Trk Lke Mzehhipleri ve Eserleri Kemal I Topkap Saraynn eitli zengin koleksiyonlar ile, bz koleksiyonlardaki lke teknikle tezhip

edilmi kitap kab, ekmece, kalemdan, yaz altl, mcevher kutusu, yay ve yay kuburlar ok ilgi uyandrmtr. Bu sahann en verimli ve baarl sanatkr olduu phe gtrmeyen Ali skdar hakknda yazdklarna ilve edecek, hayatn eserlerini ve sanat zelliini daha ok bilinir hle getirecek fazla bilgi edinememekle beraber, hocasnn kim olduunu ve saray sanatkrlar arasnda igl ettii mevki belirtmek kabil olmutur. Bu konuda ve sadece kitap kaplarna mnhasr olmak zere eser vermi bir iki lke mzehhibinden de 1953 de yaynlanan kitabmn sonunda bahsetmitim (2). Eserleri zerindeki imzalardan ve bazlarnn imzalar altna koyduklar tarihlerden hangi devirde yaadklarn renebildiim yirmiye yakn trk lke mzehhib vardr ki, bu almamda onlar eserlerini, eserlerin bulunduklar yerlerle beraber tantmaya alacam. urasn hemen esefle kaydetmeliyim ki, pek ok uramama ramen bu sanatkrlarn biyografilerine k tutacak herhangi bir vesikaya tesadf edemedim. Halbuki li'nin "Rugan"(3) tesmiye ettii ve 18. asrn ikinci yarsndan sonra "Edirnekr" ad verilen lke eserler Trkiye'de bilhassa Diyarbakr, Bursa, stanbul ve Edirne gibi eitli ehirlerde yaplmtr. Hatta "Edirnekr" ismi verilmesine sebeb de bu eit eserlerin orada daha fazla ve sanatl yaplm lke bir kabn zerine yazm olduu alt beyitlik bir manzumede; Mni, Naki, Bedah, Aariza, ahkulu, Eman (4) gibi ranl sanatkrlarn "Eer bu eseri grselerdi hayretten azlar kalem gibi ikiye ayrlp hayran kalacaklarn" syler. Bugne kadar aratrcalarn bunlar zerinde almamas, onlar mehulde brakmtr. Bu almada hi olmazsa baz sanatkrlar, ismen de olsa unutulmaktan kurtarabilirsek kendimizi mutlu sayacaz. Lke ssleme, mukavva, deri, tahta olmak zere eitli madde zerine yaplmtr. 1) Mukavva zerine: Ktlar alnr, birinin suyu dierinin aksi istikametinde olmak zere st ste istenilen kalnlk elde edilinceye kadar yaptrlr. Bu suretle hazrlanm mukavvaya "murakka mukavva" denir ki, hem sert olur hem de zamanla deforme olmaz. Bu mukavvann zerine boyalar emmemesi iin bir vernik ekilir. zerine altn veya boya ile nak yaplr. Bu i bittikten sonra, st ste birka kat daha vernik ekilir. 2) Deri zerine: Tra edilmi deri sert bir madde zerine (mukavva veya tahta) yaptrlr. Sireki bir pamukla derinin yz silinir. Bu ameliyeyi derinin yan almak ve bylece zerine srlecek altun veya boyann hem muntazam srlmesini temin, hem de dklmesini nlemek iindir. Boya ve altn ii bittikten sonra yine birka kat daha vernik srlerek cam gibi parlaklk elde edilir. 3) Tahta zerine: Burada da teknik tpk mukavvada olduu gibidir. Tahtann ilenecek yznn ok iyi rendelenmi ve btn przlerin yok edilmi olmas lzmdr. Bu teknikle yaplm eserlerde lke, yapld madde zerinde bir tabaka tekil eder. Hararet ve rutubet deiiklii zamanla eser zerinde atlamalar yaparsa da dklmemi olmak artile, bu durumu eseri daha makbul bir hle getirir. Fakat er ge lke eserlerde dklme mukadderdir.

En dayankl lkelerin in ve Japon eserleri olduu muhakkaktr. Bunlar uzun zaman su iinde bile kalsalar bozulmuyorlar. Sebebi de in'de yetien bir nevi aatan yaplm olmalardr (5). Lke srmek ameliyesi olduka g ve zahmetlidir. Makineleen toplumlarda artk, el sanatlar karn doyurmaz hle gemeye baladndan, bugn yaplan lkeler eski iler kadar gzel, parlak ve mukavim deildir. Bir nevi reineli aacn zamk olan lkenin, lzumlu sertlii, mukavameti ve parlakl kazanabilmesi iin tabaka tabaka srlmesi, rutubetli bir hararette kurutulmas ve srme iinin 20-30 kerre tekrar edilmesi icabeder. Dier bir husus da, tezyin iin kullanlan boyalarn hazrlannda ilerine katlan maddelerdir. Bugn boyalarn atlamasn nlemek maksad ile iine az miktarda gliserin kartrlmaktadr. Eskilerin ne kartrdn bilemiyoruz. Merhum kabuu toz hline getirilerek astar mhiyetinde srlr ve kuruduktan sonra da zerinden hafif zmpara kd geirilirse fevkelde parlaklk elde edilirmi. Lke teknikle yaplm eserlerin ilk rneklerine, bundan be bin sene evvelki eski Msr'da tahta lhitler zerinde tesadf edilmektedir. Daha sonra in'de rastlanan bu nevi eserler ancak 15. asrda ran'da Timurler hakimiyeti zamannda tannp yaplmaa balanm ve en gzel rneklerini de 15. asrn ikinci yarsyle 17. asrn ortalarna kadar kitap kaplar zerinde vermitir (6). Bu tekniin Msr'da Uzakdouya ve oradan Orta Douya ne ekilde getii henz kesin olarak aydnlanamamtr. Bizde ise bu teknik ile yaplm en eski eseri; 3. Murat'n olu ehzde Mehmet'in 1582'de icra olunan Snnet Dnn tasvir eden Hoca Saadettin'in Farsa e'r ile Padiahn bir gazelinin ayni air tarafndan tahmisini ihtiva eden Zbdet el-'ar isimli iir mecmuasnn kabnda gryoruz. Topkap saray Mzesi Revan kitapl 824 numarada kaytl, sahife tezhipleri ve yazs da pek nefis olan 0,16x0,26 eb'adndaki bu iir kitabnn kab, o devirdeki Osmanl Minyatr Sanatnn da en gzel rneklrinden birini tekl etmektedir. Sa kapak zerinde, Padiah muhtemelen has bahede bir aacn altnda tahtna oturmu vaziyette mzikli bir oyun sahnesi seyrederken gsterilmektedir. Sol kapakda Padiah altna binmek zere ufak bir dereyi gemeye hazrlanrken gsterilmektedir. Miklepte ise; def alan bir algc ve Padiaha meyve ikram etme sahnesi canlandrlmtr. Maalesef sanatkr belli olmayan lke teknikle yaplm bu kap, hafif atlamal ve dklmemi durumu ile aheser addedilmektedir. imdilik bundan daha eski tarihli bir rnee ship olmadmza gre bunu, bizdeki lkecilik sanatnn balangc olarak da kabul etmek zorundayz. Vaka daha aalarda bahsedeceimiz ve elimizde epeyce bol rnei bulunan Sultan kinci Beyazt'n yapm olduu yaylar da bu teknikle yaplm tezhibin, devir itibariyle daha eski olmas lzm geldii dnlebilrse de, bu yaylarn sonradan ve Padiaha hrmeten tezhip edildikleri muhakkaktr. Usta bir yay yapcs olan kinci Beyazit'in sarayda mevcut yaylar 17. asrn ortalarndan itibaren tezhip edilmeye balanm ve bu hl, bir ok baka ustalarn yapm olduklar da ona izafe edilerek, 19. asrn bana kadar devam etmitir. 17. asrda bu teknikle yaplm olduunu zerindeki ssleme motiflerinden anlyoruz. 0,4 x 0,10 x 0,32 lsnde olan bu ekmecenin zemini beyaz olup, zeri 17. asr kitap kab tarznda emsesabek, karmen ve yeil renklerle slplanm iek, yaprak ve dal motifleriyle bezenmitir. 17. asrn bu teknikle bezenmi eserini daha tesbit edebildik ki, onlarda da yaydr ve hle Topkap Saray Mzesi Silh Seksiyonundadr. Bunlardan biri 9264 numarada kaytl olup, zerindeki ssleme motifleri ve motiflerde kullanlan renklerle yukarda bahsettiimiz ekmecenin hemen hemen aynidir. Ali elebi isimli bir sanatkr tarafndan H. 108 (M. 1674)

tarihinde tezhip edilmitir. Sanatkr adn yayn bir ucuna, tarihi de dier ucuna kaydetmitir. Yine ayni koleksiyonda 1063, 9238 numaralarda kaytl olan yaylar da imzasz ve tarihsiz olmasna ramen ayni sanatkrn eseridir. nk kullanlan renkler, ilenen motifler ve ileme slbu tamamen birbirine benziyor. 9238 numaral yay'n lke tezhibi, bilhassa i ksmda yardan fazla dklm bir durumdadr. Asrn banda yaam ve kendisinden sonra gelenlere numune olmu ve hocalk etmi olan bir sanatkr tanyoruz ki, ismi Yusuf'tur. mzasn (Yusuf-u Msr) eklinde yazdna gre muhtemelen Msr'da stanbul'a gelmitir. Bugn elde bir tek eseri vardr, o da Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonundadr. botur. Kitap kab olarak deriden yaplmtr. 0,20 x 0,30 lsndedir. Zemin krmz altn yaldz srlm ve zerine karmen, siyah ve yeil renkler hkim olmak zere eitli hataler, beli altl iekler, enginar yapraklar ve konca motifleri ilenmi, motiflerin etraf altnla tahrirlenmitir. Zamanla atlayan tezyinat dklmemi olduundan sanat deeri ile en makbl ve muteber hviyetini iktisab etmitir. mza ve tarih sa kapak zerinde bir tr yapra zerinde bir tr yapra motfinin ortasna altn yaldzla "Ameli yusuf- Msr H. 1113, M. 1701" eklinde yazlmtr. Bugn iin eserleri ve hayat hakknda baka hibir bilgiye ship olmadmz Yusuf- Msr'nin Ali Al-skdar Ali elebi de vardr ki, El hac Yusuf-u Msr akirtlerindedir ve vaktimizin saz yazmak vadisinde ah Kulu bahtudr (7) kaydndan reniyoruz. Ali al-skdar ve eserleri hakknda 1949 da yaptm neriyata fazla bir ey ilve edecek durumda deilim. Sde burada hocasnn Yusuf-u Msr olduu ve H. Muharrem 1144, M. Ocak 1731 de Sarayda Nakkaba iken (B, Fermn- Humayn emseleri ve kapza tepesi elmasl bir yelpazeyi tezhip ettii ehli hiref defterlerinden renilmektedir(8). Bu yelpaze bugn Topkap Saraynda mevcut deildir. Hseyin Kocaba koleksiyonunda yine tesadf ettiim dier bir sanat eseri Seyyit Abdullah'n H. 1142, M. 1729 tarihli Kur'andr. Kab; emse, salbek, kebent ve kenar bordrleri tamamn klsik kabartma Trk deri ciltleri tarznda, kebent ile emse-salbek arasndaki sha ve bordr zerindeki ketebe ktasnn altnda tezhibin ortasna atlmtr. Bylece bu eser ayni zamanda Tuhfe-i Hattatindeki hkm dorulam olmaktadr. ker de 18. asrn kymetli sanatkrlarndan biridir. Maalesef bunun da hayat hakknda bilgimiz pek azdr. Ali Emirnin sylediine gre; aker, sanatkrn asl ad deil, mahlsdr ve Diyarbakrldr (9). Fakat Sleymaniye Ktphanesi Hac Beir Aa blm kitaplar arasnda tespit ettiimiz bir eseri zerindeki imzasndan, stanbul'da oturduunu anlyoruz. Bu sanatkrn imzal iki eserini tespit edebildik. Bir tanesi Topkap Saray Mzesi kitapl Emanet Hazinesi 1470 numarasnda kaytl iir Mecmuasnn kabdr. Sanatkr imzasn kabn i ksmna "Rakama ker" eklinde alm, tarih koymamtr. Dieri Sleymaniye Kitapl Hac Beir Aa blm 163 numarada kaytl Sahih-i Mslim isimli kitabn kabdr. Sanatkr bu kabn iine imzasn "Nemeka al-Hakir es-Seyyit ker an sakin-i Konstantaniyye H. 1157, M. 1744" eklinde yazmtr. Bu sanatkr da Yusuf-u Msr ve Ali al-skdar tarznda alm, kulland motiflerle renkler onlarnkinin ayn olmutur. Yalnz bunun kompozisyon tarz kendine has bir ayrlk arzeder. Esseyyit Ahmet adl sanatkrn kimlii hakknda hibir bilgi yoktur. Bir tek imzal eserine Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonunda tesadf ettim. 0,26 x 0,16 lsnde, smail al-Vezir isimli hattatn Kur'an- Keriminin kab olan bu eser, Esseyyit Ahmet tarafndan yaplmtr. Bu kap da, tpk Kocaba koleksiyonundaki Ali el-skdar'ye ok benzemektedir. Sanatkrn imzas miklebin iinde "Amel Esseyyit Ahmet" eklinde yazlmtr.

Ahmet Hazine, Sultan Ahmet III. Devrindeki saray sanatkrlarndandr. Fakat elde mevcut ehli hiref defterlerinde bu snatkrn ismine tesadf etmedik. Bu bakmdan bunun da kimlii hakknda herhangi bir bilgiye ship deiliz. Bir tek imzal eseri Topkap Saray Mzesi Ahmet III. Kitapl 3653 numarasnda kaytldr. Ahmet III. Tarafndan tura eklinde yazlm muhtelif yazlardan ibaret olan albmn yukarda kaydettiimiz numaradaki kapa bu sanatkr tarafndan yaplmtr. Eserin zeine koyduu "Ketebe ve Zehebe el-fakir mcellit Ahmet Hazine sene H. 1140, M. 1727" imzasndan kendinin hattatlk, mcellitlik ve mzehhiplik gibi sanat ubesinde de maharet shibi olduunu anlyoruz. 0,35 x 0,47 lsnde olan bu kabn, d kenardaki geni, i kenardaki dar olmak zere iki bordrle erevelenmi, geni bordrnn zemini krmz renkle boyanm, zerine sar, ak krmz, altn yaldz, yeil renkle boyanm, zerine sar, ak krmz, altn yldz, yeil renklerle stilize hata, nilfer koncalar ve yaprak motifleri ile lke tarznda tezhip edilmi olduunu grmekteyiz. Ayni bordr zerinde, her biri arasnda realist gl ve konca buketi bulunan ileri tlik hat'la Sultan Ahmed II. n hattatln ven msralar yazl 14 adet pafta vardr. Sanatkrn imzas da yine bu bordr zerindedir. Dar olan i kenar bordrnn zemini sar renktir. Bu bordrde emse arasndaki ksmn tamamen siyah renk olup zerine ok ince renkli seef serpilmitir. Dilimli emsesi yukarda zikredsilen renklerle iek ve yaprak ilemeli olup, kebentler de emseye benzemektedir. Ahmet al-Maruf bi skdar'nin de kimlii hakknda imdilik herhangi bir bilgi yoktur. Bir tek eserine Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonunda tesadf ettik. Sleyman elebi Mevlidinin yazma bir kopyasnn kab olan bu eser, bu sanatkr tarafndan yaplmtr. 0,12 x 0,18 lsndedir. Ortas birleik emse-salbek eklinde olup ilerine iek buketi tezyinat yaplmtr. D bordr ile emse aras slplanm iek, yaprak ssldr. Sanatkr imzasn "Ahmet al-aruf skdar H. 1185, M. 1772" eklinde yazmtr. Mustafa Edirn hakknda da herhangi bir bilgiye ship deiliz. Bunun, imzasl eserini tespit etmi bulunuyoruz. Birisi Topkap Saray Mzesi Hazine Kitapl 887 numaral, ikinci Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonunda, ncs de Arkeoloji Mzeleri Kitaplnda 1473 numarada kaytldr. Bu sanatkr artk, klsik lke ssleme Trk motiflerinden tamamen ayrlm, ya realist iek buketlerini veya rokoko tarz sslemeyi tercih etmitir. mzasn "Esseyyit Mustafa Edirn" eklinde atmaktadr. Bu eserler zerindeki tarihler "H. 1171, 1180 M. 1756, 1765"dir. Mustafa Nak'nin kimlii de imdilik mehulmzdr. Topkap saray Mzesi Hazine Kitapl 893 numarada imzal bir eseri vardr. Baka bir eserine tesadf edemedik. Eserin erindeki tarihten "H. 1207 M. 1792" anlalaca vehile, bu da Mustafa Edirn'nin adadr. Onun da klsik yoldan gitmedii, realist iek motifleri kulland grlmektedir. mzal bir tek eseri Kocaba koleksiyonunda bulunan sanatkr Ali de mehullerden biridir. Eseri zerinde "Resme Ali, H. 1192, M. 1779 tarihi ve imza vardr. Esasen bu eser, teyinat itibarile bir sanat deeri tamamaktadr. Bu sebebten, raklk devresinde yapt ilk ilerinden olduu dnlebilir. Bu cihetin aydnlanmas, ileride elimize geecek baka eserlerine baldr. Topkap Saray Mzesi silh Koleksiyonunda 119 numarada kaytl yay'n zerinde lke tezhibi olan Zeynep binti Emin adl hanm sanatkrn da, baka bir eserine tesadf edemedik. Eserinde tarih olmadndan devrini kat' olarak tespit mmkn deildir. Yay'n zemini; koyu kahverengi olup, zerine Hatay, drtl iek ve yaprak motifleri ilenmitir. mza, zemini altn yaldz olan bir tepelik iie siyh mrekkeple yazlmtr.

Topkap Saray Mzesi Silh Seksiyonunda 2716 numarada kaytl kinci Bayezid'in yapm olduu bir yay zerindeki tezhibinde, sanatkr, imzasn "Nak Hasan, H. 1195, M. 1780" eklinde yazmtr. Yay2n ii, viner zemin zerine yeil ve efltun renklerle rokoko tarznda tezyin edilmitir. D ksm; siyah zemin zerine ayn tarzda alyn yaldzla ilenmitir. Onsekizinci asrn ayni zamanda kuvvetli bir portre minyatristi olan Abdullah Buhr'nin bir ok minyatrleri stanbul niversitesi Ktphanesi ile Topkap saraynda bulunmaktadr. Lke teknikle yapt tek eseri, Topkapo saray Mzesi E. Hazinesi kitapl 1380 numarasnda kaytl olan kitabn kabdr. Bu kap; ssleme motifi itibarile, bir zellik arz eder. emsede, kasrlarn resimleri, salbeklerde realist iek buketi olarak bina resimleri kullanlan baka bir kabn, daha basit, bir benzerini Naki Dede imzal bir eserde gryoruz. Bir Bektai sanatkr olan Naki Dede'nin imzal iki eserini tespit edebildik. Birisi Ehrem Hakk Ayverdi koleksiyonundadr ki, ii bo bir kitap kabdr. Burada sanatkr, Abdullah Buharide olduu gibi, emseye kasr manzaralar yapm, etrafn rokoko tarznda tezyin etmitir. kincisi; Kocaba koleksiyonundadr. Bir iir mecmuasnn kab olan bu eser, siyah emin zerine altn yaldzla tamamen rokko tarznda ilenmitir. Eserde tarih olmamakla beraber, en ge, ondokuzuncu asr bandand olduu muhakkaktr. Mcellit Abdlkerim'in imdilik elimizde bir tek imzal eseri vardr. topkap Saray Mzesi Silh Seksiyonu 2718 numarada kaytl bulunan bu eser H. 917, M. 1511 trihinde Muhittin isimli bir usta tarafndan yaplm yayn zerindeki tezhiptir. Zemin, fildiidir. zerine altn yaldzla yapraklar ilenmi ve iine pembe, koyu ve ak yeil renklerle klsik motifler kullanlarak kompoze edilmitir. mza yayn ucunda "Mcellit Abdlkerim H. 1270, M. 1853" tarznda altn yaldzla erevelenmi bir zemin zerindedir. Ragp adl sanatkrn H. 1282, M. 1895 tarihli bir yay, Topkap saray Mzesi Silh Seksiyonunda 1292 numarada kaytldr.Yayn iine, vine r zemin zerinde altnla iki tarafndan birer tlik beyit yazlm v kenarlar yine altnla ve hafif renklerle Hatayiler, Penler, Engina yapraklar motifleri ile ilenmitir. ok ince allmtr. Dnn kabza ksmna da, siyah zemin zerine altnla nilfer ve goncalar ilenmitir. Naki Mcellit Tevfik'in bir tek eserine Topkap Saray Mzesi Silh Seksiyonunda 2713 numarada kaytl yayda tesadf ettik. Yay. H. 1005, M. 1597 tarihinde Salih isimli bir usta tarafdan yaplmtr. Yayn ii; krmz zemin zerine siyah ve daha ak krmz Hataler yannda byk enginar yapraklar ve goncalar yeil renkle ilenerek altn yaldzla taranmtr. D siyah zemin zerine altn yaldzla rumi motiflidir. Yay'n u ksmna "Naki Mcellit Tevfik H. 1283, M. 1866" imza ve tarihini koyan sanatkr, lke tezhipilikteki stn kabiliyetini, zevkinceliini bu tek eserinde dahi tam ispat edebilmitir. Ondokuzuncu asrn bana kadar umumiyetle klsik ssleme motifleri kullanan Trk lke mzehhipleri, bundan sonra daha ziyade rokoko tarz tezyinatla eserler vermee devam etmilerdir. Lkin artk bu eserlerde (baz yaylar istisna edilirse) ne bir asr evvelki teknik kuvveti, ne de ince Trk zevkini bulmak imkn vardr. Bilhassa kitap kaplar zerinde grdmz bu nevi tezyinat o kadar ktdr ki, bunlara sanat eseri demeebile imkn yoktur. Tarih kntmzle paralel olarak gerileyen bu sanat ubesi de ancak Cumhuriyet'ten sonra Gzel Sanatlar Akademesi'nde eski trk sanatlarn yeniden canlandrmak iin kurulan Tezyini Trk Sanatlar ubesinde hamleler yapmaa balam ve

bu ubeden yetien gen sanatkrlar tarafndan olgun eserler bile vermitir. Bunlar arasnda Mihriban Keretin ile Mehmet Muhsin bu sahada yetien sanatkrlarn arsnda en ok tannm olanlardr. 1) Keml , 18. asr lke mzehhiplerinden Ali al-skdr, Trk Tarih, Arkeoolagya ve Etnografya Dergisi. Say 5, 1949, Sahife 192-203 2) Keml , trk Kitap Kaplar. Ankara niversiesi lhiyat Fakltesi trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaynlar, Say 4, 1953. 3) Mustafa li, Menakib-i Hnerveran. 4) Nurettin Rt Bingl. Eski Eserler Ansiklopedisi, 1939, Sahife 156. 5) Celt Esat Arseven. Sanat Ansiklopedisi. 6) Mehmet Aaolu. Persian Book Bindings of Fifteenth Century, 1935. 7) Mstakimzde Sleyman Saadettin, tuhfe-i Hattatin. Trk Tarih Encmeni Klliyat, 1928, sahife 271. 8) Rfk Mell Meri. Trk Nak Sanat Tarihi Aratrmalar Vesikalar I, 1953, sahife 64. 9) Ali Emir, teskere,i uar-i Amet. Sahife 125-129.