Preporod, Broj 19/957 - 1. Oktobar 2011.

Islamska zajednica je imala znaajnu ulogu u vjersko-nacionalnom preporodu Bonjaka

Vaa kraa biografija, s osvrtom na razlog odabira teme Bonjaci u BiH 9092. uzroci i sredstva nacionalne homogenizacije. Zovem se Sabina Veladi, po profesiji sam historiar. Radim na Institutu za istoriju u Sarajevu. Nedavno sam odbranila magistarski rad (za koji vjerujem da je povod ovom naem razgovoru) na temu Bonjaci u Bosni i Hercegovini 1990 1992.: uzroci i sredstva nacionalne homogenizacije. Za istraivaa moderne historije Bosne i Hercegovine nacionalizam, tj. nacionalizmi i njihove manifestacije su gotovo pa neizbjena tema. Moja prvobitna zamisao u vezi naslova teme magistarskog rada zapravo je bila razmatrati, u periodu 1990-1992., tri nacionalne ideologije i njihovu artikulaciju u meusobnoj interakciji. No, to se pokazalo kao odve kompleksno za magistarski rad, pa sam se na kraju odluila za gore navedenu temu. 1. Prije nego li ponemo govoriti o homogenizaciji Bonjaka u periodu 9092., moete li nam rei kada se jedan narod moe nazvati homogeniziranim, iako to nije zavren proces, tj. ta ini jedan narod homogeniziranim? Pa, kada, u sluaju nacionalne homogenizacije, kolektiv prihvati onu sliku, (interpretaciju) vlastite prolosti, sadanjosti i budunosti na nain kako je (re)definirana ili oslikana kroz nacionalnu ideologiju (narativ) nacionalne politike ili kulturne elite, za osnov samorazumijevanja i kao sliku vlastitog kolektivnog identiteta. Navedena slika identiteta se sublimirano iskazuje kroz simbole, rituale, mitove kojima se javno potvruje i slavi kolektivni identitet. Demontaa svega navedenog otkriva protivrjenosti, pretjeranu pojednostavljenost (intelektualno siromatvo) i dnevno-politiku upotrebnost kao imanentno nacionalnim ideologijama. 2. Kada Bonjaci kao narod poinju sa nacionalnom homogenizacijom u odnosu na Srbe i Hrvate? Krajem osamdesetih godina 20. st. Bosnu i Hercegovinu potresaju afere (Moevac, Neum, Agrokomerc, afera vezana za Informaciju SDB Srbije o iseljavanju Srba iz Srebrenice i Bratunca, afera Kecmanovi itd.) U to vrijeme afere se nastoje protumaiti, naroito od strane srbijanske tampe, to je indikativno, a onda i od strane omladinske demokratske, kao izlaenje
1

Preporod, Broj 19/957 - 1. Oktobar 2011.

na vidjelo potpune truhlosti komunistikog sistema vlasti u Bosni i Hercegovini. Ipak, ono to ukazuje na produkciju afera (koje su za cilj imale destabilizaciju Bosne i Hercegovine kroz ruenje u nacionalnom smislu integrativne vlasti i meunacionalnog povjerenja) sa strane jeste da ih prati jedna intenzivna propagandna reciklaa, ispunjena, tada u Srbiji dominirajuom antibirokratskom retorikom, kojom se nastoji u potpunosti revitalizirati stari stereotip o Bosni kao tamnom vilajetu kojim vlada neostaljinizam, totalitarizam, vrstorukaka naciokratija. Nadogradnja tog stereotipa ila je u pravcu dokazivanja da je pod krinkom komunistike vlasti u Bosni i Hercegovini ostvarena demografska, politika, ekonomska i kulturna prevlast Muslimana (Bonjaka). Uporedno sa tom tvrdnjom oivljena je fama o islamskom fundamentalizmu i politikom islamu za ijeg je pronositelja optuena Islamska zajednica. Sve navedeno bilo je zainjeno nevjerovatno izopaenim slikama i predrasudama o islamu i muslimanima kao stranoj i degeneriranoj, te krajnje zloudnoj izraslini na tijelu kranske Evrope. Krajem 20. st. reaktivirani su kulturni stereotipi ugraeni u srpski nacionalni identitet roen iz pomijeanih osjeaja antagonizma, frustracije i docnije nakalemljenog osjeaja srpske nacionalne superiornosti. Muslimanima je krajem osamdesetih na fonu naprijed navedenog diskursa osporavan nacionalni identitet, proglaavani su vjetakom, sintetikom nacijom i srpskim otpadnicima koje je nemogue primiti nazad u okrilje pradjedovske kulture zbog degenerirane mutacije koju su u meuvremenu doivjeli. Eto, sve navedeno, i srpski nacionalistiki zborovi (Kneina i Titov Drvar) iz 1989. koje je krasila etnika ikonografija koja je budila sjeanje na uase Drugog svjetskog rata, kod jo preivjelih sudionika vremena izazvalo je reakciju, strah kod Bonjaka.

3. Da li bismo mogli na jednom mjestu navesti, taksativno nabrojati glavne oteavajue okolnosti pri homogenizaciji Bonjaka? Za razliku od Srbije i Hrvatske gdje su najutjecajniji republiki mediji kao provjereno sredstvo utjecaja na nacionalni kolektiv preuzeti i izmonopolisani od strane nacionalistikih vlasti (u Srbiji je taj sluaj bio specifiniji jer je revizionizam u odnosu na zvaninu komunistiku ideologiju i koketiranje sa nacionalistikim sadrajima poelo jo ranih osamdesetih, da bi, u zadnjem inu zvaninog etabliranja srpske nacionalistike politike u Srbiji, neposredno prije i posebno nakon VIII sjednice CK SK Srbije otpoeo jedan totalni, agresivni nacionalistiki propagandni rat kroz osvojene srbijanske medijske institucije) u Bosni i Hercegovini to nije bio sluaj. Glavne bh medijske institucije su bile i ostale u rukama lijevo orijentiranih grupa koje
2

Preporod, Broj 19/957 - 1. Oktobar 2011.

su iz uvjerenja, i zbog injenice tronacionalne izmijeanosti, odabrale strategiju njegovanja pluraliteta nacionalnih istina gdje je bilo na itaocu, odnosnu gledaocu da donese konaan sud. Ta strategija koja je bila liena vrijednosnog suda i koja se drala sterilne zone neutralnosti dakako nije rezultirala niim progresivnim. Zato? Krajem osamdesetih i poetkom devedesetih beogradska nacionalistika i zagrebaka tampa je vrlo uredno i organizirano distribuirana na bosanskohercegovako trite. Dakle, homogenizacija bosanskohercegovakih Srba i Hrvata otpoela je kroz te medije daleko prije nego to su se pojavila glasila bosanskohercegovakih nacionalnih stranaka. Osim toga jo u vremenu kasnih osamdesetih, kako pokazujem u svom radu, u svepoj raomonijadi i pluralitetu injenica i istina, a u kontekstu namatovitijih propagandnih (srbijanskih) konstrukcija, to je obiljeilo period demokratizacije u BiH, poeli su se kod bosanskohercegovakih naroda aktivirati nacionalno-kulturni filteri i determinirati percepciju spoljnih deavanja. Dakle, da se vratim na oteavajue okolnosti kod homogenizacija Bonjaka. Pa mislim da bi se sve mogle podvesti pod jednu, a to je utjecaj i dizanje sa drutvenih i politikih margina. Uzmimo Preporod, bez obzira na to koliki mu znaaj nastojali pridati jo od vremena njegova pokretanja sedamdesetih, i koji je nesumnjiv, ipak injenica da je njegova distribucija putem slobodne prodaje onemoguavana govori mnogo, zatim tu je i kadrovska i opa slika Islamske zajednice, kao jedine institucije Muslimana i muslimana, na kraju komunistikog doba. Ipak, unato tome, jako mnogo se uradilo u organizacionom smislu i nevjerovatno mnogo energije, inicijative i entuzijazma se je pokazalo tih ranih devedesetih. 4. Postoji li kod Bonjaka ono to moemo nazvati ritualizam i sakralizacija nacionalistikih osjeaja, ideja i simbola kao kod pripadnika ustake ili etnike ideologije? Ritualizam i sakralizacija dogaaja, prolosti, simbola, linosti itd. sastavni je dio procesa uspostave kolektivne memorije tj. kulture sjeanja koja je opet pratei element etabliranja sistema vlasti i njegove ideologije. Pomenuti obrazac nije, dakle, svojstven samo nacionalistikim ideologijama. to se tie nacionalnih rituala Bonjaka tokom ranih devedesetih oni su apsolutno slijedili ve postojei ablon (okupljanje oko posmrtnih ostataka, viktimizacija itd.). Osim toga, i to je mnogo bitnije, u postratnom periodu, Bonjaci su dajui ekskluzivni jednonacionalni i islamski vjerski ton onim ritualima koji su mogli i trebali postati temelj, makar i u skromnom obimu, integrativne bosanske svijesti, doprinijeli fortificiranju, utvrivanju potpune
3

Preporod, Broj 19/957 - 1. Oktobar 2011.

identitetske dezintegracije sa bosanskohercegovakog aspekta. Agresija nije izvrena samo na Muslimane ili Bonjake, ve i na, mogunost suivota razliitosti, to je injenica koja je tvorila taj bosanskohercegovaki identitet. 5. Koji je kljuni moment u homogenizaciji Bonjaka i koliko su iskustva agresije na BiH ubrzala taj proces? Kao to rekoste homogenizacija Bonjaka je bila i jeste proces sa konjukturama (fazama) koje su bile, i jesu, jaeg ili slabijeg intenziteta, uglavnom u ovisnosti od spoljnih, ali i unutarnjih faktora. Poetkom devedesetih se ini da to je eksplicitniji, agresivniji, u propagandnom, ali naposljetku i u vojnom smislu, srpski nacionalizam bio to su Bonjaci, usljed straha, ili revolta, postajali homogeniziraniji. Ipak, ono to je doprinijelo svojevrsnoj katarzi, proienju od elemenata starog identiteta koji je njegovan u jugoslovenskom drutvu, i strasnom prihvaanju starog novog vjersko-nacionalnog identiteta na nain kako ga je u hodu oslikavala politika i (kvazi)kulturna elita, definitivno jesu strani, strahoviti i izopaeni zloini koji su, to je najstranije, izvreni od strane do juer najbliih komija. Potpuni gubitak povjerenja doveo je do potpune revizije vlastitog iskustva. A revizija je nadograena svojevrsnom paranojom kroz vizuru koje se tragovi zavjere trae na moguim i nemoguim mjestima. 6. Kakvu ulogu vjerske zajednice na podruju bive Jugoslavije imaju u homogenizaciji naroda i koliko je Islamska zajednica imala utjecaja na homogenizaciju i izgradnji nacionalnog osjeaja kod Bonjaka? Islamska zajednica tj. ekipa okupljena oko v.d. predsjednika Meihata Islamske zajednice, Senahida ef. Bristria, je poetkom devedesetih nesumnjivo povela organizovanu reakciju na srbijanske propagandne, ali i druge nasrtaje (napade na objekte i slubenike Islamske zajednice na Kosovu). Naveu par primjera: 14. januara 1990. na Islamskom teolokom fakultetu organizovan je skup pod nazivom Islamski fundamentalizam- ta je to?- skup je pretendirao okupiti na jednom mjestu sve one koje su uestalo (zlonamjerno) operacionalizirali sa pomenutom sveprisutnom sintagmom (Darko Tanaskovi, Miroljub Jevti itd.), zatim pojedince (u Bosni i Hercegovini) koji su kroz jugoslovenski medijski diskurs nastojali raskrinkati konkretne nacionalne-politike ciljeve koji su stajali iza optubi za islamski fundamentalizam (Muhamed Filipovi. Tarik Haveri, Fuad Muhi ), i naposljetku intelektualce iz krila Islamske zajednice koji su nastojali sa unutarnjeg (preporodnog), islamskog aspekta, objasniti znaenje sintagme. Dakle, skup je bio pokuaj da se kroz javnu raspravu objasne I raiste stvari !!!Poetkom devedesete Islamska zajednica je kod saveznih I
4

Preporod, Broj 19/957 - 1. Oktobar 2011.

republikih organa vlasti prosvjedovala zbog situacije na Kosovu, organizovala posjete Kosovu i Sandaku, u Zagrebakoj damiji je prouen tevhid za poginule na Kosovu koji je imao jasne prosvjedno-politike konotacije itd., itd. Paralelno sa navedenim akcijama Islamska zajednica je pokrenula inicijativu u pravcu obnove vjerskih sentimenata kod Muslimana, tj. otpoinjanja procesa njihove desekularizacije. Tokom 1990. obnavlja se vjersko-kulturna manifestacija Ajvatovica, u Zetri se organizuje koncert Ilahija i kasida itd. Islamska zajednica, tanije Meihat, je bio kljuan i u organizovanju denaza Bonjacima ubijenim u toku Drugog svjetskog rata (Foa, Kulen Vakuf). Te denaze su imale vrlo jasne politike konotacije i kroz njih je ukazivano na potrebu zbijanja redova (homogeniziranja) oko SDA kao jedinog mogueg garanta da se povijest nee ponoviti. Dakle, iz svega navedenog se vidi da je Islamska zajednica bila kljuna u homogenizaciji Bonjaka u vjerskom (jer je vjerski diskurs dominirao), pa i nacionalnom smislu oko SDA. Kao jedina muslimanska institucija (naglaavam da drugih, sekularnih, kulturnih institucija Bonjaci nisu ni imali) ona je pruala apsolutnu logistiku podrku stranci SDA (bar do izbora u jesen 1990.) Izdavaka djelatnost (El-Kalem), tampani mediji (Preporod, Islamska misao) apsolutno su stavljeni u slubu vjerskonacionalnog preporoda Bonjaka 1990. Na kraju ove konstatacije ja bih rekla da je veoma bitno osvrnuti se i na nuspojave koje su pristekle iz injenice institucionalne limitiranosti Bonjaka do 1990., te injenice da su ljudi sa iskljuivim horizontima kreirali nacionalno (vjersko) politiki narativ Bonjaka, te na temelju njih kreirali vizije i donosili prosudbe.

7. U kojem omjeru moemo govoriti o homogenizaciji Bonjaka danas? Da li i danas, kao i ratnih devedesetih, postoji problem sukladnosti nacionalnog programa, narativa i realnosti, stanja u drutvenom ivotu? Ljudima koji su devedesete osnovali SDA uope nije bio imanentan nacionalni sentiment. Islam je za njih bio temeljna determinanta kolektivnog kulturnog identiteta, i na toj osnovi su pretendirali da, u okviru Jugoslavije okupe (homogeniziraju) zamiljeni kolektiv. ini se da je u tom kontekstu ideja radnikog internacionalizma, zamijenjena idejom islamskog internacionalizma. Zato ja imam problema s tim da SDA u njenoj ranoj fazi definiram kao nacionalnu stranku. Ipak, ova moja konstatacija je tek djeli mnogo kompleksnije slike, jer je SDA, kako je pojanjeno u Programskoj deklaraciji, osnovana i da bi odgovorila na jugoslovenski drutveno5

Preporod, Broj 19/957 - 1. Oktobar 2011.

politikom kontekst, unutar kojeg su Muslimani (Bonjaci), a samim tim i Bosna i Hercegovina osporavani i doveeni u pitanje. Usljed razvoja konteksta, koji ljudi okupljeni oko SDA nisu mogli predvidjeti, niti (shodno svojoj politikoj ne-moi) utjecati na njegovo kreiranje, zbog ega se njihova politika akcija mahom svodila na reakciju, SDA se je isprofilirala u nacionalnu stranku Bonjaka. Dakle razvoj konteksta je naposljetku utjecao i na definiranje granica (bonjakog) kolektiva, a one su poetkom devedesetih bile krajnje nejasne i razliito definirane od strane uesnika muslimansko- bonjakog vjersko-nacionalnog preporoda. Utjecaj konteksta je takoer utjecao i na redefiniranje prioriteta kao i narativa stranke. to se tie turobne sadanjice, lino ne prepoznajem nikakav smislen nacionalni program. Ono to je tuno jeste da je i od onih snova koji su snivani u pogledu bonjake nacionalne institucionalne mainerije koja je trebala biti pokrenuta i svojom mass intelektualnom produkcijom Bonjacima i svijetu odaslati sliku koja svjedoi o njihovom kulturnom liku (identitetu, porijeklu, stvaralatvu, povijesnim mukama koje su ih morile itd.) ostala tek karikaturalna sadanjica. Lini interesi nacionalnih pregalaca su opet ispred kolektivnih, Bonjaci ive u ekonomskoj bijedi, nisu mnogo obrazovaniji, niti na nain kako dolikuje upoznati sa samima sobom. Nacionalna kultura je komercijalizovana, oploena turbofolkom....Gdje su kvalitetni kadrovi, gdje su jake institucije, gdje je finansijska pomo za kljune (historiografske) projekte, jesu li oni definirani ??????? 8. I na kraju, jeste li zadovoljni odnosom Bonjaka prema svojoj prolosti, od ire javnosti do naunih radnika, ali i njihovim odnosom, strategijom i politikom prema sadanjosti i budunosti? Formulacija vaeg pitanja svjedoi i o pritisku, u svakodnevnom drutvenopolitikom diskursu, etno-nacionalnih ekskluzivnih ideologija, koje su, naalost, trenutna paradigma, na individualni identitet i mogunost njegova slobodnog, drugaijeg, raznovrsnijeg definiranja. Naime, po default-u bivamo svrstavani, a da nismo pitani u ve postojee, dominirajue kolektivne obrasce. Da li me pitate da li sam zadovoljna (????) recepcijom slike prolosti koja se Bonjacima danas nudi ??? Pa, ja bih najprije uputila na one faktore koji danas kreiraju tu sliku bonjake prolosti iz ega e proizai i, uslovno reeno, kvaliteta te slike. Historiari, po idealnom obrascu, zadueni za objektivno rekonstruiranje i valoriziranje dogaaja koji su se desili u prolosti, danas zasigurno imaju
6

Preporod, Broj 19/957 - 1. Oktobar 2011.

najmanje utjecaja na kreiranje pomenute slike. Njihov odnos prema prolosti bi se trebao ogledati u to intenzivnijoj historiografskoj obradi, posebno onih pitanja, koja su bila i danas jesu predmet prijepora nacionalnih ideologija, i propagandne reciklae. Ti prijepori su izrodili jednu nakaznu postmodernistiku navadu da polazna taka u rijeavanju tih meunacionalnih sporova treba biti priznavanje legitimnosti svakoj od, u naem sluaju, tri nacionalne interpretacije. Dakle, bonjakom historiaru i kada se bavi bonjakom prolou ne bi trebala biti primarna preokupacija da svojim tezama i hipotezama uestvuje u gradnji nacionalne kolektivne kulturne memorije. Problem je danas, kao i sa identitetima, to se i historiografija po default-u, svrstava ..... Nasuprot slici bonjake prolosti koja se plasira po medijima razliitih profila i pseudo-historijskim djelima, a koja je prepuna banalnih mitskomistinih konstrukcija, patetinog nacional-romantiarskog zanosa, potpuno desakralizovanih i ispolitiziranih vjerskih sadraja, to je sve odraz amaterizma, ispodprosjene obrazovanosti i iskljuivosti kreatora, stoji, ne slika, ve tegobna realnost sadanjice. Vizije, strategije koja bi se odnosila na budunost nema.