bylece o kimse artk Peygamber mmetinden saylmayacak, ve o kimse hl in mparatoru'na veya ngiliz Kral'na saygl bir tebaa olduunu nerek ilan ediyorsa, o artk mslmanlna son vermitir. Bu ekilde mminlerin cemaatinden ayrlmadan evvel, belki akllca byk mutasavvf Celaleddin-i Rumi'nin u szne hayran kalmak daha faydal olur: "Kurtla kpein ruhlar birbirinden ayrdr, Ancak, Allah yolundakilerinin ruhlar birdir." Carol -BHV. Fransa'nn Sultan II. Abdlhamid'i bu ekilde desteklemesinin belki tek sebebi, Kuzey Afrika'daki mslman tebaasnn da II. Abdulhamid tarafndan kendi aleyhlerine avrilmesinden duyduklar korkudan ileri gelmektedir. Nitekim fransz gazetecisinin yukarda sayd, Halife'ye itaat hkmleri, sadece in'deki mslmanlar iin deil, kendi tabiri ile "rk ve vatan ne olursa olsun" her mslman iin geerlidir.Ancak in mslmanlar, Fransa'nn Kuzey Afrikadaki mslmanlar nasl smrdnden habersiz olduklarndan, bu ekilde dnmemilerdir. Ve byle dnmediklerinden dolay ayn zamanda ortada olan ngiliz-Fransz ekimesinin devamn salamak gayesiyle, II. Abdulhamid, Fransa'nn

in'deki bu tutumunu kabl eder bir tavr taknm, ve belki de el altndan desteklemitir de. Fransz siyaseti, bu tutumuyla Osmanl Devleti'ne Kuzey Afrika'daki mslmanlar unutturmak istemitir. Fakat II. Abdulhamid, sureta bir harekette bulunmadysa da, Kuzey Afrika'ya gnderdii tarikat eyhleri (bilhassa azeli ve Medeni tarikatlar eyhleri) ve zel temsilcileri vastasile ora mslmanlarn da uyarm, ve resmen olmazsa bile gizli bir ekilde onlar manen stanbul Hilafeti'ne balamtr228. Sultan II. Abdulhamid bir sene sonra, yani 1902 ylnda ayn gaye ile Muhammed Ali adndaki bir ajan in'e gndererek, oradaki mslmanlarla temasa geirmitir. Muhammed Ali in'in Mandchoue eyaletinde WANG adnda bir imamn misafiri olmu ve faaliyetlerini oradan yrtmtr. O tarihlerde in'de bulunan Fransa elisi, bu konuda unlar yazmaktadr: "stanbullu olan Muhammed Ali, stanbul mollalarnn elbisesini giymekte, ve kendisine Uzak-Dou'daki dindalarn ziyaret etmek iin, tatile km bir "turist hoca"ss vermektedir. O, bundan drt sene evvel de muhtemelen ayn grevle buralara kadar gelmi, ve Malezya, Siam, Koinin ve Japonya'y ziyaret etmitir. O imdi, stanbul'dan itibaren Bombay, Singapur, Bataiva, Bangkok, Saigon ve angay'a uradktan sonra gittii Japonya'dan geliyor... Muhammed Ali'nin, Japonya'da, Yokohama limannda bir cami inas iin Japon Devlet adamlar, ve Yokohama'daki mslman tccarlarla grmeler yapm olmas lazm. Saylar otuz kadar olan bu tccarlar, Hindli, Arap ve ranllardan mteekkl olup, mezheplerinin farkllna ramen, "kafirlerin" iinde yalnz kaldklarndan, slam, onlar birlik halinde tutmaktadr........... Muhammed Ali fevkalade Arapa konumakta, ve bu, onun, buradaki Kur'an okuyabilmek iin Arapa renmi olan mslman liderleriyle kolayca anlamasn salyor. Muhammed Ali, biraz da ngilizce bilmektedir ki, bu lisan, yapt seyahatlardan rendiini sylyor"229. in'deki bu siyasi faaliyetler yannda, kltrel faaliyetlere de rastlyoruz. Bunun en gzel rnei 1909 ylnda, Pekin'de II. Abdulhamid adna alan ve kap228 229 Bak. Makalenin ilk dipnotu. hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid'in Uzak-Doya gnderdii ajana dair. Ad geen makale, 1. Milli Trkoloji Kongresin'de 8 ubat 1978 tarihinde bildiri olarak sunulmutur.

snda Osmanl bayra dalgalanan "Pekin Hamidiyye niversitesidir. Bu niversitenin al mnasebetiyle Fransa'nn Pekin elisinin Paris'e gnderdii mektubunun bir blmnde yle denmektedir. "in'de yaayan mslmanlar, yalnz Padiah'tan bahsetmekte ve ona kar vglerde bulunmaktadrlar. Camilerde, onun adnn zikredildii her seferde mminlerin yzn nurlandran ruhani bir saadet ve sevin fark edilir. "... Sadece Pekin'de 38 cami vardr. Binlerce mslman, gnde be defa ibadetlerini yapmak ve Halife'ye dua etmek iin bu camilere gelirler. Cuma gnleri, Arapa okunan hutbeler, Pekin mftisi ve dier din adamlar tarafndan in diline trcme edilir. ocuklarn ilim ve irfandan nasiplerini alabilmeleri iin, in mparatorluu'nun eitli yerlerinde mslman ocuklarna mahsus okullar almtr.......Her caminin byk bir medresesi vardr. slami eitimle gerekletirilen gelimeyi kantlamak iin. bu messeseler birer delil olarak gsterilebilir. Bir mddet nce de, bu tesislerin dnda aniden byk bir messese kuruldu ki, ona Padiahn ismini vererek, "Pekin Hamidiyye niversitesi" diye adlandrdlar. Bu tesisin temelinin atld gn binlerce inli mmin, Sultan Hazretleri iin Hak Ta'ala'ya dua ve niyazda bulundular. "...in Hkmeti'nin dier kaynaklara dayanan Nfus Saym daresi'nden alnan bilgilere gre, in mslmanlarnn bugnk says 70 milyon kadardr"230. phesiz bu konuda daha ok belge vardr. Bu belgeler de aratrlp, bulunduktan sonra, Sultan II. Abdlhamid'in in mslmanlar ile olan ilikisi daha da gn na kacaktr.
230 hsan Sreyya Srma, "Pekin Hamidiyye niversitesi", slami limler Fakltesi, Prof. M. Tayyib Ok armaan, 1978,s. 159 vd.251 T.G.Djuvara, Cent projets de partage de la Turquie, Paris, 1914.

II. ABDLHAMD'N N MSLMANLARINI SNN MEZHEBNE BALAMA GAYRETLERNE DAR BR BELGE

Osmanl Devleti tarihinin en kritik dneminde iktidara gelmi olan II. Abdulhamid, saysz problemlerle kar karya kalmtr. Ekonomik skntlar, aznlklarn bamszlk istemeleri, Avrupa'nn Osmanl Devleti'ni paralayp paylama projeleri231, bunlarn banda gelmektedir. kinci Sultan Abdlhamid'in bahis konusu edilen problemlere kar ele ald tedbirlerden bir tanesi de, Osmanl imparatorluu dndaki btn mslmanlar Osmanl Bayra altnda toplamak ve onlardan istifade etmekti. Bu husus ise onun panislamist siyasetiydi. O, bu gayesine ulamak iin zellikle tarikat eyhlerinden faydalanmtr232. Kendilerinden faydalanlan bu tarikat eyhleri, eitli tarikatlara mensub olup, Suriyeli Ebu'l Huda, eyh Rahmetullah, Seyyid Hseyin el-Cisr ve Muhammed Zafir, bunlarn nde gelenleriydi233. Bu adamlarn, Afrika'ya234, Hindistan'a, hatta in'e235 kadar gnderip, kendi adna hutbe okut231 T.G.Djuvara, Cent projets de partage de la Turquie, Paris, 1914. 232 hsan Sreyya Srma, "Ondokuzuncu Yzyl Osmanl Siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika", stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul, 1978, say XXXI s. 183 vd. hsan Sreyya Srma, "Quelques documents inedits sur le role des confreries (tariqat) dans la politique panislamique du Sultan Abdulhamid II", Atatrk niversitesi, slami limler Fakltesi Dergisi, Erzurum, 1978.

turan II. Abdulhamid in mslmanlaryla da zel bir iliki kurmu; onlara zaman zaman heyetler gndermitir ki, bu heyetlerin en mhimi, Enver Paa bakanlnda, 1901 ylnda gnderileni idi236. Saylar o zamanlar 70 milyonu akn olan in mslmanlar II. Abdlhamid'in hilafetini tanmlar ve onun adna Pekin Hamidiyye niversitesini kurmulardr237.

Sultan Abdulhamid, bu siyasetinde, bilhassa Snni mezhebini yaygnlatrmay ama edinmiti. nki onun iin, Snnileri Osmanl Hilafetine balamak daha kolayd. Mesela Yemenliler, Zeydi mezhebine mensup olduklar iin Abdlhamid'i Halife olarak tanmamlar ve onu tanmadklar iin de, kendisine isyn etmilerdir238. te onun Snnilii yaymaktaki gayesi buydu.

233

Victor Berard, Le Sultan, l'islam et les Puissances, Paris. 1907,s. 32,Andre Duboscq, l'Orient Mditerranen, Pa-ris,1917, s. 155-156. Gilles Roy, Le Sultan Rouge, Paris, 1936, 234 hsan Sreyya Srma, "Fransa'nn Kuzey Afrika'daki smrgeciliine kar Sultan II. Abdlhamid'in panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika", stanbul Edebiyat Fakltesi, Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1977, say 7-8, s. 157 vd. 235 hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid'in Uzak-Dou'ya gnderdii ajana dair. Bu makale, 6-9 ubat 1978 tarihlerinde stanbul'da yaplan 1. Milli Trkoloji Kongresi'ne tebli olarak sunulmutur. 236 Archives du Ministre des Affaires trangres Franaises, N.S. Chine, No: 881,s.29. 237 hsan Sreyya Srma, "Pekin Hamidiyye niversitesi", Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi tarafndan Prof. Muhammed Tayyib Oki iin hazrlanan Armaan, Erzurum, 1978, 238 Babakanlk Devlet Arivi, rade Dahiliye, no: 96875. Bu konudaki belgede unlar yazlmaktadr: "San'a bir defa daha Zeydiler eline geecek olur ise, onlar oradan ihra mstahil olduu gibi, Saltanat- Seniyye'nin bu hareketi, ylan kendi esvab iinde terbiye etmekten baka bir ey deildir. Esbab-

Aada,sunduumuz belge239 de Fransz Hariciye arivlerinde bulduumuz, II. Abdlhamid'in in'deki mslmanlar Snni mezhebine balanmalar iin gsterdii gayreti belirtmektedir. Belgenin Trke Tercmesi Fransa Cumhuriyeti Paris, 7 mays 1908 stanbul Elilii Gnderildi no: 170 in'deki mslmanlara dair Pekin Byk Ahundu'nun , bu yaknlarda Sultan'a gnderdii malumatn metnini bildirdiim in mslmanlarn Snni mezhebine balamak iin gsterdii gayretler hakknda baz bilgiler ulatrd. M. Bapot, ayn zamanda merkeze240 gnderilen iki Trk

ulemadan mteekkil heyetin elde ettii neticeleri ve Eliliimizin kendilerine gstermi olduu iyi hizmeti de bildirmitir. Size, getiimiz Ocak aynn 15'inde gnderdiim ayn mevzuya dair habere atfen, ekte, Bakanmzn telgrafnn bir sretini, faydal olur maksadiyle takdim etmekle eref duyarm. Bakan adna yetkili Uzak Dou Mdr Yardmcs
Ma'ruzaya mebni San'a'daki istihkamlar, tabyalar hedm ile orasn ufak bir kasaba haline ifra ve idresini bir mutasarrf veya kaymakama tevdi ile merkez-i vilayeti, sekenesi umumiyyetle sniyu'l-mezheb olan sahil tarafnda mnasebetli bir mevkie nakl eylemek ve merkez-i vilayet olacak kasabay akideleri salam ve Hkumet-i Seniyye'ye sadk Trk, Krt ve Arapla iskan eylemek ve Taiz cihetinde dahi bir vilayet tekiliyle, Zeydilerin kuvvet ve evketini kesr eylemek ve amal- fesad itihalarnn ayr- kabil-i husul olduunu gstererek, kendilerini bu fikirden vaz geirmek iktiza ettii ma'ruzdur". 239 Archives du Ministdere Des Afaires etrangeres Fraaises, N.S. Chine, No: 81,s. 174 * Yni, hocann, 240 Pekin'e

Belgenin Franszca Metni Amb. de la Rep. Franc, Constaantinople

Expdi No: 170

Paris, le 7 mai 1908 Musulmans en Chine Notre Reprsentant en Chine, qui j'avais communiqu le texte d'une adresse que le grand Ahound de Pekin avait envoy rcemment au Sultan, m'a fait parvenir quelques idications sur les efforts faits par Abdul Hamid en vue de rattacher les musulmans chinnois au dogme sunnite. M. Bapot m'a signal en meme temps les rsultats obtenus, au cours de leur mission, par les deux ulemas turcs envoys dans la Capitalle, et les bons offices qui leur ont t prt par notre lgation.

En me rfrant la communication que je vous ai adress le 15 janvier dernier, sur le mme sujet, j'ai l'honneur de vous envoyer, ci-joint toutes fins utiles, copie de la dpche de notre ministre. Pour le Ministre et par autorusation Le sous directeur d'extemme-Orient

SULTAN II. ABDLHAMD'N N'E GNDERD ENVER

PAA HEYET HAKKINDA BAZI BLGLER

Sultan II. Abdlhamid'in d siyaseti, ortaya kan ariv vesikalaryla yepyeni boyutlar kazanmaktadr. zellikle yabanc devlet arivleri, bu konuda olduka ilgin bilgiler ihtiva etmektedir. Bu bakmdan, bizim kendi arivlerimizde de aratrma yapma zaruretimiz olduu gibi, yabanc arivlerde de tarihimiz asndan aratrma yapmamzda byk yarar vardr. Bilhassa baz olaylarn daha iyi anlalabilmesi ve meselelerin gerek ynlerinin ortaya konmas iin yerli ve yabanc ariv vesikalar arasnda bir mukayese yapmak arttr. Mesela, Sultan II. Abdlhamid'in; in mslmanlaryla olan mnasebetleri bu konuda zikredilmeye deer. Nitekim bu konuda henz anlalmayan noktalar vardr. Mesele iyice vuzuha kavumad iin, insann aklna baz sualler taklyor: 1. Sultan II. Abdlhamid'in; in mslmanlaryla temasa gemesi, onun panislamist siyasetinin bir paras mdr? 2. Yoksa, ngiliz ve Fransz kaynaklarnn iddia ettileri gibi, Avrupallara kar in'de isyn eden mslmanlar yattrmak iin, Alman imparatoru II. Guillaum'um, Sultan Abdlhamid'i tevik etme neticesi midir ki, bunu frsat bilen Abdulhamid, orada da panislamist fikirleri yaymtr? Bu sorularn cevab, ancak Alman ve Osmanl arivlerinde bulunacak yeni vesikalarla belki verilecektir. Bu konudaki in arivlerini de phesiz yabana at139 mamak gerekir. Ancak, ince bilmeyiimiz ve in Devlet arivleri hakknda bir bilgi sahibi olmaymz, bu ihtimaliimdilik- imkansz gsteriyor. Fakat, 19. yzylda baz devletlerin d yazmalar Franszca yapld iin, in'de de belki Franszca yazlm vesikalar bulunabilir.

Bilindii gibi, Sultan II. Abdlhamid'in d siyasetinde, onun panislamist dnceleri byk rol oynuyordu. O, bu siyasetinde baz msbet neticeler de almam deil. Bazan bir tarikat eyhini241, bazan bir mollay ta Afrika ierilerine, Uzak Dou'ya242 kadar yollayarak, oralarda yaayan mslmanlar, kendi "Hilafet" unvan etrafnda toplamaya alan Abdulhamid, bu faaliyetlerini Kuzey Afrika'da da yrtmt 243. Fransz Hariciye arivlerinde bulduumuz baz belgelerden de, onun bu faaliyetlerini in ve Japonya'da dahi yrttn244 gryoruz245. Onun in'deki tesiri o kadar byk olmutur ki, Pekin'de onun adna bir slam
241 hsan Sreyya Srma, Ondokuzuncu yzyl Osmanl siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika, stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Say:XXXI, stanbul, 1978, s. 183. 242 hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid'in Uzak Dou'ya gnderdii ajana dair. (Bu makale 6-9 ubat 1978 tarihleri arasnda stanbul'da yaplan 1. Milli Trkoloji kongresine tebli olarak sunulmutur.). 243 hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki smrgeciliine kar Sultan II. Abdlhamid'in panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika, stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Say: 7-8, st, 1977, s. 157 vd. Ayrca bak. hsan Sreyya Srma, Quelques documentes inedits sur le role des confreries (tariqat) dans la politique panislamique du Sultan Abdulhamid II. slami limler Fakltesi Dergisi, Say: 3, Ank. 1979.

niversitesi alm ve kapsnda Osmanl Bayra dalgalanmtr246. Sultan Abdlhamid'in in'e gnderdii heyetlerden birisi de, Enver Paa heyetidir ki, biz bu makalemizde, bu konuda Fransz Hariciye arivlerinde bulduumuz baz bilgileri arz edeceiz. Belge No: 1 Pekin, 4 Haziran 1901 "Sayn Bakan,

Zat- alileri, mektubuma ek olarak, Sultan tarafndan, in mslmanlaryla iliki kurmak zere grevlendirilmi olan Trk heyeti konusundaki genelgeyi bulacaklardr. imdiki artlar muvacehisinde, Alman Hkmeti tarafndan tavsiye edildii sylenen bu konudaki Bab- Ali niyetlerini renmekte fayda mlahaza ediyorum. Kouang-Si, Kouang-Tong ve zellikle mslmanlarn youn olduu Yunnan'da gelien bir panislamist hareket tehlikeli olabilir ve ben, neye mal olursa olsun, Zat- alinizin araclyla stanbul'daki Elimizden, Enver Paa heyetinin gayesi hakknda bilgi elde etmeye alacam...."247
244 Bak. hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdulhamid ve in Mslmanlar, stanbul Edebiyat Fakltesi, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul, 1979, c: VII. Say:3-4,s.l99 Ayrca bak. hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdlhamid'in in ms-lmanlarn Snn mezhebine balama gayretlerine dair bir belge, stanbul Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi, say: XXXII, st. 1979, s.559. 245 Sultan Abdlhamid'in bu gayeyle Malaya(Malesiya) ya da baz temsilciler gnderdii rivayet ediliyor. Biz bu konuda Malezya ariv idreceleriyle temasa getiimiz halde, maalesef msbet veya menfi bir netice alamadk. 246 Bak. hsan Sreyya Srma, Pekin Hamidiyye niversitesi, slami limler Fakltesi, Prof. M. Tayyib Oki Armaan, Ankara, 1978 s. 159. 247 Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises N.S.Chine, No: 81, 1901-1911,s. 4.

Belge No: 2 Pekin 4 Haziran 1901 Efendim, Sultan'n grnte Avrupa, Orta Dou ve Uzak Dou mslmanlar arasnda mevcut olan ilikileri daha ok gelitirmek iin grevlendirdii, fakat asl gayesinin ne olduu iyece bilinmeyen bir Trk heyetini in'e gnderdiini biliyorsunuz. Bu heyet angay'a vard. General Enver Paa'nn bakanlk ettii heyette, iki sekreter, iki alim, iki ba bozuk' ve bir ok personel bulunmaktadr. Bizim Hindo-in'deki smrgelerimize komu olan blgelerde ok sayda mslmann olmas hasabiyle ok yakndan izlememiz gereken panislamist temayllerin bir iareti olabilir......."248. Belge no: 3

angay, 12 Haziran 1901 "Sayn Bakan, ...General Enver Paa, Sultan'n, bizzat mparator Guillaum'un tevikiyle, in'li isynclarn (Boxers) sebep olduu ayaklanmalara karmamalar ve onlar sakin olmaya davet etmek iin, kendisini mslman halklarn yanna eli olarak gndermee karar verdiini itiraf etti. Btn talimat kendisine, in'deki Alman ajanlar vastasiyle ulayor olmal. angay'daki Fransz Genel Konsolosluu, hatr saylr derecede kalabalk bir Osmanl tebaas hamisi olduundan, General Enver Paa, buraya varndan gn sonra beni ziyarete geldi. Ve ben, kendisinin olduu gibi, hanmnn da angay'daki ikametlerini en gzel bir ekilde geirmeleri iin emrine girdim.
* Osmanl Ordusunda gnll asker. 248 Archives du Ministre des Affaires etrangeres Franaises, N.S. Chine, No:81, 1901-1911,s. 5.

Daha ilk ziyaretinde, inli dindalarnn says, dalm ve kuvvetleri hakknda,en ibtidai bilgilerden mahrum olduunu hemen farkediyordum. Daha buraya hareketinde, asl grevi hakknda kendisine belli bir talimat verilmediinden, ok endieli grnyordu. Bunun dnda, belli bal in ehirlerinde ve zellikle angay'da ok uzun zamandan beri kendi hallerine terk edilmi mslman halklara, ssl "Hilal" sancan gstermek iin Trk konsolosluklarnn kurulmasnn ve bilhassa ateli mslmanlarn daha ok olduu blgelere hareket(action) klar saan merkezler kurulmasnn faydas zerinde konuuyordu. Onun ikinci grmemizde, Pekin'deki Alman eliliinden bekledii talimat almadndan rahatsz olduunu sezdim. Kendisi o srada, angay'daki ngiliz kuvvetleri Komutan General Treagh'n, kendisine, in'deki blgelere girmesinin tehlikeli olacan ve bu ekilde, hi bir neticeye ulaamayacan, fakat Hindistan snrndaki mslman merkezlerden gemei arzu ettii takdirde, ngiliz Hkmetinin bu seyahatini gerekletirmek iin btn kolaylklar temin etmekten eref duyacan sylediini bildirdi.

Nihayet dn nc kez onu Avusturya Genel konsolosluunun erefine verdii akam yemeinde grdmde, Almanlar tarafndan "alaka terkedildiklerini" ve bu ite mparator Guillaume'un bir oyunca, daha dorusu aleti olduklarn dorudan doruya Sultan'a bildirdiini syledi.. Mareal Waldersee'nin gidiinden sonra da Almanya iin bu meselenin kapandn ve artk kendisine ihtiyac olmadndan, kendisine kar nazik bile davranlmadn ilave etti. - kinci bir husus da udur ki, Heyeti buraya getiren Alman vapurundaki btn masraflar Almanya tarafndan karlanmtr. Kald ki, o, Almanlara kar artlanm olmamak iin, btn bu masraflarn geri verilmesini Sultan'dan istemitir. Geri kalan gnlerini angay'da en gzel ekilde geirmesi ve Sultan tarafndan in'de slamiyet'i gelitirmek gayesiyle kendisine verildiine inandm vazifesinin gerek yn zerinde bilgi elde etmek iin elimden geleni yapyorum..."249. Belge No: 4 angay, 3 Haziran 1901 "Alman nparatorunun tevikiyle, in mslmanlaryla grmek zere General Enver Paa bakanlnda gnderilen Trk Heyeti dn angay'a vard. Heyet, btn talimatn Alman Konsolosu vastasiyle alyor. Pekin'deki elimiz durumdan haberdar edilmitir..."250. Belge No: 5 angay, 24 Haziran 1901 "Sayn Bakan, Zat- alilerine bildirmekle eref duyarm ki, General Enver Paa, evvelki gn yani ayn 22'sinde, bakan bulunduu Osmanl Heyetiyle birlikte, Vladivostok yoluyla Trkiye'ye geri dnmek zere angay'dan ayrld. Bu yolculuk, burada bir grevle bulunan Rus askeri ataesi Albay Dessino tarafndan dzenlendi.

Enver Paa'y sadece Fransz ve Ruslar Yolcu etti. Bu arada, Alman ve ngilizlerin yokluu gze arpyordu.

...Bunun aksine olarak Ostasiatische Lloyd gaze249 Ad geen ariv, N.S.Chine, No: 81, 1901-1911,s.6-8. 250 Ayn yer.s. 2.

tesi, Halife'nin inli mslmanlar zerindeki dini kuvvetini kabl etmektedir. O, in siyasetinin geliiminde, yakndan izlenmesi gereken yepyeni bir faktrn ortaya kabileceine inanmaktadr. Bu da, Sultan'n, herhangibir mslman ayaklanmasnda, onlara yardm kasdiyle yapabilecei mdaheleden ileri geliyor. Yine ayn gazete, Enver Paa'nn, btn in mslmanlarn stanbul Sultan'na kendi dini Reisleri olarak kabl ettiklerini ve hatta i meselelerde bile ona ba vurup, tavsiyelerini almaya hazr olduklarn mahade ettiini bildirmektedir. ...Bununla beraber, Alman gazetesinin yazdklarnn aksine olarak, Enver Paa, in'in dier blgeleri hakknda hi bir bilgiye sahip olmad gibi, in'in i blgelerindeki dindalarn kendisine gsterdikleri ilgiden de habersizdir. O, angay'a vard zaman, in mslmanlar meselesi hakknda o kadar bilgisizdi ki, bu konuyu inceleyen baz kitaplar kendisine vermee mecbur olduk. stelik en ibtidai bir ekilde bile olsa, slam Dini'ne bal olan inlilerin saylar, kuvvetleri, tekilatlanmalar ve bu toplumun siyasi alanda olan nemi hakknda en ufak bir malumat sahibi deildi. Nitekim o, "Sultan Elisi" sfatiyle in mslmanlar arasnda kazand byk prestiji ve onlar zerinde yaplabilecek tesirleri lebilecek frsat dahi bulamamtr. Zira, o, biz Avrupallarn angay'daki malikanelerimizin dna kmamtr. Bu arada, angay'daki in rkna mensup olan mslmanlarn nasl onun etrafnda candan toplandklarn ve nihayet ihtiya olduu takdirde, mahalli idrecileri onlarn lehine hareket etmeye davet edebileceine inandklar ve kendilerinden olan yabanc bir devlet adamn (mandarin) bulduklarndan ne kadar mesut olduklarn hayretler iinde mahade ettiimi sylemeliyim. Nitekim onlar bundan bil-istifade General

vastasiyle hudutlarmz iinde Zi-Ka-Vei yolu zerinde olan mezarlklarnn dinsizlerden korunmasn benden istediler. Ve ben de, ileride ihtiya duyacamz bir tavizi kolayca koparmak iin bu isteklerine hemen uydum... Ben kesinlikle u kanaatteyim ki, Almanya gibi giriken bir millet, in mslmanlar zerindeki tesirinden dolay Sultan' olaylarn dengesine, kendi lehine arln koymak iin kazanabilir. Ve ayet siyasi-dini heyetler, dzenli bir ekilde in'in i blgelerine gnderilse, Sultan' kazanan bu milletin elinde, kendi siyaseti iin muazzzam bir alet olacaktr; ve eminim ki, bu artlar altnda kacak olan bir mslman ayaklanmasna, in Hkmeti kar koyamayacaktr"251. Belge No: 6 al-Moayad gazetesi252, 22 Temmuz 1900 "slam ve Trkiye menfaatlarna candan bal olan byk bir Osmanl grubu, Devletlu Sultan'n yardmyla gereklemesini mid ettikleri bir arzuyu ifade etmektedirler. Onlar, Trkiye'nin de Avrupal Kuvvetlerin Uzak Dou'daki eserine katlmasn istemektedirler. Bunda Trkiye iin, in'de fetihlere girimek sz konusu deildir. u andaki Trkiye Politikas, taarruzdan ziyade mdafaaya yneliktir. Fakat onun (yani Trkiye'nin), btn dier kuvvetlerden fazla, in'de menfaatlar vardr; onun iin ortak hareketle ibirlii yapmas gerekmektedir. Bu koca in imparatorluunda, en mbalaal istatistiklere gre, Avrupallarn says 150.000'i gememektedir. Bunlarn hemen hepsi, az zaman nce in'e yerlemi; ticaret ve eitli alanlarda almaktadrlar. Fakat onlar, hakka galebe alan kuvvetle desteklenmilerdir.
251 Ad geen ariv, ayn yer, s. 10-13. 252 al-Moayad gazetesi Msr'da nerediliyordu.

...Trkiye iin durum tamamen bakadr. Trkiye, ynn in'e doru evirirse, inli mslmanlar onun iin destek olacak ve in'e mdahalesini merulatracaklardr. Filhakika, Sultan'n (yani Abdlhamid'in) adna hutbe okuyan in mslmanlarnn says 70 milyonun stndedir. Gn Olu'nun (yani in mparatoru'nun) memleketinde, slam unsuru ok nemli

olup, mert karakterli ve byk zenginliklere sahip, soylu vatandalar iine almaktadr. Aralarnda tccarlar, maden kuyularnn byk bir ksmn ileten sanayiciler; kl tadklar halde, kalemlerini de kulanmasm bilen ok sayda bakan, vali ve generaller vardr. ayet Avrupa Kuvvetlerinin bayraklar yannda, Osmanl Bayra da in surlarnda dalgalanm olsayd, bu 70 milyon mslmann hararetli "hoamedi" duygularyla karlaacakt"253. Belge No: 7 Pekin, 3 Ekim 1901 "Sayn Bakan, inli mslmanlarn varl ve onlarn in mparatorluunun kaderi zerindeki rolnn nemi, bilhassa, Sultan'n gnderdii Osmanl Heyetinin gelii mnasebetiyle, daha ok dikkati ekti. Her ne kadar angay'daki konsolosumuz bu heyetin faaliyetleri hakknda size gn gnne bilgi verdiyse de, bunun tarihesini zetlemek ve onun gnderilmesini hazrlayan artlar ve geri arlmasn belirtmek gereini duydum. stanbul'dan ekilen 12 Aralk 1900 tarihli telgraf, Sultan'n ilk defa Uzak Douda'ki dindalar yannda mdahaleye girdiini haber verdi: "Yldz'da anlatldna gre inli mslmanlar skunete davet etmek ve onlarla Halife arasndaki ilikileri kuvvetlendirmek iin bir ulema
253 Ad geen ariv, N.S.Turquie, 1899-1900,No:167.s. 206207. heyetinin in'e gnderilmesi fikri byk bir kuvvetten

gelmitir."

Bundan evvel, Times'in Pekin'deki muhabiri Dr. Morisson'un gnderdii 6 Aralk tarihli telgraf gelmiti. O, bu telgrafta, General Tong-Fou-Siang'a kar byk glerin basks ile Dul mparatorie'nin gnderdii fermana dair" inli bir memurun mektubunu" zetliyordu. Bu tedbir, gya bir Alman birliinin, Saray'a gelen yiyeceklere mani olmak iin Hanneri ve Mavi ay'dan ilerlemeye hazrlandklar haberi zerine Dul Imparatorie tarafndan alnmtr. Sz geen telgrafta, ayn memur Tong-Fou-Siang'n Kansou'ya gnderilmesi ve 5000 mslman askerinin terhisinin, bir mslman

ayaklanmas tehlikesini artrmaktan baka bir eye yaramad korkusunu ifade etmektedir. uray kaydetmek gerekir ki, olaylardan anlaldna gre, mslmanlar arasnda kmasndan korkulan hareket, Almanlarn, mparator Sarayna ve Yang-TseRiang vadisi boyunca, Si-Nigan-Fou'ya kar ynelttikleri hareketin dolayl bir neticesidir. in Hkmeti zerindeki bu hareketi, bir kar koyma olarak bu ekilde bir ayaklanmaya gtrnce, bu teebbslerinden kmas muhtemel neticenin sakncalarn bertaraf etmek iin byle bir yola bavurmalar gayet tabiidir. Gerekten de, stanbul'dan gelen 2 Ocak 1901 tarihli bir telgrafta, ak olarak Osmanl Heyeti fikrinin Alman mparatorundan neet ettii ve Trkiye'nin Uzak Dou'daki manevi prestijini artraca iin Sultan'a hararetle tavsiye edildiini belirmektedir. Hatta Abdlhamid'in bu konuda Osmanl menfaatleriyle bu kadar yakndan ilgilenen II. Guillaume'a bir teekkr mektubu dahi yazd syleniyor. Bunu takiben 5 Marta kadar da, artk bu heyetten bahsedilmiyordu ki, bu tarihte bu seyahatin masraflarn karlayacak dvizi bulmak iin, Sultan'n gsterdii sabrszla ramen, Trkiye'nin o gn kar karya bulunduu iktisadi buhran sebebiyle, nazrlar hi bir ey yapamadlar. Nihayet, baz telgraflarn, Rus Hkmeti'nin bu seyahate kar olduunu bildirmelerine ramen, Heyet'in hareketi 1 Maysta resmen akland. Bir ay sonra Heyet angay'a vard. Heyet, Sultan'n harb yaveri Enver Paa, hanm, bir yzba, iki katip, iki hoca, iki asker ve birok hizmetiden mteekkildi. Heyetin bakan hakknda vereceim baz bilgiler, faydadan hali deildir. Zira bu bilgilerin, onun angay'daki ikameti esnasnda, kendisiyle resmi ilikilerde bulunanlar tarafndan bilinmedii anlalyor: Enver Paa, 1878 de Trk ordusunun resmi bir subay olarak Ruslarla savap len bir Polonyal Kont'un oludur. Bizzat Enver Paa da Sultan'n itibar ettii ahsiyetlerden olup, daha Trk-Yunan harbi srasnda da Sultan tarafndan gizli heyetlerde grevlendirilmiti. 45 yanda olan Enver Paa tahsilini Fransa'da yapt ve Chaptal lisesinde yetitii iin Franszcay ok rahat konuuyor. Onun, stanbul'da yaayan Trk asll hanmndan drt ocuu

olup, beraberinde angay'a getirdii kadn, onun ikinci kardr. Buraya getirdii kadn da Orta Doulu bir adamn, ayn ekilde Avrupa usulne gre yetitirilmi Avusturyal olan kz-dr.."Enver" ad da, onun "Edouard" olan esas adnn bozulmu eklidir. Zira bilindii gibi mslmanlarn soyadlar yoktur. unu ilave etmek gerekir ki ona, refakat eden ve phesiz onun hareketlerini denetleyen hocalar olmaynca, sigara ve alkol imekten korkmamaktadr. Ve yle anlalyor ki, bu heyetin bana seilmesi, onun slam prensiplerine uymasndan ziyade Sultan'a olan ballnn samimiyetinden ileri gelmektedir. Heyetindeki personelin giderleri dahil, Enver Paa'nn, hareketinden nce yolculuk masraflar olarak Devlet hazinesinden ald parann yeknu 500 Trk lirasdr ki, bu mebla 12.500 Franga tekabl etmektedir. Ayrca kendisi ve yanndakilerin Alman vapuru ile olan seyahatlar, mparator Guillaume'un Hkmeti'nin bir dncesi gereince bedava salanmtr. Svey'e kadar Alman konsoloslar onu karlam ve gemiye gelerek ona talimatlar ulatrmlardr. Fakat oradan in'e varncaya kadar, Berlin'den hibir ey alamaynca, skut- hayale urad. O, angay'a varnda, ayrlnda olduu gibi, Alman Genel Konsolosu Dr. Kuappe'in gelip ona son talimat bildirmesi gerekiyordu. Oysa ki Enver Paa ona ricada bulunarak kendisine bir talimatn gelip gelmediini renmek iin Pekin'deki elilie telgraf ekmesini istimiti. Fakat Pekin'deki elilik, bu telgrafa cevap verme zahmetine bile katlanmad. Enver Paa, Almanlarn bu kat karar karsnda gerei kabl etmi ve kendi tabiriyle "alaka terkedildiini" itiraf etmitir. Gerekte, heyet'in geliinden nce, Mareal Waldersee'nin ayrl, bu heyetin Alman nokta-i nazarndan olan nemini ortadan kaldryordu. Bundan sonra bu heyet, Mareal'in perstijini ykseltemeyecek ve bir nevi kendi emirlerini alp, II. Guillaume'un hamileri olarak gzkt btn in mparatorluundaki mslmanlar arasna gtrmek iin Sultan'n temsilcisi olan bir Trk generalini yannda gremeyecektir. Alman mparatorluunun, bu son zamanlarda bir ok misalle byle birdenbire ters dnerek tutum deitirmesinin ve balangta kendisinin tevik ettii grnen bu heyetin

mslmanlar nezdindeki teebbsn terk etmesi, bunun tek izah eklidir. Bu ekilde, desteksiz, talimatsz, parasz olarak kendi haline braklan Enver Paa, ancak kendisinin geri arlmasn isteyebildi. O, bunu, Almanlarn byle yz seksen derece dn ile ortaya kan durumu izah ederek Sultan'dan taleb etti. Ve yle anlalyor ki, Almanlara kar medyn kalmamak iin, daha evvel yaplan masraflarn da kendilerine geri denmesini efendisinden rica etmitir. Almanlar tarafndan terk edilen Enver Paa, angay'daki dier Devlet temsilcileri arasnda kendisine destek olacak arkadalar bulmakta gecikmedi. Avusturya Genel Konsolosu, kendisine refakat eden hanm sayesinde254 Enver Paa erefine byk bir akam yemei verdi. ngiliz kuvvetleri kumandan General Treagh, onu, bir balui(baloutchi) yani Snni mslman alayn teftie davet ederek, seyahat iin, mmkn olan btn kolaylklar kendisine te'min etmeye alyordu. Heyetin in'in i blgelerine girdii takdirde, karlaabilecei tehlikeleri anlatt. phesiz ngiliz Hkmeti, heyetin imdiye kadar yalnz Rus tesirinin kendini gsterdii in Trkistan'nn tamamen mslman olan halklarnn iinden geerek oralarda Osmanl Bayran gezdirmesini- kendi menfaatlar asndan ok arzuluyordu. Dier yandan, ngilizlerin, Hindistan'daki mslman tebaasna, Sultan Temsilcisini bir nevi kendi himayelerinde seyahat ederek gsterebilmeleri, onlar iin hi de fena olmayan bir husustur. Byle bir teebbs, bu blgelerde her zaman iin korktuklar yeni cihad hareketlerine, genellikle gizli yrtlen panislamizm faaliyetlerine ve zellikle bu blgelerde kendisini tek slam mdafi olarak gsteren Afgan Emiri'ne kar bir emniyet olacaktr. Fransa, Osmanl Heyeti'ni eviren bu arlama yarnda geri durmad. Bu heyet, Fransz arazisinde bulunan ve zerinde Hilal Bayrann dalgaland bir otelde kalyordu. Enver Paa, geliinin nc gnnde konsolosumuzu ziyarete gittiinde, konsolosumuz, Almanlarn kendisine gstermedii alakay gsterdi; ve ehirdeki ikametinin gzel gemesi iin aba sarfetti. Ruslar da, phesiz
254 Yukarda grdmz gibi, Enver Paa'nn beraber getirdii hanm Avusturya asllyd.

ngilizlere kar koymak iin, generalin etrafnda dolaarak, onun, btn Rus imparatoluu'nu ziyaret ederek Karadenize varmas iin Sibirya yolunu dn iin semesini salad. Seyahat, Rusya'nn angay'daki askeri ateesi ile bu ekilde kararlatrld; ve Enver Paa, kald otelde, temasta bulunduu konsoloslara bir veda yemei verdikten sonra, 22 Haziran gn Japonya, ve Vladivostock'a gitmek zere hareket etti. ngiliz ve Almanlarn, temsilci bile gndermedikleri uurlamaya yalnz Fransz ve Rus konsolosluk personeli katlmt. in'deki ikametleri srasnda, Enver Paa heyetinin inli dindalar ile ne gibi mnasebetleri oldu? Her eyden evvel, Heyet azalarnn, Uzak Dou'daki slamiyet hakkndaki derin ve kesin olan cehaletlerini kaydetmek gerekir. stelik Enver Paa, in hakknda hi bir bilgi sahibi deildi: Buraya geliinde, Singan ve Saray'n bugnk yerini dahi bilmedii gibi memleketin iinde bulunduu vehameti bile gz nne alamyordu. O, tehlikesiz ve hibir zorlukla karlamadan in'in i blgelerine kadar girebileceini ve btn kaplarn kendisine alacan, sadece Sultan'n elisi olmasna balyordu. anghay'da kendisine yaplan ikazlar, gzlerini amaya balad ve grevini burada durdurma karar zerinde messir oldu. Ayrca, ilk harfinden bile habersiz olduu bu nemli mesele zerinde kendisine baz veriler (donnes) te'min etmek gayesiyle, ona Dabry de Thiersant'n "Le Mahometisme en Chine" gibi kitaplar vermeye mecbur olduk. Enver Paa'y, inli mslmanlarla temasa geirmek gayesiyle Fransz Konsolos Yardmcs ve polisleri refakatinde mslmanlarn yaad blgeye bir gezi yapld. Saylar 200-300 civarnda olan ve kendilerini terkedilmi, gsz veya aznlkta olduklarn sezen bu mslmanlar, yabancdan yardm talebi iin, Asyallarn o mehur gelenekleriyle onu arlamak iin fevkala-de bir itina gstermeye koyuldular. Ayrca, saylar 50 kadar olan ve ounluunu Yahudilerin tekil ettii ve normal olarak Fransz konsolosluu'na kaytl bulunan bir Orta Dou'lu grup, tabiiyetinde bulunduklar Sultan'n Elisine ta'zim ve hrmetlerini takdim etmek iin geldiler. te Enver Paa saylar ok byk olan inli mslmanlardan te'sirini icra edebildikleri bunlardr. Oysa ki, asl ondan

beklenen, btn in mslmanlaryla temasa geip, te'sir icra etmesiydi. anghay'daki, in'e ve Trkiye'ye yabanc olan mslmanlarn yannda da pek mesut olmad. ngiliz generalinin, onu, ayn dinden olan bir Hint birliini denetlemeye nasl davet ettiini sylemitim.. Anlatldna gre, Enver Paa, bunlardan bir subaya Emiru'lM'min'in elisi olduunu sylediinde subay, bir tek Emir tandn, onun da Hindistan mparatoru olan ngiliz Kral olduunu sylemi. Bu hadise, anghay'da baslan Avrupa gazetelerine polemik konusu oldu. ngilizler, Hindistan'daki smrgelerini nazar- itibara alarak, bu subayn cevabn mdafaa ediyorlard. anghay Fransz gazetesi "Echo de Chine" de bu polemie kararak, M. Bonin'in kaleminden, imzasz olarak yaymlad bir makalede, meseleyi slam hukuku asndan inceledi. "Halife ve in mslmanlar" adl bu makale255, ekte bulacanz gibi, 16 Austos 1901 tarihli Echo de Chine'de yaymland. uras muhakkaktr ki, meselenin dini bir ekilde ele alnp tefsir edilmesi, Cezayir ve Tunus'taki smrgelerimiz iin bir tehlike arzetmekte-dir; kald ki bu mesele, oralarda oka konuulmaktadr. Siyaset, her zaman kesin areler getirmez; onun iin zannediyorum ki, in mparatorluu'ndaki Hristi255 Bu makalenin metni iin bak. hsan Sreyya Srma, Sultan Abdulhamid ve in Mslmanlar, stanbul Edebiyat Fakltesi, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul, 1979. Cilt:VII. Say: 34s. 199.

yanlarn haklar gzetildii gibi, Mslmanlarn da haklarnn gzetilmesinde fayda vardr. Fransa, Papa'nn kendi i ilerine mdahele etmesini kabl etmez; fakat, burada olduu gibi, Orta Dou'da da, Kilise Reisi'nin de defalarca belirttii gibi, Hristiyanlarn himaye haklar konusuna destek olmaktadr256.

256 Ad geen Ariv, N.S. Chine, 1901-1911, No: 81, s.26-37,

SULTAN II. ABDLHAMDN UZAK DOU'YA GNDERD AJANA DAR

Sultan II. Abdulhamid, Osmanl Devletimi iinde bulunduu krizden kurtarmak ve bilhassa Avrupa'nn byk devletlerine kar ayakta tutabilmek iin eitli metodlar kullanmtr. Onun, bu abasnda muvaffak olup olmad konumuz dnda kald iin, biz sadece onun medodlarndan biri olan "Panislamizm"zerinde duracaz. Sultan Abdulhamid, Avrupa devletlerine kar koyabilmek iin, Anadolu'nun dndaki mslmanlardan da istifade etmek istemi ve stanbul'a uzak olan bu mslmanlar, tarikat eyhleri veya biraz sonra szn edeceimiz Muhammed Ali gibi zel ajanlar vastasiyle kendi "Halife" sfat etrafnda toplamaya almtr ki, onun ksaca panislamizmi budur. O, bu gayeyle in'e, Japonya'ya, Afrika ierlerine257 kadar elini uzatm, faaliyetlerini yrtmtr. Biz bu ksa tebliimizde, in'e gnderilen Muhammed Ali adndaki bir ajandan sz edeceiz. Fakat bu konudaki belgeyi sunmadan evvel, o tarihlerde, in'deki mslmanlar hakknda bir iki cmleyle bilgi vermekte fayda mlahaza ediyoruz. Kaynaklarn bildirdiine gre, o tarihlerde in mslmanlarnm says 70 milyonu gemekte ve yalnz Pekin'de 38 cami bulunmaktadr. Bu konuda Prof. Muhammed Tayyib Oki iin slami limler Fakltesi'nde hazrlanan M.Tayyib Oki Armaan'nda yazdmz
257 Afrika'daki bu faaliyetler iin bak. hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki Smrgeciliine kar Sultan II. Abdlhamid'in Panislamist faaliyetlerine ait birka vesika, Tarih Enstits Dergisi, stanbul. 1977, Say, 7-8,s. 157 ve dev.

makalede ayrntl bilgi olduundan bu kadarla iktifa ediyoruz. Ancak unu da ilave etmek isteriz ki, 1908 ylnda Pekin'de kapsnda Osmanl Bayra dalgalanan

Pekin Hamidiyye niversitesi almtr ki, yukarda ad geen armaan iin hazrladmz makale bu konudadr. Fransz ariv belgelerinden rendiimize gre, Sultan Ablhamid, ayrca in'deki mslmanlar Snni Mezhebine balama abas iindeydi.258 imdi de, Sultan Abdlhamid tarafndan Uzak Dou'ya gnderilen Osmanl ajan Muhammed Ali'ye ait, Trkeye evirdiimiz belgeyi grelim: Fransa Cumhuriyeti in Elilii Pekin, 18 Haziran 1902 Siyasi ube No: 99 in Mslmanlar Sayn Delcasse Dileri Bakan, v.s...,v.s.... Paris Bir seneden beri, Pekin blgesi mslman efleriyle temas kurmasna izin verdiim M. Bonin'in kurduu ilikileri, 3 Haziran tarihli mektubumla takdim etmekle eref duydum. Bu efler sayesinde, 3 Ekim 1901 tarihli raporumda tafsilatl olarak bilgi verdiim Enver Paa misyonu ile ilgili olup, in'e gnderilen, Sultan'n gizli bir ajannn geliini renebildi. Ad Muhammed Ali olan yeni grevli, getiimiz ayn ilk gnlerinde Pekin'e varp, Mandchoue merkezinin gneyini kaplayan in ehrinin, Mslman blgesinin iki
258 Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises, Chine,N.S. Vol.81,P. 172

dini liderlerinden biri olan mam WANG'n evine misafir oldu. mam Wang, bu gelen ahsn geliini derhal M. Bonin'e haber verip, kendisiyle bir ok kez mlakat yapmasn salad. stanbullu olan Muhammed Ali, stanbul mollalarnn elbisesini giymekte, ve kendisine Uzak-Dou'daki dindalarn ziyaret etmek iin, tatile km bir "turist hoca" ss vermektedir. O, bundan drt sene evvel de, muhtemelen ayn grevle, buralara kadar gelmi, ve Malezya, Siam, Kosinin ve Japonya'y ziyaret etmitir. O imdi, stanbul'dan itibaren, Bombay, Singapur, Batavia, Bangkok, Saigon ve angay'a uradktan sonra gittii

Japonya'dan geliyor. Trkiye'nin Bombay konsolosluu tarafndan kendisine verilen ve Batavia konsolosluunda vize ettirilmi olan normal bir pasaport tamaktadr. Muhammed Ali'nin, Japonya'da Yokohama limannda bir cami inas iin, Japon Devlet adamlar ile Yokohama'daki mslman tccarlarla grmeler yapm olduu anlalyor. Saylar otuz kadar olan bu tccarlar, Hindli, Arap, ve ranllardan mteekkil olup, mezheblerinin farkllna ramen, "kafirlerin" iinde yalnz kaldklarndan, slam, onlar birlik halinde tutmaktadr. Muhammed Ali'ye gre, bu grmelere arac olan kii, Japon Parlamentosunda ye olan TA-KA-DA adnda biridir. Filhakika, bu isimde birinin olduu ve bu kimsenin Japonya'nn en byk ihracat ve ithalat messeselerinden birinin sahibi olduu hakknda, bana Tokyo'da teminat verilmitir. Zaten bunun iindir ki, Muhammed Ali, Yokohama'daki cami meselesini halletikten sonra deniz yoluyla stanbul'a dnmek zere Pekin'den ayrld. Muhammed Ali, fevkalade Arapa konumakta, ve bu, onun, buradaki Kur'an okuyabilmek iin Arapa renmi olan mslman liderleriyle kolayca anlamasn salyor. Muhammed Ali, biraz da ngilizce bilmektedir ki, bu lisan, yapt seyahatlarda rendiini sy-

lyor. Grevinin asl gayesi hakknda ok ihtiyatldr. O bu arada, M. Bonin'e stanbul Hariciye Bakanlnda bir memur olan Hakk Bey'le direkt temasta olduunu, ve toplad bilgileri ona gnderdiini bildirmitir. Muhammed Ali, Sultan'n imdiye kadar Yunnan ve Kagar mslmanlarndan baka, in'in dier blgelerine yaylm olan ve henz kullanlmam, muazzam bir g olan mslmanlardan habersizdi. Muhtemeldir ki, Enver Paa misyonu, bu konuda uyarc olmu, ve Muhammed Ali'nin dini karakteri, mtevazi yaants ve keskin zekas, phesiz ona kalabalk ve resmi heyetiyle gelen aal generalin yapamad baz eyleri grme ve sylemeyi salyor. Enver Paa gibi, Muhammed Ali de angay'da ve burada mslmanlarla in limanlarndaki Osmanl tebasn korumak iin resmen grevlendirilmi olan Fransz

ajanlarnn arasndaki iyi ilikilere am, ve bu durumu derhal stanbul'daki muhatabna bir mektupla bildirdiini sylemitir. Ona gre kendi tebaasnn menfaatna olarak tarafmzdan alnm olan bu itinaya memnun kalan Trk Hkmeti, kendi ajanlarndan birini devaml olarak in'de yerletirme niyetinde deildir. Bu bir ka teferruatn zat- alinizi ilgilendireceini ve Fransa'nn Uzak-Dou'da in mslmanlarna kar olan tutumu konusunda yukarda zikri geen raporlarda sylediklerimi dorulayacan dndm. Samimi sayglarmn Sayn Bakan tarafndan kabl dileiyle imza259.

259 Archives du Ministre des Affixes Etrangres Franaises, Chine N.S. vol 81, varak, 97-99.

II. ABDULHAMD DNEM YEMEN VALS OSMAN NUR PAA'NIN YOLSUZLUKLARINA DAR MZASIZ BR LAYHA
260

Osmanl Devleti'ni senelerce megul eden Yemen isynlarnn bir ok sebebi yannda, oraya gnderilen idrecelerin beceriksizlii ve ahsi tasarruflarn da zikretmek lazmdr. Yemen Valisi Osman Nuri Paa da bunlardan biridir. Ad geen vali, Yemen'e varr varmaz, kendi bana buyruk olmu, ve Osmanl siyasetine tamamen zt olan bir idre sistemi kurmutur. H.1305- 1306 tarihleri arasnda Yemen valiliinde bulunan Osman Nuri Paa, haksz tutuklamalar, kanunusuz tayin ve nakiller ve yerli

eyhlere yapt zulmle halkn nefretini kazanm ve adeta halk isyna davet etmitir. Aada sunduumuz belge, bu hadiseleri anlatmaktadr. Osmanl Devleti'nin d siyasetine bir nebze k tutacak olan bu gibi belgelerin yaynlanmasnda fayda, ve belki de zaruret vardr. Layihann metni: Yemen Villayeti iki, iki buuk milyon nfusu amil ve vilayat- saireye nisbetle vilayete muadil bir vilayet ve Devlete islah ahvaline ve vilayt- saire gibi bir an evvel tamamiyle medeniyyete idhaline ve her cihetten terakkisine sa'i olunmakta olduu halde valiyu'l ahakki Devletlu Osman Nuri Paa hazretlerinin zamannda pek ok tedenni etmi ve Yemen ahvali, cihat- saireden muzmahil bir hale gelmi ve eleb eshab m260 Babakanlk Devlet Arivi, Yldz Tasnifi, ksm no, 18, Evrak no. 553/217. zarf no. 93, karton no.35.

revvic-i efkar bulunmalarndan nai, livalara mutasarrf ta'yin ettii zatlarn ve nesb ettii kaymakamlarn su-i idresiyle mu'amelat- nbecs ve gerek kendisinin mteneffizan ve ahali hakknda iddeti ve menafi-i zatiyesi urunda harekat- mstebidanesi gibi muamellattan ileri gelmi ve bu gibi mu'amelattan dolay ahalice bir nefret-i azime hasl olmu olduundan ve kendisinin bat ve iddetinden ihtizren deil ahali, mera- askeriyeden ve erkan- vilayetten bile hi bir kimse akk uffeye ictisar edemiyeceinden ve her trl slahata kabil ve ahalisi muti bulunan vilayet-i mezkurenin mezalim ve istibdadla muzmahil olmas tecviz buyurulmayacan bildiimden hasbe'l hamiyye vali-i mrn ileyhin ahvli ve muamelt- mstebidane ve mezalimkarane ve kanun ikestanesinden kalemle arz kabil olabilenlerden bazlarn ber vech-i ati maddeten ve mufassalan arz ve ihbar cr'etyab oldum. Birinci madde: Ehl-i servetten bulunan meayihi getirerek habs ve tazayyuk etmee alm olan vali-yi marun ileyh Zeranik nam mahallin eyhini dahi Beytu'l Fakih'de bulunduu srada getirerek hod be hod habs ve ihtilattan men gibi muamelatla tazyik etmesiyle airetinin efrad derhal vadi-i isyna saparak, telgraf tellerini kat', ve telgraf avuunu dahi tuttuklar gibi 30 develik bir kafileyi urarak nehb ve valiy-i marun

ileyhin bulunduu Beytu'l Fakih etrafna toplandklarnda bunlar def etmek iin asakir-i mevcudeye verilmek zre vukubulan talebiyle gnderilmi olan cephane mahsur kalm ve bir rivayete nazaran zabt edilmitir. Bunun zerine vali-yi marun ileyh bi'l mecburiyye Hiraz'dan iki tabur asakir-i ahane taleb etmitir. kinci madde: Edyan ve mezahibin hrriyeti Devlet-i Aliyyece muttahaz usul-i iktizasndan olduu halde, vali-yi marun ileyh Yemen ve bi'l husus San'a ahalisinin ekserisi Mezheb-i Zeydi'den bulunmalar mlabesesiyle ezanda "Hayyi ala hayri'l amel" kelimeleri kraat etmeleri ve Hz. Ali ile baz sahabe-i kiram "Sallallahu eleyhi vesellem" ile yad etmeleri, mezhebleri iktizasndan iken vali-yi marun ileyh, bu adet-i kadimeyi ref etmek tasavvuruyla bir takm evamir i'tasiy-le ahalice bir heyecan- azim hasl olarak San'a etrafnda bulunan nevahi kabilinden yedi sekiz bin nfusu tecemmu ve cuma gn adetlerinin men olaca srada ihtilal icra edecekleri uyu bularak, bunun zerine, San'a'da bulunan asakirin esliha ve mhimmat istihzar idilmi ise de San'a'nn mteneffizanndan bulunan Reisu'l ulema Seyyid Ahmed el-Keysi Efendi valinin yanna azimet edip, iin bilahare fena olacan ihtar ve ikdamatiyle, ezhan- ahali bir dereceye kadar skunet bulmu ve bu halin vali-yi marun ileyhin istibdad ve(?)261 ni ne dereceye kadar ileri gtrdn ve bu istibdatn devam. nc madde: Yemen vilayetinin varidata ve Aden ile vilayet-i mezkure beyninde vaki' Nevahi-yi ts'a'nn nezaket-i idreleri cihetiyle dier sancaklara nisbetle Aden hududunda bulunmasiyle sayahata en ehemmiyetli bulunan Taiz sanca mutasarrflna henz bir rtbeye nail olmam ve vllat- sabka zamanlarnda bir mddet-i cz'iyye bulunduu iki kaymakamlk vekaletlerinde hi birinden bera'et-i zimmet mezbatas olmaa muvaffak olmam olup, Kahtaba'ca tahsilattan. Ve Anis kaymakamlnda zabtiye-i muvakkat maandan ve hkmet kona hanesinden dahi inde'l istintak sbit olup bir mddet dahi vali-yi es-bak Saadetlu Fevzi Paa hazretlerinin zamanda taht- tevkife alnd halde, bera'et veya men-i muhakemesi henz verilmemi olan Mustafa Bey namnda birisini yemden mir-i miran rtbe-i refi'as ile tayin etmi ve mahal-i
261 (?) iareti konan yarde bir kelime okunamamtr.

memuriyetine varr varmaz nfuz- memuriyet ve rtbesini mensubinin efkarna hars ederek sinin-i sabkada mahalli masraflardan ma'da, merkez-i vilayete her ayda otuz bin riyal gnderilir iken, imdi drt be mah zarfnda yani zilkadenin nsfndan rebi'ul evvele kadar ancak yirmi sekiz bin riyal gnderilip, bundan dolay vilayetin idresi azim bir buhrana duar olmu olduu gibi mumaileyhin mezelim ve ef alinden vali-yi narun ileyhe olan mensubiyet ve istibdadndan ihtirazen kimse ak- efeye muktedir olamamaktadr. Ve byle bir adamn, sancak- mezkur gibi bir sancaa mutasarrf tayini, vali-yi marun ileyhin derece-i idresini tayin edecei bedihidir. Drdnc madde: Vali-yi marun ileyhin Taiz mutasarrflna tayin etmesinden dolay kendisinin efkarna hizmet etmekte olan mumaileyh Mustafa Bey dahi Mukbine nam karyeye giderek mehur zengin-i meayihten bulunan karye-i mezkure eyhi Abdulvaris b. Yasin'in hanesine hcum ve bi'l cmle ecarn kat' ve ahalinin hanelerini harab etmi ve binaanaleyh eyh-i merkum Aden hududuna firara mecbur olarak kabaili kat-i tarika sulukla Hudeyde yolu kat'olunarak Rimade'nin hududundan Hissi nam mahalin hududuna kadar yollar kapanmtr. Nefs-i Taiz kasabas ahali-yi merkumenin hcumundan korkarak orada bulunan Mfti Yahya el Mcahid Efendi oraya yakn bulunan Cebelu Sabr ahalisinden her gece otuz krk kii getirterek memleket iinde muhaafaza iun gezmekte bulunmulardr. Beinci madde: Vali-yi sabk Devletlu Aziz Paa hazretlerinin valilikte bulunduu bir sene zarfnda tahsilat iun hi bir mahalle asakir-i nizamiyye taburlar sevk etmesizin, umum asakir ve mumurin-i mlkiyeye dokuz maa i'ta ve sarf ettii halde valiyi marun ileyh tahsilat iun her tarafa fevc fevc taburlar sevk etmiken, dokuz mah zarfnda bazlarna ancak maa i'ta ettii halde, baz yerlerde daha henz hi bir maa verilmemitir. Maiyyetlerinde tevabir-i mteaddide bulunduu halde, guya tahsilat iun sevk edilmekte olan memurinin ne gibi muamelatla itial etmekte bulunduklar Yemen'e gidenlerin malumu olabilir.

Altnc madde: Vali-yi marun ileyh bunca muamelat ve mezalim-i mstebidane ile dahi iktifa etmiyerek, adeta kavanin-i Devleti hi hkmnde konmuasna bir takm muamelat icra etmektedir ki, ez cmle hkm vermek selahiyyetini haiz komisyonlar tekilini kavanin-i Devlet katiyyen men etmiken, vali-yi marun ileyh "masalih-i araban" namiyle maiyyeti mrevvic-i efkar bulunan adamlardan mrekkeb komisyon tekil ederek mehakim-i adliyede arzusu vecihle fasl olunmayacak mevad- cinaiyyeyi komisyon- mezkura havale ederek orada keyfe ma yea istediini tahliye ve istediini habs ve tevkif ettirmektedir. Yedinci madde: Cidde'de bulunduu vakit, mehur olan mesaviyi ahvalinden dolay adem-i istihdam hakknda makamat aliyeden evamir-i adide vrud etmi ve fakat vali-yi marun ileyhin ta Hicaz'da bulunduu zamandan beri mrevvicc-i efkar bulunmu olan ve okumak ve yazmak bile bilmeyen Kayserili Mustafa Efendi nam zat vali-yi marun ileyh Yemen'e muvasalatiyle beraber belediye riyasetine tayin etmi ve mumaileyhin mensubi bulunduu valinin efkarna hizmet arzusuyla vuku'bulan muamelat- nlykas haric-i ta'dad bulunmutur ki, ez cmle daire-i belediye bir mahkeme eklini alarak, mehakim-i adliyede davasn kaybeden ehas oraya mracaatiyle mahkemenin hkm hi mesabesine konularak istedii gibi muamele ve hkm edilmekte ve darb ve cerh maddelerinden ceza- nakdi alnmaktadr. Sekizinci madde: Vali-yi marun ileyhin mrevvic-i efkar bulunan Taiz mutasarrf mumaileyh Mustafa Bey her ne efkara mebni ise Aden eyhi'ni dahi birdenbire habs ve tevkif etmesi zerine istida'a-y ma'delet ve merhamet zmnnda merkezi vilayete gelmi olan eyh-i merkumun mahdumlarnn ifadelerine vali-yi marun ileyh evvel emirde atf- nazar etmekten baka kendilerini dahi habs etmiken ba'dehu bir birine birer hil'at iksa ettirerek ve pederlerinin tahliyesine emir vererek kendilerini tahliye etmitir. eyh-i merkumun evvela oullaryla beraber hod be hod habs ve merkez-i vilayette oullarnn hepsinden sonra her birinin bir h'atla ve pederlerinin tahliyesi emriyle beraber tahliyeleri ne hikmete mstenid bulunduu

dikkattir. Dokuzuncu madde: San'a belediye reisi Ali Bulbuli Efendi'yi vali-yi marun ileyh San'a'ya muvasalatyla beraber hemen azl ederek, yerine beraberce getirdii mumaileyh Mustafa Efendi'yi tayin ederek, reis'i habs ve tevkif etmi iken ba'dehu an meclis-i idre azalna tayin etmitir. Reis-i mumaileyhin azli, bir sebeb-i kanuniye mstenid ise, beraat etmeksizin dier memuriyyete tayini, ve mstenid deil ise hod be hod azli ve ba'dehu tazyik ve habs ne esbab ve hikmete mebni bulunduu ayan- tefekkrdr. Onuncu madde: Hudeyde mftisi Muhammed Efendi, bir ok zamandan beri mftilik makamnda bulunarak hsn-i hali hasebiyle vlat- sabkann tahsinine mazhar olduu halde, valiyi marun ileyh Beytu'l Fakih'de bulunduu srada, nezdine gelmi olan ve mfti-yi mumaileyhle nefsaniyyeti bulunan birisinin arzusu vehile mftiy-i mumaileyhi hod be hod azl ederek, yerine dier bir adam tayin etmitir. Halbuki, bir mftinin azli ve dierinin nasbi, ahalinin taleb ve intihab ve Makam- Celil-i Meihat'n tasdik ve tensibi zerine vuku bulmas lazmeden iken vali-yi marun ileyh hod be hod kendi kendine azl ve tayin etmi ve bu hal dahi derece-i istibadn gstermee delil-i kafi bulunmutur. On birinci madde: Yerim kazas kaymakam Hasan Fenni Efendi kaymakamlk- mezkure tayininden henz drt be mah mrur etmeksizin kaza-y mezkurun aniya ve en byk meayihinden bulunan Ahmed Salah nam kimse kaymakam- mumaileyh emval- miri iun kendisini sktrm olmasndan nai, merkez-i vilayete gelip suret-i zahirede vali-yi marun ileyhin daire mdiri bulunan Hsni Efendi ile bi'l mu'arefe bir ka gn sonra kaymakam- mumaileyh azl edilmitir. On ikinci madde: Rida kazas kaymakam Hasan Efendi aleyhinde li ecli't-teekki kaza- mezkurun meayihinden Et Tayri nam ahs merkez-i vilayete gelmi ise de evvel emirde kendisine ve ikayatma havale-i sem ve i'tibar etmekten baka eyh-i merkumun su-i ahval ve mezalimle mtehir bulunduunu vali-yi marun ileyh bile kaymakam mumaileyh'e i'ar ettii halde beraberce alarak gtrm olup, bu muamelatn hikmet-i hkmete muvafk olup olmadnn tefriki evliya-y umura aiddir.

On nc madde: Vali-yi marun ileyh mehakimi adliyeden taleb olunan ehasn mehakime gnderilmemesini dahi emr etmekte olup, Hudeyde'nin en byk eniyasmndan bulunan Dahman Efendi aleyhine Hudeyde kumandaniyle sair baz taraflardan ikame olunan davalar iun mahkeme-i bidayetten bacelbname taleb edildiinde derhal vali-yi marun ileyhe mracaat etmesi zerine marun ileyh dahi merkumun mahkemeye gnderilmemesini Hudeyde mutasarrflna telgrafla emir vermitir. On drdnc madde: Anis kaymakam Ziya Bey, kararname mucibince valiyi sabik zamannda mtte-him iken, valiyi marun ileyh, itham- mezkura itibar etmeyip iki mah mukaddem Zebid Kaymakamlna Dersaadet'ten gelmi olan ihab Bey'i bi'l azl mtte-himi mumaileyhi yerine tayin etmi ve ihab Bey Dersaadet'e avdetinde, intihab- memurin komisyonu tarafndan iade-i memuriyeti emr olunmu iken vali-yi marun ileyhin istibdad ve mezaliminden bi'ttehai iade-i memuriyeti kabl etmemitir. Mumaileyh Ziya Bey'i mttehim iken vali-yi marun ileyh dier kaymakamla tayin etmesi celib-i nazar- dikkattir. On beinci madde: Yemen rsumat nezaretine mlhak Hudeyde rsumat mdiriyyetinden bazs muharref ve bazs musanna olarak Hudeyde tccarlarndan on nefer kesane verilmi olan imrariye tezkerelerinden dolay mezkur Hudeyde rsumat mdiri Abdlkadir Efendi ve saire aleyhinde ikame olunan dava neticesinde tccar- merkum rsumat sandnn zayi etmi olduu 180.000 kuruun tahsil ve istifasna ve mdir-i mumaileyhin azline ve rfekasnn dahi birer suretle mahkumiyyetlerine meclis-i idre-i vilayete hkm olunmu ise de hazine dava vekaleti tarafndan vakubulan temyiz istidas zerine ura-y Devlete hkm-i vaki nakz ile zayiat- rsumiyyenin cezaen bir mislinin daha tahsili ve tccar- merkumenin de kanun- cezay tevkifen tahdid-i mcazatlar lzumu emr u izbar ve evrak takmiyle iade ve tesyar olunmu iken vali-yi marun ileyh tccar- merkumeyi cezadan ve vermi olduklar yz seksen bu kadar bin kuruun bir mislini daha verdirmemek emeliyle evrak- mebhuseyi mevki-i muameleye koymamakta ve bu yzden hazine-i celilenin hakk- sarihi olan bu kadar mebalii-i cesimenin izaasma

sebebiyet vermekte bulunduktan baka, rsumat mdiri sabiki mumaileyh Abdlkadir Efendi'yi San'a gmr mdiriyyetinde istihdam etmesi ayrca ayan- dikkattir. On altnc madde: Hiraz kaymakam ifa-y hac zmnnda me'zunen canib-i Hicaz'a gittii zaman, mahkum olarak zimmetinde 600 riyal bulunan Abdurrahman Efendi namnda istihdam selahiyyetinden mahrum bir ademi her ne esbaba mebni ise kaymakam- mezkur vekaletine tayin ederek mumaileyh'de kazaya varr varmaz zimmetini kapatmak iun mahall meayih yedinde bulunan(?) mhrl senedlerini meayih-i merkuma yedinden nez ve istirdad zmnnda habs etmi ve Mefkar nahiyesinin drt nefer meayihinden eyh Rezek Medyur(?) isminde birisi hapishenede vefat bile etmi iken, valiyi marun ileyh, esbabn bile tahkik ettirmemitir. On yedinci madde: Yemen vilayetinde bulunan ve maca hretli olan meayih ve a'yan birer vesile ile evvel emirde ihafe ettikten sonra bunlardan istihsal- emniyet ve selamet iin vali-yi marun ileyhin lede'l mraca'a rzasn birer takrib-i istihsal edenler tahlis-i nefs edebilmekte olduu dahi Hudeyde tccarndan olup, servet ve ina ile mehur bulunan ve meclis-i idre-i liva azasndan olan Dahman Efendi guya israfla mevsuf imi ki malnn lzum- haczi hakknda vali-i marnileyh naibu'-ar' tarafndan bir i'lam- bi'l istihsal, guya hkmn tenfiz etmekte iken mumaileyh Dahman Efendi tarafndan merkezi-vilayete gnderilen bir adem-i mahsusun vrudu zerine mezkur i'lam tenfize mahal kalmamtr. On sekizinci madde: Vali-yi marun ileyh San'a polisi ser komiseri Fayi' Efendi'yi bila istintak ve istic-vab hod be hod habs ve tevkif ettirmi ve bir ka gn sonra tahliye etmitir. Kavanin-i Devlet her bir memurun bile sebeb tevkif gibi haysiyet-i memuriyyetinin ihlalini mucib bir muameleyi men etmi iken vali-yi marun ileyh bu kavanini bile tahliye etmesi dai-yi hayrettir. On dokuzuncu madde: Vali-yi marun ileyh miralay izzetlu Ahmed Rti Bey namnda bir zat tahsilat ve slahat nam memuriyyetle maiyyetine iki tabur asker i'ta ederek Yerim, Zimar, Anis, Rida nam kazalara gndermi ve rivayete nazaran mir-i mumaileyh meayih i celb ve kendilerini tehdid ve tahvif etmekte bu-

lunmu olduu gibi efkarna inkiyad etmiyen nice raeayihi zircirlerle toplarn arkasna takarak tehir etmi olmasndan nai ahalice bir nefret hasl olmutur. Mezkur kazalar vilayet dahilindeki kazalarn en ziyade muti'lerinden iken slahat namiyle bu kadar askerle mumaileyhi gndermesi, hikmetinin o tarafa gidenlerin ma'lumu bulunmutur. Yirminci madde: Vali-yi marun ileyhin cmle istibdadndan olarak tekini berikini Kumran adasna nefi etmekte olduu gibi Yemen vilayeti dahilinde bir ka kaza kaymakamlnda bulunduu halde ba'dehu 2000 kuru maala mektubi kalemine alnm ve hazine dava vekaletine tayin edilmi olan rifatlu lm Efendi namnda birisini hi bir sebeb-i ma'lum bulunmad halde vali-yi marun ileyh Beytu'l Fakih'de bulunduu srada mumaileyhin ya kendisinin istifa etmesi ve etmedii surette tard edilerek Dersaadet'e gelmee mecbur olmutur. Bir memurun tard ancak bir mahkemenin hkmne mstenid olmas lazimeden iken yle bir ey bulunmakszn, tardna emr vermesi ve bir ahsn bila hkm nefyi her halde Zat- Hazret-i Padiahi'nin makdesetine mahsus olduu halde vali-yi marun ileyh nefye dahi emr vermesi ve ba husus mahal- manfann Dersaadet bulunmas akllara hayret verecek muamelat mstebidanedendir.

Hlasa ve Hatime
Ma'ruzat- mebsuta mtalaasndan muhat ilm-i ali buyurulaca zre vali-yi marun ileyhin ehl-i servetten bulunan meayihi getirterek habs ve tazyik etmesi ve Zeranik, nam mahallin eyhini dahi hod be hod habs ve ihtilattan men'etmesiyle airetinin efrad vadiyi isyna saparak kafile-i nehb etmesiyle iki asakir celb etmesi ve edyan ve mezahibin hrriyeti Devlet 'ce mttehaz- usul icabndan iken San'a ahalisinin mezhebleri iktizasndan bulunan baz adetlerini ref etmek tasavvuruyla evamir-i mstebidane i'ta ederek ahaliyi mteneffir etmesi ve Yemen vilayetinin varidatca ve Aden hududunda bulunmasyla siyasetce en ehemmiyetli bulunan Taiz mutasarrflna henz bir rtbeye nail olmam ve tahsilattan ve i'ane ve zabtiye muvakkat maandan zimmeti hasebiyle mukaddema habs edilmi olduu halde henz beraat veya men-i muhakemesi verilmemi

olan Mustafa Bey namnda birisini yeniden mir-i miran rtbe-i refi'asyla tayin ederek sinn-i sabkada her ay merkez-i vilayette otuz bin riyal gnderilmekte iken, imdi drt be mah zarfnda ancak yirmi sekiz bin riyali gnderip bundan dolay vilayetin idresini azim bir buhrana dar etmesi ve kendisinin efkarna hizmet etmekte olan mumaileyh Mustafa Bey Muknibe nam karyeye giderek mehur zengin-i meayihten bulunan eyh Abdulvaris'in hanesine hcum ve(?) ahalinin hanelerini harab etmesi ve eyh-i merkumu Aden hududuna firara mecbur ederek ve kabaili kat- tarikle bir ok yolar kapanmas .Vali-yi sabik aziz Paa tahisat iun hi asakir-i nizamiyye taburlar sevk etmeksizin bir sene zarfnda umum asakir ve memurin-i mlkiyyeye dokuz maa i'ta ve sarf ettii halde vali-yi marun ileyh her tarafa asakir-i nizamiyye taburlar sevk etmi iken dokuz mah zarfnda bazlarna ancak iki maa i'ta ederek bazlarna henz bir maa vermemesi ve Yemen vilayetinde gnaca hretli bulunan meayih ve a'yan birer vesile ile evvel emirde ihafe ettikten sonra bunlardan istihsal- emniyyet iun rzasn istihsal edenler tahlis-i nefs etmesi ve hatta Hudeyde tccarndan ve servet ve na ile mehur liva meclis-i idre azasndan Dahman Efendi israfla mevsuf imi gibi malnn lzum- haczi hakknda naib tarafndan merkez-i vilayete gnderilen bir adem-i mahsusun vrudu zerine tenfiz etmemesi ve bunca muamelat ve mezalim-i mstebidane ile dahi iktifa etmiyerek kavanin-i Devlet'in ahkam hilafnda maiyyeti adamlarndan mrekkeb komisyon tekil ederek mevadd- cinaiyyeyi orada r'yet ettirerek istediini tahliye ve habs ve tevkif etmesi ve Ciddede bulunduu vakit mesavi-yi ahvalinden dolay adem-istihdam hakknda evamir vrud etmi olan Mustafa Efendi namnda okumak bilmeyen birisini belediye riyasetine tayin ederek daire-i belediyyeyi bir mahkeme ekline koymas ve mehakimi adliyede davasn aib edenlere, orada bi'l mraca'at istedii gibi muamele ve hkm vermesi ve Taiz mutasarf olup, mrevvic-i efkar bulunan Mustafa Bey'in habs ve tevkif ettii Aden eyhinin istid'a-y ma'dalet ve merhamet zmnnda merkez-i vilayete gelmi olan oullarn dahi vali-yi marun ileyh evvel emirde habs ettikten sonra ba'deyhu her birine bir h'at iksa ettirerek ve pederlerinin tahliye emriyle beraber kendilerini

tahliye etmesi ve Yerim kaymakam Hasan Fenni Efendi'yi azl etmek iun merkez-i vilayete gelmi olan eyh Ahmed Salah namnda birisi kendisinin daire mdiriyle bi'l mu'arefe(?) azl etmesi ve mehakim-i adliyyeden taleb edilmi ve fakat kendisine mracaat eylemi bulunan ehasn mehakime gnderilmemesine emr vermesi ve Rida kaymakam aleyhinde li ecli-t teekki merkez-i vilayete gelmi olan Et-Tayr nam ahsn evvel emirde ikayatna havale-i sem've i'tibar etmedii halde ba'dehu mezkur daire mdiriyle mu'arafe peyda eylemesi zerine kaymakam- mumaileyhi dahi azl eylemesi ve Miralay Ahmed Rdi Bey namnda birisini tahsilat ve slahat nam memuriyyetle maiyyetine iki tabur asker i'ta ve drt kazaya gndererek mumaileyh de meayihi zincirlerle toplarn arkasna balayarak tehir etmi olmasndan nai ahalice bir nefret ve heyecan hasl etmesi ve San'a belediye reisi Ali Bleyli Efendi'yi hod be hod azl ve yerine beraberince getirdii Mustafa Efendi nam zat tayin ederek mumaileyhi habs etmi iken ba'dehu an meclis-i idre azalna tayin etmesi ve Hudeyde Mftisini kendisi Beytu'l Fakih'de bulunduu srada nezdine gelmi olan birisinin arzusu vehile an dahi hod be hod azl eylemesi ve Anis kaymakam Ziya Bey-i mttehem iken Zebid kaymakamlna tayin etmesi ve San'a Polisi komiserini hod be hod habs ve tahliye eylemesi ve rsumat nezaretinin bir davasndan dolay tahsili lazm olan yz seksen bin kuruun maddesine dair olan evrak mevk-i muameleye koymayarak Hazine-i celilenin hakk olan mebali-i mezkurenin iza'sna sebebiyyet vermesi ve madde-i mzkureden azl ile mahkum olan rsumat mdirini San'a gmr mdiriyyetinde istihdam ve Hiraz kaymakamlna alt yz riyal zimmeti olan Abdurrahman

Efendi'yi tayin ederek mumaileyh de zimmetini kapatmak iun maayihin yedinde bulunan yek mhrl senedlerini nez ve istirdad zmnnda anlar habs ve habs edilen meayihten birisi hapishnede vefat etmi iken vali-yi marun ileyh esbaba- vefatn bile tahkik etmemesi ve cmle istibdadndan olarak bir takm adamlar Kumran adasna nefy ettii gibi bila hkm lm Efendi namnda bir memuru hod be hod tard ve yine hkm Dersaadet'e nefyine emir vermesi gibi muamelat- mstebidane ve kanun ikestanesinden tahtiren ve kalemen arz ve ihbar kabil olabilenlerin bazs imdilik balada bast ve tafsil edilmi olmala ol babda emr u ferman men lehu'l emrindir.

FRANSA'NIN KUZEY AFRKA'DAK SMRGECLNE KARI SULTAN II. ABDLHAMT'N PANSLAMST FAALYETLERNE AT BR KA VESKA

Sultan Abdlaziz'in lmnden262, ve Sultan Murad'n iki ay devam eden saltanatndan sonra, II. Abdlhamid Osmanl tahtna geti. 1876-1909 yllarna tesadf eden bu saltanat, imparatorluun en kritik devirlerini yaamtr. Doksan harbi dediimiz 1877-78 Rus harbinden, Osmanl Devleti yenik km ve Kbrs Adas ngilizlere braklmakla, Rusya ile antlama temin edilebilmitir (Ayestefanos ve Berlin Antlamalar). Mithat Paa'nn Sultan Abdlhamid'e teklif ettii merutiyetin mr fazla olmam; ve bizzat Mithat Paa'nn olumsuz ve isabetsiz davranlarndan dolay Sultan tarafndan yrrlkten kaldrlmtr. Bunu mteakip de Sultan Abdlhamid Anayasann 113. maddesine dayanarak263 Mithat Paa'y yurt dna srmtr.Baz kaynaklara gre, Sultan Abdlhamid,
262 Sultan Abdlaziz'in lm, bugn dahi zlememi bir muammadr. Baz kaynaklara gre, Sultan Abdlaziz, tahttan indiriliine dayanamam, intihar etmitir. Dier bazlarna gre de o, Mithat Paa ve arkadalarnn tertipledii bir suikastla katledilmitir. Doktorlarn bu mevzuda verdikleri rapor da yeterli olmadndan, yeni vesikalarn bulunmasna kadar bu mevzu muammaln srdrecektir. 263 113. madde: "Devlet emniyetine tehlikeli olduu, gvenilir kaynaklardan renilen herhangi bir ahs Sultan tarafndan yurt dna srlebilir" Bak.Archives de Ministre des Affaires Etrangres Franaises, Turquie, 1877,kitap no:408, s. 296.

Mithat Paa'nn sert muamelelerinden ekinmi ve ad Sultan Abdlaziz'in katline kart iin onu yurt dna srmtr.264 19. yzyln sonlarna doru, Osmanl imparatorluu her taraftan sktrlmaktadr. Bir taraftan Fransa, Tunus ve Cezayir'i istila ederken dier taraftan da Rusya ve Balkan lkeleri Osmanl Devleti'ni ykmaa alyorlard. Avrupa'nn Osmanl Devletini paylama emelleri henz suya dmemi265, Dou Anadolu'da bir Ermenistan, Filistin'de bir yahudi devleti istenmektedir. Avrupallar, Trkiye'ye kar olan bu mterek gayelerinde birlemiler ve ortaya sun'i bir "ark Meselesi" karmlardr266. Bu sahada yzlerce kitap yazlm ve

Osmanl Devletinin btn unsurlar biribirine dman bir hale getirilmitir. te, Sultan Abdlhamid, bu emperyalist Avrupa devletlerine kar, otuz sene sren bir oyalama politikas gtmtr267. Sultan Abdlhamid'in muvaffak olup olmad konumuz olmadndan, biz sadece onun Avrupa emperyalizmine kar Kuzey Afrika'da gtt268 panislamist faaliyetlerine ait bir ka vesika sunacaz. Sultan Abdlhamid, paralanmakta olan ve btn Avrupa'nn gz diktii Osmanl Devletinin kurtuluunun tek midini, tevhid-i slam'da, yani Panislamizm'de grmtr. Ve bunu te'min etmek, iin, "Halifelik" sfatn kullanmaktan ekinmemitir. Ve uzun
264 Ayn yer, s. 292 265 Bak. T. G. Djuvara. Cent projest de partage da la Turquie 1914. 266 Bak. Driaut, Edouard, La Question d'Orient, Paris. 1938. 267 Bak. Andre Duboscq, l'Orient Mediterraneen.impressione et essais sur quelques element du probleme actuel, Paris, 1917,s.7-10. 268 Sultan Abdlhamid, bu faaliyetlerini sadece Afrika'da deil, Hindistan'da, Arabistan'da hatta in'de yrtmtr.

zamandan beri ilk defa "Halifelik", Osmanl siyasetinde beynelmilel bir vasf almtr. Sultan Abdlhamid, dnyann drt bir tarafna temsilciler gndererek, adna hutbeler okutturmu ve mstemleke halinde olan mslman milletleri, bamszlk savama (cihada) tevik etmitir. Sultan Abdlhamid, bu emelinde muvaffak olmak iin, bilhassa tarikat eyhlerinden istifade etmitir. Bu eyhler eitli tarikatlara mensup olup, bunlardan n safta olanlar, Ebu'l Huda, eyh Rahmetullah, Seyyid Hseyin el-Cisr ve Muhammed Zafir'di.269 Kuzey Afrika'da (Libya, Tunus, Cezayir) panislamizm hareketlerini yrten tarikatlar bilhassa azeliye ve Medeniye tarikatlaryd. Bu tarikatlarn eyhleri her frsatta Osmanl Devletini Avrupa Emperyalizmine kar desteklemilerdir. Geri aralarnda, maddi menfaat karlnda Osmanl Devleti aleyhine evrilenler vardr, fakat bunlar ok ekalliyetteydiler. Konularn detayna inmeden, ve konu zerinde yorum yapmadan, Sultan Abdlhamid'in Kuzey Afrika'da giritii faaliyetleri tevsik eden belgeleri ve bu belgelerin Trke tercmelerini vermekle yetiniyoruz.

VESKA-I270 18 Temmuz 1902 D. P. 110 Tarabya, 9 Temmuz 1902 Panislamik Propaganda Siyasi dare Snflama Seri: B, Karton:80, Dosya:3.271

269 270

Andre Duboscq, a.g.e. s. 155-56

Vesikalara ilave edilen dip notlar bize aittir. .S.S. 271 Bu vesikalar, Fransz Dileri Bakanl arivinden karlmtr.

Bizim temsilcimiz, stanbul'da mevcut, belli bal iki mslman tarikat hakknda, ileri Bakanl tarafndan verilen iki soru cetveline verilen cevaplar gnderdi. Bizim temsilcinin zannna gre, panislamik propagandann tesiri bilhassa, btn mslman milletlerinin, Sultan'n272 kuvvetli oluuna dair olan kanaatlerinden ileri geliyor. Sultan'n Kuzey Afrika'daki (Marib) bu prestijini ykmak iin yaplacak en isabetli ey, Sultan' bizim Tunus zerindeki hakimiyetimizi tanmaya sevketmektir. Ve bu yol, imkansz olduundan, imdilik imparatorluun273 Tunuslu haclarn ve seyyahlarn, yerli idrecilerle temas kurmaktan alkoymakla yetinmemiz lazmdr. Bardo antlamasndan evvel Beylik Hkmeti, Libya'daki vatandalarnn menfaatlarn kolluyordu. Bugn iin, bizim konsolosluklarmz, deil Osmanl idrecilerle megul olmak, onlarla ilgili her ii batan savyorlar. te bu sert muamele, bura halklarn, mslman tarikatlara snma zorunda brakyor. Belki bu sert muameleyi bir sre iin ta'dil etme ve bu halklara, onlarn tek dayana Sultan olmadn gsterecek yeni bir siyaset gtmek gerekecektir. VESKA-II Gizli Trablusgarb Siyasi dare Snflama Seri: B, Karton: 80, Dosya: 3.

stanbul Sultan'nn274, slami, yni dini olan azeliye- Medeniye tarikat vastasyla yapt panislamik faaliyetlerine ait siyasi malumat.

272 Sultan Abdlhamid. 273 Osmanl imparatorluunun. 274 Sultan Abdlhamid.

Sorular275 azeliye-Medeniye tarikatnn sahip olabilecei veya idre ettii Mistrata, Gharian, Misselata ve Ghadames zaviyelerinin276 ehemmiyeti, tekkeleri ve panislamik propaganda yaptklar yerler hakknda bilgi verilmesini rica ederim. Onlar idre eden siyasi ve dini reisleri, yni stanbul'da ikamet eden byk Efendileri ile devaml mnasebette midirler? Bu tarikatlar ve eyhleri, onun tesirinde kalp, Kuzey ve merkezi Afrika mslman topluluklar zerinde herhangi bir harekette bulunuyorlar m? Bizim istila ettiimiz veya tesir sahamz iinde olan dier mslman blgelerde veya Tunus'ta, kendi panislamik akidelerini yaymak iin lzumlu olan neir imkanlar var m? stanbul Sultan277 lehindeki panislamik hareketin gcn krmak, ve gerektiinde onlar, slam Dnyasnda Fransz tesirini oaltmaya yneltmek iin, ve Hkmeti'in278, Libya'daki azeliye -Medeniye tarikatlarnn eyhleri ve ajanlar tarafndan tevik edilebilecek olan hareketlerden tamamiyle haberdar olmakla elde edeceimiz menfaatin tesbiti iin lzumlu dier btn malumat ksaca veriniz. Cevaplar: azeliler, az bir masrafla, Gherian, Meselata, Mesurata ve Ghadames'de bir ka zaviye yrtmektedirler. Benim malumatma gre bu tarikatn Libya'da az mridi olup, burada zayf tesiri vardr. Bu tarikat'n
275 Bu sorular Fransa'dan sorulmakta ve Trablusgarb'taki Fransz Konsolosu cevap vermektedir. 276 Zaviye, bilhassa Kuzey Afrika'da tarikat tekkesi olarak kullanlmaktadr. 277 Sultan Abdlhamid. 278 Fransz Hkmeti.

Msr'daki hareketinin daha tesirli ve daha yaygn olup olmadn bilmiyorum. Bunun aksine, Medeniler279, ki dini ve siyasi reisleri stanbul'da ikamet eden ve Sultan Abdlhamid'in eyhi olan eyh Zafir'dir, saylar ok olup, bazen Libya'da ok aktiftirler. Trablusgarb ve banliysnde, Zaviye'de, Garbia'da, Tabur'da, Bou Yamailde, Zuara'da Libya danda, Essahel'de, Zliten'de, Sulhak'da, Eatiya el Fuki, Eatiya blgesinde, Agar'n dousunda El Garadah'ta, Agar'n batsnda Mahrugah'ta, yaati blgesi olan Agar'da, Morzuk blgesi olan Eatya'da, Ghadames'de zaviyeleri vardr. slam'n ngrd hedeflere varmak, yani mstevli btn yabanclar yok etmeye ulamak iin, btn tarikatlar ayn propaganda usullerine ba vurmaktadrlar. Sadece mucizelere ait rivayetler, ve Hristiyanln zerine kazanlacak olan nihai zaferin mjdesiyledir ki, bu tarikatlar, cahil Afrika halklarn coturuyorlar, fakat onlarn arlatanl280 olaylarn gerekliiine her zaman stn gelmiyor. Ben 1882-83 de bu genel konsolosluk vekaletine bakarken beni grmeye gelen bir ok Tunuslu Byk Reis, benim nasihatlarm ve onlarn haklarnn korunacana dair garantim zerine, glerinden vaz gemiler ve bir ksm da kara yoluyla yz bini geen kabileleriyle281 Sultan'n panislamik ajan olan, eyh Zafer'in kardei Si282 Kasm'n cesaretlendirme ve tehdidlerine, ve Osmanl Hkmetinin para yardmlar ve gzel vaadlerine ramen, Tunus'a geri dnmlerdir. Bizim ikramlarmzla, bunlarn reisleri olan mslmanlar, Osmanllarn ve uyuh'un (eyhlerin) kendilerine
279 Medeniye tarikatna mensup olanlar.

280

Zavall Afrikalnn Avrupa emperyalizmine kar kn, medeni(!) Avrupal, arlatanlk olarak tavsif ediyor. 281 Bu yz binlerce Tunuslu, Fransa, Tunus'u igal ettikten sonra Franszlarn zulmnden kurtulmak iin Libya'ya doru g etmilerdir. 282 Si, Seyyid kelimesinin Kuzey Afrika'daki telaffuz eklidir.

halelendirip, gzlerinde parlatt hayat zevklerinden daha kymetlilerine ve maddi imkanlara sahip olmulardr.

Kuzey Afrika Trablus'unda, siyasi ve dini mslman cemiyetlerinin, kendi propaganlar ve fikirleri hizmetinde resmi bir yayn organlar yoktur. Gayeleri, Avrupa kuvvetlerinin mslman memleketlerindeki gelimesine ve zellikle Fransa'nn Afrika'ya szma hareketine kar mcadele etmek iin olan btn proje ve tertibatlar, Araplarn, Sudanllarn ve Trklerin glgesinde hazrlanp dzenleniyor. Libya Araplarnn, Osmanl idresinden memnun gibi gzkmeleri, onun ilmine ve adaletine kar gsterdikleri byk saygdan deil fakat onlarn gznde, Sultan'n, Halife ve din reisi oluundandr. ite Araplarn, ona hrmet edip itaat etmeleri, bu halifelik unvanndan dolaydr. Bunun iin Araplar, herhangi bir Avrupa hkmetinin hakimiyeti altna girmek gayesiyle ondan (Sultan'dan) kopmak iin, ona ve Hkmetine kar herhangi bir fitne-fesada girimiyeceklerdir. Ve Libya'y hakimiyetleri altna aldklarndan bu yana Bab- Ali, bu blgelerdeki Araplarda, kendine kar beslenen bu fikirlerin devamn elinde tutmasn bilmi ve bu gayesi iin de, yerli nfuzlu ahslardan istifade etmitir ki Bab- Ali,bu ahslar araclyla, Vadai sultanlaryla, eyh Senusi ile ve Afrika'nn btn Arap ve Zencilerinden yardm grme kuvvetine sahiptirler. Bir tek kelimeyle syleyecek olursak, Osmanl Hkmeti, slam taassubuyla, Avrupa'ya kar kendine bir silah yapyor, ve bu silah, kendisiyle mcadele edilemez bir duruma sokmaya alyor. Sultan'n283 byk himayesinde ve eyhlislamla Mekke erifinin ynetimi altnda olan bu geni siyasi dini cemiyetin, Avrupallarn Afrika'ya szma ve ilerleme fikirlerine kar mcadele iin gsterdikleri gayret, imdiye kadar nemli neticeler vermemitir. Rekabetler,
283 Sultan Abdlhamid.

kskanlklar ve adi itahlar, bu silah o ekilde kemirmektedir ki, o (yani bu silah) umumi bir plan, devaml ve enerjik bir ekilde gerekletirmek iin lzumlu imkanlar hazrlanamamtr. eitli tarikatlar, daha ziyade biribirlerinden ayr yaamaktadrlar. in aslnda, uyumazlk halinde olanlar, mridlerdir. Afrika'daki slamiyet iin en tehlikeli ve sktrc ann geldii, ve Sultan-Halife Abdlhamid'in panislamik hayallerinin birer
284 Bu mektup, Sultan Abdlhamid Saltanatnn son yllarnda yazlma benziyor. Bu sralarda Sultan, hem Yahudi, hem Ermeni ve hem de Jn Trklerle mcadele etmektedir.

birer dtn grd bu sralarda284 Afrika'daki slam dnyasnn bu artlarn stesinden gelmek iin yeteri derecede gc olacak mdr? Osmanllarn ve Afrikallarn duygusuzluk ve tutarszl karsnda bu ok zayf bir ihtimaldir. Fakat biz, bu blgelerde var gcmzle kendimizi ilan etmedike, ve kendimizi hrmet edilir ve tannr tek efendileri olarak grmek istediimizi onlara sert bir ekilde gstermedike, gemite olduu gibi, bu ibtidai ve basit halklar, gvenci sarsacak ve dzenimizi tehlikeye drecek zamansz saldrlar, ayaklanmalar ve entrikalarna devam edeceklerdir. Muhakkak ki Franszlarn prestiji ve Orta Afrika'da tesirimizi yerletirmek iin, Rabah'n askeri gcn tamamen ykarak, Sahra blgesini muzaafferane bir ekilde geerek ve Zinder'i igalederek ok ey yaptk. Fakat belki bu, yeterli olamayacaktr; zira eyh Senusi'nin prestiji ve Afrikallarn, Vadai'nin ma'sumiyetine ait olan inanlar devam etmektedir. Karakterleri, ifal edilmeye ok msait olan zenci topluluklar kendi fikirlerine evirip, bize kar tekilatlandrmamalar iin, Afrika'ya szma gayemizin altnda, maddi varlklar ve manevi tesirleri ynnden ok zor bir durumda bulunan Mslman tarikatlara a-man verilmemesi, acil ve temel esas olmaldr. Belki, eyh Senusi'nin tesiri altnda olan Vadai, bize kar direnecektir; fakat bu memleket, zengin, verimli ve shhata uygundur. Her tarafta suya rastlanr. u halde, kuvvetli bir ordu burada kolayca mevzilenebilir; ve bu blgelerdeki efler, bizim en kuvvetli olduumuzu anladklar an, abucak bize dost muamelesi yapacaklar, ve himayemize gireceklerdir. Ancak, biz onlara esas gayemizin onlarla ticari mnasebetler kurmak olduunu ve dinlerine, adetlerine hrmet edeceimizi gstermemiz
285 Btn emperyalist memleketler, bu areye bavurmular ve bir ou da muvaffak olmutur. Hatta Afrika'daki emperyalizm, Avrupa'nn zel surette yetitirdii papaz-doktor misyonerlerle balamtr. Hatta Afrikallar, gya tedaviye giden papazdoktorlar bu hastalarn ellerinden yiyeceklerini dahi almlardr. ayet yukardaki szler samimi olsayd, yani Avrupa'nn igal ettii milletlerin hak ve hukukuna riayet etmi olsayd. Bugn iin, Tunus, Cezayir ve Zenci Afrikas niin kendi dillerini bilmiyorlar? Avrupallar, bunu yasakladlar da ondan... Bu, tpk ekiyann, soyduu adama iyi muamale etmesine benziyor.

lazmdr285. nk Vadai blgesi, Orta Afrika'nn yerli halk gz nnde bu blgelerin en nemli devletidir. nk buras onlarn gznde, cevher-i ilahi'nin muhafazasnda olduundan ve eyh Senusi tarafndan korunduundan bir dokunulmazla sahiptir. te bunun iin, askeri mdahalemizi ilk olarak buraya yapmamz gerekir. Bu askeri hareketi alayacak olan siyasi tavr ve iyilik(!) daha sonra gelecektir. Ve bu blge, teslimiyetini aka ilan edecek olursa ayn ekilde Kanem, KaouarBilma ve Tuareg halk da bizim hakimiyetimiz nnde saygyla eileceklerdir; ne tarikatlarn va'zlar ve vaadleri ve ne de kerametleri bu maddi hadiseye kar stn gelecektir. Osmanl ve tarikatlarn hareketi hakknda, Sultan'n Ulak' olan Si Hamza'ya ramen, Libya'ya snm olan 200.000 Tunuslunun 1882-83 ylnda slam topran terk ederek, Tunus'ta himayemize girmeyi tercih ettiklerini, misal olarak gstermemi miydik? 21 Mart 1899 tarihli Fransz-ngiliz antlamasyla bizim olan btn blgeler, kaiflerin bildirdiklerine gre iletilebilir durumdadrlar. Fakat bu topraklar, bizim kontrolmz altnda, yerli halka iletmek iin, onlara emniyet salamamz ve herkesin maddi menfaatlarnn inkiafn salayacak ve onlara da kalknma ans tanyacak bir rejim olmaldr286. Ve bu neticeye, ancak stratejik noktalarn igal edilmesi ile ulalr. Kervanlar yolundaki stratejik noktalar, Zinder, Kaouar-Bilma Ghat'n karsnda seilecek bir nokta(Recep el Hoca adndaki bir kervanc, ok sulak olan ve Trk ky Ghat ile Aghir arasndaki blgeyi haber verdi) ve halen yerlemi olduumuz Remasenin olarak belirlenebilir. Devaml olarak, ok sk takibat durumunda, bize dman olan tarikatlar, bizim lehimizde olan tarikatlarn kar kmasyla gemite olduu gibi, bu ibtidai halklar zerinde uursuz tesirlerini gsteremiyeceklerdir.287 Bylece Osmanl Hkmeti anlayacaktr ki bundan byle, otuz seneden beri Orta Afrika'da giritii taassup ve
286Yerli halkn kalknmas iin hibir zaman bu ans tannmamtr. 287Dikkat edecek olursak, Afrika'daki tarikatlarn, Afrikal halk zerindeki tesiri uursuz olarak gsteriliyor. Bunun aksine Franszlar, Afrika'nn halklarn ezip smrecek, onlar ldrecek; bu, normal bir hareket olarak gsteriliyor. 288Bu Cezayir ve Tunus'taki Fransz Protektoras Hkmetinin grdr. (Metinde geen dipnotu).

sava faaliyetlerinin teekklne mani olacak durumdayz, ve yine anlayacaktr ki bu entrikalara devam etmek lzumsuzdur. Bylece, takviye merkezlerinden kopmu olan bu zincir sayesinde lkenin (Afrika'nn) gerek efendileri olacaz. ayet mstearlarmz teebbs emaresi gsterecek olurlarsa, biz sadece at blgesi kervan ticaretini lehimize evirmek deil, buna bir gelime vermeye de muvaffak olabiliriz288. Ve demiryollarnn inaat gibi byk dnceler, bu tecrbeden sonra ve lzumu muhakkak olunca gelir. mza: Lacau Fransz Umumi Konsolosu Afrika Trablusu, 12 ubat 1902 VESKA -III-Siyasi dare Seri: B, Karton: 80, Dosya: 3. azeliye-Medeniyye mslman tarikat vastasyla stanbul Sultan'nn yapt panislamik harekete dair siyasi istihbarat. Sorular: Tunus'taki azeliye-Medeniye tarikatnn dini yaps ve ehemmiyeti hakknda mmkn mertebe tafsilatl bi muhtrann yaplmas rica olunur. Bilhassa, Sfaks Zaviyesinin eyhi, stanbul'da ikamet eden idreci rolndeki Byk Reis'in tesiri altnda kalyor mu? Hkmette, ok sayda mridi var m? Cezayir, Libya ve Ghadames'teki mensuplaryla temas kuruyorlar m? azeliye-Medeniye tarikatnn toplandklar dier yerleri belirtiniz. Onlar idre edenlerin siyasi ehemmiyetini, deerini ve isimlerini belirtiniz. slam Dnyasnda Fransz tesirini oaltmaya yneltmek iin ve Hkmet'in Tunus'taki Medeniye tarikatnn eyhleri tarafndan tevik edilebilecek olan hareketlerin ehemmiyetinden haberdar olmakla elde edeceimiz menfaatin tesbiti iin lzumlu dier btn malumat ksaca veriniz. Cevaplar: Bu tarikatn en itibarl saylan ahsiyeti, Sidi Muhammed el-Tahir b. Abd el-Varis, bu tarikatn Tunus'a nasl girdiini, aada gelecei gibi anlatt.

"Bu tarikat, Fas Blgesinde, el-Gavs el-ekber nam altnda tannan ceddim Sidi Abd el-Varis tarafndan kuruldu.

"Babam Ahmed, hac farizasn yerine getirmek iin Fas'tan hareketle Mukaddes yerlere gittiinde Mekke'de Fas'n Mevla El Arabi heyeti mucibince, Mekke Dergah ve zaviyelerinin banda bulunan anne tarafndan ceddim olan eyh Sidi Muhammed b. Hamza Ca'fer el Medeni ile bulutu. "Babam, Mekke'de bir ok sene kaldktan sonra Trablusgarb'a gitti ve orada evlendi. Ve hemen sonra, gen hanmyla, Tunus'a gelip yerleti ve tarikat iin ok sayda mrid toplad" (Hicri 1259) Bundan sonra,biribirinin arkasndan, onun gayretiyle, onun tedrisini tebli iin on bir tekke kuruldu ki adlar yledir: Tunus'ta bir zaviye. Suse'de bir zaviye. Sfaks'ta bir zaviye. Teburba'ya 2 kim. uzaklkta (Cebel Miana) da bir zaviye Beni Mazon kabilesinde iki zaviye: biri Sidi Ebu Haris, dieri de Od b. Mulahem'e aittir. Kasra'da bir zaviye(Maktar'n sivil kontrol). (Ayn Male'ye yakn olan) Matavr yerleim biriminde, Mogod kabilesinde bir zaviye. Binzert yerleim biriminde bir zaviye (D'ouaouda)289 Zagvan'da (Sidi Saad)'da bir zaviye. Bunlara drt toplant yerini de ilave etmek lazmdr: 1. Beja yerleim biriminde zaviye 2. Khoumir'in evinde. 3. Zegalma kabilesi hudutlarna yakn olan Mecer yerleim biriminde.
289 "Douaouda" kelimesinden murad ne olduu anlalamamtr.

196

4. Tozem'de. Sidi Ahmed b. Abd el Vares'in eyh ve dervilere deer vermeyen ve Bey290 Muhammed Sadk'n Babakan olan Mustafa Haznedar'n zerine nfuzu vard. Sahilin isynclar olan Huarmirler(1867) zerine kuvvetler gnderildiinde, o, Sidi Ahmed'i kuvvetleriyle gnderdiyse de, her tarafta tfekle karland. Onun byk olu, Sidi Muhammed el-Tahar, Tunus Zaviyesinin hal- hazrdaki eyhidir. Bununla beraber Beylik onun bu unvan altnda tannmas iin bir ferman karmamtr. Ve onun 5 Rebi-l-evvel 1289 tarihinde babasndan ald icazetten baka bir eyi yoktu. Sidi Muhammed el Tahar, Tunus'taki dier Medeniye zaviyelerinin eyhleri veya mukaddemleri zerinde bir stnlk iddia etmektedir ki, bu ok az kabl edilen bir eydir. Onun bizzat Tunus'ta Si Sadk esSahravi291 adnda bir rakibi vardr. O, iki kardei, BelKasm ile zzeddin ve stanbul eyhi Ca'ferle dargn vaziyettedir. Bu yabanc ailenin kollar, onun itibarn ykarak, propagandasn akim klmtr. Ayn ekilde, Tunus' un Medenileri (Medeni tarikat mensuplar), Kadiriye, azeliye ve Rahmeniye gibi byk mslman tarikatlarnn gznde, ehemmiyetsiz bir ekalliyet tekil etmektedir. Tunus ehri ve civarnda, aralarnda, Fasllarn ve Gadamelilerin de bulunduu yetmi medeniyye292 vardr. Dier tarikatlar etrafnda toplananlara gelince;
290 Bey, Tunus ve Cezayir'i idre eden ahslara denirdi. 291 Si Sadk, ipek dokuyucusu olan bir Tunusludur. O, eyhlik tebihini, General Hayrettin'i Tunus'ta grmek iin gelen stanbul eyhi Ca'ferin elinden devralmtr. Mridleri takriben on kadardr. O, bu mridlerini Sidi el Halfavi zaviyesinde toplamaktadr. (Metinde geen dip notudur). 292 Bu medeniye'lerin, zaviye mi, mrid mi, olduklar, tasrih edilmemitir.

bunlarn gerek saysn bilemiyeceiz. Fakat bunlarn saysn iki yz ellinin zerine karmak hakikatin dna kmak demektir. Sfaks zaviyesindekilerin yirmi kadar olduunu biliyoruz ki bu, mreffeh bir zaviye olmaktan uzaktr.

Yalnz Maktar Mfettiinin istatistiklerine greki, Kesra Zaviyesi bunun iine girmektedir, Od Ayar, Od Avun ve Kesra Halifeliinde, Medeniyelerin 1302'ye karld dorudur. Fakat yle grlyor ki bu hesapta Medeniyeler ile azeliler biribirlerine kartrlmtr, ve bu saynn % 95' i azelilerdir. Gney Tunus'ta Medeniler sadece isim olarak bilinmektedir: -Nefzaoua-Cerid-Gabes-Gafsa-, Bu, kayravan'da da ayn ekildedir. Grombalia, Kef ve Tala taraflarnda bunlar bilinmemektedir. Tebursa blgesindeki zaviye, Sidi Belkasem b. Ahmed b. Abd el Varis'in manevi idresi altndadr. Onun days, ona resmi bir tevcih kazandrmak istediyse de, kendisine bu tevcih verilmemitir. nk Bey'in Hkmeti yerli tarikatlar her trl yabanc tesirden kurtarmay kendine prensip edinmiti. Beja blgesindeki zaviye Sidi Belkasem'in kardei Sid zzeddin'e aittir, fakat bu baka bir anneden olduu iin, Ca'fer ailesine yabancdr. Ebu Haris zaviyesi ise bunlarn yeeni olan Sidi Ahmed b. el Hac el Arabi'ye aittir. Sfaks zaviyesi, tarikatn mukaddemi olan Si Muhammed b. Abd Allah erRezki tarafndan idre edilmektedir. Bu, dini grevlerini ifadan ziyade, ticarete vaktini veren bir tccardr. O, her trl "dini tebli" fikrine srt evirmitir. Zagvan zaviyesi, hareketi ve endieli bir ahs olup, Mekke'ye gidip yerleen Si El Hac Tahar b. el Hac Saad et-Tebbani tarafndan idre ediliyordu ki, yerine kimse geirilmemitir. Kendi hallerine braklm olan mridler de ok az toplanmakta ve bu toplantlarna ok az kii itirak etmektedir. Yukarda adlar geen Medeniye zaviyelerine ait dier toplant yerlerinin banda "mukaddem"lerden olmadndan ve bunlar da itibarsz olduklarndan, isimlerini zikr etmede bir fayda mlahaza etmedik. Yurarda geen bilgilerden u netice kyor ki, yeni teekkl eden Medeniye tarikat Tunus'ta ok az gelimitir; ve o, inkiaf edecei yerde, inkiraz etmektedir. Bu tarikata mensup olan eitli gruplar, mterek

bir idreden mahrum olduklarndan aralarnda hi bir ba mevcut deildir. Bu tarikatn eyhlerinin, verimli bir ekilde bizimle mcadele edecek durumlar yoktur, ve ne ekilde olursa olsun, bizim nfuzumuzu mslman memleketlerinde artracak bir durumlar da yoktur. Belkasem b. Abd el-Varis, medeni olarak deil, fakat Tunus Cemiyetindeki itibrlar dolaysyle, Sultan'n eyhi'ne ulaklk yapabilir. Bunun, siyasi bir rol oynamaya msait olduunu, hi bir ey garanti edemez. ayet bir gn o, kendini, siyasete kaptracak olursa, daha evvelden onu ihbar etmi olan kardei Sidi Muhammed ve Taher, bunu bize haber vermekte kusur etmiyecektir.293 VESKA-IV Siyasi dare SINIFLAMA Seri: B, Karton: 80 Dosya: 3 Sultan Abdlhamid'in panislamist efi Muham-med
293 Bu son cmle, Osmanl Sultan lehine alma ihtimali olan bir tarikat eyhinin kardelerinin, franszlar tarafndan nasl elde edildiklerini gstermektedir.

Zafir'i btn sadakatine ramen, Bingazi'de Medeniye tarikatnn panislamik ynden olan hareketi, hi bir ekilde kendini gstermemitir. Bu tarikat, Sultan'n lzumu halinde, yabanc bir istilaya kar mcadele edebilecek dzenli bir ordu kurmak gayesi ile kard fermann hkmlerine uyup, askerlik yapmak istemeyen Cyrenaigue halkn itaata sevk etmek iin hi bir teebbste bulunmamtr. II Medeniye tarikatnn Bingazi'de zaviyeleri ve Bingazi'ye yaya olarak 7 saat sren bir merkezleri vardr. Derna'da Jektabya'da da birer zaviye vardr. Jha-dan, Ghat, Fizan, Sornu ve Vadai'de de baka zaviyeleri vardr. Fakat buna ramen bu tarikatn, Bingazi ve Vadai arasndaki ve Senusilerin sk kontrol altnda kalan kervan yolu zerinde hi bir tesirleri yoktur. Senusi ve Medeniye tarikatlarnn birlemeleri iin baz teebbsler olduysa da bir sonu vermedi ve her iki

tarikat tamamen biribirinden ayr kaldlar. Ve bu birlemenin mteebbilerinden biri olan Sidi el Beir, drt be aydan beri Mistrata'ya ekilmi, ve orada...294 yayor. ayet Trablusgarb'taki Fransa Umumi Konsolosluu, mahir bir aracya sahip olabilirse belki para vastasyla bunu (Sidi el Beir'i) istihbarat ajan olarak kullanabiliriz. III Panislamizm, baz hallerde ve baz mslman gruplar arasnda kafire kar kullanlan bir nefret ve tahrik vastas olarak kabl edilebilir; fakat bu, gayesi belli,ve devaml bir idresi olan siyasi bir sistem deildir. Byle bir takillatlanmann ryas, nfuzlu eyhlerin sadakatini kazanmasn bilen Sultan'n zihnini igal etti. Fakat onun bir neticeye varmas, pheli gibi grnyor. Filhakika, mslman tarikatlar biribirlerine kar olmadklar gibi, aralarnda bir ittihad da yok
294 Bu cmledeki bir kelime okunmamtr.

tur. Bu tarikatlar inkiaf ettike, dalyorlar ve eski asllarndan bir ey muhafaza etmeksizin, yeni tarikatlar kuruyorlar. stelik, tarikatlarn tesir gcnden kskanan ulema ve urefa, bu tarikatlarla daima muadele etmilerdir. u halde Avrupa medeniyeti, bugne kadar hareketleri tecrid edilmi olan ve aralarnda hi bir ba bulunmayan bu tarikatlarn birliinden ylmamaldr.295 Sultanlarn296 Halifesine gelince: Arabistan'da, Suriye'de ve Kuzey Afrika'da, Arap kanndan olan milletler Halife'yi ancak korkularndan kabl etmilerdir297. Yemen'de ve bilhassa Hicaz'da isyn, mahallilemi bir vaziyet arz ediyor, ve artk Trkler, ehirlerin dnda kalan yerlerde hkm srmyorlar. Fakat uras muhakkaktr ki Mekke'nin byk erifi'nin Arabistan kabileleleri zerinde nfuzu vardr. Ve erifin kendisi de onu tayin eden Sultan'n ahsnn emrindedir. Fakat onun, gebe halkn gzndeki kuvvet ve hkm, mevcut eyhlere
295 Yukardaki cmleden de anlalaca zere, Afrika'y smrmek isteyen yalnz Fransa deil, tm Avrupa lkeleridir. 296 Sultan tabiri, Afrika'daki kk devletlerin reisleri iin kulanlyordu. Halife ise, Osmanl Halifesi idi. 297 Halbuki 19. asrda byle bir korku mevzubahis deildir. ayet olsayd, Halife, oralar tarikat eyhleri ile deil, askerle idre ederdi. stelik, Kuzey Afrika'nn ou 1881 den itibaren Franszlarn igali altndayd. Fransz igalinde olan bir yerin insanlar, Osmanl Halife'sinden niin korksunlar? 298 Halbuki topya saylan bu projenin byk bir ksm gerekletirilmitir.

dmanlndan ileri geliyor. Suriye'den Mekke'ye bir demiryolu inaatn kapsayan panislamik proje de, gerekletirilemiyecek bir topyadr298. Bu projenin ele alnd artlar ve Osmanllarn kendi kaynaklaryla byle mhim bir eserin yapmna geip bunu iletme iktidarndan mahrum olduu dnlrse, durum daha iyi anlalr. Trlerin Yunanllara kar kazandklar zaferler, tm slam Aleminde byk bir yank uyandrd. Fas'tan ran'a, Hindistan'a kadar... Fakat mslman halklarn sempatisi sk sk onlarn muhalifi olan Trklere deil, ezeli dman olan Hiristiyanlar yenen m'minlere kardr.

SAD- NURS VE MERUTYET

Son zamanlarda en ok mnakaa edilen konularn ierisinde, Said-i Nurs'nin Merutiyet'e olan bak da nemli bir yer igal etmektedir. Bilindii gibi, Sultan II. Abdlhamid saltanatna kar baz Osmanllar, merut idreyi istiyorlard. Bu Abdlhamid muhaliflerini iki ana grupta toplayabiliriz: 1. lhamlarn 1789 Fransz devriminden alan bat yanllar, Jn Trkler, 2. Saltanata kar slm ura sistemini isteyen slamclar. Bu kk aratrmada, btn bu gruplar zerinde durmak istemiyoruz. Yalnz u kadarn belirtelim ki, bunlarn hepsi, balangta Abdulhamid'e kar ayn tavr taknmlar, ttihad Terakki cuntas kurulduktan sonradr ki, karlkl olarak herkesin ne dnd ortaya kmtr. Nitekim Abdulhamid'in hal' fetvas olaynda, Elmall Hamdi Yazr gibi hocalarn bile ie karmas, hadisenin karmakln gstermeye kfidir; ve hal' fetvasn bizzat kendisi yazmtr. Mehmet Akif gibi bir slmc'dan Rza Tevfik gibi bir demokrata kadar bir ok mnevver kimse de keza bu hadisenin ierisindeydi. Fakat biz, bu yazmzda sadece Said-i Nurs'nin bu konudaki dnceleri zerinde durmak istiyoruz. Bu konuda bilinmesi gereken iki husus vardr:

a. Said-i Nurs'nin merutiyet anlay:

Said-i Nurs'nin merutiyet anlay tamamen slm merevet esasna dayal olan devlet sistemidir ki, doru olan da budur. O, istibdad ve saltanatla bu doru izginin kaybolduuna inand iin merutiyeti olmutur. Ve bu konudaki grn de yle aklyor: "Asl erat'n Mlik-i hakikisi, hakikat ve merutiyettir. Demek merutiyeti delil-i er'iyye ile kabl ettim. Baka mzebzibleri (yni aknlar) gibi takld ve hilf- eriat kabl etmedim... Istibdd, zulm ve tahakkmdr. Merutiyet, adalet ve eriattr. Padiah ne vakit Peygamberimiz(a.s.)'n emrine itaat etse ve yolunda gitse halifedir. Biz de ona itaat edeceiz. Yoksa zulmedenler, padiah da olsa hayduttur."299 Dolaysiyle stad, halihazr saltanatn (yni isim vermedii hlde Sultan Abdulhamid'in) gerekli slm izgide olmadn

grdndendir ki merutiyeti oluyor. Deilse, ortada hi bir ey yokken neden merutiyet fikri ortaya atlsn? Aslnda problem undan kaynaklanyor: Bizim insanmz, baz ahslarn hat yapamayacaklarna inandklarndan, meseleleri anlamakta da glk ekiyorlar. Onlara gre, mesel Abdlhamid hat yapmaz. Said-i Nurs yanlmaz. Oysaki bylesi dnceler, slm anlayla badamaz. Her eyden nce Abdulhamid'in bir sultan olduunu ve onun zamannda da saltanatn devam ettiini kabl edelim. Ancak bunu sylerken, Jn Trkler gibi insafsz konumayalm. imdi de Bediuzzaman'n merutiyetiliine geri dnelim: Said-i Nurs, Abdulhamid'in saltanatnn yerine gelmesini istedii merutiyet'e o kadar inanmaktadr ki, o yle diyor: "Her ne in ettim ise, stadmz olan merutiyetten rendim."300 Jn Trklerin merutiyetlerine inanmayan Krtlere de yle anlatyor merutiyet'i:
299 Bk. timai Reeteler, Tenvir Neriyat, stanbul 1990, s.44. 300 Said-i Nurs, Mnazarat, Konstantiniyye, 1329, s.6.

"Nurdan zarar gelmez... Gelirse, huffaa (yarasalara) gelir, murdar eylere gelir. Btn kuvvetimle, yalnz Krdistan'a deil, belki leme iittirecek tarzda bararak mjde veriyorum ki, umum slm'n, lsiyyem (zellikle) Osmanilerin, bahusus ekrad'n (Krtlerin) saadetinin fecr-i sadknn geldiini- Ebu'l-Al elMa'arr'nin inadna bile olsa-gryorum. Faraza u devletin yar milleti, pahasnda verilseydi, yine erzan (ucuz) ve zulmetle beraber yansayd yine ucuz..."301 Said-i Nurs bu cmleleri kullandnda da Jn Trk merutiyeti iktidarda bulunuyordu. Fakat bu srada Do-u'da bulunan Bediuzzaman, stanbul'daki merutiye^!) uygulamasn grmyordu. Onun iindir ki o yle diyordu: "Da ve sahray medrese ederek merutiyet'i ders verdim." Ve bu merutiyetin Jn Trk merutiyeti olduunu da aka beyan ediyor:

"...Hkmetin hedef-i maksad olan merutiyet-i meru'ay beyan edeceim. te merutiyet, "Ynetimde onlarla istiare et." 'Onlarn ii, aralarnda istiaredir." yet-i kerimelerinin tecellisidir ve meveret-i er'iyyedir. O vcud- nurannin, kuvvete bedel, hayat- haktr. Kalbi marifettir. Lisan muhabbettir. Akl kanundur, ahs deildir. Evet merutiyet, hakimiyyet-i millettir.....Siz de sefine-i Nuh (Nuh'un gemisi) gibi emniyet ediniz (yni gelmi olan merutiyete gveniniz). Herkesi birer padiah hkmne getiriyor. Siz de hrriyetperverlikle padiah olmaya gayret ediniz.302Esas insaniyet olan cz' ihtiyr' temin eder, azad eder. Siz de cmid (donuk) olmaya raz olmaynz. yz milyondan ziyade ehl-i slm', bir airet gibi birbirine rapteder. Zira meveret, perdeyi att. Milliyet grnd, harekete geldi. Milliyet iinde, slmiyet kland, teprenmeye balad. Zira milliyetimizin ruhu slmiyettir.303 Ruh- merutiyet, eriattandr, hayat da on301 Ay. es. s.12. 302 Btn bu grler Abdulhamid'e kar kullanlyor.

208 dandr."304 Said-i Nurs'yi merutiyeti yapan baka bir saik de slm'n gayr-mslimlerce ve zellikle Avrupa'ca yanl bilinmesidir. O, bu konuda da yle diyordu: "Avrupa bizdeki cehalet ve taassub msaadesiyle eriat' h ve kell msaid-i istibdd zannettiklerinden nihayet derecede kalben dadar idim. Onlarn zanlarm tekzib etmek iin merutiyeti herkesten ziyade eriat namna alkladm.... Merutiyeti, mer'iy-yet unvan ile telakki ve telkin ederiz."305 Ksaca, stadn gelmesini arzulad merutiyet, slm esaslarna dayal olan devlet eklidir.

b. Said-i Nurs'nin, 1909 Jn Trk merutiyetini destekleyip, desteklemedii meselesine gelince:

Bizzat Said-i Nurs, 1909 Jn Trk merutiyetini desteklediini sylediine gre; o halde anlalmayan husus nedir, onun zerinde duralm: Belgeler yle gsteriyor ki, Bediuzzaman Said-i Nurs, balangta Jn Trklerin gerekten eriat'a dayal bir merutiyet getireceklerine inand iin bu merutiyetin mdafii kesildi. Gerek odur ki, Said-i Nurs'nin mdafaasn yapt merutiyet ile, Jn Trklerin getirmek istedii merutiyet birbirinden tamamen farkl eylerdir. Fakat Bediuzzaman, balangta bu farkll bilmiyor ve bunun
303 Mnazarat, s. 15-16. 304 Ay. es. s. 35. 305 Ay. s. s. 45. stad'n "merutiyet-i meru'a" dedii sahih merutiyet iin bk. II. Abdulhamid'in slm Birlii Siyaseti adl kitabmz, Sultan Abdulhamid'in hal'i blm.

iin Jn Trk merutiyetilerini samimi zannederek onlar destekliyordu. Nitekim O, yukarda bir nebze arzettiimiz gibi gerek stanbul'da, gerekse Dou Anadolu'da Jn Trk merutiyetine kar kan Krtleri yattrmak, onlar merutiyetin meruluuna inandrmak iin hayli aba sarfetmitir.306 Hatt bu gayeyle, o gnn imknszlklarn kle almayarak Dou'nun Krt airetlerini teker teker gezmi ve onlara merutiyeti anlatmtr. Bediuzzaman Said-i Nurs, Jn Trk merutiyetine kar ayaklanan mslman krtleri yattrdktan sonra stanbul'a dnnce; hi de beklemedii hadiselerle karlat. Kendi tabiriyle ayne'l-yakn grd ki Jn Trklerin tesis ettikleri merutiyet'le, kendisinin anlad merutiyet arasnda hi bir benzerlik yok. Jn Trkler "biz Fransz inklb- kebirini rnek alyoruz!" diye barrken; o, slm meveretten szediyordu ki, bunlarn birbiriyle alakas yoktu. te bunun iindir ki o, hi tereddt etmeden Jn Trk merutiyetine de kar kt; ve bu grlerinden dolay da, Jn Trk Cuntas tarafndan hapishneye atld. nk Jn Trkler, baka bir deyile ttihad ve Terakki, ilhamlarn Fransz devriminden aldklar iin, Avrupai bir idre sistemi istiyorlard. Buna gre bir meclis oluturulacak (halbuki seilmesi gerekir) ve bu

Meclis bir Anayasa hazrlayarak devleti bununla idre edecek. Baka bir deyile devlet, ilh, y da din kanunlarla deil, Meclisi oluturan yelerin yapacaklar kanunlarla ynetilecek. Nitekim de yle yaptlar. Bir farkla ki, Meclis yelerini seecekleri yerde, deta kendi grlerinde olan adamlar milletvekili tayin ettiler. Said-i Nurs ise bunu sonradan anlad ki, i iten gemiti.... Nitekim gnmzde olduu gibi, ttihad ve Terakki komitaclar, slm olan her eye gericilik ve irtica damgasn vurmaya balaynca, Bediuzzaman, o zaman iin farkna vard ve merutiyet adna ortaya kanlarn, gerekte merutiyet deil, diktatorya ve bat kuklalar
306 Bk. Mnazarat, yukarda geen blmler.

olduunu grd ve Abdlhamid saltanatna kar kt gibi onlara kar da kt. Btn yelerinin birer sahtekr olduu ttihad ve Terakki'nin balatt ve daha nce vmekle bitiremedii merutiyeti u ekilde anlatmaya koyuldu Said-i Nurs: "Eer merutiyet bir frkann istibdadndan ibret ise (nk yleydi) ve yalnz ona isim ve hilf- eriat hareket ise, herkes ahid olsun ki bunlara kar ben mrteciyim! Zira yalanlar ile ittihad, yalandr. Ve ifsadat zerine messes olan ism-i merutiyet, fasittir."307 Jn Trk cuntasnn getirmi olduu rejimin, zerre kadar merutiyetle ilgisi bulunmadn, gelen rejimin de bir istibdad olduunu da yle ifade ediyor Bediuzzaman: "Ey ebny- vatan, hrriyet'i, s-i tefsir etmeyiniz. T elimizden kamasn. Ve mteaffin (kokumu) olan eski esareti (yni Abdlhamid saltanatn) baka kabda bize iirmekle bizi bomasn.............. Evet, daha dehetli bir istibdad ile pek ac ve zehirli bir esareti bize iirdiler."308 Ksaca O, Abdulhamid'in saltanatna kar kt gibi; gerekleri grdkten sonra Jn Trk Merutiyetine de kar da kt. Fazilet olan da, insann gerekleri grdkten sonra hatsndan dnmesidir ki, Ustad bunu yapt. Nitekim Jn Trk cuntasn, "hrriyeti lafzdan ibret bulunan gaddar bir hkmet"309 diye tanmlayan

Bediuzzaman, Abdulhamid'in saltanatyla Jn Trk merutiyetini, ayn cmlede yle ifade ediyor: "Bu hkmet, zaman- istibdadda akla husumet ederdi. imdi de hayata adavet (dmanlk) ediyor.
307 Ay. es. s. 55. 308 Ay. es. s. 85. 309 Said-i Nurs, Divan- Harb-i rfi, stanbul, 1978, s. 12.

Eer hkmet byle olursa; yaasn cnun (delilik)! Yaasn mevt (lm)!... Zalimler iin de yaasn Cehennem!..."310 Dolaysyle bu konuda Said-i Nurs'ye yaplabilcek olan eletiri, onun, daha bandan beri Jn Trklerin merutiyet isterken, slm'a dayal bir merutiyet istemediklerinin farkna varmam olmasdr. Said-i Nurs'yi Sultan Abdulhamid'e kar karan sebeblerden biri de, Onun Krdistan iin istedii niversite (Dru'l-fnn) teklifine, Sultan'n msbet cevap vermeyii idi. Bu konuyu da, eserlerinde ska yer alan, Said-i darlfnn Nurs'nin Sultan Abdulhamid'e yapm olduu u uyarlarla kapatmak istiyoruz: "Menhus "Yldz" darlfnn et(niversite yap); t Sreyya kadar l olsun. Ve eski zebaniler yerine, melike rahmeti yerletir, t Cennet gibi olsun. Ve Yldz'daki milletin servetini, milletin ba hastal olan cehaleti tedavi iin millete iade et! Ve milletin mrvvet ve muhabbetine itimad et. Zira senin idrene millet mtekeffildir. Bu mrden sonra hireti dnmek lzm. Dnya seni terk etmeden, sen dnyay terk et. Zektu'l-mr', mr-i sn yolunda sarfet. imdi muvazene edelim: Yldz elence yeri olmal, veya daru'l-fnn? inde seyyahn gezmeli veya ulem tedris etmeli? Ve masb (gasbedilmi) olmal veya mevhb (balanm) olmal.311 .......... daha iyidir? Ashb- insaf hkmetsin."312 Gerekten de Sultan Abdlhamid, Said-i Nurs'nin teklifini kabl ederek Dou Anadolu'da bir darlfnn,
310 Ay. es. s.10. 311 Her halde Said-i Nurs, elence yeri derken, Yldz Saray'nn yanna yaptrlm olan tiyatroyu kastediyor. Abdlhamid zamannda tiyatro olarak kullanlan mezkur bina, bugn hl Yldz Saray'nn yannda yklmadan duruyor. 312 timai Reeteler, s.53.

yni niversite asayd; kim bilir, belki olaylar daha baka gelimi olacak, daha yeni yeni ihml edildii sylenebilen Dou ve Gneydou Anadolumuz'la Bat Anadolu arasndaki bu uurumlar olmayacakt.... Ne varki biz tarih'e byle varsaymlarda bulunamyoruz. nk olmam. Ve ne are ki tarih, olmas gerekeni deil olmu olan anlatlyor bizlere... Bu kk yazmz noktalarken, baz kardelerimize diyeceimiz odur ki: Allah'n Kur'an'da emrettii gibi, bir fsktan bize bir haber geldi mi, o haber hakknda hkm vermeden nce onu aratralm! Yoksa bilmeden kul hakk yemi oluruz da, bunun farkna bile varamayz! Bir de unu bilelim ki tarih, duygusallkla deil, gerek belgelerle yazlr. Ve mslman kardeimizi itham etmeye kalkmadan nce, gerekleri iyi tesbit edelim! Gazetelere yaz yazm olmak iin deil, insanlara yarar salamak iin makale yazlmal! Ve gerekler ac da olsa, onlar duygularmzn arzulad gibi deil, olduklar gibi yazmalyz; t ki biz de ayn hatlar ilemeyelim. Bediuzzaman', Sultan Abdulhamid'le uyum iinde grme abas gsteriyoruz ki, gerek o deil! O, sonuna kadar Abdlhamid saltanatnn karsndayd. Ne var ki yine O, merutiyetle hi bir alakas bulunmayan Jn Trk rejimine kar da, -samimi olduu iin- kmasn bildi! Gerekleri renmekten korkmayalm artk! nk yolumuz uzun, vecibelerimiz saysz ve dmanlarmz acmasz...

ERMEN KLSES VE SULTAN ABDLHAMD

Kurulduu gnden itibaren, slm Devletinin, kendi tebaalar olan gayrimslimlere kar daima msbet tavrlar olmu; Devlet'e kar sadakatlerini srdrdkleri mddete, onlarn din yaantlarna hi bir ekilde mdahale edilmemi; mesel laiklerin mslmanlara uyguladklar gibi, ne onlarn yortu'larna, ne de paskalyalarna karlmtr. Hz. Peygamber (s.a.s.)'in Medine'de slm Devletini kurmasndan, Osmanllarn sonuna kadar, hi bir mslman Devlet Bakan, ya da mteebbisi, ksa bir sre nce313 alma Bakan olarak grev yapm olan Mehmet(!) Mooltay'n, "mslmanlar kurban kesecekleri iin onlara maalarn vermem!" dedii gibi, gayrimslimlere kar "gasp" olmam, emirlerinde alan iilere, "kiliselere, ya da manastrlara yardm edeceiniz iin maalarnz vermiyoruz" dememiler; bilakis Allah'tan korktuklar iin, ve de bugnk mnfk demokratlar gibi laik(!) olmadklarndan, onlarn haklarn gngnne demilerdir. Mamafih, slam Devletinin tebaas olan gayrimslimler de genelde mslmanlarla olduka uyumlu bir hayat srdrmler; ayr ayr dinlere mensup insanlar, slm Devletinin garantrl altnda sakin bir hayat srdrmlerdir. 1839 Tanzimat Fermannn ilnyla beraber, biz mslmanlarn da, Osmanl tebaas olan gayrimslimlerin de hayatlar altst oldu; Osmanl Devleti bnye313

214

Mays, 1994.

sinde bulunan mslman halklar, milliyetilik hareketleriyle birbirlerine derken, gayrimslimler de, bamszlk iin isyn hareketlerini balattlar. te, ne mslman, ne de gayrimslim, hi kimseye bir yarar salamayan Tanzimat hareketinin, kurbanlarndan bir tanesi de Ermeniler oldu. teden beri

mslmanlarla iyi ilikiler ierisinde bulunan Ermeniler, Tanzimat hareketiyle beraber isyn etmeye baladlar. Oysaki onlar, Osmanl Devleti nezdinde o kadar itibar sahibi idiler ki, onlardan sefirler hatta bakanlar bile atanyordu. Daha sonralar ard kesilmeyecek olan bu isynlara phesiz btn Ermeniler katlmyor; bunlardan hakk teslim edenler, Osmanl Halifesini, kendi Devlet Bakanlar olarak grmeye devam ediyorlard. ylesine devam ediyorlard ki, korumas altnda bulunduklar Halife'nin adn kendi kiliselerinin duvarna yazmay, kendileri iin bir eref telakki ediyorlard. Nitekim ariv belgelerinde bunun somut bir rneini de gryoruz. 1885 (Hicri 1303) ylnda, stanbul Bykdere'de bir kilise ina eden Ermeniler, kiliselerinin duvarna astklar mermer bir levha zerine, zamann Halifesi olan Sultan Abdulhamid'in adn da yazarak oray ereflendirmek istemilerdir. Gerek mslmanlar, ve gerekse gayrimslimler asndan, "kilise duvarna Mslmanlarn Halifesinin adn yazmak iyi mi oldu, kt m oldu; ya da bunun din aklamas nedir?" sorusuna, yeri olmad iin cevap aramyor, sadece tarihi olarak bir tesbitte, bir mahadede bulunuyoruz. Bu tesbit de Babakanlk Devlet Arivinde bulduumuz bir belgeye dayanyor. Sadrazam Kamil Paa tarafndan kaleme alnan belgede314 unlar okuyoruz:
314

Yalnz belgeyi verirken, okuyucularmzdan yeni neslin de anlayabilmeleri iin ksmen sadeletirdik.

"Bykdere'de vapur iskelesi karsnda Ermeni Katolik milletine mahsus olarak ina olunan kilisenin adaletli Padiah'n saltanat dnemine tesadf ettiine dair mermer zerine kazlarak yazlan bir levhann, kilisenin mnsip bir yerine konularak asld ve Hristiyan mabetlerine bu ekilde levha aslmas, ilk defa bu kilisede vukubulduu Patrik Efendi tarafndan ifade olunup mezkur kiliseye yle bir levhann aslmas, Ermeniler tarafndan adalet sahibi Padiah'a bir kat daha sevgi ve sadakatlarn gsterme maksadndan ileri gelmi ise de, bunun imdiye kadar emsli olmad halde, ilk defa mezkur kiliseye yle bir levha aslm ise, slm asndan irkin grnebilme ihtimli bulun-

duundan, gizli bir ekilde birinin gnderilerek, sz konusu mermer levha, kilisenin neresine aslmtr; ve zerine kazlan yazdaki ibre nedir, aratrlp, ve dier gayrimslim mabedlerinde, emsali olup olmad da mahremane (gizli olarak) tahkik ettirilerek, alnacak malumata gre mezkur levhann konulduu yerde braklmasnda herhangi bir mahzur olup olmadnn, ve mahzur olduu takdirde, btn btn kaldrlmas m, yoksa ibresinin tashihiyle olduu gibi braklmas m lzm geleceinin, dnlerek, o konudaki grn arz hakknda 2 Muharem 1303 tarihli, efkatle kaleme alnm zel yazlaryla (tezkere-i hususiyye-i atfleriyle) tebli olunan Padiah irdesi (emri)'ne uygun olarak, zel gizli vasta ile gereken tahkikat yerine getirilerek, sz konusu yaz, kilise kapsnn dtan sol tarafnda ve fakat avlu gibi bir mahallin ierisinde duvarda sbit mermer ta zerine Ermeni dili ve Ermeni harfleri ve iekli sls ile kazlm olup, tercmesi de, "evketli, Kudretli Sultan Abdlhamid Han Hazretlerinin Saltanat dneminde" ibresini hvi olduu anlalp, her ne kadar ir gayrimslim mabedlerinde bunun emsli bulunmad tahkikat sonucundan anlalyor ise de, ibu yaznn yazlmas, ad geen milletin, sadece adalet sahibi Hazret-i Padiah'a kar olan sadakat ve sevgilerinden ileri geldiinden, ad geen kilisenin inasnn, Padiah Hazretlerinin dnemine tesadf etmesine teekkr iin, Padiah Hazretlerinin adyla tezyin ve ssleme arzusundan ibret bir sadakat gstergesi olaca gibi, Mezkur yaz, milletin gelip getii bir yerde olmadndan, Ermenice'yi okur ve anlar mslmanlarn mezkur avluya girebilmesi nadiren vaki olabilecei ve mezkur yaz grlse de, ibre iinde yukarda arzedildii gibi, sadakat ve muhabbetten baka bir mn ile tefsir olunamayacandan, bunda hi bir beis ve mahzur grlememi ise de, yine Padiah Hazretlerinin bu konudaki emr-u ferman, ne ekilde olursa, ona gre hareket edileceini Padiah'n yksek makamna arzederim Efendim. 14 Muharrem 1303/12 Terin-i evvel 1301"315 Kmil

Netice

1) Ermeniler, ve tabii dier gayrimslimler, Osmanl Devleti ierisinde o kadar serbest ve rahat hareket etmektedirler ki, Mslmanlarn Halifesinin adn kiliseye yazmak gibi ok nemli bir konuda dahi, Devlet'ten izin almaya lzum grmyorlar. in asl ilgin yan da urasdr ki, Osmanl Devleti, Ermenilerin bu hareketini tesadfen rendii halde, Ermeni cemaatna kar en ufak bir serzenite dahi bulunmuyor. 2) Belgenin ieriinden de anlald gibi, mslmanlar tarafndan eletirilme riskiyle karlama pahasna da olsa, Osmanl Devleti gayrimslim tebaaya elinden geldiince msamahayla yaklayor, Mslmanlarn Halifesinin adnn bir kiliseye yazlmasna bile gz yumuyor.

3)

Osmanl Devleti, Mslmanlar asndan byk bir taviz saylabilecek olan bu harekette bulunmasna ramen, maalesef Ermeniler, bu geni msamahay
Babakanlk Devlet Arivi, Yldz Tasnifi, Hususi, no: 184/65.

217 ktye kullanmlar ve kendilerine byk haklar tanm olan Sultan Abdulhamid'e, ilk defa Kzl Sultan316 tabirini kullanarak Avrupa'da kitaplar yaynlamlardr317. 4) Belgede dikkatimizi eken bir baka husus da udur: Osmanl Devleti, Sultan Abdulhamid'in adnn kilise duvarna yazlmasnda bir beis grmyorsa da, mslman kamu oyunda menfi bir kanaatin olumasna mahal brakmamak iin de bu gibi hareketlerde olduka mahremane hareket ediyor; mslman halk, Devlet hakknda suizanna gtrecek her hareketten titizlikle kayor.

5)

Avrupa devletlerinin kkrtmalaryla isynlara318 kalkmadan nce, blgede de grld gibi, gayrimslim cemaatlarla Osmanl Devleti arasnda ylesine gzel bir diyalog mevcuttur ki, hi bir zorunluluklar olmad halde, Mslmanlarn Halifesinin adn kendi kiliselerinin duvarndaki mermere kazyabiliyor.
Mesela, Gilles Ruy'un bu konuda yazm olduu Abdlhamid, Le Sultan Rouge (Paris, 1936) adl kitab bu kabilden yazlm kitaplar arasndadr. Bu konunun ayrntlar iin bk. Sultan II. Abdlhamid'in slm Birlii siyaseti adl kitabmz. 318 Bu isyanlarn ayrntlar iin de bk. ay. kitabmz.
316

6) Bundan u sonu da kyor ki, slm'n saltanat dnemlerinde bile, mslman ve gayrimslimler, bugn dnyann eitli blgelerinde uygulanmakta, hatta dayatlmakta olan demokratik(!) rejimlerde olduundan ok daha fazla bir dini serbestiye sahiptiler. Bunun da bir tek doal sebebi vardr: Allah'n kendi dini olan slm'la, biz insanlara vermi olduu hriyet ve ahsiyet. Tarih de bunun hi bir zaman lmeyecek olan ahididir!

ENVER PAA'LAR
Son dnem tarihimizde ad Enver olan iki tane paa vardr ki, birisi ok, dieri ise hemen hi bilinmemektedir. Biz, Trkiye'de fazla bilinmeyen, fakat yklendii misyon asndan bilinmesi gerektiine inandnz Enver Paa'dan balamak istiyoruz. 19. yzyln balarndan itibaren, Osmanl Devleti'nde "Batclk" cereyannn balamasyla birlikte, dze karlmak istenen devlet iktisadiyat, bu batclarn yetkililere telkin edip tatbikat sahasna koyduklar yanl uygulamalar; devleti, daha gsz, daha tedbirsiz, ve daha msrif bir hle getirerek, onu Bat'ya baml konumuna soktu. zellikle tarihimizin en kara sahifelerinden birini tekil eden "Tanzimat Hareketi", bizi, bize "Hasta Adam" yaftasn vuran Avrupa'nn, parmaklar arasnda oynatt, ve diledii tarafa srd bir "pion" hline getirdi. Devleti idre eden(oynayan dememek iin), ve ya on be-on alty gemiyen "ocuk Sultan" Sultan Abdulmecid'in, duruma hkim olmamas/ocukluundan dolay olamamas, ve bu zelliinden dolay, etrafn evreleyen, ve bir bakma onu idre eden "Bat'nn adamlar"nn elinde bir kukla durumunda olmas, bir an nce Osmanl Devleti'ni paralayp paylama plnlarn yapan Avrupa'nn319 Osmanl zerinde kurmak istedii egemenliin yollarn ayor, ilerini kolaylatryordu.
319 Bk. T.G. Djuvara, Cent projets de partage de la Turquie (Trkiye'yi paylamann yz projesi, Paris,1914).

Askerine postal paras bulamayan320 Devlet'in ocuk Sultan Abdulmecid( daha dorusu onu arka plnda sevk ve idre eden zevat), Franszlara borlanarak Boaz'da Dolmabahe Saray'nn yapmn srdryor, bu borlanmadan dolay da Bat'ya daha ok baml hle getiriyordu Mslmanlar. Sultan Abdulmecid, ardndan Sultan Abdulaziz, ve Abdlaziz'in, bugne dek hl esrar zlememi olan lmnden sonra iktidara getirilen V. Murat'n iki ay kadar sren saltanatndan sonra, Osmanl tahtna Sultan II. Abdlhamid oturdu. Abdlhamid, babas Sultan Abdulmecid'in "Tanzimat" ve "Islahat"larma, amcas Sultan Abdlaziz'in esrarengiz lmne, aabeyi Sultan V. Murat'n batc localarla olan ilikilerine ahit ola ola, daha dorusu bu birbirinden karmak olan hadiseler iinde byye byye, yaya yaya Osmanl Saltanatna gelmi; olup biteni, kimin samimi, kimin hin olduunu ok iyi biliyordu. Meruti idreyi getirmek isteyen, ve onu sultan Abdulhamid'e kabl ettirerek, anayasasn iln ettiren(1876) Midhat Paa, ok gemeden saltanat hevesine kapld; ve Abdulhamid'i diskalifiye ederek, Osmanl Devlet idresini kendi eline alma hayallerini kurmaya balad. Oysaki Abdlhamid, Midhat Paa'nn, Sultan Abdulaziz'e yaptklarn, ve onun gvenilir bir ahsiyet olmadn biliyordu. Onun iin, Midhat Paa'nn "merutiyeti isteme" fikrinde samimi olmad kanaatine vararak, merutiyeti, ve anayasasn yrrlkten kaldrd. O dnemde stanbul'da bulunan Fransz Bykelisi, kendi hkmetine bu konuda u bilgileri yazyor: "... Elde ettiim ok ciddi bilgilere dayanarak syliyebilirim ki Sultan, Midhat paa'nn siyasi iktidar ele
320 Ayrntlar iin bk. hsan Sreyya Srma, Osmanl Devletinin Yklnda Yemen syanlar, nc bas. stanbul, 1994.

geirip, Padiah' 'Pasif bir Halife" halinde, siyasi ilere karmayp, sadece dini meselelerle megul bir hle getirmek ve Devletin tek hakimi bir diktatr olmak iin baz entrikalar evirmek zere olduunu, gizli polisi vastasyle renince, onu Sadrazamlktan(Babakanlktan) azledip yurt dna srd"321.

Bu ekilde Midhat Paa handikapndan kurtulan Sultan Abdlhamid, takip eden senelerde kendisine zg olan "mutlak idresi"ni kurdu; ve bu idresini "slm birlii siyaseti"yle devam ettirdi. Abdlhamid, Osmanl Devletinin bnyesinde halledilmesi gereken bir sr sosyal, siyasal ve ekonomik meseleleri yannda, bir an nce Osmanl'y paralayp yutmak isteyen Avrupa emperyalizmiyle de mcadele etme durumundayd. Elinde bulunan imknlar, dmannkine nazaran yok mesabesinde olduundan, onun d politikas, kardaki canavara yutulmamak iin, iktidar boyunca yrtt oyalama politikasyd322. "Onun btn kabilelerde, hatta en asi olan bedeviler arasnda bile temsilcileri vard"323. ou tarikat eyhleri olan bu gizli temsilceler, Trkistan'a, Hindistan'a, Afrika'ya, Japonya'ya, hatta in'e kadar gnderilmitir. te bu slam birlii siyaseti gereince kendileriyle temas kurulan in mslmanlarna da heyetler gnderilmitir ki, bizim sz konusu ettiimiz, ve fakat fazla tannmayan Enver Paa da, Sultan Abdlhamid tarafndan bu amala in'e gnderilen temsilcilerden bir tanesidir. Enver Paa, 1848 olaylar srasnda Osmanl Devleti'ne iltica edip mslman olan, ve 1878'de Osmanl ordusunun resmi bir subay olarak Ruslarla savap len bir Polonyal Kont'un oludur324. Polonya asll bu Enver Paa, Abdulhamid'in emrine ittibaren, in'e

321 322

Fransz Hariciye Arivi, N.S. Turquie, 1877, no:408, s.277.

Andr Duboscq, L'Orient Mditerranen, Paris, 1917, s.7-10. 323 Victor Brard, Le Sultan, L'Islam et les Puissances, Paris, 1907, s.31. 324 Bu konudaki dier ayrntlar iin bk. Fransz Hariciye Arivi, N.S. Chine, 1901-1911, no:81, s.26-37.

giderek oradaki mslmanlarla grm, sonra da Sibirya zerinden stanbul'a geri dnmtr325.

kinci, ve mehur olan Enver Paa'ya gelince: Bu Enver Paa hakknda yazlm o kadar ok neriyat vardr ki, biz de bunlara bir yenisini katmak istemiyoruz. Ancak Trkistan'da katld servenden sonra orada len, ve byk abalar(!) sonucunda yaplan bir antlama ile mezar alarak getiimiz ay kemikleri Tacikistan'dan Trkiye'ye getirilen, ve Cumhurbakanndan Kltr Bakanna kadar bir ok zevatn

mesaisini ayrd bu Enver Paa hakknda da bir ka sz sylemek istiyoruz. Osmanl Devletini, iine dt ukurdan karmak, ve de Halifeleri olduu dnya mslmanlarn Bat emperyalizmine kar korumak gayesiyle yrtm olduu "slm Birlii Siyaseti"326 ile Devleti ayakta tutmasn bilen, veya en azndan onu batmaktan kurtaran Sultan Abdulhamid'in karsna; Ermeni, Yahudi ve Rumlarla birleip, onlarlarla ayn idealleri paylaan Jn Trkler kt ki, lkenin bunca ekonomik krizine ramen, byk masraflarla kemikleri Trkistan'dan Trkiye'ye getirilen mehur Enver Paa da ite bu mahut Jn Trklerdendi. Sultan Abdulhamid'i devirmek iin Selanik'ten gelen, ve uyguladklar terrle stanbul'u kana bulayan "Hareket Ordusu"nun promotrlerinden birisi de, keza bu Enver Paa'yd. "Hrriyet ordusu(!) da denen bu orduda, Hristiyan gnlller, bilhassa Bulgarlar ve Yunanllar vard"327. Sanki Enver Paa ve arkadalarnn yardmlaryla, gayrms-limler mslman avna getirilmilerdi stanbul'a... 1325(1907) senesi
325 Sultan Abdulhamid'in in'de yrtm olduu slm Birlii Siyaseti almalarn aratrmam srasnda adna rastladm bu Enver Paa hakknda, bizim Osmanl Arivinde de mutlaka belgeler vardr. Bu belgelere dayanlarak, tarihimizin bilinmeyen bilinmeyen bu ahsiyeti hakknda, daha orijinal bilgiler de bulunabilir. 326 Batllar buna "Panislamisme" diyorlar. 327 George Young, Constantinople, Paris,1948, s.304.

Nisannn onuncu cuma gn stanbul'a giren328 ordu, daraalar kuruyor, gayrimslimlerin keyfi iin mslmanlar asyordu. Bu keyif iinde olan Jn Trk temsilcisi Enver Paa, etrafa bararak bundan duyduu sevinci u ekilde dile getiriyordu: "Artk ne Bulgar var, ne Yunan; ne Rum var, ne Yahudi, ne mslman... Ayn mavi gk altnda, hepimiz eitiz!"329. Mslman'la Yahudi'yi eit yapmlard amma, daraalarnda sallananlar Yahudi deil, Mslmanlard!... Sonra II. Merutiyet iln edildi. Ama Jn Trkler hl hzlarn alamamt. Sultan Abdulhamid'i hallettiler. Hem de slm Hukukuna tamamen aykr bir fetva ile... nk mahut fetva tfek namlularnn altnda eyhlislm'a imzalattrld. stelik eyhlislm'n ahsnda slm'a hakaret ede ede!330. Btn bunlara

ilveten, bir de fetva tarihinde ilk defa bir cinayet ilendi ki, bunun mcrimleri de keza Enver Paa ve arkadalaryd. Fetva cinayeti uydu: Jn Trkler adna Elmall Hamdi Yazr tarafndan kaleme alnan fetva331, ekseriyeti gayrimslim ve onlarn yandalarnn oluturduu Meclis-i Meb'usan'da oya konuldu; ve tabi kabl edildi: Gayrimslimlerin oylaryla, Mslmanlarn Halifesi halledilmiti! Ve bu enaatin failleri, Enver ve Talat, ve onlarn dier arkadalar Jn Trk Paalard!... Bu da yetmiyordu! Enver Paa Almanlarn dostu olduundan, srf onlar memnun etmek iin, zayf ve bitab dm olan
328 Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1947, s.36. 329 G. Young, a.g.e. s.294. 330 Ayrntlar iin bk. hsan Sreyya Srma, II. Abdulhamid'in slm Birlii Siyaseti, 6. bask, stanbul, 1994, s.131. 331 Fetvann metni iin bk. bnulemin Mahmud Kemal nal, Son Sadrazamlar, Milli Eitim Bakanl Yaynevi, stanbul, IX,1296.

Osmanl Devleti'ni, hi bir mecburiyet yokken Birinci Dnya Sava'na soktu. Bunu yaparken de, Jn Trklerin eyhlislm olan Hayri Efendi'ye, "Almanlarn yannda savamann "cihad" olduu fetvasn yazdrmay da ihml etmedi332. Ve Dnya Savann sonucu hepimizce malum: slm'n bir ok blgesi, ve bu arada stanbul, savan galibleri tarafndan igal edildi. nk Almanya yenilmiti. Ondan sonraki servenlerine deinmiyeceimiz Enver Paa, ite byle bir Paa'yd...

332 Fetvann metni iin bk. lmiye Salnamesi, stanbul, 1334, s.640.

224

SULTAN II. ABDULHAMD'N NAN VERME SYASET

Yaptklar hizmetler karlnda birilerine liyakat, eref, takdir alameti olmak zere, kendilerine, devlet bakanlar ya da nl baka kimseler tarafndan nianlar verilmesi deti, ok eski tarihlere dayanr. Nianlar, zerlerinde kimin tarafndan, kime, ve hangi hizmetinden dolay verildii yazl olan, ve ekseriyetle gse taklan; altn, gm gibi kymetli maden paralardr. Devletleraras nian teatilerinin siyasi anlamdaki gayesi, nianla taltif edilmi olan kiinin, kendisine nian vermi olan devlet aleyhinde almamasn temin, ya da byle bir almas varsa, bunu en aza indirmektir. Bir de insanlk yararna yapm olduklar byk hizmetler karlnda kendilerine nian verilenler vardr ki, bunlar siyasi olmaktan uzak, liyakat nianlardr. Birilerine nian verme, Bat lkelerinde olduu gibi, Osmanl Devletinde de uygulamasn bulmu olan eski bir adettir. Keza Cevahirci Yakub Niastacyan Efendi'den satn alnm olan Murassa Mecidi plakna ilve olunmak zere kordon ucuna aslan ufak kt'a bir aded murassa nian'nn bedeli iin 7.500 kuru verilmitir333. Osmanl Sultanlar ierisinde, en ok nian vereni ise, phesiz Sultan II. Abdlhamid'dir. Onun zamannda, yeni yeni nianlar ihdas edilmi, neredeyse btn
333 Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no:95868.

halk kesiminden insanlara nianlar tevcih edilmitir. Sultan Abdulhamid'in, kendinden nceki Osmanl Sultanlar'yla olan en bariz fark, onun d siyasetinin bel

kemiini tekil eden ittihad- slm(panisla-mizm) hareketidir. O bu siyaseti ile, idre ettii devletin yklmasn otuz sene geciktirmi; ya da kznn tabiriyle, "batmakta olan Osmanl Devleti gemisini, batmaktan kurtaramamsa da, en azndan karaya oturtabilmitir". te, bu siyasetinin bir paras olarak, Sultan Abdlhamid, devletinin iinde olduu gibi, devletinin dnda olan baz kimselere de nianlar tevcih etmi; ierdekileri devlete daha sadk, dardakileri de devlete daha az zararl hle getirmeyi baarmtr. Sultan Abdlhamid, Osmanl Devleti bnyesinde grev yapan paalardan, ilim adamlarndan, tccarlardan; Anadolu'nun, Avrupa'nn, Afrika'nn, hatta in'in en cra kelerindeki bir devlet adamna, bir bilgine, bir tarikat eyhine, veya airet reisine, hatta en kk bir memura varncaya kadar334, ok deiik kesimlerden olan ahsiyetlere nianlar vermitir ki, bu tebliimizde, bunlara baz rnekler vereceiz. Bu rneklerden de anlalaca zere, sadece 1308 ylnda verilmi olan nianlardan bir ksmn aldk. Buna bakldnda, Abdulhamid'in btn saltanat boyunca, klliyetli miktarda nian tevcih ettii anlalyor. Devlet Hazinesi'nde, bu nianlarn alm iin zel
334 335 Bk. Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no:95769. T. C. Babakanlk Devlet Arivi, rade Devletleri, Dahiliye, no:95869.

tahsisat ayrlyor; ve bazan bu mebla hayli yksek oluyordu. Mesela bu konu ile ilgili ariv belgelerinde, sadece bir kt'a murassa' Nian- ly-i Osmani, Birinci ve ikinci Rtbe'den iki kt'a efkat Nian iin 22.000 Guru harcandn gryoruz335. Sultan Abdlhamid, bu siyasetinde, mslmangayrmslim ayrm yapmyor, Osmanl tebaasndan olsun, ya da olmasn, mslmanlara ve gayrimslimlere nianlar tevcih ediyordu. Birisine nian tevcih edilmesi, kendisine nian verilecek kimsenin bal bulunduu Bakanlk, kurum, ya da cemaat temsilcisinin, Sadaret'e, yni Babakanlk'a mracaat etmesi, ve bu mracaat yerinde bulduu takdirde, Sadrazam'n, bu konu ile ilgili yazaca ariza'nn Padiah tarafndan onaylanmas prosedrne

balyd. Fakat btn nianlarn, bu prosedrden geme zorunluu da yoktu. Bazen dorudan doruya Padiah, uygun grd, ya da kendisine verilmesinde yarar grd kimselere diledii nian verirdi. Tevcih edilmi olan nianlar ok deiik olmasna ramen, biz burada ayrntlarna girmiyecek336, sadece baz misller vermekle yetineceiz.

Baarl tccar ve ziraatilere nian

Sultan Abdlhamid, Devletin iktisad iin ok nem arzeden ticaret ve ziraatte baar gsterenlere, onlar daha da tevik iin nianlar verirdi. Mesel Bursa'da ipek bcekilii "terbiyesi" ve ticareti ile megul bulunan Rum Cemaat'nn ileri gelenlerinden Kristo Doleydi'ye, ipek bcekilii konusunda gsterdii gayretten ve bu ile geimlerini salamakta olan fakirlere, ipek bcei tohumu salamada yapm olduu yardmlarndan dolay, kendisine Drdnc Rtbe'den bir kt'a Mecidi Nian verilmesi iin, Hdavendigar Vilyeti Valisi Mahmud Celaluddin 16 Cemaziyel-evvel 1308 tarihli bir yaz ile Ticaret ve Nafia Nezaretin'e mracaatta bulunmutur. Ticaret Nezareti de bu mracaat yerinde bularak 27 Cemaziyel-ahire 1308 tarihli yazsyla Sadaret'e; Sadrazam Kamil Paa da 18
336 Bu konudaki ayrntlar iin bk. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1971, nian maddesi.

Ramazan 1308 tarihli 'arza'siyle konuyu Padiah'a arzetmitir. Padiah'n da bu niann verilmesi iin msaade ettiine dair ferman da, Devlet Sekreteri Sreyya'nn kaleme ald 19 Ramazan 1308 tarihli yaz ile ilgili yerlere bildirilmitir337.

Resmi grevlerde baar gsterenlere nian

Devletin herhangibir dairesinde alanlar da, ilerinde fevkalade baar gsterince, Sultan'n nianlarna mazhar olurlard. Mesela Anadolu Kava Liman'nda alan Binba Mehmed Bey, denize denleri kurtard iin, Dahiliye Nezareti'nin teklifiyle, ve Sadaret Makamnn da 9 Ramazan 1308 tarihli arza's zerine, Padiah tarafndan ilgilinin, daha nce sahip olduu rtbeleri terfi ettirilmi, ve ayn ayn 12'nde kan buyruldu ile kendisine bir kt'a tahlisiyye madalyas verilmitir338. Sultan Abdlhamid, sadece elit tabakadan olanlara deil, kk rtbeli memurlara da nianlar tevcih ediyordu. Zabtiye Nezaretinin, Sadaret Makam'na

yazm olduu 22 a'ban 1308 tarihli yazda, byle bir niann verilme gerekesi ylece anlatlmaktadr: "Ma'ruz- aker-i kemineleridir ki, Hasan Paa Karakolhnesinde mstahdem nc snf polis komiserlerinden Hsn Bey'in, gerek ifay vazifede ve gerek bir ka defa yangn sndrme hizmetinde fevkalade sa'i ve gayreti grld gibi, iinde bulunduumuz Rumi ayn'n 9. Cumartesi gn akam zeri Vezneciler'de bulunan kurabiyeci dknndan zuhur eden yangnda, herkesten evvel yetierek ve sndrme tedbirlerini ifa ederek yaylmasna meydan brakmakszn atei sndrmeye muvaffak olduu musaddak olmasna binaen ve mesa'iy-i vakasna mkfaten ve emsalini terben mumaileyhin Drdnc Rt337 Ayrntlar iin bk. Ayn Ariv, rade Defterleri Dahiliye, no:95870. . 338 Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no:95775.(Belge no:l)

228 beden bir kt'a Mecidi Nian- Ziani'yle taltifi vabeste-i msaade-i celile-i dver-i fehimneleridir. Ol babda emr u ferman Hazret-i Veliyyul-Emrindir339".

Kadnlara efkat

340

nian

Sultan Abdlhamid, reayasndan kadn olanlara da zaman zaman nianlar veriyor, ve tpk dierlerinde olduu gibi, bunda da mslman-gayrmslim ayrm gzetmiyordu. Bu balamda, onun bir ermeni kadna tevcih etmi olduu efkat nian manidar, ve buna misaldir. Bu konu ile ilgili ariv belgesinde, aynen unlar okuyoruz: "Yldz Saray Hmayunu Bakitbet Dairesi

Ermeni Katolik cemaati ileri gelenlerinden, Mansur ve lyas Naum efendilerle Badad'da mukim skender Nasur ve Haleb'de mukim Vasil Balatyan efendilerin uhdelerine Rtbe-i salise341 tevcihi ve ad geen cemaat sarraflarnn ileri gelenlerinden Antuan Efendi Farra'n zevcesi Virsini Hanm'a dahi nc Rtbe'den efkat Nian- hmayun'n ihsan, Ermeni Katolik Patriki tarafndan Padiahlk yksek makamndan istenmekte olduundan, mnasip olduu takdirde, gerei iin, Sadaret makamndan Padiahlk yksek makamna arz olunaca emr u ferman- hmyun Hazret-i
339 340 Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no:95769. efkat nian; sava, zelzele, yangn, su baskn, deprem gibi sosyal felketlerde, gerek ahsi olarak, gerekse verdii paralarla topluma yararl olan kadnlara verilen niann addr. Bu nian; birinci, ikinci, ve nc olmak zere eitti. "Nian, altndan yaplm olup ortas gbekli ve zeri gvez minal be ke bir yldz eklindeydi. Yldzlarn kelerinde, her biri dokuzar ual (gne ziyal) gm paralar bulunup bu ualarn en ortadakinin ucu iki tarafndaki altn yldzn ularnn hizasnda bulunduundan niann umumi heyeti on keli bir gne eklini alrd...."(Bu konunun ayrntlar iin bk. Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e. 111,315). 341 Rtbe-i salise, Osmanllarda Devlet tarafndan verilen mlkiye nianlarndan bir tanesidir.

Hilfetpenahi icab- alisinden bulunmu olmala ol babda emr u ferman Hazret-i veliyyu'l-Emrindir. 20 a'ban 1307 ve 18 Mart 1307 Serktib-i Hazret-iehriyari Sreyya"342

Osmanl reayasnn yabanclardan nian kabl

Mslman olsun, olmasn, Osmanl Devletinin reayasndan olan kimseler, kendilerine yabanclar tarafndan bir nian verildi mi; usulen Devletin iznini almadan bu nian takmazlard. Yabanclardan nian kabl etmenin prosedr de ksaca yle oluyordu: Kendisine nian tevcih edilen zat, bu nianlarn kendisine verildiini, ve bu nianlar takmak iin Devlet'ten izin istediini, bal bulunduu Vilyet Valilii'ne bildirir. Valilik, ilgilinin mracaatn alp, bir st yazyla Dahiliye Nezareti'ne arzeder. Dahiliye Nezareti de sz konusu

mracaat, ekleriyle birlikte Sadrazam'a, Sadrazam da Padiah'a arzederdi. Padiah uygun grd takdirde, bu muvafakat ilgiliye bildirilir, o da kendisine tevcih edilmi olan nianlar ta'lik ederdi/takard. Bununla ile ilgili bir ka misal verirsek, konu daha iyi anlalr. rnein, Osmanl Devleti'nin tebaasndan olup, Beyrut'ta ikamet etmekte olan Musa Feric Efendi'yi zikredebiliriz. Musa Feric Efendi, Beyrut Valiliine vermi olduu 21 ubat 1891 tarihli Arapa dilekede343, Avusturya ve Macaristan mparatoru'nun Kuron Dufer, Papa Hazretlerinin de Saint-Sylvester niann kendisine tevcih ettiklerinden bahisle, bu nianlar takma msaadesinin verilmesi iin dilekesinin Padiaha'a arzedil342Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no: 95711. 343Bk.Bl no:2 (Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no:95812).

mesini istemitir. Beyrut Valilii, 14 Receb 1308 tarihli yaz ile Musa Feric'in dilekesini Dahiliye Nezareti'ne gnderir. Dahiliye Nezareti de bu yazlara bir st yaz ekliyerek 13 a'ban 1308 tarihinde durumu Sadrazam Makam'na arzeder. Padiah'n da bu nianlar takmas iin Musa Feric'e msaade ettiine dair ferman da, Devlet Sekreteri Sreyya'nn kaleme ald 20 Ramazan 1308 tarihli yaz ile ilgili yerlere bildirilmitir344. Keza Beyrut Vilyeti Mahkeme-i Ticaret Reisi Abdulkadir Efendi'ye, ayn Devlet, yni Avusturya-Macaristan mparatoru tarafndan Franois-Joseph Niannn Komandor Rtbesinden bir kt'a nian verilmi; Beyrut Valiliinin teklifi, Dahiliye Nezaretinin ilgili yazs, ve Sadrazam'n arzas zerine, Sultan Abdlhamid, nianlarn kabl ve taklmasna msaade etmitir345. Ayn ekilde, Talca'da ikamet etmekte olan Osmanl askeri komutanlarndan bazsna ve Talca Tahrirat Mdr Rza Bey'e Avusturya Devleti tarafndan Kuron Dufer niannn nc rtbesi, ve Polis Komiseri brahim Efendi'ye de Franois-Joseph Niannn bir kt'as verilmi; Kosava Valilii'nin teklifi, Dahiliye Nezareti'nin konu ile ilgili yazs, ve Sadrazam'n arzas zerine, Padiah, bu nianlarn taklabilmesini onaylamtr346.

Sonu
344 345 346 Olayn ayrntlar iin bk. Ay. Ariv, rade Defterleri Dahiliye, No:95812.. Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no:95853. Ayn Ariv, rade Defterleri, Dahiliye, no:95854.

1) Ariv belgelerine dayanarak verdiimiz bilgilerde grld gibi, Sultan Abdlhamid, Ermeni Katolik ileri gelenlerinden, Mansur ve lyas efendilerle, Badad'da yaamakta olan skender Nasur, ve Haleb'de yaamakta olan Vasil Balatyan'dan, yangn sndrmelerde fedkrlk gsteren komiserlere, limanlarda alan personele kadar, her kesimden insana nian tevcih etmitir.

2)

Sultan Abdlhamid, nian verme siyasetinde kadnlar da ihml etmemi, Ermeni cemaatinden Antuan Efendinin hanm Virsini Hanm'da rnei grld gibi, gayrimslim kadnlara bile nianlar vermitir. Ve kadnlara verilmi olan nianlar, genellikle efkat Nian olmutur. Sultan Abdlhamid, btn eksikliklerine ramen, mensubu bulunduu dinin gerei olarak, inanc ne olursa olsun, btn reayasna elinden geldiince efkatli davranmay benimsemi, ve bunu tatbikatyla da ortaya koymu bir sultandr. Elbette ki onun hatalar vard; ve de bu hatalarn says da hayli kabarkt. Fakat bu, onun baz konularda gerekeni yapmasna mani deildi. Sultan Abdulhamid'in, belki bir kadnn takdirini almaya ihtiyac yoktu. Ama o, rk ve dini ne olursa olsun; reayasndan her kesimin gnln kazanmak, onu efkatle idre etmek istiyordu.

3)

Uzak Dou'dan, Avrupa'ya; Orta Asya'dan Gney Afrika'ya; Arabistan yarmadasndan, Libya'ya kadar olan lkelerin hemen tamamnda, onun vermi olduu nian ve madalyalara rastlamak mmkndr. Fakat yukarda da belirttiimiz gibi, biz Sultan Abdulhamid'in, sadece 1308 ylnda vermi olduu bir ka nian'a dair ariv belgelerini alp deerlendirdiimizden, daha fazla ayrntlara girmedik. Belki bizim bu teblile yaptmz, bu konuda yaplabilecek bir almaya iaret etmek, ve belki de bunun mtevaz ilk admn atmak olacaktr. Nitekim bu konuda yaplacak daha kapsaml bir aratrmann, ok daha fazla belgeler ortaya koyacana ve belki de Sultan Abdulhamid'in genel siyaseti ile ilgili yeni deerlendirmeleri de beraber getireceine inanyoruz.

ABDLHAMD HANIN HAL EDLMES

Sultan Abdlhamid, 1876 ylnda iktidara gelir gelmez Midhat Paa tarafndan kendisine empoze edilip kabl ettii Anayasa ve Merutiyet idresini, ayn Anayasann 113. maddesine dayanarak yrrlkten kaldrp, Devletin idresini eline ald. nk balangta milletin yararna byle bir idre ekli istediini ifade eden Midhat Paa daha sonraki hareketleriyle, milleti deil, kendi ahs karlarn ve Batnn emperyalist menfaatlarn n plna aldn gstermi, Sultan Abdulhamid'de bu entrikalarn farkna vararak, onu babakanlktan uzaklatrmtr.347 Sultan Abdlhamid'i pasifletirip, Devlet idresini eline geirmek isteyen Midhat Paa'nn neler dnd hakknda, kendileriyle ok sk-fk olduu, Fransa'nn stanbul Sefiri tarafndan Paris'e ekilen 6 ubat 1877 tarihli telgrafta yle denilmektedir: "... Elde ettiim ok ciddi bilgilere dayanarak syleyebilirim, k i Sultan, Midhat Paa'nn siyasi iktidar eline geirip kendisini pasif bir halife halinde, sadece din meselelerle megul bir hle getirmek ve Devletin tek hakimi bir diktatr olmak iin baz entrikalar evirmek zere olduunu, gizli polisi vastasyla renince, onu babakanlktan azledip yurt dna srd..."348 Midhat Paa'nn grevden alnma sebeplerinden birisi de, sz konusu Anayasay hazrlarken, Osmanl
347 Bkz. hsan Sreyya Srma, Sultan II. Abdulhamid'in D Siyasetinde Tarikatlarn Rol, slm Mecmuas, say 15. 348 Archives du Ministre des Affaires Etrageres Franaises, N.S. Tuquie, 1877, no.277

Devlet adamlarndan ziyde, ngilizlerle istiare etmi349 olmasndandr. Midhat Paa'nn uzaklatrlmasndan sonra, Sultan Abdlhamid btn uygulamalar kendi tasarrufuna alarak Devlet'i yeniden ele ald. Midhat Paa gibi, Osmanl Devletinde Bat'nn empoze ettii ekilde durmadan reform isteyenler, kendi hamileri olan Avrupa'ya katlar ve Sultan Abdlhamid aleyhinde faaliyet gstermeye baladlar.

Jn-Trklerin arzusu

Kendilerine Jn-Trk veya ttihad-Terakki yeleri lakabn takan bu kimselerin, bir tek arzusu vard: Batnn arzulad biimde Sultan Abdlhamid'i devirmek!.. Sultan Abdlhamid, bir yandan bunlarla, dier yandan da bunlarn babalar olan batyla urayordu. Biz, bu sayfalarda onun Panislamizm diye tavsif edilen bu siyaseti350 zerinde durmayacak, onun hall'ini anlatmaya alacaz. 1908 ylnda, Sultan Abdlhamid, yrrlkten kaldrd Merutiyeti tekrar yrrle koydu. Halk, memnuniyetlerini ifade etmek iin eitli
349 350

Edwin Pears, Life of Abdl-Hamid, London, 1917, s.36. Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. hsan Sreyya Srma, Fransa'nn Kuzey Afrika'daki Smrgeciliine kar Sultan II. Abdulhamid'in Panislamist Faaliyetlerine ait birka vesika.; Ondukuzuncu yzyl Osmanl siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika; Sultan II. Abdlhamid ve in Mslmanlar; Pekin Hamidiyye niversitesi; Quelques document inedist sur le rle des confreries dans la politique pan-slamiste du Sultan Abdlhamid II. Abdulhamid'in Uzak Dou'ya gnderdii ajana dair, adl makalelerimiz.

nmayiler yapm, hatt Bab- Meihata kadar gelen bu nmayiilerin arasnda bulunan baz kkrtc anaristleri, eyhlislm Cemaleddin efendi zorla susturabilmitir. Onlardan birisi, Osmanl Devletinin eyhlislmna yle barmaktan ekinmiyordu: "Bu defa da hrriyetimizi vermeyecek olursanz, hepinizin kellesini uururuz."351 Bu anaristler arasnda Kr Ali adnda bir hoca da vard ki, ortal velveleye vermekle kalmam, kprden geen eyhlislmlk arabasnn camlarn krarak eyhlislm'a hakaret etme cretini gstermitir.352 Halbuki aradklar hrriyet kendilerine verilmiti... Bir zamanlar dnyay titreten koca Osmanl Devletinin eyhlislmna, halkn iinde kfretmekten daha fazla ne hrriyet istenirdi bilinmez ki?..

Avrupa'y memnun etmek

Ama onlarn istedii Merutiyet ve Kanun-i Esasi deildi... Onlarn ok aikr olan gayeleri, yahd ve ermenileri ve tabi ki "efendileri" olan Avrupa'y memnun

etmek iin Sultan Abdlhamid'i devirmekti. Ona "Kzl Sultan" diyenler de bunlard... Btn bu olup bitenlere dayanamayan eyhlislm Cemaleddin Efendi istifa etti ve yerine Rumeli Kazaskeri Ziyauddin Efendi eyhlislm tayin edildi. (22 Muharrem 1327)353 Ertesi gn, Harbiye Nazr Recep Paa'nn bir kalp krizi sonucu ld renildi. Fakat ttihad ve Terakki gazeteleri, bunun Abdlhamid tarafndan hazrlanm bir komplo olduunu iln ettiler.354 Bu ekilde, ttihad ve Terakki tarafndan galeyana getirilen halk, sokaklara dkld; bunun neticesinde, Osmanl tarihinde oka laf edilen ve Sultan Abdulhamid'e maledilmeye allan 31 Mart hadisesi meydana geldi.
351 eyhlislam- Merhum Cemaleddin Efendi Hazretlerinin Hatrat- Siyasiyyesi, stanbul, 1336, s.4 352 Ali Fuad Trgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1949, s. 13 353 hsan Sreyya Srma, L'Institution et les biographies des Sayh al-slam sous le regne du Sultan Abdlhamid II, s. 161 354 Cemil Topuzlu, 80 Yllk Hatralarm, stanbul, 1996, s.86.

Bu hadisenin Sultan Abdlhamid'le hibir ilgisi olmadn, insaf sahibi btn tarihiler kabl etmilerdir. Fakat ttihat-Terakki tarihileri (!), bu hadisenin onun tarafndan hazrlandn- bunca vesaike ramenyazmakta devam etmilerdir. Olaylarn iinde yaam olan erif Paa konu ile ilgili unlar yazmaktadr: "Merutiyetin ideten te'sisinden sonra mevk-i iktidara gelenlerin, ahvl-i memlekete adem-i vukuf ve kllet-i tecrbesi ve sunf- askeriyyeyi umr- siyasiyeye kartrmas haseble irtikb olunun hatiat, 31 Mart hadisesinin tevlid edip hkn- mrn ileyh (yni Abdlhamid), bu ide kat'a dahi te'sri olmamasna mebn mdhaltdan ve sefk-i dimadan ictinab ile iltizam- b-taraf eylemi ise de o zaman hkim mevkiinde bulunan ttihad ve Terakki Cem'iyeti, vak'a-i mezkreden bil'l-istifde marun ileyhi hal' eyledi. Onun iln- merutiyetten i'tibaren kavid-i mertiyete muhlif bir hareketde bulunmad sbit olmasna gre hakknda karlan fetvann muhteviyt yn- hayrettir.355 stanbul'da bu hadiseler olurken, yine Jn-Trklerden smail Canbulat, "Merutiyet mahvoldu" diye, Selanik'e bir telgraf eker.356 Bu telgraf zerine, Selanik'te bulunan Hareket Ordusu, stanbul'a yrd. "Hrriyet Ordusu" (!) da denen bu orduda, hristiyan gnlller, bilhassa bulgarlar ve yunanllar vard"357 Hareket Ordusu 1325 senesi Nisannn onuncu Cuma gn akam zeri stanbul'a girdi.358

355

bnulemin Mahmud Kemal nal'dan naklen, Son Sadrazamlar, stanbul, IX, 1926. 356 Bu zatn, u anda Lbnan'da bulunan Drzi lideri Canbulat'la akrabal var m, yok mu, bilmiyoruz.

357

Georg Young, Constantinople, Paris, 1948, s. 304. 358 A. Fuad Trgeldi, a.g.e. s. 36.

Jn-Trklerin temsilcisi Enver Paa yle baryordu:

"Artk ne bulgar var, ne yunan; ne rum var, ne yahdi, ne Mslman. Ayn mavi gk altnda, hepimiz eitiz!"359 Kprde daraalar kurularak onlarca Mslman asld.... nsan kanna susam olan bu igalcilerden Arif Hikmet Paa yle diyordu: "Hu kadarla olmaz, hi olmazsa yz kii olmal!"360 Bunlar sulu mu aryor, asmak iin adam m; bilinmiyor ki!.. Hareket ordusunun Devlet'i igaline hibir mdahalede bulunmayan Sultan Abdlhamid'e, yeni kabine zorla kabul ettirildi.

Sra Sultan'n hal'ine gelmiti...

Jn Trklerin getirdikleri yeni kanunlara gre her ne kadar Mslmanla gayr- mslim eit tutuluyorsa da, kendilerine kar umum bir isyn kmasn diye, Sultan Abdlhamid'in hal'ini fetvaya balamak istediler ve sngler altnda dzmece bir fetva yazdrarak er' bir cinayet ilediler. Fetva alma iini Talat Paa zerine almt. Fetva emini Nuri efendiye giderek, onu zorla Meclis-i Mebusan'a gtrmek istedi. Nuri efendi, "ben hastaym, gidemem" diye mazeret beyan edince, kendi ahlk anlayn olduu gibi ortaya koyan Talat Paa, "neniz var?' diye sordu. Nuri Efendi, "drarm tutamyorum" deyince. Talat Paa, "Efendi, i bu hle geldikten sonra donuna da iesen ben seni zorla alp gtrrm; rdeini de beraber al!" diye tehdid ederek birlikte gtrmtr.361 Meclis-i Mebusan'a gtrlen Fetva Emini istenilen fetvay yazmaynca, Mebusandan Elmall Hamdi

359 360 361

G. Young a.g.e. s. 294. A. Fuad Trkgeldi, a.g.e. s. 37.

Ay. es. s. 42. Ne gariptir ki, Talat Paa, Mslmanlarla eit tuttuu bir ermeni tarafndan ldrlmtr.

Efendi, arzu edilen fetvay yazp, zorla ehlislm Ziyauddin Efendi'ye imzalattlar.

Sultan Abdulhamid'in hal'i iin yazlan bu fetva(!) tarihte daima hukuk bir cinayet olarak kalacaktr. Fetvann muhtevasndan bir iki madde alrsak, bu fetvann bir fetva m, yoksa bir iftirnme mi olduu ortaya kar: Mahut fetvada, Sultan Abdulhamid'e u sular isnd ettiriliyor: 1. Baz er' mhim meseleleri eriat kitaplarndan ihrc. 2. eriat kitaplarn yasaklamak, yrtmak ve yakmak, 3. Devlet hazinesini israf etmek, 4. Milleti, er'i sebeplere dayanmadan haps ve katletmek, 5. Vatandalara zulmetmek.

6.

Ahvl ve umr- mslimini bi'l-klliye muhtel klacak fitne-i azme ihdsnda srar ve muktele ik ettii...362 Kendisine su olarak isnd ettirilen btn bu maddelerin birer iftiradan ibret olduunu, tarih vesikalar ortaya koymutur. in garip taraf udur ki, sz konusu fetvada, Mslman mebuslarn, Sultan' hal' edecekleri belirtiliyor. Oysa ki, Meclis-i Mebusan'da bir ok gayr-i mslim mebus vard.363 Nitekim hal fetva'sn sultana bildirmek iin giden heyet, bunlardan seilmitir. Demek ki, kurulan ttihad ve Terakki cuntas, ermeni, rum ve yahudi mebuslarn da Mslman mebus sayyordu.
362 ddialarn tamam iin bk. sunduumuz fetva sreti. 363 Archives du Ministre des Affaires Etrangres Franaises, N.S. Turguie, 1908-1909, p. 17.

"Sana lzm m olmak leme celld lazmsa!"365 Szmz, hal'i teblie giden ahslar hakknda Ltf Simav Bey'in syledii u szlerle bitirelim:
365 Ay. es, s.37. 366 bnulemin Mahmud Kemal nal'dan naklen, Son Sadrazamlar, IX. 1299.

"...Hkn- sabka keyfiyet-i hal'ini tebli etmek zere intihb edilen yan a'zsndan ve mrnileyhin eski yverlerinden Arif Hikmet Paa jandarmalktan yetien Drac Meb'usu Es'ad Paa Toptani, ayandan Ermeni Katolik Aram ve Selanik mebusu yahudi Karasu efendilerin, otuz sene makm- hilfetde bulunmu bir hkmdra nasl gnderilebildiini ve bu 'afv o l u n m a z hat ve silinmez lekenin, kimlerin re'yi ve tensble irtikb edildiini ta'mik etmiyorum. Bu cihetin tasrhi ve msebbiplerinin iln ve tehirini mufass a l trih yazanlara brakyorum..."366

Bylece Mslmanlarn halifesi, gayr- mslim mebuslarn oylaryla hal' edildi. Burada, "Fetva gayr- mslim mebuslarn oyuna sunulur mu? Fetva sng altnda yazdrlr m?, Fetva, mftiye zorla imzalatlr m?" gibi hukuk meselelere -ihtisasmz olmadndan- girmiyoruz.

Zorla Yazdrlan Fetva

Zorla yazdrlan fetva, Meclis-i Mebusan'da oya sunulup zorla kabl ettirilerek, Sultan Abdlhamid hal' edildi: yerine Sultan Read getirildi. Bu terr havasnda, zorla kabl ettirilen fetva oylamas hakknda Ali Fuad Trkgeldi unlar yazyor: "Yine Talat Paa'dan mesmuum olduuna gre hal'in icrs gn Hey't-i yan ve meb'sn Ayasofya'daki direde Ayan reisi Sa'id Paa'nn taht- riysetinde itim' ederek hal' karr ita edildii ve bu karr kabl edenlerin ayaa kalkmas sretiyle rey topland srada kendisi de Sa'id Paa'nn yannda durup hocalardan ayaa kalkmam olanlar zerine hm ile atf- nigah etmekte, onlar da derhal ayaa kalkmakta imi. Ayan tarafndan da baz kalkmayanlar olduundan Sa'd Paa kulana eilerek "efendim, biraz da bu tarafa baksanz!" demitir.364 Terr fetvas istihsl edildikten sonra, fetvann Sultan Abdlhamid'e teblii kalmt. Fetvay tebli heyetini de ttihad ve Terakki kendine yarar bir biimde seti: Fetvay tebli heyetinde, Arnavut Esad Paa, Ermeni Aram, Yahd Karasu bulunuyordu. Sultann eski yaverlerinden Arif Hikmet Paa da, kfrn- nimet etmek iin bunlarn peine taklmt. "Bu kadar sene yaverliinde bulunarak nn u ni'meti ile perverde olmu ve
364 A. Fuad Tergeldi, a.g.e. s.42.

sye-i ltfunda az zamanda feriklik rtbesine kadar irtif etmi bir adamdan baka Hey'et-i yan arasnda bu karar tebli edecek kimse yok mu idi?