JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE

Educational Sci. 2010, Vol. 55, No. 8, pp. 54-63

PHNG PHP PHT HIN V GII QUYT VN TRONG DY HC LP TRNH HA PASCAL

Nguyn Ch Trung v Nguyn Th Lc

Trng i hc S phm H Ni

1.

M u

ha my tnh vn c sc cun ht vi nhiu la tui, do nhiu gio vin cho rng dy phn ha s c hc sinh hng ng nhit tnh. Thc t cc em cm thy tht vng v kt qu li khng c nh mong i do khng p, hoc qu n gin. Tnh hung ny xy ra do thi lng dy phn ha qu t i v s lng cc cng c c gii thiu trong sch gio khoa rt hn ch. Bi bo ny xut gii php gy hng th trong qu trnh dy ni dung ha (phng php dy hc pht hin v gii quyt vn ) c th nghim c kt qu tt, bng cch ch cn dng cc cng c t i, nhng c th to ra cc hnh nh p mt. Phn tho lun s cp n vic dy hc sinh lp trnh ha to ra cc sn phm c ngha hn ngoi gi tr v thm m.

2.
2.1.

Ni dung nghin cu
Tnh hnh ging dy ni dung lp trnh ha hin nay

Trong chng VI "Chng trnh con v lp trnh c cu trc" (Tin hc 11) (xem [4]), ni dung lp trnh ha c dy trong 3 "Th vin v chng trnh con chun" (2 tit) v "Bi thc hnh s 8" (1 tit). Vi thi lng t i nh vy, gio vin thng chn cc chng trnh ha n gin gii thiu cu trc chung cc cng c c sn. V qu quan tm n mc ch m gio vin s v tnh dn dt hc sinh sa vo cc tiu tit khi gii quyt tng chng trnh c th, ngha l c gng dng nhiu th tc v hm c sn minh ha, tin hnh v tt c cc i tng thnh phn ca hnh tng th nh on thng, hnh trn, hnh ch nht v c v mt cch cm tnh nh vy cho n khi hnh nh ch c hon tt. Sau vi tit hc, kt qu m hc sinh thu hoch c l cc sn phm ha ngho nn: khng p mt, thm ch v ngha (khng th gn vi mt ng dng c th no). Hn na, vi vn kin thc t i m thy trang b: cu trc ca chng trnh ha 54

Phng php pht hin v gii quyt vn trong dy hc lp trnh ha Pascal

(1), cc cng c c sn (2), chng trnh v d mu trn lp (3) th khi ng trc mt yu cu v hnh mi, hc sinh s phi b ra nhiu cng sc vit mt chng trnh di dng, thiu nh hng v to ra mt sn phm ha mi c cht lng km. Cc l do trn l ng lc thc y gio vin phi tm kim cc gii php hiu qu v mt phng php s phm, v c th b sung cho hc sinh nhng tri thc, k nng va cn thit, c th dy cho hc sinh bit cch to ra mt sn phm ha tng i c cht lng (p mt, d vit, v c th yu cu cao hn khi dy hc sinh kh: tng phc tp, sn phm c ngha, c ng dng thc t). Theo chng ti, cng c t thi gian dy th gio vin cng phi cao tnh t gic, ch ng, sng to ca hc sinh. Ni cch khc, cn phi tnh n cc phng php dy hc (PPDH) tch cc v la chn vn dng sao cho ph hp vi ni dung ging dy phn lp trnh ha. PPDH Pht hin v gii quyt vn (PH & GQV) l mt PPDH tch cc, trong hc sinh c gio vin t trong mt Tnh hung c vn (THCV), l tnh hung m hc sinh c nhu cu nhn thc, mun gii quyt vn t ra, nhng gp kh khn v mt tr tu: khng th hon thnh nhim v bng cch thc bit m phi tm ra mt cch thc mi [2]. Da trn c s xem xt mi sn phm ha cn c to ra l mt tnh hung c vn v c gio vin gi ng c hng ch, bi bo ny a ra gii php dy hc phn ha bng phng php PH & GQV gy hng th v pht huy tnh ch ng, sng to cho hc sinh, gip cc em c nim tin kin nh v kh nng lp trnh ha ca mnh.

2.2.

Phng php pht hin v gii quyt vn khi dy hc lp trnh ha Pascal

C th chia cc chng trnh ha chy trn nn DOS, chng hn nh lp trnh bi Turbo Pascal hoc Turbo C, thnh hai nhm: Cc chng trnh ha tnh v Cc chng trnh ha c hnh chuyn ng. Mi nhm c th c phn loi thnh cc nhm nh hn, chng hn cc chng trnh ha chuyn ng chia thnh hai loi: ha chuyn ng t ng vi d liu u vo c nhp mt ln duy nht v Cc chng trnh ha cho php tng tc ngi dng, v d nh h thng bng chn (menu). t trong gii hn kin thc v mc tiu chng trnh ph thng, bi bo ny quan tm n cc chng trnh ha tnh. C th chia cc bi ton ha tnh hai mc : Lp cc bi ton ha n gin v Lp cc bi ton ha phc tp. 2.2.1. Cc bi ton ha n gin

* Gi ng c hng ch. 55

Nguyn Ch Trung v Nguyn Th Lc

Gio vin chy mt trong hai phn mm hc tp (c trong chng trnh tin hc ca THCS) l Yenka hoc Geometers Sketchpad, m ra mt hnh no , v d nh hnh bnh hnh hoc khi hp ch nht. Gio vin thc hin thao tc di chuyn cc i tng hnh hc c s, lm cho ton b hnh tng th b di chuyn theo. Gio vin tip tc di chuyn cc i tng hnh hc ph thuc (vo hnh c s), kt qu l hnh tng th mc d b bin dng, nhng n khng b ph v, do mi quan h ton hc gia cc hnh c s v cc hnh cn li c bo ton. Gio vin yu cu hc sinh m t li hin tng rt ra c nhn xt nh sau: "Trong mt hnh tng th, c nhng thnh phn c nh lm c s cho ton b hnh v nhng i tng cn li". hc sinh rt ra c nhn xt ny, gio vin khng nht thit phi thc hin theo cch trn, chng hn c th xut pht t cc bi ton dng hnh m hc sinh bit. Qua "th nghim" trung gian trn, gio vin t cu hi: " v cc hnh tnh n gin, v d nh hnh bnh hnh, ta nn v nh th no?", v c th a cc cu hi trung gian lm gi , v d nh "Ta nn v nhng i tng no trc?" (nn v cc i tng lm c s trc), " v nhng i tng (ph thuc) cn li, ta da vo nguyn tc no?" (da vo mi quan h ton hc gia chng vi hnh c s, v d nh quan h song song, quan h vung gc, quan h "thuc vo", v cc di n nh theo d kin to ra kch thc tng th ca hnh). * a hc sinh vo tnh hung c vn . c gi ng c hng ch theo cch trn, nhng hc sinh kh s sm hiu c vic lp trnh v c mt hnh nh tnh c th tun theo cc bc gn ging nh cc bc ca mt bi ton dng hnh. T y, gio vin d dng to ra mt THCV m trong hc sinh c kch thch s ham mun nhn thc v gii quyt cc bi ton c dng tng t nh bi ton sau: Hy lp trnh v hnh ngi nh c dng nh Hnh 1a di y:

Hnh 1. Phc ha ngi nh mi chy * Dn dt hc sinh kin to tri thc phng php. Da vo c s ca vic gi ng c hng ch, gio vin c th tin hnh t cc cu hi dn dt hc sinh hnh thnh mt nguyn tc chung nht v mt 56

Phng php pht hin v gii quyt vn trong dy hc lp trnh ha Pascal

hnh nh tnh. Ni cch khc, gio vin dn dt hc sinh kin to tri thc v mt phng php [1]. Kt qu ca cng vic ny dn n thut ton khi qut nh sau: Thut ton chung v hnh tnh n gin: Gi thit mt hnh tnh n gin l hnh to bi mt s on thng v khng c qu nhiu nh trn hnh. v mt hnh nh th, nn v phc qua trn giy trc khi tin hnh lp trnh v trn my v tun theo cc bc sau: Bc 1: Chn giy k vung hoc k vi ng thng lm ng li d c lng ta . Bc 2: Chn mt s im thch hp in ta cho chng. Chn mt s cnh thch hp in khong cch cho chng (Cc im v cc cnh ny c vai tr l cc hnh c s nh trong th nghim nu). Bc 3: Tnh ton ta cho cc im cn li da trn ta cc im v di cc cnh bit (Cc im v cc cnh cn li ny c vai tr nh cc hnh hnh hc ph thuc vi cc hnh c s ty thuc vo tng trng hp - bi ton c th). Bc 4: La chn phng php v thch hp i vi cc hnh b phn, da vo cc ta tnh c trn, cui cng thu c hnh tng th cn v. V d, v ngi nh trong Hnh 1a, lm nh sau: + t tn cho cc nh, gi s l A, B, C, D, E, F , G, H (xem Hnh 1b). + Cn c trn cc ng li k ( d c lng ta cho cc nh), tin hnh c lng ta cho 3 nh A, B, C trc. Gi s chn nh A(100; 100). So vi nh A th nh B c y xung di 50 hng v li sang tri 50 ct; nh C cng c y xung di 50 hng v nhng sang phi 50 ct. + Gi s ngi nh di 200, cao 100 (n v o l pixel). Khi , t hai nh A v C d dng suy ra ta hai nh D v E. Tng t, t cc nh B, C, E d dng suy ra ta cc nh F, G, H. Vic gi ng c v xy dng mt quy tc chung trn y hon ton ph hp vi cc cch to tnh hung gi vn c gii thiu trong [3, 5]. Khi tin hnh lp trnh v hnh, c ba phng php chn: Phng php 1: Tn dng th tc Lineto(.). phng php ny, chn mt nh xut pht thch hp bng cu lnh moveto(.), ri t nh ny, ln lt i n cc nh khc, c n mt nh th v mt on thng tng ng bng cu lnh lineto(.). V d chn nh A l nh xut pht ri ln lt v cc on AC, CB, BA, AD bng mt dy cc cu lnh lineto(.). Nh vy nu mt hnh m c th dng bt v bng mt ng lin nt (chm bt ti mt nh, v qua tt c cc cnh, mi cnh i qua ng mt ln, v khng nhc bt ln ln no) th c th v c hnh ch bng mt cu lnh moveto(.) v mt dy cc lnh lineto(.). Phng php 2: Tn dng th tc line(.). Chn cc on 57

Nguyn Ch Trung v Nguyn Th Lc

thng ch i qua mt cp nh, v d cc on AB, AC, DE, BF , CG, EH, v cc on thng bng cu lnh line(.). Chn cc on thng i qua ba nh tr ln, v d cc on BCE v F GH, v cc on thng i qua nh u tin v nh cui cng. Phng php 3: Kt hp c hai phng php 1 v 2 ni trn. 2.2.2. Cc bi ton ha phc tp

pht huy c tnh tch cc, t gic, ch ng, sng to ca hc sinh, nht l i vi cc hc sinh kh, gio vin cn t hc sinh vo cc THCV kh hn m nguyn tc chung v mt hnh nh tnh n gin nu trn khng cn hon ton ng na. C th, trong tnh hung ny hc sinh c ng trc mt yu cu lp trnh v mt hnh tnh phc tp hn, nhng i li n phi gy cho hng th tht s, v cc em c ham mun gii quyt vn , cho d n kh khn hn. Mun nh vy, gio vin cn tm kim cc hnh nh hp dn lin h c vi thc t kch thch cc em tnh t m v mong mun tm c cch gii quyt bi ton nu. Trong bi bo ny, chng ti t vai tr ngi thy lc ny l ngi hun luyn [6] cho hc sinh lp trnh to ra mt s hnh hoa vn, v d nh hnh bolygon (Hnh 2), hnh gic xoy (Hnh 3), v hnh knh vn hoa (Hnh 4). * Tnh hung v hnh bolygon. Mt hnh bolygon bc n, s gia gc a, k hiu B(n, a) l mt tp hp cc on thng ni cc cp im trn ng trn bn knh R cho trc. im th nht ng vi gc 0 , im th i ng vi gc n i , trong gc i nhn gi tr tng dn t 0 n 360 vi bc tng l a . Hc sinh c yu cu lp trnh v bolygon B(n, a) vi cc tham s n v a nhp t bn phm. Bn knh R c n nh trc, chng hn R = 100.

B(n; a) = B(3; 4) B(n; a) = B(5; 2) Hnh 2. Bolygon i vi bi ton ny, gio vin s hun luyn hc sinh gii quyt THCV cp 2, ngha l gio vin nu tnh hung - gio vin hun luyn hc sinh gii quyt tnh hung. Vic hun luyn c tin hnh thng qua 2 cng vic chnh: Vic 1: Gio vin dn dt hc sinh hiu tng thut ton. Gio vin c th 58

Phng php pht hin v gii quyt vn trong dy hc lp trnh ha Pascal

chn mt hnh bolygon bc n = 2 v s gia gc a = 20, ri v minh ha mt vi cnh lin tip trn mt ng trn bn knh R no , ri yu cu hc sinh din t li thut ton theo ng trnh t cng vic m gio vin va thc hin: + Khi to i = 0 ; + Lp hai cng vic sau khi i cn nh hn 360 : i n im i trn ng trn; V dy cung ni gia hai im i v i n .

Vic 2: gio vin tin hnh phng php "m thoi pht hin" chng trnh ha c thut ton. Gio vin c th tip tc a ra cc THCV "con", mi tnh hung tng ng vi mt cu hi (vn con cn gii) gip hc sinh suy ngh, i thoi vi nhau v hi li gio vin (nu cha r) cui cng vit ra c cc cu lnh tng ng trong chng trnh: + Mt im (x; y) ti gc bng i trn ng trn bn knh R c ta biu din bng cng thc lng gic no? (x = R cos(i); y = R sin(i))

+ Mn hnh mc nh t gc ta -cc ti gc tri trn ca n v quay trc tung y xung di. Do , mun v hnh trong h ta -cc thng thng, c gc ta t ti tm mn hnh, ta phi dng cng thc bin i ta nh th no? (L hp thnh ca mt php tnh tin n tm (x0 , y0 ) ca mn hnh v mt php i xng qua trc honh, ngha l ta (x; y) i thnh ta (x0 +x; y0 y), trong x0 = getmaxx; y0 = getmaxy). Ch , phn gii mn hnh ha y l 640 ct v 480 dng. + V Pascal khng dng n v o bng , vy i phi c i sang j i radian thng qua cng thc no? (L cng thc j = ); 180 * Tnh hung v hnh "gic xoy". Cho mt a gic u n cnh, ni tip trong mt hnh trn c bn knh R cho trc. Gi a gic ny l a gic th nht. Ta sinh ra a gic th hai bng cch quay a gic th nht quanh tm ca n theo chiu kim ng h sao cho: cc nh ca a gic tip theo nm trn cnh ca a gic trc v chia cc cnh thnh hai phn theo mt t l tl c nh cho trc. Ta tip tc sinh ra a gic th ba bng cch tng t, v c tip tc qu trnh sinh nh th cho n khi to ra c m a gic. Hnh nh cui cng nhn c gi l mt "gic xoy", k hiu l G(n, tl, m). Hc sinh c yu cu lp trnh v mt hnh gic xoy G(n, tl, m) vi R = 100, cc tham s n, tl, m nhp t bn phm. Trong bi ton ny, gio vin s dng THCV kt hp cp 1 v cp 2, ngha l gio vin nu tnh hung, gii quyt mt phn v sau hng dn hc sinh gii quyt phn cn li ca tnh hung. cp 1, tin ti vic hnh thnh thut ton gii quyt bi ton ny, gio vin s tin hnh minh ha bng mt v d n gin, chng hn v hnh vung th nht (n = 4) v sau v hnh vung th 59

Nguyn Ch Trung v Nguyn Th Lc

G(n; tl; m) = G(5; 15; 50) G(n; tl; m) = G(8; 10; 50) Hnh 3. Gic xoy hai theo nguyn tc sinh nh c m t trong bi ton, chng hn ly t l 1 tl = . Gi ta cc nh ca hnh vung u tin l (xi ; yi) vi i = 1, ..., 4. T 3 y, gio vin iu khin tin trnh gii quyt vn theo cp 2. Gio vin yu cu hc sinh gii quyt mt bi ton hnh hc c bn, l tm cng thc tnh ta ca hnh vung tip theo da vo ta ca hnh vung trc . Hc sinh s d dng tm c cng thc lin h sau: xi = xi + xi + 1 xi yi + 1 yi ; yi = yi + tl tl

ton:

Gio vin dn dt v yu cu hc sinh suy ngh, xy dng thut ton cho bi

Bc 1: Tnh ta ca a gic u v gim 1 n v cho bin m l bin m s lng a gic cn v; Bc 2: Lp qu trnh sau khi gi tr ca m m li cn ln hn 0: 2.1. V a gic trc vi ta va tnh c; 2.2. Tnh a gic tip theo nh cng thc lin h xy dng; ci t chng trnh cho thut ton trn, tng t nh cch lm i vi tnh hung v hnh bolygon, gio vin cn a ra thm cc THCV con v dn dt hc sinh chi tit dn cc bc ca thut ton tng qut trn. V d, bc 1 vic tnh dy ta n nh a gic ca u tin phi c th hin bi mt vng lp gm cc cu lnh: x[i] = x0 + R cos(rad); y[i] = y0 + R sin(rad) vi i = 1, 2, ..., n v 2 (a l khong cch gia rad = rad + a; trong , trc vng lp khi gn a = n hai nh ca a gic trn ng trn v o bng radian); v sau vng lp, nn thm vo nh th n + 1 ca a gic v gn ta ca n trng vi ta ca nh u tin, vic v a gic bc 2.1 din ra d dng. * Tnh hung v hnh knh vn hoa. Vic v knh vn hoa V (n; tl; m) 60

Phng php pht hin v gii quyt vn trong dy hc lp trnh ha Pascal

c p dng nguyn tc xoay a gic u trong bi ton G(n; tl; m) c gii quyt: Ban u ta ni n nh ca a gic u vi tm ng trn ngoi tip to thnh n tam gic. p dng nguyn tc xoay a gic, knh vn hoa c to ra nh sau: Tt c cc tam gic l c quay ngc chiu kim ng h; tt c cc tam gic chn c quay cng chiu kim ng h; t l nh chia cnh l tl, s tam gic sinh ra i vi mi tam gic ban u l m.

V (n; tl; m) = V (12; 12; 80) V (n; tl; m) = V (8; 12; 80) Hnh 4. Knh vn hoa D thy vic lp trnh v hnh knh vn hoa s dng hu ht cc kt qu ca chng trnh v hnh gic xoy. V vy gii quyt bi ton ny, gio vin c th a vo mt THCV cp 3, ngha l gio vin nu tnh hung v hc sinh hu nh c lp gii quyt tnh hung. Ba tnh hung nu chng t rng: Vic gii quyt cc yu cu xy dng thut ton v ci t chng trnh cho cc bi ton pha sau ngy cng th hin r cc THCV, l cc tnh hung m hc sinh c nhu cu s dng li mt s kin thc nhn c t cc bi ton gii quyt trc , nh vic tnh ta ca cc im nm trn ng trn, cc php bin i ta , php xoay a gic, v sau hc sinh mong mun tip tc tm ra cch thc mi, t chc li tri thc, cu trc li tri thc v xy dng mt gii php mi gii quyt c bi ton mi.

2.3.

Kt qu v tho lun

Trn thc t, PPDH PH & GQV y c chng ti vn dng mt cch linh hot ty thuc vo tng i tng hc sinh. i vi hc sinh i tr, nh cc lp khng chuyn trng Chu Vn An, H Ni, chng ti ch trin khai cc THCV d (nh mc 2.2.1) v cn phi dy chm v chc m bo ng thi lng v mc tiu ca chng trnh. Mt s t hc sinh trong cc lp ny c nguyn vng c tip tc tm hiu thm v lp trnh ha, c chng ti pht ti liu tham kho trong c cc chng trnh ha mu hng n cc bi ton c ng dng thc t. Ring i vi hc sinh ca cc lp chuyn tin, thm ch mt vi nm cc lp chuyn ton nh L Hng Phong Nam nh, Chu Vn An H Ni, chng 61

Nguyn Ch Trung v Nguyn Th Lc

ti trin khai tt c cc ni dung nh c gii thiu trong bi bo v thu c cc kt qu kh tt, nhn c s hng ng nhit tnh ca cc em hc sinh. Cc bi ton ha vn dng PPDH PH & GQV c gii thiu trong phm vi ca bi bo ny cha th hin nhng ng dng c ngha ngoi gi tr v thm m. Vic dy cc chng trnh ha c ng dng thc t l rt kh v vn thi lng v mc tiu chng trnh tin hc cp THPT trn bnh din c nc khng i hi hc sinh bit su v k thut lp trnh ha. Tuy nhin, i vi hc sinh kh v hc sinh chuyn tin, cc gio vin c th p dng PPDH PH & GQV bng cch to ra cc THCV khc nhau gip hc sinh bit cch to ra cc sn phm ha hu ch. l cc sn phm ha cp n cc ni dung sau y: s dng y cc cng c ca ngn ng; Kin to cho hc sinh tri thc phng php i vi cc bi ton ha chuyn ng, c bit l xy dng cc giao din chng trnh ha cho cc ng dng c th (to ra h thng bng chn th hin cc chc nng ca ng dng), xy dng cc th vin chng trnh ha t nh ngha c th s dng cho nhiu bi ton khc nhau. c th trin khai PPDH tch cc ny mt cch hiu qu, gio vin cn tit kim thi gian v ch dnh thi gian cho nhng ni dung m hc sinh khng th t mnh hiu c. Mun nh vy, gio vin ht sc lu khu giao cho hc sinh chun b c k trc bi nh, v cn thng bo r cho hc sinh bit: Khi n lp, thy s yu cu cc em trnh by li mt s ni dung n gin trong bi hc v d nh nu tn v tc dng ca cc th tc v hm ha c sn trong ngn ng lp trnh, c gii thiu trong SGK.

3.

Kt lun

Nhn thc ca con ngi l qu trnh thch ng vi mi trng thng qua hai hot ng ng ha (gii quyt vn bng tri thc bit) v iu tit (b sung tri thc mi gii quyt c vn mi). PPDH PH & GQV c xut p dng cho vic dy lp trnh ha l mt PPDH tch cc khng nhng ph hp vi qu trnh nhn thc m cn pht huy c tnh ch ng, sng to ca hc sinh. Dy lp trnh ha thng qua cc THCV "d" dn n mt quy tc chung (kin to tri thc phng php) hoc xy dng mt lp cc THCV "kh" nhng c tnh cht k tha tri thc c v cp nht tri thc mi, nhn chung mang li hiu qu r rt so vi cch dy m khng c nh hng v mt PPDH tch cc. Hng nghin cu tip theo ca chng ti d kin l vn dng kt hp PPDH PH & GQV vi cc PPDH tch cc khc gip hc sinh hiu bi hn, cun ht vo bi hc hn, c t duy nhiu hn v c cng c nim tin cng nh say m lp trnh nhiu hn na. 62

Phng php pht hin v gii quyt vn trong dy hc lp trnh ha Pascal

TI LIU THAM KHO [1] Nguyn B Kim, 2009. Phng php dy hc mn ton. Nxb i hc S Phm. [2] Bi Vn Ngh, 2009. Vn dng l lun vo thc tin dy hc mn ton trng ph thng. Nxb i hc S Phm. [3] L Khc Thnh, 2008. Phng php dy hc chuyn ngnh mn tin hc. Nxb i hc S Phm H Ni. [4] H S m (ch bin), H Cm H, Trn Hng, Nguyn c Ngha, Nguyn Thanh Tng, Ng nh Tuyt, 2006. Tin hc lp 11, Tin hc lp 11 - Sch gio vin. Nxb Gio dc, H Ni. [5] H Cm H (ch bin), L Khc Thnh, Nguyn Ch Trung, 2010. Dy hc theo chun kin thc, k nng mn Tin hc 11. Nxb i hc S phm. [6] Microsoft, Mt vi tng dy hc cho m hnh dy v hc th k XXI. Available at website: http://dt.ussh.edu.vn/ ABSTRACT Problem posing and problem solving method for teaching graphical programming As the time for teaching graphical programming in high school is limited, teachers face the difficulty of teaching students to create the meaningful graphical products. However, if the time is limited, teachers should encourage students in creativeness, self-awareness, and activeness. In other way, teachers should choose and use the right active teaching methods in order that they can be suitable for the content of graphical programming. This paper proposes the solutions of teaching methods in graphical programming content via the method of problem posing and problem solving. As well the problem situation which can be divided into two levels i.e. easy and difficult. This research has been experimented on in two ability levels of the students, and it achieved good results.

63