Niyazi Mısri Divanı

SBN: 9789944355032
ismailhakkialtuntas@gmail.com
http://ismailhakkialtuntas.com
Dizgi :H.smailHakkAltunta
Kapak :HalukKarslolu
BaskCilt :GzdeMatbaaclk
.2009
stemeAdresi:
GzdeMatbaaclkMcellit
&ReklamHizmetleriSan.ve
Tic.Ltd.tiTel:02124818169

NYZMISR
KADDESELLHSIRRAHULAZZ
DVANILHYYAT
VE
AIKLAMASI
2.CLT
hramczde
HacsmailHakkALTUNTA
Divn- lahiyyat ve Aklamas
5
44
7+7=14
VallhiDecclseninemeklerinhebdr,
altnsihirlerhabirkurukavgadr.
MuhittirAllhseniheriinolhalkeder,
MekriHddansaknbalsandnbeldr.
Mstedricnkeydinikeydiniindegzet,
Kazmaderinkuyuyuboyuncavarkazadr.
Hasmndabirgzetvarmsanahilesi,
BhodolandansaknkimshibiHddr.
Yaprayerdudkazzglegledutalar,
Yaprantutbulurddunsonufendr.
Dudkazznaskerihernekadarokise,
Beyzyagirinceolaskeronagdadr.
amurdasenMsryiokgrdkebasmakim,
MazlmasenkyarsnAllhsanakydr.
altnsihirlerhabirkurukavgadr
VallhiDecclseninemeklerinzayiolmutur,
altnsihirlerhabirkurukavgadr.
HereyievreleyenAllhseniheriinideyaratandr,
Hdnnhilesindensakn!Tatlzannettiinbeldr.
AllahTelKurnKerimdebuyuruyorki,
Allahhereyinyaratcsdr
1
Sizide,yaptnzilerideyaratanAllahtr.
2
bunedenlekinattaba
bo braklm hibir ey olmad gibi kudreti Hakktan zade olmak dahi
yoktur. Yaratl perdelerinin kalnl gaflet verdii iin sebep msebbip
arasnda oluan ikili etkinin neticesini kavramakta beer iin mmkn g
rnmemektedir.
Her frsat verilenin ve yapann Allah Tel tarafndan takdir edilip edil
medii tahkik erevesi iinde tayini mmkn grnmediinden errin ve
hayrn tespiti de zahirin batn amaznda, tevili de arif olandan bakasna

1
Zmer,62
2
Saffat,96
Niyz-i Msr kaddesellh srrahul-aziz
6
kapaldr.Kur'nKerimbukonuyayleiareteder:
"Belki sevmediiniz ey hakknzda hayrldr. Bazen de sevdiiniz bir
eysiziniinerolur.Allahhereyibilir,sizbilmezsiniz."
3
Demek ki Allah Tel, ok defa bizlere er suretinde grnen sknt ve

musibetlerihayravesilevebirbalangklabiliyor.
Mstedricn
4
tuzantuzaniindegzet,
Boyuncaderinkuyuyukazmatakdiredilmimusibetinvardr.
Muhyiddinibn'lArabkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Allah Telnn her bir atyyesi gzeldir; sen hev ve hevesine uy
gunolanhayr,hevvehevesineuygunolmayandaerkabuledersin.
HereyAllahkatndandrde.
Hevna uygun olan her atyye sknt, hevna uygun olmayan her
skntiseatyyedir.
5
kendindengemiolandansaknonunshibiHddr.
Bu ilahide bahsedilen deccal ile kasdedilen Vani Mehmed Efendi (hyt.

1000/1592)dir.
6
NiyziMsrkuddisesrruhulazizileokuratiinbu
sfatlavekendisinindeAllahTeltarafndankorunduunuonuihtarediyor.
Yaprayerdudkazzglegledutalar,
Yaprantutbulurddunsonufendr.
Glegleipekbceiyaprayerdutaacalar,
Yapransakla.Bulursaddunsonufendr.
Sonunu dnmeyip dnyaya aldanan insan, ipek bcei gibidir. pek

bcei kendine yuva rer ve sonunu bilmez. Sonra oradan kmak ister,
kacak yer bulamaz, rd yuvasnda lr ve almas bakalarna ya

3
Bakara,216
4
stidrac:Derecedereceykselmeyiisteyi,hakkvehakikideeriolmadhaldeve
kabiliyetsizbirkimseninoknimetekavumasvebusebeplekfrveisyanadevam
etmesiyleazapve.gazablahiyeyeyaklamas.Mstedric:stidrac
5
(AKMAKLIOLU,2005),s.35
6
Kiihakkndagenibilgiilerikiilahilerdemevcuttur.
7
rar. pek dnya nimeti olduu ve erlik elbisesi olmad iin mneviyat eh
lince itibar yoktur. Bu nedenle Vani Mehmed Efendi (hyt. 1000/1592) nin
uramalarnnneticesininktoluubildirilmektedir.
pekbceiaskerihernekadarokise,
Yumurtayagirinceobcekonagdadr.
Decclnaskerivekuvvetinekadarokisede,onagveniphareketeden
onun esiri olur veya cann kaybeder. Onun btn yaptklar erden teye
gitmezdemektedir.
Biryabandomuzuylabirat,ayrdaotluyorlarm.Yabandomuzuot
lar boyuna kknden skp kurutuyor, suyu da bulandryormu. At
kzm,cnalmakiingitmibiravcbulmu:
"Kurtarbeniuyabandomuzundan!"demi.Avc:
"Peki, kurtaraym, kurtaraym, ama ben tek bama o ii baara
mam ki! Gel, senin azna bir gem vuraym, stne bineyim, sen de
yardm et!" At o kadar fkeliymi ki hi dnmeden raz olmu. Avc
atn stne binmi, yaban domuzuna saldrm; onun hakkndan gelmi
ama at da eve gtrp ahra balam. Birok kimse de fkelenip d
manlarndanalmayakalkar,amakendibalarndabelayasoktuklarn
hidnmezler.
7
Sen!amurdaokgrdkeMsryebasma,
Allhsanahiddetlekzmaktadrsenmazlmakyarsn.
TAHMSAZB
Sendenbenimumduumsanmabugnvefdr
Sendenkimvefnlabanaaynicefadr
Seninbeksandnvallhhepfendr
altnsihirlerhabirkurukavgdr.

7
(ASOPOS,1998),s.162
8
yineikalbinietmepaslprkeder
Kaydfenyunutbilbuimuteber
Zevkifenadanbugnekelinieypser
8
Olmalkiihk
9
gibizntozet
Bulbirkmilehlihalikraruimanklszet
Nefsinilerezilruhunugiderbezet
10
HrslanefsinunutgeleHdanncezbesi
Ruhubeslemeded
11
arakarutbesi
Dokunmasnpeksaknsanasivagllesi
LemyHakktansanankeserokise
yineikalbisildildekederokise
Sendeeereykiiilmihaberokise
Gelbusivaneridirnaraznyakmakim
kumukbirdiranikisanmakim
AzbbireiHakkdanayrsanmakim

8
Pser:(C.:Psern)f.Erkekocuk,oul.
9
Hk:f.Toprak.Turab.
10
Bezemek(t):Sslemek,tezyinetmek.Bezenmek(t)Sslenmek.
11
Meded:nayet,yardm,imdad,eman.Eyvah.
9
45
Vezin:FiltnFiltnFiltnFiln
HerneyebaksagznbilsrrSbhnandadr,
HerneiitsekulanmazKurnandadr.
Hereyemahlkgzylebaksanolmahlkolur,
HakgzylebakkibeknriYezdnandadr.
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrr,
Hernemevcikimgrrsnbahrummnandadr.
Vahdetikesrettebulmak,kesretivahdettehem,
Birilimdirolkikamuilmirfnandadr.
bretileecihettengrneneyyabak,
CmlebirynedirkimvechiRahmnandadr.
Syleyenol,sylenenol,grenol,grnenol,
Hernevarlveesfelbilkicnnandadr.
Mazhartammvelidemyzdrphesiz,
Knhzthemsftcmleyeksnandadr.
HarunerileSrtudzahumlikazab,
HemdahiRdvnucennethruglmnandadr.
GrnensanmaNiyzninhemansenmlkn,
Gnlbirvirnedirgencipinhnandadr.
HernereyebaksarsanbakAllahTelnnsrrondadr,
Herneyeyaniherneeyedemektir.Baksagznyanizahirigzn
bak ile kinatta srr Sbhn grrsn. Yani bir sr vardr ki; ona ezel
srrderler.
Vcd kelimesiileHakkn varlkastedilmektedir.Varlnmertebe

lerimutasavvflartarafndandeiiktasnifleretbitutulmutur.
Vcdbirdir,odaHakknvcdudur.Vcdunmertebeleripekok
tur. Ancak bu mertebeler ana hatlaryla drt, be, yedi v.s. gibi birbirin
denayrmertebeleretasnifedilmitir.
Drtltasnifegrevcdunmertebeleri:
1Laht,zat;2Ceberut,sfatlarveilhisimler;3Melekt,ruhlarve
misl,4Nastveehdetlemlerineayrlmtr.
Hazarthamsedenilenbelitasnifteiseyukardakitasniftenbiraz
farklolarakMelektlemiikimertebeolarakkabuledilmitir.
Bylece 1 Zatsrf ltaayyn, ahadiyyet; 2 Vhidiyyet; 3 Ervah; 4
10
Misl;5ehdetveinsankmilmertebelerineayrlmtr.
Yedili tasnife gre ise, hazart hamsenin ikinci mertebesi olan

vhidiyyet mertebesi vahdet ve vhidiyyet diye iki ayr mertebe;
beinci hazret deyine ehdet ve insan kmil diye iki ayr mertebe
olarakitibredilmi,bylecemertebesaysyedikabuledilmitir.
1 Ltaayyn, ahadiyyet, zat srf; 2 Vahdet, hakkati
muhammediyye;3Vhidiyyet,hakkatiinsaniyye,aynsabite;4Ruh
lar;5Misl;6ehdetlemi;7nsankmil.
12
KulanherneiitseKurnzondadr.
BuradaKurndanmuratOnuvgiletesbihetmeyenhibireyyok
tur.Nevarkisiz,onlarntesbihinianlamazsnz...
13
BtneyaAllahTe
lyzikreder.Yaniszle,halle,srlazikrederler.
Hereyemahlkgzylebaksanomahlkolur,
Burada Bana tbi olursanz Allah sizi sever kavli erifine iaret
vardr. Bu yzden bu din Ak dini diye isimlendirilmitir. Ve bu dinle din
lenenkiimahbbununtekliflerinikabul,rzvesevgiilekarlarsaoza
man o kiiden hangi ynden gelirse gelsin btn meakkat ve klfetler
giderilmi olur (Bkz. bnulArab, Zehirulalk f erhi Tercmnil
evk,40).
14
Sen beni asla gremezsin. Fakat u daa bak...

15
Allah Tely gr
mekbasiretlecaizdir.Yanizahirgzzahirivebtnnazarhakikatigrr.
HakkgzylebakkiphesizAllahTelnnnruondadr.
Yezdan: Zanni galibe gre Zerdt iin bilinen en salkl isim Pehlevce
Zrathestra ismidir. Erdebler bu ismi tahrif ederek Zrastro demilerdir.
simlerinsonlar,Pehlevdilindede,Sanskritedeolduugibimutlakahem
zeli olur ve fethal olarak okunurdu. Bu hemzeyi belirtmek iin gnmzde

12
(ERGL,2002),s.155
13
sra,44
14
(KILI,1995),s.126
15
Araf,143
11
Elif harfi konulmaktadr. Buna gre Zrtistra kelimesinin sonu fetha se
siyle okunur. Klasik Pehlevi dilinde T harfinin yerini Sasan Pehlevce
sinde Dal harfi almtr. rnein Pehlevcede Yezata kelimesi Sasan
Pehlevcesinde Yezd eklinde yazlmtr. Zamanla bu kelime de tahrif
edilerek Yezdan eklini almtr. Bu deiiklik Pers dininin kurucusunun
isminde de yaanmtr. Nitekim onun ismi de Zrahestradan Zerdeht
ekline dnmtr. Araplar bunu da tahrif ederek Zerleit veya Zerdt
demilerdir.
16
Baz kesimlerce Trkede kullanlan Tanr kelimesine kar yaplan tepki

bukelimeiinyaplmadgibiokrahatAllahismiyerindekullanlmaktadr.
Bu nedenle banazlk snfndan yaplan itirazlar yerine iin hakikatini bilip
Allah ismini yalnzca Allah Telya duyduumuz sevgi nianesi ve Kuran
Kerimde kendine layk grd isimi zikretmek uygun olduunu bilmek
dahanemlidir.
Hakgzyledenmuratbasretnurudur.Onacangzvekuvvetikalb
dedenir.BasiretnuruAllahTelnnnurundaniktibsdr.Nurtrldr.
a Gznurudur.Grramagstermez.
b Gne ve kamer, ay, yldzlar ve atete olan nurdur. Gsterir ama
grmez.
c Allah Telnn nurudur, hem grr hem gsterir. bu grp gster
mekdezahirvebtnnuruAllahTelileberaberbulunur.
Gizliyi ve a bilendir...
17
Eer gz nuru basirete tbi olursa hkm
basiretin olup basiret dah Allah Telnn nurundan feyz almakla zuhura
gelennazareyannbelirmesindekisrrndandahaaktr.
NriYezdanondadr.Murateyadaolanilhisimlerdir.Gzlyegizli
olmaz dedikleri budur.. Yani gz, basirete tabi ve basireti Allah Telnn
nuru ile mnevver olan basiret sahipleri varlklara tayin olan ilh isimleri
grr.Allah,gklerinveyerinnurudur...
18
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrr,
okluundalgalarnabakmahepsibirderydr.
Kesreti emvcdan murat mahlkatta zuhur eden ilh hakikatler ve

isimlerdir. Cmle bir deryadan murat hakkatlhakyk olan Hakkat
Muhammediyyedir ki; yaratln evvelidir. Bu mertebede Allah Tel ok
luun balangcdr. Fiil, sfat ve esmasnn tecellsi mertebesi ulhiyyettir.
Yaratclk,rzkvermekvesirisimlerkemltnzuhurumertebesidir.Allah

16
EbulKelmzd,ZlkarneynKimdir?,zYaynlar,(2.Bask)stanbul2004:86.
17
Enam,73
18
Nur,35
12
Telbuulhiyyetmertebesindekemltolanztnaverilenisimdir.Btn
eyannmahlkolmasbumertebeninzuhrtndandr.BumertebedeAllah
Telnn ismine Allah derler. Allah ismi ismi zamdr, belirlenmi bir
hakkattirvebtnisimlerinmerciidir.
HereyinmlkkendielindeolanAllahnnnekadarycedir.Sizde
Ona dneceksiniz.
19
Her ne mevcudat var ise denizin dalgalar gibi
hakkat Muhammediyye denizinden zahir olup bir taraftan var olurken ve
birtaraftanyokolmaktadr.
Btn eyann varlklar fni ve Allah Telnn ztiyle bakdir. nk
ztnkendisidir.NitekimbuyururOndanbakailhyoktur.Onunztndan
bakahereyyokolacaktr...
20
Bununiindalgalara(emvca)hayranolup
kalma, belki suretden manaya ynel. Yani bu mahlkat lemi mahabbeti
ilhiyyesuretidir.HalknvcdundanAllahTelyaynelveonubil.n
k mahlk ilh kemltn zuhurudur. Allah Telnn bilinmesi mahlkatn
varliledir.
Hernedalgagrrsenokyanusondadr.
Allahhereyiihataedendir
21
Sfleregrebuihata,zarfniindekiniihataetmesigibideil,gnein
kveglgeleri,ruhunbedenleri,suyundalgalanhataetmesigibidir.Al
lah Tel buyuruyor ki; Onlar Allah gerei gibi deerlendiremediler.
Btn yeryz, kyamet gn Onun avucundadr; gkler Onun kudre
tiyledrlmolacaktr.O,putperestlerinortakkomalarndanyceve
mnezzehtir.
22
Yni,Cisimleretbiruhlar,yoksaruhlaratbicisimleri
deil. Kbz, cisimleri kabzettii zaman ruhlar da kabzetmi demektir.
nk onlar o cisimlerin heykelleridir... Btn cisimler ruhlarnn ar
zdrlar.Buyzdenruhsuzcisimolmaz.Cisimlerdeikiyeayrlr.Unsrve
nr. Tab ki bir de tabatlar var. Allah ruhlarn vcdunu cisimlerin
vcduna,cisimlerinbeksniseruhlannbekasnabalamtr...Burada
kikabz:tutmaiihakikatindeAllahTelnnAllahhereyiihataeden
dir
23
yetininmnsdr.Bireyiihataedenoeyikabznaalmtr.n
kihataedileneyinbirkayerikalmamtr.Aksihaldebuihataolmaz
ve o kii de Muht olmaz. Btn bunlar demek oluyor ki Allah Teldan
baka, hi bir mmkn varlk yok ki esmi hsn denilen ilh nisbetler

19
Yasin,83
20
Kasas,88
21
Nisa,126
22
Zmer,67
23
Nisa,126
13
ve rabbn hakikatler ile irtibatl olmasn. Btn (Kll) mmknler
hakkatilhiyyeninkabzasndadrlar.Veztenbtn(Kll)bilekabza
dadr.(bnulArab,elFtht(Thk.),XIII/6466.)
24
Birliiokluktabulmak,okluubirlikteberaber,
Bilki:Hakikatveaynbirdir.Ondakesret(okluk)yoktur.Herhangibir
ekildetezahredenhakikatebaksan,HakikatolmasitibariyleHaktr,
darda grn itibariyle halktr dersin. Ahadiyyete bakarsan Zat,
yahuthakikatdersinkafi.Zatitahakkukuna(hakikatine)bakarsanHak
dersin. (Kulum bana devaml nafile ibadetleri ile yaklar. Bunun sonu
cundabenonuseverim.Birkereonusevdimmibenonuniitenkula,
grengz,tutaneliveyryenayaolurum.Eerbendenbireyis
terse onu veririm. Bana snrsa muhakkak onu korurum.
25
) Hadisin
manasna bakarsan: Btn kuvvelerin ve uzuvlarn, kulun ayn olduunu
grrvekulaizafetidolaysylabunlarahalkdersin.Hakkndaokuvve
lerinveuzuvlarnaynolduunugrrsenbunlaraHakkdersin.Vahde
tin (tekliin) oklua orann dnrsen (oun bire balln gz
nnde tutarsan) lah dersin. Tek hakikatten ibaret olan gerek varl
n d grnnn, i varln daima bir aynas olduunu dnrsen
O, tecelli eden ve tecelli edilmi dersin. Bu, en ok alacak eyler
dendir kibir tekhakikate bukadaritibarlargirer.Vehakkndabtniti
barlardadoruolur.(Birtekvarlkbukadarisimalr).O,hakikatiyle,ile
lebetsonsuzsuretlerdetecellietmektedir.Otekhakikat,belirlibirsuret
te tecelli ederse dier btn suretlerde grnenin de o olduunu unut
ma. O grnyle beraberdir. Her aynda (varlkta) O vardr. Her varlk
tangrnenOdur.Bireydegrn,mutlakiyetinibozmaz.Obireye
hasderilemez.HereyinzOdur.Amabuayn(varlk)larda,eyada,te
celli eden suretler, Onun mutlak zat deildir. Mutlak zat, her suretten
mnezzehtir, Onun zahiri, her aynda ve her ayn iindir. Btn bunlar,
Onun mahiyeti ve itibar edenin itibarna gredir. (Mahiyeti mutlaktr,
ekilsiz,zamanszvemeknszdr,amataayyn,yanigrnekillere
vesuretlerebaldr).
Bundanhayretet;iyicebundayerletinveanladnsahayretetme;Zi
ra O, zatnda kendinden baka varlk bulunmaktan mnezzehtir.
Ondan baka ilah yoktur. Her ey yok olucudur. Yalnz Onun vechi

24
(KILI,1995),s.136
25
Buhr.Rekaik,38;lbn.Mce.Fiten.16.38
14
bakidir.HkmOnundurveOnadndrleceksiniz.
26
Ohaldeeyveli,iinleAllahTelilebirlemeninartmasnaalrken,
dnladaayrlnbilmelisin.Yaniiinlecemtarafnda,dnlafarktara
fnda olmalsn. Vahdet ile kesretten; kesret ile de vahdetten perdelen
memeli,kulluktamarifetarasnbulmalsnkitehlikelerdenkurtulasn.
Mutasavvflardilindekicem,tefrikavecemulceminmanasudur:
Tefrika, sana nisbet edilendir. Cem , senden soyulup alnandr. Bu, u
demektir:Yanikulun,kullukvazifelerine,beeriyeticaplarnagreyapt
ameller tefrikadr. Hakk tarafndan ona gelen manalar, ltuf ve ihsan
iseCemdir.Herikisidekulalazmdr.nktefrikasolmayankimsenin
kulluu olmaz; cemi olmayan kimsenin de marifeti olmaz. Kulun an
cak sana ibadet ederiz sz, kulluu gstermek suretiyle tefrikay
isbattr.Ancaksendenyardmdilerizszdecemiistemedir.Tefrika,
iradenin balangc, cem sonudur. Cemulcem daha tam ve daha yk
sekbirmakamdr.
Cem,eyayAllahTelileberabergrmek,kuvvetvekudretinAllah
Telyaaitolduunubilmektir.
Cemulcem ise tamamen helak olmak ve Allah Teldan baka her
eydenfenabulmaktrkibu,Ahadiyyetmertebesidir.
alp mcadele etmelisin. Vcudunu gznden kaybetmeli, Zata
ynelmeli, hakikatle uramalsn ki, btn varlklar, Onun cemalinin
cevlangah ve btn kinat, Onun kemalinin aynasdr. Ruhunu bu mer
tebeye ykseltmeye ciddiyetle almal, mcahede etmelisin. Varln
ylesinekaybetmelisinkisanabakmanOnabakmanolsun;sendenbah
setmen, Ondan bahsetmen olsun. Nerede ve ne zaman olursa olsun,
yemede, imede, konumada, susmada, gidip gelmede, hareket ve s
kndaheranOndanbokalmamalsn.
27
PANTEZMVAHDETVCUDMUDUR?
28
Panteizmkelimesinietimolojik
29
yndenelealrsak,kelimeolarakkul
lanlnn ok yeni olduunu grrz. Oysa mahiyet itibari ile panteizm,
antik adan beri vardr. Andr Lalande (18671963)a gre panteist te
rimini,ilkdefa1705ylndaJohnToland(16701722)kullanm,pantizm
teriminiise,TolandnhasmFay,1709dakullanmtr.Panteizmi,ikiana
tanmlaifadeetmekistersek:

26
Kasas,88
27
(ATE,1971)Krkyedincisofra
28
KORLAEL,Murtaza,FelsefeDnyas,s.4450
29
Kelimeninkk,ilikisi,geldiiyerlevb.ilgilenenbilim
15
aTamanlamile:HereyinTanrolduunu,Tanrilekinatntek
veayncevherolduunukabuledendoktrindir.Bundandatemelikian
lamortayakar:
1)Tanrtekgerek,kinatsadece,nedevamlgereklie,nedefarkl
bir cevhere sahip olmayan, grnmlerin veya sudurlarn btndr.
Tabiat Tanrda, sonluyu sonsuzda eriten panteizmin bu trne idealist
panteizmdenilir.
2)Kinattekgerek,Tanrsadecevarolanhereyintoplamdr.Son
suzusonluda,Tanrytabiattaeritenpanteizminbutrnenaturalistve
yamateryalistpanteizmdenilir,sonundaateizmevarr.
bKapalveyafelsefolmaktandahaziyadeedebbiranlamda,tabi
at, bir eit taplmann retildii canl bir birlik olarak tasavvur etmek
tedir.Buadanpanteizmilahlatrlmtabiattr.
Panteizme gre Tanrnn lemden ayr ve mstakil bir ahsiyeti yok
tur.O,birkanundur,birkuvvettir.Bundandolaypanteizm,ahsiyetkav
ramnvehrriyetinvarlnkabuletmez.Budurumdainsan,fiziklemi
ninbirparas,ahlkdatabiatdzeninezarurvepasifbiritaatolur.Ay
rcayaratanla,yaratlanarasndakifarkkaldrdiinbtndinleriykar.
Grld gibi panteizmin birok eitleri bulunmakta ve deiik ta
nmlar yaplmaktadr. Bunlarn, hemen hemen hepsinde deimeyen
gerekudur:
Sonsuz varlkla sonlu varlklarn, yani Tanr ile tabiatn ezelden beri
tek ve ayn ey olduunun kabul edilmesidir. Bu bakmdan panteizmin
eitleri,esasitibariylebirbirininayndr.Bunlarnfarkllklarylebelir
tilebilir: Bir ann kenarlar uzadka aradaki mesafenin almas gibi,
panteizminmuhtelifeitleritekmledorugittikearalarndakiuzaklk
artar.
Tanrlemzdeliinikabuledip,savunanpanteizmin,Arapabirifa
de ile vahdeti mevcudun durumunu, ksmen de olsa, belirttikten sonra
slm tasavvufunda yer alan Vahdeti Vcud ilkesi hakknda bilgi verme
ninyerindeolacaktr.
Aratrmalarn bugnk durumuna gre Vahdeti Vcud deyimi, ilk
defa Konevnin eserlerinde ve onun yaad devirde ve kendisiyle M
srda grm olan bn Sebinin (669/1270) eserlerinde kullanlmaya
balanmtr .
30
Bu gibi iddialarn yannda, bn Arab (560/1165 638
/1240)nin, Vahdeti Vcud ifadesini Fena Risalesinde kulland grl
mektedir.O,ylediyor:

30
AhmetAvniKonuk,Fusus'lHikemTercmeveerhi,Haz.Dr.MustafaTahralve
Dr.SelukEraydn,ciltI,stanbul1987,s.XLIX.
16
Hikmet ehli olduunu iddia eden ve hep akl nazariyeler ileri sren
biri,VahdetiVcudehlindenolanhakikatehlindenbirinegelipbirmese
lesordu,bendebulunuyordum()OysakiVahdetiVcuddncesine
sahipolankimsebildiieylerdentrsonderecemutludur.
31
Vahdeti Vcud ilkesine taraftar olanlar, bu dnce tarznn Kuran

veHadisleredayandnilerisryorlar.Buiddialarndelillendirmekiin
debirokyetvehadisleridelilgsteriyorlar.Buyetlerdenbirkatane
siniylesralayabiliriz:
Bizona(insana)ahdamarndandahayaknz.
32
Gklerdeolan
larda,yerdeolanlardaAllahndr.Allah,hereyikuatr.
33
O,evvel,
hir,zahirvebtndr.O,hereyibilicidir.
34
Zikrettiimizbusonyeti
kermeyletefsirediliyor:
Zahir,varlhereydenaikr,nkhereyOnunvcudunadelil
dir. Hibir ey yoktur ki vcutta zuhur ederken daha evvel Onun vcu
dunu isbat etmi olmasn. Mamafih her zahiri O, zannetmemelidir. n
k o, zahir olmakla btndr da, havass ile his, hayal ile tahayyl oluna
mayacagibihakikatiakllarnidrakveihatasnasmaktanmnezzehtir.
Binaenaleyh ne yalnz zhir, ne de yalnz btn diye hkmetmemeli,
hkm atftan sonra yaparak zhr btn demelidir. Evvel ve hir de
byledir.()Mamafihhepsindehkmrabttansonraolmakdahaevl
dr.nkHvezamiriAllahismiCellinercidir.Allahismiisebtn
esmavesfatnmertebeicemidir.Hlbukibiroklarbundangafletede
rek Vahdeti Vcud namna hatalara dmektedirler. Ve O, her eye
limdir. Binaenaleyh kendini de bilir. Btn isminden, kendine nazaran
dabtnolduuzannedilmemelidir
35
.
smailFennErturul,tefsirinibelirtmeyealtmzbuAyetiKerme
iin yle diyor: cizane grme gre bu Ayeti Kermede, Vahdeti
Vcudvardr,budaKuranamahsusmeziyetlerdendir.
VahdetiVcudilkesiiin,zikredeceimizugrnenbelirleyicive
kabul edilebilir olduu inancndayz: Tanr ile lemi bir ve ayn sayan
monistmistisizmi,slmadansavunmakmmkndeildir.Savunulabi
lecekolanveasrlarboyuncadakabuledilegelmiolanfikirylezetle
nebilir:nsanAllahndayardmile(vevahyinrettiklerinedayanarak)
kendisindekiilhyankefedereknazarveamelkemalieldeetmekiin
bykbirmcadeleyekoyulur.Nefsinindvebayaglerinihkimi

31
AhmetAvniKonuk,FususlHikemTercmeveerhi,Haz.Dr.MustafaTahralve
Dr.SelukEraydn,ciltI,stanbul1987,s.XLIX.
32
Kaf,16.
33
Nisa,126.
34
Hadid,3.
35
ElmallHamdiYazr,HakDiniKuranDili,cilt7,1st.Tarihsiz,s.4731.
17
yeti altna alr. Manev imkn ve kabiliyetlerinin idraki yolunda adm
adm ilerler. Sonunda yle bir kemal noktasna gelir ki, kendisinde ilh
sfatlarn,beerimknlarnelverdiiseviyedegerekletiinihisseder.O
zaman her eyle ve her eyin yaratan ile balantl, ilikili olduunu fark
eder.Hangikaynaktangeldiinivehangikaynaadneceinibilir.Nere
ye baksa Allahn yzn grr. Onun daim huzuru nda dnr ve
hareketeder.Beeriradeileilhiradearasndakigerilimyokolur.Birin
ci derecede kmil insann gnl, ikinci derecede ise her ey, ilh
tecellyemazharolur.Artksfherzaman,hereydeOnunlaolduunu
idrakeder.
Kinattaki, zerreden kreye her mevcud, Allahn varlnn ve birlii
nin, kinatla zde olmadnn ak bir delilidir. yi dnebilen zeklar
bilinenden bilinmeyeni; grlenden grlmeyeni; hissedilebilir kuvvet
lerden ana kuvveti kefedebilir. nsana den, h Allahla kinat z
deletirerekAllahinkretmekdeil,yaratlnsrlarninceleyerekya
ratklardan,AknveMutlakYaratannvarlkvebirliinigrmektir.
Bylece belirtilmeye allan Vahdeti Vcud ilkesi ile panteizm ara
snda birok farklarn olduu kendiliinden ortaya kyor. Bu farklar
eletirelbirekildeortayakoymannyararlolacadncesindeyiz.
PANTEZMLEVAHDETVCUDARASINDAKFARKLAR
Panteizm her eyden nce elimezlik ilkesini ykyor. nk Allah
insan ve dnyay tek bir cevher kabul ediyor. Bu evrensel cevher ayn
zamandasonluvesonsuz,mkemmelvegayrimkemmel,izafvemut
lak olacaktr. Eer bu hipotezde sonsuz varsa, yer kaplama ile dnce
nin, ruhla vcudun sadece bir karm olacaktr. Fakat yer kaplama ile
dnce,ruhlacisimbirbirineindirgenemezvebiribirinemuhalifzellik
leresahiptir.
Sonsuz ile sonlu arasndaki fark hibir zaman kapatlamayacaktr. Bir
tarafta sonsuz var, dier tarafta sonlular kolleksiyonu var. Bunlarn bir
leme noktas nerede? Spinoza bunu bulamad. Ne sonsuzdan sonluyu
karmay, ne de sonluyu sonsuza balamay isbat edemedi. Yaratma in
kredilirse,Allahlemilikisiniaklamakimknszlargibigrnyor.
Panteizm, aknlk fikrini reddettii iin ateizme yardmc olmaktadr
. Panteist, inkr yolunun yarsn ateist iin tesviye etmektedir sz,
panteizm tenkid eden eserlerin pek ounda geer.() Panteizm Tanr
her eydir demekle varlk mertebeleri arasndaki ayrm kaldrmakta,
szgeliitalainsanbirtutmaktadr.()uurlufertkendikendinibildii,
kendisini teki fertlerden ayrabildii, kendisini bakasndan ayr gr
d takdirde fert olmaktadr. Penteizmde bu nasl meydana gelecek?
radem, sz gelii, benim iradem midir? Yoksa hem bana hem de klli
18
olanamaittir?Semavdinler,kuluniradesinin,Tanrnniradesinetab
olmasn isterler. Fakat evvela bana ait bir irade olmal ki, onu bakas
nniradesinetabiklmaydnebileyim
Panteizm,cevherinmutlakbirliinidorulayarakferdiyatveahsiyeti
ykyor.ahsiyetyklnca,uurluahsaaitolangereklmszlkdey
klyor. lmle, beni oluturan eler, yeni bir birleim iin byk b
tnde dalacaktr. Yeniden dirilme, cennet ve cehennem panteizm iin
szkonusudeildir
Panteizm, ahlk adan birtakm hususiyetleri yok ediyor. Bunlardan
bazlarunlardr:Sorumluluk:Hrriyetveahsiyetikaldrdiin,zorun
lu olarak sorumluluu da kaldryor. Ben olmad iin, benin cevap
vermekmecburiyetindeolduufiillerdeyokdemektir.
yiilekt,faziletlegnah,deerlilikledeersizlikarasndakifarkyok
ediyor.nkpanteizme greherey,ilhlemitir.Oysakihereyiil
hletirmek,hersamaydorulamaktr.
Panteizmde akn ulhiyet anlay olmad iin yaratma fikri de
yoktur.Teizminenbarizvasf,iradesiolanbirhryaranafikrineyerver
mesidir. Panteizmde her ey Tanrda olup bitmektedir. Ondan ayr bir
lemyokkiyaratmaolsun.
Panteizm din tecrbenin anlalmasn da olduka g duruma sok
maktadr. Eer, Tanr bir zat deilse, ibadetin, duann ne anlam vardr?
Din tecrbe, Tanrinsan mnasebetine dayanmaktadr. Tanrinsan ay
niyetinedeil.()PanteizmileVahdetiVcudfikrinisavunanlararasn
daki en nemli farklardan biri burada karmza kyor. Panteizm din
tecrbenindeil,nazardnceninnesrdfelsefibirteoridir;oysa
dieri, yaanan bir tecrbedir. Biri hayatn somut vehesinden kopmu
birsistem,tekiise,birokmutasavvfagre,busomutluun,btnde
rinliiiinde,yansmasdr.
Panteistlere greAllahiinhibir zatsfatszkonusudeilken,Vah
deti Vcud ilkesini kabul edenlerin tamamna gre Allahn ilim, irade,
kudret, yaratma v.s. gibi zat sfatlar mevcuttur. Bunlarn hibirisi
Cenab Allaha, dnce ve yer kaplama gibi sfatlar isnat etmemitir.
nkbunlar,mahlkatamahsussfatlardr.Felsefibirteoriolanpante
izmle, din bir tecrbe olan Vahdeti Vcud arasnda en az, isim ile
msemmaarasndakifarkkadarayrlkvardr.
Meseladnyakresizerindekkbirnoktaileisimolarakgsteri
len bir ehir, fiilen ziyaret edildii zaman ismi ile o ehrin imar durumu
arasndakifarknnekadarbykolduugrlr.Fikirvenazarlazevkve
uhud da byledir. Vahdeti Vcud ile panteizm arasndaki manevi fark
dabyledir.Bumanevifarkimanileilhadarasndakifarknayndr.Felse
fedeki tevhidi grp de slm dininden yz evirmek ne ise, panteizm
19
denilen felsef sistemi grp de, Vahdeti Vcuda kail olan evliyalardan
yzevirmekodur.
Spinozaya gre Tanrnn tezahr zarurdir. Onda irade ve ihtiyar
yoktur.Tanrhrolaniradesiylevedilediigibincedentakdiretmemi
tir.
MutasavvflaragreAllah,lemikendiiradesiileyaratmtr.Kinatn
hepsi sonradan olma, muhdes ve mmkndr. nsan cz iradeye sahip
tir.Cezavemkfat,cziradedenmtevellidsemeyedayanr.
Spinozaya gre din, Tanr tasavvurundan yahut ilh aktan doan
emelvefiillerinbtndr.Dininyinveekleihtiyacyoktur.Onundin
dediieysrfakladayananbirsistemdir.Dinhkmlereitaatesarettir.
Mutasavvflara gre din, Allahn vahyettii ilh bir nizamdr. Orada
durur,ondanilerisiiinnebileriniradnamuhtatr.Hidayete,selmete
vesaadeteancakonlaratabolmaklaulalr.
VahdetiVcudyetvehadislerleberaber,kalbkeifleredayanan
dinbirmezheptir.Panteizmisesrfakladayananfelsefbirsistemdir
Panteizm ile Vahdeti Vcud arasnda belirtmeye altmz farklar
dahadaartrlabilir.BununlaberaberVahdetiVcudda,panteizminbir
ok etkilerinin grld de bir gerektir. Btn bu etkileimlere ra
men, bir mslman panteist olamaz; dolaysyla bir mslmana,
mslman olduu srece panteist demek, hi te uygun dmez gibi g
rnyor. Ayn ekilde Vahdeti Vcud deyimini, panteizm olarak ifade
etmenindeslmkltrneuygundmeyeceigrndeyiz.Grld
gibibuikideyim,ihtivaettiklerianlamitibariyletamamenfarkldr.Bu
durumda slm kltrnde, panteist ve panteizm terimlerini kulla
nrkenokdikkatliolup,cmertedavranmamakgerekiyor.BirMevln,
birYunusszkonusuolduuzamanbudurumdaimagznndebulun
durulmaldr. Bunlar gibi vellere panteist demek, bir bakma, slm a
dan,buzatlara,mmindeildirdemekkadaryanlgyihtivaedergibi
grnyor.
Birilimdirki,bubtnilimveirfnondadr.
bretilealtyndengrneneyyabak,
BtneyabiraynadrhepsindeRahmnnyzondadr.
GrmeninsrrnaerimekyineAllahTelnnyardmsayesindedir.
20
"Sadece gkten gelen eylerin hakk ve otoritesi vardr; sadece onlar
hakikatin gstergesini tarlar: Bu yzden hakikati kendi gzlerimizle
grmeyiz,onukendiyntemlerimizledeyakalayamayz:Bukutsalveb
yk ide
36
, tanr onu bu ama, iin hazrlamam olsayd, tanr onu inaye
tiylevezelvedoastltfuylaoluturupglendirmeseydi,bylesefil
biryerdeaslabarnamazd."
37
Syleyenolsylenenolgrnenolgrenol
Bumsrakadersrrniareteder.MeselKaragzoyunu;hayalveglge
dedikleri perdede zahir olan oyundur ki; herhangi bir suret ve trl trl
szler,ekillervehayallerzuhuragelip,onlarabakaninsanlarnzanileme
gul eder. Bu cnbn oynatcs olan zt perdenin engel olmasndan gr
mezler.
tednyaybireitryalemiolarakanlamakmmkndr.Uyu
duumuzdaduyuuyaranlarlebalantkesilirveyaherhalkardabunla
rnbeyinmerkezlerineolanetkileriengellenir.Fakatbiz,yinedetecrbe
etmeyedevamederiz.Artkduyualglarnnkesildiidorudur;fakatye
terikadarbunabenzeyenbireydedevametmektedir.Bizim,uyankken
duyuuyaranlarnnaralkszbombardmanaltndageriekilen
hayalre
tenglerimiz(imageproducingpowers)uykudabuengellerdenkurtu
lur.Bundansonrabirokeyinfarknavarr,onlarnzerindednrve
onlara kar istek duyarz. Farknda olduumuz bu eyler yle bir hare
kettebulunurlarki,uyandmzdabudurumbizeoktuhafgelir.Onlarn
davran yasalar fiziin yasalar deildir. Bununla birlikte bunlarn dav
ranlar,nekadaracayipolursaolsun,osradabizimdzenimizibozmaz
ve bizim kiisel kimliimiz de kesintiye uramaz. Baka trl sylemek
gerekirse,eertednyaolacaksa,benbununbirzihinselhayallerlemi
(world of mental images) olaca grndeyim....Dorusu hayal lemi
onuyaayanlarasndan,budnyakadargerekolacaktr;hattabunao
kadar benzeyecektir ki, insanlar orada, lm olduklarnn farkna var
maktasondereceglkekecekler.
38
Hernevargzelvekt,bilkicnnandadr.
Gklerde, yerde ve ikisi arasnda bulunan eyler ile topran altnda

36
ide(a):ideafikir
37
(MaxHORKHEMER,2005),s.410
38
(KO,1990);s.82;H.H.PricePersonalSurvivalandtheIdeaofAnothers.367.
21
olanlarhepOnundur.
39
Veliphesiztamzuhuratdemyzdr
Hereyinasl,ztvesftheponunladr.
AllahTelbirdir,ortayokturcisimdeildir,ziracisimparalarnbir
lemesiyle meydana gelir. Cevher deildir, nk cevher uzayda yer kapla
yandr. Hlbuki Allah Tel yer kaplamaktan (bir yerde bulunmaktan) m
nezzehtir,aksineheryerinveyerkaplayannyaratcsdr.Arazdeildir,zira
araz iki zamanda bulunmaz (bir zaman diliminden fazla varln srdre
mez). Allah Tel bkilii (sreklilii) zorunlu olandr. Ne birleir, ne ayrlr,
nedeparasvardr
40
Har,nerileSrtvecehennemveazabbekisimlik(ondadr)
Rdvn,cennet,hriveglmnondadr.
uansenNiyzningrnenvarlnsanma
Virnegrnengnlndegizlidefinesivardr.
TAHMSAZB
Mutkalbeentemtnbhayvan
41
andadr
Pertevi
42
nurilhvechiinsanondadr
Mebdeisrrmaadfehmetolkn
43
andadr

39
Taha,6
40
EbunNecibSuhreverd,dblmrdn,Kahire,ts.(DrulVatanilArab),s.15;
(VASSAF,etal.,2006),s.49
41
Abhayvan:Hayatsuyu
42
Pertev:(Pertav)f.Ziya,k.Atlma,srama,hz
43
Kn:f.Bireyinmenba.Kuyu.Kaynak.Mdenoca.Birkeyfiyetin.(niteliin)
bololarakbulunduukimse.
22
Kbeyevaramazokeskimmhogrpkalur
Yolerikalmaznelbethaylicemenzilalr
Saliktizru
44
olancanzerreimridbilir
Arzuyuvasldilberherbirisevddr
Herkesinbirderdivarsalikinmevladadr
Virdihamrann
45
firakblbleydadadr
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrur,
zzetisohbettebulmaksohbetiizzettehem
Firkativuslattabulmakvuslatfirkattehem
Zilletidevlettebulmakdevletizillettehem
Ruyidildrgrnceehreiadaya
46
bak
Tmsemmayaerinceruzuebesmayabak
Yediesmaybilincegelyedideryayabak
Nmurad
47
kalpcihandahermuradaerenol
Alayanalatanoldurhemglengldrenol
Alanoldurverenoldurhembilenbildirenol
Herkesekendiyezzdrphesiz
Hemetullhrumuzupirzdrphesiz
HerneszkimiitirsenHakkszdrphesiz
Vechikmildenyandr
48
kmilelevhukalem
YediayetlehakikaterhederKurnhem
Fehmedenburemziolduhcibeytlharam

44
Tizru:Tezolan
45
Hamra: (Mennes) ok krmz, kzl renk. iddet ve meakkatli geen yl. id
detleolanlm.Arapolmayancinsten.Yzkzarmkadn.
46
Ada:Enzlim,enokdmanlkeden.
47
Namurad:f.Mahrumkalan,muradnaeremeyen
48
Ayan:(yn)Aikr.Belli.Herkesinbilebileceivegrebilecei.
23
knbirzerreireseyredercnmlkn
Cnolanseyranederelbettebtnmlkn
AradankaldryklsnAzbsentenmlkn

24
46
5+5=10
ErimizerdirPrimizPrdir,
KaramznrduryerimizTrdur.
steyenyriizlesunPri,
PrdenayrlanHakkdanayrdr.
PrdirenvrmHakkdretvrm,
DmanmbekHakkdanoldrdur.
olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.
AzdrrhalkbezdirirHakk,
Kizbioksdkbindebiryokdur.
Hakkakulol,kulolasnmakbul,
Dilmslmanhidizordur.
Msrnindindeizzetizinde,
CmlemilletteHamzavhordur.
49
KaranlmzktryerimizTrDadr.
Hazreti Msa aleyhisselm Tr danda Cenab Hakkla konutuu gibi,
aynimuvahhidolantevhidehlideheryerdeHakklakonuur.Budurumda
herbirtevhidehlibirTrdur.
YriisteyenizlesinPri,
PirAllahTelnntecelliettiimakamdr.Pireittibaetmekdolaysyla
Hakkbulmaktr.
PrdirnurlarmhallerimtavrlarmHakkdr,
phesizHakkdanuzakolandmanmdr.

49
Msrninbundaizzetizinde,
DinleriindeHamzavhordur.
BubeyitiNiyziMsrkuddisesrruhulazzdahasonraelyazsylavarakkenarna
yazmtr.(AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.216)
25
olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.
uSfynnin
50
arttazgnl,
Obirgzkrolaneytndr.
VanMehmedEfendininverdiiskntlariledecclnzuhuruileeleti
rilmitir.
HalkazdrrHakkbezdirir,
Yalanokbindebirdoruluuyoktur.
Hakkakulol,kulolasnmakbul,
Dilmslmanhidizordur.
KulolHakka,makbulkulolursun,
Mslmanldildeolannhidizordur.
Msrninizzetidindesalamdr,
BtninanlariindeHamzavhordur.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyurduki;
Mminlerecennethakmnafklaravehamziyyelerecehennemhak.
51
Hamziyyekeferevefeceresineramen.Veyazdmkicemenbiyveevliya
cmle mahlukat ile sulh olurlar amma hamziyye ile zddiyetleri zatiyye
olmak ile ebed onlar ile sulh olmazlar dedim dahi sz ok hele fehva bu
idi.
52
hem chilim hem fskuim hem mfsidim hem ahmak ve ebterim
hem merkeb hem kpek hem kedi hem domuzum her ne olursam olaym
ancakhamziyyeolmakdanAllahTelyasnrm.
53
nsanhayatboyuncafikirlerindedevamlolarakdeiimgsterebilir.Bu
durum o kiinin bugn doru diyebildiine yarn yanl demesi gibi olabilir.
Bu nedenle mslman kii dncelerinin temelini dini kstaslar ile olutur

50
Sfyan:Sfyandanolan,Sfyanamensub,Sfyanamteallik.ZbdetlBuhar
Tercemesinegre,Sfyan:Mslmanlaraktlkeden,sefil,kt,alakolankim
sedemektir.
51
(MISR,1223),s.2b;(EEN,2006),s.34
52
(MISR,1223),s.9a;(EEN,2006),s.43
53
(MISR,1223),s.48b;(EEN,2006),s.79
26
duuiinsonundahakikatmuhakkakgrrbilirve hatalarndan vazgeer.
Bu durum Allah Telnn ikramlarndandr. nk Allah Tel kullarn her
zamanvelisidir.
AllahTelimnedenlerinvelsidir.Onlarzulmetlerdennrakarr.
Kfirolanlarnvelleriisetauttur.Onlarnrdanzulmetlerekarrlar.te
onlarcehennemehlidirler.Onlaroateteebedolarakkalankimselerdir.
54
Mesela:
Hikmet laydna gre Adulbki Glpnarl, bir maneviyat yolcusu
olarak, yaamnn uzunca bir blmnde zikzaklar yapmaktan kurtula
mamtr.Mevlevilikgibi,Bektalikgibiapayrtrikatlarnderviiolmu,
sonralarMelmlieilgiduymutur.HattabirzamanlarAtheismeesap
tnbilesylemitir.Fikirvesanatalanlarndakialkantlarada,uzunca
bir sre kar koyamamtr. Kopmad eksen, Mevln Celleddin
kaddesellh srrahulazizin cokusu ve onun byk temsilcisi sayd
YunusEmrekaddesellhsrrahulazizsevgisidir.Drtbeaynce,m
rnn seksen ikinci (kendi hesabyla) seksen nc ylnda, imdiki hu
zuruna, ancak bu elikileri yaamak suretiyle erdiini sylemi ve
hamdetmitir.
55
XVI. Yzylda Hamza Blnin evresinde toplanan ve ondan sonra da

HamzevadylaanlanBayrammelmleri,melmetitammnsiletem
sil eden kiilerdi. Bunlar trikat erbabnn tekke, esma ile slk, evrad,
hussi kisve ve kendilerine it yinlerle, trelerle halktan ve dier
trikatlerden uzaklam, vakfla geim esaslarn kabul etmemi, tasavvuf
ehlinden ayrlmlardr. Vahdeti, bir zevk, bir uhd ve tahakkuk olarak
kabul etmiler; her zaman bir kiiyi mukted tanyp ona ballkla, ak ve
cezbeileyolalnacan,trikatin,eratlehakkatarasndabirberzaholdu
u kanatini gtmlerdir. Trikatlere, bu inanla Turuku berzahiyye
demiler, geim hususunda da almay esas tutmulardr, (bk. A.
GlpnarlMevlnCelleddn,ncbask,istanbul,1959,s.140152).
Trikatlere bile ehemmiyet vermeyen Hamzevler, elbette Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azzi ho gremezlerdi. Ancak Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azzin bir aralk Hamzevlerle msbet mnsebeti
olduunudabiliyoruz.MeselenyaknolanveLimnidekendisiyleberaber
bulunan Kavala eyhi Mustafann elyazsyla yazlm fatiha tefsirinin so
nundaylebirfetvasvar:
Bu fetvay mftye gtrsnler, sahih ise imza edp sultan Muham

54
Bakara,257,bkz.
55
(F,2003),s.45
27
medeversnler;ziydeihsanamazharolmakmukarrerdir.
Sul: Msryi Sultan Muhammed Hamzevlere cebren tasarruf ettirirse
cemii dvas btl olur mu, olmaz m? Zira Allahu Telnn rhi kudssi ile
koydumderkentasarrufolunursaLhtisyansutolabilirmi?
elCevb:Tasarrufakadirolurlarsabtldr;Hamzevlermezhebihaktr.
BuradaadgeenSultanMehmed,IV.SultanMehmed(105810991848
1687)tir. u hlde bu yaz da, saltanat srasnda yazlmtr. Niyzi Msr
kaddesellhsrrahulazz,mecmuasnda
bir taifenin ameline deil, ilmine kanarak
56
arasna katldn sonra
onlardan kurtulduunu yazyor. Sonradan iddialarn kabul etmeyen, belki
de ruh haletlerini anlayp ilerinden atlan bu taifeye, yni Hamzevlere
iddetle dman olmutur. Onlarn dinsiz, imansz olduunu syleyerek,
olmadkeylerionlaraisnadedecekkadardabudmanlktailerigitmive
iirinde
Cmlemillettehamzevhordur
eylerisylemitir.
Hatta Llzde Seyyid Abdlbki (1159 h. 1746), Sergzeti
Melmiyyesinde, emri garibdir ki ehli Hakk geinen nadanlar,
Hamzevlerdir, drdnc esmada kalmlardr ve naks olmalaryla ilhda
dmlerdir, dey gne gne ifk u iftiraya cret ederler; Msr Efendi
cmle millette hamzev hordur deyu ilhi syler; bilen bilmeyen, tifei
aliyyemezemmetindeklukalembtellardrdiyeHamzevleredahleden
lerivebilhassaMsryianmaktadr.
57
Yine;VedahiMerhumeyhYsufSinanUmmEfendihazretlerikendile
rinin, veledi necbet eserleri ile Msr Efendiyi erefyb hizmeti (49b)
aliyyeleri iken mean bery maslahat mahrsai slmbola irsal eyleyb
anlar dahi bilyemn vessedet badelvusl ol vakitde slmbolda hreti
irr olub Olan eyhi dinmekle maruf eyhi ne bilisle ve ne bittebi
ziyaretmlktdanMsrEfendiictinbtmileibvebuhlzremusrr
badelitmmilmeslih yine Hazreti Sinan Umm Efendi hkipylarna
rml olduklarnda Msr merhumun eyhi mezbr ademi ziyareti Sinan
mmi Efendi Hazretlerinin mesmi erifleri oldukda bervechi yet

56
Hatralar 105 b de bir taifenin ameline deil, ilmine kanarak Hak din sanup
kabul etmi idim; elhamdulillahi tel inyeti ilhiyye yetiip tartt, bu fakiri ol
amurdan kard... dokuz yldr yanarm, dahi hals umarm. Bin seksen tari
hinden beri yanarm; bu evvalin ihtidasnda dokuz sene tamam oldu, onuncuya
geti.Canmdaberkimi,lpkurtulamadmdiyor.
(AbdulbakiGlpnarl,Niyz
iMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.216;Halileen,NiyziMsrninHatralar,st.
2006,s.158)
57
AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.220
28
istihsnbuyurmular.
58
1253(1827/l828)testanbuldavefatedenvehtralarn,grdklerini,
duyduklarn birka mecmuada kaydeden mevlev ve Hamzev Sleyman
FaikEfendi,aynHediyyetulihvnnaynsayfasnnkenarna,
Malum ola ki bu mahalde dhi, shibi risale Mehmed Nazm Efendi
merhum hakk tarka riyet buyurmamlar; bilmem nin byle Hazreti
Msrhakkndanbeckelmtahrirbuyurmular?
Zannolunanbudurkihasbelbeeriyyemiynelerindebirvevukuuola.
HazretiMsr,mazharihsnizanveicmimteahhirnileesrrvelayete
mazhar ve nice nice hrika ve keramete masdar bir zt lkadr; caiz ki bir
muktezy neei ezel bu makale hlt ve kelimt memuren ola ve
Nazm Efendi merhum srrna vkf olamam ola. Yoksa Hazreti Msr
kemlt manevye sahibi idnde sfiyyenin shib keml olanlar mtte
fiklerdirveicmisfiyyebununzerinedir;fefhem.Faiksatrlarnyazm.
drsi Muhtef bahsinde Hediyyetulihvn n ifdelerini hakl olarak
cerh eden haiyeler yazm bulunan Faik Efendi merhum, Msrnin,
hamzevye hakkndaki yazlarn grseydi, bilmem ki gene memuren
yazm der miydi? Ancak Msryi incelemeyen son zaman hamzevlerinin
Cmlemillettehamzevhordurmsran,btnmilletleriyniinansahiple
rini cennete, hamzevleri de o cennet iinde hurilere benzettiini zannede
rekMisryimdfaaettiklerinidebiliyoruz.
59
TAHMSAZB
Yezid
60
mezid
61
doarbirvasiyerdir
Budnyadediklerizeyb
62
bferdir
63

58
(brahimRAKIM,1750),v.50a
Niyazi Msr, ziyaret etmekten vazgetikleri bu eyhin kim olduu hususunda hi
bir bilgi vermemekle beraber, brahim Rakm Vakt Msrsinde Niyazi Msrnin
eyhin olu ile birlikte ziyaretten vazgetikleri bu eyhi, olan eyhi demekle
maruf ifadesiyle ipucu verir ki bu o dnemde stanbulda yaayan dneminin
mehurlarndanOlaneyhibrahimEfendi(hyt.1065/1655)olabilir.nkbueyh
otarihlerdestanbuldayaamaktavehemenherkestenhrmetgrmektedir.(Bkz.
B.MehmedTahir,OsmanlMellifleri,c.I,s.2627;FevziyeAbdullahTansel,Olan
lar eyhi brahim Efendi ve Devriyesi, AF Dergisi, Ankara 1971, c. XVII, ss. 185
190),(AKAR,1997),s.62
59
60
YEZD:(H:2664)Hz.MuaviyeradiyallhanhnoluveEmeviyeDevletininikinci
halifesi. am'da dodu. Zamannda Kerbel hdisei elmesin meydana gelmesine
sebebolandr.
61
Mezid:yezidintekrardr.
lvelitekrarlar,birkelimeninbanailvesesveyabirhecegetirilerekyaplr:
adammadam,evmev;apak,bsbtn,dmdz,kapkara,mosmor,yemyeilvb.
29
Mnkirezeldenkreltmikrdr
Heryerdezahirgrmeyinpiri
Zanederbakadreytanpiri
Kiminezndenyoksahaberi
Mestuhayranmelenmezkrm
Srszbilmezzahidesrrm
HakktansylerimHakktrgftarm
64
Taradanisterdildemihmn
Kmilgeinirgruseyran
Kaplamankfrnsyan
olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.
YerdegkteyokgzedirHakk
Ziruhbruhsuz
65
dururHakk
eytanadnmere,derHakk
66
Hubbusivyaterolsende
Olmasa
67
etyekdil
68
efgende
69
Azbmeylikoydehri
70
ferzende
71

62
Zeyb:(Zb):Zinet,ss.Dzgn,iyielbise.
63
Fer: f. Ik, parlaklk, zinet, ss. Fazl ve vakar. ktidar; evket, kuvvet. bir asln
neticesi,uzants.
64
Gftar:f.Szler,lkrdlar
65
Ziruh,bruh:ruhsahibi,ruhsuz
66
Hakk:Hakkamensupkii
67
Sa(Sy)f.Src,sren.f.Benzetmeedtolan"s"nnhafifletilmiidir.Mese
l:AnbersAnbergibi.
68
Yekdil:f.Bir,mnferidgnl
69
Efgende: f. Yere atlm, drlm. Yklm, ykk. Bozulmu, tahrib edilmi.
Biare,zavall,dkn.
70
Dehri:zamanabalolarakdevreit,zamanlailgili
71
Ferzend:(C.:Ferzendn)f.Yavru.ocuk.Veled
30
47
7+7=14
EytrikaterlerieyhakkatPrleri,
Birhaberverinolbninkandedir.
Kandedirdostunilikandealurgl,
Dostbahesiblblglihandnkandedir.
Aradmbahruberribulmadmbenbusrr,
Cismcandanierigizlisultnkandedir.
Mademkicantendedirtencanlazindedir,
Ammanidembilmedimcnacnnkandedir.
Niyzyecanolansrrndasultnolan,
Dinhemimnolanolbmeknkandedir.
Birhaberverinoiaretsizeynerdedir?
Niyzi Msr haber verin demekle kasd bildiini bilen var m diye
meydan okumaktr. nk soran kii bilmedii eyi soramaz. Tarikatta soru
sormaktehlikeliyerileneylerdendir.
Nakledilmitir ki: Bir gn Mevln emseddin Tebrizi buyurdu ki:
Bistam mahcuptu. Altm sene kavun yemedi. "Niin yemiyorsun" diye
sordular.Oda
"Mustafahazretlerinin,onunaslkestiinibilmiyorum"dedi.
Ohaldeonunnaslkavunkestiinibilmeyenkimse,bundandahagizli
vemklolanilimlerdennaslhaberverebilir.
Yineemsbuyurduki:
Ben yz yllk bir kfire svsem mmin olur. Mmine svsem veli
olupCennetegider.Yinebuyurduki:Biribana:
"bliskimdir?"diyesordu.Bende:
"Sensin,nkbizbusaattedris'tegarkolmuuz.Eersenblisdeil
senniindris'tegarkolmadn.Eersendedris'tenbireservarsablis'ten
ne korkun olabilir? Eer sen: "Cebrail kimdir?" diye sorsaydn, ben de:
"Sensin"derdim.
72
Buszlerdenanlalansorannyceliisorusukadardr.Bilenlerinko
numad,konuanlarnisebilmediibuyolunsrltarafoktur.

72
(EFLK&trc:TahsinYAZICI,1995),s.204,b:(22)
31
Nerdedirdostunilinerdealurgl,
Dostbahesiblblalmglnerdedir?
Benaradmyerigbusrrbulamadm,
Cisimvecandanieriolangizlisultnnerdedir?
Mademkicantendedirtencanlahayattadr.
Ammanidembilmedimcnacnnnerdedir?
lhininamaznabubeyitleizahediliyor.Techlirifne
73
sanatile
bildiinidesylyor.
Dinvehemimnmzolanmeknsznerdedir?
Builhidesorulansorularncevaplardabirsonrakiilahideaklanmakta
dr.
TAHMSAZB
Buszmcanayazehlidilinperveri
Bsbtnlemgeerakyolundakemteri
Eyeritrehberivemafiretserveri
KandedirHakknilekimdediHakkbil
Kandediryringlkandedirkblbl
KandedirsrrAlikandedirvechiveli

73
Techlirifne:Edb:Bildiibireyibilmiyormugibigsterme.Bilenbirkimse
nin,bilmezgibidavranmas.
32
EyHakkbirdirkimdenaldnhaberi
Kimdirolandeminaklilerehberi
Kandedirsrrnnurukandedirnurunferi
74
Bendeniinbendeyebendeolurbendedir
Kfrilesdknyerisylebanakandedir
Sretiahsen
75
niinerdedeilzindedir
Azbiyemihmnolansnesnecanolan
Mmineihsanolankfiretuyanolan
Bisi
76
hicranolandertleredermanolan

74
Fer:biraslnneticesi,uzants.
75
Ahsen:Engzel.okgzel
76
Bais: (Ba's. dan) Gnderen. Sebeb olan. cab ettiren. Yeniden yaratan. lleri
tekrardirilten.
33
48
7+7=14
Eygnlgelalamazrizriinleme,
Prdenaldmhaberiolbninsendedir.
Sendedirdostunilisendealrgl,
Sylerbucanblblglihandnsendedir.
Gezmegelbahruberrkendindenistesrr,
Cismcnahkmedengizlisultnsendedir.
Anladnsasenseni,bildinisecnuteni,
Gayrinevareygnlcnucannsendedir.
Tentahtdrbucnn,cantahtdrcnnn,
EyNiyzphesizolbmeknsendedir.
Eygnlgelalamazayfvedermanszinleme,
Prdenaldmhaberiolninolmayansendedir.
Sylerbucanblbliaanglsendedir
Gezmegelyerigkendindenistesrr,
Cisimvecnahkmedengizlisultnsendedir.
Anladnsasenseni,bildinisecnveteni,
Gayrinevareygnlcnvecannsendedir.
EyNiyzphesizolmeknszsendedir.

34
TAHMSAZB
Akhaberincahilesylemekfreyleme
Senznehidmetetelkapsnbekleme
krarnmuhkemklherbirszdinleme
SendedirHakkniliHakkdemiHakkabeli
Sendedircannglsendedirakblbl
SendedirsrrAlisendedirvechiveli
Nefsiherkiminaklolarehberi
NefsileaklniderHakktanolanhaberi
SendedirHakknnurusendedirnurunferi
kiliktengeptebirbildinsemeskeni
Kaldniseaklacangibibakyetini
Mahvettinsezndengittiysemimeni
77
Canlakimdinlediiirinibenhayrnn
Oldahneyledikatresinivicdnn
AzbyzndenokumanasnKunn

77
Mimeni:Erliksuyu

35
49
NicebirmekrhiyelnikbetiDecclnicebir,
Nicebireydiniyokmezhebiyokdlnicebir.
Nicebiradlkatlfitneiihyedesin,
Benildrsunaymboynumugellnicebir.
Hkmeridahikendineuydurdunise,
Hkiminhkmyeterfitneilelnicebir.
Hzrmbenhnerinvarisegelgrelim,
lmiLednokunugrzngelslnicebir.
erriDecclidefimmknolamszile,
Msryvarisehlinoyeterklnicebir.
NezamanaDecclfelaketibirtuzakvehilesihangisidir,
Diniyokmezhebiyokazgnvesapknnaslbiridir.
Nicebirmanivekatilfitneyiihyedersin,
Sunaymboynumugelkesnetrlbenibirldr.
eriHkmdahikendineuydurdunise,
Fitnelibirhileolarakhkiminhkmyeter.
lmiLednokunugrzngelnaslslarsn.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinyirmiseneliksrgnhayatnn
sebebinin temelinde bu meydan okuyular vardr. Zamannda ona kar sz
sylemekte ekbir takm aciz kaldklar ve ilmi ledn, cifr ve gizli ilimlere
vukufiyetini bildiklerinden bir yandan da ekinmeleri bu tedirginlikleri ya
ratmtr. Devlet erkn dahi srgn olaylar ve zehirleme gibi areler ile
NiyziMsryibertarafetmekistemilerdir.
Hayatnnbykbirksmsrgnilegetiihaldesilinmeyenbirahsiyet
36
oluu, kanaatimizce birok olay ve durumlarda Niyzi Msr kaddesellh
srrahulazzinhakllkynndenbakabireydeildir.
erriDecclidefimmknolamszile,
Decclinerrisziledefimmknolurmu,
Msryhlinvariseoyeter,sznediye.
TAHMSAZB
Nicebiryahiyamansyleyebuilnicebir
Nicebirolmayasenbendeliialnicebir
Nicebireyleyesinhayrieihmalnicebir
Nicebirputunoladindebuhalilenicebir
Nicebirayi
78
olahalkabuahvalnicebir
Nicebirkrnnolahaltla
79
eflnicebir
leminhalknakalknevaledoldurdense
Khneidnyayalpdininildrdense
Zlmleahireticennetikaldrdense
Terkedipfskbugntaatylaalalm
Geleriatlaseninlebiricikbulualm
ArsaiHakktasaltgrzngelsalalm
Zahidaolducihannerefigndzile
GrmemHakkbugnHakkgzymHakkgzyle
Azbyahemdemolakimkineticezile
erriDecclidefimmknolamszile

78
ayi:(yu'.dan)Duyulmu,iitilmi,yu'bulmu,herkesebilinmi.
79
Halt:Kartrmak.Mnasebetsizszsylemek.Bireyibireyekartrmak.Hat
etmek
37
50
Vezin:FiltnFiltnFiln
Eygaribblbldiyrnkndedir,
Birhaberverglizrnkndedir,
Senbuildekimseyeyrolmadn,
Varseninelbetteyrinkndedir.
Arttgndengneferydnsenin,
huefgnoldumutdnsenin,
Akiindekimdirstdnsenin,
Buseninsabrukarrnkndedir.
Birenisinyokacebhasrettesin,
Rahatterkeyledinmihnettesin,
Gecegndzbilmeyphayrettesin,
Yseninleylnehrnkndedir.
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Kimsemahremolmadhirzna,
Bilmedilerehsvrnkndedir.
Gkteuarkenseniindirdiler,
runsurbendlerineurdular,
NrikenadnNiyzdediler,
olezelkiitibrnkndedir.
Eygaribblbldiyrnnerdedir?,
Birhaberverglbahesinerdedir?
BuilhidebahsekonuolanblblNiyziMsrkaddesellhsrrahul
azzinkendisidir.
Varseninelbetteyrinnerdedir?
huefgnoldumutdnsenin,
detinhveefgnoldusenin,
38
Buseninsabrvekarrnnerdedir?
Birdostunmuyokacebhasrettesin,
Gecegndzbilmeyiphayrettesin,
Yseningecevegndznnerdedir?.
yle ki: Allah Tel mahlkat yaratm, her eyi tam yerli yerince
koymutur. Bir kul, Allah Telnn fiillerinden kendi ilmine, zevkine ve
tabnaaykrolanbireyisormakisterseAllahTelonunbasiretgz
n aar ve kul Allah Telnn o eydeki hikmetini grr. Bu suretle kul,
zaruriolarakkalbindenniin,naslsorularnkarrveartkondanhayret
etmez.Onuyerinelaykgrr.Artkhibireyinsinekkanadkadarfazla
yahut eksik tarafn dahi Rabbna sormay kendine yaktramaz. Elbette
birhastaln,birkusurun,bireksikliin,birfakirliin,birzararn,birceh
lin,birkfrnkaldrlmasndorubulmaz.AllahTelnninsanlaraezel
detaksimettiirzk,eceli,kudreti,aczi,taativemasiyetideitirmeyiis
temez.Eyayolduugibigrr.Bunlarnhepsini,iindehizulmolma
yan, srf adalet ve eksiksiz srf kemal, hi bozukluu, erilii brl
olmayantamdorukabuleder.Herersandnnaltndabirhayrvardr
ve her zarar sand eyin sonunda bir fayda vardr. Bir zaman zulmetin
kapladbireyi,bakabirzamannurkaplar.AllahTelcmert,kerim
vemerhametlidir.Yaratklarnaaslacimriliketmez.Onlarnyararnaolan
bir eyi kendine alkoymaz. te bu, ikinci bir soru daha meydana karr
kikeferbabbunusormaktanvebunacevapvermektenmenedilmiler,
bilginlerbundahayretedmlerdir.
BizibunailetenAllahahamdolsun.Allahbizehidayetetmeseydi,biz
hidayeteeremezdik.
80
81

80
Araf,43
81
(ATE,1971)Onuncusofra
39
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Eflatun Devlet isimli eserinde, ideler lemi ile madde leminin ayr
lndanbahseder,idelerlemienykseknoktasnda"iyiye"sahiptir.Bu
iyi tm gerek bilginin kaynadr. Devaml deien madde lemine g
venilemez. nsann iyiye ulaabilmesi iin, maddeden alkasn kesmeli
dir.Budaancak,gerekbilgiyegeiiteminedecekolan"Diyalektikme
todu"
82
kullanarak maddeyi amakla mmkn olabilir. Diyalektik, "mad
de" ile "ide"yi
83
birbirinden ayran izgiyi geebilir. Bu metot, madde
lemindebeyni,diliveellerikullanarakbalar;hakkatkefetmekleide
lerlemindesonbulur.
Mehur"MaaraBenzetmesindeEflatun,karanlklarlemindezinci
revurulmumahkmlar,maarannuzaktakiduvarndagrdklerigl
gelerigerekzannedeceklerdir.
Mahkmlardan biri, zincirden kurtulup dar knca, gerek k
kaynanngneolduunuanlayacaktr.
Gerek bilgiye ulatndan mutlu olacak ve dardaki gerek dn
yayarkadalarnaanlatmakiindnecektir.
Onlarglgedenteekkletmibilgilerineztbilgilerverenidinleme
yeceklerdir.
Hattamahkmlarserbestbraksalar,onuldreceklerdir.
Plato'nun Maara Benzetmesi'nin anlam udur: Biz bir glgeler ma
arasnda cehalet ve ilgisizlik zincirine vurulmu olarak yayoruz; zin
cirlerdenkurtuluumuzgerekeitimimizinbalangcolacaktr.
Gerek bilgi lemine ykselmi olan filozof, arkadalarna aydnlk

82
Diyalektik Eski Yunan dilindeki, konumak, tartmak anlamna gelen dialego
szcnden kmtr. Eski zamanlarda diyalektik, muhaatabn tezindeki elikileri
ortaya koyup bu elikilerin stesinden gelmek yoluyla geree ulama sanat de
mekti.Eskizamanlarda,dncedekielikileriortayakarmannvekartgrle
rin atmasnn, geree ulamada en iyi yntem olduunu kabul eden filozoflar
vard. Dncenin bu diyalektik yntemi, sonralar tabiat olaylarn da kapsad;
tabiattakiolaylarsreklibirhareketvedeimeiindegren,tabiattakigelimeleri,
tabiattakielikileringelimesisonucuolarakvetabiattakikartglerinbirbirlerini
karlkl etkilemeleri sonucu kabul eden, tabiatn diyalektik kavranmas biiminde
geliti.
Diyalektik,zndemetafiziintamkartdr.
83
dea:dnce,fikir;tasar,plan,neri;kani,gr,kanaat
40
getirmekiinmaarayadnmelidir.
84
Kimseainaolmadhigizlisrrna,
Bilmedilerbabinicinnerdedir?.
Doduumuzda hibir ey bilmediimizi bildiren Nahl Sresi'nin 78.

yetikermesininmnsnagrehkmyrtenslmfilozofuFrb'ye
gre, her fikir duyulardan elde edilir. Balangta zihin, hibir ey yazl
mambobirlevhagibidir.Onunzerinehereyiyazanduyulardr.Du
yu organlar, grme, iitme, koklama, tatma ve dokunmadan ibarettir.
Bunlardanherbirikendiobjeleriiinmkemmelduymazelliinesahip
tir.Herduyumdaduyuorgan,duyulabileceknesnelerinekliveyatrle
rini,maddeolmaksznalr;tpkmaddesiolmadanmhrneklinialan
balmumugibi..
85
Drtunsurhkmnevurdular,
lhi lemin bireyi iken dnyev lemin unsurlar ile skntya dld
anlatlyor.
Eflatun'a gre, insan bilgi yaratamaz. Bir zamanlar o gerek bilgiye

sahipti.Bilgiyimahvedenmaddbedeneyerleince,onukaybetti.By
lece,insannenbykgrevi,birzamanlarbildiinihatrlamasdr.
Sokrates,kendisini,insanlarnbilgiyegebeolduklarntesbiteden bir
ebe olarak tantyor. Asla bilgiye sahip olduklarn bilmeyen insanlarla,
bilgiyidourmalarndayardmetmekiintartmalaryaparak"Hatrlama
Doktrini"ni ortaya koydu. Bilgi, rencinin zihnine "Aktlmaz = Poured
into",ama"Skp=Wrungout"alnr.
Ayn gr, dn kisveye brnm haliyle, M.S. IV. asrda yaam
Augustine'de grlr. nsan bilgi yaratamaz, bilgiyi Allah Tel yaratr.
nsan Allah Tel'y bulmaya alrken, onu kefeder. Augustine, ruhu
muzuniindevarolangerekbilgiyiaramamzgerektiineinanyor.By
lece o, eitimde sezgici bir yaklam yceltmi oluyor. Kendimizi fizik

84
(BAYRAKLI,2002),s.23
85
(BAYRAKLI,2002),s.26
41
lemzerineteksfetmemizin,bizigerekbilgiden uzaklatracagr
nEflatunilepaylayor
29
.
AdnNrikenNiyzdediler,
uezelkiitibrnnerdedir?
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz lemin yap tala

rn izah ederken drt rknn
86
(erkn erbaa) asl olan bir beinci
mevcddan
87
(Mevcd hmis) bahseder ve bunun Hakmin
Ustukusst
88
isimlieserindegetiinisyler.
89
Fakatbunu,szkonusuki

86
Ate,su,havavetoprakolarakdndmzeyien,boy,genilikvezaman
olarakmutealaetmekdahauydundur.
87
Sonrabuerknnaslolanbirbeincimevcdolutu.Yalnzbukonuzerinde
tabiatlimleriarasndagrfarkllklarvardr.HakmUstukusstndabunuanlatm
amabunuokuyanadoyurucubiraklamagetirememi.Bizbunutabiatilimlerinibir
staddan okurken falan renmi deiliz. Tb ilmiyle megul olan bir dostum elinde
bu kitapla bana geldi. Ve bu eyann hakknda bizim sahip olduumuz ilmimiz yani
kraatvenazardndaolanbizimkefimizasndandurumlarnsordu.Szkonusubu
kitabnilgiliyerinibanaokuduvemerakettiibunoktadadurdu.Bukonudaokitap
taki bilgiler bizim ilmimizin tersine idi. te ben de bu konuda bize muhalifler de
varmym yokmuymu ancak o zaman anladm. Eer bu arkadam bana bundan
bahsetmeseydi benim bu ihtilflardan haberim asla olmayacakt. Oysaki bizim indi
mizde hi bir hilafl ey yoktur, bizde her ey dorudur (Bkz.elFtht (Thk.),
I/250). Beinci mevcdu ise yle aklar: Eflkn tabiatlar yani beinci tabiat
hakkndakiilmimizdrtana(mmuhtlerbaa)hakkndakibilgimizolmasaydolma
yacakt.Feleklerinbutabiatlarnhricindeyanibudrtanadaolmayanbirhkme
de tbi olduklarn anlaynca gerek hava ve esirde olan atmosferik hareketlerden (el
Harektululviyye)vegereksesuvetopraktaolanarzhareketlerden(elHarektus
sufliyye)bubeincitabiatnvarolduubizemalumoldu(Bkz.elFtht,II/86).
Fizikilemindrtrknnedairaltfarklgrolduunuanlatrkenantikfilozof
larn grlerini zetlemektedir aslnda. Kimisi ate asldr der. Kimisi hava asldr
der.Kimisisuvekimisidetoprak.Oiseendorugrnkendilerinde(inden)bu
lunduunuyleaklar:
lemitabiattanolanerkndrttr.Budrterknlemiulvilebirleincedo
umlarolur.Asl;budrdndenolmayanbirbeincisidir.Bumelekiyemnmesabe
sindedir ve onlarla birleir. Bizim eriatmzn aklamalar en tamam grtr ve
aslndadierbtngrleriiindebarndrr.(Bkz.elFtht,II/309310).(KILI,
1995),s.91
88
Ustukuss:GrekeaslndaaslmanasnagelenbukelimeArapayadagirmitirve
asl, rkn, esas manalarna gelir. Cisimlere ustukusslar denilmesi mrekkeblerin
42
tabbizzatokuyarakdeildeonuokumuvetptahsiledenbirarkada
nn,bubeincimevcthakkndakefinizasndannederseniz?ek
lindeki bir sorusuna muhatap kalmas zerine syler. Zten bnul
Arabningeneldebueitmetafizik
90
meselelerievrenselkonularolarak
grp muayyen bir kiiye atfetmekten ziyde esas dikkati konu zerine
ekenbirtavrdikkateker.Tabikibu,bizzatkendiaynlarbilgiolan
nebilervevellerszkonusuolduundabyleolmamakta,onlarnisimle
rideobilgiylezdevemerbutolmakhasebiylenemarzetmektedir.
91
Konuileilgiliolmasasndanubilgilerihatrlamakuygunolacaktr.
Tm bilim tarihinin en byk simalarndan olan Dr. Albert Einstein,

uzaynen,boyveykseklikte(x,y,z)belirtilenzelliklerinedrdncbir
boyutolarakZAMANdaekleyerekuzayfiziindeyepyenibirram
t. Ondan sonra gelen bilimciler, bir beinci boyutu da uzaya dhil ede
rekEvrenin karakteristiklerineolaanstbiryorumdahagetirdiler.Bu
beinciboyutaBLNdiyoruz.
Zamannmaddeilebirlikteaynandayaratlmas,maddeninzellikleri

onlardan meydana geldiinden dolaydr. Yerine gre asl evvel, mahalli evvel,
ansrerbamanalarndakulanlr.
89
BubirbeincisomaveyaousiannvarlmeselesigeneldeAristoeatfedilmekle
beraber shak b. Sleyman elsrlnin ayn adla bir eseri (Kitbulustukusst) ve
Huneynb.shakndafi1Ustukstalreyibukrt(GAL,1/369)adndabirterc
mesinin bulunduu bilinmektedir. Dolaysyla burada geen Hakim ile tam olarak
kimin kasdedildii belli deilse de sonuncu ihtiml daha kuvvetlidir. (KILI, 1995),
s.91
90
Metafizik,insanlarnfelsefekelimesiilekarlatklarndahemenakllarnagelen
bir kelimedir. Metafizik teriminin kkeni, Aristotelesin tabiat (fizik)hakkndaki
kitabndansonra(meta)yazdbireserineonuisimolarakvermesinedayanr.
Bununlaberabermetafizikkavram;deneyedayal,olumsal(contingent)dnyay
aanyadabudnyanntemelinioluturaneyi,evrenselvenihaolaneyivebtn
eylerin zorunlu temeli olan eyi anlamak iin yaplan teebbslerin ortak ad ola
gelmitir.Metafiziksahasndafilozoflar,temelrealiteyi,kendindevarlbelirleme
yeveonunmahiyetinin,btneylerinyapsn,amacnveanlamnnaslbelirledi
inikavramayaalrlar.MetafizikhakkndaTillich,hereydeortakolarakbulunan
varln, ilkelerini, yapsn vemahiyetinikefetmektirder. Whitehead ise metafizi
i,ilkilkelerikavramateebbsolaraktanmlar.Builkilkeler,varolanvegnn
birindevarolacakolanherbireydenkartlabilirdirlervebylecetutarl,mantk
salvezorunlubirgeneldncelersistemiolutururlarkionunterimleriaraclyla
tecrbelerimizinherbirparasnyorumlayabiliriz.
(PALN,etal.,2005/12,cilt:IV,
say:78),s.143)
91
(KILI,1995),s.90
43
ile zamann zelliklerinin uyuabilir olmasnn en belirgin zelliidir. Za
mann,maddeniniinenfuzedereksinmesi,maddeninzamandanayr
lamaz olmas demektir. Baka bir anlatmla madde ile zaman birdir, bir
liktedir,birbirindensoyutlanamaz,ayrayrdnlemez.
Zamannkinttnmaddesigibi15milyarylncedenyaratlmasde
mek, zamann planlanmas anlamn tar. Bu planlamann bir baka ve
ses getiren bir ismi daha vardr. Buna KADER denir. Buna gre evre
mizdekitmmaddeileolaylar,ncedenbelirlenmibirkaderin(plann),
uandayrrlkteolangrntsnnbizegrenisb(izaf,relatif)ve
sbjektifbirdeerindenbakabireydeildir.
Zaman,enkklekolanhcrevemoleklgruplarndan;en geni
lek olan yldzlar ve galaksiler boyutlarna kadar uzanp yaylan ve DA
MAgemitengeleceedoruakanbirzelliesahiptir.
Zamannn nehirde akan bir su ktlesi gibi srekli olarak akmas, son
derecede ilgi ekici bir zelliktir. evremizdeki mekn grr; dokunur,
lerbierveiindebizzatyaarz.Ancakzamannaslgrpneyledo
kunup alglayalm? Ama bir gerek var ki asla gzard edemeyiz. Mekn
gibizamanndabizzatiindeyaamaktayz.Meknnhareketsizvestatik
olmasna kar, zamann akc, hareketli ve grnmez bir zellie sa
hipolmas;onunabucakidrakedilmesiniengellemiolmaldr.
Biliminensoneritiigerekleregre,zamanartkdrdncbirbo
yutolaraktanmlyoruz.
Bilimciler, zaman byle tarif ettikten sonra akllarna hep taklan so
ruyu tekrar gndeme getirdiler. Acaba en kk bir zaman paras ne
kadar sre kaplyordu? Evrende artk yle kck bir zaman aral ol
sun ki, bu zaman aralndan daha kk bir aralk olmasn. Artk daha
fazla blnemeyen, paralanamayan en ufak bir zaman dilimi ne kadar
olmaldr?
Bununiinyineevrendekiumehur3sabiteyielealponlarlauygun
bir denklem serisi oluturdular. Sonular ortaya ktnda hepsinin gz
lerifaltagibiald.
Evrendeenkkzamandilimi10
43
saniyeidi.
Evren iin en byk say onun yayd. Evrenimizin 15 milyar yl ya
ndaolmasdemek,onun10
17
saniyelikbirmrtketmiolmasilee
anlama geliyordu. Evrendeki en kk say ise, 10
43
saniyeyi gs
teriyordu.Bukadarkkbirsaniyearal,bizimzihnimizindarackmo
leklkalplariindenaslanlalacakt?
10
43
saniye demek, 1 saysn, 1 saysnn yanna 43 tane sfr koy
duktan sonra elde edilen sayya blmek demektir. Bu cmlenin anlam,
aadakisayileverilir:
0.0000000000000000000000000000000000000000001. Bu deer,
44
BR SANYENN milyonda birinin, milyonda birinin, milyonda birinin, mil
yondabirinin,milyondabirinin,milyondabirinin,milyondabirinin,onda
biridir.
Tmkinatitebuzamanaralndayaratlmtr!
92
Matematiki olmayan biri, drt boyutlu, eylerden sz edildiini

duyduu zaman doast dncelere kaplm gibi titrer. Ama yine de
stnde yaadmz dnyann drt boyutlu sreklisi olduunu belirt
mektendahadoalbircmleolamaz.
Uzay,boyutlubirsreklidir.Bununla;birnoktann(duraan)du
rumunusay(koordinatlar)x,y,ziletarifedebilmeninmmknoldu
unuvebunoktannyaknndadurumlarx,y,z,gibikoordinatlarlatarif
lenenvebirincinoktannkoordinatlarolanx,y,zdeerlerineistediimiz
kadaryaknolabilensonsuzsaydanoktavardrdemekistiyoruz.Buzel
liksayesindebirsreklidenvekoordinatolmasndandolaydabu
nunboyutlu,olmasndanszedebiliyoruz.
Ksaca dnya, diye adlandrlan fiziksel olaylar dnyas, uzay za
man anlamnda doal olarak drt boyutludur. nk her biri drt say
yaniuzaykoordinatlarx,y,zvebirdezamankoordinattzamandeeri
iletariflenenolaylardanolumaktadr.Buanlamdadnyadabirsrek
lidir.nkburadakiherolaynyaknndakoordinatlarx1,y1,z1,vet1,
olan ve bata sz edilen x, y, z, t olayndan sonsuz kk uzaklkta bu
lunan birok sayda (gerek, ya da en azndan dnlebilen) olayla do
ludur.Dnyadabuanlamdadrtboyutlubirsrekligzylebakmayaal
k olmamzn nedeni, ilikinlik (izafiyet teorisi) kuramnn ortaya kma
sndan nce fizikte zamann uzay koordinatlaryla karlatrldnda de
iik ve daha bamsz bir rol oynamasdr. Yine bu nedenden dolay za
manbamszbirsrekliolarakkabuletmekteydi.Aslndaklsikmekani
e gre zaman mutlaktr. Yani koordinat sisteminin hareket koulundan
vedurumundanbamszdr.
Dnyay drt boyutlu olarak grme biimi, ilikinlik kuramna z
gdr. nk bu kurama gre zaman bamszlndan uzaklatrlmtr.
93

92
(TUNA,1995),s.2829
93
(ENSTEN,1976),s.69
45
TAHMSAZB

Eygnlnamusuarnkandedir
adumansn
94
huzarnkandedir
Vaslyarsneldevarnkandedir
nksenkileberdr
95
olmadn
Yokilinevarubenvrolmadn
Milyrivefdarolmadn
Bilmedihikimsehoadnsenin
Arttgndengneferyadnsenin
huefgnnoldumutadnsenin
Vahdetifehmeyleyiphalvettesin
Cmlelemmilolmuszne
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Azbialarikengldrdiler

94
adman:(dmn)f.Mesruriyet,sevinlilik.Mesrur,bahtiyar.
95
Berdar: f. Aslm, yukar kaldrlm. Tutucu. taat edici ve ettirici. Meyveli.
Meyvevericiolan.
46
51
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,
AskeriazyalerzedtSultanbhaber.
Gndebirtabinymrmndtyere,
Canyaturgfilbinsolduvirnbhaber.
Dilbeksn,dostfensnistedimlkitenin,
BirdevszderdedtmahkiLokmnbhaber.
Birticaretklmadnbennakdimrolduheb,
Yolageldimlkgmcmlekarbnbhaber.
ngelolduyalnzgirdimyolatenhgarb,
Ddegirynsinebrynaklhayrnbhaber.
Azmyok,yazmokyoldatrlkorkuvar,
Yolumalrsanolagerdivvueytnbhaber.
Yoleriyoldagerektiriraveplakautok,
Msrygeldedisanankcannbhaber.
Kus
96
irihletaldmevtammhenzcnbhaber,
Seferdavulualdlm
97
fakathenzcnhabersiz,
TitremedtazaaskerlerineSultanhabersiz.
Sultanmuraddaruhtur.
Gndemrbinamnbirtayeredt,
Cannbinasharaboldugfilyatarhabersiz.
Tenmlkignlbeksn,dostfensnistedi,
AhdevszbirderdedtmkiLokmanHekimhabersiz.
Manevihastalklarndoktorumridikmillerdir.

96
Ks: f. Ks. Eskiden muharebelerde deve veya araba stnde tanarak alnan
bykdavul
97
Mevt:lm.hireteg.Dnyadangitmek.*Mevt,m'minleriindnyavazi
felerindenveimtihanndanbirpaydostur.
47
Benbirticaretklmadmmrsermayesiolduheb,
Yolaktmlakinbtnkervangmhabersiz.
Nezamangelolduyalnzgirdimyolatenhgarb,
Gzyalgsmkebapaklhayrnhabersiz.
dnRabbine,sen
98
hitabilekarlancahayretleriin
dekaldm.nkgnlerceekilenzahmetlerinkarlverilecek,fakatben
neyapacambilemiyorum.
Azmyok,zntmokyoldatrlkorkuvar,
Yolumalrsanolaayetdevveeytanhabersiz.
Kur'an Kerimde korku psikolojisine Hz. Msa aleyhisselmn hayat

ile iaret edilmekte ve bu psikolojisi nedeniyle Allah Tel tarafndan
korkmamasnoktasndauyarlmaktadr.Kur'anKerimonunbukorkula
rnaiaretettiigibi,onunkamaeyleminindekorkupsikolojisinedeniy
leortayakardbirtepkiolduunuiaretetmektedir.
Korkuveendie,canlorganizmalarnduygusalnitelikleridirvegerek
bir tehlike veya tehlike dncesi karsnda insandan oluan kayg duy
gusuna iaret ederler. Korku ve endienin ileri dzeyde oluu, davran
bozukluklarna iaret eder ki bu bozukluklar psikiyatri biliminin inceleme
ve iyiletirme alannda kabul edilmektedir. Bununla birlikte, korku duy
gusu tehlikeden uzaklaarak gvenli alana kama eylemini oluturur ki
buherinsandavarolansavunmamekanizmalarndanbiridir.
nsandakorkuveendieyioluturannedenler,nesneveolaylarnteh
likevezararlarkonusundabilgisahibiolmasdr.Hz.Msaaleyhisselm,
Firavununkendiotoritesinekakanlarnveotoritesinisarsanlarakar
zulm konusunda ve asa mucizesinde asann dnt ylann insana
zararkonusundabilgisahibidir.
Kur'an Kerim Hz. Msa aleyhisselmn psikolojik bir nitelii olarak
korkuveendiesinevurguyapmaktadr.yleki;

98
Fecr,28
48
lk olarak; Allah Tel, Msay Firavuna dinsel ilkeleri tebli etmek
iingnderdiizaman,ondakorkuveendieduygusununvarolduug
rlmektedir.Buduygusunedeniyleo,ailesindenkendinebirdeyardmc
vermesini Allah Teldan istemekte ve her ikisi de Firavuna giderken
korkuveendieleriniakaifadeetmektedirler.
99
kincisi; Hz. Msa aleyhisselm, sihirbazlar bylerini yaptklar za

man, onlarn byleri karsnda bir korkuya kaplmtr. Bunun zerine
Allah, stn gelecek olann kendisi olduunu ona bildirmitir.
100
Onun,
sihirbazlarn bylerini grd anda korkuya ve endieye kaplmas,
kendi elinde gerekleecek byleri yutan nitelikteki gcn bilgisine sa
hipolmadnimaetmektedir.
ncs; Hz. Msa aleyhisselmn asas bir ylan haline geldii za
man Msann ondan korkmas ve bunun zerine Allah Telnn ondan
korkmadan asasn almasn istemesinde
101
grlmektedir. Gerekte kor
kuduygusu,kiininmahiyetveilevihakkndabilgisahibiolduubirnes
neninbakabirnesneyednmesikarsndaherinsandaolabilecekbir
duygudur.
Drdncs; Msa aleyhisselmn asa mucizesinin anlatld baka
birbalamda,asasnnylanadntngrdndearkasnabakma
dan kat ve bunun zerinde de Allah Telnn kendisine korkma;
nk benim katmda peygamberler korkmaz
102
dedii anlatlmakta
dr.
103
Korkuyu yenebilmenin en byk yardmcs baka bir korkunun yerle

mesinebaldr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Neredeolursanol,Allahtankork!
104
buekildedierkorkulardanin
sankendiniemniyetealr.
Buzamanyoleriplakavetokolsunyoldagerektirir,
YMsrsanageldedinkcannhabersiz.
Yol eri yolda gerektir... de yol eri gibi slk ehlinin slklerinin seyri
esnasndaalk,tokluk,plaklkgibidnceleriolmamaldr.Malzengin

99
Th,2436,4246;Kasas,3335.
100
Th,6570.
101
Th,1721;Kasas,31.
102
Neml,10
103
(YAR,4:22006)
104
Drim,Rikk,74;Hkim,elMstedrek,I,54.(UYSAL,23Bahar2007)
49
liiniverenCenbHakktr.Yineinsanlarnnafakavekisvelerini(giysileri
ni)deverenOdur.
TAHMSAZB
Bahrinefesindesenverlik
105
edencanbhaber
LutfukahrndanHdnnehlityn
106
bihaber
107
Flmeseli
108
srrHddanruhuhayvanbihaber
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,
Bundahernegrdniseondadaonugre
Hayrerriyrinsulinsoralarbirbirvere
Tatoprakarasnabuvcudhirgire
Kimolursakuibretlemisafirblble
nvcuduehriiredeelbetgalale
Bundaherneiledinsebanayarngele
Entemevlnailhatanyarabben
109
SeninyetklbanaRabbzalemnanefsena
110
OnuniinolduvirdimRabbenvefirlena
111

105
Senver:f.Medheden,ven
Oradansenaverlikederekuryanhuzuripadsahiyegeldi.ZeminibusederekPadi
ahm, sa Nebi sana selam etti diye akaya baslad. Bir kise aka ihsan olunup
yetmiakailesipahiyazld.SonraKrm'daSelametGirayHan'agidporadamer
humoldu.Rahmetliyarigaarisadkmzidi.Rahmetullahialeyh(Evliyaelebi)
106
Ehlituyan:AllahTel'yaisyaneden,azgnvesapknkiiler.
107
Bhaber:Habersiz
108
Mesel: Bir umumi kaideye dellet eden mehur sz. Ata sz. bretli ve kk
hikye.Dokunaklvemnalsz.Benzer.Misil.Delil.Hccet.
109
EyRabbimiz!senbizimmevlamzsn,Ylhikrmet
110
Rabbena, dediler,
nefsilerimize zulmettik, eer sen bize mafiret etmez, merhamet buyurmazsan
pheyokkihusrnadenlerdenoluruz(Araf,23)
111
Rabbimiz!Bizi,inkar
edenlerle deneme; bizi bala, dorusu Sen, gl olan, Hakim olansn.
(Mmtehine,5)
50
YaMcbessilin
112
AllahkerimdirYaHabib
nksensinherdevaszmklehzet
113
tabib
nmidimolduvaslnRabbenailenasip
mrisegayetvefasznefsimisehilekr
Vechivardrhuefgneylesemleylnehar
Busebebtenaklufikrimolducmletrmar
114
nkyadm
115
zerreceyokAzbiyacrmmseok
BanaHakktanolaimdadss
116
vermezkaraak
Dmmbirderdeonunhaddipayanyok

112
Mcib: cabet eden. Cevap veren. Sebeb kabul eden. stenileni kabul eden,
duyacevapveren(AllahTel)
Sail(E):(Sual.den)Dilenci.Fakir.Soran.steyen.Akan,seyelaneden
113
Haza:Bu.u.O.Gr:aretzamiri
114
Tarmar:f.Dank,karmakark,perian
115
nkyad:Boyuneme.Mutiolma.Teslimolma.taatetme.mtisal
116
Iss/s/isi(t):Sahip
51
52
Kandedircehlilezulmetnefsisubnndadr,
Kandedirilmiylehikmetbilancnndadr.
Zlmeticehlibraksenistenrihikmeti,
Cennetinzevkindilersencmleirfnndadr.
Sretabuharmanlemdesenbirdnesin,
Mnayzndenekimvarcmleharmnndadr.
Zhirahkmeflkinvelmahkmusun,
Btnygnfeleklercmlefermnndadr.
Aleleevknzikrihemsvrolnefsine,
Kapagrtevhidtopununkmeydnndadr.
Saykalurmirtkalbetarayabakmako,
Sensanabakcmlelemhalkdivnndadr.
BilkivechiHakkamirttrznbirhogzet,
Menarefsrrndakimadenseninknndadr.
KntkenzenremzinibuldunsasenMsry,
Klleyevminhyuanlakimseninnndadr.
Herneredecehaletilekaranlkbykylannefsindedir,
Herneredeilmiylehikmetbilonucnndadr.
Cehaletinkaranlnbraksenistehikmetinnrunu,
Cennetzevkinidilersencmleirfnndadr
Sretabulemharmanndasenbirtanesin,
Mnayzndenekimvarhepsiharmnndadr.
bnlArab kaddesellh srrahulaziz insan ve insanlem benzer

lii hususundaki grlerini dier birok eserinin yan sra zellikle Et
TedbrtllhiyyefIslhMemleketilnsniyyedeetraflcaortayako
yar ve lemi ekber diye isimlendirdii kintta, dier bir ifadeyle
makrokozmozda bulunan btn unsur ve zelliklerin lemi
52
insnde,ynimikrokozmozdabulunduunusyler.
117
bnlArabTedbrtdainsanlembenzerliihususundakigrlerini
etraflcaortayakoyarkenlemdesrekligelieneylerekarlkinsandaki
kl ve trna, tuzlu, tatl, ac ve kokmu suya mukabil insann gzlerinde
tuzlu, burun deliklerinde kokmu, kulaklarnda ac ve aznda ise tatl su
vardr,demektedir.
118
Yine,Tedbrtdaruhvenefsilegneveayarasndakisfatbenzerlii
vetekbliyetihususundasylediklerikaydadeerdir:
Mesel;gneeveayabakarsn,gneiinsannruhuna,ayda
nefsinebenzetirsin.nknefsinhemmkemmellikvehemdeeksiklik
ynvardr.Mkemmelliiaklveilim,eksikliiisecehaletveehvetile
dir.Ruhisemkemmelvesrekliaydnlktr.Ayiseaslndasreklignee
mukabilolupondansrekliaydnlanr.Fakatyeryzikisiarasnagirme
sinden dolay ayn aydnln eksiltir. Ay tutulmas esnasnda ise bu ek
silmehatsafhayaulamtr.nkyeryzlemlerinenaasdr.
119
Grldgibiburadainsanilekintarasndaoldukaincebirben
zetme yaplmtr. Bu benzetmede Ruh, mkemmelliine ve srekli ay
dnlna iret etmek iin gnee benzetilmi, nefs ise aydnlk ve m
kemmelliinyansraeksikliivekaranldakendisindebarndrdiin
aya benzetilmi. Eer nefs, srekli aydnlk olan ruha ynelirse onun
ndan istifadeyle mkemmellik derecesine ular. Eer karanlk olan
madd leme, madd haz ve lezzetlere ynelirse eksik olan yn ortaya
karvekemlinigerekletiremez.
120
lemileinsanarasndakibenzerliiifadeedenbuekildekibirokifa
desiilebirliktebnlArab,bubenzerlikvetekbliyetinheryndenbir
ayniyetolmadnFthtdavurgularveinsannkuatcolanbuyn
n, bnyesinde her bir mahlkttan bir vehe barndrmasyla aklar.
Sz gelimi insanda semdan, arzdan, ardan ya da ansr erbaadan
birynvardr.Biryndensemya,biryndenyere,biryndenate,ha
va, su ya da topraa benzer. Yoksa bu kuatc ynne binaen insan;
semdr, arzdr vs. denilemez. Zr nih tahlilde o da mahlkt cinsin
dendir.
121
Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu paralellik eyhlEkberin

vcdvevahdettasavvurunadayanmaktadr.
Vcd,aslvemahiyettibrylatekolupmakamvemertebetibryla

117
(AKMAKLIOLU,72006)
118
bnlArab, Tedbrt , s. 108 ve devam, ayrca bkz., s. 123 ve devam, s. 132,
138,178,185189,194,210213.(AKMAKLIOLU,2005),s.203
119
bnlArab,Tedbrt,s.110,111.
120
(AKMAKLIOLU,72006)
121
bnlArab,Ftht(tahk.),c.III,s.328.
53
farklgrnmlereshipolduuiin,leminfarklherbirmertebesiara
sndakihakikattekiteklikvebunabalolanbenzerlikveparalellik;insan,
hayvanyadabtnylekintaaitsfatlarnbirbiriyerinekullanlmasna
imknsalar.
122
Muhyiddinibn'lArabikaddesellhsrrahulazizinsanlemben
zerliihususundakiEtTedbrtllhiyyefIslhMemleketilnsniyye
dekigrlerinematikzmuekildedir.

122
(AKMAKLIOLU,72006)
54
Bu ema ile lem ve insanda bulunan hayat mcadelesi ve benzerlik
ilevcdvevahdetgrtekraraklanmolmaktadr.tebnl
Arabnin bu ekilde tasvir ettii insan lkesinde srekli bir sava vuku
bulmaktadr.
emada anlatlmak istenen manaya gre bu lkenin kudretli
hkmdrnn karsnda ona muhalefet edebilme gcne sahip bir d
manvardr.Dahasbudmanhkmdrneinektrvebtngcy
lehalifeninbudeerlieinemeyletmekte,onungnlnalmakiintrl
trl hlelere bavurmakta ve ona en deerli haznelerini sunmaktadr.
Hkmdrbundan habersizolmaklabirliktevezri/ aklbudurumunfar
kndadr. Akl belki halifenin haberi olmadan bu kuvvetli komutan/hev
isteklerinden vazgeer diye durumu hkmdardan gizler ve durumu
kendiidareetmeyealr.Budurumdalkeninynetimivezr/aklnelin
dedir. Hkmdrn deerli ei/insn nefis ise iki amansz gcn, akl ile
hevnn otoritesi altnda kalmtr. Her iki otorite de ona srekli seslen
mektedir. Bu sebeple o, ayette (sr, 20) ifade edildii zere, hem
fcrun hem de takvnn mahallidir. ehvetin de etkisiyle hevya cevap
verirse aslndan uzaklar, deiir (tayr), fcr hasl olur ve ktl
emreden (emre) nefis diye isimlendirilir. Vezr/akla cevap vererek kud
retli eine ynelirse temizlik, saflk, takv hasl olur ve huzura ermi
(mutmainne)nefisdiyeisimlendirilir.
123
Bu pasajlarn devamnda bnl Arab, hkmdrn lkesinin bylesi bir

dmanla kar karya olup etn bir savaa mruz kalmasn ve bundan
kendisinin habersiz oluunun sebebini aklar: Keml zere yaratlan h
kmdarnacziyetiniidraketmesivemutlakgvekuvvetsahibiRabbikar
sndakifakirlikvezilletininfarknavarmas,birlkeyesultanolmaklabirlikte
kulluunu/kleliini ikrr etmesi. Ruh/sultan arr kendi ei/nefis ona
icbet etmez. te bu acziyet zere ruh kulluunu ikrr ederek Rabbine
mncaattabulunur.Zrasreklinmet,ihsan,kolaylkvehayrlarierisinde
mr sren kendi mertebesinin ve acziyetinin farkna varamaz.. Ancak zor
lukla imtihn edilirse kendi mertebesini ve kendisine sonsuz ihsanda bulu
nanEfendisininkadrinibilir.
124
Velizhirdeyldzlarnhkmndemahkmsun,
Btndyvegnfeleklerhepsifermnndadr.

123
bnlArab,Tedbrt,s134,135.(AKMAKLIOLU,72006)
124
bnlArab,Tedbrt,s.135,136.(AKMAKLIOLU,72006)
55
Aleleevkn
125
zikrihemsvrolnefsine,
Alelezikirdeneinihemdenefsinebin,
Tevhidtopunututmayabak,nkmeydnndadr.
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Kk cihattan byk cihada dnm bulunuyoruz szne karlk
byk cihadn ne olduu sorulunca; Dikkat edin o, nefis mcadelesidir
buyurdu.
126
Mevlnakaddesellhsrrahulazizdebuyurduki;
Onunyzndenbugzeldnyasanadargeliyor.OnunyzndenAllah
Teliledesavayorsun,halklada.Nefsinildrrsenzrserdetmeden
kurtulursun,lkedehibirdmannolmaz
127
Cilaaletinikalbaynasndaryabakmabrak,
Sensanabakbtnlemhalkdivnndadr.
Benliktengeersenyzlercerahmetgrrsn.Kendinegelincedebin
lerce zahmet ekersin. Hep Firavun gibi sakaln tarayp durma. Bir ey
taramakistiyorsanbynayaraacakbirtarakbulmayabak.
128
HogzetvebilkiznHakkyzneaynadr,
Menarefsrrndakimadenseniniindekiocaktadr.
AYNA
Farsa bir kelime olan yne, karsndaki ekli ve renkleri aksettiren
maden levha veya arkas srl dz cam olan sslenme eyasnn addr.
Arapas mirt, Trkesi ayna ve gzgdr. yne ve dier karlklar,
meczen,birnesneyiveyabirhaliaksettirenvegznndecanlandran

125
evgn:f.Ciritoyunlarndaatllarnbirbirlerineattklardenek.*Baston,ucu
eridenek.
126
Suyt. CmiusSagr. II/253: bn. Hacer. bn. Aliyenin sz olarak rivayet eder
ken. Irk ve Beyhak zayf bir senedle Cabirden rivayet etmilerdir.; bkz. Aclun.
I/424.425
127
Mesnevi,C.II.b.784785.
128
Mevln Rubailer, ev. Nuri Genosman, M.E.B. Yay., stanbul. 1974, C. II, s.
306.R.1477.
56
ey,kavramvehalmanasnadakullanlmtr.
Tasavvuf iirinde, tecell, varlk, gibi tasavvuf kavramlar, derviin ha
letiruhiyesi,hayal,heyecan,hayretgibiduygular,yanisoyutkavramlar
olan hal ve durumlar, somut unsurlarla birletirilmi; soyut kavramlar
somut eyalar ile biimlendirilerek zihinde canlandrlmtr. Bylece ay
na da baz kavram ve unsurlarn sembol olmutur. Sadece iirde deil,
tasavvufunnazariyatndadavahdetivcd,eyannveinsannmahiyeti,
yaratlvetecellgibikavramlarizahedilirkenaynasembolkullanlm
tr.
Mistisizmin zn ifade etmeye en uygunu ve ayn zamanda teme
linde irfn (gnostik) veya akl zellie sahip olan ayna simgesidir. Ayna
manevitefekkrnendolayszsimgesidir;nkzneninvenesneninbir
liinitemsileder.
Tasavvuf iirde ayna tecellghtr. Sevgilinin grnd, kendini
gsterdii yerdir. Tm lem, lemdeki eyann, yaratlmn her biri, in
san, insan kmil, mmin, insann gnl, kalbi Allah Telnn mazhar
dr; grnd yerdir; yani aynadr. Ayna btn bunlarn benzetilenidir;
semboldr.
Anlam okluu bir simgenin zndedir ve aklc (rasyonel) tanmla
malardan stn olduu yn budur. nk aklc tanmlama bir kavram
aklcbalantlarnagredzenlerkenaynzamandaonubellibirdzeyle
snrlarken,simgenitelikveaklndanzerrekadarkaybetmedenyuka
rya(stdzeylere)akkalr.Hepsindente,simgeakltesigereklik
lerinanahtardr.
129
Aynasimgeciliininbukadaraklaycolmasnnnedeni,aynannbir
anlamda simgenin simgesi olmasdr. Aslnda simgecilik en iyi, salt kav
ramsal terimlerle tamamyla ifade edilemeyen fikirlerin veya prototiple
rin grnen yansmas olarak tanmlanabilir. Tasavvuf inannda, lem
tecellilemeydanagelmitir.Mutlakvegerekgzellie,iyilie,kudrete,
ululuasahipolanAllahTelkendinigrmekvegstermekistemi,bu
ak zt ile cihan yaratmtr. nsan nasl kendini grmek iin aynaya
bakarsa,AllahTeldakendigzelliinigrmekvegstermekiin,ay
nadurumunda,lemimeydanagetirmitir.
lem,AllahTelnnkendinigsterdiiaynadr.ylebiraynakiiin
de lem var, her ey var, ama bu varlk yokluktan ibaret, sadece bir g
rnt;gerekgibigrnyor,fakatgerekliiyok.AllahTeldanbaka
mevcut yoktur. Tek ve gerek varlk Allahtr. Kinatta grdmz ve
var zannettiimiz eyann, aynadaki grntnn bir cisminin bulunma

129
(Burckhard, Titus, 1997, Akln Aynas (Geleneksel Bilim ve Kutsal zerine Dene
meler),trc.VolkanErsoy,nsanYay.stanbul.127)
57
masgibi,gerekvekendinemahsusbirvarlyoktur;AllahTelnnbi
rerekildegrntsndenibarettir.AllahTellemdeisimvesfatlary
la tecell etmitir. sim ve sfatlarn lemde belirtmi, gstermitir. Vah
det (birlik), kesret (okluk) halinde belirmitir. Allah Telnn isim ve s
fatlaryla onlarn ztlar lem aynasnda birlikte grnrler. Her ey zd
dyla belli olur. irkin olmadan gzel; yokluk olmadan varlk; alk hissi,
yemeihtiyacolmadanrzkvericilik;affedilecekgnahkrolmadanrahm
edicilik; verilecek muhtalar olmadan cmertlik kavramlarnn belirmesi
mmkn deildir. Birincileri kesretin, ikincileri vahdetin sfatlardr. Vah
detkesretimeydanagetirir;kesretvahdetigsterir,bellieder;karlkl
aynalardr, birbirini aksettirirler. Bu nesneler leminin okluk, ztlk ve
elimeler eklinde belirmesi, vahdetin kavranmas ve anlalmasn sa
lamaktadr.BudurumaHz.Mevlnkaddesellhsrrahulaziz,Mesne
videbiraynatemsiliylernekverir.
Birisinin,Hz.Yusufuziyaretegiderkenona,hediyeolarakaynagtr
dveSeningzelliinelaykbireybulamadm;aynayabakpkendi
gzelliini grdke beni de hatrlarsn dedii anlatldktan sonra
Mevlnunlarsylyor.
Varlnaynasnedir?Yokluk.
Varlk yoklukta grlebilir; zenginler yoksula cmertlikte bulunabilir
ler. Bir yerde yokluk, noksan var m, oras, btn sanatlarn hnerlerin
aynasdr.
Elbisebiilmidikilmiolursaterzininhnerinaslgrnr?
Marangoz aalar yontup birletirmeli ki bir i yapm olsun. Bakrn
horluu,bayalmeydandaolmazsakimyanaslgrnr?
Noksanlarolgunluunaynasdr;ohorlukstnln,ululuunayna
sdr. Gerekten de zdd meydana karan onun zdd olan eydir. Kendi
noksanngrenolgunlamayaonatlakoar.
130
Mesnevide, temiz, saf, parlak aynann gerei aksettirdiine, her e

yi, gzeliirkini, iyiyikty, noksanolgunu, olduu gibi gsterdiine
dairbakahikyelerdevardr.Bunlardanikisiyledir.
Gzeliirkinletirebilirmiyim?
Rab deilim ya; irkine de bir aynaym ben, gzele de. Hintli, bu,
adam kara yzl gsteriyor diye dertlere dt de aynay krd. Ayna
dediki:Subenimdeil,benimyzmcilalayanakabahatbul.
131
Dte irkin eyler gryor, onlardan rkp kayordun; oysa ki

grdklerinseninhalindi,seninyaptklarnd.

130
(Glpnarl, Abdulbaki, 1989, Mesnevi ve erhi, Kltr Bakanl Yay. Anka
ra.,c.I:533535)
131
(Glpnarl,Abdulbaki,1989,Mesneviveerhi,KltrBakanlYay.Ankara.,c.II:
386)
58
Hani kendi yzn aynada irkin grp aynaya tkren zenci gibi.
Sendemiti,nedeirkinmisin,laynbudurancak.
Ayna da, a kr aalk kii demiti, bende grdn irkinlik senin
irkinliin.
Sen kendi irkin yzn kirletmektesin; bu pislik bana bulamaz;
nkapaydnmben
132
Hertarafaynadanyaplmbirevebenzeyenbulemdemisafir,yani
buaynadageicibirgrntolaninsan,hangiynebaksasevgilinin,Al
lahn tecelllerini grecektir. Sevgilinin gzelliini btn ynleriyle gr
menin zevki kiiyi hayrete drr; ondan baka bir ey gremez ve ko
nuamaz.
Tasavvufiirdeaynatecellghdr.
Allah Telnn delili olduu dnlen her ey, ayna sembolyle
gsterilmitir.AllahTelnngrndyerler:
a)lem,halk,AllahTelnntecellsiylemeydanagelmi;AllahTe
l,lemdeisimvesfatlarylakendini gstermitir. Okendiisim vesfat
larnn bilinmesi iin ztlarn da halk etmi; teklik, okluk halinde belir
mitir.oklukbirlii,yoklukvarliareteder.
b)AllahTelnngrnd,kendinigsterdiibiraynadainsanve
insan kmildir. nsan Allah Telnn halifesidir. Allah Tel, zat, sfat
vefiilleriyleenmkemmelekliyleinsandatecellietmitir.Dolaysylain
san Allah Tely gsteren en mkemmel aynadr. Allah demi kendi
suretinde yaratt hadisi de bunu anlatr. lemde bulunan her eyin in
sandabirrneivardr.AllahTelkendisindebulunanbtnisimlerden
birpaydainsanavermitir.O,isimleriniinsandagstererekinsanvasta
syla lemde grnmtr. Yani toptan lem, Allah Telnn isim ve s
fatlarnntmolduugibi,insandakinatnbirkknshasolarakAl
lahnbtnisimvesfatlarnnyeknudur.nsanlemiekberdir;lemin
z ve lemlerin gz bebeidir. nsan ezelde, lemi ervahta Allah Tel
ile bir ve beraber iken, bedeni yaratldnda vahdetten ayrlp, kesrete
dmtr.Yenidenakilevecdilebedeninden,kesrettenkurtulupvah
deteerebilir.
RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizenstderecedein
san kmildir. Hz. dem aleyhisselmdan balayarak btn nebiler de
insankmildirler.
c) Ayna sembolyle ifade edilen bir kavram da mmindir. Mmin
szyle inanan insan ve insan kmil kastedilir. Ayn zamanda mmin,
AllahTelnnismidirde.M'minm'mininaynasdr
133
hadisitasav

132
(Glpnarl,Abdulbaki,1989,Mesneviveerhi,KltrBakanlYay.Ankara.,c.I:
551)
133
TaberniveBezzrEnesten:EbuDavuddaEbuHureyredennakletmilerdir.Eb
59
vufi dnceye uyarlanm ve Yrn ynesi dildir dilin ynesi yr msra
nda gnl ile Allah Telnn mukabil ayna olduklar hayaline ulalm;
byleceaynaAllahTelnnsembololmutur.
Mrit aynadr. Bu aynadan mritlerinin gnlne nur yansr. Mri
din gnl aynadr; o ayna da mritten gelen feyzi grnt gibi iine
alr. Mmin mminin mridi olarak da dnlmtr. Mminlerin
gnllerikarlklaynadr;birbirlerineirat,feyizvelahsraksettirirler.
d)Allahngrndengeniaynagnldr.GnlAllahTelnn
evidir. Allah Tel mminin, insan kmilin gnlnde tecell eder. Byle
birgnlbtnlemlerikapsayanbiraklasahiptir.
Gnlinsandryahutinsangnldr.nsan,insankmil,mmin,g
nlbirbiriyle okilgili, zamanzaman biridierininyerinegeenkavram
lardr.
Tasavvuf hayatn merkezi kalptir. duyulara bal btn faaliyetler
gnlde meydana gelir. Gnl, tasavvuf bilginin, marifet ve irfann kay
na;keifveilhamnmeydanageldiiyerdir.Kalptecellaynasdr.Allah
Tel isim ve sfatlaryla gnlde tecell eder. lemlere smayan Allah
Tel,insanngnlnesmtr.Byleoluncadainsanngnllemlere
smaz. Gnl ak ile ak strab ile saflatrlan bir aynadr. Allah Tel
bu aynada tecell ederse, gayb leminin, Cebrailin dahi bilmedii srlar
gnldebelirir.
134
Msrsen,Kntkenzenremzinibuldunsa
Zamankonusu,felsefenintartmalbirokkonusuyladorudanyada
dolayl ilikili olmas sebebiyle, filozoflarn uzun ve derin tartmalarna
nedenolmutur.Bununnedeniisezamannvarolupolmadnnvarlk
doktriniyle, harekete bal olup olmadnn hareket teziyle, anlardan
meydana gelip gelmediinin atomculukla, ezeli olup olmadnn yarat
ma doktriniyle ve kozmolojiyle ok sk iliki ierisinde olmasndan kay
naklanmaktadr.
135

Dvd, Edeb (35), 57, hd. no: 4918. Hadisin dier rivayetleri iin bak: Tirmizi,
Birr:18. Cmius Sagr, 4, 338. Durer, 155.bniMbarekHasanBasrininsz
olduunusyler;bkz.Acluni.II/294
134
(GLER,2004)
135
(LGER, 2007), s. 218; Hasan Akkanat, Kad Siraceddin elUrmev ve Metliul
Envr Tahkik, eviri, ncelemeBaslmam doktora tezi Ankara 2006 C. III, s.202
203
60
Sadrettin Konevi kaddesellh srrahlazz Fatiha Tefsirinde diyor
ki:
Gnlerin,devirlerinasl,merkeziveruhuCenabHakk'nO,heran
baka bir andadr.
136
Szyle iaret buyurduu (An) gndr. Bl
nemeyentekzamandanibaretolanAn'aitibaret.nko,gerekvarlk
tr, Rahmani nefestir, Ama gaybdir. Ondan bakas, ister mazi ister is
tikbal farz edilsin, yoktur. Varln An' vardr. Bir tek an vardr. Mutlak
Ama mertebesinden Rahmani nefese Mutlak An domutur. An srryla
nefes, btn olulara ve zamanlara yaylmtr. Devrin, tabii okluk h
kmlerivardr.An'dandakikalarmeydanagelir.Angenileyincegnad
nalr.Gngenileyincehaftalar,aylar,senelervedevirlerdoar.Ohal
de An zerine eklenen her ey zaiddir. Hakiki varlk, zamann sari, klli
burlarvemertebelerihepAllahTel'yaaidolanbuAn'danibaretkalr
ki O, her an bir andadr ayetiyle buna iaret edilmitir. te Kudsi Ha
diste Zat'n isimlerinden olan Dehr'i meydana getiren zamann hakikati
budur;
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.
demoludehresver.Hlbukibendehr(inyaratany)m.Geceve
gndzbenimelimdedir
137
Kamil, lim, fazl, mteehhir limlerin hatemi, ariflerin feneri, eyhi

mizFususerhindeylediyor:
Mtekellimlere gre zaman kendisiyle baka bir mteceddidin l
ld bir mteceddidden ibarettir. Yani ne zaman sorusunun ceva
bnda bir olay baka bir olayla kyaslamaktr. Mukarenet (kyaslamak),
izafi bir eydir. Birbiriyle karlatrlan iki mteceddidin (tazelenen ola
yn)birdurumunabaldr.
Filozoflara gre zaman Atlas Feleinin hareketinden ibarettir. Bize
gre Atlas Felei, Artr. Demek ki filozoflara gre zaman, mevhum bir
sredir.Bunubykfeleinhareketlerimeydanagetirir.Gne,devrinin
kemalindebiralamettir.Enyksekkuatcfelein,birdevresigndr.
Muhakkiklerden baz eyhlere gre zaman Allah Tel'nn isimle
rindenbiriolanAnDaimingrnndenibarettir.NitekimHadiste:
Zamanasmeyiniz,zaman(dehr)yceAllahTel'dr.denilmitir.
yleki:
[Zamann varl yoktur, nk gelecek henz gelmemitir, gemiin

artk varl kalmamtr, imdiki zaman da ortalkta deildir. Oysa bizler
zamandan sanki varm gibi sz ederiz: Gelecekteki eylerin ileride ola

136
Rahman,29
137
Mslim.Elfz.5;bn.Hanbel.II/237.272
61
caklarn, gemiteki eylerin eskiden var olduklarn, imdiki eylerin ise
gemekte olduklarn syleriz. Gemek bile bir hi deildir. Var olmama
savna direnii geici olarak destekleyenin, dilin kullanm olduunu gr
mekdedikkatedeerbirzelliktir.Zamandanszediyoruz,hemdeakla
yatkn bir biimde sz ediyoruz; bu da zamann varl konusundaki bir
savatemeloluturur:"Zamandanszedince,onuanlyoruzkesinlikle;bir
bakasnn ondan sz ettiini duyunca da yine anlyoruz" (Augustinus,
TRAFLAR24,17
6
).
"Nedir gerekten zaman? Eer hi kimse bana sormazsa ne olduu
nu biliyorum; ama bir soran olur da aklamaya kalkarsam, bilmiyo
rum" (Augustinus, TRAFLAR 14, 17). Bylece ontolojik paradoks, dili
yalnzca o kukucu kantla kar karya getirmekle kalmaz, dili de kendi
kendisiyle kart duruma sokar: "gemi olmak", "birdenbire meydana
gelmek","olmak"gibifiilerinolumluluu,"...artkyok","...henzolma
m", "... hep ... deil" gibi belirtelerin olumsuzluuyla nasl badatr
labilir?Demekkisorununsnrlarbellidir:"Eergemiartkyoksa,gele
cek henz olmamsa, imdi de hep imdi deilse, bu durumda zaman
naslvarolabilirki?
Bu balang paradoksu stnde distentio tema'snn doaca ana
paradoks ykselir. Olmayan bir ey nasl llebilir? lme paradoksu
dorudan doruya zamann var olma ve var olmama paradoksu tarafn
danretilmitir.Buradadadilgreceolarakgvenilirbirrehberdir.Uzun
zaman ve ksa zaman diyoruz, bir biimde uzunluu gzlemliyor ve l
mleryapyoruz(bkz.TRAFLAR15,19'daruhunkendikendinesesleni
i:"Sanazamannyavavearilerleyiinialglamavelmeyeteneive
rilmitir.Neyantvereceksinbana?").stelikyalnzcagemivegelecek
le ilgili olarak uzun ya da ksa olduklarn syleyebiliriz. Aporinin "
zm"n ne almak iin yle diyebiliriz: nsanlar gelecein ksaldn,
gemiin ise uzadn dile getirirler. Ama dil, lme iini dorulamakla
snrlar kendini; nasl olduuna ise, yine yant veremez; "nasl oluyor
da...","hangisfatla"(sedquopacto,15,18)diyesoraryalnzca.]
138
Bu anlat ile zamann Allah Tel ile aklanmas nedenine biraz k tu

tuldu.
Zamann iki ucu birer andr.
139
An ise iki zaman arasnda bilkuvve
140
bulunurveancakvehimitasavvurlaidrakedilebilir.Zamanmeydanage
tirenhareketdairevidir.

138
(PaulRICUR,2007),s.33
139
bniSina,arat,s.149;
140
Bilkuvve:dahafiiliytagememi,kbiliyetvepotansiyelhalinde;fiilmertebesi
nevarmadan,niyetolarak.
62
bnlArabAllahTel'nnmutlakzaman(Dehr)olarakisimlendirebi
leceini, Ancak buradan bilinen zamann dnlemeyeceini de syle
mektedir.
141
Hz.Alikerremllhvechebirduasnda:
Ya Dehre Daim: Ey Dehri Daim demitir. Ani daim ilahi Hazretin
(mertebenin) imdad (yardm, yaylmas) dr. An'da ezel ebede girer ve
tececdd eder. Bu an, zamann asl, batn ve ruhudur. Zamann btn
anlar, dereceleri, dakikalar bu ruhun bedeni durumundadr. Nasl ruh
bedenin btn uzuvlarna girerse, daimi, mcerred An da yle btn
zamanlara sirayet eder. Bu an, daima hali zeredir. Asl deimez. Za
manlarn,ANiDaime nisbeti,Klln, czlerinenisbetigibidir.Soyutluu
cihetinden ANi Daim, indiyyet mertebesine izafe edilir. Yani Ana nde
denir. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz Rabbn indinde
sabah akam yoktur sz gibi. Buradaki zaman ANi Daim gndr ki
Cenab Hakk'n u szyle buna iaret edilmitir: O, her an baka bir
andadr.Artksenanla.Allahdahaiyibilir.
Bil ki: Zamann hakikati, kinattaki hakikatlerin en bydr. Buna
ilahifilozofaHAKKATLERNHAKKAT,hereyiiinealanilahi,klliheyu
la denilir. Bundan kinatta bulunan A'yani Sabite (ideler) nin
kabilityelerine gre asrlar, devirler, tavrlar meydana gelir. Her lemin
bir an, an, gn vardr. ehadet (dnya) ehlinin kesif bir gn vardr.
Dar,skkbirmeknvardr.Aynyerdeikicisimbirandaberaberbulu
namaz.Birdelatifbirzamanvebununlatifbirmeknvardr.Oradaiz
diham ve skklk, darlk yoktur. Onun, kesif zamann hkmlerinden
tamamenayrhkmlerivardr.OzamandaTayy(birandabiryerdendi
erbiryeregitmek),Kabz(darlk),bast(almak,genilemek)vardr.Yani
oradaaynandabtnzdeylerberaberbulunabilir.
Bil ki: Zamann mertebeleri olduu gibi meknn da mertebeleri var
dr. Bunlardan kimi kesif, kimi daha kesiftir. Kimi latif, kimi daha latifdir.
Zamannbirdeberzahiyyet(ara)mertebesivardrkicinlerinveeytanla
rnvebazruhlarnmertebesidir.Soyut(ruhlarn),manalarnvetecellile
rinsoyutbirgnvardr.tebugn,EN'nmazharolanAN'dr.Birde
mtehayyiz (yer kaplayan cisim) lere mahsus mukayyed gn vardr. De
mek zaman, soyutla soyut; mtehayyiz (yer kaplayan, mrekkep) le
mtehayyizdir.Soyutgn,ruhlara,mtehayyizgncisimleremahsustur.
Kime zamann srr alrsa, Kuran Kerim'in ruhu alm olur. Ve o zat,

141
(KEKLK,1980)s.389

63
KulleyavminHuvefien:O,heranbakabirandr.ayetininsrrna
erer.
Ezeli ve zaman anlamakta filozoflarn ayaklar kaymtr da bilgileri
olmadndan ve er'i burhanlara eremediklerinden lemin kdemine
(ezeliliine) hkmetmilerdir. Zamann hakikatleri hakknda daha fazla
tafsilat almak istiyen, eyhi Ekber'in (Kitabu'en, Kitabu'lEzel ve
Kitabu'dDurrati'lBayza') sn okumaldr. Arfiler katnda zaman ve me
knbilgisi,bilgilerinenyksekveparlaklarndandr.Zamannvemeknn
srrna vakf olan kimseye Zat ve Sfat Tevhidinin srr alr. Bil ve bunu
yaa,AllahTelbaaryaulatrcvefeyizvericidir.
Ben derim ki: eyhi Ekber kaddesellh srrahlazz Ftuhati
Mekkiyye'sindezamanaayrbirbapayrmtr.Ellidokuzuncubap,buna
aittir. Orada mevcut, mukadder, mevhum zamanlar ve gnler hakknda
mtalaasnbeyanetmitir.Diyorki:
Gnler oktur. Kimi byk, kimi kktr. En k Zemeni Ferd
(tek zaman) dr. Bu, Kulle Yevmin Huve fi e'n: O, her an baka bir
endedr.ayetindeifadeedilmitir.ZemeniFerd'egndedenir.n
k EN onda meydana gelir. Bu, zamanlarn en k ve en incesidir.
Bynn bir snr yoktur. Bunlardan kimi elli bin yl, kimi ene ve
sonsuzlua varan bir senedir. Kk gn ile byk gn arasnda arac
gnler vardr ki bunlarn ba rfen (insanlarca) bilinen gndr. Bu gn
saatler ayrr. Saatler, derecelere, dereceler dakikalara ayrlr. Bylece
sonsuzagider.Busuretlezamantekgrlrkibununnennesonu,ne
ezeli, ne ebedi yoktur. Bu makam gren der ki: dem zamanndan bu
zamanakadargelenler,bizvekyametekadargelecekolanlarhepimizbi
ziz.Biz,sonrakilervencekileriz.Hattabedemaleyhisselmzama
n, bu Muhammed sallallh aleyhi ve sellem zaman demee de aar.
nknceliinvesonluunkalktngrr.Zamandeimez.Hepsibir
tek AN'dan ibarettir. Yine bu zat, u velidir (dosttur), u dmandr, bu
zehirdir,upanzehirdir,bukaranlktr,uaydnlktr(nurdur)demeede
aar.
Btnmeknlariindedurumayndr.Hslomakamdaisimlerinve
sfatlarn tekabl yoktur. nk o, Ama'dr. (Hakikatlerin hakikati) dir.
Nestndenealtndahevayoktur.O,yer,gkyaratlmazdannceyle
idi, imdi de yledir. Daima da yle olacaktr. Zamann deimesiyle AN
deimez.MeknlarndeimesiyledeMEKNdeimez.
142
Geometride,gerekteparalelizgilerolmadnbiliyoruz.nkme
knnkreseleiminedeniyle,herizgi,buizgiyisonsuzadoruuzatt

142
(ATE,1971)Ellidrdncsofra
64
mz takdirde, bir daireye tamamlanr (Riemann Geometrisi). Bylece
her dz izgi gerekte bir daire yaynn kesitidir. Bu bilgiyi yukarda yer
alan zaman eksenine oturtursak, gemi ve gelecein bir daire yaparak
bulutuunugrrz.Bununanlamudur:Bizlerdaimagemiimizedo
ruyaarz, dolaysyla gemiimiz geleceimiz tarafndan belirlenir. Bumo
del zerinde nedensellik dncemizi kullanrsak, girite tartlan prob
lem aklk kazanacaktr: Nedensellik de ayn ekilde her noktada iki yne
akar,tpkzamannyaptgibi.Budnceallmadkgelebilir,amaba
lang noktamzdan devaml uzaklatmz halde, dnya evresinde ua
raktekrarknoktamzaulamamzgereindendahazordeildir.
143
Werner Heisenberg yle diyor: ok kk zamanmekn alanlarn

daolduugibi,temelparacklarndzenindedazamanvemekngarip
bir biimde kaybolur, yle ki, daha nce ve daha sonra kavramlar, ok
kkzamandilimlerindedoruolaraktanmlanamaz.Byklkarttn
da, zamanmeknn yapsnda bir deiiklik olmamas gerekir, ama ok
kkzamanmeknalanlarndayaplandeneyler,belliolaylarn,neden
selsralamalarnnaksine,zamandatersineaktngsterebilir.
Heisenberg,birfizikiolarak,gzlemleriniakamadikkatlibirekilde
ifade ediyor. Oysa bu gzlemler, bu dnyadaki tm bilgeler tarafndan
eskiden beri retilen her dnya grne uymaktadr. Temel parack
larn gzlemlenmesi, zaman ve meknn snrnda bir alanda mmkn
olabilir. Buras maddenin doum yeridir. Heisenberg'in dedii gibi,
buradazamanvemeknkaybolmaktadr.Ancakmaddenindahabykve

143
(DAHLKE,2002),s.74
65
dahakabayaplarnadorugirdike,dahancevedahasonra,gittik
e netleir. Ters yne doru gidersek, Zaman ve Mekn, nce ve Sonra
arasndakinetayrmtamamenyokolur.tebuaamadabirlikvefarksz
lnhkimolduuyereulamoluruz.Buradanezamannemeknka
lr, burada SonsuzBuradaveimdivardr.Bu,hereyiiinealanve
ramenHilikolannoktadr.
144
Kinattagemivegeleceinbirliktevarolduuhipotezininesre
biliriz.tebunoktada,usorularortayakabilir:
Gemivegelecekbirliktevarsa,imdikizamanvarmdr?
Gemi ve gelecek bir eksenin iki ularysa, imdiki zaman denilen
eyinereyekoymakgerektir?
Acaba imdiki zaman dediimiz ey, durmakszn deien, tek tek
anlardanmolumaktadr?
Acaba biz insanlarn zaman gerei; hep imdi, u anda yaad
mzksaksaanlardanmmeydanakyor?
Kuantum fiziine gre evet! Kuantum fizii ile tanmadan nce sor
duumuzbusorununkarln,bukuramdazamankavramyerinean
kavramkullanldngrerekalyoruz!
Kuantum Kuramna gre evrende sreksiz bir btnlk vardr ve her
nesnedierhernesneileanndaetkileir.
Demek ki ehli tasavvufun da srarla, imdinin zerine dikkatlerimizi
ekmekistemeklebizevermekistediklerimesajbuolmaldr!
Mevlnakaddesellhsrrahulaziz:
Yok, olann yolu, baka yoldur; nk akl banda olmak da baka
bir gnahtr. Akl banda olu, gemileri hatrlamaktan ileri gelir.
Gemiin de Allah Telya perdedir, gelecein de. Her ikisini de atee
vur.
145
Demekkibuncazamandr,gemivegelecekkonusundagereksizye
re zihnimizin oyunlar ile bouna m oyalanm olabiliriz! mer Hayyam
isediyorki:
Gemi,gelecee;suyunsuyabenzediikadarbenzer!
(Hep ayn yollardan tekrar tekrar geiyor olmamz, bu sebepten ol
masn?)
'imdiki an' iinde yaayan biz insanlar iin zaman, hem gemiten
hem de gelecekten etkilenen bir yapya sahiptir. Sadece tek ynl akan
bir zaman kavram, bizim iin sadece pratik nemi olan bir yaklamdan
ibarettir. Gerektezaman,sreksizanlardanolumaktadr.Heran kendi

144
(DAHLKE,2002),s.77
145
Mesnevi,c.I,b.2200
66
iindebirbtndrvebiraniledieranarasndasreklibirilikininbu
lunmaszorunludeildir.Anadnverdiimizzamansresisonderecek
sa,adetasfrayaknolmaklabirliktetamamensfrdadeildir.Buokk
sasreKuantumkuramndakiPlancksabitiileorantlolupPlanckzama
n olarak tanmlanmtr. Tm evren bu Planck sreleri arasnda bir var
olmakta,biryokolmaktadr.
146
Sadreddin Konev kaddesellh srrahulaziz yle demektedir:

Kmiller, tecellsi tekrar etmeksizin Hakkn diledii kullarna srekli
tecell ettiinde ittifak etmilerdir. Hakk, ister bir kiiye, isterse de bir
denfazlakiiyetecelletsin,tecellsitekraretmez.;Kmilkeif,var
lktaaslatekrarolmadnifdeetmitir.
147
Hereybir"Nokta"datoplanm,
Zamanndevri,gnler,aylarveyllar...
EzelileEbedayndr;
s'nniniiiledeminyaratlaynandaolmutur.
148

146
(ZDER,2006),s.153155
147
(DEMRL,2003),s.254
148
(eyhMahmdebster),b.154155
67
Hlasa:NiyziMsrkuddisesrruhulazizzamankonusundabuyuruyor
ki:
Hadsi kudsde Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin gizli haberle
rinden biri budur. Raslullah'tan Hz. ah Merdan ondan mm Caferi
Sdk aleyhisselm, ondan mam Ali Rza aleyhisselm, ondan mam
Msa Kzm aleyhisselm nakl ederler ki Allah Tel buyurmutur:
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.demoludehre
sver. Hlbuki ben dehr (in yaratany)m. Gece ve gndz benim elim
dedir
149
Ey benim azizim! Byle olunca mademki Hakka fena yoktur, zamana

dahi fena yoktur. Zira zamann fani olmasndan Hakkn fani olmas icap
edecei manas kar. (Burasn iyi anla) nk buras ayaklarn kayaca
birnoktadr.
150
TAHMSAZB
Sureisebulmesn
151
vechininanndadr
Hernevarlveesfelsrriznndadr
Suretimahergrrsncmleseyranndadr
Birbilirkolancanrahatilezilleti
Heriinbitezndenkutbaetmeminneti
DersinigelHakktanrenatbuzahirhcceti
Yrileyardrznsenbendedinbeyanasen
narabsrritinaklamestanesen
MazharNuriHdsneminepervanesen
lmedinseolmadnsenrahmetinmahrumusun
Allemelesmairenfnininkamusun
Kabritendenkoldunrahmetinmahrumusun

149
150
(NiyziMsr,2003),s.28
151
FatihaSuresi
68
Geleriattankuantnkibar
152
olnefsine
Herneemreyleseaksinilevarolnefsine
ranasrkalasndahemkararolnefsine
Aleleevknzikrihemsvrolnefsine,
Sensivaderyasnaceyhun
153
gibiakmayko
Kimseyikimsedenalpkimseyekmayko
Kendiznidrakegelsenhemiliykmayko
eyhinizinbrakmaHakkizinbirhogzet
Dilberigrmekdilersenyznbirhogzet
Sylmehalt
154
kelmhersznbirhogzet
nsananahnkasemna
155
remzioldurehnma
156
Dilberincevrihakikatehlineaynvefa
ArifisensrrnnadanvermeAzbya

152
Kibar:(ara.)ka.1.duygu,davranvehareketbakmndanince,zarif,nazik,ele
bi.2.bykcmert,asil,zengin.3.k,sekin.4.bykler,ulular.5.kibirli.
153
Ceyhun:(tr.)er.1.ortaasyadaAmuderya'yaarapvefarsllarnvermiolduu
ad.2.Tevrat'agrecennetin4nehrindenbiri.
154
Halt:1. Bir eyi baka bir eyle kartrma. 2 . Teklifsiz konumadaUygunsuz
szsyleme,uygunsuziyapma.3.teklifsizkonumadaUygunolmayan,beenil
meyen ey:Atasz, deyim ve birleik fiiller: halt etmek; halt kartrmak: halt
yemek
155

Rabbininrahmetinionlar
m taksim edip paylatryorlar? Dnya hayatnda onlarn geimliklerini aralarn
da Biz taksim ettik; birbirlerine i grdrmeleri iin kimini kimine derecelerle s
tnkldk;Rabbininrahmeti,onlarnbiriktirdiklerieylerdendahaiyidir.(Zuhruf,
32)
156
Rehnma:f.Yolgsteren.Klavuz.
69
53
Vezin:MeflnMeflnFeln
Hakknkullarnbzkuleyler,
Ankuleylemezyineoleyler.
AlanverenOdurbzriinde,
Kiminbyvekiminiyoksuleyler.
Kimininbakrnederaltun,
Kimininaltununkarapuleyler.
Kiminigldrrdimcihnda,
Kimininhuefgnnboleyler.
Kimininsevdiinalurelinden,
Kimininerinialrduleyler.
Kimineistemezkenverirevlad,
Kimiisteronaydouleyler.
Kimibulmazgiyeculdanabay,
Kimininatnaatlasuleyler.
Kiminintatlbalnederac,
Kimininacsntatlbaleyler.
Ederakgneingehkarabalk,
Karabakaarghgleyler.
Kiminekimyailminiretir,
Nevarsabakrlarnaltnyapar.
Kiminblbledergleklurzr,
Kiminpervneveyakpkleyler.
Kimisnefestirederihy,
KimiDecclolupsaaleyler.
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler.
Ayabaeder,bagehayak,
Dilikulak,kulahemdileyler.
Filighkarncakursana,
Koyupkarncayghfileyler.
karrghyoldanniceyolcu,
Gehyolcuyugstermezyoleyler.
Ghsszharbenlikedp,
Ghenliidatpyeleyler.
Ansripliintabinesinden,
Geirponububunuoleyler.
Yelighletfetleederod,
Odughkesfetleyeleyler.
Suyudondurupedertautoprak,
70
Tatopraaktrseleyler.
Seliderykartatlsuondan
Suyuyelyelidahivabileyler
Hurfcarregibicmleey,
Birbirineuzanpeleyler.
Ederkilleriokideciz,
Ederylebirisankileyler.
BusznYunusuMsrdeildir,
Lgazbundamuammsnoleyler.
Onukuleylemezyineoleyler.
Doru, nk varl, sureti bakmndandr, grne gre vardr.

Fakat sfatlar, Allah Tel sfatnda yok olmutur. O, gnee kar
yanmaktaolanmumabenzer.Mumunalevidevarsaylramagnein
nndeyoktur.Fakatmumabirpamuktutunmuyanaruhaldevar
dr. yle ama sana bir aydnlk vermez ki; gne, onu yok etmitir. Bu
bakmdandayoktur.kiyzbatmanbalabirokkasirkekoydunmu,sir
ke baln iinde erir gider. Tattn m sirke lezzeti olmadndan yoktur.
Fakattarttnmbalnokkasartmtr,vardr.
157
Bir gn Mecnnhastaolupyataa der. Tedv iin bir doktor arr

lar.Doktor:
Damardankanalmakgerek!diyerekMecnn'unkolunubalar.Tam
ineyibatracasradaMecnnbarr:
Ey doktor, brak!. cretini al ve git!. Bu hastalktan leyim, zarar
yok.Vazgekanalmaktan..
DoktorMecnn'a:
Sen llerde kkremi arslanlardan korkmuyorsun da koluna bir ine
batmasndanmkorkuyorsun?diyesorar.Mecnn'uncevabuolur:
Ben neterden korkmuyorum. Benim vcdum, varlm Leyl ile
doludur. Korkarm ki benim kolumu yararken Leyl'y incitirsin, ite ben
bundankorkuyorum...
Birsevgiliaknsnamakistedidebirseheradediki:Eyfalano
lu falan, Ey dertlere uram k, beni mi daha ok seversin kendini

157
Mesnevi,c.III,b.35703575
71
mi? doru syle. k dedi ki: Ben, sende yle bir fani olmuum ki te
penden trnaa kadar seninle doluyum. Varlmdan bir addan baka
bir ey kalmad. Ey gzelim, vcudumda senden baka bir varlk yok.
Bu sebeple sirke bal denizinde nasl yok olursa ben de sende yle yok
oldum.Hanitahalislaalhalinegelir,gneinsfatlariledolarya,Ar
tk onda talk kalmaz. Onun n de gnein sfatyla dolar, ard da.
Ondansonrakendiniseverseogneisevmektircivanm.O,canlaba
lagneiseveryinepheyokkikendisinisevmiolur.Halislaal,ister
kendisinisevsin,istergnei.
158
Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf sallallh aleyhi

ve sellem, parmandaki yz dndrdnden seni oyalanmak.
oynamak iin yaratmadk diye payland. Var, bundan kyasla da gnn,
sula m geiyor, ibdetle mi, bir dn. Ms aleyhisselm halkla oya
landrd, bu da Allah Tel emriyleydi, ayn zamanda Allah Tel ile de
meguld; fakat bir yandan da yle gerektiinden halkla oyalandrmt
onu. Hzr'yla tmden kendisiyle megul etmiti. Allah Tel rahmet et
sin, esenlikler versin, Mustaf aleyhisselm nce tmden kendisiyle
megul etti; ondan sonra halk ar, halka t ver, onlar dzene sok
diye emretti. Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf
aleyhisselm,ah,nesuiledimdebenitapndansryorsun?Benhalk
istemem diye alayp inlemeye de beni tapndan sryorsun? Ben halk
istememdiyealaypinlemeyekoyuldu.UluAllahTel,
Ey Muhammed dedi, gam yeme, seni halkla oyalanmaya koymam
ben; onlarla oyalanr, urarken de benimle megul olursun; imdi
neysen halkla urarken de benimle megul olursun; imdi neysen
halklaurarkendebuhalindenbirklkadareksikbirhaledmezsin;
neilemegulolursanol,vuslatntakendisindesin,benimlesinsen.
159
AlanverenOdurpazariinde,
Kiminbeyvekiminiyoksuleyler.
mer Nesef yle der: Bir kii halkn sfatyla Hakk'n sfatn fark
etmezse, o kii sapmtr; saptrmtr. Yani bir kimse halkn sfat ile
Hakk'n sfatn fark edip ayramazsa, o kimse azmtr; halk da azdrr.
Halkn sfat demek unsurlarn tabiat demektir. Nefis dedikleri budur.
Hakk'n sfat dedikleri vlen huylardr. Yani rhaniyettir. nk ruhlar,

158
Mesnevi,c.VI,b.20202030
159
Mevlna,FhiMaFh,15.Blm
72
irkingrlenbtnsfatlardanuzaktr.Allahkorusunzinavelivtaedip,
ikiiipbenaradayoum,bunuHakyapt,diyenefsinistekleriniveirkin
ilerini Hakk'a isnat etmek deildir. Eer senden bir noksan zuhur eder
se, kendi kusurun bilerek Hak'tan bunun affn iste. Nitekim demi saf
gnahiledi.Eksikliikendindenbildi;baland.eytan,Hakk'nemrini
tutmad.KendinindalletiniHak'tanbildi;kovuldu.
Geri hidyetin ve dalletin hakikatte faili Hak'tr. Fakat edep gzet
mek lzmdr. Y Rab! Bu noksanlk bendendir, benim unsurlarmn
hidyete kabiliyeti olmadndan dallete kullandm diyerek noksanl
kendindebil.Amakendinezerremiktarhareketvekudretisnatetmeki,
irk olmasn. Gerek cz' ve gerek kll hepsi Hakk'ndr. Grne alda
nanlarn cz' irade isnat etmeleri Hakk'n kudretini bilmediklerindendir.
Byledesen,onlarnaklnatersgeldiindencebriyyesanrlar.Zorlamaile
isteianlaypayrtedemezler.
imdi, bunu bildikten sonra unu da bil: Nebilerin gnderilerek emir
ve nehiylerin bildirilmesinden maksat, Hakkn rzsna uymaktr. Hakk'n
rzs,dalletibrakphidyethareketiylehareketetmektir.nkHakk
'nbuhalkyzndenzuhuruHd(hidyetverici)veMudil(dalleted
rc)ismiyledir.Evliyullah,Hdismininmazhardr.Sradaninsanlar,
Mudili isminin mazhardr. Bunlar fark et. Geri hidyet ve dallet
hakkatteHakk'nvcudundanmeydanagelir.Fakatdalletenzsolma
dndan peygamberler ve mridler gnderip halk hidyete davet et
mitir. Bunlar fark edip hidyet hareketiyle hareket eden ve eriata
riyetedipdrtkapdanbagsterenaakolsun!
160
radeHrriyeti
rade hrriyeti meselesi ile ilgili kesin ve genel bir sonuca varmann
glaktr.Buglkksmenterminolojiproblemindenilerigelmek
te,ksmendeiradkararvedavrankonusundakiilmaratrmalarnhe
nzdoyurucubiryeterlieulamamasndandomaktadr.
rade hrriyeti meselesi, zorunlu olarak sebeb, dnme, karar, se
im,illiyetvebenzerieitliterimlerinakseiktanmngerektirmekte
dir. Bu konuda ise dnrler arasnda bir birlik bulunduu kolaylkla
sylenemez. Bunun yannda, determinizm
161
ilkesinin geerlii, mesele
ileilgilitartmalaretkilemektedir.

160
(eltik,2004),s.130
161
Determinizm: (Gerekircilik): Tabii ve itimai btn varlklar arasndaki ball
vezorunluluunusavunanretileringenelad.Herolaynbakaolaylargereklive
kanlmaz olduunu ileri sren doktrin. Her olayn bir nedeni olduunu ileri sren
bir gr. Ayn artlarda ayn sebebler ayn sonular verir, bundan da olaylarn
zorunluvetabiikanunlaragremeydanageldiianlalr.
73
rad davranlarn belli sebeblerin zorunlu sonular olduu kabul
edildiizamanbile,psikolojikalandakiilliyetintabiattavarolanilliyetten
farkl bulunduu bir gerektir. Bu farkll douran sebebler eitlidir.
rademeselesindeseimilekarlalmaktadr.Hlbukigenelolaraktabi
atta seim den sz edilmemektedir. nsann ancak belli bir irad hare
ketiyapmayabalamasndansonrahareketdierinsanlarnduyuorgan
larylabilebileceibirzellikkazanmaktadr,teyandan,muhtemelola
rak neyin doru olduu veya devimizin ne olduu dncesi de davra
nlarmzatesiredebilmektedir.
radenin hrriyeti esas kabul edildii takdirde dahi davranlarmzn
belli lde de olsa i ve d artlar tarafndan belirlendii bir gerektir.
nsannfizyolojikvepsikolojikyapsnnveiindeyetitiiitimiortamn
karakterin belirmesinde ve karakterin de davranlarn yneltilmesinde
roloynadkabuledilmelidir.
Ayrca, karakteri belirmi ve duygu hayat eitilmi, olgun bir kiinin
davrannn nasl olacan nceden tahmin etmenin ounlukla mm
knolacasylenebilir.Ancak butahmininkesinbirgerekliiifadeet
mediiaktr.Mesela:
Birinsannkarakterzelliinibelirtmekiinonuncesurolduunugn
lk konuma dilinde zaman zaman syleriz. Acaba cesur olarak nitelen
dirdiimiz kiinin belli bir durumda davrannn ne olacan kesinlikle
tayin etmemiz mmkn olur mu? Bu soruya kesin ve olumlu bir cevap
veremeyiz. nk ou zaman cesaretle hareket eden bir kiinin bazan
cesaretlebadamayacakbirdavrantabulunmasmmkndr.Budav
randouransebebinneolduunubilemeyebiliriz.Tuzunsudaeridiini
sylediimizzamancmlemizdebirkesinlikvardr.Fakatdavranlarlail
gilitahminlerimizhibirzamanbukesinlikderecesineyaklaamaz.
162
Bu
nunlaberaberdavranlar,kiininkarakteriniveonatesiredenfaktrleri
bilmek artyla ounlukla tahmin etmeye muktedir olabilmemiz, deter
ministgrnkuvvetliyanngstermektedir.
nsanniraddavrannnsebepsizolmadnbuvesileilesylemekte
faydavardr.EeriradehrriyetiSebensizhareketetmekyeteneiolarak
anlalrsa, irade hrriyeti grn savunanlarn o kadar zerinde dur
duklar sorumluluu belirtmek imknszlamaktadr. nk Sebensiz bir
hareket, zorunlu bir sebebin tesiri altnda yaplan bir hareket lsnde
ve hatta daha fazla, sorumluluu gstermek hususunda yetersiz bulun
maktadr.Tartlmasgerekennoktainsannkendisinetesiredensebep
lerarasndabirseimyappyapmaddr.

162
Belirsizlik: Heisenberg tarafndan srlen ilke; mikrofizikte belli bir anda, bir
paracnkonumunuvehareketinibelirlemekmmkndeildir.
74
radeninhrolduutezineinananlarnenbykdayana,iradehr
riyetiolmadanahlkivehukuksorumluluktanszedilemeyeceinokta
sndabelirmektedir.Bununiradehrriyetigriinnemlibirdelilol
duuphenindndadr.Ancakiradehrriyetiproblemini,sorumluluk
tan ayr olarak tartmak mmkn olduu gibi, insann ahlki benliinin
ve karakterinin zorunlu sonucu olan hareketler dolaysyla sorumlu sa
ylmasnngerekliolduunusylemekdemmkndr.
rade hrriyeti meselesi, akln beden zerinde hkim olup olmad
hususuylailgilideildir.nkhemdeterministlerhemdeiradehrriye
ti taraftarlar, akl ve beden arasndaki karlkl tesirlemede, belirli bir
determinizmin varln reddetmemektedirler. nemli olan husus, dav
rantan nce gelen ve akl tarafndan yaplan dnme ve tartma ii
ninvezellikleinsanndavrantabulunmasnsalayankararnbellise
beplerinzorunluvekanlmazsonucuolupolmaddr.Psikolojialann
da gzlem yapan bilim adam, gzledii kiinin kesin bir illete gre mi,
yoksa sebepleri hr ekilde deerlendirerek mi davrandn bulmaya
muktedirolamamaktadr.
Bazpsikologlar,kiininikitrlilletinetkisialtndabulunduunusy
lemektedirler. Bu illetlerden birisi kiinin karakterini etkilemekte, dieri
isebellibirdavrandzenleyenilletolarakortayakmaktadr.Dierbir
psikolojik gr ise, insann karar verirken yalnzca karakterin ve d se
beplerin deil, daha baka unsurlarn da etkisi altnda kaldn savun
maktadr. Eer bu gr doru saylrsa, henz bilinmeyen ve irad ha
reketlerde rol oynayan bu unsurlarn faaliyeti, irad karar me
kanizmasnn ileyiini aydnlatmakta rol oynayabilir ve irade hrriyeti
sorununaktutucuneticelerdourabilir.
Determinizm ilkesinin olaylar arasndaki ilikileri dzenleyen bir ke
sinlik tamad yolundaki itiraz bugn de ileri srlmektedir. Determi
nizmin hi olmazsa makroskopik alan bakmndan geerliinin tartma
konusu olmamas gerektiini sylemekte fayda vardr. Zaten genellikle,
determinizm ilkesinin mikroskopik alan bakmndan doruluu gr
tenkidleresebebolmaktadr.Ancakmikroskopikalandakesinkanunlarn
henz bulunmamasnn, lme ve aratrma hususundaki yetersizlikten
ileri gelmesi kuvvetle muhtemeldir. Determinizm olmadan bilimden sz
edilemiyeceakbirgerektir.
radehrriyetimeselesi, Malebranche'indediigibibirsrolmakta
devametmektedir.Busrraklayacakveinsanniraddavrannbtn
ayrntlaryla belirterek,problemi,kknden zecekbirpsikoloji teorisi
henzortayakonulmudeildir.
163

163
(GRZ),s.217219
75
Kimininbakrnederaltn,
Kimininaltnnkarapuleyler.
Kiminigldrrdimacihnda,
Kimininhveefgnnboleyler.
Kederinsanlariinbir deerdeolmaypeitlilikgsterir.Birininzld
ne bakas ok sevinebilir. Aslnda Allah Tel insan grdnden geri
brakmamasdr.
AllahTelokbykmutluluklarverir,
nsanlarniyiniyetindenmi,hayr,
Ellerindenalnncanaslmutsuzolacaklarngstermekiin.
164
Kimininsevdiinalrelinden,
Kimineistemezkenverirevlat,
Kimiisteronaevlatlkeyler.
AllahTelylebuyuruyor.
Gklerin ve yerin hkmranl Allah'ndr. Dilediini yaratr, diledii
ne kz ocuk, dilediine de erkek ocuk verir. Yahut hem kz hem erkek
ocukverir,dilediinideksrklar.O,bilendir,hereyeKadir'dir.
165
Kimibulmazgiyeuldanabay,

164
(ARSTOTELES,2006),s.151
165
ura,4950
76
Ederakgneingehkarabalk,
Akgneinederbazankarabalk,
Karabakaarbazangleyler.
Kiminpervnegibiyakpkleyler.
Pervne k olduu iin kendisini atee atar dedikleri doru deildir.

Pervnevekelebekgibihayvanlarngzlerindekirpikolmadndangrle
rindeyanlrlar,gzlerindekirpikolanlariseyanlmazlar.Pervnedegnn
nuruna alr, gece olup karanlk basnca nerede bir k grse, bir mum
grse,onunrlubirkapsanr,gemekister,atetekavrulupklolur.
Bazssnefestirederihy,
BazDecclolupyalandansaaleyler.
Hazretisaleyhisselmnmucizesilleridiriltmedir,birkzlaikierkek
diriltmitir. Vefat etmi bir kzn cenzesini gtrrlerken, ardnca ana ve
babas ok gzya dkmekte idiler. Ana ve baba Hazreti s aleyhisselm
grnce;
Rica ederiz, evladmz yalnz bu kz idi. o da ld, ne olur du et diril
sin.Hazretisaleyhisselmduetti,kztabutiindenkalktvekonu
maabalad.
Biri de yeni lm bir erkek mezarna gtrdler, du etti, o da dirildi.
Sonra dediler ki, bunlar yeni llerdi, eski bir ly dirilt de grelim.
77
Hazretisaleyhisselm
kimi isterseniz dirilteyim dedi. Nh aleyhisselmn olu Sm
aleyhisselmdiriltmesiniistediler.amnbirkasabasndagmlbulunan
HazretiSmnmezarnagidildi.Hazretis:Kumbiiznillh,AllahTe
lnn izniyle kalk deyince Sm mezarndan doruldu, sakal aarmt.
HazretisaleyhisselmSma
Niin sakaln beyazlam, sizin zamannzda bu hal yoktu, zira sakal
aarmas hazreti brhim aleyhisselm zamanndan beridir, ona ikrm
olmakzereCenbHakkullarnabunutecellettirir.HazretiSm:
Kalk sads kulama geldi, zannettim ki, kymet koptu zannettim.
Anniinsakalmaard.Sonrahazretisaleyhisselmtekraryatdedi,
veyatt.
kici beyitte sa demek yalanc demektir, nk Deccl yalancdr;
maiyetinde cinler bulunur. Birini arp, senin anan ve baban diriltece
imvetutarcinleriokimseninanavebabaskyfetinekoyar.teobugibi
yalanclkilelemialdatr.
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler.
rsedipsrkhem,
Solusvebazenssoleyler.
r s demek, ite Hazreti s aleyhisselmn Nhun olunu

rm iken sa etti. Yani diriltti demektir. Cenb Hak cisimler ryp
toprak olsa ve madenlere karp mesel demir olsa, kymet gnnde o
insannherbirorganntoplaypdiriltir.Sarkdemek,iteinsansa
ikenlr.
kincibeyittesolusa,sasoldemekise,meselbirmemurkkbir
mertebedeikenyksekbirmertebeye,terfiettirilir,kezbykbirmerte
bedeikenilediibirhatadandolayrtbesiaayaindirilir.Gerekteb
tnmertebeleriverenHakktr.
Ayabaeder,bagehayak,
Ayabaeder,bazenbaayak,
Aya ba, ba ayak demek fakiri Sultan, Sultan fakir eder. Buna
misal olarak; ite brhim bin Edhem kaddesellh srrahulazizin hikye
sindeolduugibiobirbeldeninSultniken,tahtnvetcnterkedibfakir
78
oldu.
Dier bir misal de, Hazreti Msa aleyhisselm zamannda olmutur:
MsaaleyhisselmAllahTelilegrmeyegiderkenyoldabykbirtan
stne bir adamn oturmu dima orada yatp kaldn grr. Ne zaman
oradangesefakirona:
Y Msa, Allah Tel ile grrken beni hatrla ve benim iin rica et,
banamalversin.HazretiMsaaleyhisselmgrmeninsonunda,fakirin
haliiinricaetti.CenbHakk:
OnunhakkndafakirlikhayrldrdemiisedeHazretiMsa:
AmanyRabbbunamalverdeyince,lhhitapvkioldu:
Ofakirstndeyatttakaldrsn,altndadefinevar,alsn.D
nte Hazreti Msa aleyhisselm bunu fakire bildirdi. Fakirde ta kaldrp
defineyialp ehregittivekendisine mkellefbir konakyaptrd veevresi
nin en zengini oldu. Bu srada oras hkmdrsz kalr, halk da ok zengin
olanbuadambalarnahkmdryapt.
Birgn Hazreti Msa aleyhisselm onun saraynn nnden geerken fa
kir adam ziyret etmek ister. Yeni hkmdr olan adam vekil vkelsyla
oturmu grme yapyor. Sarayn merdivenlerini kmakta olan Msa
aleyhisselmgrenadamhizmetkrlarna:
Birdilencigeliyor,onavurunvesaraydankovundiyeemirverir.Der
hal hizmetkrlar Hazreti Msa aleyhisselm hakaretler ederek saraydan
uzaklatrrlar.
HazretiMsaaleyhisselmtekrarAllahTelilegrmesinde:
YRab,ofakiradambanayleyleyaptonunmalngerialdiye
rica etti. Sonra Cenb Hak o memleket halkna adamn hkmdr olma
sndandolaypimanlkverir,onuazlederler,maln,mlknyamaedip,
adam eski haline getirirler. Adam gelip tekrar o eski tan stnde yatp
kalkar,HazretiMsaaleyhisselmgrr,budefaHazretiMsaona:
Allhbuyurmutu,fakirlikseniniinhayrldr.teayaba,ba
ghayakeylerbuyurduubudur.
Filighkarncakursana,
Koyupkarncayghfileyler.
Filidhkarncakursana,
Koyupkarncaydhfileyler.
Gehyolcuyugstermezyoleyler.
Arasrayoldankarrniceyolcuyu,
Zamanzamanyolcuyugstermezyoleyler.
Herhangi bir kimse, insanlar hidayete arr da ona tbi olunursa,
79
ona tbi olanlarn mkfatlarndan bir ey eksilmeksizin davet edene de
aynmkfatverilir.Bunakarlkdalaletedavetedenbirkimsedesapk
la arr da, kendisine tabi olunursa, ona tabi olanlarn gnahlarndan
bireyeksilmeksizinayngnahpeindengidilenkimseyedeyazlr.
166
Gehsszharbenlikedp,
Gehenliidatpyeleyler.
Bazansszharbyerienlikedip,
Bazanenliidatpyeleyler.
Unsurlaripliininedeliinden,
Geiriponubu,bunuoeyler.
Ansrdadrttr:Ate,su,toprak,havadr.tetabiatnyaradlolan
slk, soukluk, katlk ve nemlilik bu drt unsurdan ikisinin birlemesiyle
meydanagelir.
Yelibazanletfetleederate,
Ateidhyounlatrphavaeyler.
Suyudondurupedertautoprak,
Suyudondurupedertavetoprak,
Tuzvediermadenlerinkatlamasndandolaydr,nksutalar.
Seliderykartatlsuondan
Suyuyelyelidahivabileyler
TatlsuondanSeliderykar
Suyurzgrrzgrdahiyamureyler

166
mam Nevev, erhu Mslim, IXVIII, DrlKtbillmiyye, Beyrut, 1411, lim,
15.
80
CerHarfleri
167
gibicmleey,
Birbirineuzanpelsallar.
Eydaharficerlergibibirbirlerinebaldrlar.
Ederkilleriokideciz,
Ederylebirisankileyler.
Ederaklllarokideciz,
Ederylebiriazizkileyler.
Heridekilidanolanlarcizbrakr,nkiaklvetedbirileolmaz,
Hakkn tesiriyle olur. Hakkn tesiri olmadka akl ve litykat ve tedbir
faydavermez.Aklcizkalr.CenbHakylebiriederki,sanrsnonu
akl etti, hlbuki tesir eden yalnzca Odur. yleki yaratln hikmetinde
dahi kendi srrndan aciz kalr. Niyzi Msr kuddise srruhulaziz Vahdeti
VcutRisalesindeanlatt.
Tefsirlerdebuyururlarki,Sleymanaleyhisselmbirgneyitti
168
:
Ey Bri Hud, eytan niin demoullarna musallat eyledin ki
dimagnahilerler?Sendendilerimkionuhapseyle.Yaniartkdem
evladnavesvesevermeyipazdrmaya.
Hakktanizinolupeytantutupbirmahfazaiinekoyupdenizindibi
ne attrd. Bunun zerine herkesin basireti alp grdler ki bu cihanda
bak deillerdir. Bu oul ve kz, emlk ve erzak
169
dedikleri hep oyuncak
vehevimi.
NitekimKur'an'dabuyurulur:

.

Bilinki,dnyahayatoyun,oyalanma,sslenme,aranzdavnme
ve daha ok mal ve ocuk sahibi olmaktan ibarettir. Bu, yamurun bi
tirdii, ekicilerin de houna giden bir bitkiye benzer; sonra kurur, sap
sarolduugrlr,sonraerpolur.Ahiretteetinazapdavardr.Al

167
HarfiCerr:Gramer:Kelimeninsonunuesreile(idiye)okutanharf.BunlarArap
adauekilaltndatoplanmtr.(Vavkasem),(Taykasem)
168
Syledi
169
Rzklar
81
lah'nhonutluuvebalamasdavardr;dnyahayatisesadeceal
datcbirgeinmedir.
170
Dahi bildiler ki avrad ve oul ve kz ve mal dman imi. Nitekim

Kur'an'dabuyurulur:

.
Ey inananlar! Eleriniz ve ocuklarnzdan size dmanlk edenler
olur,onlardansaknn;amasizaffeder,sularnrtervebalarsanz
bilinkiAllahdabalarveacr.
171
Pesbunlarnkalblerinelmgussas
172
musallatolupdaavesahrala
radalpmaaralaragirdiler.Btnlemvebuhotavrnefsinefsiolup
anasevldn,koyunkuzusunuterkveherbiriibdatHakkayaptlar.
Nizam ve intizam kalkt. Sleyman aleyhisselm grd ki nbvvet ve
sultanlk ve cmle saadetler ki kendine verilmitir, hepsi eytann saye
sindeimi.
Sleyman aleyhisselmn san'at zembil rp satmak idi, kimseler al
mazoldu.ByleoluncaSleymanaleyhisselmyznsecdeiRahman'a
koyupitti:
"EyBriihdseninheriinbirhikmetemebn(dayanmakta)imi,
ben kusur eyledim. Senden sana niyazm budur ki eytan salver. Her
kes umuru
173
ile megul olsun." deyp Hak tel da izin verip hemen
eytan kurtulup serbest brakldkta herkes acaba evimizden bir eyimiz
gaipoldumu?dediler.
Divnsaltanatvenbvvetyinekuvvetbuldu.Peseytanvehayvan
cmlemahlkatinsannmaslahatgrlsniindir.nsandahiherhlibi
lipherneteklifedersegerekltufgerek,kahronuilesegerektir:
Beyitmeali:
Banabuimendekimderkikendireyinle
174
bittin,
Ziranicebitirirlerseylebiterim.
175

170
Hadid,20
171
Teabun,14
172
Gam,keder,znt,
173
iile
174
Grnle
175
82
Lgazbundamuammsn
176
oleyler.
Bilmeceyi
177
bundaanlalmazeyeyler.
Yunusharfleri(Yinunsin)Yasinkelimesinedeiaretediyorolmaldr.Bu
Sure bilindii gibi mutasavvflarca kmil insana veya Muhammed nura
iareteder.
Lugz sz, zhir mnsndan bir ey anlalmayacak derecede syle
mektir. Mesel, Fakhler, tuzu ok yersen oru bozulur, kefret lzm
gelmez.Azyersenorubozulur,kefretdahilzmgelir,nkkefrette
tadduymaarttr.Hlbukituzunouiletadalnmaz,ancakazyenirsetad
alnr,busebeptenkefretlzmgelirderler.telugzbudur.
TAHMSAZB
Kimihigelmeyipmekrileyler
178
Kimisingldrpshibimleder
Kiminingzyanseleyler
Grenleryriniayariinde
Olurlaraduman
179
efkriinde
Buremzifehmedendeyyr
180
iinde

176
Muamma: Divan iirinde, bata Esma l Hsna (Allah Telnn doksan dokuz
gzel ismi) olmak zere konusuinsanismi olan manzum bilmeceler. Kelime gizli,
rtl, anlalmas g veya iaret remiz yoluyla sylenmi sz anlamlarna gelir.
Muammalar lgazlardan farkldr. Muammalar Allahn isimlerinden biri veya insan
ismi iin dzenlenirken lgazlar her ey hakknda dzenlenirler. Yalnz muammala
rn bazen lgaz, hatta k edebiyatnda bir eit bilmece (k muamma) karl
olarak da kullanld grlr. Muamma alannda en ok eser veren airimiz Emri
(Edirneli Emrullah elebi) olmutur. Muammann dzenlenmesindeebced hesa
bkullanlr.
177
Lgaz: Edebiyat: Manzum bilmecelere denir. Lgaz zlrse insan, hayvan,
eya veya baka bir mn kar. Mesel: (Hikmetullah ehrinin bir tnesi Olunun
karnndayatarannesi.)Bumanzumzlrsecevapolarakpekbceikar.
178
l: Slle, soy, hnedan. Akrab ve taallukat. Yaz scaklarnda su gibi grnen
serap.Hile,tuzak
179
adman:(dmn)f.Mesruriyet,sevinlilik.Mesrur,bahtiyar
180
Deyyar:Birkimse.Ehad.Yurtsahibibirisi.Manastrsahibi.
83
Kiminiaklaklmomecnun
Kiminingzlerindenaktrhn
181
Kiminieylemibinderdemeftun
Kiminklmdururkfrgmanda
Kiminikrarileahdimanda
Kiminirzuebhufiganda
Kimininaktrskker
182
dilinden
Kimininhepcihanacizelinden
Kimininhikazagitmezyolundan
Kimisidimaklmaktaferyad
Kimisibendeyebendolmazazad
Kiminieylemiizzetledld
183
Kiminieylemiderdileeyda
184
Kiminbirhabbeiinhalkarsv
Kiminiakllaklmtvana
185
Kimimuhtaikenverirharac
Kimininderdiyokalamizac
Kimininderdivarbulamazilac
Kimimihnetbucandaederraz
Kimiyarilehemdemleysefddr
186
Kimimlngamma
187
kimisidinara

181
Hun:f.Kan,dem.,intikam,ldrme
182
Skker:eker.
183
Dilad:f.Sevinmi.Kalbihoolmu
184
eyda:f.Tutkun.Divane.oksevgidenhslolanhal.
185
Tvana:f.Gl,kuvvetli.
186
Dnyada(ey)yok
187
Gamm:Keder,tasa,dert,elem,kayg
84
Gnlbahrimanye
188
talipk
Cevhirbulkarmaalmaboncuk
Hakikatkatresinbulonagirk
Ederakgneinghkarabalk,
Kimisizabturabteylericra
Kimisibendeolmuhalkadna
Kimininyokelindenesneasla
Kimininhemdemidirderdmatem
Kiminieylemitirred
189
uhrrem
190
Kimineskkerihelvolursem
191
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler
Ghdemederghdevikerdem
192
Ghiyikem
193
olurkhiolurcim
194
Gedycem
195
ederghgedhem
196
Ayabaeder,baghayak,
Ayrrblblghglnden
Sularglghbucanblblnden
Kiminmalnalrelinden
Ghyolcuyugstermezyoleyler.
Bilirizmnkeribizeinsesenden
Bezer
197
olduksofininhevesinden
Grndmecihtnhaymesinden
198

188
Bahriman:ManalarDenizi
189
Read: Hak yolda yrmek. Doru yolda olmak. Doru yolu bulup ondan sap
mamak.Aklnkuvvetliolmas.
190
Hurrem:f.Sevinli.Mesrur.en.Ferahlkveren.Tazeveho.Gleryzl.
191
Semm:Zehir,au
192
Kerdem:imanveksaboyluolanadam.
193
Kem:f.Az,noksan,eksik.Kt.Fen.Ayarbozuk.Fakir,hakir.
194
Cim:Gulamperestolankimse.
195
Cem:toplama
196
Hem:f.Birlikte,beraberolmakmnasnifadeeder.
197
Bezer:Gevezelik,boboazlk,okkonumaklk.
85
Cefsdilberinoddanbeterod
Buremzibilyineyineoddanbeterod
199
Cehennemdemeerbulunmazmod
Sanaesmagrnmezsemsemma
kilemdekaldngittiama
200
ifyda
201
sonrakalsnhuefz
202
HnermaksudunaAzbvusuldr
Hicabolankiidebugnldr
Bucennetdediimkalbeduhuldr
203
Lgazbundamuammsnoleyler.

198
Hayme:adr.
199
Od:t.Ate,nar
200
A'ma:Kr.Gzgrmeyen.Manevikrlk,cahillik,bilgisizlik.Yamurbulutla
r.
201
i:(e)f.Ne?Nasl?(Soruedat)Taaccbvehayretyerindedekullanlr
202
Efza: f. (Sonlarna eklenen kelimelere) Artran, oaltanmnasn verir. Mesel:
Hayretefz:Hayretverici,hayretartran
203
Duhul:erigirme.eridahilolu.
86
54
Vezin:MeflMeflnMeflMefln
YRabbizeihsnetvuslatyolunugster,
Srettekomacnetuzletyolunugster.
Eyledihevgretolduiimizdet,
Derghnulugyetkudretyolunugster.
Nefsimihevdankes,kalbimiriydankes,
Meylimisivdankeshalvetyolunugster.
Candansanatlipklhertaterpkl
BirPremushibklhizmetyolunugster.
Tlimedipesmybildirbizeeyy,
DuymayaEvednyhikmetyolunugster.
Hrirebiterglzr,zriredoarenvr,
Hereydetecellnvarryetyolunugster.
ukimolavuslatta,halvetbulacelvette,
BuMsryekesrettevahdetyolunugster.
YRabbi!Bizeihsnetvuslatyolunugster,
Uzlet, yalnzlk, insanlardan ayrlarak bir tarafa ekilip yalnz kalmak

manalarna gelmektedir. Zahirde bunun yaplmas kolay ilerdendir. Ancak
gnln uzleti hem zor ve gtr. Manevi uzlet ise eitli isimlerde anlmak
tadr.
204
Hevmzauydukyamaclkdetiimizoldu
Birayakkabcvard.HazretiRaslllahsallallhaleyhivesellemiin
gzel bir pabu dikti. Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ho
unagitti,

204
(NAL, 2006 ), s. 30 Halvet, [Srekli murakabe, Nakbendiyenin esaslarndan
nemlibiresastr.(RisleiBehiye,164.)Mevlevlerdedizstoturarakvegzleri
yumarak kalbe ynelmek, ie dnmek, buradan msivay karmaya almak, ey
hinyzngznnegetiripondanfeyzbeklemek(rabta).MelmHamzevlerde
bunagnl,beklemekdenir.]
87
Gzeldikmisin,buyurdular.Ustasusmad,dediki:
BundandahaiyisinidedikebilirimeyAllahResul!Dikmeyibaarabili
rim.Buyurdularki:
Ohaldeonukimiinsaklyorsun?Budahaiyipabucukimedikecek
sin?
Mademkibenimiindikmedinkiminiindikmekistiyorsun?
205
Meylimidardankeshalvetyolunugster.
Halvet
206
Kelimeanlamolarakbirkimseileyalnzkalmak,sszyerdeyalnzkalmak
gibimanalaragelir. Tasavvufmanadaise,birkenaraekilip,kimseyekar
madanzikirvevirdilemegulolmaktr.
Kan, halveti kimsenin gremeyecei yerde, gnln Allah Tel ile ko
numas,Onayalvarmas,eklindetanmlar.YanibuiinzAllahTelile
beraber olmak ve yalnz olmak topluluklardan ve kalabalklardan uzak kal
maktr.
Halvet,kiininyalnzkalarakhalktanuzaklapRabilebabaakalmave
kendini manev ykselie hazrlama olaydr. eitli riyzatlarla alk, susuz
luk, zikir, fikir, tedebbr ve tefekkr gibi faaliyetler sonucu kulu Allah ile
yaknlamayahazrlayanbirnhazrlkkonumundadr.
HalvetinortayakndabazKur'anKerimayetlerivehadislerinmotive
ediciolduunugryoruz.SflerbukonudaKurnKerimdekibazayetle
rikullanmlardr.Mesel:
Mus ile otuz gece (bana ibadet etmesi iin) szletik ve buna on gece
daha kattk. Bylece Rabbinin tayin ettii vakit, krk geceye tamamland.
Ms, kardei Hrna dedi: Kavminin iinde benim yerime ge, slh et,
bozguncularn yoluna uyma. Ms tayin ettiimiz vakitte bizimle buluma
agelipdeRabbionakonuunca:
Rabbimbana(kendini)gster,sanabakaym!Dedi.Rabbibuyurduki:
Sen beni gremezsin, fakat daa bak, eer o yerinde durursa, sen de
beni greceksin! Rabbi daa grnnce onu darmadan etti. Ms da
baygndt.Aylnca:
Senycesin,sanatevbeettim,beninananlarnilkiyim!dedi.
207

205
(emsiTebriz,2007),(M.236),s.323
206
(SOYSALDI,yl:8[2007],say:19)
88
Bu ayet hakknda mfessirlerin izahlar yledir: Elmall Hamdi Yazr

erbankelimesiniBakaraSresindegeenekliyleizaheder:
Hz. Mus aleyhisselm Allah Tel dmanlarn yok ederse, Yahudilere
bir kitap getireceini vaat eder. Neticede Firavun helak olunca, Hz. Mus
aleyhisselm Allah Teldan kitab ister, Allah Tel da ona otuz gn oru
tutmasn emreder. O srada zilkdedir ve zilhicce ile beraber Hz. Mus
aleyhisselm tam krk gn oru tutar. Elmallya gre bu ifadelerden, Allah
Tel dostu olanlarn aydnlk tecellilere ermesi iin, gece gibi karanlk
ileler ve aclar ekmesi gerekir. lh tenezzller gece olur ve zdrapl ve
aclgeceleribtnbaarlsabahlartakipeder.Buileligecedensonra,Hz.
Mus aleyhisselm, Allah Tel ile konumaya nail olmu ve u tecelliye
ulamtr:AllahTelmeleklerleolankonumasgibi,Hz.Msayadavas
tasz ama perde arkasndan onunla konutu. Hz. Msa aleyhisselm Allah
Telnnkelmnheryndeniitiyordu.Budagsteriyorki,AllahTelnn
kelmniitmekyaratlmlarnkelmniitmekgibideildir.AllahTelnn
szn iittiinde Hz. Msa aleyhisselm da Allah Tely grme istei
uyand. Bylece o, kendisine grnmesi iin Rabbine yalvard. Rabbi
katiyyen Beni gremeyeceksin dedi. Lakin daa bak, Eer yerinde du
rursasendebenigreceksin.BununzerineRabbi,tecelliedince(buizaf
bir tecellidir.) Zatndaki mutlak kudret ve azametiyle olmakszn da para
land dmdz oldu. Hz. Msa aleyhisselm, bu manzara karsnda dayana
mayarakbayld.AllahTelygrmeyesadeceodeil,budnyadahikim
se dayanacak ekilde yaratlmamt.
208
Beni gremezsin ifadesinin hik
metibuidi.YoksaAllahTelnntecellisindenkanmakyadaltuftacimri
lik sz konusu deildi. Benzer ifadeler, Muhammed Ali esSabnnin tefsi
rinde de mevcuttur. ada bilim adamlar, tehannsn kelime kkeni ve
manaskonusundaeitlifikirlerilerisrmlerdir.AyrcaKurnKerimde
itikfveonuntrevleriylebirliktedokuztaneyetmevcuttur.
209
Halvetin snnette delili ise, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin

kendisine nbvvet gelmeden nce daha ziyade Ramazan aynda Hira Ma
arasnda ibadete ekilmesi ve yiyecei bitene kadar burada kalp gecele
mesidir.
210
Grnrde halvet insanlardan ayrlmak, gerekte ise sfatlardan, huylar

danayrlmaktr.nemliolanyerdeitirmek,yalnzkalmak,tenhayerlerde

207
Arf,142143.
208
ElmallM.HamdiYazr,HakDniKurnDili,rYay.,stanbul1993,c.4,ss.45
47.
209
raf,138;Hc,25;Tah,97;Bakara,187;Enbiy,25;Bakara,125;Tah,91;
ur,71;Fetih,25,bkz.M.FuadAbdulbk,Mucem,ss.595596.
210
MansurAliNasf,etTc,stanbul1961,c.III,ss.251254.
89
bulunmakdeil,huylardeitirmekvegzelhuylaryerineikmeettirmek
tir. rif, grnrde halkla beraber, ama gizlide onlardan ayr Hakk ile bera
berdir. Kul, ihls ile yapt amel sonucunda bu amelin bereketiyle Allah
Teldan kendisini uzaklatran perdelerden, engellerden biri kalkarak krk
gece sonunda krk perde, engel ortadan kalkar. Bu erbin sonunda, bir hik
metin kula verilmesi, onun dnyadan ve iindekilerden uzak durmas, ebe
diyet yurduna ynelmesi ile olmaktadr. Dnyadan ve onun sevgisinden
uzaklaamayankimse,erbininartlarnauymam,kendisiniAllahTelya
tam olarak vermemitir. Bunu yapmayanda ibadetinde ve Allah Telya
yneliindeihlslsaylamaz.nkAllahTel:
DiniyalnzAllahazgklarakOnakulluketmelerikendilerineemre
dilmitir.
211
Buyurmutur. Buayettede anlatldgibikulibadetindeya
aynda her hlinde Allah Tel rzasna ulamay gaye edinmelidir. Ve
ihsanmertebesineulamayagayretetmelidir.Riyvegsteritenuzak,ihls
ierindeibadetiniyerinegetirmekenbykhedefolmaldr.
Amabuncaylkalpboellednmekyakkalmazbize
212
HalveteGiri
Halvetegirmekisteyenkimse,gnlnmal,mlksevgisindenarndrma
ldr.Namazkldyerinveelbisesinintemizolmasnadikkatetmelidir.Gir
medennceabdestalr,ikirekatnamazklarvegnahlarndantevbeeder.
indeki kt duygu ve hislerden arnmaya alr, bu esnada yalnz Cuma
namaziindarkarvenamazdansonratekrarhalvetedevameder.Slik
halvetesnasndavaktiniyalnzAllahTelyatahsiseder.Yalnz Onunrza
sn kazanacak ileri yapmaya alr. Kur'an Kerim okur, Allah Tely zik
reder, namaz klar ya da murakabe ile megul olur. Bunun dnda yoruldu
undauyurvedinlenir.
Erbanhalvetinegirenslikyemeiimekonusundalldavranmalve
aryemektenkanmaldr.Midesinifazlalzumsuzeylerledoldurmamal
ki,gecerahatibadetedebilsin.Halvetegirenkiininyemesineveimesine
dikkat etmesi tavsiye edilmitir. Mideyi doldurmaktan saknlmas vcudu
idareedecekseviyedebirgdaalmnamsaadeedilmitir.Balangtadaha
fazla bir yemekle balayan kii daha sonra tedricen yemesini azaltmaldr.
SflerRabbiileberaberolanoferahlkvesevinierisindealhissetmez
demilerdir. Yine mutasavvflar nefsi alkla terbiye etmenin kiiye eitli
faziletleri kazandracan belirtmektedirler. Halvet esnasnda baz sfler
aknlk yaamlar ve yanl ifadelerde bulunmulardr. Burada dikkatli
olmanngerekliliiortayakmaktadr.

211
Beyyine,5.
212
lyada,ii298;(ARSTOTELES,2006),s.55
90
Bazkimselerindahancekimeayhvemutasavvflarnbazvakaveke
iflere mazhar olduklarn iitmeleri neticesinde halvete girmeyi istedikleri
grlmektedir.Budaniyetleriihlslolmayankiilerinbylemanevibirolay
istismara gitmelerine neden olmutur. Sadk mrid halvetten gayenin za
mann deerlendirmek ve uzuvlarn mekruh eylerden uzak tutarak Allah
Telya yaklamak olduunu bilmelidir. Halvet esnasndaki evrad ve zikir
konusunda sf guruplar farkl grlerde bulunmulardr. Mrid halvet
esnasnda btn zamann, kendisini Allah Telya yaklatracak amellere
tahsiseder.BuilerKur'anKerimokuma,AllahTelyzikir,nafilenamaz,
murakabe gibi ibadetlerdir. Bu fiilleri dnml olarak yerine getirir ki
kendisinde bir bkknlk sz konusu olmasn. Halvette dikkat edilmesi gere
ken bir baka hususta Allah Telnn ilh mevhibeleri nefsi a brakmaya
mnhasrdeildir.Heryiyipienbirinsanyemeiazaltanakalandandaha
stnolabilir.EbYakbSsninhalvethakkndakigrdedikkateki
cidir.
Yalnzla(halvete)ancakricldenglkiilerdayanabilir.Bizimgibilere
birbirinden grp amel etmek iin toplum iinde kalmak, halvetten daha
yaraldr. Burada da grld zere halvet olay belli bir manev arla
sahip bir hadise olarak herkesin stesinden gelecei bir i deildir. Baz
maddihtiyalarazaltmagibigrlsedebuiindtarafdr.Esasimanay
ilgilendirenyndr.Halvetuygulanmaszelkurallarolmasnedeniylezor
bir i olduu muhakkaktr. Kendisini buna hazrlamayan gerekli yeterlilii
olmayankiilerinyapabileceibirfiildeildir.
brahim Havvs kaddesellh srrahulaziz lde gzel bir edep ve kalp
huzuruierisindebirzatgrrveokiiyebudurumunusorarozatncevab
iseyledir:
Ben halkn iinde ve tandklarmn yannda tevekkl, rza, tefvz
umrileamelediyordum.Nezamankitandklardanayrldm.Bendebun
larn zerresi bile kalmad. Buraya geldim ki bildik ve tandklardan uzak
olduumzamanda,nefsimdeniddiaedegeldiieyleriisteyebileyim.
Buradadikkatekicihususkiitoplumierisindetandklaryanndakihali
ve davranlaryla yalnz olduundaki durumunun kyaslanmasdr. Her za
man ayn halde kalabiliyor mu? Yoksa farkl grnmlere girebiliyor mu?
Yaptilerderiyavegsteri,kendini beendirme vebakalarnnvgs
nkazanmaisteimivar.SfyanesSevrdehalvetiilgilendirenuszlerin
dekonuyaktutmaktadr:
Kim halka karrsa, onlar idareye (onlarla gzel geinmeye) alr.
Onlar idareye alan; onlarn hal ve hatrn grp gzetmeye mecbur
kalr. Onlara gre hareket eden de, onlarn dtkleri hata ve tehlikelere
der. Sonuta, onlar gibi helak olur. Burada ok dikkatli olunmas gere
91
kenbazhususlardakendiliindengndemegelmektedir.
213
Birkiitoplum
hayatnda nasl insanlardan uzak ve onlarla iliki iersinde olmadan yaaya
cak bu mmkn gzkmemektedir. Fakat nemli olan husus ll olmak
veinsanlardanktetkilenmeninnnegeebilmektir.
Candansanatlipklhertaterbetkl
BirPrlesohbetklhizmetyolunugster.
Pr den murad edilen Mridi Kmil dir. Hakk bulmak pek kolay
dr,velkinHakkbulduranKmilinsanbulmakgtr.Bunlarkimygibi
dir,velkinbulunmaskimydangtr.
simleritlimedipbildirbizeeyy,
Evednyduymayahikmetyolunugster.
Esm, yani isimlerden murad edilen taayynattr (insann grnen

vcdu), Kulum Muhammed bana yaklat, daha fazla yaklat, t ki be
nimlearasikiyayboyumukadar.
214
yetlerinbtnmanlarise:Den
Seyri illallhtr (Allah Telya yaklama), yani tevhid mertebelerinde
Feniefl,FenisfatveFenizttr.
Bunlartevhiddeurc(ykselme)makmlardr.Tedellisenuzl,yani
rc (avdet edici, geri dnme) makmlar ki, Cem, Hazretl Cem
makmlardr.KaabekavseyniseCemlCemmakmdr.Evednda
son makm olan Ahadiyyet makmna irettir. nk Feni efl, Feni
Sft,FeniVcdmakmlar,BekiZt,BekiSft,BekiEflolarak
bek makmlardr. Esasen fen (yok olma) ve bek (tekrar kavuma) iki
kavistir.Buikikavis(ykselmemakm)CemlCemmakmndabirleirler.
EvednisesonmakmolanAhadiyyetmakmdr.
Beyitte geen Hikmet yolu tasavvuf yoludur. nsanlar Allah Telya
vsledenikiyoldanbiridir.Dieryoldaeryoldur.Kur'anKerimde
Bir kimseye de hikmet verilirse ona da birok hayr verilir
215
buyurulmutur.Burada hikmetshibikimse tasavvufehliolankimselerdir

ve onlara birok hayr verilir. Esasen tasavvuf demek hikmet sahibi olmak

213
(SOYSALDI,yl:8[2007],say:19)
214
Necm,89
215
Bakara,269
92
demektir,bunlarhakkhakolduuiinveiyiyiiyiolduuiinyaparlar.
Hz.Alikerremellhveche"Derinlerdekihikmetaklileakldahikmet
ilekarlr. Hsnisiyasetlesalihedep zuhureder.Tefekkrisekalbinha
yatdr"
216
demek suretiyle, akl, hikmet ve tefekkrn icra ettii fonksiyo
nun nemini belirtmitir. Ancak bu hikmet anlay daha sonra deimitir.
Olan eyler ve hadiselerdeki Allah Tel ve kullar nezdinde olmas gereken
ve gerekmeyen hallerdeki hikmetin durumun halli iin Mutezile ve Earler
arasndaki kelam tartmalara balam ve Ear anlayn slm dnyasna
hkimolmasvebudurumdanehlitasavvufundaarekildeetkilenmesi
ne,mridlerineyhleriveilerihakkndatektaraflbirhikmetizgisiilevah
detivcudretisiningetirisiolanbirekildeaklyntamamen bertaraf
eden bir sonuca ulamtr. Hz. Ali kerremellh vechenin buyurduu kel
mndnaklmtefekkrhayatinkrazauramslamMedeniyetiisteni
lenseviyeyeulaamayptabiricaizseyerindesaymtr.Belkihikmetivar
dr birok sorunun zmn salad gibi naks olan kii ve hallerinde
istismarnasebebiyetvermitirkineticelerindenoksanhallerhusulegelmi
tir.
BudurumuSleymanUludauekildeizahetmektedir.
Allah Telnn fiillerinde belli bir garaz ve illet bulunmadn savunan

veiradesfatnnplanakardklariiniradecilerdiyeadlandrlanashb
meiyetibuekildednmeyesevkedenmil,AllahTelnnmeiyetve
iradesini sonsuz genilikte grp hikmet sfatyla bile tehdit etmeye yana
mamalardr.Tabbiidirki,ilahiirademutlakvebuderecekapsamlbirekil
deelealnrsa,sebep,illetvehikmettelakkisini,neticededeaklvedn
ceyi silip sprr. Geriye ancak tesadfler, geliigzel vukua gelen, maksat
vegayesibilinmeyenvehikmetedayanmayanbirtakmhadiselerkalr.Bu
nun sonucunda da kinat bir kaos eklini alr. Allah Telnn iradesini ve
dilemesiniinsanaklveyamaddilletlerlesnrlandrmakAllahTelyzaru
ret ve mecburiyet prensibinin altnda eklen faaliyet gsteren irade sahibi
bir varlk olarak grmek caiz deildir. Ancak Allah Telnn irade sfatn
yine Onun bir sfat olan hikmet prensibiyle snrl ve uyumlu grmekte
hibirmahzuryoktur.ZiraKuranKeriminbirokyerindekendisininhakm
olduunu haber veren bizzat Allah Teldr. Bundan dolay irade sfatnn,
hikmet sfatnn red ve inkr edilmesini gerektirecek bir genilikte anlal
masdorudeildir.
217
Mutezilenin, insann menfaatine ve maslahatna en uygun olan ey

neise,AllahTelnnonuyaratmaslazmgelir,demesiErleribylebir

216
Kleyn, Sikat'lslm Eb Ca'fer Muhammed b. Ya'kb, Usl'lKf ( thk. Mu
hammedCevdelFakh),Beyrut1413/1992,I,76.(GLER)
217
ULUDA,Sleyman,EmirveYasaklarnHikmeti,Ankara,1988,s.31
93
kmazaitmi,meseleyikklamatektaraflderinletirmelerineyolam
tr. Erler ilahi iradeyi herhangi bir mecburiyet, zaruret ve illet altnda
grmemekiin,hikmetidehiolmayacakekildeteviledipreddetmekihti
yacn duymular veya byle hareket etmeye hasmlar tarafndan zorlan
mlardr. Sonradan illiyeti esas alan felsefenin glenmesi de Erleri bu
konuda zor durumda brakm, tesi aydnlk olmayan ve gittike de karan
lklaan bir bir sahaya srklemitir. Dier taraftan Mutezilenin ortadan
kalkmas ve felsefenin de Er bir kelamc olan Gazzl tarafndan kertil
mesi, slm leminde batanbaa Erliin hkmran olmasna ve rakipsiz
bir dnce tarz olarak istedii gibi faaliyet gstermesine yol amtr. Se
bep ve illet fikrinin bu kadar ok zayflamas ancak mutasavvflarn iine
yaram, kerametler ve olaanst hallere ait menkbeler alabildiine art
mtr.Artkermilerinhikmetleriveiradeleridahitabiatkuvvetlerindenve
kanunlarndan daha tesirlidir, daha kolay ve abuk netice alr, diye inanl
maya balanmt. Aslnda Gazzl, var olan lemden daha esiz (bedi) bir
lemin yaratlmas imknszdr demek suretiyle bu yolda Mutezileyi ve
felsefeyi bile geri gerilerde brakan bir illiyet, nizam ve hikmet anlayna
ulamt. Ama ondan sonra slm fikir hayatnda onun bu telakkisi deil,
illiyetvehikmetfikrinekarolantelakkilertesirliolmutur.
218
Dikeniindebiterglbahesi,nurlarperdeiindedoar,
Hereydetecellinvarbakmayolunugster
Hz.Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Gklerin, akllarn hazineleri bile nebinin gzne bir p kadar ehem
miyetsizgrnrse.ArtkMekke,amveIrakneoluyorkionlariinsava
sn,onlaraitiyakeksin!Ancakgnlktolan,onunilerinikendibilgi
sizliine, kendi hrsna gre mukayese eden kii onun hakknda byle bir
pheyeder.Sarcamdanbakarsangneinnurunusapsargrrsn.O
gk ve sar cam kr da eri ve tozu gr! Atl bir er, atn kotururken tozu
dumanakatar,etraftabirtozdurkalkar.Sen,tozuAllahTelerisanrsn.
blis de tozu grd, Bu topran feridir. Benim gibi ate alnl birisinden
nasl stn olur? dedi. Sen azizleri insan grdke bil ki bu gr blisin
mirasdr. Be inat, blisin olu olmasan o kpein miras nasl olur da
sana der?Ben kpek deilim, AllahTel aslanym. Allah Tel aslan
surettenkurtulandr.
219

218
ULUDA,Sleyman,EmirveYasaklarnHikmeti,Ankara,1988,s.3132.
(KAHRAMAN,2002),s.7778
219
Mesnevi,c.I,b.39553964
94
ukimsedirvuslattaola,celvettehalvetbula,
BuMsryeokluktavahdetyolunugster.
TAHMSAZB
hsnferavnetcennetyolunugster
Hemsohbetimirfanetzilletyolunugster
Gelderdiledermanetrahatyolunugster
EyMlikikudretsenklbendenekimefkat
Fetholabanahikmetihsannayokgayet
Lutfunlaediphimmethalimeolarahmet
Meylimisafdankesyrimicefdankes
Gnlmnizadankeshrsmbeladankes
Kalbimidevadankeszevkilesefadankes
Lutfunlamnasipklyolundamcazip
220
kl
Nilimertib
221
klsrrnasahipkl
hsannavacipklakmdahigalipkl
Bahetdemisydergrmeemevtay
222
Arzetbanacy
223
gsterteneMsy
Arzilemsemmygeldimsanaalay
Kimdegrnedeyyr
224
derviolurahirkr
Zevkoluronaefkryroluronaayar
Grndonahervarkimoldullebsar
225

220
Cezbeli
221
Meratib:Mertebeler.Basamaklar.Kademeler.Dereceler
222
Mevta:ller.lmler.Cenzeler
223
Cy:f.Yer,makam,mevki.
224
225
Basiretsahipleri
95
Yrinbulagurbettesahipkademlfette
limedesohbettearifolanelbette
Azbgammihnetterahatbulazillette
96
55
Vezin:MeflMeflMeflFeln
unlarkigrpyznbudragelirler,
Olahdevefeyleypikrragelirler.
Anlarkiezelgzlerisandakaluptur,
Bundasenihibilmeypinkragelrler.
eminkadehinnedenabdlilh,
Olakilebulemidevvregelirler.
Zlfntelineandakimingnldolat,
Mansrgibimeydnagirpdragelirler.
oldnelerigrbitererolur,
Srryleiindenyineesmragelirler
Hertohumunedenaldniseeksenanbil,
Hercinsiyinebittiieregelirler.
Hibiriizindenkpheryolagitmez,
Herbirisibiryolilebazragiderler.
Yolarnevarayrisehepsanak,
Cmleseniistersanadidregelirler.
ElbettebubaiinekimgirseNiyz,
Hrngezpevvelsonuglzregelirler.
unlarkigrpyznbudra
226
gelirler,
Onlarezeldegzlerisandakalmtr,
Budnyadasenihibilmeyipinkragelirler.
GznkadehinitadanAllahnabdlkullar
227

226
Dr:Dnya,ev;Dra:EskiFarshkmdarlarndandokuzuncusuKeykubat'nbir
ismi.Hkmdar.CenabHakk'nbirismi
227
Ebdal: Evliydan, ziyde nuraniyyet kazanm olanlar. Evliy zmresinden bir
cemaat. Arapada halkn lzumlu ilerinin tasarrufuna memur bir cemaata denir.
(MsivalkasndanmcerretveCenabHakk'nmuhabbetindefnivemstarak
olanztlar.O.S.)
97
Oakilebulemidnmeyegelirler.
Abdal ilh Hakk deryasna dalm kii, anlamna gelmektedir. Onlar
beden klflarna girmezden nce de Hakk deryas iinde olduklar halde o
deryaygrebilenkiilerdir.Bundantronlar,olemdedemngzile
(her taraftan kendilerini kuatm olan) Hakk nurunu grdkleri iin, bu
lemi devvara (devreden, dnen bu leme yani kinata) gelirken de bu
akladoludurlar.
Kadehtenmuradise;HaktalibineyaptismiCelaltelkinidir.Yada
dilindendklenmarifetiilahiyeyedairszlerdir.
Salik onlar dinle dike verdikleri, zevkle mest olup, akl bir eye er
mezolur
228
Kimingnlsanntelineondadolat,
Mansrgibimeydnagiripdraacnagelirler.
Eski edebiyatmzda k balayan yrin sann ona dolanan teli olduu

skskdilegetirildiiiinkkuluhertaraftanevreleyenHakknuruderya
sn fark edenlerin bu lemde de Mansur gibi daraacnda olduklarn, yani
kendi varlklarnn da Hakk nurundan ibaret olduunu anlayarak yokluk id
rakineulatklarnbelirtmitir.
utnelerigrbiteraalarolur,
Srryleiindenyinemeyvelerlegelirler
Ehlullah Onlara verdiimiz rzktan (Allah yolunda) harcarlar.

229
Sr
rncaesirgemevekorkudaneminolarakhareketederler.
Bilkirzkksmdr.
Birincisi,cisimrzkdrkio,yenilen,iilendir.Onunlabedentaatzere
kuvvetlendirilir.
kincisi,nefsrzkdrkio.kurallarvehkmlerdir.
ncs,ruhrzkdrkioda,hakikatlervesrlardr.
Birincisi pazarlardan talep edilir; ikincisi okullardan ncs ise tek
kelerdentalepedilir.
230

228
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONUNCUSUALVECEVABI
229
Bakara,3
230
(ETN,1999),s.135;(BURSEV),v.123a,89.Varidat
98
Mridderviinekarkanaatkrolarakhareketederekhizmetederekve
yetitirerekrzknAllahTeldanalpkulaihsanederler.
Hertohumunerdenaldniseeksenbilonu,
Hercinsiyinebittiiaaagelirler.
Hibiriizindenkpbakayolagitmez,
Herbirisibiryolilepazaragiderler.
Nevarsayolarayrisehepsanak,
Hepsiseniistersanayzegelirler.
ElbetteNiyzbubaiinekimgirse,
ncedikenliigezipsonraglbahesinegelirler.
TAHMSAZB
Kimisigleblblolupzregelirler
Pervnegibiakadpynegelirler
Azdeikenlemefkragelirler
Kimininznbundabilirlerondabuluptur
Bundasenifehmeylesegzandabuluptur
Aknhaberinanlamayanmnkir
231
oluptur
Zahidsananksmetimikliilh
232
Abdala
233
dahiksmetimililh

231
Mnkir:inkreden,kabuletmeyen,inkrc,grmezdengelen.
232
kliilh:lhsz
233
Abdal:evliydanziydenraniyetkazanmvebirandabirkayerdegrnebi
lenzatlar,dnyaialkasnkesenveAllah'nsevgisiyleyorulmukiiler.
99
Herkimenasipolduisehlilh
Derdineseninkimkibugnuydusatat
Deryymuht
234
olduzlemdetat
Birhane
235
kiaknhaberigeldiulat
Kamilyinebulemekmilgelirevvel
Bundasenibildiiseeerolbilirevvel
crayemireylemedeolklrevvel
Bueerremziarifisencanilebilkl
Blblniinrzuefgnettirehokl
VaktndanedenuageliralayubenNil
Zahidsanabupendihakikateseretmez
Mevcutyinemevcutgrnrkahrileyetmez
Nartohumununiinnarverireyvanna
236
yetmez
HerbiriniinsrrHakkaolmadlayk
Mnkerinemnkirdirolurnkmnafk
Sadkyinensadkoluraklasadka
GelmuhtasaretAzbyetertl
237
trzi
238
Zretmedehlehligzetmedenz
DreyleybengezsegnlamHicz

234
Deryay Muhit: ihta eden, her eyi kuatan ve her eyi ierisine alan; etraf,
evre;bykdeniz,okyanus.
235
Hane:Meyhane.
236
Eyvan:f.Kk.Byksalon.Byksofa.Divanhne
237
Tl:Uzatma
238
Traz:f."Ssleyen,donatan"anlamlarnagelirvebirleikkelimeleryaplr.
100
56
Vezin:MstefilnMstefilnMstefilnMstefiln
Halkirebiryineyimherkesbakarbirangrr,
Hernegrrkendiyzngeryahigeryamangrr.
Dediulularlevnimelevniindrphesiz,
KanaboyanmgzheminNlFrtkangrr.
olchilndngrrterHakkinkreder,
Kmilolanlarkmilinherbirszbrhngrr.
Medhilezemmileminkymettebirhardaldeil,
Hrodururharmandaolbudaykorsamangrr.
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu,
Kmilolansultngrderviiolsultngrr.
DerviiHakkyakmikenanyakansultnabak,
Hamamiindedilberigrmezgzklhngrr.
OldilberinMehdadskkerdururhalkatad,
MsrekerbumihnetiolrhatRahmngrr.
Halkirebiraynaymherkesbakarbirangrr,
Hernegrrkendizngeryahigeryamangrr.
M'minm'mininaynasdr
239
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten murad kendile

rinin makm cem iinde olup mertebei irdda olduklarn beyndr.
Halk ire bir yneyim buyurduklar yani nefsn mertebelerde olan kt
ahlknn hepsini gzel ahlka tebdil edip zahiren ve btnen cilalanm bir
aynaoldum.Herkeshakikvemanevkendisfatnmeretebelerimiktarnca
benden mahede eder ve ondan maksd .. O her n ya
ratmahalindedir.
240
yetikermesinemazharolduunuifdeeder.
Meselbir yneyimhernki;baksalarbirsuretteakislerinigrrler
Hangi mertebede ise o sfat ile zuhur eder. Eer bakann nefsinde kt ah
lak var ise yaman (ktkorkun) grr. Eer nefsin kt ahlak dzelmise

239
TaberniveBezzrEnesten:EbuDavuddaEbuHureyredennakletmislerdir.Ebu
Davud.Edeb.29:bn.MbarekHasanBasrininszolduunusyler;bkz.Acluni.
II/294
240
Rahman,29
101
yahi(iyigzel)grr.Benbiraynaymki;kmilkemli,naksnoksanng
rr. Bu beyitten anlalan budur. Yine benim vcdum lemi kbrdr.
Bu onsekizbin lem iimde tecelli eder. Benden bana bakarlar. Mkemmel
kabiliyetiolankemlimigrrnoksnolanisenoksanmgrr,demektir.
Bu beyit istekli olanlara bir uyardr ki; keml sahibi kemle bak ve her
halini kemle tatbik eyleye ki; keml sahibi olup ve eksik grmeden kurtu
lupkendieksiklerinidzeltmenesebepolur.
Allah Tel btn yaratlmlar ihata etmitir. Fakat bunu herkes gre
mez. Cahil Hakk grmemekle beraber inkra dahi gidebilir. Mesela bunun
inkr unun gibidir. Bir devlet reisi ki tebdili kyafet ederek ar pazar ge
zer. Bunu herkes grr. Fakat kimse bilmez. Ancak an yaknen tanyanlar
bilir.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Ruhlar toplu cemaatlardr. (Ruhlar leminde) birbirleriyle tanrlar,
lfetederler.Tanmayanlarisebirbirlerindenayrlrlar
241
te Allah Telda byledir. Hakk ilk yaratlta tanyan hem grr hem
bilir. Tanmayan cahilde grr amma bilmez. imdi o tebdili kyafet etmi
olandevletreisinicahilesylesenyleder:
Haydi,yahubyledevletreisiolurmuder.Budevletreisideildirdiye
inkr eder. Ehli zahirde ayn bunun gibidir. Hakk elinle tutsan gstersen
ben byle Hakk tanmam der. nk onlarn zevkine gre Allah Tel m
kemmelekillidir.TevhidehlizevkindeiseAllahTelekildenmnezzehtir.
Dediulularlevnimelevniindrphesiz,
KanaboyanmgzheminNlFrtkangrr.
Ulukiilerphesiz,Suyunrengikabnrengidirdediler
KanlanmgzNilveFrtnehrinikangrr.
CneydBadadkaddesellhsrrahulazizHazretlerineHakknasldr
diye sual etmiler. yle buyurmu: levni me levni in Yani: Suyun
rengiyoktur.Suyunrengikabnrengidir.Meselabardakmaviisesumavi
grnr, krmz ise krmz, yeil ise yeil grnr. Bir insann gz ki kana
boyanmsa her bir nehrin suyunu kan grr. Hlbuki nehirler kan deildir.
Onungzkangrdiinkangrnr.
Levni m, levni indr. buyurduklar buna iarettir ki: Nri Hakk
mutlak olup renkten rdir. Renk ancak eyada bulunur. Bundan dolay Hz.
Msa aleyhisselm mmeti Nilden su alp ierlerdi ve Firavun milleti suyu
aldklarnda gzlerine kan grnyordu. Hz. Msa aleyhisselmn mmeti
ninkalpleripkvebasiretlerisfolduundansuyusafgrdler.Firavunun

241
Buhri. Enbiya. 2: Mslim. Birr. 159. 160; Ebu Davud. Edeb. 16: bn. Hanbel. II/
237.295.527
102
milletinin kalpleri irk ve grleri btl ve beyinleri kfr karanl ile dol
duundansuyu,kangrrdler.
chilvehaddinibilmezHakkinkrederverter,
Kmilolanlarisekmilinherbirsziaretvedelilgrr.
olchilindnbuyurduklarnefsiemmrevednyeviaklnsfatdr
ki;dimasahibiniHakkdanmenedipmasivasevgisinerabetedendir.B
tnmanalargnldenzuhureder,onugizlervekenditarafnaeker.Hatt
kendigibiktedincegayreteder.Kmildenmuratahiretiarzulayanakl
sahibi ve saf nefistir. Bu dima gnlden zuhur eden ilh srlar kabul ve
hakikatlerine yol bulmaa gayret edip her zaman gnl kapsndan ayrl
mazlar. Belki kendilerini yok yere koyup gnl hanesinden bir adm dar
kmazlar. yle olur ki gnle ilham olur onu Allah Tel tarafndan bilip
her ne zuhur ederse maz Kurandr (Kurn Kerimin z) diye kabul
ederler.Cahilkrdr,Hakkgrmez.Mesel;
Hmile kadn zindan olduu halde tad bebek masum olsa da, o
anasndan ve rahminden bakasn bilmez. Padiah ve dier mahlkat ve
b ve baheleri teklif etsen inkr eder. nk doana kadar anas ve rah
mini grd. Bu nedenle vcud zindannda hapis olmu olan chil dahi bu
dnya leminden bakasn bilmez. Mutlak lemden sylesen sesi soluu
kesilir ve hayran olup hayrette kalr, belki kmil insan, childe dahi Hakk
mahedeederveherbirsznHakknszdrdiyekulakkabartr.
Gnl,nefsiniHakkgrr,ammanefsinekendinibildirmekgayetzorii
tir.Hidyetediciyemuhtatr.
leminvmesivektlemesikymettebirhardalkadardeeriyok,
Dikengibihaliyleharmandaolanbudaysamangrr.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazizinbubeyittenmuratlarkeml
sahiblerini yannda medh ve ktlemek hardal mikdar deildir. nk
onlar Tehallak biahlkillah (Allah Telnn ahlak ile ahlaklanmlar)
drlar. Bu zt Allah Telya aynadr. Sknt ve geniilik, noksanlk ve
keml, medh ve ktlemek, sevin ve gam onlarn yannda birdir. nk
birlik makmna kavumu olan ztn kemlini inkr ve ikrardan zerre ka
dar kalbine znt gelmez, mirt Hakk olmutur. Medh ve ktlemek
konuannkendisfatdrbilir.Kemlsahibikemlivenaksnoksangrd
103
n bilir. Bundan medh ve lemin ktlemesi onun yannda hardal
mikdar kadar deeri kalmamtr, ayn Hakk olmutur. Medh ve ktle
medenartkhizlmez.
Harodurdediinefsiemmreilevasflolanzttr.(Eek)
Harmandanmuratbudnyalemidir.
Budaydanmurathakikatmcevherleridir.
Samandan murat hakikate ulaamam mecaz sfattr. Bu dnya le
mindevarlk sfatmtevhidrzgarilesavurupveaslcevherimolankendi
mi yani budaypk edip erat lei ile lp hakkat anbr olan kalbe
koyup takva mhr ile mhrleki; Dny ahiretin tarlasdr buyurulmu
tur.
Dnyada garip gibi veya yolcu gibi ol.
242
Szn tut. Dima niyetin
hakkgevherolupeekgibisamanabakangibimecazsreteiltifatetmeyip
ve eek sfatlarndan kurtulmaya al. nk harn budaya iltifat lm
dr. Hakkatan eek buday yese kendisini helak eder. Ancak saman haz
medebilir.
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu,
Ycebyklerrifineteinituttu,
Kmilolansultngr,derviidesultngrr.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten muratlar hakiki

olmayan saltanatta bulunup mnya kavuamam, tozlanm kalb ile gz
apaklanmsabirrifibillahneteini tutupyaniyolunabalanp vemari
fetinetabiolmaklafenafillhatalipoldemitir.
DerviiHakkyakm,senonuyakansultnabak,
Hamamiindedilberigrmeyeningzklhngrr.
DerviiHakkyakmikendemekHakkntecellsibtneyadazahir
olup derviin vcdi mecazisini mahv edip makm cemde olmakla
Hakkdankendinifarkedemeyipbelkikendindenbakasnbulmaz.
kinci msrada Hamm iinde dilberi grmez gz klhan grr bu
yurduklarHammdanmuratderviinkendivcdudur.
Dilberdenmurathakksevgilidir.

242
Buhari,Rikak,3;Tirmizi,Zhd,25;bnMce,Zhd3;bnHanbel,II,24,41,131;
Acln,KeflHaf,II,134vd,
104
Klhndan murat gnldr. Mesel gnl surette vcd iinde gizli
dir. Ancak hakikatte vctta tasarruf eden gnldr. Klhana benzetmek
gayetincetebihtir.nkhammklhandansnr.
AncakslikhenzgnlklhanndaHakkaknnteiilevarlkodunu
nuyakmvekalbzikrekavumu,fakatvcdzikrinenailolmamaklav
cut hammnda hakk sevgiliye tecell ettiini fark edemeyip ancak gnl
klhannda ahidi mahede eyler. Niyzi Msr kaddesellh srrahul
azizklhangrrbuyurduklarbudur.
OldilberinMehdadekerdirhalkatad,
MsrmihnetiekerondaolanRahmngzelliinigrr
Admehdolandilber,mukaddesruhturkiolmazharhidyettir.Herkes
o sevgilinin vuslat ekerine kavumak isterler. nk onun tad btn e
yaymestetmitir.Ancakekeryemeklenefsineklinipapaanadeitirir.
Msr eker bu mihneti buyurduklar nefsi mihnette alamaktadr.
OlrhatRahmangrrbuyurduklarmukaddesruhdurki;dimavuslatta
ve rahattadr ve her n ayrl yoktur. nk zerre gnein ayndr ve g
neten ayrl yoktur. Varl gneledir. Gne durduka ona dah fena
yoktur.Baksyinegneledir.
TAHMSAZB
KimiinkrederbenikimiYezdngrr
Kimiputhnederbenikimizll
243
rahmangrr
Mnkerlereputkendiyimrifolankurngrr
Budilberiknukerembusanatherbr
244
eder
Hisuuyokbirkimseninsorsakonadeyyar
245
eder
GrsebenibirehlihalHakktrbanaikrareyler

243
Zll:Glgeilealkal.
244
Herbar:f.Herdefa,herkere
245
105
Nefsimledircenkimgnlmnkirlerlecidal
246
deil
Hernecezaklsnbanakimdirbanamahaldeil
Nezemolsamzarardeilnemedholsamefdaldeil
Umura
247
nazareylersenHakktanonuanladolu
Canugnldenzerreninbeklekapsnolkulu
Birpirintutdmeninihizmeteyleanlayolu
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu
Hayvangrsebugznhayvankoinsanabak
Olmakdilersenehliakkehlinebirtanebak
Hergrdnkemterkulaarifisenmerdanebak
Kudilinifehmeyledikikkitabnokudu
nkeminimdemimMevlasrrbende
Azbcevlnederdinsenkevnumeknhiyoktu

246
Cidl: szle mcdele, ateli konuma; muhrebe; cenk; kavga, mcadele, ar
pma,ekime.
247
Umura:(Emir.C.)Emirler.ler.Hususlar.Maddeler.
106
57
Vezin:MefilnMeflnMeflnMefln
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,
Yineherpresindengrnenrycemlindir.
Annntnemindemdemeksiketmezkim,
Yorulupyoldakalmayaokimazmivislindir.
NicesibaksunetrfayaahkfayahutKfa,
uAnkakimanngnlnazarghhaylindir.
Bulunmazlmekndirbilinmezbnindir
Heminancaksanakuldurseninehliiylindir.
Daldmimsadra(Msr)bozuldunispetisur,
Benimbunispetimimdinemhndr,neslindir.
Kalbiesinisoyupbinparaedencellindir,
Yineherprasndangrnencemlyzndr.
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,yanicelltecellilerininkal
be gelii Allah Telnn sonu gelmeyen bir ltfudur. Yine her tecellde
onuncemlininyzgrlr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdu
ki;
MmininkalbiAllahTelnnikiparmaarasndadr.AllahTeldi
lediigibitasarrufeder
248
MmininkalbiRahmannikiparmaarasndadr
249
Onuniinzamanzamaneksiketmezgznoklarn,
Yorulupyoldakalmayaonakavumaazmimdir.
uAnkakimanngnlnazarghhaylindir.
YakumtepelerineyahutKfdandanbakanetaraflarabaksn,
uAnkaKuukianngnlnazarghhaylindir.
Anka

248
Mslim. Kader. 17; Tirmz. Daavat. 90: bn. Mce. Dua. 2: Hkim. Mstedrek.
IV/321
249
bn.Hanbel..11/173.IV/419;
107
Anka kelimesi branice anak kelimesinden tremitir. Anak, isim ola
rak gerdanlk, uzun boyunlu dev anlamlarna, fiil olarak ise gerdanlk
takmak,bomak,boazskmakanlamlarnagelir.
Anka; uzun boyunlu, ismi olup cismi olmayan byk bir kutur.
Simurg,Zmrdankaadlaryladabilinir.Cennetkuunabenzeryeilbir
ku olduu iin bu ad verilmitir. Bu adlarn dnda Anka, Semender,
Devlet Kuu, Phoenix, Turul, Hm adlaryla da bilinir. Bulunduu yer
dekikularavlayarakbatyadoruutuundanAnkaymuribdedenir.
slmtasavvufveedebiyatlarndaAnka'yaverilen,bazkaynaklardayu
tucu, yok edici eklinde de yorumlanan murib gurub eden, uzakla
an,gzdenkaybolansfatbuefsanevkuungzlegrlmeyiiyleilgi
lidir.okyksektenutuuyolundakiinandabundankaynaklanmakta
dr. Bu zellikleriyle Anka'nn dnyann en iri, en yksekten uan ve ha
vada en fazla kalabilen (200 gn) kuu albatros arasnda bir benzerlik
aramakmmkndr.AnkaHintmitolojisindekiGarudagibikularpadi
ahdr. Baz efsanelerde de yine onun gibi Kaf dandan baka denizin
ortasndaulubiraacntepesindedeoturur.Yzinsanyznebenzer,
boynu uzun, tyleri renk renktir. Kendisinde her hayvandan bir almet
bulunduu ya da vcudunda otuz kuun renk ve almeti olduu, bu ne
denleranllarnAnka'yaSirenk,Simurgdediklerisylenir.Krmzvealtn
renkli, uzun tyl, gzel sesli ve erkektir. Bir rivayete gre diidir. Tanr
sonrabunabirerkekyaratmtr. Msa aleyhisselm zamanndameyda
nagelenbuku,oalpNecidveHicaztaraflarnayaylmtr.Msrllarn
efsane olarak anlattklarna gre Anka, kartal byklnde bir hayvan
olup boynunun tyleri altn gibi sar ve kuyruu beyaz ile kark pembe
renklivegzelgzldr.GzlegrlmeyecekkadaryksekteuanveKaf
danntepesindeyatanAnka'nnlmvedoumuylailgilieitliriva
yetler vardr. ran destanlarnda Simurg adyla anlan Anka, Firdevs'nin
ehnmesindeZl'iyetitirenveoluRstem'eyardmedenkuolarak
bilinir. Ayrca ran mitolojisinde Anka, Rstem'in cerrah, babas Zl'in
dadsolarakdaanlatlr.
slmmitolojisindeise,Ankakularnpadiaholarakanlr.Hz.Msa
aleyhisselm zamannda yaratlm, Hicaz'a gitmi, Hz. Sleyman
aleyhisselmnmeclisincebulunmutur.KsasEnbiya'nnHz.Sleyman'
lailgiliblmndedeAnkaKuunun yksadl birykyeralmakta
olupbuykdeAnkaileHz.Sleymanaleyhisselmarasndageenolay
lar anlatlmaktadr. Ayrca rivayetlere gre Anka Hz. Zlkarneyn ile Kaf
dandagrmtr.Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellemdenn
cebirnebininbedduasylayokolmutur.
ArapadaAnka,FarsadaSimurgadverilen;Trkedeise,buikiisim
le ya da bu iki ismin birlemesinden meydana gelen Zmrd Anka
108
(SimurguAnka)adylaanlan,slmtasavvufvesanatndadanemliyer
tutan efsanev ku, benzer nitelikteki baka kularla kartrlmtr. n
Asya efsanelerinde Anka pek ok kaynakta birlikte ele alnd Batdaki
eskiMsrkkenliPhoenixveslamevrelerdekiHmdevletkuundan
tamamen, Hint mitolojisindeki ift bal kartaldan ise ksmen farkl zel
likleresahiptasviredilir.Boynununokuzunolduunaveboynundabe
yaz tylerden bir halka tadna inanlan Anka ile Anadolu Seluklu sa
natnda baz ift bal kartal tasvirlerinin boynunda bir halka bulunmas
nedeniyle bu iki efsanev kuun birletirildii ve ift bal kartaln Anka
sayld sylenir. Araplar arasnda Anka hikyesi semender ile kartrl
m, semender de bazen ku olarak tasvir edilmitir. eitli efsanelere
greAnka,insanlargibidnrvekonuur.okgenibilgivehnerlere
sahiptir,kendisinebavuranhkmdarvekahramanlaraaklhocalya
par. Tyleriyle svazlayp yaralar iyi eder. Kaf dan aabilmek ve ge
ykselebilmek iin Anka'ya binmek gerekir. Nitekim Zlkarneyn de An
ka'ylagekpyldzlaraulamtr.eitlidinsel,byseletkilerioldu
una inanlan Anka ile ilgili inanlar, kaynan eski Msr inanlarndan
almakla birlikte, in'den ran mitolojisine ve Mslmanlktan
Hristiyanla kadar geni bir inan alanna yaylmtr. Hristiyanlar
Phoenix adn verdikleri bu ku mitinin yorumunu yaparak onu ldkten
sonra yeniden dirilmenin simgesi yaparlar. inliler ise Anka'y raks ve
mziin mucidi olarak kabul ederler. Yahudi inanlarna gre ise Anka,
ocuklar kapp boduu iin Hz. Msa aleyhisselmn bedduasyla yok
edilmivesoyukurutulmutur.Ogndenberiyeryzndegrnmez.Bir
efsaneye gre be yz yl yaar. Dnyada her dnemde yalnz bir tane
Anka kuu olduuna inanlr. Ankann nl Arap masallarndan Bin Bir
Gece Masallar'nda da sz edilmi, Anka ortaa Arap ve Fars bilim ki
taplarna da girmitir. Yzyllarca yaadna ve hep yksekten utuuna
inanlanAnka,divaniirinindndahalkhikyelerinde,halkedebiyatnn
eitli rnlerinde ve ada edebiyatmzn deiik edeb trlerinde de
eitli zellikleriyle karmza kar. Halk hikyelerinde ve masallarda da
nemlibiryertutanAnka,masallardadahaokKafdailebirlikteanlr.
TasavvuftadaAnkadeiikanlamlardakullanlm,efsanevzellikle
rindenyararlanlarakbaztasavvufgrlerinanlatlmasndasembolg
revistlenmitir.lksuflerderastlanmayanAnkaadRuzbihnBakligibi
airvekmutasavvflarcatebihvetemsilunsuruolarakkullanlmtr.
Anka kavramnn tasavvufa iyice yerlemesinde Attar'n Mantku'ttayr
adleserindebukuuayrntlbirekildeelealmasetkiliolmutur.Dn
yaedebiyatndavebizimedebiyatmzdazellikledidaktik,ahlakhikye
lerdehayvanmotiflerisklklakullanlr.Fikirvedncelerinhayvanlarn
azndan aktarlmasnn salad kimi yararlar bu yolun tercih edilme
109
sinde rol oynamtr. zellikle dintasavvuf ierikli eserlerde anlatmn
daha ak ve anlalr olmasn salamak iin ku motifinden yararlanl
mtr. Baz felsef manalar anlatmak, soyut kavramlar somutlatrmak
iin eitli ku isimlerini sembol olarak kullanan bnl Arab'den sonra
efsanevbirkuolanAnka'nnzelliklerieitlitasavvufmanalarnsem
bololarakkullanlmtr.
250
Beyitte geen etrf (taraflar) ahkf da da tepeleri, Kf da Kf dadr.

imdi zhirehlininindindebulemin vcdubaka,Hakknvcdubaka
olarak kabul edilir. Yani lemin dahi Hakkn vcdundan baka mstakil
vcdu vardr. Tarkat ehlinin indinde ise bu lemin vcdu vcdu zill ve
hayaldir. Vcd Allahn vcdudur. Bu halkn vcdu Hakkn vcdunun
zill, yani glgesidir. Mesel, bir adamn gnein nrundan glgesi yere
yansr.teoyeredenglgedenadamnnaslbirkimseolduuanlalr.
te bu lem de Hakkn vcdunun glgesidir ve mstakil olarak vcdlar
yoktur.MsrefendininNazarghhaylindirdemesibuszegredir.
bnlArabhayli,eyannhemengenivehemdeendarolan;ne
vardr,neyok;nebilinendir,nebilinmeyen;neispatedilendir,nedered
dedilen eklinde paradoksal (elikili) ifadelerle aklamaktadr. Hayl,
eyann en geni olandr, nk o aklen imknsz olan bile tasavvur
edebilir. Daha nce de bahsedildii gibi ztlklar birletirir ve mdmu
tasavvuredebilir.Yinehayleyannendar,fakatkapsamlolandr.
251
Hayalinztlklarbirletirmesihakikatinebinaenaznok,oundaaz
gsterilmesi ancak hayal ile mmkndr. Burada bnl Arab, Karla
tnzda onlar sizin gzlerinizde az gsteriyor, sizi de onlarn gznde
azaltyordu...
252
Ayetini ve Bunlarn gzne tekiler iki misli grn
yordu...
253
ayetini zikreder. Bu durumu ancak hayal takdir edebilir.
nkhissilemdeaznok,oundaazgsterilmesigerekd,hayal
deisehakikattir.
254
bnulArab, hayl ilmine dhil olan konulan nce ana balklar altnda
ele alm, daha sonra bu konularn ortaya koyduu problemleri zmek
zerehaylkavrametrafndauterimlerikullanmtr:
Haylilmi(ilmu'lhayl),

250
(BATSLAM,2002),s.195198
251
252
Enfal,44
253
limrn,13
254
bnlArab,Ftht,c.VI,s.307.
110
haylmertebesi(hazretu'lhayl),
haylmakam(makmu'lhayl),
muttaslhayl(elhaylulmuttasl),
munfaslhayl(elhaylulmunfasl),
tasavvurgc(elkuvvetu'lmusavvire),
tahayylgc(elkuvvetulmutehayyile),
haylgc(kuvvetu'lhayl),
mutlakhayl(elhaylulmutlak),
gerekletiricihayl(elhaylu'lmuhakkik),
nefes(ennefes),
Rahmn'nnefesi(nefesu'rRahmn),
am,kendisiylehereyinyaratldHakk(elhakkulmahlkubhkul
luey),
berzah,hal(elHal),
hakkvarolu(elvucdulmuhakkak),
hayalvarolu(elvucdulhayl),
varlmmknolmayanadem(ademunlyumkinvucduh),
sabitaynlar(ela'ynu'ssbite),
yokluunyokluu(ademuladem)veilkyokluk(elademu'levvel).
Muhyiddinbnu'lArab'ninhaylilmivehayl'inmuttaslvemunfasl
lemleri
hakkndaengeniaklamasyledir:
Marifetullah'a dir ilimlerin altncs, hayl ilmidir (ilmu'lhayl). Ve
ayn zamanda hayl'in muttasl ve munfasl lemlerini bilmektir (ilmu
lemi'lmuttaslve'lmunfasl).
255
bnlArabninbuekildemelekt,rhniyadahayalsretlerle
karlamatecrbesioktur.Nitekimo,tavafesnasndaKbeninyada
Kur'anKeriminhakikatinibirgen(fet)sretindemahedeeder.
Kendindennceyaamevliyayadanebilerinruhnisretleriylekar
lar.
256
NiyziMsrkuddisesrruhulazizbnlArabninAnkiMuribKitab
na deer verir ve ondan istihralarda bulunudu. Hasaneyn Risalesinde ve
Kelimat Kudsiyesinde birok alntlar yapmtr. Sleymaniye

255
(ATA,1993),s.479;HaylilmineHayalkeifbilgisi(ma'rifelu'lkefi'lhayl)de
denilmektedir.Bak:Futht,I,34,II,299.
256
111
Ktphnesinde
257
bulunannshakendielindebulundurduuanlalmakta
dr. Yaptmz incelemede kapan ilk sayfasnda (H: 1071 M: 1660)
258
kayt dlmtr. sayfalarda hemen hemen hepsinde srr alm ayet

lerin, gnlerin vukua gelen olaylarn kitabn gsterdii iaretler ile uygunlu
uilekenarnotlarilebelirtilmitir.
Mesela:12adaYusufunhapsegirii1087
16ada1086dahapistenktmgnButrlbirokkaytbu
lunmaktadr.
Bulunamazmeknszdrbilinemeziaretiyoktur
Ancakseninailendendirvesanakuldur.
Hakikat ehli katnda vcd ancak Allah Telnn vcdudur. lh

vcddan baka vcd yoktur. Ondan dolaydr ki, Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem efendimiz Ahadiyyet makmnn asleten bizzat shibi ol
duundanglgesiyokidi,yaniglgesiyeredmezdi.
Senin ehl iylindir demek o kendi kendine hizmet eder, kendi ken
dine syler. Yani rubbiyyetle rubbiyyetine hizmet eder, nk Cenb
Hak ve gayb Mutlak zhir oldu, yani Cenb Hak hicb rubbiyyetle
zhirdir.
Kkisim(Msr)bozuldumimvesadveradiyedald
Benimbunispetimimdineaydr,neyldr.
Msrninvcdudald,yanivcdHakknvcdudur.Msrlikkalkt.
imdioMsrliknispetineayndrnedeyllarndr.
NitekimHz.RaslllahsallallhaleyhivesellemBeytullah'agirmee
engel olan mriklerle anlama yapaca zaman byle yapmtr. Bu es
nada mriklerden Sheyl b. Amr adnda biri, anlamay yapmak zere
geldiinde,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem
imdi iiniz kolaylat. deyerek, bunu bir uur sayd. Nitekim Hz.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminuursayaraksevindiigibi,prob

257
Ankau Murib fi Ma'rifeti Hatmi'lEvliya ve emsi'lMarib / Muhyiddin Mu
hammedb.AlietTaielEndelsibnArabi297.7SleymaniyePertevPaa(Selimi
ye)000314
258
MuhammedMsrElMalat,ElHalvet,ElUk
112
lemSehl'inelindezlmoldu.
259
Hlbukibabasonabuismitaktn
da, bakalarndan ayrt edilmesi iin bir lem olarak vermi veyahut da,
hayrdanbakabirgayeolmaksznonabuismivermitir.
260
TAHMSAZB
Eerzahireerbatngnlhakhaseb
261
halindir
Kemalinhemzevalindirzevalinhemkemalindir
Cellinilecemlinhepbilindiberkemalindir.
262
Zebun
263
ettibeniderdieliflmilebuhemmim()
Onuniinakaoldumveyaeydilbermimcim()
Uzaktrbanasultanmhakikatvacibuttekrim
Mededeyprcefdilberyeteroldugelinsaf
nayeteyleinsafetvedimaynliltfa
264
zmmehri
265
cihnbndr
266
zyasnsalmtretrafa
uAnkakimonungnlnazarghhaylindir.
Yznmnkirleredostumynolmazkemyindir
267
itildinyznvasfn,gzmyarevyndr
268
Yznakehlinekblezncannimndr

259
Hudeybiyebaranlamasnaatfyaplanbuuzunrivayetiinbak:Buhr,urt
(54),15.
260
(ATA,1993),s.414
261
Haseb:dolay,cihetince,gereince.
262
Berkemal:f.Mkemmel.
263
Zebun:f.Zayf,gsz,ciz.Alveritealdanan.
264
Ayn: tpks, t kendisi ; Ltuf: Rfk ve nevzi. ltifatla mlyemet zere
mumeleeylemek.
265
Mehr:Ak,efkat,muhabbet.Gne.
266
Cihanbn:f.Cihannbekisi,dnyannkoruyucusuolan.AllahTelHkmdar
267
Kemyin:yaygibieri(gizli)
268
Reva:f.Lyk,uygun.Meydanagelmek.Gidici
113
Olupturdersimizkllnaleyhhfiz
269
eya
Bizefeyzehlindenbeyandrsrrmevh
270
Aynyabilez(Azbi)danolupdurlemikbra

269
Hibir kimse yoktur ki, zerinde bir gzetleyici olma
sn.(Tarik,4)
270
Allahoandakulunavahyedeceinietti.(Necm,10)
114
58
Vezin:MeflMefilnFeln
Esmiilhiyyedebhadhnerimvar,
Herdemdesemvathurfaseferimvar.
Gnlmgnnyldzdrhiadediyok,
Herburtabenimbingnebinkamerimvar.
limlerebcedhacesiolmakolurr,
Alakgrnenebcedelnazarmvar.
Arusemvatulmunbudurelhak,
Hemdahizeminindetkenmezgherimvar.
BununlabiroldudemisileMsr,
Gnlmedahinegelirimnegiderimvar.
lhiisimlerdesonsuzhnerimvar,
Herzamanharflerinsemasnaseferimvar.
[Esmi Hsn Zikri ve Adbnda A'rf sresi 180. yette, "O'na

(Allh'a) o isimlerle du edin. " buyrulduunu, bir hadsi erfde de Al
lah Tel'nn gzel isimlerini ezberleyip sonuna kadar sayanlarn cen
netle mjdelendii ni belirtmitir. te bu Allah Tel buyruu ve
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem mjdesi, Esmi Hsn'nn tarkat
mensbuolanveyaolmayanbtnmslmanlarndilindendrmedik
leri zikri, yani virdi olmutur. Bu husus tarikatlarca daha sistemli ve ter
tipli hle getirilmitir. Allah Tel'y zikretmek Kur'an Kerim'de eitli
yerlerde emredilmitir. Bu yetlerden birisi yledir : "Ey m'minler!
Allh'okzikredin.O'nusabahakamtesbhedin."
271
te Kur'an Kerim'deki bu yetler, mslmanlar arasnda Allah Te

l'y zikretmenin, bir ibdet olarak mslmanlar arasnda
yaynlamasna vesle olmutur. Esmi Hsn zikri yetlerin de
iretiylezikiribdetinayrlmazbirunsurudur.Zikritarkatlarbirsisteme
balamlardr. Her tarkatn kendi mensuplarna tavsiye ettii bir zikir
dab, usl ve says vardr. Bu, o tarkatn virdi, yani belli zamanlarda,
belli mikdarda tekrar edilerek okunan eyler olarak kabul edilir. Esmi
Hsn zikri de baz tarkatlarn virdleri (evrd) arasndadr. Mesela,
HalvetiyyetarkatndauyediEsmaslkabuledilmitir:
Kelimeitevhd,Allh,H,Hak,Hayy,Kayym,Kahhr.

271
Ahzb,41,42.
115
ubeisimdefr'(ek,ilave)kabuledilmitir:
Fetth,Vhid,Ehad,Samed,Allh.
Busonbeisim,aslkabuledilenlereilveedilir.
272
Esmai Hsn hakknda birok eserler telif edilmi ve yazlmtr.

Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin erhu'lEsmi'lHsn
Rislesidebulunmaktadr.Bueserlerernekolarakbnis'nn
273
Esm
iHsnerhiisimlieserinde
274
esmzikrinebalamadannceartlarn
bulunduu ve bunlar iin artlarn olduu ve yerine getirilmesini tavsiye
etmektedir. Ondan sonra zikre balanabilecektir. O, eserinde her ismin
hangivakittevekaadetzikredilmesigerektiinide,genelliklesonbeyit
tebelirtmitir.Bunagreherisminzikredileceivakitveadetbellidir.
bnis'nnbelirttiibuvakitleryeditnedir:
1.Gne,
2.Mteri(Jpiter,Mars),
3.Zhre(Vens,obanyldz),
4.Mirrh(Merih),
5.Kamer(Ay).
6.Utrid(Merkr),
7.Zuhal(Satrn).
Grld gibi, Allah Tel'nn isimlerinin zikredilecei vakitler baz

gezegenlerin isimleriyle anlmaktadr. bni s, eserinde
275
, ema hlin
de,buvakitlerinhangignnhangiksmnaisbetettiinitakdmetmi
tir.Gnnbuksmlardaunlardr:
1.Sabah,
2.Kuluk,
3,Zevl(Gneintamtepenoktayaulatn),
4.le,5.Mbeyn(leileikindeiaras),
6.kindi,
7.Akam.
simlerinzikredileceivakitler,hergnnbuksmlarndanfarklbirine
isbetetmektedir.Onlarnisbetettii,gnnbuksmlardaunlardr:

272
M.SdkVicdn,TomarTurukAliyye(HalvetiyyeSilsilenmesi),s.29.
273
bnis'nunasladlyas'tr.AncakbabasNecdddins'yAkhiss'yeizafeten
"bni s" (solu) diye tannmtr. 902/1496'da Akhisar (Manisa)'da domutur.
Akhisar, o srada liv olan Saruhan'a bal bir kasaba olduu uun "Sarhn"
nisbetiyleanlr.DoduuyervememleketiolanAkhisar'anisbetedilerek"Akhisr"
diyedeanlr.
274
(Saruhn)
275
Bkz.erhiEsmiHsn,A,vr.42b;C,vr.30;H,vr.27b;K,vr.1a.

116
ESMLHSN

117
Gne:Pazartesi,mbeyn;Sal,kuluk;aramba,ikindi;Perem
be,zevl;Cuma,akam;Cumartesi,le;Pazar,sabah.
Mteri:Pazartesi,zevl;Sal,akam;aramba,le;Perembe,
sabah;Cuma,mbeyn;Cumartesi,kuluk;Pazar,ikindi.
Zhre : Pazartesi, ikindi ; Sal, zevl ; aramba, akam ; Perembe,

le;Cuma,sabah;Cumartesi,mbeyn;Pazar,kuluk.
Mirrh : Pazartesi, le ; Sal, sabah ; aramba, mbeyn ; Perem

be,kuluk;Cuma,ikindi;Cumartesi,zevl;Pazar,akam.
Kamer : Pazartesi, sabah ; Sal, mbeyn ; aramba, kuluk ; Per

embe,ikindi;Cuma,zevl;Cumartesi,akam;Pazar,le.
Utrid : Pazartesi, akam ; Sal, le ; aramba, sabah ; Perembe,

mbeyn;Cuma,kuluk;Cumartesi,ikindi;Pazar,zevl.
Zuhal : Pazartesi, kuluk ; Sal, ikindi ; aramba, zevl ; Perembe,

akam;Cuma,le;Cumartesi,sabah;Pazar,mbeyn.
erhiEsmiHsn'dabelirtilenslegrebuvakitlerdeokunacak
isimlerveadetleriunlardr:
Gne : 1. Allh (66), 2. erRahmn (298), 3. erRahm (386), 4. el
Melik(90),5.esSelm(131),6.elHlk(731),7.elBr(204),8.elBst
(72).9.erRfi(351),10.elMuizz(117),11.elBasr(300),12.elHakem
(68), 13. elAdl (104), 14. elGafr (1286), 15. elAliyy (110), 16. elHafz
(998),17.elMukt(550),18.elCell(73),19.elBis(573).20.elMuhs
(148), 21. elHayy (18), 22. elKdir (305), 23. el Muktedir (744), 24. el
Evvel (37), 25. elVl (47), 26. elAfvv (156), 27. Z'lCelli ve'lkrm
(1100), 28. elGan (1060), 29. elMni (161), 30. enNr (256), 31. el
Hd(20),32.elBk(113),33.erRed(514),34.esSabr(298).
Mter:1.elKudds(170),2.elMheymin(145),3.elMtekebbir
(662), 4. elKahhr (306), 5. elAlm (150), 6. elKbz (903), 7. esSem
(180), 8. elKebr (231), 9. elMter (55), 10. eehd (319), 11. el
Hamd(62),12.elMbd(56),13.elKayym(156),14.esSamed(134),
15.etTevvb(409),16.elMukst(219),17.elCmi(114),18.elBed
(86).
Zhre : 1. elM'min (136), 2. elGaffr (1281), 3. elVehhb (14), 4.

118
erRezzk(308),5.elLatf(129),6.eekr(526),7.elHasb(80),8.el
Kerm(270),9.erRakb(312),10.elMecd(57),11.elVekl(66),12.el
Metn(500),13.elMuhy(68),14.elMcid(48),15.elBirr(202),16.el
Mun(1100),17.elVris(707).
Mirrh:1.elAzz(94),2.elCebbr(206),3.elMzill(770),4.elKav
(110),5.elVel(46),6.elMmt(490),7.elVhid(19),8.elEhad(13),
9.elhir(801),9.elMntakim(630),10.edDrr(1001).
Kamer:1.elMsavvir(336),2.elHabr(812),3.elVsi(137),4.el
Hakm(78),5.elVedd(20),6.elBtn(62).
Utrid : 1. elFetth (489), 2. elAzm (1020), 3. elMud (124), 4. er

Raf(286),5.Mlik'lMlk(212).
Zuhal : 1. elHfz (1481), 2. elHalm (88), 3. elVcid (14), 4. el

Mukaddim (184), 5. elMuahhir (184), 6. ezZhir (1106), 7. elMtel
(551),8.elNfi(201).]
276
Gnlmgnnsaysyokyldzlardr,
Herburtabenimbingnebinaymvar.
Gnl gnden murad kalptir. Yldzdan ise hatra gelen dncelerdir.

Hatra gelenlerin hi sonu yoktur. Bin gne ve bin kamerden maksat o
hatragelenlerdenalanilhzevklerdir.
limlereebcedhocasolmakarolur,
limler ebced hocas olmaa utanrlar. Hlbuki Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azz diyor: Ebcede l nazarm var, zir Ebced Ben
srilzamanndabirMelkidi,onunmazharndannicebukadarlemnizam
veintizambulmuveozamannnebisitarafndandvetolunmuveonunla
nicevakalarolmutur.

276
(Saruhn)(YILMAZ)
119
Siz beni habs idp Boazhisara gelince bir hal galebesiyle kitblar
yrtm atmum. kulukdan vakt 'asr
277
olnca 'aklum bauma gelince
grdm.boazumdayinezencirayaumdabukabuhldeikenesm'i
hurf ve kav'idi
278
cifrn bazs feth old. Elhamdu lillahi tel ol gn
den bu gne gelince yevmen feyevmen
279
ziyde olmakdadur. hatt
bazstlhcifreAllahsbhnehuvetelvzevvelkld.
280
Ve dahi aribi vrdtdan olmak zre menkldr ki Hazreti mer

hum bendelerinden birisi kendi diresinden birine iktiz itmi iken Haz
reti eyhden istif gne olub bir macn terkibi Merhum Hazretleri
istivbbuyurubvarimdibueczaymektbetlesmyiskuattrndan
bitemmih itira idb in Allhu Tel badelistiml sr if
bedidrolarakdefikedervekafilelvemenieklolur,misillibuyurub
oldahimtevekkilenalarrabblhakmmubyeiaimerkumasemtine
itbn ve eczy devay tedarik niyyeti ile revn oldukda ekserin itira
lkin birine bir tarkle zaferyb olamayub mnendi kimya ve anka
mevcdlismvemadmlcismkaldkdayineHazretieyhearzhacet
ve sebli tekmli istifsar idince anlar dahi eyi matlubun adedi
ebcedisinihisbbuyurubdevymezbrailhakkabilkesrlvcdolan
lardanadediadedisabkamutbkbirisiniihtiyarvemadmmerkuma
bedeli ahh olmak zre tekmiline iaret ve istimline (34a)
tenbihlerinden sonra ol dahi bir minval mer amil olub hulsatlml
olanmurdlardahibkudretihazevecellehaslolmudur.
281
Yukarda bahsi geen konuda birisi ifa iin Niyzi Msr kaddeselh
srrahul azzden ifa iin bir macun istemi. Niyzi Msr Efendi, macun
mfredatnyazm.Ancakbirisiatarlardabulunamam.OdaEbcedhesa
bylaonunadnauyanbakabireczayanibitkiveyamaddeyibulup,koyuve
rindemi.yleyapmlar;macunuyiyeniyilemitir.Bumevzudaniaretle
maddelerin isimleri ve msemmalar arasndaki mkemmel birliktelie ia
retolduubununyksekbirilimmertebesininbeyandr.

277
kindivakti
278
Kaideleri
279
Gndengne
280
(MISR,1223),v.35b
281
(brahimRAKIM,1750),v.34a
120
EBCEDTABLOSU
282
283

282
Kaynak: Trkslm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, Do. Dr. smail
Yakt,tken,stanbul,1992.
121
CefrveEbcedHarflerveRakamlarMetafizii
284
Cefrveebced,harflerinrakamsaldeerleriyletarihdrmedekulla
nlan ynteme adn veren kelimelerdir. Cefr ve ebced, bir sz sanat ol
duugibiaynzamandailhmetinleriyorumlamadakendisinebavuru
lanbirmetotolarakgrlr.Buyntem,farklmilletlertarafndandei
ik dnemlerde apayr amalar iin kullanlmtr. Mslman topluluklar
tarafndan da bu ynteme bavurulmu ve slm kltr zemininde geni
biruygulamaalanbulmutur.Epistemolojisinibtntevilzerinekurgu
layanmukassdlarnkullandklarcefrveebced,harfverakammetafizii
balamndadeerlendirilmelidir.Bunu,biranlamdaharfvesaygizemci
liiolarakdaniteleyebiliriz.lhmesajnmuhatabolaninsan,metinleri
anlamaya ynelik olarak her dnemde farkl yorum yntemleri gelitir
mitir.Buabannamac,ilhmuradanlamayayneliktir.Yaamnilh
kastlara uyarlamak iin aba gsteren insann, ayn zamanda kutsal,
farkl yorum yntemleriyle, yaamna/duruuna uydurmay hedefledii
deolmutur.Bunu,rahatyaamak,tatminolmakvedahafarklsebepler
le yapt grlr. lh metni kendi duruuna uyarlama abas, dinde
ifsadedicibirameliyeolarakkabuledilir.Buyaklamlarfarklfrkalarta
rafndan yaanlr/savunulur olmusa da asl tahribat Kur'an Kerimin
zhirinihiesayarakbtnyorumumerkezealanlar,aryorumlarnasl
kabuledenleroluturur.lhmetinlerincefrveebcedebavurularakyo
rumlanmasn savunanlar, bunu, btn kastlar anlama abas olarak
meruhattagerekligrmektedirler.Buyneliminkutsalnsnrlarnzor

283
bnlArabyegrebuharflerinbazsaydeeriuekildedir.
gayn harfinin saysal deeri hakknda, bize ve sr ehline gre 900, nur ehline
greise1000dirder.
ddharfininsaysaldeerihakknda,bizegre90,nurehlinegreise800dr
der.
n harfinin saysal deeri hakknda bize gre 1000, nur ehline gre 300dr
der.
yharfininsaysaldeerihakkndaonikincifelekiin10,yedincifelekiinise
1dirder.
lamharfininsaysaldeerihakkndaonikincifelekiin30,yedincifelekiinise
3trder.
raharfininsaysaldeerihakkndaonikincifelekiin200,yedincifelekiinse
2dirder.
sdharfininsaysaldeerihakkndabizegre60,nurehlinegre90drder.
sinharfinin saysal deeri hakknda nur ehline gre 60, bize gre ise; byk
ebcette300,kkte3trder.
zharfininsaysaldeerihakkndanurehlinegre900,bizegrebykebcet
te800,kkebcette8dirder.(AKMAKLIOLU,2005),s.208209
284
(YAZEK,yl2say1Aralk2004)
122
lar boyutta; hatta bizatihi ilh mesaja aykr olmas dahi onlar engelle
yememitir. Zira onlara gre yaplan, deerlerin tabiat gereidir dolay
sylameruhattalzmludur.
TerimOlarakCefrveEbced
Arapa bir kelime olan cefr, szlkte, stten kesilmi drt aylk kuzu,
olak, ii tala rlmemi yuvarlak geni kuyu, hizmeti ocuk, alt ayn
doldurmu kk deve, kk buza anlamlarna gelir. Terim olarak
cefr/cifr,deiikmetotlarlagelecektenhaberverdiiiddiaedilenilimve
ya bu ilmi kapsayan eserleri ifade eden bir terim olarak anlr. Harflere
verilen say deeri ile gelecee veya geen hdiselere ibarelerden tarih
veyaismedairiaretlerkarmailminedecefrdenilmektedir.Ebcedke
limesi ise Arab alfabesindeki harflerin kolaylkla ezberlenebilmesi iin
harflerinbirletirilmesiylemeydanagetirilmisekizmanaszkelimeninil
ki olan bir terimdir. Ebced, bu sralamada ilk kelimenin ad olduu gibi
ayn zamanda dier kelimelerin tmne de ad olmutur. Bir baka ifa
deyleebced,eskialfabeyeverilenisimdir.Buna,abcad,ebicad,ebiced,
abucadda denmektedir ancak tutunmu ekli ebceddir. Ebced, Arap
a,EskiSmAlfabesindekiharfsrasnnsaydeerinegretertiplenmi
tir.BudizgininbrnveSrynAlfabesindekiharfleriiinealdvediz
gide yer alan kelimelerin ayn zamanda birer manaya da geldii kabul
edilir. Bu formlde yer alan kelimeler unlardr: ebced, hevvez, hutt,
kelemen,safas,karaet,sehaz,daza(zazlen).Bukelimeleringerekte
Arapakkleredayanmayvebusuretlekelimelerinbellibiranlamnn
da olmay, Araplarn bunlar baka kavimlerden alm olduklarnn ak
birdelilidir.Kaynaklardabugrdesteklemektedirzirabueitbirs
ralamannFenikeAlfabesindegrldtespitedilmitir.Esasitibariyle
cefrveebced,mahiyetvesonuasndanaynieriesahiptirler.Kelime
ve tasnif bakmndan farkl deerlendirilmelerine ramen aslnda bu ke
limeleriinbiribirininnevdirdedenilebilir.Harflerinsaysaldeerleriy
letarihdrmedekullanlanbuyntem,aslndaszharfvesaybtn
lnden doan bir sanattr. Ancak lh metinlerin yorumu ve gayb ha
berlerini bildirmek iin kullanm, tarih drme metodu ve sz sanat
oluunu glgelemitir. Cefr yntemini kullananlara cefr veya ceffr de
nilmektedir.
CefrveEbcedBatnYorumunTarihineTopluBak
Ebcedinmeneinedairyaplagelenrivayetveyorumlar,konuyadair
sylenegelen efsaneleri gstermesi bakmndan dikkate ayandr. Ebced
diziminde geen kelimelerin, uayb aleyhisselmn kavminden olan alt
kiinin ad, Medyen lkesinin ahlar, ilk alts alt eytann ad, haftann
gnlerinin adlar, Hz. dem aleyhisselmn yaratl ve cennetten ayrl
123
hikayesininevrelerinigsterdiineinanldgibi,insanmeydanagetiren
anasr erbaa (drt unsur)nn da ebcedin karl olduu kabul edil
mektedir.Yineebcedinilhisimlerinaltanahtar;ilhisimlerinkarl
olan kelimelerin ba harflerinin bir araya getirilmesiyle ortaya kan bir
dzen olduuna da inanlmaktadr. Bir baka inanta bunun, Tanrnn
ilhkitaplarndayeralan emirveyasaklarnaklayankelimeler olduu
kabuledilir. Yineebceddzenindekisekizanlamszkelimenin,kimlerol
duubilinmeyensekizfilozofunadolduunadainanlr.Yunanllarnsa
ylarzaptetmekiinkoyduklarkelimelerolduunadairrivayeterastlan
dgibi,busekizkelimeninPershkmdarSbrunocuklarnnadlar
olduuna da inanlmaktadr. Bu inanlar tarihte kalm yaklamlardan
ibaret deildir. rnein Ren Gunon, ebcedin saysal deerleriyle alfa
bedeki harflerin toplamna karlk gelen sekiz ismin, sekiz melein ad
olduunu sylemekte ve benzeri yaklamlar gelenek eilimince geni
kabul grmektedir. Ebced dzenini oluturan kelimelerin ne olduuna
dairefsanevrivayetleridahadauzatmakmmkndr.iadabeklenen
Mehd inancna uyarlanan cifir giriimi ilk kez Caferi Sadka ilhlk atfe
den ve mam Cafer tarafndan tekfir edilip kovulan, Gult iadan
Hattablertarafndanslmdnyasnasokulmutur.Cifirhakkndakiriva
yetlerEhliSnnetegvenilirsaylmamaktadr.nkbunlarnsenetle
ri muteber olmad gibi Caferi Sadk radiyallh anhn yaknlarndan
olan Malik b. Enes, Sfyan b. Uyeyne gibi limler tarafndan da benim
senmemitir. Bu rivayetlerin kayna Kuleyndir. Kuleyn ElKfi isimli
hadis kitabnda bugnk Kur'an Kerimin tahrif olduunu, Caferi Sa
dkn Hz. Msa aleyhisselmdan daha bilgili olduunu iddia edecek ka
dartutarszgrlerbenimseyenbirkiidir.Gnmzmutedilialim
leri cifiri kullanmamakta, Kur'an Kerimin ifre kitab gibi alglamann
yanl olduunu vurgulayarak; elKfinin pheli senetlere dayandn
vemuteberolmadnsylemektedirler.CefrileilgiliszlerinmamCa
feri Sadk radiyallh anha nisbet edilmesi ve cefrin shhatiyle ilgili ola
rakMuhammedEbuZehraunlarsylemektedir:Bizcefrileilgiliszle
rinmamCaferSadkanispetinikabuletmiyoruz.nkcefr,gaybil
miilealakalbireydir.GaybilminiiseAllahkendizatnahasretmitir.
mamCaferenisbetedilencefrileilgilirivayetlerinouelKuleyniyo
luyla gelmektedir. Bu elKuleyni, ayn zamanda mam Caferin
Kuranda eksiklik bulunduunu sylediini de rivayet etmitir. el
Kuleyninin Kuran ile ilgili bu rivayetinin yalan olduunu, mam el
MardiverencisietTusigibiIsnaAeriyyeninbykimamlarorta
ya koymu ve mam Caferden bu rivayetin tam aksini nakletmilerdir.
Aslszbireyibylebirimamanisbetedenkimseninhibirrivayetiha
kikat aratrclar nazarnda kabul edilmeye layk deildir. Bana gre
124
cefrfikrini,IsnaAeriyyemezhebinesokanlarHattblerdir.
285
EbcedHesab
Harflerin rakam deerleriyle tarih drme eski dnemlerden beri
yaplagelmitir.Bununbirzevkhalinialmasinsanlarnilgisiniektiigibi
zamanlaadetatutkuhalinialmvebuyntemnerdeyseaklagelebilecek
her alana uygulanmtr. Yeryzndeki hemen hemen her alfabedeki
harflerinaynzamandabirerrakamolarakkullanldveyaherharfinbir
sayyakarlkolduubilinenbirgerektir.rneinLtin,Fransz,Yunan,
brnveSrynalfabelerindede bubyledir.ukadarnsylemekge
rekir ki, eer ebced mefhumu, harflerin rakam karl olarak kullanl
masdr eklinde deerlendirilirse, bu durumda Ltin, Fransz ve Yunan
ebcedlerinden bahsetmek mmkn18 hatta zorunlu olacaktr. Ne varki
farklalfabelerdeharflerinrakamdeerlerideitiigibiebcedinkendi
iinde de hesaplama ekilleri vardr ve bunlarda da rakam deerleri de
imektedir. Bunlar, Asl ebced hesab (cmeli sair), en kk ebced
hesab (cmeli asar), byk ebced hesab (cmeli kebir) ve en byk
ebcedhesab(cmeliekber)dir.
Tarihdrmeebcedinenyounkullanldalandr.Tarihdrme,
padiahlarn tahta kmalarndan tannm kiilerin mhim mevkilere ta
yinlerine,doumtarihlerinden,nemlikabuledilenhemenaklagelebile
cek saysz olayn tarihlerinin belirlenmesine kadar; fetihler, hastalklar,
yangnlargibigenibiralanayaylmaktadr.Bunlarnyanndaebced,gn
lkihtiyavehaberlemeler,isimsembololarak,ocuaisimverilirken,
kitapvemakalelerinsayfanolarnda,ayvesenekaytlarnda,yazblm
lerinde,maddebalklarnda,resmidevletkaytlarnda;vakanviskayt
larnda, vakf kaytlarnda, saymlar ve envanter hesaplarnda, fizik, ma
tematik, mimarlk ve astronomide kullanlmtr. Yine ebced, cifr ve vefk
ilimlerinde, by ve muskalarda, burlar renmede, define aramada,
Tasavvuf yorumlarda, zikir saylarnn belirlenmesinde, Btn Tef
sirlerde,kadirgecesinintespitindekullanlmtr.Hattaebced,musikde,
ebcednotasolarakdakullanlmtr.Ebcedalfabedzenininherharfi
nin bir rakama tekabl etmesi zelliinden faydalananlar, bu yntemi
eitlisahalardakullanmlardr.teCefrilmibuyntemlerdenbirisidir.
Bu hesap yntemi henz Kuran indirilmeden nce de kullanlmaktayd
ve eskiden beri ok yaygn olan bir yazm eklidir. Arap tarihinde geen
tmolaylar,harflererakamdeeriverilerekyazlr,byleceherolaynta
rihi de kayda geirilmi olurdu. Bu tarihler, her kullanlan harfin zel ra

285
MuhammedEbuZehra,slmdaFkhiMezheplerTarihi,ev.:Abdulkadir
ener,HisarYaynlar,stanbul(Tarihsiz),s.178179.

125
kamdeerlerinintoplanmasylaeldeediliyordu.Mslmanlardabuyn
temdenfarklalanlardafaydalanmlardr.Bunagresembolikekillerve
harflerin ebced say karlklar zerinde yaplan yorumlar, bu sahayla
megul olanlarn bavurduklar yollardan biridir. Ebced ile cefr arasnda
en nemli fark: ebced gereklemi olann, cefr ise gereklemesi muh
temel olann ilmi olarak grlmesindedir. Tasavvufta fizyognomoni
denilenbiliminbirdalolarakgrlenKefilmidelmlfirseyekar
lk gelir ki bununla ilh isimler ilminin karlandna inanlr. Bununla
el, avu, parmaklar, bilek ve yz ekillerine farkl anlamlar yklenilerek
snrszmanalarkartlr.Bunlarnierisindedinitanmlamalardantutun
damstehcenkartmlarakadarhezeyanlarvardr.Btnbunlar;Tasav
vufun, Btn Yorum yntemiyle bavurduu, metafizik atmosferde ya
planyntemdenemeleridir.Tasavvufeilimbunlarmerugrrveso
nularnkendimantkrgsierisindekesinteolojikkarmlarolarak
da islmdir diye tesciller. Nitekim bu ar yorumlarn delili kendinden
menkul olup sahipleri delil sunmaya dahi gerek grmemilerdir. Buna
karlkfarklilimehlivedisiplinlerisebuyntemioukezdikkatedahi
almamlardr. Arap edebiyatnda bir sz sanat olarak kullanlan ebced
sistemleri, ilh metinlerde geen ibarelerin harflerine saysal deerler
vermek ve kan saylardan gelecee ait yorumlar yapmak olarak geli
mitir.Zaten iinen dikkatekiciyandabiredebisanatvekolaylkola
rakgelitirilenbumetoduntamameninsanrnolmas,dolaysylabir
den fazla, farkl harf saysal deer sistemlerin mevcudiyeti ortadayken
ilh metinlerin yorumunda tescilleyici olarak kullanlmaya kalklmas
dr.AllahTelnngaybResulullahaveOnunvekiliolaraksetiievliya
snfnabildireceinisavunaniavetasavvufgruplar,cifrindebunundo
layl yolu olduunu iddia etmilerdir. Muhyiddin bnl Arab Futuhat
Mekkiyeadleserindecefrzerinemstakilbirblmayrmtr.
Niyzi Msr de cefr metoduyla Hz. Hseyin ve Hz. Hasan
aleyhisselmn nbvvet sahibi olduklarn isbatlamak iin eserlerinde
iddialarortayaatmtr.
RakamlarveHarflerMetafizii
Rakam ve harflerde gizem aramann tarihi eski kadm dnemlere ka
dar gider. Hindistanda Caynizm ve Budizm, inde Taoculuk ve
Konfyanizm gibi Uzakdou dinlerinin yan sra Msr, Yakndou ve Yu
nanuygarlklarileYahudiveHristiyanevrelerdebuinancn eitlivar
yantlarnarastlamakmmkndr.Yahudi,Hristiyanveslmkltrnde
saylara ve saylarn zelliklerine gsterilen ilginin fikr temelleri
Pisagorcufelsefeyedayanr.Rakamlarveharflerileilgiliilkfelseftelakki
lerin, Pitagoros (Pisagor)la balad bilinmektedir. Pisagorcular, lemin
126
esasnnsayvesestenibaretolduunusyleyerekdalistbiranlaysa
vunmulardr. Pisagorcularn asl dncelerinin temeli felsef olmaktan
ziyadematematik,musikveastronomiileilgilidir.Birbakaifadeileon
lara gre saylarn ilmi, felsef bilginin esas anahtar olup; ontolojik dz
lemdekiherfenomendeikinolduunainanlanbirdzenfikrihkimdir.
Bu fikirden hareketle kutsal metinlerin yorumu, gelecee ynelik keha
netler,ynteminkullanmndacazibemerkeziolmutur.Hermentiksis
temde say speklasyonlaryla nemli bir yer tutan Philo, Eski Ahitten
mlhemfikirlerlePisagorcugeleneibirletirmi;bylece,ortaana
lkl olarak say gizemciliine dayanan ncil yorumlarnn temelini att
bildirilmitir.Harflerinverakamlarnmukaddessaylmasveonlarnilh
birmahiyetehaizolduklargr,felseftelakkilerdendeteeskikabile
kltrlerindeyeraldnailikinpekokeysylenmitir.zellikleAkad,
SamveTurankavimlerindesaylar,leminvevarlklarnyaratlvemu
kadderatyla ilgili hususlar belirtmekteydi . Gelecei kefetme merak,
slmncesindeyaayaneskimilletlere kadaruzanr.Keldnler,Asurlu
lar, Babilliler, Msrllar ve daha sonra Yahudilerle Hristiyanlar arasnda
yaayan khinler, mneccimler ve baz mistiklerin kinatn sonu ve dev
letlerin kibeti gibi konularda eitli haberler verdikleri bilinmektedir.
Bununyannda,TevratnbtnyorumlarndaveAzizAgustinusgibiKilise
Babalarnn yazlarnda da ok sayda cefr rneklerine rastlanr. Yahudi
mistik hareketi Kabalann temel eseri olan ve Tevratn btn yo
rumunu ihtiva eden Zoharda da harflerin srlarna dayanan bir ilimden
szedilir.slmdncesi,tarihiseyriiindekendinehasbirgeliimiz
leyerek, rakamlar ve harfler metafiziini bilinenlerin fevkinde ok daha
deiik bir slpla aklar. zellikle harfler, szlerin ve seslerin sembolik
iaretleriolarakgrldtasavvufyorumlarnodakvearlknoktasn
tekileder.Nitekimslmtasavvufanlayndaharflerenematfedilmesi
velmiHurf,KitablHurfgibiyzlerceeserinmeydanagelmesini
salayan mil, harflerin ve varlklarn meydana geliine izafe edilen srr
ve tasavvuf yorumlarn neticesidir. slm Tasavvuf dnyasnda eyhi
ekber (en byk eyh) unvanyla tannan Muhyiddin bnlArab, el
FtuhtelMekkiyyeadlnleserindekonuylailgilibirbabda,harfle
ri mertebelere ayrmtr. Bununla harflerin, yalk, kuruluk, scaklk ve
souklukgibidrttemeltabiataiaretettiinisyler.Ayrcaharfleriken
dibalarnaayrbirmilletolaraktelakkiedenbnlArab,onlarniinde
kendi cinslerinden nebileri, lemleri vs. vardr diyerek her bir harf hak
kndaderinyorumvetevilleregiriir.Ardndanbutevillerideancakehli
kef olanlarn anlayabileceini syleyerek ular ak bir alan oluturur.
Ar yorumlarnn Kur'an Kerime muhalif olduunun sylenmesi duru
munda ise sufiler, delil ikame etmekten mnezzehtir syleyerek yo
127
rumlarnsavunmutur.
286
MuhakkakArvegklerilimleribudur,
Hemdahiyeryzndetkenmezcevherimvar.
Msrsnefesiilebununlabiroldu,
Gnlmedahinegelinegidiimvar.
Hz.saleyhisselmbuyurduki;
O,srailoullarnabireliolacak(veonlaraylediyecek:)SizeRabbi
nizden bir mucize getirdim: Size amurdan bir ku sureti yapar, ona fle
rimveAllah'nizniileokuoluverir.YineAllah'nizniilekrvealacaly
iyiletirir, lleri diriltirim. Ayrca evlerinizde ne yeyip ne biriktirdiinizi
size haber veririm. Eer inanan kimseler iseniz, bunda sizin iin bir ibret
vardr.
287
TAHMSAZB
Gnlmdebenimnefslehaylikederimvar
Dnyadadahihrsla
288
yeryereserimvar
Bidimfeleindevriniondanhaberimvar
Mevlyokimbilmedidiniebediyok
Birduzaha
289
dmkihalasamedediyok
HerkimkiHakkbilmedionunahadi
290
yok
kolanahaknazarnvermeseizan
291
Devrifeleianlamayandevrilehayvan
Dercoldukamulemebuilmileirfan

286
(YAZEK,yl2say1Aralk2004)
287
Alimran,49
288
Hrs:Saklamak,Agzllk.Tamahkrlk.Kzgnlk.iddetliistek,arzu.
289
Duzah:f.Cehennem.Tamu.Mc:Keder.Klfet.
290
Ahad:Tek,yalnz.Birlereid,birleremensub.
291
z'an:Basiret.Anlay.Teslimolupitaatetmek.Akl.Zek.nan.drak.Bilmek
128
demyznecangznatgelipbak
Hepbildiinirifisencmlebrakyak
Mestaneolanelbetederkefienelhakk
Fehmeyleyemezkolanzlmlekesri
Tayasaneederfehmedemezmucibzecri
292
Hercanbudilianlayamazepsem
293
olAzb

292
Zecr:Cebren,zorlaycolarak.
293
Epsem/epsera:Suskun

129
59
Vezin:MstefilnFilnMstefilnFiln
Aknkimeyrolurdimiizrolur,
Dinmezgznnyayanariinrolur.
Sevdyzlfnkimintaklsagerdnna,
Mansrgibikibetyolundaberdrolur.
Leylyaknseninherkimimecnneder,
Firktodunayanuphergicebmrolur.
Varlkciblinkespdostilineyoleder,
Ferhatleyingznnyalarpnrolur.
olbrahimEdhemiderviedenakndr,
Derdinedenhntahttrmrolur.
Benderterkedipgirdimbudervilie,
Herkimseninaknadtysebirolur.
Buyoldacnnverencnnaluryerine,
Akdkknndaanncanylabazrolur.
Eydilberirhnalkomaibucn,
Sevdnadelidendnybanadrolur.
TerketNiyzseni,bulandaoSultan,
Herkimcanndangeerolvslyrolur.
Aknkimeyrolurdimiialamakolur,
Dinmezgznnyayanariiateolur.
Aknmertebesivardr:Bunlardanmuhabbet,yanisevgiistikrareder,
yerleir ve her bir kuvvet ve organlaryla, hatta vcdunun her bir klyla
makuna (Sevgilisine) tevecch ederse buna ak denilir. te bir insan ak
yolundatam birbtnhalindesevgilisinebalolarakkendisini kaybederse
muztarib,mkedder(acekenacl)derler.Yinekemliylemkunadnk
ve kendisini bu yolda yok edecek derecede ayn mkunu kendisinde
mhede ederse, ona heymn (mecnn) denilir. Mesel, Mheymiyun
meleklerigibi.Hattademaleyhisselmameleklersecdeileemrolunduklar
vakit Mheymiyun melekleri bu lh hitb iitmeyerek secde etmediler.
te aktaki bu mertebeye heymn (cnn) mertebesi denir ki, brhim
aleyhisselmnmakmdr.
kinci beyitte geen nrdan murad, burada bildiimiz ate deildir. lk
nce yaratlan Nri Muhammed dir. Bunun Rhi Muhammed, Akli
klveKalemiAlgibisirisimleridevardr.
130
Rhrihtenmtaktr.nkrihrzgrdemektir,yanihavadr.teha
vaysolunumlaiinealdnvakitonanefesidhil(irialnansolunum)denir
ki hayatn mayasdr. Nefesi (darya verilen solunum) souktur. Nemlilik
vekurulukbundanmeydanagelir.ArveKrsveFelekiAtlasvesirbtn
yaratklarn hepsi bu Ruhi Muhammedden halk olundu. Is fazla olursa
ate,souklukfazlaolursayel,kurulukfazlaolursatoprakvenemlilikfazla
olursa su denilir. te insan nefsini ieri atpta darya veremezse, yani
iindekalrsaonefessnrvebununsonucuadamlr.
Zlfn
294
sevdskiminboynunataklsa,
Mansrgibikibetyolundaidamolur.
Berdrnmanasaslarakidmdemektir.Mansrkaddesellhsrrahul
azizinehidedilmesihakkndadoruolanonunkllakatledilmiolmasdr.
nkMansraknfazlalndanEnelHakdedi.Sonranceonuhapset
tilervetevbeetmesiniteklifettilerveHazretiRaslllahsallallhaleyhive
sellem bunu yasak ettiini kendisine anlattlar, ikna olmad. Days
CneydiBadadveeyhiHazretiiblkaddesellhsrrahumelazizn
eran ve hakikaten katli lzm geldiine fetv verdiler. Abbasler devrinde
zamann Melkinin emriyle ve EbulHrisin klcyla katledildi. nk asl
mak cezas yol kesicilerin cezasdr. Yol kesici insanlarn parasn da alr eli
kesilir, hem de aslr, yalnz parasn alrsa eli kesilir, aslmaz parasn da
almaz, yalnz korkutursa memleketten dar karlr. Hallc Mansr
kaddesellh srrahulaziz ise diliyle yol kesmi sayld ve bu cezaya
mstehakoldu.
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzHallcnszlerine
elFthtndaepeyceyervermitir.
ibldediki:BenveHallc,aynksedenitik.Benaykkaldmama
o sarho oldu. Bunun zerine hapsedildi, dvld ve nihayet vefat etti.
iblninbuszlmezdennceHallcaulancademikiiblylesan
sn.ayeto dabenimitiimiiseydi,o dabenimoturduumyerdeotu
rur [hapiste] ve benim szm sylerdi. Biz iblnin ayk kalmasn
Hallacn sarholuuna ve iblnin szn Hallcnkine tercih ederiz.
(I/169,219,II/15.122,126,165,337,364,370,413,445,478,720,III/17,
22. 40. 51, 52, 117,155, 626, IV/84, 105,156, 194, 241, 309,328, 332,
367)
295

294
Zlf:(Zlf).Farsa.Yznikiyanndansarkansallesi
295
(KILI,1995),s.108
131
Leylyaknseninherkimidelieder,
Ayrlkateineyanphergecekalbihuzursuzolur.
KlsikTrkedebiyatnda birtrolan mesneviler,yazluzun manzum

hikyelerdir. Bu mesnevilerden birisi de Trk edebiyatnn klsikleri ara
snda anlan ve konusu deiik airler tarafndan da ilenen Fuzlnin
Leyl ve Mecnun adl eseridir. Fuzl tarafndan yeniden kaleme alnan
hikye artk onunla beraber anlmaktadr. Hikyenin konusu ksaca y
ledir.
Mecnn (Kays), her trl dnya varlna sahip olduu halde, cihan
davarisiolmayanbirArapbeyinindualarsonundadnyayagelenolu
dur.Onyanagelenocukbykbirtrenlesnnetettirilirvebilim
renmesiiingnderildiimektebessverir.
Kaysokuldakikzlardanbiriyle(Leyl)muhabbetebalar.Birsreson
ra Kays Leylnn esiri olmu; Leyl dahi ona mail olmu! dedikodular
nn kmas zerine Leyl, annesinin isteiyle okuldan ayrlr. Bu durum
karsndaki h u zrlar nedeniyle Kays artk Mecnun olarak anlmaya
balar.
Bir nevruz gn karlaan iki sevgili birbirlerini grnce kendilerin
den geerler. Ayldnda arkadalarnn Leyly gtrdklerini renen
Mecnn,babasnazrbeyanedenbir habergnderdiktensonra ln
yolunu tutar, insanlardan uzaklar. Babas, Leyldan vazgemesi y
nnde yapt nasihatler kr etmeyince oluna Leyly istemeye karar
verir. Leylnn babas ise, mzcn deitirmesi artyla kzn Mecnna
vereceini syler ki, bu Mecnnun ihtiyarnn tesinde bir tekliftir. Der
dine are aramak iin Kbeye dahi gtrlen Mecnn gittike insanlar
dan uzaklar, derdini tabiattaki varlklara (daa, emeye, ceylana, g
vercine)anlatr,onlarlahasbihletmeyebalar.
DurumuMecnnunkindenpekfarklolmayanLeylisebazenmuma,
bazenaya,bazensabahrzgrnaiinidker.tibarl,halknsevdii,kav
raystnbniSelmnLeylyistetmesizerine,Mecnngibiakyo
lunda ok komu olan, savalarda hi yenilmeyen Nevfel, Mecnna
yardmedeceinedairmitverir.LkinMecnniinLeylnnkabilesiyle
iki defa savaan Nevfel, Mecnnun muradna erimesini salayamad
iin yalanc duruma der. midi azalan ve kendisini zincire vuran
Mecnn, deiik bahanelerle sevgilisine mukaabil olmak suretiyle halini
arz eder. Ancak bni Selm Leyly alr. Leyl uydurduu bir yalanla
(Leyl, kendisine mektepten beri peri soylu bir cinlinin musallat olduu
nuvebucinlininyannademolualmasnistemediini,aksihaldeikisi
132
ni de yok edeceini sylediini belirtir) bni Selmn kendisine sahip ol
masnengeller.
KendisideakderdiekmiolanZeyd,LeylnnmacerasnMecnna
anlatnca Mecnn sevgilisine sitem dolu bir mektup gnderir. Leyl ise
zrdileyenveiinaslnanlatanbircevapverir.Buaradaolunulde
tekrarbulanMecnnunbabasonunslhnnmmknolmadnanlar.
Oluylavedalaanbababirsresonralr.
Babasnn kabrini ziyaret eden Mecnn yzn gldremedii baba
sndan affn diler. Btn hayvanlarn dilinden anlamaya balayan
Mecnn,dertmlknnaholmutur.Vahiveevcilhayvanlaronunas
kerleridir. Leylya olan akn artrmas iin Allah Telya yalvaran
MecnnasevgilisindenhabergetirenZeyd,onunMecnnaolanvefasn
bildirir.Leylya,ayrlngamnortadankaldrmayteklifedenMecnn,
eerbniSelmbunaengelolursa,birahileonuntahtntrumrede
ceinisyler.DerkenbniSelmlr.
ldekarlaanikisevgiliancakmaceralarnanlattktansonrabirbir
lerini tanyabilirler. Leylya, ktlk arayanlarn azn ama, benim
gibiakyolunueldentutma,namusunueksikliktensakndiyenasihat
ler eden Mecnn, Leylnn kavuma talebini geri evirir, ona akn ma
hiyetine dair, kendi durumunu da anlatan bir iir okur. Bu durum kar
sndaLeyl,
aferin sana, tertemiz bir kiiymisin; topraktan yaratlm hlis bir
varlkimisin.nsf,kanatdediinbukadarolur.Hevvehevesisus
turmaya kabiliyet bu kadar olur szleriyle sevgilisini takdir eder.
Mecnnun faziletleri gittike artar. Nihayet dost ydyla len Leylnn
ardndanMecnndahasretlednyayterkeder.
Zeydonlarryasnda,Rdvandagrr.Zeydinanlattklarndinleyen
halk, iki sevgilinin mezarn ziyaret etmeyi det haline getirir. Leyl ve
Mecnn mesnevsinde, anlatlanlarn genel erevesi yk boyutu itiba
riylebuekildedir.
296
Varlkdalarnkesipdostilineyoleder,
Ferhatgibigznnyalarpnrolur.

296
(YILDIZ,Bahar/2004)
133
Derdinedenhntahtdarmadanolur.
BRHMBNEDHEMkaddesellhsrrahulaziz
Tbinin mehr limlerinden ve evliynn byklerinden. 714 (H.96) te
Belhehrindedoup,779(H.162)daam'daHakkayrd.
smi,brhimbinEdhembinMansr,knyesiEbshk'tr.
Nesebi hazreti mer'e dayanr. Fudayl bin yd, mrn bin Ms bin
Zeyd Ri ve eyh Mansr Selmi'nin sohbetinde bulunup, Veysel Karn
radiyallhanhhazretlerininrhniyetindenistifdeetmitir.
Badt, m ve Hicaz'da mehr oldu. ktann limlerinin oundan
ilim rendi. mm A'zam radiyallh anh hazretlerinin sohbetleriyle ol
gunlat. Dinde fakih ve mctehid oldu. Rumlarla yaplan cihadlara katld.
Araplisnnokfashkonuurdu.
Babas Edhem, Belh ehri pdihyd. Kendisi ehzde olup, tahtta otu
rur,avlanmayseverdi.Hertrlimknaship,heristediiniyer,heristedi
inigiyer,heremrihemenyaplrd.Biryolaktzaman,krkaltnkalkanl
asker nnden, krk altn grzl asker arkasndan yrrd. O btn bunlar
terketmiveAllahTelyagnlvermitir.Mbrekszlerivekermetleri
dildendiledolam,muhabbetihepgnllerdeyaamtr.Dnysultnlar
unutulmu,fakatOunutulmamtr.
Bendekibriterkedipgirdimbudervilie,
Herkimseninaknadtyseutanmazolur.
mdi, utan, saygszln sonularndan deil de, kendisinden rkt

mz,ekindiimizruhsalbirayptablosuolduunavebizimhakkmz
da neler dnldn yalnzca bunu dnecek kimselerden dolay
nemsediimize gre, karsnda utan duyduumuz kimselerin, dn
celerine nem verdiimiz kimseler olduu sonucu kar ortaya. Bu gibi
kimseler: bizehayranlkduyanlar,bizimhayranlk duyduumuz,kendile
riyle yartmz, hakkmzdaki dncelerine sayg duyduumuz kimse
lerdir.Herkesinsaygylakarladbireyesahipolanlara,yadabizeve
rebileceklerieyieldeetmeyiokistediimizkimselerehayranlkduyarz
ya da bize hayranlk duymalarn isteriz bir n duyduu gibi. Bize
denk kimselerle yarrz. Byklerimiz ya da iyi eitim grm kimseler
gibi akll insanlarn grlerine, gerek diye, sayg duyarz. Herkesin g
znnnnde,akayaplmbireydendahaokutanduyarz.'Utan
gzlerde oturur' deyimi buradan gelir. Bu nedenle, her zaman bizimle
birlikteolacaklarnvebizimneyaptmzanemverenlerinnndeok
134
bykutanduyarz,nkherikidurumdadagzlerzerimizdedir.Bi
zimleaynsulamaaltndaolmayankiilerinkarsndadabylehissede
riz:nkonlarnbudavrankarsndakidncelerininbizimkininayn
olmayacaakbireydir.
297
rdanmuradkibirlenmedir.Kiikibriterketmesiileetrafnilgisinihisse
demez. Ayn suyun iindeki baln suyu fark edemedii gibi; tevhid lem
iindeonugzdenartksaklamtr.
Akdkknndaanncanylabazrolur.
Buyoldacnnverencnnalryerine,
Akdkknndaonuncanylaalveriolur.
Beyittegeencnnki,yanimahbubki(sevilen),bundanmuradHakk
tr,onualr.
Bu yolda can vermek yledir: nsan nce fiillerini, sftn ve vcdunu
ifn eder. te cann vermi olur, nk onda bir ey kalmaz. Sonra
eflinekarlklheflgelir,sfatlarnakarlklhsftgelir,vcduna
karlklhvcdgelirdemekolur.
Ebediolanndanbakagerekakyoktur.
298
Eyrhndilberalkomaibucn,
Sevdnadtktenberidnybanadarolur.
Niyzterketseni,bulandaoSultan,
Herkimcanndangeerolyrakavumuolur.
TAHMSAZB
Kimekisrrngeleyoktanonavarolur
kicihandangeerdmanonayarolur
Meh
299
yznnulesi
300
herkimeizhar
301
olur

297
(ARSTOTELES,2006),s.113
298
Euripides,Troades,1051;(ARSTOTELES,2006),s.137
299
Meh:f.Ay.Kamer.(Bak:Mah)Seneninonikidebiri.Ay.
300
ule:alev,hiddet,parlaklk,alevkrmzs,sevgili,gzars
135
nkkeremdirseninlaykolananna
Maksuduhaslolurkiminkikyarcanna
Kellesini
302
topederaklameydanna
Yznherkimgrrcannmeftneder
Barnpryan
303
edipdidesinihun
304
eder
Zrzebuneyleyiphalinidigergun
305
eder
Solunuhemsaedersanhemsoleder
Bendeolureyhnaeyhinionayoleder
Kendiznkendiyesanmakiolkuleder
Akkmiledennoktayazanmkindir
306
Hembenimesteyleyenevkilezevkindir
Yeregesmayanzevkylaevkindir
Koymammgnlmphevetevilie
307
Canlabentalibimdervidileryeillie
Sanmakibenmilim
308
ab
309
pulua
310
Lutfuvefaisteyenhicranoluryerine
Dertlertalipolandermanalryerine
Kahrilelfetekenihsanalryerine

301
Izhar:aakarma,ortayakoyma,gsterme,belirtme.
302
Kelle:f.Kafa,ba.Ekinlerdebaak.Bagibiyuvarlakolannesne
303
Pryan:f.(Bak:Biryan)Biryanf.Kebabnbirnev'i.Piran.Prn
304
Hun:f.Kan,dem.,intikam,ldrme
305
Digergun:f.Deimi,bakalam,bozuk.
306
MK:(Mg)f.Misk.Miskkokulu
307
Tevi:Kartrma.Karmakarketme.Bulandrma
308
Mil:Eik.Birtarafaeilmi.Eri.Meyilli.Hevesli.stekli.Dkn.Benzer
309
Ab:Ekseriyetleyndenyaplm,bolgiyimlibirlibas.
310
Put:(isim,kabakonumadaFarsaput)1.Ecinselerkeklerincinselzevkle
rinehizmetedensapkerkekocuk.2.Arvekabasvgsz.
136
Akdkknndaonuncanylabazrolur.
Eygnlatevkilehergman
311
Zerredenvechinayaneylemiimseyrn
Adetedindignlakiledevran
Kandekibaksagzmyznolurseyran
Nrai
312
hmkamukapladhermeydan
Azbklurruzuebakyladevran

311
Gman:f.Zan.Tahmin.Sanmak.phe
312
Na'ra:(C.:Na'rt)Ykseksesleuzunuzunbarma.
137
60
5+5=10
Eysanemnolduncanakasdinvar,
Barmdeldinkanakasdinvar.
Bamnndecevknelinde,
elmedengayriyanekasdinvar.
Benigrnoldumsararupsoldum,
Vaslnumarkenhicranakasdnvar.
Buvcdumuodlarayakdn,
Bendebildimbiryanakasdinvar.
Tiigamzenledoradnbarm,
Cismucnkurbnakasdinvar.
Onmadkbamkavgyasaldn,
Pdihmseyrnakasdinvar.
BuNiyzyialattndan,
Anlanurkimihsnakasdinvar.
Eysanem
313
nolduncanakasdnvar,
Barmdeldinkanakastnvar.
Beyittegeensanemisednydr.Putperestlikbirgnahtr.Putperestlik
tahta ve tatan yaplm sanemlere, putlara tapmaktr. Ta ve tahta Allah
Telnn birer cz olduuna nazaran putperestlik Allah Telnn czleri
ne tapmaktr.
314
Putperestlik daha demoullarndan kalmadr. nk o
zamanlardadainsanlarHazretidemaleyhisselmnVed,Sugar,Yegusve
Nasr adlarndaki drt olunun sretleriyle ayrca bir ku sreti yaptlar,
gerdanlarnabireranastlarvekilisegibiyerlerekoydular,kapsnnyanna
dabykbiranastlar.Birkimsebunlaraibdetveduetmekiinburaya
geldiindencekapdakibykanalar,gyieridekiputlaruykudaise
onlaruyandrr,sonraieriyegirip,batakiningerdanndaaslansallaya
rak du ederdi. Sonra bu mihval zere dier putun da yanna giderek
dularn yaparlard. En nceki bidat budur. Sonralar chiliyyet devrinde
bunlarn yerine Evsn denilen talar put ittihaz edildi. Evsn sret olmayp,
mezar talar gibidir. imdiki Beyti erifin evresinde anlarn yerlerinde
direkler var, kandiller asarlar, ite Evsn denilen bu talar oralarda dikili

313
Sanem: Kfirlerin, nnde ibadet ettikleri heykel, put. Mecaz: ok gzel olan.
Putperestlerinlh
314
(CHURCWARD,1934),s.33
138
idiler. Her bir kavim gelir, nce Beyti erifi tavaf eder ve sonra mensup
olduutanyannageldiivakitonasecdeederdi.
Bamnndecevknelinde,
Bamnndecevkn
315
elinde,
Drmektenbakanekastnvar.
Buvcdumuatelereyaktn,
Bendebildimkepabyapmayakastnvar.
Bakoklarnladoradnbarm,
cnmvebedenimikurbnakastnvar.
Talihsizbamkavgyasaldn,
Pdihmseyretmeyekastnvar.
BuNiyzyialattndan,
BuNiyzyialattndan,
Anlanrkiihsnakastnvar.
TAHMSAZB
Yinebildimyemne
316
kasdnvar
Bigmanm
317
zamanekasdnvar
Lutfetmekiinanakasdnvar

315
evgan: Farsa. Cirit oyunlarnda atllarn birbirlerine attklar denek. Baston,
ucueridenek.
316
Yaman:1.(g,etkiveyabeceri)Allmnzerindeolan:2.Kt,korkulan:
317
Bgman:phesiz,doru
139
Sultansultansultanelinde
Bildimkahrileihsanelinde
Benbirkmfermanelinde
Bamnndecevknelinde,
Estefirullhcrmmbildim
kmkolmaageldim
Hicrateiyleyandmkloldum
Dertliuak
318
ferdya
319
saldn
Akbetbenidivanekldn
Namusisesintalaraaldn
Hubbumasivhepgittivarm
Bvcudumdabirglararm
Sendenoldubilbuarm
Fendaeydilnebiryrbuldun
Hikimsedemezyabananeoldun
Aknlabenidivnekldn
Azbbendenibalattndan
Sinemiakndalattndan
Gzmyanalattndan
BuNiyzyialattndan,

318
Uak:(k.C.)klar
319
Ferda:(far.)ka.1.yarn.2.gelecekzaman,ati.3.ahiret,brdnya.
140
61
Hazretisinpgktentamamettizuhr,
Gersenidrkeylemezsenbelkisendendirkusr.
Dirilpacbizenebdenhemcmlemevtserteser,
Naraisrfilolducmleyealndsr.
BirkabirdenbinMuhammedherbirisiYzbine,
Baolupgittinncezlikeyevmnnr
EnbiynnsmnHakkgibidirszleri,
Evliynnszleritezyindrretmegurr.
MsryhersznHakkdaniithaksylekim,
Ricatilebaksalardagrmeyekimsefutr
Hazretisinpgktentamamettizuhr,
Gersenidrkeylemezsenbelkisendendirkusr.
Hazretisinipgktentamamenmeydanakt,
Eersenanlayamyorsanbelkinoksanlksendendir.
BubeyitlerdeNiyziMsrkaddeselhsrrahulazzbahsederkenken
dinin manev halindeki tasarrufun ve halin Hazreti s aleyhisselm ile z
detirmesidir.
s aleyhisselm bir dahi nzul eylemez. Sen onu anlayup

bildgnden bu ezay idersin. Peygamberlerin, beddus yerde kalmaz
dirler. Bana bu beddu'y etdren Allah Teldur. Bu du'anun icabeti
mukarrerdr biihtiyarum. Ben du'y sana dern dilden
320
etdm.
kablkendinemfevvezdr.
321
Eydnszbendensanaimdengerhayr
yokdur.
322
Bu trl hallerin btn evliyaullahta birebir tezahr bulunur. Bazlar

makamlarda karar klarak ilerleyemez. Fakat Niyzi Msr Efendimiz son
dneminde bu gibi iddialar kalmamtr. nk onun inziva hayat olarak
geen son dnemleri bu gibi tevilleri sylemediini gstermektedir. nk
artkiinekapanmveahrethazrliindedir.
Hazreti s inip gkten de, Hazreti s aleyhisselm tebihe dvet
ederdi (Cem makmna), Hazreti Msa aleyhisselm ise tenzihe (Hazretil
Cem makmna) davet ederdi. nk Hazreti Msann kavmi tebih ehli

320
Gnlden
321
Mfevvez:(Tefviz.den)Sipariveihleolunmu.
322
(MISR,1223),v.53b
141
idi. te her vakitte her peygamberin mereb ve mehedinde (gidi ve ve
tutumlarndavegeldiklerizamanlarnda)eitliinsanlarvard.Beyitegeen
hazretisdanmuradedilenCemmakmshipleridir.
Tevhd,Tenzih,Tebih
Kur'an Kerim, bizi srekli olarak basiretli ve keskin grl olmaya
davetediyor:
Banz kaldrp gklere bir baknz: Yldzlar nasl douyor ve bat
yor, bu seyir ve hareketlerinde hibirisi yollarndan amyor! Yere bir
baknz: Yamurlar nasl kurumu topraklar diriltip iinden eit eit
otlarveaalarbitiriyor!Canlolaneylerebirbaknz:Birdamlanutfe
naslncekanphtsna,sonraetevekemiednpnihayetsonde
rece gzel bir biimde insan oluyor! Ey gafil insanlar! Bulunduunuz
yerden biraz Uzaklara seyahat ediniz: imdi iinde insan ve cin kalma
mhldegrdnzyksekstunlu,sonderecesalamvemuazzam
binalarn sizden ok daha kuvvetli sakinleri ne olmu? Bunlara bakp
dnnz!
Bizi fk ve enfsteki (dmzdaki ve iimizdeki) delillerle yetleri
aratrarakdnmeyevebusayedehakikateulamayatevikedenYce
Rabbimiz'in u yce fermanna uyarak Muhyiddin ibni Arab
kaddesellhsrrahulazizde,AllahTel'ygrmekiineyayabakmay
tavsiyeediyor.Me(gezimcilikAristookulu)filozofuveeyh'rRes
bni Sina ile Hccet'lslm Eb Hmid Gazl'yi, yaratklara nazar et
meksizinAllahTel'nnaklenbilineceiniiddiaettikleriiinbeenmiyor.
Bu dnceler bnul Arabye gre yanltr. Zira ulhiyyeti bilmek
onungerektirdiivarlbilmeebaldr.Mademkiulhiyyetbtnilhi
isimleriveRabbnsfatlarkendindetoplaycdronlarngrnmeveg
rlmesahasolanekvn(varlklar)bilmeyincenaslbilinebilir?
FakatefkatlibnulArabye,kendisiniokuyanlarasevgiveacmag
zylebaktngstererek:
BrTel'yaortakolduunukabuledenlerenemvermeyiniz,onla
ra Allah Tel'nn birliini isbat iin delil getirmee kalkmaynz! Zira
mrik olan (Allah Tel'ya ortak koan) kimse sizinle beraber Yce
Yaratc'nnvarlnkabulediyor,fakatsizdenfazla olarakbirde oYce
Yaratc'nnortaolduunuiddiaediyor.Ohldebubtl(geersiz)iddi
asnisbatetmekonader,buyuruyorlar.
Neincebrdnce!..
bni Arab, Allah'n tevhidi ile tenzih'i de tavsiye ediyor. Tenzihten
kasdettii, hibir eyin Hakk'a benzemediine inanmaktr. Yahut lem
grn, sahasna kmadan nce Allah Tel her ne hlde ise lemin
varlndan sonra da O'nun yine o hlde bulunduunu kabul ve teslim
142
etmektir.
Tebh'egelince,buhusustayetvehadslerdeveyageminebilerin
szlerinde tesadf olunan kelimelerin anlamlarn Allah Tel'nn ilmine
havaleederekhepsineinanmakgerektir.
KsacabnulArabyegretenzihiletebiharasnbirletirmek,arifle
rin(Allah'kesinbilgi,grveolulatanyankimselerin)sndr.
Ohldeeersentenzihedersenbalaycolursun,
EertebihineinanrsanOnusnrlandrmolursun,
Eerherikisinebirdeninanrsandoruyolagtrenolursun,
AllahTel'ytanmayolundakendisineuyulanimamveefendiolur
sun.
(Fssu'lHikem,NuhKelimesindekiSubbuhHikmetfassndan)
323
BuhusustabnlArab,birbeytindeyleder:
Hakk,bucihetlehalktr,dnnz!ucihettendehalkdeildir,anla
ynz!
..
ster birletir, ister tefrik et! Zr asl (ayn) birdir. Ayn zamanda ok
lukturda;buhalizeredurupbakkalmaz.
324
Dirilpacbizenebdenhemcmlemevtserteser,
Naraisrfilolducmleyealndsr.
Btnlleracbizenebden
325
batanbaadirilir,
HereyesrfilSesiulatsralnd.
BirkabirdenbinMuhammedherbirisiYzbine,
Baolupgittinncezlikeyevmnnr
BirkabirdenbinMuhammedkpherbirisiyzbine
nndebaolupgittizlikeyevmnnr
telleridiriltmekdebyledir.
326
zlikeyevmnnrBudirilmegnbuekildeolur.

323
(AYN,1995),s.8688
324
bnlArab,Fuss,s.79.
325
Acbz zeneb: nsann kuyruk sokumunda bulunan ve ikinci yaratla ekirdek
hkmndeolacakkkkemik.
326
Fatr,9
143
Bir kabirden Bin Muhammed demek Muhammed olanlardan Bin kii
zhirolurdemektir.nksmerebindeolanlarasevderler,Msame
rebinde olanlara Msev derler. te Muhammed merebinde olanlara da
Muhammedderler.
Enbiynn szlerini Evliy tezyin eder, yani enbiyann szlerini Veller
kendilerindenherhangibirkatkdabulunmadannoksanszolarakssleyerek
bildirirler.
EnbiynnsmnHakkgibidirszleri,
Evliynnszleritezyindrretmegurr.
NebilerinsemasHakkgibidirszleri,
Evliynnszlerissleyicidiretmegurr.
Ediplerin sultan ve arkadalarn bilginlerinden olan Mevln

Fahreddini Dvdesden nakledilmitir ki: Bir gn Mevln hazretleri:
Bizim makbulmz olan her sz bizim szmzdr. Nitekim yce Allah
TelmecidolanKelmnda:
Bensizinycerabbinizim
327
buyurmutur.Herne kadarbusz Fi
ravundan naklen sylenmi ve bir mahlkun sz olmas bakmndan
namaz bozmas lazm gelirse de. Yce Allah Tel onu zikretmi ve
KuranMecidde sylemi olduu iin bu sz namaz bozmaz. nk o,
Allah Telya baldr. Binaenaleyh bundan aka anlalyor ki, ulu Al
lah Tel hazretlerinin beendii, ho ve makbul grd her ey ona
mtealliktir. Bylece mahlkun Allah Tel tarafndan nakledilen sz,
namaz bozmaz, Allah Telya ait olan bir sz peygamberlerden veya
velilerdenbeerbirmahlksylemiolsa,oszyineAllahTelnns
zsaylrdedi.Nitekimbuyurmutur:
Kuran nebiin dudandan kmsa da, her kim onu Allah Tel
sylemedidersekfirdir.
328
Abdullahn boazndan km olsa da o ses Allah Teldandr.

329
MsryhersznHakkdaniithaksylekim,
Ricatilebaksalardagrmeyekimsefutr
YMsrhersznHakkdaniitHaksyleki,
Dnpdnpilebaksalardakimsenoksanlkgrmeye

327
Naziat,29
328
Mesnevi.c.IV.b.2122
329
(Ahm95),s.700(442)
144
62
Katrekatredklenlerdrrmdrbrnmdr?
Zerrezerregrnenlerhatmdurreyhanmdr?
Karretmezbucnumkalmadhdermanm
Cemlimigresimgeldidvnndadurasmgeldi
Tazetazealanglmcemlinmisenin
Yaneyaneinleyenblblmyahudcnmdr?
Halkahalkasalnankklmyhabllmetn
SresreyazlanlarhatmdurKurnmdr?
Parepareeyleypbarumkzlkanedeli
Kanakanaidigimsahbmdrykanmdr?
Dnednegrnenhlmiyvahdetsrrm?
Llellekzaranhaddnmiymercanmdr?
Dnedneyanmadandermanumardmderdime
Gnegnemihnetinderdmiydermanmdr?
AtaatakirpikokunbuNiyznindilin
erhaerhaeyleyencnummycnanmdr?
Katrekatredklenlerincimidiryamurmudur?
Zerrezerregrnenlerizgimidirhokokumudur?
Akl en stn, anlay en keskin olan, kokudan anlar. bryse ancak

dudana,diinedeincefarkeder.
330
Karretmezbucnumkalmadhdermanm
Karretmezbucnmkalmadhidermanm
Cemlimigresimgeldihuzurundadurasmgeldi
Tazetazealangl,cemlinmisenin?
Yanayanainleyenblblmyoksacnmdr?

330
Mesnevi,c.I,2585
145
Halkahalkasalnankklmysalamipmidir?
SresreyazlanlarhatmdrKurnmdr?
Paraparaeyleyipbarmkankzledeli
Kanakanaidigimkrmzarapmdryoksakanmdr?
Dne
331
dnegrnenhlmiyvahdetsrrm?
Llellekzaranhaddin
332
miymercan
333
mdr?
Benin felsef adan ele alnd beyitte ben, vahdet srr olarak nite
lendirilirken somut bir abartma yerine, yorumlama yoluna gidilmi. Ta
savvuf felsefesinde hl (ben), zt ilah; hli siyh, lemi gayb olarak
kabul edilir. Gayb lemi de, zt lah de vahdet kuramyla ilgili olup
ancak duyu organlar ve aklla kavranamayacak varlklar srla izah edile
bileceksezgileritemsiletmektedir.Beninalmndasonsuzluayaylacak
birgeniletmeszkonusudur.Zira,gayblemidenilendokuzuncufelek,
duyular leminin bittii yerde balayan atlas felektir, Buras metafizik
lem olduu iin bilinmeyen, ulalamayan zelliinden dolay sr ola
raktanmlanr.
Sonuta bir noktadan ibaret olan ben, edebiyatmzda birok ekilde
yorumlanmtr.Geometrideeni,boyuolmayanenkkgeometrikbi
rim olarak tanmlanan nokta, dier ekil, yaz ve rakamlarn ekirdeini
yan atomunu oluturmaktadr. Tasavvufta vahdet srr anlam ykle
nennoktannyorumudaAyvazolunagreyledir:Nokta,birinfarkl
bir ifadesidir ve soyut bir mekn unsuru olarak karmza kar. Bir ve
nokta, ayn zamanda eskilerin czn layetecezza (blnmez cz)ya

331
Dane:(Diyn. den) taat etti. taatli oldu, boyun edi, aziz oldu mnasnda fiil.
Tohum,ekirdek.Kurun,glle,tne,Kuyemi.
332
Hadd:Hudut.izgi.Snr.Crm.Salahiyyet.eriataverilenceza.Derece.Son
derece.Mnteha. nsana rz olan iddet ve titizlik. Def etme. Men etmek. Keskin.
Sivri.Sert.Gergin.(Mantk)tasavvurdanibaretolankyas.Eki.Tesirli,messir.
333
Mercan: Denizde geni resif meydana getiren ve mercanlar takmnn rnei
olan hayvan ve bunun kalkerli yatandan karlan ou krmz renkte ve ince dal
eklinde bir madde. Bu madde boncuk gibi ss eyas olarak kullanlr. Mercanlar
ancak40metrekadarderinlikteyaayabilirler.
146
yaniatomavenatekbletmektedir.
334
Dnedneyanmadanderdimedermanumardm
eitlieitlimihnetinderdmiydermanmdr?
BuNiyznindilindenataatakirpikokun
Dilimdilimeyleyencnmmycnanmdr?
Tasavvufta gz ve kirpik kara ve ok olmalaryla kesret, yani okluk;

dudak ve az ise kk ve ince olmalaryla yokluk, yani fenfillhtr. s
tenen okluktan kurtulup birlie, vahdete ermektir. Vahdet olan dudak
konumaya,yaniszsahibiolmayabalaynca,kirpiklersihirleonusustu
rupfenfllahaengeloluyorlar.
335
TAHMSAZB
erhaerhayarelerbusinemdehicrnmdr
Bakabakakanmdrbudamlayanmercnmdr?
Karretmezbucnmkalmadhdermanm
Kanakanakanmimekhlinsenin
Yareyarebuvcudumoldundermanmdr?
Seseyrevarmakyrolmakhemniin
336
Snesinegirmekisterkoynunayaanmdr?

334
AYVAZOLU,Beir,AkEstetii,tken,st.2002.s,106
335
(PEKTEN,1986)
336
Niin:f."Oturan,oturmu"gibimnyagelirvebakakelimelerlebirleir
147
ekeekecevrinikadmigmneyledin
Salasalabendeniferdyabuihsanmdr?
Uraura
337
talaraieinmusu
Gleglehlimehzeyleyeninsanmdr?
Gezegezebuldumbiryrmahremsrrma
Doludoluitiimsrbdesiyacanmdr?
DiledilebarnnAzbyagiryan
338
senin
Yneynebli
339
mihnetbanadenmiyapister
340
midir?

337
Vuravura
338
Giryan:f.Gzyadken.Alayan.
339
Bali:f.Yastk.Altn.Nakit.
340
Pister:f.Yatak,dek.

148
63
nileeyderdlignlinile,
Ehliderdininleyecekadr.
Geltimretyarenisenakile
Yarelerinonulacakadr.
olkigafletleyatupetmeztalep,
Gvdesindeyokmuolacanaceb.
tevahdetgllerialdhep,
Blblnefgnedecekadr.
Sennedmidinezelolhile
mtihniingelipsenbuile.
nlemeksanayaraurderdile
Hemgznkanalayacakadr.
Yokkarargnlmnbilmemneden,
Kasdederbinpreolabubeden,
Varisegitmekgerekbuareden,
Aslnaazmeyleyecekadr.
EyNiyzdnydaetmezhuzr,
olkiikimolmayaehligurr,
Hakkanlaetmedenbundanubr,
Mevtinelisigelecekadr.
Gelsenyaranakiletedaviet
Yaralerinifabulacazamandr.
GelyaranaklatedavietChilkimsehastadr.Muvahhidolanisesa
lkldr.Cehlethastalnailanedir?Aktr.
ukigafletleyatptalepetmez,
Acabagvdesindeyokmuolacan.

149
olkimsekigafletleyatpkalkarvehiderdetmez,meraketmez.Ann
gvdesindecanyokmudurdiyealr.nkyeticelledeCenbHak:
O'nayedigkveyerveonlardaolanlartesbihtebulunurlarvehibirey
yokturki,illO'nahamdiletesbihtebulunur.Fakatsizonlarntesbihlerini
anlayamazsnz.pheyokki,Ohalmdir,gafrdur.anlayamazsnz.
341
Gerekcemdtdenlencanszsanlantalarvesirevegerekhayvanlarve
gerek sir her ne kim var hepsi Hakk anar. Bak vcdun bile anar. te
nabznzikriztileALLALALLAHder,zirhereyinztizikrivardr.mdi
niceinsandrolinsanki,vcdununzikrindenhaberiolmayaninsanataac
cpolunur,yanihayretedilir,alr.
Blblnefgnedecekadr.
Blblnferyatedecekzamandr.
Ohilesensobetarkadaidinezelde
Senbudnyayaimtihniingeldin.
Nedm,dostvesadkkimsedemektir.kidostbirvcdolursaonane
dimderler.tesendeCenbHakileezeldebirvcdidin.
Derdileinlemeksanayarar
Hemgznkanalayacakzamandr.
Bilmemnedendirgnlmnkararyok,
bubedeninbinparaolmasnister,
Varisegitmekgerekburadan,
Aslnaazmeyleyecek
342
zamandr.

341
sra,44
342
Azmetmek: (e durum ekiyle kullanlan fiil) Arapa azm + Trke etmek
Biritekiengelleriyenmeyekararvermiolmak:
150
Arkadal gerektiren ey ayn cinsten olmak ve tabii mnasebettir.
Nitekimdenilmitirki:
Allah Telnn yeryznde ehli ehle sevk eden melekleri vardr.
Tab'nda nebilerin ve velilerin tabiatnda bulunan kemallerden bir para
mevcut olan kimse, onlar grp iittii zaman hemen onlara meyleder.
Onlarn bilfiil mevcut kemalleri, kendisindeki bilkuvve kemali eker. Bu
nun kemalinin onlara kaplmas (incizab) k ve mauk misali gibidir.
Mayasnabukemaldenkatlmamkimse,onlarngrdzamanyarasa
gnetennaslkaarsaoekildeonlardankaar.NitekimAllahTely
lebuyurmutur:
Habis kadnlar, habis erkekler iindir; habis erkekler de habis ka
dnlariindir.yikadnlariyierkekleriindir,iyierkeklerdeiyikadnlar
iindir.
343
Birtemsilvardr:KuyuyaatlmolanYusufaleyhisselmancakkuyu
ya kova salann ipine yaparak kt. Nebiler ve veliler, Allah Tel'dan
gelip Allah Tel'ya giden kervanlar ve kafilelerdir. Kendisinde Rabbani
bilgilervebilkuvveilahiinsanlkkemalleribulunanYusufaleyhisselmda
tabiat zindannda hapsedilmitir. Dnya ahiret konaklarndan bir konak
tr.Kova,insanlarainenAllahTelnnkitabdr.Kervanclarn(yaninebi
lerin)kovaysarktmalar,insanlarAllahTel'nnkitabnadavetetmele
ridir.Onayapmak,okitabgetiren kimseyeinanponukabuletmektir.
Ama kuyuda olan; kurbaa, iyan, akrep, ylan ve daha kuyuda yaayan
dierhaerelerden biriiseo,sarktlanipeaslmaz,onayappkuyudan
kmakistemezse(kimneyapsn?).nkinsanlardanbazlarnnruhlar
gzel,yksekmereplidir.Alakkimselerlensiyyetetmez.Yksekvata
nnagitmesinearaclkyapacaksadkbirarkadaarar.Bazlarnnruhlar
dahabistir,alakmereplidir.Ancakkendimerebindeolanlarlansiyyet
eder.Tabiatlemindevatantutar.lemiA'la(ykseklem)yakanse
fer ehlini ve seyyahlar sevmez. Hi davet kabul etmez. Yce Allah Tel
ylebuyurmutur:
Bizinsanengzelbirsuretteyarattk,sonraonuaalarnaa
snaattk.Ancakimanedipsalihamellerileyenlermstesna.
344
Gururedenkiiolmaya,

343
Nur,26
344
Tin,16
151
Farzedelimki,Hz.AlikerremallhvechedenZlfikaradlklcmiras
olarakaldn,AllahTel'nnArslan'nnkolusendevarsagster.
345
Hakkanlabundanvazgeme,
lmnelisigelecekzamandr.
Mevtinelisihastalktr.
TAHMSAZB
kiliseneygnlbirteftieyle
Evvelincepirinderghnbekle
Nefshaklarisenbendimidinle
Dneyanladeirmenakla
SanaklhanolaGlenakla
Bulmayankfentenakla
Kimeriatireolbilmezedep
Blblnefgnedecekadr.
Geledinblblidinsenblble
Vaslyrisubhdem
346
isterbuten
Okuazbvehussilemfssudur
347

345
Mesnevi,c.5,b.2502
346
Subhdem:f.Sabahvakti.
347
Kalplerdeolanlarortayakonulduuzaman.(Adiyat,10)
152
153
64
Vezin:MfteilnFilnmfteilnFiln
Derviolankiininszlerimrnolur,
SlikiHakkolannrhnabrhnolur.
lmiledndersinirifolankiiler,
HastadilolanlarnderdineLokmanolur.
Herseherefgnedpblblhayrneder,
Dideyigirynedpsinesibrynolur.
BeytidilipkolurzikriHakkiiten,
Sabrukarrgiderileridevrnolur.
emicemlednerpervnedirkn,
Zannederolchilndevriyleisynolur.
Mnkirleridahlederkimkisznzdemez,
Yineiianlaraltfileihsnolur.
SanmaNiyzzndervioluptursenin,
Derviolankiilerylecesultnolur.
Derviolankiininszlerisaadetolur,
Hakkyolcusuolannyolunadelilolur.
lmiledndersinibilenkiiler,
GnlhastaolanlarnderdineLokmanHekimolur.
Gzalaredersengnlkebabolur.
Sabrkarrgiderileridevrnolur.
Cemlgneinednerklarnpervnedir,
154
Chillerzannederohalleriyleisyneder.
Mnkirleridahlederkimkisznzdemez,
Yineiianlaraltfileihsnolur.
Mnkirleriitirazedervesznzdemez,
Yineiionlaraltfileihsnolur.
TAHMSAZB
Kalilekl
348
ehlininhaliperianolur
Derdihicresabredenmalikdermanolur
Pirineteslimolankabilierknolur
Nefsineuyankiizneytaneder
Yzngrsemdiyensubhdem
349
efganeder
Yokluuherkimduyarznsultaneder
nktecelliederdostunuanariken
Onuniiaholurhemdemihicrifigan
Kandebakaryriniandagrrolyan
350
Hrsilineaholannefseuyankiiler
Valih
351
hayranolurktuyankiiler
Yokilevarlkedersrradolankiiler
Kmilolurphesizahdilekulugden
Kendiznbirederpirinyolunagiden
Dilberimifarkedenhayrileerrieden

348
Kalukl:"Dedidenildi"eklindekinakiller.Dedikodu,bokonumalar
349
350
351
Vlih:Kedervehznleaklgitmi,arm,hayrettekalm.
155
Azbyznisteyenkandebulupdursenin
Kendiznbilmezekandekaluptursenin
iiletan
352
aknoluptursenin

352
Ta:D
156
65
Buhalvetebakmagzfzevkusafhalvettedir,
Halvetlekliinisfnriziyhalvettedir.
Nefsinisanabildirirlmezdenevvelldrr,
Yoklukyolunuduygururfakrufenhalvettedir.
Deryolupdurmazcoartalazlanupbatanaar,
Kendisinibilmezaarakhevhalvettedir.
Encmileemskamerteleredmyanar,
Yeroturupgklerdnerarzusemhalvettedir.
Agznibretlebakbirdirkamuyaknrak,
Deprenmezolurdildudakvaslulikhalvettedir.
Firkttevuslatisteyenmihnetterahatisteyen,
Vuslattairetisteyenaybekhalvettedir.
TerketNiyzsensenibireylegelcnuteni,
DuysamdiyenHakksrrnsrrHdhalvettedir.
Buhalvetiinsylenenboszebakmagzfzevkvesafhalvettedir,
HalvetiyyeTarikatvePirleria.PireyhmerelHalveti
kaddesellhsrrahlazz
Zhidiyyetarikatnnbirkoluolanhalvetiyyetarikat,adnkurucusuEb
Abdullah Sircddn mer elLahc elHalvet (hyt.800/1397) den almakta
dr. Bu zt Hazar Denizinin gneybatsnda bulunan Geylan blgesindeki
Lhcnda doup bym ve burada yetimitir. Tahsilini burada tamam
ladktan sonra Harizme amcas eyh Ah Muhammed b. Nr elHalvet
(hyt.717/1317) nin yanna gelerek ona intisap etmitir. Amcas Ah Mu
hammed tasavvuf yolunda halvet zikrini ok sevdii ve mrnn ounu
HalvettegeirdiiiininsanlararasndaHalvetidiyeanlmtr.
Silsile byklerinden Halvet lakabn alan lk zt budur. mer elHalvet
amcasnnvefatzerineonunenkmilhalfesiolarakyerinegemitir(hyt.
717/1317).OlgunvekabiliyetliolanmerelHalvet,AllahTelyakullukta
gsterdii byk azim ve irde sebebiyle yksek makamlara ererek
Halvetiyye tarikatnn kurucusu ve ilk piri olmutur. rd makamna
turduktan bir mddet sonra mer elHalvet, Karakoyunlu hakimiyyeti al
tndabulunanTebrizcivarndaHoykasabasnagiderekirdfaaliyetiniuzun
bir sre burada devam ettirmi, daha sonra Msra oradan Hicaza gidip
157
haccnedetmiveSultanveysindavetizerineHeratagelmiveorada
(hyt.750/1349)veya(hyt.800/1397)devefatetmitir.
Rivayet edilir ki, mer elHalvet tarkat sulkunu tamamlayp kendisine
halfelik iczesi verildiinde, ird grevini kabul etmez ve dalara kar.
Orada bir aa kovuuna yerleir. Bu aa kovuunda pepee erban ka
rr.Hattakrkkereerbainiststekararak(1600gn)kendisineHalveti
ismi verilir. mer elHalvet hayvn gdalar yemez, daima tevhid ve zikr
zereolur,tevhidzikriniyapmayabalayncadalardakikularvedierhay
vanlaraakovuundakimerelHalvetninetrafneviriphalkaolutura
raktevhidzikrinisonunakadardinlerlerdi.
Kymetliszlerinden:
Dervi olann drt trl lm vardr. Slik, lm grp ondan ders
almazsa,dervilikonaharamdr.
Derviin konumayan ve idrki yksek olan makbuldr. Zra skt
her halden stndr. Sonra halktan uzlet gelir. Bir nesne ki Hakkdr, iba
reyesmaz,ondangayriolansylemeyedemez
mer elHalvet Msrda bulunduu yllarda yedi kere hacc etmitir.
TebrizyaknndaMrAlitrbesicivarndagmldr.YerineAhEmreel
Halvet(hyt.812/1409)postninolmutur.
PrSeyyidYahyairvnveHalfelerimerelHalvetninvefatndanson
ratarikatnsilsilesi;
AhEmre(hyt.812/1409),
Haczzeddin(hyt.828/1425),
SadreddiniHyav(hyt.860/1455)eklindedevamederektarikatnikinci
pri,birbakmagerekkurucusuolanSeyyidYahyairvnyeular.Halve
tyetarikatnnkemlibuzttatoplanm,slmleminineitliblgelerine
buyolunfeyzionunvastasylayaylmvetarkatinenbykprisaylmtr.
Yahya irvn irvann merkezi olan emahde domutur. mam Msa
Kzm radiyallh anhn torunlarndan olmas hasebiyle kendisine Seyyid
denilmitir. Yahya irvn kk yata tahsile balam, bir mddet sonra
Tebrize yerlemi ve burada tahsilini tamamlamtr. Bir ara yine burada
mderrislik de yapmtr. lmiyle, dnine ballyla ve takvsyla herkesin
sevgi ve hrmetini kazanan Yahya irvnnin alnlarnda seyyidlik ve velilik
nuru parlar, yzlerini grenler ister istemez kendilerine vgler yadrmak
mecburiyetindekalrlard.SadreddinHayyvdenfeyzvetarkatalarakhil
fet alm ve bu zta damat olmutur. Halfe olduktan sonra doduu yere
emahye geri dnm, oradanda Bakye geerek lmne kadar burada
ird faaliyetine devam etmitir. Vefat tarihi Canini Cennet terkibinin
gsterdii (hyt.862/1472) dir. Kabri Bakdedir. Krk kadar ube kurucusu
yetitiren Halvetyye tarikatnn bugnk feyz ve tesiri, Yahya irvnnin
etrafagnderdiihalfelerisayesindeolmutur.Zahirveerilimlerdeyk
158
sek derecede bir lim olduundan pek ok eseri vardr. Halvetyye ubele
rinde zikir esnasnda okunan Virdi Settr onun tertib ettii bir eseridir.
Dier eserlerinin isimleri Osmanl Melliflerinde kaytldr. Yahya irvnnin
halfelerininenmehurlarunlardr:
Dede mer Ren, Ali Aladdn, krullh elEnsar, Habib Karaman,
Muhammed Erzincandir. Hazretin vefatndan sonra yerine Muhammed
Erzincn gemitir. Baka bir rivayete gre de mer Ren gemitir.
Halvetyyetarikatdrtanaubeyeayrlmtr.Bunlar:
1Renyye:DedemerRen(hyt.892/1487)tarfndankurulmutur.
2Cemliyye:CemalelBekr(hyt.899/1494)tarafndankurulmutur.
3Ahmediyye: Ahmed emseddin Marmarav (hyt. 910/1504) tarafndan
kurulmutur.
4emsiyye:emsddnAhmedesSivs(hyt.1006/1597)tarafndanku
rulmutur.
c.HalvetyyeTarkatiSilsilesiveKollarSilsile:
1.Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellem(hyt.632)
2.Hz.Alib.EbTlibkerremllhveche(hyt.41/661)
3.HasanBasr(hyt.111/728)
4.HabbAcem(hyt.150/767)
5.DvudT(hyt.184/800)
6.MarfKerh(hyt.200/815)
7.SeriyysSakat(hyt.253/867)
8.CneydBadad(hyt.298/910)
9.AhmedMimdDnever(hyt.299/911)
10.AbdullahMuhammedDnever(hyt.370/980)
11.MuhammedBekri(6.487/1094)
12.VechddinmerelKdelBekr(0.503/1109)
13.EbnNecbAbdulkhirShreverd
14.KutbddnEbher
15.RknddinMuhammedAliesSencs
16.ihbddnTebriz
17.CemleddnTebriz
18.brahimZhidGeyln(hyt.690/1291)
19.SadddnFergn
20.AhMuhammedNrelHalvet
21.PrmerelHalvet
22.AhMuhammedHalvet
23.HaczzddnHalvet
24.SadreddnHyvelHalvet
25.SeyyidYahyairvnelHalvet
159
26.PrMuhammedErzincnelHalvet
27.MollaPrErzincan
28.TacuddinKayseri
29.AlauddinUk
30.Yiitba
31.AbdlvehhbElmalHalvet
32.Erolu
33.mmSinanHalveti
353
HalvetliinUslvedab
Harrizde, Tbyannda Halvetyye tarkatnn esaslarn yle aklamak
tadr. Halvetyyenin esaslar, kelimei tevhid, gizli ve ak Esm Seba
zere zikre devam, ry tabr ve tevil, olaylarn kalp ve nefs zerindeki
tesirlerinidikkatealarakgnlmsivdanterazilemedir.
Esmai Seba: Lilheillallh, Allah, H, Hakk, Hayy, Kayym,
Kahhrdr.
Seyr slk Allahn bu yedi ismiyle yaplr. Daha nce sadece kelimei
tevhidileyaplanseyrslkilkolarakbrahimZhidGeylankaddesellh
srrahlazztarafndanaltisimeklenerekyediyekarlmtr.
Baztarikatilerigelenleribuyediismiitihatlarnagreazaltpoaltm
lardr.
Halvetyyetarikatndazikiruslyledir:
Mrd kbleye kar oturur, kalbini her tr dnceden boaltarak zihni
temiz bir ekilde nce kelimei tevhid zikrini 33 veya 165 defa tekrar eder
sonra Allah sonra srayla H, Hakk, Hayy, Kayym, Kahhr isimlerini eyhin
gsterdiigibizikreder.
354

353
BusilsileNiyziMsrkaddeselhsrrahulazzedorudevamededir.
354
Cenb Hak, insan, ruhlar ve hakkatler leminde, yani lht leminde nce
ahsenitakvmzere,mahbbvemahbbesuretindeyaratt.Yani,nce,HabibiHz.
Muhammedsallallhaleyhivesellemitlkiyetleminde"LilaheillH"kelm
nnnurundanyaratt.
Bunurubirkandilekoydu.Sonrabunura,ztdiliyleevvelatevhditelkineyledi.
HakkatiMuhammedi,okandilde,tevhitlebinylmeguloldu.Sonra,srasylaikinci
ztismini(Allah),nczatismini(H),drdncismi(Hakk),beinciismi(Hay),
altncismi(Kayym)veyedinciismi(Kahhr)telkinetti.Herisimlebinerylmegul
oldu.
Hakikatehlirehberlerbuna"UsliEsma"demilerdir.
Hakk tel, btn varlklar, Hakkati Muhammediyye'nin megul olduu
tevhdin ve isimlerin nurundan yaratmtr. Yani nce, Hakkati Muhammediyye
vastasyla istirak leminde "L ilahe ill H" kelmnn nurundan, enbiyy
mrselninhakikatlerini,onlarvastasylada,enbiyygayrmrselninhakikatleri
niyaratmtr.
160
Yeni bir mrd iin bu isimlerin hepsiyle birden megul olmak uygun g
rlmemitir. Evvel kelimei tevhid ile zikre balanr. Bu zikrin srlan ve
tesirleri grlmeye balaynca lafzai cell olan Allah ismine geilir. Bu sra
ierisinde mridin kabiliyetine ve eyhin iznine gre yedi isim tamamlanr.
Allahzikretmeyeistifarilebalanrvebutam100keretekraredilir.Daha
sonra 100 adet salavt getirilir. Sonra yedi ismin ilkinin esrarnn kefinden
sonra dierine gemek suretiyle zikir tamamlanr. Bu tertip seyr slkun
manevi kanununudur. Bu tamamlama iine tekmli mertip ve kat
menzil denir. Bu ekilde manevi menzilleri ap, mertebeleri tamamlayan
birmrdhalifeliehakkazanmolur.Bumrideicazetverilerektarikatta
vehrkasgiydirilir.cazetsiziradaizinyoktur.
eyhinin yannda bulunamayan bir mrde bu yedi ismin tamam birden
verilir.Odabuzikirleri100.000deteulatrr.Bunlareksiksizolarakyerine
getirebilirse hilfet icazeti almaya hak kazanr. Toplu yaplan zikirlerde her
kes zikre katlr. Mridin idaresinde zikir ayakta veya oturarak yaplr, ar
dndandevrnabalanr.Devrn,esmhanbulunduuhaldesaaveyasola
dorutoplucayrmektir.KulileAllaharasnda70.000perdevardr.Bunlar
yedi isme tekabl eder. Her bir ismin sonunda 10.000 perde kalkar. Esmi
sebailemrdyedimertebeyiaarak70.000perdeninkalkmassonucunda
Allah Telya yaknlk kazanr. Bu zikredilen yedi mertebe nefse nispetle
unlardr:
1 Nefsi Emmre: Bu kaln ve karanlk zulmet perdeleriyle rtl bulu
nannefsinmakamdr.
2NefsiLevvme:Hafifzulmetperdeleriylertlnefsinmakamdr.
3 Nefsi Mlhime: Nur ve zulmet arasndaki perdelerle rtl nefsin
makamdr.
4NefsiMutmainne:Nrnyeteykselenperdelerlertlnefsinma
kamdr.
5 Nefsi Rdiyye: Perdelerin devaml incelmeye yz tuttuu nefsin ma
kamdr.
6 Nefsi Mardiyye: Hissedilir olan ve hissedilmeyen hibir perdenin
kalmadnefsmakamdr.
7 Nefsi Kmile: Nefislerin nihayet bulduu makamdr. Halvetiyye tari
katndamridinhergntekbanaokuduuzikirler,dualarvevirdlervardr.
Bunlar haftann gnlerine gre deiir. Yahyay irvnnin Virdis
Settrnnokunmasnanemverilir.Ayrcahaftannbellignlerindetekke
lerde cehr (sesli) olarak topluca zikir yaplr. Buna yukarda da getii gibi
devrndenir.Devrndailhilerokunur.

Bunlarntamam,birbirlerilerininvastasylaztnurununmazhardrlar.(mm
Sinan,Antalya),s.133
161
Zikir yaplrken msikye nem verilir ve bata ney, kudm ve defolmak
zere eitli msik aletleri kullanlr. Bundan dolay kendilerine kar kan
baz limlerin itirazlarn red etmek iin halvetler devrn savunan eserler
yazmlardr. Halvetyye tarikatnda nefs tezkiyesi asldr. Bunun yolu da
dille,kalple,ruhvesrlayaplanzikirdir.Busebepleazyeme,azkonuma,az
uyuma,inziva,zikir,fikirveeyheballkilkelerinehalvetliktehassasiyetle
uyulur. Mchede (vazifeleri fa) mahedeye (Allah Telya vuslat) ula
makiinvazgeilmezbirarttr
355
Halvetksmdr:
1 eriattehalvet.
2 Tarkattehalvet.
3 Hakkattehalvettir.
1erittehalvet:Camide Ramazanerfinsonongnndeyaplaniti
kftr (mukaddes bir yere kapanp ibdetle megul olmak). tikf yerinin
dima cemaatle namaz klnan cami olmas ve zrsz dar klmamas
arttr.zrmesel,bircenzesiolurveyayiyeceinitedrikiingibieyler
olabilir ve o camide oturaca yerin bir rt ile sarlmas lzmdr. Hazreti
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hasr ile sarmt. Ziyretine gelen
erkek ve kadn olduklarn ayrt edebilmesi iin kadnlarn trnaklarna kna
srmelerini emir buyurmutu. Fakat sonrada bir kadn bileine kadar kna
koyupelinipmekisteyincebunuyasaklad.Snnetolmakzereelinekna
koymannaslyoktur.
2Tarikattehalvet:Birinsanndrtduvararasndakrkgnkalarakorada
ibdetveriyzatilemegulolmasdr.Bucamiyemahsusdeildir,camide
detekkededeveyakendievindeolur.Yalnzerbainvaktidenilen(19Ara
lktan 17 Ocaa kadar sre) zamana mnhasr deildir, sair zamanlarda da
olur.HazretiRaslllahsallallhaleyhivesellemyiyecekveieceiniala
rakHiradandabirmaaraiinde1517gnveyadahafazlakalarakhalvet
ederlerdi. Hatta Tarkat ehlinin halvet yapmalarnn istind ettikleri husus
budur.
3Hakkatte halvet: Feni Efl, Feni Sft ve Feni Vcd etmektir.
O zaman Hakkdan gayr kalr m, kalmaz. Bu mevcdatn vcdu Hakkn
vcdudur.BulemdeHaktangayrmevcdyoktur.
Zevksafhalvettedirszlerindenmaksad,senbuhalvetehakaretle
bakma,iinisafkl,yanikalbinihalvetleirktentasfiyeeyle,ozamansenin
kalbindeAllahnnrudoardemesidir.
Buraya Mt kable en temt erefli hadisine iaret olunmaktadr.

355
(OKUMU,1998),s.2128
162
yle ya halvet fakr feny ic ettirir, nk halvet ehlinin efl, sft ve
ztHakknefl,sftveztndafndir.
Sananefsinibildirirlmezdenevvelldrr,
Yoklukyolunuduydururfakrufenhalvettedir.
Kendinihiesaymazsanhiliktenkurtulamazsn
356
Birisi,kzgnlklaanasnhanerleyerek,dverekldrd.Biri,onaHu
yunun ktl yznden ana hakkn gzetmedin. irkin herif, anan
nedenldrdn!Niyesylemiyorsun,osananeyaptki?dedi.Adam,
okaypbiriiledi,bendeonuldrdm.Aybntoprakrtsndiye
cevap verdi. Knayan Be adam, anam ldreceine o kiiyi ldrseydin
deyincedediki:Hergnbakabirisinimildreyim?Onuldrdm,hal
knkannagirmektenkurtuldum;halknboaznkeseceimeonunboaz
ladm,budahaiyi!Okthuyluana,fesadhertaraftazahirolannefsin
dir Her ana onun iin bir azize kastedip duruyorsun; kendine gel, onu l
dr!.
357
Yiitba Vel Ahmed emseddni Marmarav kaddesellh srrahul

azizinkonuileilgilibirmenkabesiudur:
Bir kimse Yiitba Efendi hazretlerine gelip inbet rica etti. Ol dahi
inbetveripognhalvetekoydu.ognikindidensonraieridenbirsad
gelip:
Mslmanoldum,vazge!demi.Azzdemiki:
Yalan syler. Var, yine megul ol! ikinci gn ikindiden sonra yine
cevbgelmiki:
Vallahibenmslmnoldum,vazge!demi.Azzde:
Buna yine inanma! T ldm, deyip ses kesilince kadar vaz ge
me!demiler.ncgn:
Benldmdeyucevbgelmi;
imdensonrakurtuldundeyucevbeylemiler.Okimseazizinkuv
vetiyleeytanHanns
358
nerrindenkurtuldu.
359

356
MevlnDvn,c.V.b.1118
357
Mesnevi,cII.b.776783.
358
Vesvsil Hanns Vesvasn anlam, tekrar tekrar vesvese verendir. Vesve
senin anlam insann kalbine ona hissettirmeden pepee kt dnce sokmaktr.
Vesvesekelimesindeyaplanfiilinsreklilii,tekrarszkonusudur.
163
Deryolupdurmazcoardalgalanpbatanaar,
aarkendisinibilmezakvehevhalvettedir.
Yldzlar,gneveayateleredmyanar,
Yeroturupgklerdneryervesemhalvettedir.
Yldzlar,gne,ayatelerednpyanarlar,yanidnerler.Yeroturup
demesi de yerin dnd grlmediinden dolay sylemi, yoksa yer
dnmektedir,fakatyerinhareketidevr,gklerinhareketiufkdir.
Arzu sem halvettedir demek, nk onlar da Hakktr, yaknda da
uzaktadaolanHakknvcdudeilmidir?EvetHakknvcdudur.
Agznibretlebakbirdirhepsiyaknveyauzak,
Deprenmezolurdildudakvaslvekavumakhalvettedir.

nsan,Allahzikrettiindeeytansiner.AllahTeldangafilolduundaiseona
vesveseverir.BubakmdaneytanaSinsivegizlenenmanasnahannasdenilmi
tir. Abdullah b. Abbas radiyallh anha gre eytan insan Allah Telya isyan et
meye davet eder. Kendisine itaat edildiinde siner. Yani eytana ibadet eden kul,
hesabaekildiindeeytanonasahipkmaz.Bilakisondankapuzaklar.
Bu konuda Kur'an Kerimde yle buyurulur: Eer eytann seni kkrttn his
sedersenAllahTel'yasn!(Araf,200,Fussilet,36),
De ki: eytann kkrtmasndan Sana snrm (Mu'minun, 97). Muttakile
rin durumu, eytandan kt bir dnce geldiinde hemen Allah' hatrlayarak
doruyolubulmalardr.(A'raf,201)
Buradabirbakanoktayadadikkatedilmelidir.Oda,insannkalbinesadeced
ardan cin ve eytanlardan vesvese gelmediidir. nsann kendi nefsi de vesvese
verir. Yanl dnce ve sapm akln da vesvese verecei ihtimal dnda deildir.
nsanngayrimeruistekvehevesleri,iradegcvemuhakemesinindeonusapt
rabilecei bilinmelidir. Bu konu Kur'an Kerim'de yle aklanmtr: Biz onun
nefsinin ne vesveseler verdiini biliriz. (Kaf, 16). Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem cuma namaz hutbesinde okunmas snnet olan duada yle buyurmutur:
Nefsin er ve fitnelerinden Allah'a snrz. (Neuzu billahi min ururi enfusina.)
(MevdudiTefhimulKuran,nsanYaynlar:7/327329.)
359
(GKE,2000),s.76
164
Ayrlktavuslatisteyenskntdarahatisteyen,
Vuslattaimekisteyenzevkvebekhalvettedir.
HakksrrnduysamdiyenHdnnsrrhalvettedir.
TAHMSAZB
HakkileHakolmakiinaynvefahalvettedir
Pesbilansrhabbesirenginkba
360
halvettedir
Gelgebuakkaradanterkisivahalvettedir
Kaydfenvebkinaradanevvelkaldrr
SanahakikatsaznteslimederHakkaldrr
Evvelseniokaladrammakisonrakigldrr
Akvekaraynndenalrmeknszbeser
Binylarsnbakdivandasanaolmaznazar
Bumanayherkimduyarverirhakikattenhaber
Bubuatehkibad
361
verilipvaslnarar
HemdavesahraireNilFratederleylNehar
Bunefelekinsmelekaknlabuldukarar
Nmuninnkalmasnbildiklerincmlebrak
Gelgiyfennncmesin
362
olafensanadurak
kehlisingeleygnlmeydanagelyalnayak

360
Kiba:Sprnt.
361
buatehkibad:Su,ate,toprakvehava
362
Came:f.Evdegiyilenbolelbise.Elbise,amar.Sevb,libas
165
Kreylesinderduelemlemdedevletisteyen
Cannveripvuslatalrhikmetlehimmetisteyen
Meydanagelzilletleizzetleriftisteyen
GlenbilirsenAzbiyalemdezecr
363
klhan
364
Kulhandakesretvahdetteneylesafyglen
Gafilyabandagezmegelsendenistesenseni

363
Zecr: Menetme, engel olma. Nehyetme. Zorlama, zorla yaptrma. nleme.
Skma.Kovma.Eziyetetme.Angaryaolarakaltrma.Kpekbal.arma.
Srme
364
Klhani: f. Serseri, apkn, vre Klhan: f. Hamam oca. Hamamda su stmak
iinateyaklanyer.
166
66
Vezin:MeflnMeflnMeflnMefln
Bilenlervechicnnbucismcnneylerler,
Grnseemsinenvrmehitbnneylerler.
Bugnkcennetiirfnadhilolsalaruk,
Yarnkivadolanhriveyaglmanneylerler.
Bugnmolanyarndahimolurelbet,
Aagrcngznkimbbasarndnneylerler.
Slkehlineinsansohbetinbulmakdururmaksud,
Osohbetkimbulunsasohbetihayvnneylerler.
GnlduymazsavicdnileAllahhakkate,
Mcerreddildekiilmiveyairfnneylerler.
Nehslolibdettenriyveucbolaanda,
GiderirkignldenHakkakimtuynneylerler.
Saltehlirfnkblesidirsemmevechullh
Ovechekulolanlartatnoksnneylerler.
Niyzkntkenzensrrnkendindebuldunsa,
Sleymentahtn,yahikmetiLokmnneylerler.
Bilenlercnnnyznbubedenvecnneylerler,
Grnsegneinnurlarparlayanayneylerler.
Bir kimse bir mridi kmil elini tutup ve ihlsla Allah Telya kavu
makisteyenvesevgiliyitandkabucismcanneyler.
Bugnkirfncennetinegirenklar,
slm dininde ahirete iman arttr. Ahirette Cennet ve Cehennemi bul

makta bu inancn gereidir. Ceza yurdu olan ahiret iyilere verilecek olan
mkfatcennetukbatisecehennemolaraktecellieder.
Naslarn,ahireteait halleritasvirederkendnyadakilerebenzeterekan
latmasinsanlarnidrakedebilmeleriiindir.Hiphesizkiahirethallerive
nimetleri, mahiyetleri ve temel zellikleri itibariyle dnyadakilerden ok
167
farkldr ve dnya lleri ile tarif edilemez. Secde sresinde bu hakikate
iaretedilmitir.
365
CennetnimetlerihakkndaKurnKerimde
Orada onlar iin her eit meyve vardr. Btn arzular yerine getiri
lir.
366
bu genelleme yannda Huri, Glman ve Vildan isimli varlklarn ina
nanlara ikram ve hediye ediliinden bahsedilir. Bunlar hakknda eitli yo
rumlaryaplmtr.
Glman: Allah Telnn cennet'tekilere hizmet iin nrdan yaratt
hizmetiler.
Etraflarnda kendi hizmetlerine tahsis edilmi, sedef iinde sakl inci
gibiprlprlcivanlardolar.
367
Huri:(AhverveHavrkelimelerininC.)Ahugzller.Gzlerininakkara
sndan ok olan, pek gzel ve gzellikleri tarif ve tavsif edilemeyecek dere
cedegzelolanCennetkzlar.
Oralarda gzlerini yalnz elerine evirmi dilberler var ki, bunlardan
nceonlaraneinsannedecindokunmutur.
368
Vildan:(Velid.C.)ocuklar.Kullar.Kleler.M'minlerinbuluaermeden
vefatedenevldlar,kfirlerinocuklar
Onlarn zerlerine daima ayn halde kalan gen hizmetiler dolar.
369
Ksaca bahse konu olan bu varlklarn erkek ve kadnlara nasl verilecei

konusunda birok ihtilaf ve kapal durumlar vardr. Teklifte eit olan kadn
erkekarasndakitaksimatnniceliiveniteliihakkndatambirveiknaedici
birbeyanhalayokdenilebilir.
"Orada (cennette) nefislerin arzu ettii ve gzlerin holand her ey
vardrvesizoradaebedikalacaksnz."
370
Dolaysyla ayet, cennette cinsel hayatn da bulunduuna iaret etmek

tedir. Cinsellik de nefislerin arzu ettii eylerdendir. Ancak dnya hayatn
daki kskanlk ve hukukun ahiret hayatnda olabilirlii dnlebilir mi?
Sorusununcevabntamvermekmmkndeildir.
Ahirethayatndadnyahukukundanbahsetmekyoktur.AncakAllahTe
l ahiret hayatnda insann ruh tahammlnn g yetiremeyecei eyleri
de mkfat olarak vaad etmedi. nk vaad edilenin akla tabi olan nefsin
kabullenmesineztolmas,daveteicabetedeceknefsintahammlolmaya

365
Secde,17
366
Yasin,57
367
Tur,24
368
Rahman,56
369
Vaka,17,nsan,19
370
Zuhruf,71

168
cakeydir.Muhakkakmkfatndnyevbirtemsiliolmasgereklidir.nk
Abdullah b. Abbas, Cennetin hibir nimeti dnyannkine benzemez, yalnz
bir isim benzerlii vardr eklindeki bir ifadesi, cennetteki cinsellik nimeti
iindegeerlidir.
Menkbe:Zarfarkadalarveyakndostlarrivayetettilerki:
Birgngnlsahibi,bilgin,fakirbirkadn,elebihazretlerininziyare
tine gelmi ve bir hayli de nimet, hediye ve elbiseler getirmiti. Uzunca
birsohbetvecandanballktansonrabukadn:
"Kyametgnndebizzavalllarndurumunaslolacakvebizimakbe
timizodnyadaneolacak"diyesordu.Bununzerineelebi:
"Yce Tanr bir inayet buyurur, sen de Cenneti Berin'e gidersin.
Cennetinhurilerisizinhizmetilerinizolacak"diyecevapverdi.Kadn:
"Ltfusayesindebizidar'lmakamasokanAllahTelyahamdolsun.
Dahabakaneolacak"dedi.Arifelebi:
"Renkrenkhllelergiyecek,kymetliaraplariecekveiyibirhayat
sreceksin"buyurdu.Kadntekrar:
"Bakaneolacak"diyesordu.Arifelebi:
"her gn mminler, derviler nebilerin ve velilerin, mesudlarn,
ehidlerin ve slih dostlarn ziyaretine gidecekler. "Orada nefislerin is
tedii ve gzlerin lezzet ald her eyvardr"
371
yetinde tavsif edilen
Cennetteiretlerdebulunacakkpgezinecekler"dedi.Kadnyine:
"Bakaneolacak?"diyesordu.Arifelebi:
"Sonunda Allah Tel'nn yzn mahede edecekler, yle ki " Al
lah Telnn velileri iin hazrlad bir arap vardr" sznde geen
temizaraptansonsuzsenelersarhoolacaklarveoebedholukiinde
kendilerindengeeceklerdir"dedi.Kadnyine:
"Bakaneolacak?"diyesordu.elebi:
"HuldiBerin'debulunansonnimetkudrettenyaratlmminarebo
yundatenaslletleriolacakvebunlarladulveiveiledoluolanfakir
kadnlartatminedilecekler.
Orada kendileri iin diledikleri her ey vardr. Katmzda daha faz
las vardr.
372
yetinde buyurulan nimetle lezzet alacaklar ve rahat
edecekler,bundandahahobirineolabilir"buyurdu.Bununzerineo
samimkadnhemenbakoyduvegiydiinevarsagyendelere
373
ba
laypsevinerekgitti.
374

371
Zuhruf,71
372
Kf,34
373
Guyende:f.Syleyici.Syleyen.Kailolan.
374
(EFLK&YAZICI,1995),Menkbe97,s.558(SultanVeledoluUluArifelebi
Menkplarnda)
169
Kaynaklar itibar ile bu konuda yeterli derece sz sylemekten insanlar
kanmlar,kapalkelamlarilekonugeitirilmitir.Ahirethayatndaverile
cek mkfatlarn erkek ve kadn iin dnyev teklifteki ummilik gereince
oradadaerkeinvekadnnbulacakarlkeitolmasgerekir.Bunedenle
nasl dnya hayatnda yetitirdiimiz ve gzmzden sakndmz kzmz
byynce bir yabanc ile izdiva kurmasndaki nefsn tahammlmz
iktizsyla ahirette Allah Telnn bir emridir, diyerek bu konuda kullarda
birbirlerinekarduygulardaolumsuzluklarkalkacaktr.
Ahirette, Allah Tel'nn, bir nemli ihsan ve ltfu da, cennet ehlinin
kalplerinden kin ve haset (kskanlk) duygusunu kknden skp karma
sdr.KurnKerimbuhakikatiuekildeaklyor.
(Cennette)onlarnaltlarndanrmaklarakarken,kalplerindekindenne
varsahepsinikarpatarz.
375
Yaptmaratrmalardabukonudabekrlarnifadeleriokrahatolmak
tadr. Evli erkekler iin bir sorun olmad, evli bayanlarda ise kocalarna
dknolanlarnkendilerinetannanhaklarndadnyadakikocalarntercih
ettikleri,oknadirolarakbelkibakaeleridnenlerkmtr.
Buradan kan sonu dnyev olgunlama ve hallerin ahiretteki talepler
ileuygunolduudur.YunusEmrekaddesellhsrrahulazizin
Cennetcennetdedikleribirkakklebirkahuri
steyeneveranlarbanasenigerekseni.
Beyitleri bu durumu aklamaktadr. Kii dnyada neyi arzuluyorsa

ahirettegreceikarlkodur.
Muhakkakbugnkrolanyarndahikrolur,
Aagrcngznkimbasiretsizcahilineylerler.

Aralarndasanabakanvardr.Senkrleri,grmezlerkendoruyolaile
tebilirmisin?
376
Bu dnyada kr olan kimse ahirette de krdr...

377
yeti kerime

375
A'raf,43
376
Yunus,43
377
sra,72
170
since bugn bu lemde kr ve basiretsiz olan yarn ahirette dahi ylesine
olur.
..iteonlarhayvanlargibidir;hattadahadaakndrlar...
378
Cicerodediki;"Hepimizeinsandeniyor,ancaksadeceinsanbilimler
araclylauygarlamolanlarmz,insandr."
379
Slkehliningayesiinsansohbetindebulmaktr.
Kimosohbettebulunsanefsinsohbetinineyler.
Yani slk erbbnn gayesi kmil insnn sohbetine nail olmaktadr.

nkonlarcmolanbirkitapdrki;ruhuveaklitibarndanonamml
kitb kalbi haysiyyetinden ona kitbullevhilmahfz, nefsi
haysiyyetindenkitbulmahvvelisbtdenir.
Hudvendigrdaimadostlara:
AllahTelsizigrnenkazadansaklasndiyeduaederdi.Dostlar
bununmnasnsordular.Mevlnkaddesellhsrrahulaziz:
Grnenkazayalanclarvesizdenolmayanlarlasohbettir.Gerek
ten sohbet azizdir. Kendi cinsinizden bakas ile sohbet etmeyiniz bu
yurdu.
380
GerektengnlimanileduymazsaAllah
Yalnzdildekiilmiveyairfnneylerler.
... Onlar kalplerinde olmayan dilleriyle sylerler...

381
yeti kermesi
vridolmutur.
Abdullahb.MbrekkaddesellhsrrahulazizinBizokilimdenzi
yadeazedebemuhtacz.szmanidardr.
Riyvebeenmeolanibdettennehslolur.
irkignldengiderHakkakartaknlakimsesahipkmaz.

378
Araf,179
379
(DRKEN,2001),s.54
380
(Ahm95),s.481(195)
381
Fetih,11
171
Rabbimiz ancak sana kulluk ederiz ve yalnz senden medet umarz.
382
...ArtkherkimRabbinekavumayumuyorsa,iyiiyapsnveRabbine
ibdettehibireyiortakkomasn.
383
Ehlirfnnnamazdakblesisemmevechullh
Oyzekulolanlareksiktatneylerler.
[Yaknlavslolanrifibillh,herneyeteveccheylesekblesiAllah
Teldr. Onun namaz o yaknla kavumasdr. O hle kavutuu tak
dirde, artk ona ayrlk ve kesilme yoktur. O kimse, hakk kblede daima
ve edeben mteveccih olup, dim salta mdvim ve o dim salt
muhafazaya kdir ve o salt ile makam sahibi olur. nk Allah Tel,
ezelden ebede, varl ile her halde makam ve ztyla vardr. Bu
sebebtenulhiyyetisbittir.
Nerede olursanz olun, O, sizinle beraberdir.
384
buyurduu buna
delldir.
NereyednersenizAllahTelnnyz(zt)oradadr
385
ileiret
olunan yze kul olanlar, yani o yz talep ile kulluk edenler, tat ve
ibdetlerinde kusur ve noksan etmezler. Ancak onlarn gayretleri hakk
kbledeoyzemtevecciholup,dimsaltamdvimolmaklaolyakn
lakavumaktr.(v.117)]
386
Hangiynegiderse,gitsindemek;Onunrazvehonutolacaherne
ey varsa biz de ona rz gsteririz demektir. Benim dinim imnm orada
demek;Muhabbetveevkzerinebinaedilmeyendindendahastnyok
tur ve kim o din ile dinlenirse btn gayba muttali olur. Bu da ancak Mu
hammedlere mahsstur. nk dier btn nebiler ierisinde btn
kemliyle bir muhabbet makam ancak Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
selleme verilmitir. Allah Tel onu, ir nebilerde bulunan safi, neci,
hallv.b.gibinbvvetmakamlarsfatlannailvetenAllahonukendisine
sevgili olarak ald kavlinde olduu gibi onu Seven ve Sevilen ve bu yolun
vrisi yapt (Bkz. bnulArab, Zehirulalk f erhi Tercmnilevk,
40).
387

382
Fatiha,5
383
Kehf,110
384
Hadid,4
385
Bakara,115
386
(NAL,2006),s.9
387
(KILI,1995),s.126
172
Kurbiyet,sddkiyet mertebesiilenbvvetmertebesiarasndabirmer
tebedir ki; Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Hakka yrdkten sonra
Hz. Sddki Ekber Ebubekir radiyallh anh sddkiyyet mertebesinden
kurbiyyet mertebesine kavuurlar. Bu hilfet mertebesi ve veraset
makmdr.BumertebeyekavuanmridikmilinkblesiNereyedner
seniz Allah Telnn yz (zt) oradadr.
388
yeti kerimesince her neye
tevecch eylese onun kblesi oldur ve onun namaz o yaknln vuslatdr.
Buvuslatkararklncaonaayrlkvekesilmeyoktur.Olkimsekbleihakkde
dima vechi ztullha mteveccih olup salt daimye devam eder ve o
Halide muhafazaya kadir olur. Nerede olursanz, O sizinle beraberdir...
389
srrzahirolur.DoudaAllahTelnndrbatda.Nereyednerseniz
Allahnyz(zt)oradadr...
390
yetikermesiyleiaretolanAllahTe
lnn vechi ztna kavuan sdklar ibdt ve ttnda asla noksanlk yap
mazlar.Onlarngayretihakkkbleyedimamtevecciholmaktadr.
Sleymantahtn,Lokmnnhikmetinineylerler.
Ben bir gizli hazine idim. Bilinmemi sevdim, mahlkat bilinmem iin
yarattm.
391
hadsi kudssi gereince Ben cinleri ve insanlar, ancak
banakulluketsinlerdiyeyarattm.
392
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzegreAllahTelnn
herbirnebisi,avamnbaktbeerynlerinintesindeaynzamandabtn
zellikleri asndan kinatn metafizik ilkelerini, kozmik prensiplerini de
meydana getiren ve Ulhiyyet ile nstiyyet arasnda deta birer berzah
olan hakiktlerdir. Her bir nebiye Kelime (logos) ad verilen ve Vcdun
en st dzeyde tezahrn veren bir hakikat tekabl eder, te bu Keli
melerdeki ilh tecelller olmasayd Hakkn varlnn (vcdul Hakk)
mhiyyeti ebediyyen bilinemezdi. Bu ilh tecelliytn en ls Adem Keli
meveyadierbirifdeylensnhakkidir.tebuinsannvarlagelii
deleminvaroluununsebebivetemintolacaktr.Hergerekliinkayna
bulunan Vcd aslnda blnmez, ezel ve daimdir. Muhyiddn bnulArab
buMutlakVcdunbilinemez,tavsfedilemez,srmertebesiolanAhadiyyet

388
Bakara,115
389
Hadid,14
390
Bakara,115
391
Acln,KeflHaf,II,132
392
Zariyat,56
173
vehesiyle, bir Rabb, bir Hlk ve bir Mbd olarak lemle mnsebette
olduu Rubbiyyet yni Vhidiyyet vehesini ancak mertib bakmndan
izahsadetindeaynmtlaeder.
lkinde,(ynAhadiyyette)nekesretnetezatvenedeherhangibirtaay
ynvardrkibucihettenO,srfnr,srfiyi(hayrmahz)vegayblargaybdr
(gaybulguyb).
kincisinde ise (yn Vhidiyyette) Allah Tel yaratc sfatyla (elHlk)
birokeyinyaratlmasnnfailioluncaortayabirokluk(kesret)vefarkl
lk (tefrik) km olacak ve birlik (vahdet) bozulacaktr. Ancak grlecei
zerebumertibteHakkntezahrveokluuZtyladeilancaksfatlar
vastasyla olmaktadr. Bu durumda Zt asndan bakldnda ayn
hakkate o Hakktr ama sfatlan asndan bakldnda o halktr denebilir.
Yaratma fiilinin (halk) asl (ayn)
393
da zten
ayn sabite denilen o ilk

ezel arketipler serisi olarak ilmi ilhde mevcuttur. Bu gizli bir hazne gibi
kendi kendinde mstarak halde bulunan Hakk bilinmeyi arzulaynca, bi
linmeyi sevince ite bu sevgi (Ak) yaratln ilk ess oldu. Bylece
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazze gre ulhiyyet ve
nsutiyyet Vcdun deiik mertebelerindeki iki tecellisinden baka bir
ey deildir. Ulhiyyet her varln gizli, i (btn) yzne, beeriyyet,
nsutiyyet ise onun grnen, d (zhir) yzne tekabl eder. Hakkn
tecellsi btn mertib ierisinde ancak mertebei insanda kemle ular.
Bu yzden insan kk bir lem (lemi sagr) ve btn lemin bir hlsas
olarak grlr ve ite bu hususiyetinden dolay da ancak o Allah Telnn
halifesi olabilir. Mahlkat ierisinde asaleten insn kmil rtbesi Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve selleme ait iken dier kmillere ait olan ise
onavekletendir.
394
ylekiHz.Raslllahsallallhaleyhivesellembtnnebilerinmakam
larn biliyordu. Ama onlar ise onun makamn bilmiyorlard. Hatta onun
makamnn bundan dolay makamszlk olduu sylenir. Dolaysyla onun

393
Muhyiddn bnulArab stlhtnda ok nemli bir anahtar terim olan bu ayn
kelimesiGnlkTrkedeokskkullandmzaynanda,aynzamanda,ay
ns,aynen,aynekilde,ayneyv.b.gibitpk,misli,benzerimanasndakiayn
ilemetafizikmanadaki
aynarasndakelimeninetimolojikkkenindeberaberlikvarsa
dakullanmsahalarfarkllamtr.
Asl Arapa olan bu kelimenin lgat mns, asl, z, kk, gz, nazar, kuyu,
menb, ileri gelen kiiler (ekbir) v.b.gibi ok geni manalara gelen bu terim
MuhyiddnbnulArabdeteknikbirstlaholmuvez,asl,hakkat,esas,kk,zat,
anakaynak,menb,kken,gz,gzbebeimanalarndakullanlmaktadr.
Mesel O, lemin ayndr (ayn lem) dediimiz zaman O, lemin asldr,
hakikatidirdemekistenilmektediryoksaO,lemleayndrmanasndadeildir.
394
(KILI,1995),s.55
174
yolunu takip edenlerin bilgisi dierlerinin yolunu takip edenlerin bilgilerin
dendahamullvedahagenitir.Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem
birmncatndaRabbimbanaeyannhakikatinigsterdiyeduaetmi
ti. Binenaleyh mstecb bu duann muhatab olan Muhammedler iin
ztiyyun evliyas da denilir. Dierleri ise en fazla efliyyn veya
sftiyynevliyasolabilirler.
395
TAHMSAZB
nnkimyoksasalhkurumeydnneylerler
Acepnefsindenacizlergameytanneylerler
Selmetmenzilinkimfendrnneylerler
Niingizlenmedibellisfatndanmnafklar
GrrheryerdeerrinehliHabibindencdalklar
396
Slkarsaiaktavcudugamlayanklar
Nesrdandrkicinsiilekiieyleracepsohbet
Garibivasldilberdenbeyandrteigarib
Kamuzerratileztnsfatndanuluhikmet
NedeniindedercolduulmuhikmetiMahmud
Niinesmamsemmadrmsemmahccetimevcd
Niinheryerdezahirdirhakikatcisminmevcud
397
Bulanlarmerdimeydandrvelipostuntarike
Veliderkimgrndisehakikatteneriate
Bulaneydiltarikattekemalisayihizmette
Elinekbylehimmettenriyaveucbolaonda
Kemalgstersesohbettenriyaveucbolaonda

395
(KILI,1995),s.66
396
Cda:f.Ayrlk.Ayrlm.
397
Na:Farsadanefyedatdr.Msbetmnymenfiyapar.Kelimeninbanagetiri
lir.Mesel:Nehil
175
Nolurbuarzhikmettenriyaveucbolaonda
zndrMescidiAksaszndrGulkefabillh
398
Eerhemrenkoldunsahakikathoraslllh
Grnrsanaheryzdenokursunfemnillh
399
Eerahnnmevlyduyuphemsza
400
uydunsa
Sivyicismihakkanedipdmanduydunsa
OryunsrrnaAzbsenmahremoldunsa

398
AllahTelsanakafidir.
399
AllahTelyaemanetolun
400
Hemsaz:f.Uyan,uygun,muvafk,mnsib.Arkada,refik,arkadalk.

176
67
teihicrinlecandurmazfignabalar,
Kaynayupakaroltelegzmdenyalar.
Zerresizhirolaydgerbeniyakanodun,
lemiutanucayakaydhepteler.
Harfesavtedokunaydbuiniltimemmesi,
nleridiyergkdalarileheptalar.
teimyminiltimcniindegizlidir,
Zhirimdeyokiimdehslolduyalar.
Bkesembulemiresrrmayokmahrem,
Bilmediderdimbenimnekavmunegardalar.
Hlimehaldolanhemsrrmasrdolan,
Cmledaldbamdankalmadhaldalar.
Mahvsrradtndilbundabenoldumgarib,
Yalnzkaldmtkendikalmadkoldlar.
Vechimutlakgndeyzbinehredenyzgsterir,
Yerdegkteanyazarcmletennakkalar.
NicesitkatgetrsnanakarMsrkim,
Adniitmekledthalkabusavalar.
Hicranateiylecandurmazfignabalar,
Kaynaypakarotelegzmdenyalar.
Zerresizhirolaydgerbeniyakanatein,
401
Harfesesedokunaydbuiniltiminbirparas,
nleridiyervegkdalarileheptalar.

401
emme:Birdefakoklamak.*Enkkmikdar.
177
Kimsesizimbulemiresrrmayokmahrem
402
,
Bilmediderdimbenimnekavmvenegardalar.
teahrarnsrlarnvehikmetliszleriniherkesesylemekdorude
ildir. Onlar saklamak ve gizlemek vacip olan eyler cmlesindendir.
nk:
Ehli olmayana hikmeti vermeyiniz. Sonra o hikmete yazk etmi
olursunuz denilir. O srlar saklayamayan ve Allah Tel yzn grme
ekabiliyetiolmayankimseyehikmetgstermekvenamahremibozmak
dorudeildir.
403
Mahvsrradtngnlbundabenoldumgarib,
Yalnzkaldmtkendikalmadarkadlar.
AllahTelnnyzgndeyzbinehredenyzgsterir,
Yerdegkteonuyazarcmletennakkalar.
NicesitkatgetrsnanakarMsrkim,
NicesitkatgetrsnonakarMsrkim,

402
Mahrem:Gizli.*Dinceveer'anmsaadeolunmayan.*Birisininhususihlleri
neaitgizlisr. *Nikhdmeyen,evlenilmesiharamolanyaknakraba.(Baba,de
de,anne,nine,erkekvekzkarde,amca,day,halaveteyzelerarasndabirneseb
yaknl, bir ebed mahremiyet vardr. Bunlar arasnda nikh asla caiz deildir.) *
oksamimiveilidlolankimse.
403
(Ahm95),s.674(408)
178
TAHMSAZB
Buenelhakkdavasdrbundaoynarbalar
Onuniingremezhurid
404
yznhuffalar
405
Hakszetmezkabulmnkirolankallalar
406
Aslferikandedirgelsorbeniyakanodun
Yerdegktemeskeniyokgrbeniyakanodun
lemiihrak
407
ederdibilbeniyakanodun
Herkesinhalinibeyanhaktrkemlinrtbesi
Yanndafnusuhayalirehakikatemas
408
lemikldihataztHakknlemsi
409
knbirkrvarmeydniindegizlidir
Hrkaialmgibierkniindegizlidir
Kfrnledinimbenimimaniindegizlidir
NrymNemrdunillHallezemzem
BendedirsrrdemSafdenEkrem
Yinesrrmdrbenimleherdemdehemdem
Fanidnyanndiria
410
handesine
411
aldanan
lemisflidekalddevletinealdanan
Kimienderfendrbulduulvdemekn

404
Hurd:f.Gne.Afitab.Hur.Mihr.ems.
405
Huffa:Yarasa.Gecekuu.
406
Kalla:Kalle.Hileci,dnek.
407
hrak:yakmak,yandrmak,ateeatmak
408
em'a:Ik,ra.Nur.Mumabatmfitil.
409
lem'a:k,parlt,parlama,parldama.
410
Diriga:f.Yazk,eyvahlarolsun!
411
Hande:f.Glme,gl
179
Lveilldangnlgebundadrsrraceb
Nekarzahm
412
habibdenneararzahma
413
tabib
414
Herkesbirgzelebaksayraynrakb
Nuruesrrhakikatzerredenyzgsterir
HakSleymanararsnkatredenyzgsterir
Afitab
415
tablem
416
emadanyzgsterir
Azbyinefsindenalrlanetsenindeyracim
Bireliflebirbirinegirdicnaynvemim
Nshsnmaksudunoldulmmimcim
NicesitkatgetrsnonakarMsrkim,

412
Zahm: ehli ehlilemi, evcil 2. alkn, munis 3. halim, mlayim, uysal, muti, yu
muak;boyun,emek
413
Zahm:Yara,ceriha
414
TABB:(C.:TabibnEtibb)Doktor,hekim.
415
Afitab:f.Gne.Mc:Pekgzel.okgzelyz.
416
Tab:f."Parldayan,parlayan,parlatan,aydnlatan"anlamlarnagelirvebirleik
kelimeleryaplr.Mesel:lemtab:Dnyayaydnlatan,lemiklandran.
180
68
Kimkiakndrnaberdrolur,
Cmleukireolserdrolur.
Bundaukyakanodkibet,
Nrbrahimgibiglzrolur.
Bundaayrkesretindenkurtulan,
Vahdetillerindevslyrolur.
KorkmaTmudaneerkisen,
Blblolannyeriglzrolur.
Cennetiirfnadhilolann,
Kandebaksagrddidrolur.
Gzszolanlaroyzgremez,
Angrenhepullebsrolur.
Dnynnlezztnaaldanmakim,
Birgnolacmlezehrimrolur.
Sengerekseolcihndapdih,
Birbeongndeotrmrolur.
Tctahtkulluunaolehin,
Veririsendevletintekrrolur.
Gerkabuloldunsaholdunebed,
Kandebyleasslbazrolur.
lltcutahtaolmazvaslyr,
detolduranacnirolur.
Kimkikendinyoederse,Msriy,
Yokluuntgyetindevrolur.
Kimkiakndrnaaslmolur,
Cmleklariindeokumandanolur.
Herkimakyolundacanverirse,okimseklariindeserdr(Batac)
olur.
Bundaklaryakanatesonunda,
brahimaleyhisselmyakmayanategibiglbahesiolur.

181
Buradaklaryakanatebrhimaleyhisselmnateigibisonundagl
bahesi olur. Malumdur ki, Nemrd, brahim aleyhisselm iin o kadar b
ykbirateyaktrdki,birmilmesfedenyanidrtbinadmdandahayak
na kimse yaklaamazd. Sonra eytann retmesi zerine onu mancnk ile
ateeatt.Birdedrbnlebakpgrdki,Hazretibrahimaleyhisselmate
in iinde biriyle oturmu muhabbet ediyor. Hazreti brahim aleyhisselm
birsandkiindeateeatlm,sandkyanmbrahimaleyhisselmyanma
mt.tekyakanatebyleglbahesiolur.
Bundadarnnkargaasndankurtulan,
Vahdetillerindeyrevaslolur.
CenbHakkylebuyurmutur:
"Eykullarm,beniokzikredinki,felaha(kurtulua)eresiniz."
417
Hakkatehlinegrefelahnmertebedemansvardr:
1erattafelah,sfatlarakarduyulansevgiyitevhitleyokedipHakk
'ayaklamakvesrlarnavakfolmaktr.
2Tarkattefelah,likullah(Hakk'ncemlini)bulmaktr,
3Hakkattefelah,Hakk'nztderyasndayokoluphvehveolmak
tr.
418
Eerkisenkorkmacehennemden,
Blblolannyeriglbahesiolur.
Bubeyitteki gibicehennemitezyif
419
edenifadelerdenmaksathakikat
teolmaypaknyceliiniisbatetmektir.
353. Mesele Bir zaviyenin mescidinde ehsi muhtelife ile mteh

olanlar muhtelit olup, env'i teganniyt ile tevhd ederlerken tevhidi
tayiredipgh"dilimen"gah"canimen"deyipghbeyt
"senbirulusultansncanlariindecansn,
niyangrdmsenipinhankapsdeil"deyip,ghbeyt
"cennetcennetdedikleribirevilebirkahuri,
isteyene ver sen an bana seni gerek seni" deyu gslerin dp

417
Cuma,10
418
(EroluNuri,2007),s.60
419
Tezyif:rtme,kkdrme,kkgrme,alayaalma.
182
evz'i garibe ettiklerinde, ehli mahalleden ba'z kimseler zviyei
mezbreye eyh olan Zeyde "bu makle evz' niin ettirip raz olursun"
dediklerinde Zeyd "ne lzm gelir demekle cevap verse er'an Zeydi
mezbranelzmolur?
Elcevap: Evz' ve akvli mezbre kemal mertebe fuh olduundan
gayri, cennet hakknda dedikleri kelimei en'a kfri sarihtir, katilleri
mubahtr, eyhleri olan bdin hikyet olunan akvl ef'le "mbaeret
dahi ederse ne lzm gelir" demekle kfir olduundan gayri, ol kabyihi
ibdetkabilindenaddedipyetikermeyianadelilgetirmekletekrark
firolur,bui'tikattanrc'etmezsekatillerivacipolur.
420
hirettedeSratcehennemzerinekurulacaktr.Birmminsrats
tndengeerken,cehennemnidedecek.abukgeymmin,zirse
ninnrunbenimateimisndrd.
rfnCennetinedhilolann,
Nereyebaksagrdsevgiliolur.
Angrenhepgrsahibiolur.
Hakknyzngzszolanlargremez.Ancakanbsiretsahiplerig
rr.
Dnynnlezzetlerinealdanmaki,
Birgnolacmleylanzehriolur.

.
Sava,hounuzagitmediihaldesizefarzklnd.htimalkiholanmad
nzeysiziniyiliinizedirveihtimalkisevdiinizbireysizinktln

420
(DZDA,1972)
183
zedir.Sizbilmezsiniz,Allahbilir.
421
Sen dnynn geici olan lezzetlerine aldanma. Birgn olur o lezzet

duyduuneylerylannzehiriolur,zirdnyehligerekmezardavegerek
sehiretteylanlarnsretleriyleazabgreceklerdir.
Sen,gerekseocihndapdih,
Birbeveyaongndeoperianolur.
Tcvetahtkulluunaopadiaha,
brahim Edhem kaddesellh srrahulaziz tc ve tahtn terk edip son

suz devlete kavutu, nk btn devletliin yannda zhir devleti onun
yanndahibireydeildir.
Eerkabuloldunsaholdunebed,
Nerdebylebalsatlanpazarolur.
detolduranacnirolur.
lltvetahtlayrakavumakolmaz,
detolduronacnihaberdarolur.
YMsri!Kimkikendinyokederse,
Yokluuntnihayetindevrolur.
[Kyamet gnnde merteben yksek olmasn istersen kesesi bo ol.

nksfrboolduuiinsaylarnstndedir.]
422

421
Bakara,216
422
Flk'lEbhrfierhiLcceti'lEsrr;6.lcce:(KARABULUT,1984),s.270
184
nsann yok olmas demek nefsin esir edilerek Hakka kavumasdr. Bu
etin savan galibi olmakla Hakkn hkmranl aa kar. Raslllah
sallallhaleyhivesellembuyurduki;
Kk cihattan byk cihada dnm bulunuyoruz szne karlk
byk cihadn ne olduu sorulunca; Dikkat edin o, nefis mcadelesidir
buyurdu.
423
TAHMSAZB
Dersionunleysefddiyri
424
olur
Hemdemiyrionundildrolur
Kesretireyranaayarolur
Olmasaehlieriatahret
MerhametHakktanyeterHakkmerhamet
Ehliakeylerrivayetsendeet
Arifebusziyandrrifan
BentevekklbendesiyimHakkbeyan
bnivaktimbilmezemssziyan
Derdineem
425
bilmedinhazkisen
Ehliderdolmaklalaykisen
Dinledersimaksdkisen
Pirininszileamilolann
Devletiirfananailolann
Srryezdnilekmilolan
BilmeyenHakktancevabveremez

423
Suyt. CmiusSagr. II/253: bn. Hacer. bn. Aliyenin sz olarak rivayet eder
ken. Irk ve Beyhak zayf bir senedle Cabirden rivayet etmilerdir.; bkz. Aclun.
I/424.425
424
Dnyada(ey)yok.
425
Em:l,merhem.
185
Gitmeyenmaksudaaslaeremez
Olhakikatgllerinideremez
Bedendi
426
kimseilehllenmekim
Aklnilekavlini
427
kullanmakim
Tellilidibalar
428
giyipsallanmakim
nnasihatdinlemezmirusiyah
429
Hemdemiyriolurhicriyleh
Akibetbusaltanatolatabah
430
Hzroladaimrefikinhemrehin
Subhdem
431
bekledimhabibindergehin
Yzngrmekdilersenomehin
432
Masivabendineolmakaydubend
GelnecasettentaharetklMeded
Kimolaadnseninferdvahid
Buszmarifolanokuryazar
Ehlihalyokluktaolmuehriyar
Cmlevarlnseniletrumar
433
detolduronacnirolur.
Hayrileerribilirsinmameza
434

426
Bedendi:f.Ktfikirsahibi,fenadnen.
427
Kavl: Anlama. Szleme. Konuulan sz. Sz cmlesi. tikad, dellet. Tarif.
lham
428
Db:f:ipeklikuma.
429
Rusiyah:f.Karayzl.Aybolan
430
Tabah:Kuvvet
431
432
Mah: (Meh) f. Senenin onikide birisi. Yirmisekiz, yirmidokuz, otuz veya otuzbir
gnlkzaman.Gktekiay.Kamer.sevgili
433
Trmr:dank,karmakark,perian
434
Mameza:Geenveyagemiey.Gemizaman.Mazi
186
Kitecellidentesellidenola
MsrdensananasihatAzbya
187
69
Vezin:Feiltnfeiltnfeiltnfeiln
Esecekbdsabaklmasannedeer,
Zirolesrrdilzlfpernedeer.
Zlfmkiylemuattaroluroldemdedima,
Geerandangnlehemyetiircndeer.
Lebdendnhevsiyleakangzyann,
Birisimndabinllmercnadeer.
Gamhicrilehanakolann,
kareflkeinertyedinrnadeer.
Yznnmihrinekarudolaandrlerinin,
Birininnrunicemihridirhnedeer.
Eiindebaurupsdkayanberkbasann,
BaaraayakrsiRahmnadeer.
Limenilmlknidsniitencankula,
Ancnndaniitiryinecnnedeer.
Olnidyiitirmenarefevkfolan,
Lkolmrifetisanmaherinsnadeer.
SanabircezbeNiyzkiodosttanyetie
Dkeliinsilecinneolanihsanadeer.
Eseceksabrzgraklmahretnedeer,
Zirodalmsalarngrmekgnlsrlarnadeer.
Bd sab, dou ruzgrdr. Bundan murad edilen mezhiri aliyyenin

zuhrudur,yaniCenbHakknmevcdattagrnmesidir.
Zlfmkiylemuattaroluroldemdedima,
Geerandangnlehemyetiircndeer.
Miskkokulusannperemikokusunuduyuncadima,
Geerondangnlehemyetiircndeer.
Tasavvuftaazvedudak;yokluk,vahdetvefenafillhnsemboldr.
Vahdeteulamahevesindeolankalbinyann,gzdenakankanlyalar
ifa eder. Kanl ya, n iinde bulunduu gerilimi yanstan en etkin
ifadedir.Aynzamandamaddihayatndevamllnifadeedenkan,kes
retiifadeetmektedir.Akankanlya,airinkesrettenkurtulmaktaoldu
unubelirtmektedir:Yz(ruhsr,ruh,rz,yanak),boy(kmet,serv)da
188
vahdet semboldr. Yanak veya yz vahdetin sembol olunca, bunlarn
zerini kapatan veya deiik nedenlerle dikkatleri zerlerine eken sa
ve san deiik biimleri (kkl, turra), hat (ayvatyleri), gz ve gzden
kan bak, gamze (yan bak), tasavvufta kfr ve kesret semboldr.
Kesretlemindekigeicigzelliklerinsannbandndrr.Fakatbunun
yanndakesretperdesialtndagzkrpanvahdetdeakendisinea
rr. Bu ikilem ierisindeki an, aresizlik halini yanstmaya alama ey
lemikoacaktr.
435
Dudaklarvedilerinhevesiyleakangzyann,
Birisimndabinincivemercnadeer.
DudaknFizyolojikvePsikolojikTahlil
nsanda doumla birlikte bir igd halinde bulunan ve kendisine bi
lim dilinde libido ad verilen cinsel arzu, susuzluk ve alktan sonra en
iddet motivlerden biridir. Hatta Freud'un psikanalizine gre cinsellik
motivi,insannbtnfaaliyetlerinitayinetmektedir.ilktezahrnno
cuklardaparmakemmevekulakmemesiniekmeeklindekendisinigs
termekteolduu,dudakmukozasileritmikemmetemasnneldeedildi
i gibi, kulak memesi de, avulama hissinin tezahr olarak kabul edil
mektedir. Bylece ilk etapta gda fonksiyonuna dayanan, bilhare ms
takilbirduyguhalinednencinselliinilkkaynaolarakdudaklargs
terilmekte, bunlar, ilk cins tembihin nahiyesi olduu iddia edilmektedir.
Buduygununyeterincebunlarvastasylatatminedilmemesihalinde,ile
ride dudaklarn temasyla alnacak olan sigara ve yemek hususunda tir
yakilik ve oburluk gibi zararl eylere temel tekil ettii ileri srlmekte
dir. Ana memesinden akan lk st akntsnn ise, dorudan tembihin ilk
sebebiolarakkabuledilmektevesttenayrldktansonradabunungeli
erekmstakilbirehvethalinialdsavunulmaktadr.
436
Cinselliin, etki kaynaklarndan birinin de, canl varlklarn nesillerini

devamettirmearzusuolduudasylenilmektedir.
Bu duygunun ruhlar zerindeki tesirini gstermek asndan u yet
haylinemarzetmektedir:
"Sizi bir tek candan (demden) yaratan, ondan da yannda huzur
bulsundiyeeini(Havva'y)yaratanO'dur."
437
Cinsellikvcudaynelikvezamanzamanbagsterenbireyolmak

435
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
436
Songar,Ayhan.eitleme,GryayMatbaas,stanbul,1981
437
Rm,21
189
la birlikte, sevgi ve ak ise, kiilie ynelik olup etkisi bir mr boyu s
ren,sreklibirduygudur.Bundandolayakvesevgihususu,srfinsana
hasolanbirzellikolup,aynzamandainsanbumevzudahayvanlardan
ayranbirlmetifarikadr(ayrdedicizelliktir).
nsangnlndekarcinsemeyiloderecebykolurki,bazenbun
dan tapnma dahi meydana gelebilmektedir. Bu dereceye gelmi olan
ballateteyymdenilmektedir,
438
Buaamada,insangzndesevilen
kii,tanrgibiveyaondan dahafazlasevildiiiin,irkolarakkabuledil
mitir.
439
nk bu aamaya gelen bir insan, sevdiinin rzasn tanrnn
rzasnatercihedebilmekte,onunistekleriniyerinegetirmeyiAllah'aiba
dettendahaziyadenplandatutabilmekte;bylecesevgi,btniben
liinehkimolabilmektedir.
440
Dudak ile ifade edilen sevgi gerekten cinsellii ne kadar artryorsa

tersiolanaktaolankuvvetindebirhabercisidir.Onuniinairlerinbuszle
ifade ettii manann, karsndaki insana verdii duygu ile durumunu
belirgenletirmektedir.Dudakaknbelkiengzelcismanlemdekiuyarc
sdr.
Gamhicrilehanakolann,
Ayrlkgamilehonakolann,
karyldzlarainertyedicehennemedeer.
Aygibiyznnkarsndadolaanincilerinin,
Birininnruniceparlayanaylaradeer.
inde yaad lemin aynadaki yansma olduunu anlayan k iin,

herbirvarlkzatyladeil,sevgilidenhabervermesicihetiyledeerifade
eder.Dolaysylas,k,hayatkaynaolangnedeaavcdmut
lakolanAllahTelnncemalinihatrlatr.
441

438
bnKayymelCevziyyeMuhammedbnEbiBekr,gasetLehfanminMasayidi'
eytan,Dar'lMa'rife,Beyrut,1975,II.150
439
bnKayyimelCevziyye,gase,II.150
440
(AYDIN,1999),KadnDknlblm
441
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
190
Eiinebavurupsdkayansertbasann,
BaaraayaRahmnkrssinedeer.
Bir tevhid ehli ki, tekmil fen makmlarna eriince kendisinden eser
kalmaz. Ann ba ara, aya da Rahmnn krssine deer. Krsden ara
kadarBebinyllkyoldur.
Bugnmlkkiminnidsniitencankula,
Onucnndaniitiryinecnnedeer.
rifolankiiheran . yaniBugnmlkkimin
dir?(diyesorulur.Cevaben):TekvekahharolanAllah'ndr.
442
nidsn
iitir.Cnndanyinecnnedeer.nktevhidehlininvcdu,sfat,
eflivarm,yoktur.HakktarafndanyaplanLimenilmlklyevm
nidsyinecnnedeer.Cnndannidolunur,yinecnniitir.
OlnidyiitirKimnefsinibildiyevkfolan,
Ancaksanmaomrifeteherinsndeer.
Buiitmemarifetiniherinsandabulunduunusanma,yokturbulunmaz.
Ancak aada zikredilen makmlara erienler iitir. Bu makmlara slk
makmlardenir:Feniefal,Fenisft,Fenizttr.Cezbemakmlar:
Cem, Hazretil cem, Ceml cem makamlar ki bunlara ayn zamanda
Tedellmakmlardadenir.
Dkeli
443
insilecinneolanihsanadeer.
Niyzsanabircezbeodosttanyetiirse
Btninsanilecinneolanihsanadeer.
Hakkincezbelerindenbirbilebtninsanvecinlerinamelinedenkge

442
Mmin,16
443
Dkeli(t):Btn,hep,cmle,hepsi,herkes.
191
lir.
444
TAHMSAZB
hdildzekersanmakikalakana
445
deer
Bylekarkomadnakaahynedir
nkcanalmazvermezyaniinknedeer
Haliahvalibeyanherkiininerkiinin
nkaveresioldugrnencnbnn
Rehiakndaseninderdinlederviinin
Rehiakndaseninolmaydavaklann
Bellidirherkiiningerivarmyalann
Akhastadilinderdlicannalann
Gamhicrilehonakolann,
Tciletahtdaladnicepeyk
446
gurrelerinin
447
Olamcahililefarkbudemterrelerin
448
Arkasnyeregelmezbiliremharrelerin
449
Ycegrkadrinisenaklaetmekbasann
Birliepostuderadettirpekbasann
Yzngrmeegelaklasenbasann
idirhernedesenfehmilehayvankula
Vardrktadildinileimankula
Kimdegemolsaehhubbeli
450
irfankula

444
KeflHaf,1069
445
Kalak:Cansknts.Gnldarl.Kararszlk.Zahmet.Meakkat
446
Peyk: f. Bir eyin etrafnda,ona tabi olarak dnen. Seyyare. Haber ve mektup
getiripgtren
447
Gurre:Parlaklk.Hereyinbalangc.
448
terre(f):yeryz,toprak,kara,yer,dnya
449
Harre:(C.:HrrHrrtHarrun)Karatalyer.
450
Hubbe:Dostluk.
192
Srresrarilhbudemdildebulan
EremezKbeyeolambulupyoldakalan
Birolurakanhayrileerkfriman
Grpolyriniyringreyrinbilie
Greolyrinindemonayaranala
Azbyarndenereryriniyarngre
Dkeliinsilecinneolanihsanadeer.

193
70
RumuzuEnbiyyvkfesrrolandansor,
EnelHakksrrncandangepberdrolandansor.
Yrvarehlitecridialikehlinesorma,
Ancnucihnterkedpdeyyrolandansor.
Gehikahrgehilutfunkemlinbilmekistersen,
Fenenderfendayooluphemvarolandansor.
DilbuMantkuttayrfeshatehlianlamaz,
BunuancakyaAttrveyahutTayyrolandansor.
Anadandomagzszlerkemhigrmezeyy
Niyzvechidildrullebsrolandansor.
Nebilersrlarnniaretlerinevkfolandansor,
EnelHakksrrncandangepaslmolandansor.
Hazretimerradiyallhanhbuyurmutur:
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile EbubekirisSddk
radiyallhanhbirbirleriylesohbetederlerkenaralarndaArapakonutuk
larhalde,sankibenArapabilmiyormuumgibikonuulanlaranlamazdm.
Bunun sebebi Hazreti Ebbekir radiyallh anh Sddkiyyet makmnda
idi. Hazreti mer radiyallh anh ve dier sahbe ise ancak Hazreti
RaslllahsallallhaleyhiveselleminHakkayrdktensonraSddkiyyet
makmna vasl oldular. Hazreti Ebbekire Sddkiyyet makm Medinei
Mnevvereye hicret etmek zere Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile
MekkeiMkerremedengizlicekpkrdabirmaaradagizlendiklerisrada
verildi.HazretiEbbekirinobanhergnakamsabahkoyunlarngetirip
saar ve onlara ikram ederdi. Birgn beklenen koyunlar gelmediinden
Ebbekirin kalbine korku dtn Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
efendimizkefetti.tebusradaTevbesresinin49.yetinziloldu:
.
. . .
.
Eer siz ona yardm etmezseniz, biliyorsunuz ya, o kfredenler onu
kardklarsradamaaradabulunanikininbirikenAllahTelonayardm
194
etmitiki,o,arkadana:zlme,nkAllahTelbizimleberaberdir!
diyordu. Bunun zerine Allah Tel ona manevi g ve huzur verdi, onu
grmediinizordularladestekledivekfredenlerinkelimesinienalaketti.
Allah'n kelimesi ise en stn olandr. Allah, gldr, hikmet sahibidir.
451
te bu yeti celylenin nzlyle Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem tarafndan Ebbekiri Sddk radiyallh anh hazretlerine Sddkiyyet
makmtelkinolundu.
Velyet makm (velilik makm) halk ile olduu vakit halk ile Hak ile
olduuvakitHakkileolmaktr.SddkiyyetmakmiseyalnzHakileolmak,
halkileolmamaktr.
Kurbet makm (yaknlk makm) ki, Sddkiyyet makmndan daha
ldr,hemHakkilehemdehalkileolmaktr.
EbYezidiBistmkaddesellhsrrahlazzkurbmakamnavarn
cakendisine:
Bizenehediyegetirdindiyenidaolundu.Oda:
Eyahhazinendeolmayandrteygetirdim:Yokluk,ihtiya,zr,
gnahdiyecevapverdi.EbYeziddediki,byledeyince,bana:
Kapdangir,nksenbizebykbirhediyegetirdindenildi.ieri
girince,bumakamdakendimdenbakasngremedim.Bununsebebini
sordum.Banadenildiki:
Buherkesinmakamdeil,bilakiso,vcutlarnyokedenvevarlk
taniankalmayanferdlerinmakamdr.
EbYezidiBistmkaddesellhsrrahlazzdahasonradabuyurmu
tur:
BenotuzylHakilekonutum,halkzannederdiki,benanlarlakonu
uyorum.BudakendisininSddkiyyetmakmndabulunmasnabirdelildir.
HazretiEbbekirradiyallhanhKurbetmakmnaHalifeliizamanndanil
oldu.teNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzRumzuEnbiyyvkf
esrrolandansordemesibudur.Baknzmeselikitevhidehlibirbirleriyle
tevhidzerinemuhabbet ederlerkenavamdan(bu hususlaravkfolmayan
birkimse)birigelse,muhabbetlerinevkfolabilirmiveonlarnkonutukla
rnanlayabilirmi?ayetdinleyenlimolsunanlayamaz.
AllahTel'nnylekullarvardrkionlarnenebidirnedeehiddirler.
AncakAllahTelkatndakiderecelerindendolaykyametgnndenebi
lerveehidleronlaragptaederler.Onlarnkimolduusorusunada;
Onlar aralarnda ne neseb ne de maddi bir ba olmamasna ramen

451
Tevbe,40
195
birbirleriniAllahTeliinsevenlerdir.AllahTel'yayeminolsunkionla
rnyzlerinurludurveonlarnrzeredirler.nsanlarkorktuu zamanon
larkorkmazlar,insanlarzldzamanonlarzlmezler
452
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazz;
Avamhalkiletasavvufehliarasndakifarknedir?.eklindebirsoru
ilekarlarsak,ucevabveririz:
Avam halkn; yukarda anlatlan alt erkna imanlar, taklidi bir
imandr. Ama tasavvuf ehlinin iman tahkikidir. Tbk byk limlerin;
ilmiistidilalibirekildeeldeettiklerigibi.
453
ayetbize:Taklidiimannedir?Denirse,ucevabveririz:
Taklidiimanunaderler:Buiman;babasndan,mahalleimamndan
veyalimlerinbirindenrenmiveinanmola.Buekildebirimansa
hibi;nedenoalterknasllarnasloldubilmezyinebilmezki;oalter
kna iman; neden bir kurtulu sebebidir veya inanmamak ebedi bir aza
basebeptir.umisal,taklidiimansahibinegredir:Sokaktagezenbiri,
bir cevher bulur. Ama gel gr ki; nice dnya padiahlar ve dnyay bir
utanbirucazaptedenlerveheristediinibulanlar,okimseninbulduu
cevherden mahrumdur. nk o aramakla bulunmaz haddizatnda o;
ylebirnura erimiki,onunyannda gne,gndzekalanay gibidir.
Veylebirkimyaybulmuki;binyllkkfrbakrnaalnsaoandaaltn
eder.Amahalebakki;oadambunubilmez,boncuksanr.htimalki;
gnnbirindesusayacakolursa;biriimsuyadeiirte,taklidiimana
sahipolannmisali
454
Yrvaryalnzkalmkiilerleolanlarasorma,
Onucnvecihnterkedpyeryurtsahibiolandansor.
Hallac Mansrun EnelHak dedii kitaplarda yazldr. Hlbuki

Mansr kayd ile bu sz syleyebilir mi? Mansrun mazharndan Enel
Hakk diyen Hakk deil midir? Bu szn Mansra isnd kfrdr. imdi
Mansrsaolsaydvekendisinedesorulsayd,EnelHakkimdedi,obilir
ondansordiyecektir.

452
Ebu Davud, Buyu. 76; Ebu Davut Hz. merden merfu olarak rivayet etmitir.
Bkz.bn.EsirCamiulUsul.VI/553
453
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,NCSUALVECEVABI
454
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, DRDNC SUAL VE
CEVABI
196
Tecrid ehlini (Allah Telya gnlden balananlar), yani makm sahibi
bir kimseyi alik ehli, yani makm grmeyen dier kimseler bilebilir mi,
bilemezler.Yineonuancakmakmsahipleribilir.
Cnu cihn terki, cnn ve cihn terkeden bilir. Cn ve cihn terk
etmeyisenterkicnveterkicihnedendensor.
Gehikahrgehilutfunkemlinbilmekistersen,
Bazankahrvebazanlutfunkemlinbilmekistersen,
Fenenderfendayokoluphemvarolandansor.
Fenybilen(Fenmakmlarngren)fenolupbek(bekmakamlarn
gren)bulandr.
Eydil,eygnlbukudilinigzelkonuanlaranlamaz,
BunuancakyaAttrveyaTayyrolandansor.
Bu ku lisnn feshat ehli bile anlamaz, onu sen eyh Attrdan sor.
Bu zatn Mantkut tayr adl tevhide dair yazd bir kitb vardr. te o
kitabeyhAttrdansorszkinayeli(ikeydenbirinidieriyerinekullan
ma)birszdr.BirdeMantkuttayrkulisanolarakitibarolunursa,an
senouandan,yanikuolandansor.nkkonuulanszlerkulisandr,
anancakkuolanbilir.
Sufimecazanladyremahabbetim
lemdekimsebilmedigittihakikatim
EdirneliEmiri
Anadandomagzszlerkemhi
455
grmezeyy
Anadandomagzszlerolduugibi(tammanasyla)grmezeyy
Niyzsevgiliyzngrebilecekolandansor.
Bu ne gibidir? Mesel, anadan gzsz olarak doan biri evresindeki

eyy grebilir mi? Mesel, u krmzdr, bu karadr, bu filn renktedir
diyesayar,amabilmez.Anlarancakgzlerigrenbilir.Bunungibignl
gzkrolansevgilisininyzngrebilirmi,gremez.Onuancakbsiret

455
Kemhi:(Kemhve)Onungibi,nitekimolduugibi,tammanasyla
197
sahibi(gnlgzakolan)olandansor.
Nitekim Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulaziz buyurur

lar ki "ehl'nnr bi'nnr" Yani cehennem ehli orada ate ile oynarlar,
hiekinmezler.yleya!Fsknfskonalemolduktansonrasenink
t grmekliinin ona ne ziyan var? Hakkn binbir isminden biri Mudili
dir.Yaniazdrcdr.Seninbtneflinden(ilerinden)herbiriAllahTe
lnn bir isminin meydana kt yerdir. O, kendi oyununu kendi oynar.
molanbudaykorsamangrr.
456
TAHMSAZB
Cellikibriyayvrnacebbrolandansor
Hdnnismisettrndahisettarolandansor
Dilibirekiderdidilibimar
457
olandansor
Hazneihcetidoldurhedeftengznayrma
Erincevasldildregecegndzhemn
458
durma
Yapdmenimaksudamededbimana
459
yorulma
Tarikiaktaeyengiddnalmakistersen
Hemanbirzneoynadrstkulsalmakistersen
Vcudunkaydnekmeeervarolmakistersen
Ghkahrghlutfunkemlinbilmekistersen,
Buvechullhdemdenihanetehlianlamaz
Eviolsasekizcennetkasavetehlianlamaz
Hakikatsrrnzhitkabahatehlianlamaz
Eekliketmeyklenmeriyayzahidutakvay
Feragateylekavgadanvelibuldunmsemmay
grdnAzbmevlymsemmasormaesmay
Anadandomagzszlerkemhigrmezeyy

456
457
Bimar:(C.:Bimrn)f.Mariz,hasta,alil.
458
Heman:f.Derhl,hemen,aceleolarak,arabuk,oanda
459
Bimana:Manasz
198
71
Vezin:MstefilnMstefilnFiln
Olduyznsubhisenineynigr,

Kalmadbudildesenigreli,

Ltfedpetmebenibincevrile

Sanaatlaryaraurbendene,

Sendecemolduhsnivesi,

Yetmievardyaeyledin,

YolundanesivariseolurMsrnin

tmeNiyzgedymeded,


Eysevgiliyznaydnlseninoldu,
afakatt,atyorveatacak

199
Senigrelibugnldekalmad,
Sabretti,ediyorveedecek
Ltfedpetmebenibincevrile

Lutfunuartretmebanabincevrile
Haberetti,ederveedecek

Sanabendeneihsanetmekyakr,
Sevindirdi,ederveedecek
Sendecemolduhsnivesi,

Sendetoplandiingzelliinedas,
Saklad,saklyorvesaklayacak

Yetmievaracakyaverdin,
htiyarlad,ihtiyarlyorveihtiyarlyacak
Tuhfat alasri, Niyzi Msr'nin ikinci defa Limni'ye srlnde, cami

minberinde, yz gnden fazla bir mddet bir ey yemeden halvet ettiini,
Kavala eyhi Mustafa'dan naklen yazyor ve gene ondan, Msr mahlasn
kullanrken mrnn ne kadar sreceini kefen anlayp, Niyz mahlasn
kullanmaya baladn ve Niyz sznn tutan olan yetmi sekiz yanda
vefatettiini,bunuda
Yetmisekize erdi yam eyledik
Ihtayarayahtayiruihtiyar
beytiylehaberverdiiniyazyor.
lk msrada vezin bozuluyor. Yetmie n erdi yam eyledik gibi bir
eyolsagerek.Sonradan bukerameti ispatiinyetmisekize evrilmi
olmaihtimalisylenilmektedir.
200
eyhl Ekber Muhyiddin ibnl Arab kaddesellh srrahulaziz hazret
lerinin de Yetmisekiz yalarnda lemi drl bekya intikl ettiklerini bil
dirmektedir.
YolundanesivariseolurMsrnin

Msrninnesivariseyolundaolur
Aakt,kyorvekacak
tmeNiyzgedymeded,

DilenenNiyzatmamededkl,
kapnbekledi,bekliyorvebekleyecek
Hadisikutsidebuyrulduki;
Kulumda benim zikrim ve taatmla megul olma hli fazlalat za
man; onun btn gayret ve lezzetini zikrimde toplarm, btn lezzet ve
himmetinizikrimdetoplayncaobanakolur,bendeonakolurumve
aramzdakiperdeyikaldrrm.nsanlaryanldklarzamanonlaryanlmaz
lar. Onlar, szleri nebilerin szleri gibi tesirli olan kimselerdir. Onlar Allah
yolundagerekkahramanlardr.Yeryzndekilerebircezaveazapvermek
istedigimzaman,onlargrrmveyeryzndekilereazapetmektenvaz
geerim.
460
TAHMSAZB
kmeylerisemiftihar
Grdgzmnkyznikr
Etmekeremeylebeniir
461
mesar
462

460
AlielMuttak,Kenzulumml,I,433(h.no:1872)
461
ir:f.Aslan.St.
462
Mesarr:(Meserret.C.)Sevinler,meserretler.Srurlar.Zevkler
201
Oldugnlerhagibiyareli
Bensrilesrevinegireli
San
463
lymsanagnlvereli

Sanayaknolduimankfrile
Seniararherbiribiremrile
Yakartenimhicrgamkahrile
Lutfedpetmebenibincevrile

Kimseseninkaramazvermene
Milimicaniledilhandene
464
Klmacefbenduefgendene

Babtevekkldedurupbekledin
Gerignlhaylizamaninledin
Buncazamanoldunedipneyledin

FerdehadAzbyebirdirehad
Zahirubatndaehadhemebed
Lutfunanolmayahaddehad
tmeNiyzgedymeded,

463
San:f."Benzer,andrr"mnlarnagelerekbirleikkelimeleryaplr.
464
Hande:f.Glme,gl
202
72
Hakksevenklarnelencesitevhidolur,
Akodunayanklarnelencesitevhidolur.
Durmazisimsrerdilisorarmdmdoruyolu.
Gerekerediyenbelelencesitevhidolur.
zindenayrmazgzncanlatutarszn,
Grmeeiveryznelencesitevhidolur.
Halknarasndankartevhidigrmeyecanatar,
Blblgibidaimterelencesitevhidolur.
Malmenlinterkederehliylinterkeder,
Hlileklinterkederelencesitevhidolur.
Dnyauukbperdesinardnaatarcmlesin,
Komsivelencesin,elencesitevhidolur.
Msryeuyankiiningiderriinin,
indekicankuununelencesitevhidolur.
Akateindeyanmlarnelencesitevhidolur.
Tevhid:Efal(yaniinsandanzuhuredeniler)vesft(insandakinitelikle
rintm)vezt(vcdun)Hakknolduunavkfolmaktr.
Durmazdiliisimzikreder,doruyoludevamlsorar.
Gerekerekavuanmuhakkakelencesitevhidolur.
BeyitteDurmadanhemsrerdilidemekzikridim(devamlAllahTe
lyanma)dir.nkCenbHakkkulunazikriihsnettimiveperdesini
kaldrdmbirdahagerialmaz.
Senlemebakmamyasaklyormusunbana?
Btndenayrpbirparasylamsnlyorsunbeni?
Benleminbalangcnaratrmayacakmym?
Nesnelerekimsuretvermitir?
Kimbirbtndeyzpduranosakinmaddeyiayrtrmtrbirbirin
den?
203
Budnyannyaradankimdir,hisormayacakmymben?
Bylesinekocabirkitlenaslolupdabirkanuna,birdzenesokuldu?
Budarmadankmaddelerikimtoplad?
Karmakarkmaddelerikimaykladbirbirinden?
Tekbirvesretsizbirtopluluktabulunanlarakimmuayyenbirgr
ndatt?..
Nerdenindiimibilmeyecekmiyim?
Nereyegideceimbuyeryznden?
Btnbunlararatrpsoruturmayacakmymben?
Benbykyaratlmm,bedeniminklesiolmaktandahabykey
leriindomuum...
465
Gznayrmazizinden,canlatutarszn,
Grmeedndrryznelencesitevhidolur.
HalkarasndanFeniEfl(fiillerdeyokolma),FeniSft(sfatlar
dayokolma),FeniZtile(vcduifnetmekle,yaniHakknolduunu
bilmekle)klr.BuFenfillhtr(Hakktafniolmaktr).Yoksahalktan
ayrlpbirkenaraekilmekdemekdeildir.
Malveelegeeneyleri,karsnveocuklarnterkeder,
Hlileszterkederelencesitevhidolur.
Mal, mlk, ilesini, hal ve bo szlerini terk etmekten maksad ise

tevhiddir,yanibunlarntmnnkendisininolmadnbilmektir.
Dnyaveahiretperdesiniarkasnaatarcmlesin,
Brakmsivelencesin,elencesitevhidolur.

465
(KILI,1995),s.77(Bkz.Senaca,AhlkMektuplar,trc.T.Uzel,147).
204
Msryeuyankiininiininbozukluugider,
SonbeyittegeenCankuundanmuradruhtur.
TAHMSAZB
Herahdinesadklarnelencesitevhidolur
Vaslnadilyanklarnelencesitevhidolur
hsannalayklarnelencesitevhidolur
ZretmedecanblblarzolmaktaHakkngl
Eseronuniinakyeliakargzmdengamseli
eyhingrrHakktanvelicandanoluronunkulu
Bilenhakikatsznyrindendnmezyzn
Bulangnlyldznbayramedergndzn
Hakkeyleronunyznbuluryolundzn
Meydanaktaehriyrcnilehembakyar
evkanlatopukaparenelhakkdavaklar
Doruyoludaimsoraryarasnamerhemarar
Mhilesl
466
terkederhayrubali
467
terkeder
Berr
468
ilebahriterkederehliiyalterkeder
Eldekikaliterkederenindealterkeder
VelikapsnbeklesinAllahglndenkoklasn
Kalbindeyriyoklasnsrrgnldensaklasn
Derdinkimeyasylesinbilmezneediphemneylesin

466
Mh:ay.Sal:Yl,iindebulunulanyl.
467
Bali:Eski,khne.
468
Berr:toprak,yeryz,yer
205
Kuluoluryoldannhiyriolmaznnn
Kaydgerekmezbanndinimanteviinin
Azbgibidilriinin
469
canlaHakkderviinin

469
Dilri:f.Dertli,kalbiyaral,gnlyaral.
206
73
EyAllhmsenisevmeknegzeldir,negzeldir,
Yolundabavecnvermeknegzeldirnegzeldir.
olismiztnsrmekvislinglndirmek,
Cemlipkinigrmeknegzeldirnegzeldir.
Srpderghnayzlerdkpyayeregzler,
Birolsagicegndzlernegzeldir,negzeldir.
Vislinderdinedmekyanupakodunapimek,
Sonundasanaerimeknegzeldir,negzeldir.
Niyzyrinibulmakyanndaelenpkalmak,
Varupbirilebirolmaknegzeldirnegzeldir.
Yolundabavecnvermek,fenfillholmaktr.
olismiztnsrmekvislinglntoplamak,
TemizCemlinigrmeknegzeldirnegzeldir.
ayetsen;obykvelilerinbirbakahalinigrr:
Bunlar; biz Allah grrz, derler Byle bir hal Raslllah sallallh
aleyhivesellemefendimizdenbakasnanasipolmasmmknmdr?.
eklindebirsualtevcihedecekolursan;ksacacevabmzuolur:
Mmkn deildir Biz Allah grrz Demeleri: Biz Allah biliriz
kudret alametlerini mahede ederiz, manasna gelir. Yoksa dnyada
Hakknzatngrmekmmkndeildir;obylebireydenmnezzehtir.
Sonra
Gzler onu idrak edemez; ama o, kudreti ve ilmi ile btn gzleri
ihata etmitir
470
Ayeti Kerimesi de bu durumu gayet ak anlatr.
Raslllahsallallhaleyhivesellemefendimizin
AllahTelyonugrrcesineibdetet.
471

470
En'am:103
471
Buhadisipekokkimserivayetetmitir.Bkz.ElMevsa,c.II,3
207
Hadisi erifi de ayrca sana bir cevaptr. Sonra, bu Hadisi erifte
anlatlanibadetekli,birihsanmertebesidir.Dolaysylademekistiyor
larki:
BizAllaha;ihsanmertebesindekullukederizHz.Alikerremllh
vechetarafndanbuyrulanbircmleyideburadaanlatmayfaydalbulu
yoruz.ylebuyuruyor:
Perdealsayd,yakinhaliartramazdm.Bucmleninbirazdaha
akmanasudur:
Ben,AllahTelybildimveanladm;budurumumagrearadaki
perdekalksavebenonugrsem,uandabildiimveanladmgibibu
lurdum. Bilip anladmdan ayr bir ey zuhur etmezdi. Hz. Alinin
kerremllh veche yukardaki cmlesinden de anlalyor ki, Cenb
Hak bu imkn leminde bu gzlerle grlmez Bu kelamn sahibi; d
nnkiHz.AlikerremllhvechedirAllahondanrazolsunObylede
diktensonra,bakasnaneder?
Arifolanla.
472
Belkide,yukardakicmle,garibinegelir;dersin:
Bunlarn sz yalan olmaz m? Bir eyin asarn, izini, alametini,
belirtisinigrmek,aslngrmekolurmu?Bunacevabmz;hemenbiz:
Olur! Olur. Bir kimse gnein ziyasn grse ve: Ben gnei gr
dmDesecaizdir.Hlbukigneigrmemitir.Sonraylebirmisalle
dedurumudahagzelanlatmakmmkndr.yleki:
Eline bir ayna alrsn. inde suretini grrsn. Orada grdn su
ret;kendiyznolmadhaldevesen;bilebile:
Yzmgrdm,dersinBusznyalandeildir.
473
Bu durumda grmek; Allah Telnn kudret eserlerini grmek ise;

bunuherkesgrr.Hlbukibunlar:
Yalnzbizgrrz,derler.Bugr,bakalarna,yanisofiyeden
olmayanalaykbulmazlar.Selbederler.Bunanebuyurulur?
Bunadacevabmzudur:
DoruHerkesgrr.uvarkiosenin:
Herkes grr. Dediin zumre de grd; ama ne olduunu bilmedi
Grmek; ayn zamanda bilmek demektir. Bilmeyen; grmemi saylr.
ylebirmisalvar:Birkimseherzamanhelvayese,Yediinindehelva
olduunu bilmese Bir kimseden de renmemi olsa Hali ne olur?
yleolur:Helvayelvdke;helvayendiktensonrainsannaslyakarsa

472
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, ONBRNC SUAL VE CE
VABI
473
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONKNCSUALVECEVABI
208
Helvayakarhasretioadamyleceyakar,kavurur.
Acababenonuneredebulurum?Diyeister,gezer.
474
Hakikianlamdagrmeninoluabilmesiiinbatngzlezahirgzara
sndasalambirirtibatkurulmasgerekirGznngrdnkalbiya
lanlamad.
475
yette sz edilen grmeye konu tekil eden Cebrail
aleyhisselmnsuretiise,bugzilemeydanagelenbirgrmedir.Gr
menin konusu Allah Tel'dr denirse, mira gecesi Hz. Raslllah
sallallhaleyhiveselleminRabbnbatngzylemi?Yoksazahirgzy
lemi?Grdmeselesiihtilafldr.
Grmenin kalple olduunu syleyenlere gre, Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemin gz kalbine konulmu, kalbiyle Allah' grmtr.
Bu dnceye gre yetin mans kalp, kalbin grdn yalanlama
d olur. Bu grdn eytann aldatmasdr, sen Rabbn gremezsin
demedi. Kalbiyle grdnn gerek olduunu idrak etti. Bu fikre mu
kabil,grmeolaynngzlegerekletiiniiddiaedenlerdevardr.Necm
sresininilkonyetlikblmndeAllahTel'nnkonumasndansonra
grmefilinigetirmesinigzilegrmeyedelilsayarlar.
476
O'nu gzler idrak edemez. Fakat O, btn gzleri ihata eder.

477
Bursev, burada ryet ve idrakin farkl eyler olduunu sylemektedir.

Bunlarnarasndakifarkylebelirtir;idrak,bireyinhakikatveknh
ne vkf olmaktr. Ryet ise gzle grmek demektir. drak olmakszn
ryetmeydanagelebilir.uhaldeidrak,niyettendahahususibirmana
ifadeetmektedir.DahahususbirmanayasahipolanidrakinAllahTel
tarafndan gzlerden nefyedilmesi, ryetin nefyedilmesini gerektirmez,
idrak olmadan Allah Tel grlr. Nitekim dnyada iken kul ve Allah
Tel arasndaki irtibat sayesinde Allah Tel'y bilmek de (marifet)
mmkndr. Zemaher bu yetin tefsiriyle ilgili olarak gzlerin Allah
Tel'y niin idrak edemediinin sebebini aklamakla yetinmitir. Ona
gre gzlerin bir eyi idrak edebilmesi iin, o eyin bir cihette mevcut
olmasveyacisimolmasgerekir.
Beydvdetefsirindeidrakiinihataetmekmanasnverdiktensonra
idrakin, niyetten farkl olduunu belirtmitir. Eb'lBerekt enNesef
yettezikrigeenidrakizahbabndanunlarsyler:
idrak, grlen nesnenin btn ynlerine ve hududuna vakf ol
maktr. Buna gre cihet ve huduttan mstani olan Ztn grlmesi

474
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, ON NC SUAL VE
CEVABI
475
Necm,11
476
(ELK,1994),s.38
477
Enam,103
209
deil,idrakedilmesiimknszdr.
Mfessir Hzin de buradaki idrake, bir eyin hakikatini ve knhn
ihata etmek anlamn vermitir. Hzin'e gre gzler Allah Tel'y gr
dhalde,O'nuihataedemezler.NitekimkalplerdeAllahTel'ybil
diihalde,O'nuihataetmelerimmkndeildir.Hzin,tefsirindefa
sl adyla balk aarak konu hakknda detayl bilgiler verir. Biz burada
onlaraktarmakistiyoruz;
Ayetinzahirineyappkalanbirksmbid'atehliveMutezilemezhe
bi mensuplar, yaratklardan hibirinin Allah Tel'y gremeyeceklerini
veaklenAllah'ngrlmesininimknszolduunusavunmulardr.n
k Allah yette, gzlerin kendisini idrak edemeyeceini belirtmitir.
Gzn ryeti idrakten ibarettir ve bu ikisi arasnda hibir fark yoktur,
Ehli Snnet limleri idrak ile niyetin ayr eyler olduunu syleyerek
O'nu gzler idrak edemez ifadesiyle Allah Tel'nn kendini vd
n belirtmilerdir. Eer ryet caiz olmasayd, bu vnme vuku bul
mazd. nk olmayan bir eyle vnmek doru deildir. Ayrca sy
lemek gerekir ki, idrak olmakszn ryet olabilir. Nitekim uar sresi
yet6162'deylebuyurulmaktadr:
kitoplulukbirbirinigrd.Msaaleyhisselmnarkadalar:
Muhakkak yakalandk (idrak olunduk) dediler. Msa
aleyhisselm:
''Hayrasla.Rabbmmuhakkakbenimledir.Banayolunugstere
cektir. dedi. Firavun ve beraberindeki topluluk Hz. Msa ve
srailoullarn grdkleri halde henz onlar idrak etmemilerdi. Hz.
Msaaleyhisselmhayr,aslaszylegrmeolaynnsbutbulmasy
la beraber idraki reddetti. Allah Tel, idrak ve ihata olmakszn
hirette grlecektir. nk idrak olabilmesi iin grlenin snrl ve ci
hetlerininolmasgerekir.
AllahTelbundanmnezzehtir.
478
Hakkn pk cemlini grmek mmkn deildir. Kul onu gremez.

Nakiyenin Hakk grdkleri iddis, Allh, Allh diyerek ziydesiyle zikre
devam ederler. Sonra zikrin fazlalndan zkire mezkr (yani zikredene
zikredilen Allh) glip olur, fakat bu hal kabilindendir. Ayn Mecnunun
Leyl benim dedii gibi. Mecnun Leyly ziydesiyle tefekkr ettiinden
vcdundaLeylglipgelip,MecnundaLeylbenimiddisndabulunmu
tur.HlbukioLeylmdr,hayrMecnndur.tebumisaldegrld
gibi bu bir haldir. Makm ehline bu hal gelmez, nk Hakk gren yine
Hakktr.ZirbugzileHakkgrmekmukbeleiktizeder,yanigrnen,

478
(ELK,1994),s.7677
210
gznepekuzak,pekdeyaknolmamal.Hlbukibunlarnhepsikayddr.
Hi Hakk mukayyed olur mu? Hakk mutlaktr, mukayyed olarak grnen
abiddir, yani kuldur. Ancak Hakk Rubbiyyetle Rubbiyyetini grr.
hiret leminde mahcuplarn Hakk grmeleri yine mezhir (zuhura gelen
ler)yzndendi.
Derghtan murad Beyti erif (Kbe) dir, nk mazhar zattr. ster

meczkolsun,isterselhkolsunherkgeceyisever.
Badattabirkvard.Akamoluncasokaakpmkunun(Sevgili
sinin)evininnnegider,mkasdapencereyegelir.Bunlarbirbirleriyle
konumaa doymazlard. Mezzin ezan okumaa balaynca mkas
ka derki: Yats ezan okunuyor, imdi babam namaz klmaa camiye
giderkenseniburadaevinnndegrrseikimiziindefenaolur.Hlbu
ki az sonra ortalk aarmaa balar ve iki k okunan ezann sabah ezan
olduunuanlarlar.
Niyzyrinibulmakyanndaelenipkalmak,
Varpbirilebirolmaknegzeldirnegzeldir.
TAHMSAZB
Raslnerinigtmeknegzeldir,negzeldir,
Neticeahdingzetmeknegzeldir,negzeldir,
Fenvebekyterketmeknegzeldir,negzeldir,
211
Dilmaksudaermekgnldenalarikenglmek
Ayaizinigrmektozunayznsrmek
Visalidilbereermekyolunavrnvermek
Beyanolsakamusrlarbilinsecmleszler
Eerklarvegeryazlargnlsevaslnzler
Aradankalksabunazlarmuradaersedilbazlar
479
Budehrinvarnadmekyouvariledeimek
Dahyarilebarmakvarpmenzileerimek
Seninderdinesatamakfiraknnarnadmek
BuAzbyecefaklmakvarpbirgayrsnbulmak
Gzmyanalatmaksineminziledalatmak
Varmbenialatmakdahiferdalarasalmak

479
Baz:f.Yeniden,tekraroynatan,oynayan,gerivearkatarafadoru...gibimana
lara gelir. Kelimenin sonuna veya ba tarafna getirilerek kullanlan bir "ek" dir.
Mesel:Atebz:Ateleoynayan
Dilbaz:Gnlehli;1.etkilivegzelszsyleyen.2.etkilivegzel(szler,konusma
tarz)
212
74
kphcccilegitmeknegzeldir,negzeldir,
Yolundacnterketmeknegzeldir,negzeldir.
Oyollarnriyzteritirhephatt,
Vislinhacclezztnegzeldir,negzeldir.
Oyollarnmugeylnklarnglistn,
Hicznyolukarbnnegzeldir,negzeldir.
MedineehrinevarsamHabbinravzasngrsem
Eiineyzsrsemnegzeldir,negzeldir.
Geipolycebellerikarsakbaayollar
GrnseKbeillerinegzeldir,negzeldir.
Nebilerinnazargh,Vellerinkarargh,
GrrsemKbetullahnegzeldir,negzeldir.
Niyzyenasibolsavarupmaksdunubulsa,
Safuzevkiledolsanegzeldir,negzeldir.
kphaclarilegitmeknegzeldir,negzeldir,
Bir adam hac yapmak niyetiyle evinden kp yolda veft etmi olsa o
kimse kymete kadar bundan mahrum olarak bekler. Fakat Beyti erfin
cennete idhal olunaca hakknda lh emir bulunduundan melekler gelip
Beytierfe:YreymbarekcennetedediklerindeBeytierif:
Beniziyretetmekzerebenimyolumdaveftedenveevremdeg
ml bulunanlar beraber olmadka ben cennete girmem cevabn verir.
Sonrayinelhemirsdirolurveberabercennetedhilolsalargerektir.
Oyollarnriyzteritirhephatalar,
Oyollarndikenleriklarnglistn,
Hiczyolununkervannegzeldir,negzeldir.

213
MEDNEMNEVVERE
lk slm devletinin kurulduu ve iinde yeryznde ibadet kasdyla yol
culuk yaplabilecek mescidden biri olan Mescidi Neb'nin bulunduu
Arabistan'nHicazblgesindeyeralankutsalehir.
ehrineskiadYesribolup,HicrettensonraRaslllahsallallhaleyhive
sellem bu ad deitirerek buraya Medine demitir. Medine'nin kelime an
lam"ehir"dir.Ancak,biryerenisbetedilmeksizinkullanldzamanMedi
neehrikastedilmiolur.MedinekelimesiKur'anKerim'deMekkayetler
de"Medin"eklindeoulolarakgeenbircinsisimdir.Medenyetlerde
ise,Yesrib'inyerinezelisimolarakkullanlmtr.
480
Yesribadisesadecebir
yerdezikredilmektedir.
481
Bu ehrin asl ad Medine olmakla birlikte, yine slm devirde ortaya

km,dierbirtakmisimleridevardr.Bunlardanbazlarunlardr:Tbe,
Tayyibe, Daru'lman, Daru'sSnne, Azra, Cabire, Mecbre, Muhabbe,
Mahbbe,Kasime,KasametulCabire,Yendede
482
MedineRaslllahsallallhaleyhivesellemdensonra,EbuBekir,mer
ve Osman radiyallh anhmn hilafetlerinde slm devletinin merkezi ol
mahviyetinikorumutur.Hz.Osmanradiyallhanhnhilafetininsonlarna
kadar mslmanlarn fitneden uzak bir hayat yaadklar, Medine, Hz. Os
man radiyallh anhn ehid edilmesiyle alkantl gnler yaad. Hz. Ali
kerremellhvecheninhalifeseilmesiyleslmdevletininbakentiKfe'ye
nakledilmiti. Siyas ekimelerden uzak kalan Medine bundan sonra,
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ehrinin manev havasn teneffs
etmekveonunsnnetini bizzatkaynandarenmekisteyenkimseleriin
birsnakolmutur.
Geipolycedalarbaakarsakyollar

480
Tevbe,101,120;Ahzb,60;Mnafkn,8
481
Ahzb,13
482
AbdullahelEndelus,Muc'emuMaste'ceme,Beyrut1983,IV,1201,1202

214
KBE
Mekkeehrinde Mescidi Haram'nortasndayaklak13m.yksekliin
de,12m.boyundave11m.geniliindetatanyaplmdrtkebirbina.
Haccn sebebi ve btn mslmanlarn kblegh olan Kbe, yeryznde
yaplmolanilkmukaddesmabettir.BunaBeytullahveBeytiAtikdedenir
Kur'anKerim'de;"nsanlariinyeryzndekurulanilkev,Mekke'debulu
nanmbarekvelemleriinhidayetkaynaolanKbedir"
483
buyurulur.
Hz. Peygamber, Ashaba Kiramdan Ebu Zer radiyallh anhn sorularna
cevap olarak yeryznde ilk ina edilen mescidin "Mescidi Haram", ikinci
ina edilenin "Mescidi Aksa" olduunu ve bu ikisi arasnda krk yl sre bu
lunduunubeyanbuyurmutur.
484
Yukardakiayetvehadisierif,yeryzndeyaplanilkmescidinKbeol
duunuakaortayakoymaktadr.
Kurn Kerim'de Kbe'yi ina edenin Hz. brahim aleyhisselm ile olu
smailaleyhisselmolduubildirilir.
Neblerin her biri Beyti erfi ziyret etmitir. Vellerin de birou oray
ziyretederveoradabulunur.HattaAbdlkadiriGeylnhazretleriBb
zziydedebulunankrmzdirekdibindeyediyloturmutur.Bazrivayet
lerdeNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzhacetmemitirdenilir.
Arabistanda cevlne mnendi b Nli mbarek mil klar lemyn

olanmahrusaiMsrKhrede.
485
Fakat bu ibareden anlalaca zere Mekke ve Medinenin ziyaretini

yapm olmas ve yannda hac vazifesini if etmi olabilecei dnlr. Bu
ilahnindouzamanbelkihacibadetindennceolabilir.
imdi Kbe her sabah ve aham benm topuklarm tavaf ider

ayauma yz srer ey dinszler ey mrtedler benm kbeye ihtiycum
kalmadsizhernekadarzahirdebenitahkiretdrsziseolkadarma'n

483
Alimran,96
484
Buhr,Enbiy.10
485
(brahimRAKIM,1750),v.4a(Arabistandagezdii,esizmbarekyaylmNli,
btnlemcebilinenMsrnBykehirKhrede
215
'lemindebanaizzetvirdivelkinbiriylefahretmem
486
Niyzyenasibolsavarupmaksdunubulsa,
Niyzyenasibolsavarpmaksdunubulsa,
Safvezevkiledolsanegzeldir,negzeldir.
Eer denizi bir bardaa dksen, bardak ne alr? Ancak bir gnlk ks
metini
487
TAHMSAZB
Olanlarklafniolurelbettemeydan
Burahnmestuhayranveriresrarvicdan
Kiminkimvardrirfanolkadriinsan
Ayatozunugrmeknegzeldir,negzeldir,
Habibinicanilesevmeknegzeldir,negzeldir,
Onunvaslnaermeknegzeldir,negzeldir,
Edenarzkemlatbulurgnlndeolzat
Bulanlaraktahaltbilirfenni
488
kermat
489
BilensrrMaklat
490
talepeylercehlat
Nolakimkmdersemsivann
491
lekerin
492
krsam

486
(MISR,1223),v.35a
imdika'behersabahveahambenmtopuklarmtavafiderayaumayzs
rer ey dinsizler ey mrtedler benm kabeye ihtiycm kalmad siz her ne kadar
zahirde beni tahkir ettirsiniz ise ol kadar ma'n 'leminde bana izzet virdi velkin
biriylefahretmem
487
Mesnevi , c. 1, b. 20
488
Fenn:Hner.Mrifet.San'at.Tecrbe.lim.Nevi,snf,eit,tabaka.
489
Keramat:(Keramet.C.)Kerametler.
490
Makalat: (Makale. C.) Makaleler. Sz ve yazlar. Bahisler. Burada bahsedilen
belkiHacBektanMakalatolabilir.
491
Siva:Baka,gayr,dier.
492
Leker:f.Asker.
216
Cemlinbanagirsemalmgllerindersem
Hakikatmenzileersemyolunacanubaversem
Cefsyaktdilleribanagldrdelleri
Kokarhakikatgllerialarbucanblblleri
Hdnnbazkullargelirmahlkayalvar
493
Grenlernurisiyaholurklarnmh
Bulanlardorucarhvcudununolurh
Fignuzredipghnicebenetmemah
GzmalarkenglseheriiAzbninbilse
Sivnncndn
494
krsasinemdeyrelerolsa
Niyazyenasipolsavarpmaksudunubulsa
Banayrimmerhametklsasalnsayanmagelse

493
Yalvarmak
494
Cnd:Er,asker.Ordu.Birkimseninyardmclar.ehir.
217
75
EygnlMecnnkimdirzahirenkilnedir
Ghhabsughtlakolmadanhslnedir
Zlfisevdasylalembirbirinegirdiler
Vadeibezmivisalekimerervslnedir
Buncakavgalarkioldugeldigedigitdihep
Bisikavganedrbildnmihiaslnedir
Etdibinyzbirdebinbirhikmetincmletamm
Oldtekmlifaziletseyrednkmilnedir
MeryemsvMehddemHavvagibi
OnikiyandadrMsracebhmilnedir
Ghhabsugahtlakolmadanhslnedir
EygnlMecnnkimdirzahirenakllnedir
Bazanhapishanevebazanhrolmaktakineticenedir
Kimvuslatmeclisinenezamanererkavuankimdir
Sankarklnnasltarakdzeltirseinsanndanklnakdemid
zeltir.
Biikavganedrbildnmihiaslnedir
Kavumakavgasnedirhiaslnedirbildinmi?
Ettibinyzbirdebinbirhikmetincmletamm
Fazilettamamoldukmilnedirseyredin
FaziletgayretneticesiilebulunmadiinAllahTelnnbuynde
ltfugzetilmelidir.

218
Meryemves,Mehd,demveHavvagibi
OnikiyandadrMsracebdoacaknedir
Niyzi Msr kuddise srruhulazizin oniki ya mevzusunda bahsettii

konununieriineolduutamolarakanlalmamaktadr.FakatHz.Meryem
aleyhisselmn s aleyhisselm dnyaya getirdii ya olmas nedeniyle,
kendinde olmu olan zuhuratn beyann aklad anlalmaktadr. nk
baz yerlerde Mehd ve s olabilirliinden bahsettiini bildiimiz Niyzi
Msrnin bu ya ve tecellilerinin srrna vukufiyeti ile verdii mjdeler bu
lunmaktadr.
HZ.MERYEMaleyhisselm
495
[ Hz. Meryem szc mefal kalbnda bir szcktr.

Szcn bir yerden ayrlmak
496
anlamndaki rame fiilinden t
remiolmasmmkndr.AncakbuisminKitabMukaddesteikiyerde
Msa aleyhisselmn kzkardeinin ad olarak gemesi, szcn brani
cedengeldiinigstermektedir.
497
YeniAhid[ncil]debuszckMarim,
MariaveMariammetarznda53kezyeralr.Buszcklerinkesinanlam
net olarak bilinmemektedir. Yorumcular tarafndan, Hz. Meryem sz
c ile ilgili, deniz damlas, denizyldz, tanrya bal, tanry
seven, hanmefendi, k veren, iman, prenses, marur,
gzelkimse,kmilkimsegibianlamlarilerisrlmtr.
498
Hz. Ali kerremellh vecheden nakledilen bir rivayette Raslllah

sallallhaleyhivesellem,semayiaretederek:"Hanmlarnenhayrls
Meryem" yeryzn iaret ederek de: "Hanmlarn en hayrls Hatice'

495
http://www.istekuran.com
Alntyaptmzbumakalededekigrlerinbilinmesiveilerideyaplacaktef
sir faaliyetlerinde zenginlik verecei dnlmektedir. Bahsedilen grler zahiri
planda ierik olarak uygunluunun hakikat penceresindeki durumu iin Allah
Telbilirdemekdahauygundur.
496
(LisanlArabc:4,s.325.rymmad.)
497
(k:15/20veSaylar:26/59)
498
(Prof.C.Tmer;Hz.Meryem,T.D.V.Yaynlar;T.D.V.slamAnsiklopedisi,Mer
yemmad.)
219
dir"buyurmutur.
499
Yine Raslllah sallallh aleyhi ve sellem: "Erkeklerden bir ok tam

olan vardr. Ancak kadnlardan sadece, Meryem bnt. mran, Firavunun
hanm siye ve Hatice bnt. Huveylid tamdr. ie'nin dier kadnlara
stnl ise Serd'in dier yemeklere olan stnl gibidir" buyur
mutur.
500
Hz. Meryem szc Kurn Kerimde 34 kez isim eklinde, 1 kez

deozamiriyleiaretedilmeksuretiyletoplam35kezgemektedir.
Hz. Meryemin kimlii ve ailesi hakknda yazlp izilenlerin ekserisi
hayal rn olup bu konuda Hristiyan kaynaklarnda da yeterli bilgi ve
belge yoktur. Dolaysyla, Hz. Meryemin anasnn adnn Hanna oldu
u, onun da Zekeriyya aleyhisselmn baldz olduu, Zekeriyya
aleyhisselmn einin [yani Hz. Meryemin teyzesinin] adnn Elizabet
olduuynndekinakillerkesinlikarzetmemektedir.nkTaberTari
hinde de olduu gibi, bu nakiller kesin olmayan Hristiyan kaynaklarna
dayanmaktadr:
Hristiyanlar,Hz. Meryeminsyaon yandagebekaldn,s
aleyhisselmgekaldrlncayakadarotuzikiylvebirkagndnya
da kaldn, Hz. Meryemin s aleyhisselmn ge kaldrlmasndan
sonra alt yl daha yaadn iddia ederler. Buna gre Hz. Meryem elli
ksuryandaHakkayrmdemektir.
501
Kurn Kerimde Hz. Meryemin anas babas ile ilgili geni bilgi ve
rilmemeklebirlikte,liImransuresinin35.ayetindenanlaldkadary
lababasnnadImrandr.
Hz.Meryemindoumuileailesindenayrlarasndakiyaamnadair
Kurn Kerimde herhangi bir bilgi verilmemitir. Konumuz olan ayet
lerdeverilenbilgiler,Hz.Meryeminyetikinlikanaaitbilgilerdir.
Kurn Kerime gre Hz. Meryem, ehlinden [ailesinden ve yaknla
rndan] ayrlp tek bana douda bir blgeye gitmitir. O dnemde Hz.
Meryeminkayandaolduuveehlindenhangisebepleayrldkonu
larnda herhangi bir bilgi yoktur. Ayette geen intibaz szc
eldeki eyi ne veya arkaya frlatp atmak, tek bana ayrlma, uzak
lama, iliik kesme anlamndadr.
502
Nitekim bir kimsenin insanlardan

499
Buhri, Menkb'lEnsr, 19: Mslim, Fedil'sSahbe, 69; bn Askir,
Menkb,88.
500
Zbeyrb.Bekkr,Mntehab,37.(VAROL,1990)
501
(Kurtubi;Meryem/16hakknda)
502
(LisanlArab;c.8,s.429.nbzmad.)
220
uzakbirkeyeoturmasdaintebezeszcyleifadeedilir.Dolaysy
laHz.Meryeminkendievinindoutaraftakiodasnaveyamabedindou
kesine ekildii yolundaki yorumlar szcn anlamna ve ayetin ru
hunaaykrdr.SzcnifadeettiianlamagreHz.Meryemyaknev
resinden kopmu, onlardan ayrlp uzaklara gitmitir. Ksacas Hz. Mer
yem evden kaan kzdr. Durumun byle olduu, Hz. Meryem 17. ayet
teki ehliyle kendisi arasna bir perde edinmiti ifadesinden de anla
lmaktadr.nkbuifade,onunkendisiyleailesiarasnabildiimizbez
perdeektiianlamnadeil,ailesindenmesafeleipuzaklat,ailesiyle
irtibatkestiianlamnagelir.BununbirrneideSadsuresinin32.aye
tindeki Ben, hayr [servet, kar] sevgisini, Rabbimin zikrinden dolay
sevdim. Sonunda onlar perdenin arkasna girdiler. ifadesinde grl
mektedir.
Hz. Meryemin ailesini terk etmesinin sebebi olarak hayz grd
iin utanmt veya hamilelii bahanesiyle uzaklamt tarznda yap
lanyaktrmalar,ayetinorijinalanlamnbozmaktanbakabireydeil
dir.BizimkanaatimizegreHz.Meryemsorunludurvesorunlarsebebiy
leyaknevresindenuzaklamtr.Hz.Meryeminsorunununneolduu
nuanlamakonusundaliImransuresinin36,37,42ve43.ayetlerindeki
bazifadeleribireripucuolarakdeerlendirmekmmkndr:
Bir zaman mrann kars: Rabbim! Kesinlikle ben karnmdakini
tamhrolarakSeniniinadadmSendebendenkabulet,phesizSen
eniyiiitensin,enokbilensindemiti.
Onu dourunca da: Rabbim, onu kz dourdum; hlbuki Allah
onun dourduu eyi daha iyi bilir erkek, kz gibi deildir. Ve ona Hz.
Meryem adn verdim. Ve ben onu ve soyunu eytan racimden Sana
sndrrmdedi.
BununzerineRabbionugzelbirkabulilekabuletti.Veonugzel
birbitkiolarakbitirdi.VeonaZekeriyyakefiloldu.Zekeriyyanezaman
onun zerine, mihraba girse, onun yannda bir rzk bulurdu. O
[Zekeriyya]:EyHz.Meryem!Busananereden?dedi.O[Hz.Meryem]
da:O,Allahkatndandrdedi.phesizAllah,dilediinehesapszrzk
verir.
503
Ve hani melekler Ey Hz. Meryem! phesiz Allah seni seti, seni

tertemiz kld ve seni lemlerin kadnlarna seti. Ey Hz. Meryem! Rab
binegnldenkulol,onaboyuneverkedenlerle[rkedenerkek
lerle]beraberrket!demilerdi.
504
Yukardakiayetlerdeyaplmolanvurgulardanhareketedilerekolay

503
limran3537
504
liImran42,43:
221
larngeliimiveHz.Meryeminsorunlarhakkndabaztahminleryrt
lebilir:
Hz. Meryem, erkek ocuk isteyen ve bekleyen, ocuk kz olunca da
peksevinmeyenbiraileninocuuolarakdnyayagelmitir.Imrannka
rsnnOnukzdourdumifadesininhemenarkasndangelenRabbimi
zinhlbukiAllahonundourduueyidahaiyibilireklindekiifade
si,Hz.Meryeminmrannkarsnnzannettiiveayettedilegetirdiigibi
olmadngstermektedir.
Dier taraftan li mran suresinin 37. ayetindeki Ve onu gzel bir
bitkiolarakbitirdiifadeside,Hz.Meryeminnormalbirinsanzelliin
den ok bir bitki zellii tadn dndrmektedir. Bir insann bitki
zelliinde olmas Rabbimizin yaratl kanunlarna ters deildir. nk
insannyaratlaamalarndanbirisidebitkilikevresidir:
VeAllahsiziyeryzndebitkiolarakbitirdi.
505
Hz. Meryemin daha sonra erkeksiz hamile kald da gz nne al

nrsa, bitki zelliinde olmas onun tpk iekli bitkilerin ounda grl
dgibierselik
506
yapdaolduu,yanivcudundahemerkekhemdi
i reme organ bulunduu ihtimalini ortaya karr ki, bizim kanaatimiz
debuyndedir.
Birhususdalimransuresinin42.ayetindekisenilemlerinkadn
larna seti ifadesidir. nk bu ifade ile belirtilen sekinlik, Hz. Mer
yeminmeziyetleridolaysyladierkadnlardanstnlndeil,onun
biyolojik farklln, fazlaln, fizik bakmdan dier kadnlarla ayn yap
daolmadnanlatmaktadr.
Hz. Meryemin erselik yapda olmas, ehlini terk edip uzak bir yerde
tek bana yaamaya gitmesinin sebebini de izah etmektedir. Yani Hz.
Meryem,herproblemliinsannyapabileceigibi,bnyesindekibufarkl
lnmeydanagetirdiipsikolojikskntileeviniterketmitir.
Ayrca Hz. Meryemin (20. ayette grlecei zere) Bana bir beer
dokunmamtr eklindeki ifadesi de, onun erselik yapda olmasna uy
gun bir ifadedir. nk Hz. Meryem Bana bir erkek dokunmamtr
dememi, hem erkek hem kadn iin sz konusu edilebilecek bir ifade
kullanmtr.
Btnbunlardanbaka,Hz.Meryemdenrkedenerkeklerilebera
berrketmesininistenmesideokilgintir.YaniHz.Meryemehaniflik
konusundaerkekolarakgrevyapmasbildirilmitir.AyettekierRakin
ifadesininmzekkergetirilmesiherhldesadeceseci[kafiye]olsundiye

505
Nuh,17
506
Erselik:Erdii.diiveerkekremeorganlarnbirliktetayanbirey;ieklibitki
lerin ou, salyangozlar erseliktir; dii ve erkek reme organlarnn tek bireyde
olmasylacinselmcadeleninolmadngrdmzcanleidi.
222
deildir.
Tamamen Kuran ayetlerindeki ifadelere dayandrdmz bu tahmin
ler,bilimselgereklerledehibirelikigstermemektedir.]
TAHMSAZB
KimisderkimiMsaacepcahilnedir
CmlemizAllahbirderaradabatlnedir
Ehlihikmettensualetlemlegafilnedir
Ghhabsughtlakolmadanhslnedir
KimkiHakktandHakolmadehliacep
KimdirAllahnrzasnetmeyeneyatalep
KimdedirHakknumurukimdediremricelp
Bisikavganedrbildnmihiaslnedir
Terkedipcahilliiniirfanafetvaverdiler
Ehliakbakahletirenkgrdler
Herbirikulubulupbiryeredirildiler
nkolruhurevanm
507
kldisbatmakam
Kldkendiehlivecdeeylediarzkelam
Kondularbirgayrdevreeyleypbirbirkyam
mrNuhvesabrEyypveehidiYahyagibi
HkmYusufzrYakupmucizMusagibi
Azbheryzdengrndnyedibeyza
508
gibi

507
Revan:f.Giden,akc.Derhal.Ruh,can.Nefsintka.Edb:Sugibiakpgiden
gzelsz
508
Yedibeyz:MusaAleyhisselmnmu'cizeolarakgsterdiibeyazveparlakeli.
Butabirmecazolarakkerametvehrikuldehallervemeziyetlerhakkndakullanlr
223
76
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,
AcebdirkimiHakkister,kimibutlanadolanur.
Geleydertsizkiiderviliedurusyeylegelbunda
Buhlileolursanbiliinhsrnadolanur.
Nedendirkaniolmusanmuradnefsedalmsn,
inehrsalmsaniineytnadolanur.
Yeteralndneyhcefenmlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelrbucndolanur
Gnlvermebudnyyabanvermekavgya,
Kazandnamelbirgngelrmznadolanur.
BadevletlkuloldurHakkbulmuolaseri,
GzgnldilucnkamuSubhnadolanur.
NiyzkulununyRbvcduzenbinimahvet,
Mlzimdrkapundaolhemanihsnadolanur
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,
AcebdirkimiHakkister,kimibutlanadolanur.
nsnabaktkagnlhayrnadolanr,
AcebakimiHakkister,kimibatladolanr.
nk kimi Hakk ister, kimi btl ister. Zir mazhar ceml var, maz
harcellvar.CemlemazharolanHakkister.Cellemazharolandabtl
ister.CenbHakkyalnzcemliyletecelletmiolsaherkesmminolurdu.
OzamanCenbHakkncemlilemukayyedolmaslzmgelir,yalnzcel
liyle tecelli etse herkes kfir olup Hakkn cell ile mukayyed olmas iktiz
eder.HlbukiHakkmutlakvekayddanmnezzeholmaklakiminecemlve
kiminedecelliletecelledip,kimimminvekimikfirolur,yanibirksm
mn,birksmdakfrnyolunututar.
Sendensanasnrm
509
bununmanascelldencemlesnmaktr.
Buhlileolursanbiliinhsrnadolanur.

509
Mslim. Salt. 222: Ebu Davud. Talak. 148. Vitr. 5: Tirmz. Daavat. 112: Nesai.,
Taharet.119,Sehv.89,bn.Mce,Dua,3;bn.Hanbel.1/96.118.150.VI/58.201
224
Buhlileolursanbilkiiinhsrnadolanr.
Geleydertsizkiiderviliesayeyledegeenderviliktenmuradedi
lenburadatevhidyoludur.
inehrsalmsaniineytnadolanur.
inehrsalmsaniineytnadolanr.
Dnyann derman grnen holuklar, gerekte derttir; tatls acdr;

gzeli irkindir, Dnya atee mensuptur, nura deil; sonunda da adam,
aslolancehennemeeker.nkHereydner,aslnavarr.Evliya
nn dura ne cehennemdir, ne cennet. Nitekim Gereklik makamnda,
gc yeten padiahn katnda buyurur. Bir kimse, padiahn yanna git
se, faydas iin padiahtan bir beylik, bir mevki istese, bunun, padiahn
deil, kendi faydas iin ister. Bu, unun aksinedir. Birisi, bir gzele k
olsa, ondan mal istemez; belki ona maln feda eder. Gzelden istei,
kendi hayr iin deildir. Ancak dilei o gzeldir. u hlde zahitler, ce
hennemkorkusundan,cennetegirmeksevdasndanAllahTel'yaibadet
ederler. Evliya ise bunun aksine, Allah Tel'ya, Allah Tel iin ibdet
ederler.Bedeninildrmeyen,arklatrmayan,sonundacehennemotu,
cehennem gdas olur, insan, gerekte candr, ama kendini beden sanr.
NitekimSenkaddesellhsrrahulazizbuyurmutur:
Sencansn:kendinicisimsanyorsun,
Senrmaksn;kendinitestisanyorsun,
Asl olan varln brakmtr da dman olan yabanc bedene sarl
mtr;bedenondanayrlmaydiler.Oysagecegndzonubesler;ken
disiniaplakbrakr.
510
Yeteralndneyhcefenmlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelrbucndolanur
Yeteralndneyhocadnyamlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelirbucndolanr
Hikye:
sraloullarndan Azim'in hikyesini sylerler hani. O, gnlerden
birgn, bozgunculuk, ktlk yuvas olan evinden kt; ovaya doru

510
(VELED),balkCX
225
gitmiyekoyuldu.Biryerevard;grdkibirtoplulukekinekmi,zahmet
ekmiti; sonunda da o ekin boy atm, sararm, saplar tanelerle dol
mu,biilecek,harmanagtrlecekbirhalegelmiti.Derkenotopluluk
ategetirdi,btnoekinleriyakpyandrd.Adam,kendikendisine,by
lebirgeliriyakmyaacmyorlarmkidedi.
Oradan akn bir halde geip gitti. Baka bir yere vard. Orada bir
adam grd; bir ta kaldrmaya urayordu. Fakat bir trl de kaldra
myor,yerindenbilekmldatamyordu. Derkenbirbakataald,getirip
otanyannakoydu.Buseferikisinibirdenkaldrmayaurayor,yerin
denkmldatamyordu.Azimderki:
Ne tuhaf ey dedim; ta bir iken yerinden bile oynatamyordu, imdi
ikioldu,dahadaarlat;yerindennaslkmldatacak?Derkenadamgit
ti, nc bir ta getirdi, ikisinin yanna koydu. Ta olunca n de
kaldrverdi,yoladpgitti.
Azim bu alacak eyi de grd; gene ovada yrmeye koyuldu. Bu
sefer bir koyun grd; be kii, koyunu korumadayd. Birisi koyunun sr
tnabinmiti,birikoyunu srtnaalmt.Birisikoyununmemesineyap
mt;memeyisapduruyordu.Birisikoyunun boynuzunututmutu;bi
risi de iki eliyle kuyruunu yakalamt. Azime soru sormaya izin yoktu;
oradandayrypgitmeyekoyuldu.
Bir dii kpek grd ki karnnda kpek enikleri havlamadayd. Azim,
ne de alacak eyler grdm dedi. Gidegide bir ehrin kapsna ulat.
Oradabirihtiyargrd.Dediki:
ugeldiimyoldaalacakeylergrdm.htiyar,
negrdn?diyesorunca,
Birtoplulukgrdmdediekinekmiler;ekinlerideyetimi;hepsi
niateeverdiler.htiyar,
Odedi,yceAllahTelnnsanagstermekistediibirmisal.On
lar, ylesine bir toplum ki kullukta bulunmular, ibdetler etmilerdi.
Sonunda bozgunculuklarla, ktlklerle, sularla uramlard. Yce
AllahTeldaNeyaptlarsahepsinielealdkdazerrelerhalinegetirip
dattk
511
yetinde duyurulduu gibi onlarn kulluklarn, ibdetlerini
yoketti.Bakanegrdndedi.zim,
Biradamgrdmdedi;birtakaldrmakistiyordu;birtrlkal
dramyor,yerindenbilekmldatamyordu;bylecegrdnsonu
nadekanlatncaihtiyar,
Bu, u adama benzer: Bir su iler, o su kendince pek byktr;
ona tahamml edemeyeceinden korkar; bu dncedeyken bir su
daha iler. Artk bu su, ona daha kolay grnr; nk ta iki olmu

511
Furkan,23
226
tur; grr ki yerinden kmldatabiliyor. Birinci ta tekti, onu yerinden
kmldatamyordu.Bundansonrancdefabirsudahailer,baka
bir gnah daha yapar; artk btn gnahlar ona kolay grnr, hafif
gelir.Azim
Eyihtiyardedi;birdebirkoyungrdm.Grdnolduugi
bianlatt.htiyar:
O koyun dedi, dnyaya benzer. stne binenler padiahlardr;
koyunu srtna alanlarsa yoksullardr; insanlardan bir ey isterler, bir
eylerdilerler.Kuyruunayapan,iisonavarm,eceliyaklam,m
rndenpekazbirzamankalmadamabenzer.
Niceyebirgmlekderdinedeceksin?
Belkideogmlekkefenolacaktrsana.
Koyununikiboynuzunututmuolan,dnyada,ancakpekbyks
kntyla,pekokzahmetleyaayabilendir;amamemesiniyakalayps
tn saanlar, zenginler, sermye ss olanlar, kr elde edenlerdir.
Azim,
Birdediikpekgrdm;yavrularanalarnnkarnndahavlama
dayddedi.htiyar:
Budavakitsizszsyleyenlerebenzerdedi;onlarkpekyavrula
rnabenzerler;dahaanakarnndaykenhavlarlar.
Bandaaklnvarsa,gzngryorsa
Satdilinidebankltansatnal.
Balk,syleyendiletamahetmedide
Buyzdenbalnbankesmezler.
Azim;
Eyihtiyardedi;sylediklerinianladmimdibirdebana,paray
laeldeedilen,paraylakendinisatanfilnkadnnevinerde,hangima
hallede; onu gster; pek gzelmi diyorlar; ben onu elde etmek iin
geldim.htiyarkereAzim'inyznetkrddedediki:
Abahtszkii,sanatlerverdiler,kulanabilegirmedi.Misaller
gsterdiler, aldr bile etmedin. Ben ihtiyar deilim, lm meleiyim,
Azrailim, sana bu ekilde grndm. imdi de Allah Tel'nn buyru
uyla senin cann alacam; bir yudum su imene bile vakit brakma
yacam.
Azimhemenceciksararmaya,renginiatperimeyebalad.lmme
227
leideoanda,lemlerinRabbininbuyruuylacannalverdi.
512
Gnlvermebudnyyabanvermekavgya,
Kazandnamelbirgngelrmznadolanur.
Gnlvermebudnyyabanvermekavgaya,
Kazandnamelbirgngelirmznadolanr.
Amel mandr. Nasl tartlr? te bu lemde man olan ameller hirette

sretolacaktr.Mesel,slihamelolarakyaplangzelilercennettegre
ceimiz bildirilen hri, gilmn, meyve, rmak vesire gibi eitli cennet
nimetleri sretlerle sretlenip cennet ehline sunulacaktr. Kt iler ile
yenler de onlara bu ileri ylan, akrep, ate vesire sretlerle sretlenip
cehennemehlineazapekmeleriiinsunulacaktr.Yaniherkesbulemde
man olan yapt ileri, o lemde sret bulup annla nimetlenecek yahut
azap olacaktr. Binaenaleyh ameller tartlr, nk orada bu lemde yap
lanilerbirersretgiyecektir.
BadevletlkuloldurHakkbulmuolaseri,
GzgnldilucnkamuSubhnadolanur.
BadevletlkulodurkiHakkbulmuolaba,
GzgnldilvecnkamuSubhnadolanur.
NiyzkulununyRbvcduzenbinimahvet,
Mlzimdrkapundaolhemanihsnadolanur
NiyzkulununyRbgnahvcdunumahvet,
Gerektirkapndaohemenihsnadolanur
[SeyyidBurhneddinkaddesellhsrrahlazzMaarifkitabndade
diki;
Kalemi ap yarmaz ve ucunu kesmezsen, yaz yazacak adam onu
eline bile almaz. Mchede de buna benzer. Tamamlanp kalem ald
m,ktibinelinelykolur.
hsantamamlanncaihsanolur.
Mchede de tamamland m insan, Rahman'n parmaklarndan iki
kudretparmannarasnagirmiolur,artkyazdey,ktibindiledii
eydir.OkalemleyazaniseAllahTel'dr.]
513
Hazreti Msaya Cenb Hak Sin da kenarnda Tuv vdisinde ate

512
(MEVLANA,etal.,1965),IV.Meclis
513
(KARABULUT,1984),s.65
228
sretiyletecelletti.
YMsa,senTuvadndakimukaddesvdidesin
514
buyuruldu. Bu
yetteCenbHakk:
YMsasenbeninr,yaniatesretiylekaydetme.nkHakknr
sretiylekaytlolurmu,olmaz.SonraHazretiMsaaleyhisselm:
Sbhnallh, Y Rabb sen mutlaksn ve nr ile kaydlanm olmak
tanmnezzehsindedi.

514
Th,13
229
77
Hhiidnyolanlardimasekrndadur
515
Mnkirinimetolanlarbgmnhsrndadr
nbuazyriyyetolmayasarfvcd
Fikrinicraetmemitirhemnnkfrndadr
Budenahvlidnyysablerlbine
Benzedpfngrrseolkiiirfndadr
Kimkikncurasndannknetdiezel
Lceremolevkirhniilemrndadr
Bilmeyenilmilednnebperemrimisl
Olkizulmetdekalupdurdilanabrhndadr
Zailolamammukarrernakameyletmesakn
knakkaasdkibretleol,hayrndadr
Vaslyrbutendedildarolmazisegerkii
Hibihsirkalrolandaderdgiryndadr
eriHakkhfzinhsneyleyperigzet
Kimedetahkkierimutlakaryndadr
Bahrakngarnaavvsolubandalmam
Cmletencelbimetaumllvmercndadr
nifyifeyzilutfunsadrnaoldunasib
SylemezMsrhilafkriiKurandadr.
Hhiidnyolanlardimasekrndadur
Mnkirinimetolanlarbgmnhsrndadr
Dnyyarzuedenlerdimasarhoturlar
Nimetenankrlkedenlerphesizhsrndadr
nbuazyriyyetolmayasarfvcd
Fikrinicraetmemitirhemnnkfrndadr
nkbuazlardaballkolmasavcdnistekleri
Fikriniicraedememitirvebylecekfrdedir
Budenahvlidnyysablerlbine
Benzedpfngrrseolkiiirfndadr
Bualakdnyhaleribebeklikzne
Benzedipfngrrseokiiirfndadr

515
(ERDOAN,1998)s.84
230
Kimkikncurasndannknetdiezel
Lceremolevkirhniilemrndadr
Kimkiezeldeknbadesindenbiryudumikiiti
phesizorhniarzuilesaadettedir
Bilmeyenilmilednnebperemrimisl
Olkizulmetdekalupdurdilanabrhndadr
Bilmeyenlednnilmiyarasavekarncamisli
Okikaranlktakalmtrgnlonabrhndadr
Yarasa/Huff
Arapashuff,huffevevatvtFarsasebpereveebengizolan
gecekuuveyayarasaolanbuhayvan,gzlerikkvezayfolupgece
leri grdnden bu nam almstr. Hfe: Ryeti zayf, kk gzl, ay
dnlkta gremeyip gece grr olmak manasnadr; huff bundan m
taktr. Yarasalar, yankyla ynelme denilen, yansmayla ya da nesnelerin
nlamasyla oluan dalgalar alglayarak karanlkta bir yere arpmadan,
yerdeitirirveuarkenavlanrlar.okiyiuucuolmalarnakarnyerde
ok acemi olan yarasalar dinlenirken el baparmann gl trnayla
birdesteebaaatutunurlar.Murgsdadenilenyarasannkanatla
rndatyvetelekolmaz.Alacakaranlktayadageceetkinlikgsterenbu
uan memelilerin en k fare ve en irisi de kedi byklndedir.
ok zaman meyve ve bceklerle beslenen yarasalar genellikle maara
larda, ye says bir milyonu bulabilen ok kalabalk topluluklar hlinde
yaar
Kabir karanlk bir yerdir ve hadislerle bildirildiine gre birtakm iba
detlerle oray nurlandrmak mmkndr. yle ki karanlk kabirde hibir
kgremeyenkttalihlilerkckbirkbilegrmeyerazdrlar.te
byle bir karanln iindekilere gndz gremeyen yarasann gz bile
klgelirveoradakileronuyldzkadarparlaksanarlar.
516
Zailolamammukarrernakameyletmesakn
knakkaasdkibretleol,hayrndadr
Gelipgeicideilim,kazlmnakameyletmesakn
Nakkaasdkkibretleohayrndadr
Vaslyrbutendedildarolmazisegerkii
Hibihsirkalrolandaderdgiryndadr
Yrvaslbutennesevgiliolmaziseeerkii

516
(ESKGN,2006),blm,4.10.
231
Korkanhusrandakalroandaderdalamaktadr
eriHakkhfzinhsneyleyperigzet
Kimedetahkkierimutlakaryndadr
Hakkneriatnkorumakiinmuhafazaeyleyiperiatgzet
Kimedeeriathakikatinidilersemutlakameydandadr
Bu sdk ve istikmete ve hli vahdete dellet eder bir husus rivayet

olunur ki; Sultnn bir dervi, makm istiraka vsl olup namaz klar
ken gh kyamda ve gh rkda ve gh scdda kalp cemat namazla
rn tamam edip ol kendi hlinde kalrd. Gayriler bunun hlini grp iyi
hal midir yoksa iyi deil midir diye ihtilf ettiklerinde imamdan Seyyid
Slihhalfenmbirehliilmonlarihtilfdanmenedip
bunuetmenmminesizancaizdeildir.Bununbuhlinmazhar
i hidyet olan mrdi hdisi abn Efendi bilirler deyip anlar dah
abnEfendihazretlerinebuluupbuhlisuletdiklerinde;
Gardalar,buhusussizinanlayacanzhaldeildir.Olkimseninhli
niAllahTelbilirdeyipbadeholdervhazretisultnabuludukda
tecellhaliyleistiraknvardrolhaliledervinicesindeyipderv
dahsurrsafaile
elhamdlillah sultnm srr pkiniz ve himmeti liyeniz berektiyle
bu hl myesser oldu dedikde derv namaz klarken vki olan istirak
hlindenfarklemnegeldikde
ol namaz klar msn deyince ol derv dah huzr eriflerinde
kemlisafaile
Namzzahidnekadesucdest
Namzrifnmahvvcdest
denilenmannnsrrnamarrolup
Sultnm bu hal ile ve mahv vcdla klnan namaz tekrar klnr
m?deyinceolknieriatvemadenitakvaoldervezdrapgsterp
Hay derv, ne sylersin? Hat syledin. Erkn malmasyle tek
rar klnmak lzmdr. Eer klmazsan ilhad ve kfrdr ve eer
dervdir ve eer ehli tekmldir dnyda ve hirette zahir ve batini
mamr ve mkemmel olmaa tarikat babnda olduka eri erife
riyet etmek gerekdir buyurdular. Ve ol dervii tekrar ird edip Hakk
yolunun ukubtndan (bir musibetten) bir ukbeden geirdiler. Zra
dervde eyhine sdk ve teslm ve mridinde sdk ve keml olacak, yol
yanlmayp ve yolda kalmayp kemlin bulur. Ve bu husus kendi nefsi
mizde ve gayrde nice kere tecrbe olunmutur. Hak Tel cmlemizi
232
eriMuhammeddenveehlisnnetvecematitikdndanayrmaya.
517
Bahrakngarnaavvsolubandalmam
Cmletencelbimetaumllvmercndadr
Akndenizininderinliklerinedalgolupdalmsam
Cmletentopladmallarincivemercndadr
nifyifeyzilutfunsadrnaoldunasib
SylemezMsrhilafkriiKurandadr.
nklutfunifvefeyzigsnenasibolduuiin
MsryanlszsylemezhepsiKur'anKerimdedir.

517
(FUAD),v.39b40a
233
78
Srrnndnaizhritmecnneldengider
518
Blblirdeolmaglsitneldengider
Hsnnemarurolupcevreylemeklara
Payidrolmazgzellikngehneldengider
lhtevbelerolsunbirdahimeyimeyem
Meyipmahbboluncaihtiyareldengider
Dimakehliyileainalkeylekim
Ydilebilioluncaineldengider
YsufgrkimMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyritbuzamaneldengider
EyNiyzdnyainzerrecegamekmekim
Ciddicehdetmeklzmnkicananeldengider
Srrnndnaizhritmecnneldengider
Blblirdeolmaglsitneldengider
Srrnhaddinibilmezlereaklamacnneldengider
Yankblblolmaglsitneldengider
Hsnnemarurolupcevreylemeklara
Payidrolmazgzellikngehneldengider
Gzelliinemarurolupeziyetetmeklara
Payidrolmazgzellikanszneldengider
lhtevbelerolsunbirdahimeyimeyem
Meyipmahbboluncaihtiyareldengider
lhtevbelerolsunbirdahiarapimeyim
arapiipsevilenoluncaseicilikeldengider
Gnahtantevbeedenkiignaholmayankiigibidir
519

518
(ERDOAN,1998)s.85
519
Tabern, Sleyman b. Ahmed, elMu'cem'lkebr, thk. Hamd Abdlmecd es
Selef,Druihyi'ttrselArab,Beyrut,ty.X,150(10281),XXII,306(775);Beyhak,
Eb Bekir Ahmed b. elHuseyin, u'ab'lmn, 1. bsk. thk. Muhammed Sa'd
Besyn, Zall, Beyrut, 410, V, 388 (7040),436 (7178), 439 (7196); a. mlf, es
Snen'lkbr, X, 154 (20348, 20349, 20350). Eb Nuaym, Ahmed b. Abdillh el
Isfahn, Hlyet'levliy ve tabakt'lasfiy, Beyrut, 1967, IV, 210, 318, VIII, 78,X,
398.(UYSAL,23Bahar2007)
234
Pimanlk, insann kendi tanmnda duyduu rahatszlktr. Tvbe in
sann bir nceki tanmn reddetmesi, kendisini yeniden tanmlamasdr.
Eer davranlar insan pimanla ve tvbeye deil, honutlua gtr
yorsa, insan kendi tanmna sahip kyor demektir. nsann doru yapt
na inanmas, kendi hakkndaki tasavvurun doruluuna inanmasna
eittir. nsann kendi hakkndaki tasavvuru bir zan da olabilir, bir gerek
de.
520
HazretiAliKerremallhvechebuyurmuki:
Yeryzndeikibykyardmedenvaridi,birigittivebirikald.Ev
velkigitti;buRaslllahsallallhaleyhivesellemdir.Yeryzndeka
lanvebizeyardmedebilecektekeyiseistifardr.
521
NasuhTvbesi
KurnKerim'de,"Eyimanedenler!Allah'aNasuhTvbesiiletvbe
edin,"
522
buyrulmutur. Bazlar bu Nasuh sznn yorumlanmasnda
nefsednmeyeneydemilerdir.Buhobirdeyimdir.BazlardaNasuh,
yzkadnyznebenzeyenbiradamm,amatambirerkekmi,erkek
tenhibireksiktarafyokmuderler.
Kadnlar hamamnda tellklk edermi. Tam otuz yl bu ite alm.
Bir gn sultann kz hamama gelmi, kulandaki byk yakut kpe kay
bolmu. Farkna varnca bunun hamamda kaldn anlamlar, avulara
emirverilmihemengidinhamamdahibirdelikdeikkalmamakartile
aratrn! denilmi. avular hamamn kubbesini ve iini, her tarafn
sarmlar.
Heriintamvaktigelmedike
Sanadostundostluufaydavermez.
Nasuhhalvetegirerkorkudantitremeyebalar.imdiaratrmasras
bana gelecek diye szlanyor, arka arkaya secdeye kapanyor, Allah Te
l'ya sz veriyor eer bu defa kendimi kurtarrsam bundan sonra btn
mrm boyunca byle bir i yapmam, Allah'm bundan sonra bir daha
kadn tellkl etmeyeceim, senin tanrlna snarak sz veriyorum.
Eeruykbenimsrtmdankaldrrsan,bundanbyleNasuhkulunbir
dahabugnahilemez,diyor.
Nasuh, bu yalvar halinde iken ieriden bir ses geldi. Herkesi aradk
yalnzNasuhkaldonudaarayn.Tambusradabirsesdahageldi,kpe
bulundudediler.ArayanlarbirLahavleekti.Nasuh'unhakkndaktd
ncelere saptk dediler. Bari gelsin eliyle sultann kzn okasn kz da
onun kendisini okamasn istiyor. Nasuh'u ardlar. Nasuh u cevab

520
(ZEL,2006),s.120
521
(Kudds,Tarihsiz),s.164
522
Tahrim,8
235
verdi:
Benimelimbugnilemiyor,yoldasancland.
523
Dimakehliyileainalkeylekim
Ydilebilioluncaineldengider
Dimakehliileyaknlkeyleki
Zikirilebilioluncabildiineldengider
YsufgrkimMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyritbuzamaneldengider
YsufaleyhisselmgrkiMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyretbuzamaneldengider
EyNiyzdnyainzerrecegamekmekim
Ciddicehdetmeklzmnkicananeldengider
EyNiyzdnyaiinzerrecegamekmeki
Ciddigayretetmekgereknkcananeldengider

523
(emsiTebriz,2007),(M.359)s.444
236
79
Vezin:MeflnMeflnFeln
Gelenkuldanegerkikimhatdr
524
Efendiminveliiatdur
Cierdendilnolaekerseh
Annnkimbilryzkaradr
karheylediincesemya
Baumnmenzilimihnetserdr
Nedenleylesempendnashat
Bklmezneyleymgnlmbaldr
Niyzkesmerahmetdenmdin
efaatiMuhammedMustafdr
Gelenkuldanegerkikimhatdr
Efendiminveliiatdur
Eerkuldangelenkihatdr
SahibimEfendiminiiihsandr
Annnkimbilryzkaradr
Onuniinbilirkiyzkaradr
karheylediincesemya
Baumnmenzilimihnetserdr
heylediincekarsemya
Bamnmenziliskntyeriolanyerdir.
Nedenleylesempendnashat
Bklmezneyleymgnlmbaldr
Nedenlieylesemvaazvenashat
Neyleyimgnlmbklmez,yksekleriarzuetmektedir.
Niyzkesmerahmetdenmdin
Niyzkesmerahmettenmdin

524
(ERDOAN,1998)s.86
237
Ve dahi hatm mertib zerinedr. Cmleden al ve evl Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemdir ki cemi kemlt insniyye onda hatm
olmdur.
525
AllahTelkatndaefaatedebilmekakrabiyyetinmasdr.NiyziMsr
kaddesellh srrahul azz efaat makamna layk olann ancak Raslllah
sallallhaleyhivesellemolduunubildirir.

525
(MISR,1223),v.32b
238
80
Hatyaallemelesmrumzsrrvahdetdir
526
Nianailmiesrarnokimfehmeylemezremzin
Kitbnoktaievvelhakikatehliirfndr
Grnrsretinsnvelsiretdehayvndr
Olarkimderidildrtemedenhernurdan
Kaankimolkemnebrgirerseyrnakire
ekerelayrHakkdanolbumanzgeseyrndr
Seriuktopeylerannkimraksevgndr
Dilerbirdemdekatieylerserserlemnhalkn
Niyzdestikudretdiryklmazbilmiolnakn
Yazlmazprfakrcrmirzyhkmisultndr
Libsntazelerancakakllarbundahayrndr
Hatyaallemelesmrumzsrrvahdetdir
Nianailmiesrarnokimfehmeylemezremzin
Yanlmalarallemelesmdavahdetsrrndainceiaretlervardr.
Okimsekiilmininsrlarnniaretlerinianlayamaz
Allahsubhanehu,demeesma'yta'limdenmuradierifiodurkiilm
iesmailehslolanmanadahimuradullahola.
527
demeisimlerirettiayetindenmurat,Esmau'ddinilmidir.Hepsi
mcerred isimlerdir. Din her eyin asl olduu gibi esma ilmi de btn
eyadr.demebtnisimleriretti.ayetibunuteyidetmektedir.
Din harflerinin isimlerini bilen, her harfin Baiyye, Elifiyye, Hemziyye
ilh'denolduunubilendir.Yinebunlarnitimandanveayrlmasndanne
lazmgeldiinidebilir.nkgerekHac,Haccnmenasikinisonunaka
dar bir, bir bilendir. Din isimlerinin ilmi, btn isimlerin ma'denidir. An
ka'daylebirbeyitvar:
Derim ki Ruhu'lKuds, nefse fler ki Hak'kn be adedindedir.
nkeddinbeharftir.Dinbilgisibtnesmailmininma'denidir.
Bilki:Maddelerilmininsahibi,zhdvetakvaehlindendeolsa,dinde
istikametzredebulunsao,Msaaleyhisselmgibidir.lmiEsmasahibi
isesefine(gemi)yidelipocuuldrsede,kendilerinimisafiretmeyen
bir kavmin duvarn yapsa da yine o Hdr aleyhisselam gibidir. Her ikisi
dediniikame(ayaktatutma)ileme'murdurlar.Amaherbirikendiilmine

526
(ERDOAN,1998)s.87
527
(ATE,1971)Altmsekizincisofra
239
grediniikameeder.okdefabirininyaptdierineaykrgrnr.Bu
iki ilmi cemedip bir tek ilim haline getiren insan, kendilerini misafir et
mektenimtinadaetseler,ehirdenehiredesrlseleryinedemuhalif
lerinnefislerinieviripdzeltmekteiksirdirler.KehfSuresindekiMsaile
Hdr aleyhimesselm hikyesinde kalblere ifa vardr. Hsl din evinin
drtdireivebirtavanvardr.Sorulanacevapverendemdir.tirafku
suredenmelektir.Marurmnkirdeivavereneytandr.
528
Kitbnoktaievvelhakikatehliirfndr
Grnrsretinsnvelsiretdehayvndr
NoktaievvelKitbnhakikatehlibilmektedir
Velinsngrnrsuretteaslndaiihayvndr
bnlArabninifadeleriyle,meseleyiyleaklayabiliriz:
Her dz izgi bir noktadan, izeninin bulunduu bir d evre
ye[noktaya]doruyadaoevredenonoktayadoruizilir.Byleyaplr
ken yani o noktadan darya doru izgiler izilirken o ilk nokta bizatihi
oalyor, artyor deildir. Orada izilen izgi zerindeki her bir nokta
kendi ztyladr... Bir nokta bizatihi dier bir noktayla karlanamaz. B
lnemez. Eer blersen o bldn bir olmaz, hlbuki o birdir... Kesret
isevhidiayndankar.Obizzat,yniztiyletekessretmez.Ozaman
Birdenancakbirkarszbtlolmuoldu
529
(Merkezdeki)Noktadanmuhitekanherizgi,failinenispetleeittir
veevredekibirnoktayaular.Nokta,znde,kendisindenmuhitekan
izgilerle ne oalmtr ve ne de artmtr. Merkezdeki nokta, muhitteki
her noktaya kendi zatyla mukabele eder. nk merkezdeki nokta, ev
redekiizgilerdenbirisinetekablettiieyilebakabirevreyetekabl
ettiieyfarklolsaidi,budurumdamerkezdekinoktaoalrdveteklii
sahiholmazd;hlbukio,tektir.uhalde,btnnoktalaraonlarnokluk
larna ramen kendi zatyla mukabil olmutur.
530
bnlArabye gre
merkezdeki noktadan muhitteki noktaya uzanan bu izgi, her yarat
nRabbiilearasndakizelirtibatyndr.
531
Busayedehervarlk,Allah
Tel ile dorudan irtibat hlinde olduu gibi, ayn zamanda dorudan
bilgialmaistidadndabuyntemineder.
532
Bir kimsenin eer iindeki nazar (gr) eriyse hi phe yok ki

528
(ATE,1971)Yetmibirincisofra
529
(KILI,1995),s.92;(Bkz.elFtht(Thk.).IV/155.
530
Bkz.bnlArab,elFthtlmekkiyye,c.IV,155
531
Bkz.bnlArab,elFthtlmekkiyye,c.IV,s.156
532
(DEMRL,2003),s.112;
240
onun cevab da eri olur. nk doru cevap vermek iin kendine hkim
olamaz.Meselbirinsankekemeolunca,nekadardorukonumakistese
yinekonuamaz.Kuyumcununaltnmihenktanavurmasaltnaynelti
lenbirsorudurvealtnda'Benbuyum,halisimyahutkatm!'diyece
vapverir
533
Olarkimderidildrtemedenhernurdan
Kaankimolkemnebrgirerseyrnakire
Eersevgilikapsntemeden,hernurdan
Geenkiiokalaryaysevgiliileaknseyrineder
Mminargibidir,sadecetemizeyleriyer
534
ekerelayrHakkdanolbumanzgeseyrndr
Seriuktopeylerannkimraksevgndr
Hakkdanbakasndanelekerbumandabakaseyrndr
Rakskiciritoyunugibiklarnbantopeyler.
Dilerbirdemdekatieylerserserlemnhalkn
Niyzdestikudretdiryklmazbilmiolnakn
Dilersebirandageerbatanbaalemlerhalknn
Niyzkudretelidir,oyklmaznakbilmi
Yazlmazprfakrcrmirzyhkmisultndr
Libsntazelerancakakllarbundahayrndr
Yazlmazhatasokveyoksulsultnnhkmnerazdr
Ancakelbisesiniyeniler,akllarbundahayrndr

533
MevlnCelieddinRm,FihimFh.eviren:MelihalkerAnbarcolu,MEB.
stanbul.1990.s.231
534
M. Akif ZDOAN, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 4;
HasanZeyyt,Trihuledebilarab,98.
241
81
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler
535
Yanmamaknodnaodayananiniler
Vahbanamrgerdmyokyerekldumgnh
Hakkatndasuluoldumsuluolaniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesn
Kimihidbenalarkimipinhniniler
YazolurkulararurhdeyuAllahdeyu
Nlesindenbubaebilebabniniler
EyNiyazneyatursunagzniuyhudan
olkyametgnlerindecmlelemyniniler
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler
Yanmamaknodnaodayananiniler
Dertliyimdermanageldimdertliolaniniler
Yanmmaknateineateteyananiniler
Salklolmakinsanlariindoaldr,hastalkisedoaldeildir.Salk;
vcutsalnormalkabuleder,tpkakcierlerininhavay,gzlerinin
doal kabul ettii gibi; yaamn genel duygusu iinde birlikte sessizce
yaayarak byr. Ama hastalk; hastalk birdenbire yabanc biri gibi ieri
dalar,korkudandehetedenruhasankisaldrrveonuniindekisoru
lar yuman sarsarak uyandrr. O kt dman baka yerden geldiine
gre,onukimgndermiolabilir?Kalacakm,gidecekmi?
Hastalk sert peneleriyle kart duygular kalpte sktrr: korku,
inan,umut,ylgnlk,kfr,tevazuveumutsuzluk.Hastayasorgulamay,
dnmeyiveduaetmeyiretir,rpermigzleriniboluadikmeyive
korkusunugtreceibirvarlkbulmayretir.nsanolununektiiac
lar, ilkin din duygusunu ve Allah Tel dncesini yaratmasna vesile
olmutur.
Salkinsandadoalbirekildevarolduundan,insanonunniinvar
olduukonusundabiraklamayapmaihtiyacduymazveaklanmakda
istemez. Ama strap eken her insan, aclarna her seferinde bir anlam
vermeye alr. nk hastaln anlamsz bir ekilde saln zerine
kmesi,bedenininbirkusuruolmadhaldedurupdururkenbirdenbire
ateiindeyanmasvesancnnkzgnbakgibiiorganlarnakadarsap
lanmas insanolu tek bana ahlaki dnya dzenini tahrip eden acnn

535
(ERDOAN,1998)s.88
242
tmyle anlamszl konusundaki bu korkun dnceye son vermeye
hibirzamancesaretedememitir.Hastalkonaherseferindebirisitara
fndangndermigibigrnrveonugnderenanlalmazvarln,onu
tam da bu dnyevi bedene zorla sokmak iin bir sebebi olduunu d
nr.Herhangibirinininsanagareziolmasgerekir;onafkeduymas,on
dan nefret etmesi gerekir. Herhangi biri onu herhangi bir sutan dolay,
iledii bir gnah sebebiyle, bir buyruu inedii iin cezalandrmak is
temektedir.Vebunundahereyiyapmayamuktedirolanbirininolmas
gerekir; gkten yldrm dren, tarlalara kra yadran, sca gnde
renveyldzlartututuranyadazerlerinirtenvarlnolmas gerekir.
Her trl gc kendinde toplam olan O, o her eye kadir olan Allah
Tel. Bu nedenle bandan beri hastalk vakas dini duyguyla sk skya
balanmtr. Hastal Allah Tel gnderir, onu geri alabilecek olan da
yinesadeceAllahTeldr.
536
Vahbanamrgerdmyokyerekldumgnh
Hakkatndasuluoldumsuluolaniniler
Vahbanamrgeirdimyokyerekldmgnh
Hakkkatndasuluoldumsuluolaniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesn
Kimihidbenalarkimipinhniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesin
Kimihedibenalarkimigizliceiniler
YazolurkulararurhdeyuAllahdeyu
Nlesindenbubaebilebabniniler
YazolurkulararrhdeyuAllahdeyu
Feryadndanbvebaebilebahvaniniler
EyNiyazneyatursunagzniuyhudan
olkyametgnlerindecmlelemyniniler
EyNiyazineyatarsnagznuykudan
ukyametgnlerindebtndnyainsanlariniler
nsanlaruykudadrlar.ldklerindeuyanrlar.
537

536
(ZWEIG,etal.,2005),s.9
537
Hz. Ali kerremellh vechenin sz olarak rivayet edilmektedir. Bak: erhu
Nehci'IBela.20,226.Durer,167.Mevduat,368.Fevid,231.Haf,2,312.Habe
rin Nehcu'lBala'daki ekli yledir. Dnya bir d'tr. hiret ise, uyanklktr.
243
82
Dilderdinidildrnatakrrideyindir
538
Hlidiliarzetmeetedbrideyindir
ytruhundanokuyupbirniceyet
Akehlinemazmununutefsirideyindir
Tkalarmihrabnakldkanigh
Allahdeyuakiletekbrideyindir
DilehrinidnhmileykdNiyz
Lutfilebugnhsltamrideyindir
Dilderdinidildrnatakrrideyindir
Hlidiliarzetmeetedbrideyindir
Gnlderdinisevgilisineifadeedenindir
Gnlhliniarzetmeetedbiredenindir
ytruhundanokuyupbirniceyet
Akehlinemazmununutefsirideyindir
Ruhunayetlerindenniceayetleriokuyup
Akehlinesaklmanalarntefsiredenindir
Tkalarmihrabnakldkanigh
Allahdeyuakiletekbrideyindir
Tkalarmihrabnabakkldka
Allahdiyeakiletekbredenindir
DilehrinidnhmileykdNiyz
Lutfilebugnhasltamrideyindir
Niyzgnlehrinidnfkeileykt
Lutfilebugnhsltamiredenindir

Bizlerde,dnyailehiretarasnda,karmakarkbirtakmhayallerdenibaretiz.
Bak:erhuNehci'IBela,20,226.
538
(ERDOAN,1998)s.89
244
83
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdur
539
Yoklabumsrtrhanladumoolmasun
Hatminebucmiintrihimsradankar(931)
540
Hemkartrhdengiruesskalmasun
Dikkatisterbumuammmislidrfilmeb(925)
541
Kimhisbitsebunuyanlsanupyanlmasun
CmiiSultnSelmHnaklupbirtabpk
Balamtrihinanunhemdimianlanmasun
Brekallhhomusannaeylemitylekim
Birdahiaslabutrihinnazriolmasun
Hatminntrihibumsramsraless(931)
Bedinebuoldtrhgirumsrakalmasun(925)
Varkelmndaiaretmehazinebunlarun
Kimkiahzinduymyayanlsanupyanlmasun
Hatmidokuzyzotuzbirdeessaltyl
Evvelolmuumarztharedekyklmasun
Haddiztndamummdurbugyherkii
Ferzifikrinoynadurkenaklehmtolmasn
tizrileNiyzyazdoltriheerh
Umarznsekremindenzrmzdekalmasun
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdur
Yoklabumsrtrhanladumoolmasun
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdr
Yoklabumsrtrhanladmokolmasn
Yavuz Sultan Selim Han (hyt: 22 Eyll 1520) zamannda balayp

KanununSultanSleyman(hyt:7Eyll1566)dnemindeyaplmbircami
idir.
Hatminebucmiintrihimsradankar(931)
Hemkartrhdengiruesskalmasun

539
Butrihktas,NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzin,Sl.Ktp.ReidEf.1218
(v.139b)numaradakielyazsMecmuasndayeralmaktadr.KtannilkbeytiEdir
neli Emrye aittir. Niyz sonraki beyitlerle bu tarihi erli ederek yeniden lfz ve
manevtarihdrmtr.(ERDOAN,1998)s.90
540
Mild:1524
541
Mild:1519
245
Bitiinebucmiintrihimsradankar(931)
Hemkartrihdengeriesskalmasn
Dikkatisterbumuammmislidrfilmeb(925)
Kimhisbitsebunuyanlsanupyanlmasun
Dikkatisterbumuamm
542
benzeridirgfilvarl(925)

542
Muamm:bilmece,anlalmazi,anlalmas.Zorolansr,bilinmeyenhl,kark
ey.
EDRNELEMR
Hayat
Emr,Divaniirininkendinibulduu,orijinalrnlerverdiivesonrakiyzyllar
etkiledii 16. yzylda devrin kaynaklarnda iiri takdir edilen ve muamma ve tarih
drmesahalarndastdolarakkabuledilenbirirdir.
Emr'nindoduuEdirne,ilkncedevletmerkezi,dahasonradaBalkanlaraya
planftuhtnveaskerharektlarnbeiiolarakOsmanldevletininsonzamanla
rna kadar nemini korumu bir ehrimizdir. Edirne'den uzun bir mddet iin, iire
nemverenhattakendilerideiiryazanpadiahveehzdelerehriolarakdasz
edilebilir.
Emr'nin doduu ve hayatnn byk ksmn geirdii bu ehir, siyas ve asker
birmerkezolmasyansraaynzamndabirilimvekltrmerkeziolmazelliine
de sahiptir. Sz konusu dnemde Edirne'de iir zevkinin ileri derecede olduunu,
irlerin tertip ettikleri meclislerde iir okuyup deerlendirdiklerini kaynaklardan
reniyoruz.
AslndaEdirneli,hattaRumeliliirleringeleneedayaldivaniirinde,fazlabe
lirginolmasabileayrbirslpizgilerininolduunusylemekmmkndr.Aslad
EmrullholanvekaynaklardaounluklaEmrelebi,Emrullhelebiolarakgeen
Emr'ninEdirneliolduubtnkaynaklardaittifaklabelirtilmektedir.
AilesihakkndabilgimizolmayanEmr'nintahsilhayatileilgilisadeceSehiBey'in
HetBehittezkiresindeyeralan"lmizhiresa'yiderkenferatitdi"cmlesinden
tahsilini yarda braktn reniyoruz. nceleri baz imretlerin kitbet vazifesi ile
megul olurken Hasan elebinin anlattna gre Kemalzde Ali elebi'nin Edirne
kads olmasndan sonra onun himayesi ile Yldrm Bayezid Medresesinin tevliyet
hizmetinde bulunmu ve bu ekilde "dili mahznu dn ve goncai htr gl gibi
handn"olmutur.
YineaynkaynaagreEmr,dahasonradmanlarnnhasedinemaruzkalarak
bu vazifesinden azledilmitir. Emr tezkire sahiplerinin yakndan tand bir irdir.
KendisiileokdefagrtnvehizmetlerindebulunduunusyleyenRiyazden
onun mrn stanbul ve Edirne arasnda tevliyet vazifesi ile geirdiini reniyo
ruz. KnhlAhbar sahibi li de ayn kanaattedir. Onu yakndan tanyan tezkireci
lerden birisi de k elebidir. k elebi 950 senesinde taundan hasta olarak
yatar iken Emr'nin yannda bir arkada olduu halde kendisini ziyarete geldiini,
hattaziyarettensonraldnnayiolmaszerineEmr'ninonunlmneGitdi
kelebidiyerektarihdrdnsyler.
246

Emr'nin memurluk hayatnda ykselememesinde onun Riyaznin tabiri ile
birokRumeliliirdegrlen"kemliistins"nnveAhd'nindedorutespitiile
"kimse medhinde bir msra dimemi" olmasnn byk pay vardr. Gerekten de
onu bir "istin iri" olarak niteleyebiliriz. Herhangi bir devlet by iin kaside
yazmam,kimseyimedhetmemitir.Divanndaonunbuynngsterenpekok
iirvardr.Onunbukanaatkrtutumuvemstantavrmemuriyethayatndayk
selememesinevekendisininfakruzarretiindemrngeirmesineyolamtr.
Kaynaklardaesrrimektenvehayallerearderecededalmasndandolaym
rnnsonlarnadoruuurunukaybettiibelirtilenEmr,983(1575)tarihindeEdir
nede vefat etmitir. Hasan elebi ve l lm tarihini 982 olarak verseler de l
mneyazlantarihlerdenonunHicri982devefatettiiortayakmaktadr.
EserleriveEdebKiilii
Emr'nin bugne ulaan eserleri Divan ve muammalardr. Baz divan nshala
rnda ksmen kaytl olan muammalar ayrca mstakil bir eser halinde bir araya da
getirilmitir.BazkaynaklardakendisineatfenmanzumbirPendiAttartercmesin
denvebirmesnevidenbahsediliyorsadaPendiAttartercmesininbirbakaire
aitolduuortayakonmutur.
Ayrca uar tezkirelerinde de byle bir eserinden bahsedilmemektedir. Kendi
devrinde bu kadar mehur olan bir irin bu iki eserinden temel kaynaklarda bah
sedilmemi olmasndan yola klarak kendisinin divanyla muammalarndan baka
eseri olmad sylenebilir. Divanndaki iirlerin ou gazeldir. Divannda 581 gazel
dnda iki kaside, bir murabba, bir muhammes, bir msemmen, iki tahmis, bir
mstezadvedrtyzaknmukattatvardr.
EmrmuammaalanndaDivanedebiyatnnbelkideenndegelenismidir.Mu
ammaya gen yata ilgi duymu, nce Knalzde Ali elebi ile birlikte Mir Hseyin
Nisbrnin muamma risalesi zerinde alm ardndan da bu sanat ilerleterek
muammannnemkazanmasnvekendisindensonradevamettirilmesinisalam
tr. Tezkirelerde Emr'nin birok ranly muammada gemi olduu belirtilir. Bu
konuda"muammgy"ve"muammk"olaraknitelenmitir.Sonrakidevirler
de yazlan muamma risalelerinde verilen rnekler ounlukla Emrnin muammala
rndan seilmitir. Emr'nin kaynaklarda zerinde durulan dier bir yn de tarih
drmedeki ustaldr. Kaynaklar onun bu sahadaki maharetinin benzersiz oldu
unuvebualandayenilikgetirdiinikaydederler.Bununlabirliktedivanndakitarih
lerazdr.Bunlarndamuammalargibiayrbirmecmuadakaytlolduudnlebi
lirse de Divannn dahi hayatnda iken tertip edilmedii iin tarihlerinin ounun
zayi olduu sylenebilir. Devrine ait kaynaklarda sultan'uar, emir'
uar, emlahu'uar olarak adlandrlan ve iirlerine geni yer verilen Emr'nin
iirindenadatezkirecilervgilebahsetmektedirler.
Yine devrinde tertip edilen iir mecmualarnda onun iirlerine geni olarak yer
verilmesi,dnemininirlerincetakdiredilmesionunkendiasrndanekadarhret
kazandn gstermektedir. Kaynaklarda iiri hakknda hkm verilirken tahayyl
gc ve kulland tebihlere dikkat ekilir. Daha nce hibir irin kullanmad
mazmunlar veince fikirler ile iirlerini rdbelirtilen Emr'nin muamma ile fazla
247
Kimhesabetsebunuyanlsanpyanlmasn

uramas iirlerine de tesir etmi, bir takm kelime oyunlarna ynelmesine yol
am,buiseiirlerindezamanzamankapalldourmutur.
Emrnin iirleri umumiyetle beer ak konu almakta olup ilah ak dorudan
konualantasavvufiiryazmamtr.iirlerindedivansevgilitipiileilgiliklielemi
ifadeleri kulland gibi, allmn dna karak, mesela sar sal sevgiliden de
bahsetmitir. fadeye canllk katan, iir dilinin gnlk dil ile olan ilikisini gsteren
ve ahs slbun belirlenmesinde faydal olan deyimleri ska kullanmtr. Salam
birslbavevecizifadeleresahipolanEmrninnemlibiryndeDivaniirigele
nei iinde kalplam olan benzetme unsurlarn kendi hayal gcyle farkl bir
ekilde ileyerek sradanl ortadan kaldrmasdr. Knalzde bu hususa dikkat e
kerek Emrnin tebihlerinin hayretfezy feshat ve gayretnmy belgat
olduunusylemitir.
iirleriteknikbakmdansalamoluparuzugeneldebaarlbirekildekullanm,
kafiye hususunda da kusurlardan uzak kalabilmitir. iirlerinde devri ile alkal rf
ve adetleri, gnlk hayatn iinden birok unsuru baaryla yanstan Emr, divan
iiriyle sosyal hayat balantsn ispatlayan gzel rnekler sunmaktadr. Emrnin
iirlerinde dier Rumelili airlerin iirlerinde de grlen hr ve zde syleyi tarz
glbiristinduygusuiledebirlemivebylecefarklbirslportayakoymas
na zemin salamtr. Hasan elebi, Emr'yi kskananlarn onun iirinin mana ile
mukayyet olduunu, kane iirlerinin de bulunmad yolunda kendisini tenkit
ettiklerini syler. Hlbuki Emr'nin divan incelendiinde baarl bir ekilde sylen
mikanegazellerinindebulunduugrlr.Fakatmuammailefazlacaurama
snniirlerindemanaynnedahafazlanemvermesineyolatdabirgerektir.
TezkireyazarlarnnEmrninincetahayylvebkirmanalarasahip,tarihdrme
deyeteneklivemuammasahasndaedebiyatmzdaracbirirolduunokta
sndaittifakettiklerigrlr.
Devrindegrdilginindahasonrakidnemlerdedevametmemesininbalca
sebebi kanaatimizce, kendisinin gzel ve zarif pek ok iiri olmasna ramen daha
ziyademuammastdve muammairiolaraktannmasdr.Birneviedebimoda
olarak kabul edilebilecek alan muammaya gsterilen ilgi azalnca ismi nerede ise
muamma ile aynileen Emr de unutulmaya terkedilmitir. Bylece kendisinin n
lenmesinde messir alan bir husus daha sonra hretinin eksilmesinde ve unutul
masndaroloynamtr.
zetle;Emrniniirlerindebirsanatkrtitizliiveitinas,kuvvetlibirhayaldn
yasyla beraber kvrak bir zek ve yer yer bir lirizm grlr. Son dnem edebiyat
tarihlerindehakettiiyerialamasada,muhayyilevetasvirkudreti,bakirmazmun
ve deyileri, allagelen benzetmelerle orijinal alkalar kurmas, muammada Divan
iirininstdoluugibihususlardolaysylaEmr,16.yzylnstdzeydekuvvetli,
orijinalvebaarlirlerindendir.(Prof.Dr.MehmetA.YektaSARA)
Zamnumuzgeicekokninzuhureyler
Zamnumuzdaeerininumuzyokdur
248
CmiiSultnSelmHnaklupbirtabpk
Balamtrihinanunhemdimianlanmasun
CmiiSultnSelmHnaklpbirnoksanszbirg
Balamtrihinonunhemdemianlanmasn
Brekallhhomusannaeylemitylekim
Birdahiaslabutrihinnazriolmasun
Brekallhhosanatkranesylemityleki
Birdahiaslabutrihinbenzeriolmasn
Hatminntrihibumsramsraless(931)
Bedinebuoldtrhgirumsrakalmasun(925)
Bitimtrihibumsramsraless(931)
balaynabuoldutrhbakamsrakalmasn(925)
Varkelmndaiaretmehazinebunlarun
Kimkiahzinduymyayanlsanupyanlmasun
Varkelmndaiaretktyerebunlarn
Kimkialnduymaypyanlsanpyanlmasn
Hatmidokuzyzotuzbirdeessaltyl
Evvelolmuumarztharedekyklmasun
Bitiidokuzyzotuzbirde(935)tamamaltyl
Evvelolmuumarztkyametekadaryklmasn
Haddiztndamummdurbugyherkii
Ferzifikrinoynadurkenaklehmtolmasn
Haddiztndamummdurbusankiherkii
(Santratagibi)Fikrinvezirinioynatrkenaklehmtolmasn
tizrileNiyzyazdoltriheerh
Umarznsekremindenzrmzdekalmasun
zrileileNiyzyazdotriheerh
Umarzinsanlarekremindenzrmzdekalmasn
249
} { Z
84
Srfiirdibizevahdetcmncnnmz,
Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
KfrimngussasndankurtulupYrinbugn,
olruhizlfndebuldukkfrileimnmz.
LutfiledngicegeldibizeterifettiYr,
Adniitirkeniloldukrmihmnmz.
Nicegeldicnteslimeyledikkurbanla,
Hamdlillhkabuloldubugnkurbnmz.
HalklemherdemokurKlleyinhalikn,
KendiokurdimllvechehuSubhnmz.
Biracebhatlardrrgehyazlur,gehsilinir,
Vechibklevhizredimynmz.
AinlkarttncaeyNiyzdostile
Arttbezmivahdetiregnbegnseyranmz
Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
Yanlzcabizevahdetisesiniiirdicnnmz,
onuniinbirnefeslikzamanayrlmadsarholuumuz.
VahdetsrfcmnitikdemektenmuradAhadiyyetmakmdr.Di
ermakmlarsrfvahdetdeildir.Cemmakmnda,halkbtn,hakzhir
olduundan hem Hakk var hem halk var. Hazretl cem makmnda Hakk
btn, halk zhirki,eratmakmdr, buradadahemHakkvar hem hallk
var. Ceml cem makm vahdettir, iki ksma blnr: Biri zhir, dieri
btn. Cenb Hak
543
Evvel
odur, hir Odur, zhir Odur, btn Odur buyurmutur, yani zhir de
Odur, btn da Odur olunca, grld zere zhir, btn szleri vardr.
Ahadiyyetise,oradabireyyok,yanivahdetsrforadavar,ikilikteneser
yoktur.
KfrveimntasasndankurtulupYrinbugn,

543
Hadid,3
250
uruhunperemindebuldukkfrileimnmz.
LutfiledngecegeldibizeterifettiYr,
Adniitirkenyurtoldukrmisafirimiz.
Dn gece Yr bize ltfedip terif etti szleriyle o zaman Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azze yle bir tecell vak oldu ki ayn Hazreti Msa
aleyhisselm ya Tva vdisinde Allah Telnn ate sretiyle tecell ettii
gibi,bizedeYrterifettidemekistiyor.
Kurban
eitlidinlerdebirTanr'yayadabirbakadoastvarlasunulancan;
slamdaAllahTel'yayaknlamakamacylakesilenhayvan.
Hemen btn dinlerde kurban, canlln kutlanmas, onun ilh ve yok
edilemez doasnn olumlanmas anlamna gelir. Kurbann doast varla
adanarak kutsanan can, kurban sunan ile doast varlk arasnda ba
kuran kutsal bir gce dnr. Kurban araclyla canllk ilh kaynana
dnerveokaynangcn,yanicanllnyenileyiptazeler;birbakade
yile,yaamyaamlabeslenir.Mesel:kurbansunanbirRomalkenditanr
sna, "Bu sunu seni oaltsn" biiminde seslenir. Kurban sunan kiinin te
mel zlemi kutsal gcn oalmasndan yararlanmaktr. Bir anlamda kur
ban,ilhyaamgcnn,kaynailegrnmleriarasndakikarlklak
nn itici gc ve gvencesidir. Kurban olarak sunulan canly yakmak, kes
mekya dabirbakabiimdecannalmak,kurbanetme,yanio cankutsa
maedimiylegenelliklezdedeildir.Mesel:birhayvannkesilmesi,onun
ncedenTanr'yaadanmyaamnn"zgrklnarak"Tanr'yaverilmesidir.
Gene canl bir e ieren yiyecek sunularnn sunak
544
ateinde yaklmas,
sununun tts yoluyla Tanr'ya ulamasn salar. Kurban ayinleri pek ok
deiikbiimveamatamasnakarnhepsinintemelanlamkutsalgle
zorunlu ve etkili bir iliki kurmak, insann ve dnyasnn kutsal dzendeki
yerinipekitirmektir.

544
Sunak:altar:(i.)kurbankesilenyahutbuhuryaklanzelyksekyer,kurbanta,
mezbaha
251
nsannkutsalgereklieilikindeneyimininbirgrnmolarakkurba
nndinselbilintederinkklerivardr.Bunedenlekurbangeleneininolas
kkenleriyle ilgili her nerme, dinin kkenleriyle ilgili nermeler gibi byk
lde kurguya dayanmak zorundadr. zellikle E.B. Taylor, W. Robertson
SmithveJ.G.Frazer'nbukonudakiaratrmalarkurbangeleneininanlal
masnabykkatklardabulunmu,amadoyurucusonuvermemitir.
nsankurbanetme
Tanr'ylabtnlemekve onunkutsalyaamnakatlmakamacylainsan
kurbanedilmesiyadainsanyerinebirhayvansunulmasdadinlertarihinde
rastlananolgulardr.Endeerlisunuolarakinsanyaamnnkurbanedilme
sinde kefaret amacnn da bulunduu grlr. Savata kazanlan zaferin
karlolaraktanrlarakurbansunmakamacylasavatutsaklarnnkltan
geirilmesi eski alarn yaygn geleneklerinden biridir. nsan kurban etme
nin topran verimliliini artrma abasyla ilikisi, bu gelenein avc ya da
oban halklara gre tarm topluluklarnca daha yaygn biimde benimsen
mesini aklar. Mesel bu topluluklarda bereket tanrlarn beden
letirdiine inanlan kutsal krallar gten dtklerinde, topran verimlili
iniolumsuzyndeetkilememeleriiinkurbanedilirlerdi.Bazendekrallarn
yerinebirsreiinbakalarkutsanrveldrlrd.
Afrika'dainsankurban etmeninatalaratapnmailebalantlolduu e
itli yerlerde, lenlerin klelerinden bazlar da onlarla birlikte canl olarak
gmlr ya da ldrlerek efendilerinin mezarnda onlarn altna konurdu.
Fonlar,krallarnnlmdolaysylaokgsteriliinsankurbanetmetren
leri dzenlerlerdi. Asantiler de Taze Yam enlii'nde turfanda ada olarak
genelliklesulular,bazendeklelerikurbanederlerdi.
Bugn Meksika'nn bulunduu blgede Gne'in insanlarla beslenmesi
gerektii yolundaki inan nedeniyle Azteklerle Nahualarn mevsimlik msr
ayinlerinde her yl binlerce kii kurban edilirdi. nkalarda ise bu tr toplu
kurbanlarkrallarntahtakylasnrlyd.BugnkPeru'dayeKuzeyAme
rika'dakibazYerlikabileleriarasndadainsankurbanedildiiolurdu.
Msr'daveOrtadoudayaplankazlar,eskialardakraliyetailesinden
biri ldnde br dnyadaki yaamn maiyetiyle birlikte geirmesi iin
bazenoksaydahizmetkrlarnndagmldnortayakarmtr.Asur
ve Kenan dinlerinde, bazen de srailoullar arasnda ocuklarn yakld
anlalmaktadr.
Vedalar dnemindeki Hindistan'da insan kurban etme geleneini srd
renTanraKali'ninmritlerihercumaakambirerkekocukkurbaneder
lerdi. Japonya'da da insan kurban etme gelenei ortaalarn balarna de
insrd.in'deisekralmaiyetiylebirliktegmmeuygulamas,17.yzyla
deinaralklarlasrdrld.
Eski Yunanllar ve Romallar arasnda hayvanlarn ldrld eitli
252
ayinlerde nceleri insanlarn da kurban edildii sanlmaktadr. Sonralar
Hristiyanlar da gece lenlerinde kurban edilmi insanlarn etini yemekle
sulanmtr.OrtaalardanbalayarakyakngemiedeinYahudilerin,Pe
sah (Hamursuz) Bayram'nda Hristiyan ocuklarn kurban ettikleri syle
nir.
545
leminhalkherzamanokurKlleyinhalikn,
SubhnmznKendiokurdimllvechehu.
Halklemherdemokuryanilemlerdeolanyaratlmolanlardim
unu okur: Her ey helk olucudur, her ey helk olucudur, her an da
fndir,herbirtecelldefndir(hereyyokolucu,mahvolucudur)
Hak sbhneh ve taal hazretleri de: ll veche, ill veche yani
herey helk olucudur, ill veche, Yalnz Hakk bkdir (yalnz Allah Tel
bakdir)buyuruyor.
BirgnOnunztndanbakahereyhelakolacaktr
546
ayetinega
rip bir mana verdi: Bununla Allah Tel kendisini vmyor ve kullarna
kardakdemvebekasndantrkendinimedhedip:
Bendaimakalrm,sizise,yokolupgideceksinizdemekistemiyor,
belkidekendimerhametinedavetediyorve(bakveebedolmanziin)
damlann denizde kaybolmas gibi siz de yok olmaktan mstesna olan
ztndatamamylayokolundiyor.Naslkidemitir.
iir:
Onunztndanbakahereyyokolur.
Onunztndadeilsenvarlkbekleme.
Bizini ztmzda yok olan kimsenin cezas Her ey yok olucudur
yetindekiyokoluculukolmaz.
nk o, l yi geti, (imdi) ll dadr. ll da olan kimse yok
olmad.(
547
)
548
Biracebhatlardrrgehyazlur,gehsilinir,
Biracebhatlardururgehyazlr,gehsilinir,

545
Anabritannica,Kurbanmaddesi
546
Kasas,88
547
Mesnevi,c.I,s.30523054.
548
(Ahm95),c.2,s.66(484)
253
Bkolanyznnlevhaszeredimgzlerimiz.
Hatlardan murad bu mahlkattr. Her anda bu mahlkat vcda gelir,

yok olur, vcda gelir yok olur, velkin vechi bkde kalan sretlerimiz
dimdir.
EyNiyzainlkarttkcadostile
vahdetmeclisiiregndengneseyranmzartt
KiininHakkilemarifetiterakkbulduka,yanibirkimseninAllahTe
lybilmehususundakibilgilerioaldka,onaolaninldaonisbette
artar. Onun vahdet bezminde seyrn terkk bulur, yani o kimsenin vah
detalanndailerleyiiartarvebuilerleyiartkondandnyvehiretkesil
mez.
TAHMSAZB
Cnmzkurbandrilltendedircnnmz
nkmihmnoldudildedilberidermnmz
Busebeptenfarkolunmazvlih
549
hayranmz
Onuniinbirnefesayrlmadmestnmz.
Dzahi
550
cennetkimanlarzevkglzardanbugn
Dilberirana
551
edenlernefsemmredenbugn
Yokileolkesdeitieldekivrnbugn
Sanmakisendenveondanyokgnlvareyumar
Kiemimhayrileerdeneyleyipyoktakarar
Hamdlillaholdutekmilufiganvehuzar
Canmaminnetbilbengelmiimndanla
552
tibarkalmadzahidfensultanlna
Hnemizihli
553
bulduyrmihmnlna

549
Vlih:Kedervehznleaklgitmi,arm,hayrettekalm.
550
Duzah:f.Cehennem'emahsus,cehennem,zebani.
551
Rn:iyi,gzel,ho,ltif;prverevnakolan.
552
Ndan:chil,haddinibilmez.
254
Rdeti
554
czisevareldezahidmrik
ttlmlkemente
555
dersiolmumalik
Belenli
556
lidirhakiktmenzilinsalik
Sanmakimsohbetedergnlmseninleanlanr
Buszmdemecihandakotenleanlanr
HakkderimHakksylerimgnlmbenimleanlanr
Biracebhatlardrurghyazlur,ghsilinir,
Olmayahemdemfendakdilmestile
Gnlmzhoturcihandanistle
557
vehestile
558
Azbhoturgnlmzbirdostlabirpostile

553
Hli:Tenh.Bo.Sahipsiz.Issz.indebireyolmama
554
Rde:Faide,menfaat.
555

Deki:EymlknsahibiolanAllahTelm!
Sen mlk dilediine verirsin ve mlk dilediinden eker alrsn ve dilediini
azizedersin,dilediinidezelilklarsn.
Hayr,seninkudretelindedir.pheyokki,senhereyefazlasylakadirsin.
Geceyigndziinetkarsn,gndzdegeceiinetkarsn,diriyilden,l
ydediridenkarrsn.Dilediinehesapszolarakrzkverirsin.(limran26,27)
556
Belen:ikitepearasndageitverenksm,bel
557
Nist:f.Deildir,yoktur.
558
Hest:f.Varlk.Varolma.Mevcudiyet.
255
85
Vezin:MeflFiltnMeflFiltn
eriatinszlerihakkatsizbilinmez,
Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz.
Savmusaltuzekt,gnhkirinmahveder,
Darbzikirolmasagnlpassilinmez.
Silgzndnandanbakgresinkendizn,
Hakkatingneidomudururdolanmaz.
Kavseyneeriincevarrgelirgemiler,
Evednnnbahrnahergizgemisalnmaz.
Oderyyadalmaacanterkinurmakgerek,
Cnnakymayncaoderyyadalnmaz.
BusretinlibsnvergayriyeNiyz,
Olbahredalarisenyetgerigelinmez.
eratinszlerihakkatsizbilinmez,busebebtenCemmakmHazretil
Cemdeeratmakmdr.HazretiRaslllahsallallhaleyhivesellem:
Buyurdu ki: Kim Fatiha'y okumadan bir rek'at namaz klarsa, imamn
arkasnda bulunmad takdirde, namaz klm saylmaz.
559
bu hadis
dorudur. mm zm hazretleri hakkata in olduundan: mam ve
cemaatin vcdlar Cem makm zere tek bir vcddur demilerdir.
Hakkn vcdundan baka vcd var m, yoktur. te imamn okumas,
cemaatnokumasdr.Busebeptenimamokur,cemaatskteder.imdi
mm zm Eb Hanife bu hakikat bilmeseydi erati anlar myd, anla
mazd.
mm afi, mm zamn szleri dorudur, fakat Hazretl cem
makmzerecemaatindahiokumaslzmgelir,nkbumakmdaHakk
btn,halkzhirolduundandolayafiimamlarFtihyokuduktanson
rabirsresktederler,busradacemaatdaokur,sonrazammsreoku
nurverkavarlr.
Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz
limksmdr:lmelyakn,Aynelyakn,Hakkalyakndir.
lmelyakn: Avmn ve zhir ehlinin ilmidir. te halkn vcdu

559
Muvatta,Salt38,(1,84);Tirmiz,Salt283,(313).
256
Hakkn vcduna delildir. nk sni sanatndan bilinir. Deve tezeinden,
adam izinden bulunur, yani bir adam izi grrsn, o izden gider, gider,
sonunda aradn adam bulursun. Hlbuki Cenb Hakk gip deil ki, delil
ilebilesinvebulasn.tebuavma,yanihalkagregzeldir.
Aynelyakn: Bu halk Hakkn mazhardr, mstakil vcdlar yoktur.
Bu gr, syleyi Hakkndr der, fakat vcdu bir trl Hakka veremez,
vcdunu kymetli tutar, bu vcd Hakkn sfatlarna mazhardr der. te
bu da tarkat ehlinin ilimidir. imdi aynelyakne nisbetle ilmelyakn gzel
mi?Hayrdeildir.
Hakkalyakn: Bu hakkat ehlinin ilmidir. Vcd Hakkn vcdudur,
Hakknvcdundanbakavcdyoktur.LmevcdeillHbunadelil
dir.imdibunanisbetleilmelyaknveaynelyakngzelmi?Hayrdeildir.
BirslikaynelyaknevarmadanHakkalyaknevarrm,yanitarkatehlinin
ilmini grmeden (bilmeden, renmeden, zevk etmeden) Hakk ehli ilmini
bilirmi,bilmez.tebusretleHakkatinszleritarkatsizbilinmezdenil
mesiAynelyaknevarmadanHakkalyaknevarlamazdemektir.
Oru,namazvezekt,gnhkirinmahveder,
Zikrindarbeleriolmasagnlpassilinmez.
Kii farz namaz iin Allah'a ynelince kalbiyle, kulayla ve gzyle
ynelir. Bu ekilde namaza durur ve bu ekilde namaz bitirir ise, namaz
dankarkenanasndanyenidomugibiolur
560
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyurduki:
er hayat ve erkn doru olmazsa demektir. Almeti odur ki sen
namazdorukldkanamazdasenidorultur.Gndengnezhdivesal
h ziyde ider. Hatta namaz dnda bile men eder. Sahibinin kalbine doru
namazAllahTelkorkusunudrr.
561

560
Makasd Hasenede aslnn olmad belirtilmesine ramen bn. Hacer. Buhr
erhindedeiiklafzlarlaHalebninmmSelemedenrivayetettiinibelirtir.Ayr
ca bn. Hanberin de rivayet ettii sylenir. Acln mttefekun aleyh olduunu sy
lerken.SanninderyasndaHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemeshhatini
dorulattnsyler,bkz.Acln.I/87
561
(EEN,2006),s.54;(MISR,1223),s.16a
257
Evet,ZtHakdomudolanmaz,fakatgznsilmediiniingremez
sin.Birkeregznsildeandansonrabak,iteozamangrrsn.
Evednnndenizinehibirzamangemisalnmaz.
BeyittegeenKavseyndenmuradtevhiddeCemlcemmakmdr.
Orayakadarisneyniyet,yaniikilikvar.EvedniseAhadiyyetmakmdr.
Oderyyadalmaacanterketmekgerek,
Vahdet derysna can terk etmeden ve cana kymadan oraya gemi sa

lnmazveoderyyadalnmaz.
Niyzbusretinelbisesiniverbakasna,
Oderyayadalarisenyetgerigelinmez.
EyNiyz,yetoderyyadalarsanbusretgiysileriniterket.
TAHMSAZB
Esrarszcahilekmilgibidinlemez
Hakikatinaslnamasivadanayrlmaz
Marifetinhakyztarikatsizgrnmez
Okugnldersiniolavelimuteber
Uymasaknaklnagelmeyeruhunahatar
562
Nahnkasemna
563
draldniseHakkhaberi

562
Hatar:Tehlike.Uurum,Emniyetsizlik.Korku.
563
Biztaksimettik.(Zuhruf,32)
258
MridebelbalayanizlediHakktanizi
Tuttucihanyznzhirgnlyldz
Bendesiyimvechevarkimkianlarbusz
Silgzndnondanbakgresinkendizn,
Gzlemuvafkhevgamdakalrkimiler
Menzilicehdeylegitsebulurkimiler
Zahiricadhalasniyetebulurkimiler
Sermayesislikinsailebinemektir
Onakitbkadimbretlefelektir
Sensinsenigtrensanmakiolsemektir
564
kadilbernegameylesegerbunz
Nakhayaleyleyendildegrrhicz
HakikatinpiridirAzbedemmeczi

564
Semek:Balk.
259
86
5+5=10
Bulanzn,grenyzn,
Biryzdahigrmekdilemez.
Vuslattaolan,hayrettekalan,
Aklndiremez,kendinbulamaz.
Hermuseherodlarayanar,
Hembenzisolaralarglemez.
kolagr,sdkolagr,
Cehdeylemeyenmenzilalamaz.
Meftnolal,mecnnolal,
BuMsrdahiaklagelemez.
Bulanzn,grenyzn,
Bulanzn,grenyzn,
Bulan zn, gren yzn de Hakkn yzn gren baka yz gr

mekdilemez.Tabiibakayzyokkigrmekdilesin.
Herakaamvesabahatelereyanar,
kolagr,sdkolagr,
kolagr,sdkolagr,
Gayreteylemeyenyolalamaz.
kolal,mecnnolal,

260
TAHMSAZB
Hakkbirimandrhernadanbilmez
Lutfunugrenalarglemez
Bnianolurztvesfattan
Bulanzn,grenyzn,
Hayrileerdenhaberdrolan
Fetmezsrrgerektiryalan
Kesrettegezervahdetteduran
Biregnlbirreumar
heylerinilerdermnnarar
Dimaalarderdiolanlar
Hakkilminrenhzk
565
olagr
Mestanegznaykolagr
Knhesrralaykolagr
kolagr,sdkolagr,
AzbzndeHakkbulal
zndeznsaklabulonu
eminyaakarbulal

565
Hzk:Mehretli,iininehli,mtehasss.
261
87
Vezin:MeflnMeflnMeflnFeln
EyDecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,
Ezellevhindekiyazsilinmezhemyuyulmaz.
Nedenlsyedersenetsonundahephebdr,
amurdurhavznniibulandkadurulmaz.
Gnldurulmadkalemigaybinums,
inieylemezaydnkaragususrlmez.
Nedenligayriyialatsabirkimseanda,
Mukallibalatrsonundaaslyzglmez.
Dururkendisiyokgibiiinilerhafda,
Alanverenodur,kendisimahfdirgrlmez.
Nimzhirdururgzllere,myamahf,
Anzhirgreniinibozmaayorulmaz
ZarfetlebuMsrdenhaberalsamdemehi,
Hakknsrremnolmayanabilkimdenilmez.
Ey
566
DecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,
Ezellevhindekiyazsilinmezhemyuyulmaz.
AykolDecclHakkntakdribilaslabozulmaz,
Ezellevhasndakiyazsilinmezhemykanmaz.
mmAlkerremllhvecheyeAntakyaehli
sultnumsanaukadaraltnvirelmfeebev()dekibe()ybir
noktaziydeitfe'etev()eyledimiler
567
Eyahmaklarbendegldnynunhalkcem'olsaAllhuntertbini
bozamazlarvarunolfikirdenfrolundimi.
568

566
Eya: f. Acaba mnasna niddr.Hey, ey gibi arma, nid, seslenme edat
olarakdakullanlr
567

Sonra yine gittiler, bir belde ahalisine varnca onun ahalisinden taam istedi
ler. Onlar ise bunlar misafir kabul etmekten kandlar. Derken orada bir duvar
buldularki,yklmakistemekteidi.Hemendorultuverdi.Dediki:Eerdileseydin
bununzerineelbettebircretalverirdin.
568
(MISR,1223),v.102a
262
Takdr tedbirle bozulmaz denir. Takdr udur: Her fiilin icdna bal
olan,yaniheriinmeydanagetirilipyaplmasnasebepAllahTelnnkud
retidir.
kinci beyitte geen Ezel levhi ise Kaz demektir. Kaz, Allah Te
lnn en nce malumatla tecellsine Kaz denilir. Sonra bu lemde her
kes iin kazda olan fiilerin icdna sebeb olan Allah Telnn kudretine
Kaderdenilir.tebukazvekadernebozulur,nesilinir.
Nedenlsyedersenetsonundahephebdr,
Nedenligayretedersenetsonundahepbounadr,
nkkazvekaderhakkndaseninhavuzun(iindekisularn)bulanktr,
busebeptenkazvekaderibilemezsin.Esasenkimsedebilmezvebilmee
alanlarCenbHakmenetmitir.
Gnldurulmadkalemigaybinums,
Gnldurulmadkagaybleminingneleri,
umusdanmuradedilendeAllahTelnntecellleridir.Hakkgrlmez,
amabagzylegrlmez,yanibtngzkrolanHakkgrmez.Ancak
Hak zhirdir, yani grlmektedir. Ruhu saf ve basret gz (gnl gz)
ak olan rifler Haktan baka bir ey grmezler, nk vcd, Hakkn
vcdudeilmidir?BumakmdabniFrizhazretleriKasideiTiyesinde:
bedabilihticbveihtifibimezhir,yaniHicablazhiroldu(rtleriyle
grnd),mazharlarla(grnenlerle)gizlendibuyurmutur.
Nedenligayriyialatsabirkimseanda,
Mukallib
569
alatrsonundaaslyzglmez.

mmAlkerremllhvecheyeAntakyaehli
sultnm sana u kadar altn verelim feebev ( ) deki be ( )y bir nokta
ziydeetfe'etev()eyledimiler
Eyahmaklarbendegldnynunhalkcem'olsaAllhuntertbinibozamaz
larvarunolfikirdenfrolundemi.
569
Mukallib:(Kalb.den)Bakatavrageiren.Bakahledeitiren.Birbakatarafa
dndren.
263
Nedenlibakasnalatsabirkimseonuda,
Mukallibalatrsonundaaslyzglmez.
Dururkendisiyokgibiiinilerhafda,
Alanverenodur,kendisimahfdirgrlmez.
Kendisiyokgibidururiinilergizlide,
Alanverenodur,kendisigizlidirgrlmez.
Ann iin mahcub olan (Tevhid ehli olmayan) grmez, onu ancak hicb
(gaflet rtlerini) kaldran grr. Hakk zhir gren rifler, ann iini boz
maaabalaypyorulmazlar.
Nimzhirdururgzllere,myamahf,
Anzhirgreniinibozmaayorulmaz
Gzllerenimetleraktadurur,krleregizlidir,
Onuzhirgreniinibozmaayorulmaz
Hakknsrremnolmayanabilkimdenilmez.
Hakknsrremnolmayanabilkidenilmez.
Zerfetle, nezketle sakn Msrden haber alacan sanma, alnmaz.

nkCenbHakKurnKeriminde: .
. . Allhsizlere
emnetleri ehil olanlara verilmesini emreder
570
buyurmutur. nk
emneti ehli olmayana vermek emnete zulmdr, zir o zaman verilen
emnetindeeribilinmez.
Yukardakiyetigelmesininsebebiuidi:
Mekkei Mkerreme fethedilmiti. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Efendimiz Kabeye girmek istedi. Anahtar ise henz daha Mslman olma
molanOsmanbinTalhadaidi.RaslllahsallallhaleyhivesellemHaz
retiAlikerremllhvecheyianahtargetirmesiiinonagnderdi.
OsmanbinTalha:
Ben Muhammedin hakiki nebi olduuna inanmyorum ki, Kabenin
anahtarnteslimedeyim.Anahtardedelerimdenbanakalmtr,dedi.
Fakat Hazreti Ali kerremllh veche, Raslllah sallallh aleyhi ve

570
Nisa,58
264
sellemin emrini yerine getirmek zere anahtar halen mrik olan Osman
binTalhanneliniskarakzorlaaldveRaslllahsallallhaleyhiveselleme
getirdi.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve ashap Kabeye girip putlardan
temizledilerveierdeikirekatdakrnamazkldlar.BuaradaHz.Abbas
radiyallh anh, Kabenin anahtarnn kendisine verilmesi iin ricada bu
lunmutu.Oesnada:
Emneti ehline verin yeti cellesi nazil oldu. Bunun zerine Efendi
mizanahtarHazretiAlikerremllhvecheiletekrareskisahibiOsmanbin
Talhayagnderdi.OsmanbinTalha:
YaAli,birazevvelanahtarelimdenzorlaaldn,imdiisetekrargetir
din.Bununsebebinedir?Diyesordu.
HazretiAlikerremllhveche:
Bu hususta yet nazil oldu, dedi ve emnet hakknda nazil olan yeti
sonunakadarokudu.
OzamanakadarimannasipolmayanOsmanbinTalharadiyallhanh:
Dininizin emnete verdii ehemmiyete hayran kaldm dedi ve
Raslllahsallallhaleyhiveselleminhuzurunagtrlmesiniistedi.
Hazreti Ali ile beraber Huzuru Saadete geldiler ve Osman bin Talha,
ehadet getirerek slm erefiyle merref oldu. Anahtarlar ebedi olarak
Osman evldnda kalmas hakknda bir de vahiy geldi sonra Osman
Mekkeden hicret edip anahtar biraderi eybeye verdi ki hala eybe evl
dndadr.
Grld zere yetin nzil olu sebebi zeldir, velkin anlam ynn
den ummdir. Emnet yalnz Beyti erfin anahtarlar deildir. Dier
emnetler de ne olursa olsun ummdir. Bilhassa Tevhid kadar deerli
emnet olabilir mi? nk Tevhid, Hakkn srrdr, emin olmayana (ehil
olmayana)sylenmez,bildirilmez.

265
88
Tezeldenbizbuakiindersvolmuuz,
smimizdirsylenenmnadaAnkolmuuz.
Gerisretlemindesandlarkesretteyiz,
Kesretirebilmedilerferditenholmuuz.
olizftutaayynsoflarngiyseknevar,
nkandansoyunupmanenmuarrolmuuz.
Mantkattayrnlgtmulkndansyleriz,
Herkesanlamazbizi,bizlermuammolmuuz
Lafzusretcismileanlamakisterlerbizi,
Bizneelfzznesret,cmlemnolmuuz.
Katrelerrmaa,rmakerdibahre,cemolup,
Karupbirbirinehloderyolmuuz.
Zerreleremse,gneeritivahdetknna,
Kalmadasltaadddferdyektolmuuz.
Herkesfetkimizfetgsterirynede,
Olkudrettozunusilpmcellolmuuz.
Zhidinzikrettiiolharfisavtnresmidir,
Zkirumezkrzikrebizmsemmolmuuz.
Sofununolhyuhyinarsndanalmazz,
Vaslderyyzbiz,olsesdenmberrolmuuz.
Allemelesmyamazharistersengelber,
demuhemanatalimolanesmolmuuz.
TengzyleMsryisrettegrsemdemekim,
ZirbizolKfsretireAnkolmuuz.
Tezeldenbizbuakiindersvomuuz,
Ak,Allahnsfatlarndanbirsfat(birzellik)olduuiin,akdaezeldir.
Budurumdaylebirsoru,aklmzataklabilir:EzelitekvarlkAllaholduu
nagre,ezeliakkimeyneltilmiolacaktr?
Anka,ismiolupcismiolmayankuanlamnagelenbirkelimedir.
Gerisretlemindesandlarkesretteyiz,
Kesretirebilmedilerferditenholmuuz.
Gerisretlemindesandlaroklukiindeyiz,
oklukirebilmedileryalnzkiiolmuuz.

266
nkandansoyunupmanenmuarrolmuuz.
olmeydanakanbantlarnkumalarnnevargiysek,
nkandansoyunupmanenplakolmuuz.
Beyitte geen soflardan murad edilen burada sretlerdir. Daha nce

arzedildiivechilegerektevhidinhusuliin:
1 skt izfat, 2 fni vcdiyyt, 3 Refi taayyn den kurtulmann
art olduunu iret eden Niyz hazretleri sret olan bu soflardan
(giyisilerden)soyunupmanevtemizliekavuturbenidemekistiyorlar.
Kudilininanlalmazlgtndansyleriz,
Herkesanlamazbizi,bizlerbilmeceolmuuz
MantkattayradndakikitapeyhAttrnHakyk,yanihakkatler
hakknda yazd bir kitaptr, bu sz ayn zamanda Ku lisn demektir.
te kelmda cins (benzetme) var. Eer sylenmek istenen eyh Atrn
kitab ise, bunu yazan eyh Attra sor, yok ku lisn ise, sen onu uan
kularasor,onukulardanbakasbilmezdemekisteniyor.
nk Cenb Hak lisn olarak konumalarn lgat manlarn eye
vermitir: nsan, cin ve melekler. Geriye kalanlarn lisnlar yoktur,
sadlar vardr. Onlar kardklar sadlarndan (mesel kular gibi) ilham
yoluylabirbirlerininmermnanlarlar.
Evliyy kirm hazert veresei enbiyy fihm olmakla kh hli

istirk ve zdrarda, kh kulb rifni ihtibr ve ibtil iin mtebih
szlersylerler.
Cenb Hak ve Rasli Ekremden bakas iin mtebih kelm
sylemekcizdeildir,diyesulolunursa;
CenbRabblizzeveraslndenkelimtmtebihtnsudruyla
berbermmetimerhmeyibumisllszsylemekhakkndabirmen
i sarhi kat olmad cihetle ber vechi muharrer vrisi ulm enbiy
velmrseln olan ulemy rsihn iin bir izin demek olduunda asl
itibholunamaz.Vebukelmmtebiheiinbirhaddimahssdah
tayn olunmamtr. mam Gazl baz kitaplarnda mteabih sz hak
knda Onlar, Kuran Kerm ve snnetteki szlere benzemektedir de
mitir.
571

571
(Tevfk),(YCER,yl:9[2008],say:21),s.344
267
Mtebihyetvehadislerindorutevliniancakilimderusuhshibi
olan zevt kirm fehm edip her limin anlayamad gibi evliy
kirmdansdrolanmteabihszlerideilmilednndersiholanb
yk veller anlayabilir. Mtebih sz sylemek hak olan mevddan ise
onuMslmanlardanketmuihfetmeyipibreivzhaileifdeetmek
lzmgeliridi,diyesorulursaitebuslytveehdisimtebiheiin
degerekir.Okonudaverilencevapbumevzudadadorucevapolur.Ya
niyetvehadislerdezikrolunanmteabihattanmurat,imtihnkulb
rsihnolduugibimeyihizmdansdrolanmteabihttanmurad
daibtilykulbrifndir.Kiininmezhebiszndenanlalr.Zirabir
kimsemlhidvezndkolduunulisnylaikrretmez,diyerdolunan
soruya yle cevap verilir ki; Bu sz, doru bir szdr. Fakat o kimsenin
szndenmurdntamamylaanlaypidraketmekzeremevkftur.Bir
takm cehelei nsn evliy zmn rumz gaybi ilh olan kelm
hakyk ittismnn mnlarn anlamayarak kelamlarn ten ve kendi
lerinitekfrecesretetmekedepsizliktendoanbirdurumdur.
572
Lafzvesretcismileanlamakisterlerbizi,
Bizneszznesret,cmlemnolmuuz.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz szlerimizi anlamak isteyenler

ve tevil edenler bizi anladk zannederler. Fakat bizi anlamak zordur, demek
istemektedir. Hz. Mevlana kaddesellh srrahulaziz bu konuda u akla
masokgzeldir.
TertemizKuranmecdikendihevnlatefsireyeltenmisin.Sennce
kendini tevlet. Kurana uydur. Yanl i dnyana ve hevesine gre
Kurananlamayaalsyorsun.Oycemanaseninbuhareketinyznden
erileiyor,dileiyor.
573
Aslolmayantevilsahibidesineebenzer;onunvehmieeksidiidir,
dsncesi de saman p. Sinek kendi dsncesine saplanp tevile kalk
msa, bundan vazgese, baht o sinei devlet kuu haline getirir. bretle
bakankiisinekolamaz;candaeklebalanmayalaykdeildir.
574
lhilerde insn kelam olsa da anlamak iin manev bilgiye ihtiya gs

termektedir.Szsylemeynndentasavvufehlinindereceleritr.

572
573
Mevlana,Mesneviveerhi,(trc.A.Glpnarl,st.1973)I,s.251,b:108586
574
Mevlana,Mesnevveerhi,(trc.A.Glpnarl,st.1973)I,s.251,b:109395
268
lkitecelliefl,ikincisitecellisft,ncstecellizttr.
te bu makamlardan elfz ile tbr mtezir olmakla makmt
mezkreden sz syleyen rifi billh her bir makmda frak dlleden
birfrkannkelmnaebh(benzer)szsyler.
TecelliieflmertebesindeCebriyye,
TecelliisftmertebesindeHulliyye,
Tecelliiztmertebesindettihdiyyemezhebinembihszsyler
ler.
Bu sdt sfiye ile frak dllei mezkrenin arasn fark ve temyz
edenerierfiAhmeddir.Eerbirkimsedenbutrlkelmsdrolur
sa o kimsenin ahvli taabbdiyesine (ibadet ve kulluk hallerine) nazar
olunmaldr. Eer o kimse cemi ahvl ve etvrn tamamyla eri erfe
tatbk ile ferizi ilhiyeye ve sneni seniyyei Ahmediyeye tevfki ha
reketedipdireierattenserminhirfetmezse(sapmayoksaokimse
sdt sfiyeden ve kendinden sdr olan kelimt makmt
mezkredendir. Eerahvlveetvrndahilferatbireyesrreder
se,okimseninfrakdlledenolduundapheolamaz.
(erhi Maksdda yle buyurulmutur: Burada hull ve ittihd
vehmedenikimezhepvardr.Onlardabireyyoktur.Birincisi;slikAllah
TelyaveAllahTeldaolanslkndetevhdveirfandenizinedalar,
ztn Allah Telnn ztnda, sfatn Allah Telnn sfatnda yok eder.
Allah Teldan baka her ey gznden kaybolur. Varlkta Allah Te
ldan baka bir ey grmez. Bu hale Tevhidi Fen derler. u hadsi
Kudsbunaiareteder.Kulumbananfileiba detlerleyaknlar.Hatta
onuseverim.Sevincedebenimleduyar,benimlegrr.
575
Hadisburada
hullandrribarelerkullanmaktadr.
576
Katrelerrmaarmakerdibahrecemolup,
Katrelerrmaa,rmakerdideryaya,birleip,
Karpbirbirinehloderyolmuuz.
Buradaki hl kelimesi ile anlatlmak istenen husus, evvelce ruhlar le

minde nasl Hakk deryasnda bulumu idiyseler bu gn de ayn durumda
olduklarhususudur.
klar,Muhammediyetgneininnlarndakizerrelergibidirler.Onlar,
gneten feyz aldlar ve gne de (yani Muhammediyet nuru da) Vahdet
knndan(bir'likkaynandan)gelmitir.klarnhepsidebugereianla

575
Buhar,Tevhid15
576
269
dklarndantr,onlariinokluk(yanibir'denfazlaolmahali)szkonusu
deildir.Bundantronlarnhepsideferdiyekta(tekfert)olmulardr.
Zerrelergnee,gneeritivahdetmenbna,
Kalmadasloalmatekferdiolmuuz.
Heroklukkibantlargsteriraynada,
Obulanklktozunusilipparlakolmuuz.
Yani kirli cam hi srlanr m, cam srlanmaynca ayna olurmu? Ayna kir,
pas,tozolursakimseyigsterirmi,gstermez.Ancakkir,pasolmazsao
mirta(aynaya)baktngibiiindesretgrlr.tebizylebirmcell,
yanitertemizparlakbiraynayz,denilmektedir.
"...cam aynaya eviren eczaya Trke'de 'sr' denmesinin bir rastlant
olamayacanoananlamtm.Builhamannbirkeyazsndaanlattktan
sonra demitim ki: Okumak aynann iine bakmaktr; aynann arkasndaki
'srr' bilenler teki tarafa geerler, harflerin srlarndan haberdar olmayan
larisebudnyaiindekendiyzlerininyaranlndanbakabireybulamaz
lar"
577
Zhidinzikrettiiusesinharferesmidir,
Zkirvezikredilenzikrebizisimsahibiolmuuz.
"(Manay harfiyle ve manay ismiyle mevcudata bakan) iki taifenin mi

sali ellerinde bir ayine bulunan iki ahsn misaline benzer ki; birisi ayinenin
effaf yzne bakar, iinde kendisini grd gibi ok eyleri de grebilir.
tekiadamise,ayineninrenkliyznebakar,bireyanlamaz"
578
Zhid kimsenin zikrettii lfzdir, yani harf ve srettir, ama zkir ve

mezkrvezikremsemmdr.Bunlarbirbirindenokfarkldr.

577
Pamuk,Orhan,KaraKitap.stanbul:CanYaynlar,s,329
578
SaidNursi,rt'l'caz,stanbul:EnvarNeriyat,1986s.162
270
Sofununuhyuhyinarsndanalmazz,
Bizderyyavaslz,olsesdenberiolmuuz.
BiradamkereHdeseHolur.FakatonunHdemesilafzdeildir,
nk H her bir mertebeden, yani Ulhiyyet mertebesinden de,
Ahadiyyet mertebesinden de daha yksektir, zir Hviyyeti Gayb Mut
lakadelleteder.tebiradamncebumahssatabirkereHder,sonra
malmtadahiHder,dahasonraherikisinedebirdenHderse,oadam
H olur. nk mahssat ve malmt (duygular ve bilgiler) yok olunca
geriyeHviyyetkalr.
demuhemanatalimolanesmolmuuz.
Allemelesmyasahipolmakistersengelberi,
demvehemonaretilenolanisimlerolmuuz.
lk nce Nri Muhammed ve Esm, dem sretiyle zhir oldu.

RaslllahsallallhaleyhivesellemZtnmazhardr.demaleyhisselm
ise isimlerin mazhardr ve Nri Muhammed nin bu leme ilk zuhru
demsretiyledir.
Beyitte geen Kf dan murad edilen sretlerdir. Ank dan da
murad,busretlerinhakkatiolanZtAliyye,yaniAllhnztdr.
O halde, Msr, her ey'dir. nk o, kul olarak yokluunu anlam, yok
olmu,varlnHakvarlnavermitir.Bundantrbtntenleriniinde
ki can ile bir olduu iin ona ten diye bakmak, onu ten zannetmek hatadr.
O, Kafda gibi olan teninin iinde ismi var cismi yok Anka kuu (yani ruh
varl)olarakebediliksrrnaulamtr:
TAHMSAZB
GemiizMecnunluusiretteLeylolmuuz
Vaslesrryrizayneyaolmuuz
Okuyanesmaokurbizlermuammaolmuuz
271
Kalmzkesrettekavgairecanasandlar
Sohbetihsmdr
579
olmehzahidelleylveNehar
Kandebaksamsevgiliyrimgrnyorikar
nkondansoyunupmanenmuarrolmuuz.
Genciistinayasaldkpostumuzsrbekleriz
Vaslhakkalyaknizvryouneyleriz
Hamdlillhkandebaksayriseyraneyleriz
nsratlmstekimdirsalikeeyhinizi
Nolahizmetarzederseeyhinesalikyz
phesizondahakikatalrRuengz
Aynerknbilmezolmatpsatir
580
uyup
Emrunehyimnkerifarketmeyenpaslkalp
Kendikaynarkendioynarktyerdekalr
Katrelerrmaa,rmakerdibahre,cemolup,
Yararklarnferyadedersenna
knnkbaklmazkfrneimanna
Herkiminkimpertevi
581
cannsaldcnna
Suretisrrtarkibellidiryinede
Szi
582
cezbeDilarahosfsinede
Bellidirknh
583
kanaatnkhattahandede
Herkesiniblisyznnvardrisinefsidir
nelifdenyayadekTahirhabibinismidir
Ztesmdatecellihemmsemmacismidir

579
Has:zel,hususi,mahsus.
580
Satir:Setreden,rten,kapatan.Gnahlar,kusurlarrten.
581
Pertev:(Pertav)f.Ziya,k.Atlma,srama,hz.
582
Suzi: f. Yakma. Yanma. Dokunma, te'sir etme, etki yapma. Byk ac. Yrek
yanmas
583
Knh: Bir eyin asl, cevheri, mikdar. Dip. Kk. z, nihyeti, vechi. Vakit, za
man.
272
Maziimstakbeligetivcudakalmazz
Ehlihalekurbanzbizmnkerermolmazz
Biztecellikendiyizzahidtesellibilmeziz
lemimuayyendebirbilpadiahkemteri
Yineyek
584
szdrhakikatayniiradnsrr
lemsurettediryrincemlipertevi
demuhemonatalimolanesmolmuuz.
Azbninkatlinefetvabendeversemdemekim
Gelmuhibbihnednolkbulsamdemekim
Kfreermevuslatdildraersemdemekim

584
Yek:f.Bir,mnferid.Birolu,birlik.
273
} { S
89
VaslHakkolmaaeylersenheves,
Akaulagayridengnlnkes.
Gayrinesnesanmaakzhid,
Kendicennettenolupturmuktebes.
Krbndrbuhalikdim,
Ehliakiindeolmularceres.
Cismcnnkoyknyklediver,
Rhakagidemezmerkebferes.
Onsekizbinlemitutupduran,
Kfunnunterkibiyleyeknefes.
Tarfetlaynireyakarcmlesin,
Gerdokunsanraktanbirkubes.
Bacennetdeolursaodayak,
EyNiyzkomadildehruhas
Hakkavaslolmaaheveseylersen,
Akaulabakasndangnlnkes.
Zhidakbakanesnesanma,
Kendicennetteniktibasedilmitir.
Krbndrbuhalikdim,
Buhizmetilerdimkervanndadr,
Ehliakiindeanlargibiolmular.
Krbnkervn,yanikfiledemektir.Meselhacyolundaveyadier
yola giden kfilelere kribn derler. Bu kfilelerde develerin boyunlarna
anlarasmalarnnsebebianaldkadeveneelenir.Ayrcahereitalg
alnmasna msaadeolunmutur,haramdeildir. tedevehemalkve
susuzluadayankl,hem dekbirhayvandr.Gzelseslidevecilerark
sylemeye balaynca develer aka gelip ar ar yollarna devam ederler.
274
temahlkatarasndaakehlideangibidir.(dierlerinicotururlar).
Cisimvecnnkoyyknyklediver,(hafiflet)
Akyolunagidemezmerkebveat.
Hayvanattaakduygusununolmadbeyanediliyor.Bazlarehvetiak
zannettilerdenilmekistemitir.
Kfvennunterkibiylebirnefes.
Arap dilinde kelm, kesik, yara, yaralama anlamna gelen k.l.m.

kknden tremitir. Bu sebeple tpk yarann bedende bir etki husle
getirmesi gibi kelmda da messir bir g vardr. te mmknt ilk
olarakkelmnbumessirgcndenetkilenmivemmknvarlklarn
ilkiittiklerihitapknkelimesiolmuturvelembuekildelhKelm
sfatndan zuhr etmitir. Bu hitap ise Rahmann nefesinin yn
sbiteyetevecchdr.bnlArabkelmnbuvarlkdzeyindekietkin
gcn, kelm olmasayd biz bgn yokluk zere olurduk, ne bir h
km ne de haber olurdu szyle ifade etmeye alr. te bu sebeple
btnkintkelmiletbirolunmutur.Tpkinsannnefesindenharfle
rinvekelimelerinzuhretmesigibi.Kelm,nihtahlildeRahmnnne
fesine dayanan messir bir g olduu iin himmeti tam ve kelm da
ilholankimseninszdeaynekildemessirolur.
585
Arapada, biztihi kendi bana yeterli olan anlaml bir btn, yni
cmle iin kelam, kendi bana anlaml bir btn oluturmayan, kela
mn her bir paras iin de kavl kelimeleri kullanlr. Bu tibrla da me
selKuranakelmullahdenilirkenkavlullahdenilmez.
586
bnl Arab, Allah Telnn sonsuz kelmn ifade etmede kullanlan

kavl ile kelam sfatlar arasnda bir ayrma gider ve kelama nispet
eder. Bir eyin olmasn dilediimiz zaman ona szmz (kavl) sadece
ol ! demektir. O da hemen oluverir.
587
yetinde ifade edildii gibi
kavlilehitapmadumaiittirilirkenkelmilemevcdaiittirilir;bu

585
586
bnlManzur,LisnlArab,c.XII,s.523
587
Nahl,40
275
da Allah Tel Ms ile gerekten konutu (kelam)
588
ayetinde ifade
edilmitir. Yukarda ifade edildii gibi kelam bazen beer diline terc
me edilir ve bu tibrla da kelam mtercime (Raslllah sallallh
aleyhiveselleme)nispetedilir.DolaysylaKuranKermdeifadeedilen
tahrif (Bakara, 75) ve tebdl (Fetih, 15) biztihi Hakk Telann, taklid
ve zt tavsif kabul etmeyen ezel kavline deil bu beer dildeki terc
meye,ynikelmanispetedilir.Zrbeerdildekitercmetebdilvetah
rif kabul eder. Ksacas kavl, yok olana vcd verme gibi bir etkiye sa
hipkenkelam,varolanilimvermegibibiretkiyesahiptir.
589
Burada bnl Arab, Allah Tel bir ey murd edince, sadece ol!
demesiyle o ey hemen oluverir
590
ayetini Arap nahivcilerinin is
timlssebep mekanelmsebbep dedikleri kural muvacehesinde yo
rumlamtr.bnlArab,birsebepolarakkn:olkelimesinimsebbep
olan mahlkt yerine kullanmak sretiyle btnyle leme kelime
demitir.
591
Mevcdtn yn sbiteleri ztlar tibryla emri ilhyi iitme ve

kabuletmeistddndaolduundanAllahTelonlarademhallerinden
vcda kartmak istediinde onlara kn: ol der, onlar da hemen olup
zuhrederler.ynsbiteninilkidrakettiieybukelmilhdir.Di
er bir ifadeyle her bir mevcdt asllar ilh kn: ol emrine dayanan
birerkelimedenibrettir.
592
Zr kun kelimesinin zhir ve btn olmak zere iki farkl vehesi

vardr: Zhir tibryla kelime iki harften (kef ve nn) olumaktayken
btntibrylaharften(kef,vvvenn)mteekkildir.Zrkelimenin
etimolojikkkenikevnolup,biriksa(zamme),dieriuzun(vv)ikises
li harfin bir araya gelmemesi iin vv harfi hazfedilmi ve kelime
zhiren iki harften mteekkil olarak (kef ve nn) yazlmtr. Kelimenin
bir zhiri, bir de btn olmas, onun btn ile gayb ve melekt lemine;
zhiri ile de, mlk ve ehdet lemine tekbl etmesi anlamna gelmek
tedir. Dier taraftan mlk ve ehdet leminin de bir zhiri ve bir de
btn olduuna gre kn kelimesinin zhiri ayrca bu iki boyutu yan
stmakdurumundadr.BuyndekibirparalellikisebnlArabninkef
ve nun harflerinin sesleriyle ilgili tahlillerinde grlmektedir. Nitekim
kef harfi mahreci tibryla daman en i ksmlarndan kan harfler
den olduu iin ehdet leminin btnna paralel dmektedir. Nn
harfininmahreciise,azndksmnayaknstkesicidilerinkkleriol

588
Nisa,164
589
bnlArab,Ftht,c.IV,s.43;c.V,s.341;c.VII,s.276.
590
limran,47
591
Afif,MysticalPhilosophy,s.73.
592
276
duu iin bu harf de ehdet leminin zhirini temsil etmektedir. Ayrca
nn harfi yarm daire eklindeki yazm bakmndan vcdun zhirini
temsilederken,yarmdairestndekinoktailebirliktednldnde
isedairenindiergrnmeyenbtnyarsnadnmektedir.
bnlAra
b nin kn kelimesini tahlilinde vv harfinin hazfi de varla ilikin
bazanlamlarkazanr;zrbuharfkefilennharfiarasndabtnbir
badr ve bu adan o, ister asl varlk mertebelerinin zuhrunda isterse
de hitbn, szn zuhrunda olsun her eyin zndeki btn, ilh
tecellyi temsil etmektedir. te vv harfinin bu btn konumu, bnl
Arabninhervarolannikiynbulunduunailikingryleparalellik
arzetmektedir:lletevedorudansebebednkzhirynvefiilenvar
lkverene,yniAllahadnkbtnyn.
593
KinttakiherbirszAllahnkelmdr.
Hattbuanlamdaolmakze
re bnl Arab bazen, ehlullahtan mutlak iitenler diye isimlendirdii
bir zmreye atfettii Vcdda Allahtan baka mtekellim yoktur: M
filvcdi mtekellimn illallh szn zikreder.
Hatt bu anlama gele

bilecek ekilde Allahtan baka sz syleyen, Allahtan baka konuan
yoktur diyen bnl Arab, bir adm daha ileri giderek lemdeki her bir
sznhatdanslimolduunu,herbirszngzelolduunusyler.Zr
ona gre lemdeki her bir kelm, bir hikmete ya da en fasih nih sze
(faslulhitb)dayanr. Dolaysyla beer dil ya da ilh dil denildiinde
yaplanayrmmutlakolmaypsadecetekbirhakikatinikifarkldzeyine
ireteder.
594
Zr insan kmil olarak Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin,

Hakk ile halk arasnda hem varlk hem de mrifet dzeyinde bir berzah
olma konumu vardr. Allah Tel Kur'an Kerimi biztih kendi lisanyla
sylemediinegre,mahlktileAllahTelarasndabirberzaholanHz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem beer lisanyla okuduklar
kelmullah diye isimlendirilmektedir. bnl Arab sk sk u yeti zikret
mek sretiyle bu hususa istihdda bulunur: Eer mriklerden biri
emn dileyerek sanasnrsaonaemnverkiAllahnkelmniitsin...
595
yette Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kraati kelmullah
olarak isimlendirilmitir. Tercmnn kelm kendisinden tercme edile
ninkelmnnyerinegemitir.nkinsankmilolarakHz.Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem, vcd kelimelerin zuhrunda Hakkn vekli
olduugibiszleriyledenutkbakmndanHakkaniybetetmektevebi

593
594
595
Tevbe,6
277
zimiinonlartercmeetmektedir.
596
bnl Arab ye gre ilh hitbn seslere ve sretlere dntrlme

sindebirbeerolarakHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminbirdahli
sz konusu deildir. O, Kur'an Kerimi insanlara, her hangi bir ilve ve
eksiltme sz konusu olmakszn Allah Teldan tahkiye yolu ile tebli
eder. Kendisine inen sretten ayrlmakszn kendisine ne syleniyorsa
onu syler. Zr Kuran harflerin terkibi, kelimelerinin terkibi yetlerinin
tanzimi ve srelerinin inasyla birlikte inmitir. Burada harfler ve
sretler bir mtercim olarak Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
hayalinde ekilleniyordur, fakat mtercimi konuturan Allah Teldr,
kendi nefsinden konumaz. Eer bir kimse kendi nefsinde hasl olan bir
ilmitercmeediyorsaokimseburadakastedilenmtercimdeildir.
597
Allah Telnn sonsuz ilminde deimeyen zler (ayn sbite) ek

linde bulunan varlklar, imkn mertebelerinden zuhr mertebesine
kartanezelilke,ilhkelimeolmaktadr.bnlArabninretisindeya
ratl, mutlak yokluktan deil, izf yokluktandr. yn sbite, harite
henz zuhr etmedii iin varlk adn almaz, fakat ilmi ezelde sabit ol
duuiinmutlakyoklukanlamnadagelmez.Ayettegeenkn:ol!ve
ey ibreleri de eyhin bu dncesini desteklemektedir. Zr emre
muhtapolanbireydir,dolaysylamutlakyoklukszkonusudeildir.
Yine bu eye ol! emri ilhsi tevecch etmi olmas da bu eyin,
ilmiilhdesabitolsadahenzhricvarlkmertebesindezuhretmedi
ineiretetmektedir.bnlArabyegrebuekildezuhredenvarlk
lar,ilhisimlervastasyladzenlenip,herbirikendiyerineyerletirilir.
Burada isimler, beer dilde kullandmz ekliyle, spesifik terim anla
mnda (Rahman ya da Kadir gibi) alnmamaldr. Daha dorusu harflerin
terkibinden oluan ve beer lisnmzda dua ve niyzda bulunduumuz
isimler, ilh isimlerin ismi (esmlesm)dir. yle ki Allah Tel, bu
isimlerinfarklekillerivastasylakinttakivarlsevkveorganizeeder.
Bu isimler, hem varla (being) varolu (existence)
kazandrma hususun
dagerekliolanenerjiyi,hemdevarlklararasndakidzenveuyumutan
zimedengenelyapysalamaktadr.
BuekildeAllahTelnnsonsuzilmindensrekliinkifedenhervarlk,
bykkozmiksyleminkompozisyonundakibirharfitekileder.Harflerin
potansiyelvaroludzeyinden grlr lemdekibelirlenmivarlkdzeyine
geiifeleklerin(spheres)dnmeeylemivastasylavukubulur.
bnlArab
busreciakakonumaeylemiileetutarvebuilhhitapsadecesembo
lik bir ifade deildir. lh yaratma ile insann konumas arasndaki bu ben

596
597
278
zerlik srekli tekrarlanr. Allah Tel, nefesrRahman olarak bilinen ve
kintnvarlnsreklimuhafazaedenilhnefesalmavastasylamah
lkat yaratr. lh kelimelerin telaffuzunu mmkn klan ite bu ne
festir.
Bu rahmn nefes bnl Arab nin terminolojisinde am diye isim

lendirir. Bu latf ve metafizik bulut, Hakkn zuhrunu (keynnet)
598
kabul
edenilkmahaldir.
Ashab kiramdan Ebu Rezin el Ukayl radiyallh anh bir keresinde
Raslllahsallallhaleyhiveselleme;
Rabbimiz mahlkat yaratmazdan nce nerede idi? diye sorar.
Raslllahsallallhaleyhivesellemde;
Fevkindevetahtndahavaolmayanmadaididiyebuyurur.
599
CevabbnlArabninbukonuhakkndaki grlerinin temeldayana

olmaktadr. Bu metafizik bulut, btn sretleri kabul eder, ayn zamanda
varlklara ekillerini verir; hem aktif hem pasiftir, hem alp, kabul edicidir
hemdegerekletirici.
AllahTelitebulatfmdakendidndakibtn
leminsretleriniaar.
600
nceOnsekizsayszerindedurmakgerekir.Mesela;
Mevlevlerce kutsal bilinen 9 ve onun kat olan saylar, mistik retinin
deta temelini meydan getirmitir. Bu inancn temeli, akl kll ile nefsi
klln 9 kat g meydana getirmesine dayanr. Bu gn hareketiyle 4
unsur olumu ve btn bunlardan canszlar, bitkiler ve canllar domu,
bylece hepsi birden 18 saysyla kodlanan kinat tasavvurunu ekillendir
milerdir. Btn bunlarn dnda zellikle Mesnevnin ilk onsekiz beytinin
Mevln kaddesellh srrahulazizin elinden km olmas, say sembo

598
BunoktadabnlArab,Hakknbevarolumertebesinden(:keynnet)bahse
der:
1Hakknamdavaroluu.Hakknvarlnkabuledenbuilkmertebeyeyazmzda
mutlakhayaliincelerkendeinmeyealacaz.
2Rahman,Araistivetti.(Th,5)ayetineistinadenHakknArtakivaroluu.
3Rabbimizhergecednyasemasnainerhadisineistindendnyasemasndaki
varoluu.
4 O, gklerde ve yerdeki tek Allahtr (Enm, 3) yetine istinden yeryzndeki
varoluu.
5Nerede olursanz olun O, sizinle beraberdir (Hadd, 4) yetine istinden bizde
olduu gibi her varlkta da kendi varlk mertebelerine gre var oluu: umm
keynnet. Btn bu aklamalardan sonra bnlArab, Hakkn bu mertebelerdeki
varoluununkendicellineyakrbirekildeolduunu,Ztnngerektirdiigibiher
hangibirtasavvur,tebihvekeyfiyetszkonusuolmadnhemenvurgular.Bkz.,
bnlArab,Ftht,c.III,s.465,466.
599
Timizi,Tefsirsure11.1;bn.Mce.Mukaddime.13;bnHanbel.IV/11.12
600
279
lizminin manev plandan, btn madd plana yn vermesine sebep olmu
tur.
Mesnevnin ilk onsekiz beyti dnlerek de, onsekiz rakam zerinde
kutsal bir halka oluturulmu olabilir. Semya katlan semzenlerin says
dokuz veya katlar olmaldr; kapdan geen dervi onsekiz gn hcresinde
kapal kalr; tarkate yeni slk etmi bir cn, ilk onsekiz gn stnde getir
dii elbiseleriyle alr; hayder cbbesinin yakasna, gs hizasna kadar
inen ve istiv denilen iki parmak eninde dokuz veya onsekiz sra makine
dikii ekilir; tekbir edilen sikke, Hz. Mevln kaddesellh srrahulazizin
sandukas altnda onsekiz gn kaldktan sonra baa giyilir; cezalandrmada
bile kstahn arkasna hafif darbelerle dokuz veya onsekiz denek vurulur
du. Hulsa, tarikat iinde saynn sz konusu olduu her alanda, bunun do
kuz
601
,katlarvezellikleonsekizolmasnazengsterilirdi.
602
lemleryirmisekizdir,kezilhmertebelerdeYirmisekizdir.Bubeyitte
NiyziMsrEfendineiinOnsekizbindiyesyledi?ununiin;
Bu mertebelerin en evvel: Nuri Muhammed olmak zere Nefsi Kl,
Tabiat,Heyl,Ar,Krsdir.Bualt mertebemanevdir. Yirmisekizden
karlrsa Yirmiiki kalr. Bunlardan Ar btn lemleri kaplam bir kubbe
dir. Muhaddep; yani yumru olan ksmna ar, mukaar, yani ukur olan
ksmna Feleki atlas ve Felekil burc denilir. ukur olan ksmnda hibir
ey yoktur, sdedir, dzdr. Bu iki krsnin dahi muhaddebi ve makaar
var. Bunlar ikierden drt eder, kez yirmiikiden karlnca onsekiz kalr.
Ann iin Msr Efendi onsekiz lem dedi. Krsnin ukur ksmna Felekil
menzil ve Feleki mkevkep dahi denilir. Felekil menzilde ise kamer (ay)
bulunmaktadr. Semda grlen yldzlarn hepsi bu Feleki mkevkeptedir.
eitcihetiyleonsekizasldr.teonsekizbinlemiki,bunlarilhmerte
belerdir. Bunlar tutan nedir, Hakkn vcdudur. Kf ve Nun ilmi,
yaniKnile.
KurnKerminYsinsuresininsonyetlerindenbiriolan:
OAllahTelbireyinolmasnirde
ettimi,emrioldemektir,odahemenolur
603
buyurulmutur.
Bulemidrtmelekmazharndantutarlar.Bunlar:Cebrilaleyhisselm
Mikil aleyhisselm, srfil aleyhisselm Azril aleyhisselm dr. nk

601
Dokuz saysnn hramczde Hac smail Hakk Toprak Efendi Hazretlerinin (hyt:
1969)hayatndadanemlibiryertuttuurivayetleribusaynnehlitasavvuftara
fndannemliolduunuaklamaktadr.(sm07),s.69
602
DURU, Necip Fazl; Mevlev eyhi Aazde Mehmed Dede ve Mesnevnin lk
OnsekizBeytinierhiMakale,Bumakale,Tasavvuf(yl:4,say:11,TemmuzAralk
2003,ss.151175)dergisindeyaymlanmtr.
603
Yasin,82
280
melekler Allah Telnn kuvvet isminin mazhardrlar. Melekler mazharla
ryla bu lemleri tutarlar ve bunlar lemlerin rknleridirler (destek, mes
netleri). Fekat bu mezhirden zhir olan kendisidir, mazharla olunca de
mekkfvenunileknemriyleolurdemektir.
Gzapkapayncayakadaryakarhepsini,
Gerdokunsaakateindenbirpara.
CennetBandaolursaateeyak,
EyNiyzkoymagnldehorlukvegzellik
Busofilerinbazlarderki!
Biz ne cehennemden korkarz, ne de cennet isteriz. Halbuki bu
szkfrdr,.Nebuyurulur.Busoruyadaaadakicevabveririz:
Bu szn kfr olmas; cehennemden korkmamak ve cenneti been
memekynndensylenmiolmasnabaldr.,Amabunlarnkasdy
ledeildir,udur:,
YaRabbi,senbiziyoktanvareyledin;vcudagetirdin.Bundansana
faydayoktur.Budurumda;bizedenodurki,sanakulluu,kendimize
ait sebep iin etmeyelim. Ancak kulluumuzu, senin rzan iin yaparz.
Seninle bir al veriimiz yok ki, cennet veya bakas iin ibadet edelim.
Hernekadarsen:
Allah Tel mminlerden nefislerini ve mallarn satn ald; karl
ndaonlaracennetverdi.
604
Buyurmuisende;buseninhaskullarn
ilebirmuamelendirNihayetsizlutuflarnvesonsuz,tamrahmetinion
lara bu yzden bir izhardr Yoksa sen; al veri gibi eylerden mnez
zehsin. Biz ibadeti halis muhlis senin iin yaparz. Ara yerde cennet ve
cehennemolmasadahi,bizeyakanibadettir.Cennetevecehenneme
koymak karmak sana bal bir itir, nasl dilersen yle yaparsn. Cen
nete koyarsansenin, fazlnsaylr;ibadetimizdendeildir. Cehenneme
koyarsan adlindir; h zulm deildir Zulmn manas bakasnn ml
kne fuzuli tasarruftur Hlbuki mlk senindir Durum byle olunca o
mlktearzuettiingibitasarrufedersinvezulmolmaztetasavvufeh
lininoszdenmuradlarbudurBakadeildir.
605

604
Tevbe:111
605
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, ONDRDNC SUAL VE
CEVABI
281
TAHMSAZB
Olmazankileyekdilmekes
606
Cmleninpyindekoldupes
SubhdemHakktanarHakkileses
klaalaridideryadil
klayergkdururkimeh
kladevranederarzusem
kyolundavarlayaraver
Cnnterkeyleyipcnaneer
Kueihayrettesanakalmader
OlkiktangrdHakknzerresin
Tekyeiirfandayaktemasn
Kimkibulduysavcudunlemasn
Aklayansndahisubhumes
607
nsankHddrrehnm
608
ZikrufikrinolaHakktanmasiva
Krbndrbuhalikdim,
Hbgaflettengznageluyan
Tabikisevdihme
609
yokuran
Noktaisrrilhideyan
610
DolduAzbyeHakktanitiyak
Hakkyaknoldubanasensinrak
MsivadanyumgznMevlyabak

606
Meks:Durma,elenme,bekleme.
607
Subhumesa:Sabahakam
608
Rehnma:f.Yolgsteren.Klavuz
609
Hme:f.Yontulmukalem.
610
Ayan:(yn)Aikr.Belli.Herkesinbilebileceivegrebilecei

282
} {
90
Vezin:Mstefilnmstefilnmstefilnmstefiln
Dermnarardmderdimederdimbanadermnimi,
Brhnsorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Sausolumgzleridimdostyzngrsemdey,
Bentaradaararidimolcniindecnimi.
ylesanrdmayriyemdostgayrdrbengayriyem,
Bendengrpiitenibildimkiolcnnimi.
Savmusltuhacilesanmabiterzhidiin,
nsnKmilolmayalzmolanirfnimi
Kandegeliryolunseninyakandevarrmenzilin,
Nerdengelipgittiinianlamayanhayvnimi.
MridgerektirbildireHakksanaHakkalyakn,
Mridiolmayanlarnbildiklerigmnimi.
Hermridedilvermekimyolunsarpauratr,
MridiKmilolanngyetyolusnimi
Anlahemenbirszdururyokudeildirdzdurur,
lemkambiryzdrrgrenanhayrnimi.
itNiyzninsznbirnesnertmezHakkyzn,
Hakkdanaynbirnesneyokgzszlerepinhnimi
Brhn
611
sorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Delilsorardmaslmaaslmbanadelilmi.
Kurn okuyan mmin turungillere benzer; kokusu da gzeldir, tad
da gzeldir. Kurn okumayan mmin ise, hurmaya benzer; kokusu yok
tur, fakat tad gzeldir. Kurn okumayan mnafkreyhana benzer; koku
sugzeldir,tadiseacdr.KurnokumayanmnafkdaEbCehilkarpu

611
BRHAN: Delil, hccet, isbat vastas. * Mantk: Yakn mukaddemelerden mey
danagelenkyas.*Redveinkriinitirazkabuledilmeyeceksuretteisbathakikat
edenkavihccet.(Birbrhanileeldeedilenneticeitevhidibazinsanlaristi'zamile
dar zihinlerine sktramazlar. Veya bozuk hayalleri tahamml edemez. Bu hale
kar o kat'i, sahih brhan reddetmek zere: Bu neticeyi, bu kadar azametiyle u
brhan(onu)intacedemez.diyebahanelerilekabuletmez.Omiskinbilmezmiki,
neticeninkayymuimandr.
283
zunabenzer;kokusuolmadgibi,taddaacdr.
612
Eskiden anne babalar, ocuklarn atlattklar her hastalktan sonra bir ol

gunlama ve gelime evresi geirdiklerini bilirlerdi Sadece ocuklar deil, ye
tikinler de her hastalktan daha olgunlam olarak karlar. Btn byk
kltrlerdebykmcadelelersonucuolumulardr.
613
Savesolumugzleridimdostyzngrmekiin,
Bendardaararidimolcniindecnimi.
Pervane, Mevln kaddesellh srrahlazzden bir t dinlemek

iinsrardabulundu.Mevln:
Emir Muineddin muktedirsen, hi geveklik gstermeden drt kb
leye hizmet et ve drt kbleye hizmet etmei kendine gerekli bil dedi.
Pervanebakoyduve:
Bizbirkblebiliyoruz,dierhangileridir?Diyesordu.Mevln:
Bunlardan birincisi namaz kblesidir ki gnde be defa yzn ona
evirirsin.
kincisiduakblesiolangkyzdr.htiyadtvakityzndua
kblesine evirir ve alayp szlayarak kendi arzunun yerine gelmesi iin
ricadabulunursun.
ncs padiahlardr: Padiahlar, yoksullarn ihtiyalarnn kblesi
vemazlumlarnsnadrlar.Birmazlumvearesizkimsesenintarafna
yznevirdiivakit,onunihtiyacnyerinegetirki,yceAllahTelda
senindinvednyaihtiyacnyerinegetirsin.
DrdncsAllahTelerlerininkalbidir.Bukalb,AllahTelnnna
zarnnkblesidirvekinattandadahayksekveycedir.
614
ylesanrdmayriyemdostbakadrbenbakaym,

612
Buhr,Etme,30;FedillKurn,17,36;Mslim,Msfirn,243;EbYa'lel
Mevsl, Msned, XII, 168 (7237); Tabern, elMucemlkebr, IX, 136 (8670);
Beyhak,uablmn,II,337(1973);Kud',Msnedihb,II,289(1381).Me
seliinbkz.HakmetTirmiz,elEmsl,s.44,45;Rmhrmz,Kitbemsli'lhads,
s. 85 (46); Ebu'eyh, Kitblemsl, s. 215 (318); Abdlmecd Katm, elEmsl
elArabiyye,s.163.(UYSAL,23Bahar2007)
613
(DAHLKE,2002),s.111
614
(Ahm95),s.672(407)
284
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz burada insanda bulunan kuv

vetlerin aslnda kendine verilen cevhereden yani frlen ruhun olduunu
beyanediyor.Yoksabakiyeninacizilevasflandnhaberveriyor.
Ollezzetiruhaniyyeilebedendekuvvetbulur.
Hikye:
Birkimsevarimigndebirsrpirrvebandagtrrimihalk
bununhalineta'accbiderlerimi.BirgnolehrebiryeniHkimgelr.
mnsebetileolkimseyianarlar.Hkim:
Getrngreymder.getrrlertadidklerigibibulurderki;
Soyun,bunsoyarlarkemerindeondrdcevherbulunurki
pdihlarn demesi mlik olamaz. Ol cevahiri alur var kebbun sat
der. Bu kerre dizine dek kalduramaz etrafndakiler bunu grrler. Ceva
hiriyineverrbiltaassfyinebanaalurgider.Hkimderki:
Bukadarcevhirdronabutakativiren.
imdiMsrnnbupirlkdebukadarkahrekmesitakatibuikiruha
nilezzetlerveolikicismnlezzetlerdr.mdibudrdlezzetlerinbiincisi
yokdur ya'ni bunlara benzer bir dahi yokdur bu szi anlayabilen teslim
olur.
615
Oru,namazvehacilesanmabiterzhidiin,
Sfmuhakkikleribadet,riyazetvehalvetamellerininkendilerininbil
gialcsolmadnbunaaraclkettikleriniilerisrerler.Yanibuamelle
rinsonundakiidebirnrolutuunuveancakonrileHakktanyabil
diklerinisylerler.Yoksabuamellerintekbanayeterliolduunuhibir
sfsylememitir.
beyti tam bu mnya iret etmektedir. Sufiler bu ynleriyle
Hriclerin, Seleflerin ve baz ehli hadsin somut zhd anlaylarndan
uzaklarlar. Bunlarda mutlak manada ibadetler esas iken sflerde bu
ibadetlerin kiide hsl edecei hal ve makam nemlidir. Yoksa kul ile
Rabbi arasndaki perdelerden bir perde de o ibadetler olabilmektedir.

615
(MISR,1223),v.51a
285
Hemenhemenbtndnpratiklerdeyeraldngrdmzvesflere
greilhibilgiyieldeetmeyolundaatlacakilkpratikadmolanhalvet
ve inziv uygulamasnn aslnda dnce tarihinde de nemli bir yeri
bulunduumaalesefmodernlertarafndanunutulmutur.Kadimveezo
terik felsefe okullarnda rencinin metafizik konulara olan temerkz
nn salanmasnda bavurulan yollardan en nemlisi budur.
Pithagorasta,Platondakarlolanbiruygulamadr.
Mesela slam filozoflarndan bn Miskeveyh felsefe ile megul olmak
isteyenlere nce kalblerin temizlenmesi iiyle uramalarn tavsiye
eder zira ona gre hikmet ilh vergilerin en by ve Allahn kendi
dostlarna ikrm ettii en faziletli yceliktir. Bunun ardndan halveti
tavsiyeeder.Derki;
Derin bir konu zerinde dndmz zaman evredeki eylerin
bizim nefsn faaliyetimize mn olmamas iin onlara gz kapatrz.
Eer nefs (bilkuvve akl] zt tibriyle madd olsayd onun aktivasyo
nu,madddnyadanilgisinikesmekzorundakalmazd.
Sf muhakkikler bu tr uygulamalara niin dierlerinden fazla nem
vermektedirler? nk onlara gre ilhi bilgiyi darda (tarada) arana
cakbireydeildir.Allahbtnisimleriniyalnzcaenereflimahlkola
rakyarattinsanatalimettiinisyler.
616
Hz.Kuddskaddesellhsrrahulazizbubeyitiinbuyurduki:
Szlerinin anlatmak istedii irfn'n kalpte belli bir usle gre hsl
olacan biliyorum ve ihtiyarlk sebebiyle nafile amellerime gcm kal
madndandolaygecevegndzfarzamellerimealyor,tevhidede
vamediyorum.
617
Neredengeliryolunseninyanereyevarrmenzilin,
nsanhayatnnkendineaitgemiibyksrlarlarldr.Bununzahiri
olarakbiletespitiniyapmakmmkndeildir.
nsanyeryzndenezamanortayakmtr?
Dinfelsef dnce sistemlerinde birok gnostik unsura yer veren
Btnsmil mellifler ile mmiyye iasna mensup baz limlere gre
ise Kurn Kerimde sz edilen dem aleyhisselm, yeryzndeki ilk

616
(KILI,1(2004))
617
(Kudds,Tarihsiz),s.137
286
insan olmayp ondan nce nice demler gelip gemitir.
618
Buna benzer
bir gr, tasavvufu felsefletirmesiyle tannan Muhyiddn bnl Arab
(hyt.638/1240)tarafndandadilegetirilmitir.
619
Yerbilimveinsanbilimerbabbumeseleyizememilerdir.Herhalde
insannortayaktarihi,Bensrailbilginlerininhaberverdiklerigibiye
di bin yllk olamaz. Fakat ne faydas var ki, dier srailiyt (srail oullar
kitaplarndanalnpaktarlanhurafeyeyaknkssavebilgiler)gibiburiva
yetdeeskikitaplarmzagirmitir.
Ancak eyhimiz bu meseleyi, yerbilim uzmanlarn alklamaya mec
buredecekbirsurettezmtr.
eyhimizinbirgnMekkeiMkerreme'detavafsrasndagzne,e
kilvekyafetiyleyabancolduubelliolanbiradamarpar.Yannayakla
pkimolduunusorar.Oyabanc:
Benseninbykatalanndanmder.
eyhsorar:
Hangiasrdayayordunuz?
Yabanc:
Krkbinsenencevefatetmitim.
eyh:
KitaplarEbu'lBeer(nsanlnBabas)dem'inaltbinsenence
yaratldnhaberveriyorlar.
Yabanc:
Sen hangi dem'den bahsediyorsun? Bil ki, Ebu'lBeer olan dem'
denncedahayzbindemgemitir.
620
eyhimizin byle bir ruhan konumaa balad tahminini ada

ilimlerin keifleri ve tahminleri tamamen dorulamaktadr. Gerek u ki,
nc devirde bile yaam ve hatt kadm fil (Elephantus antiquus)
denilenimdineslitkenmibirhayvanlaadaolduunugsterenke
miklereeitliaratrmalarsrasndatesadfedildiinden,insannyery
zndeherhaldeyzbinsenencedevarolduunainanmakgerekir.te
bukefveayrmsebebiyleeyhimizinsaniin:
Hadistir (sonradan olmadr), ama bir ezel hadistir. Hdist ayn

618
Cafer b. MansrlYemen, Seriru ve EsrrunNutek, nr. M. Glib, Beyrut
1984, s. 21. mmiyye kaynaklarndan aktarlan muhtelif rivayetler iin bkz. Sley
manAte,YceKurnnadaTefsiri,stanbul1988,I.142143.(ztrk,Musta
fa,(2004).dem,CennetveD,MilelveNihal,1(2),151186.)
619
Bkz.MuhyiddnbnlArab,elFuthtulMekkiyye,Beyrut(DruSdr)trz.,III.
348. (ztrk, Mustafa, (2004). dem, Cennet ve D, Milel ve Nihal, 1 (2), 151
186.)
620
MuhyiddnbnlArab,elFuthtulMekkiyye,Beyrut(DruSdr)trz.,III.348.
287
kadimolamazusulddinveilmikelamndhiulemasnnvehkema
slamiyyenin grdkleri ve hadsiz burhanlarla isbat ettikleri huds ve
imkn hakikatlardr. Onlar demiler ki madem lemde ve hereyde
tegayyr ve tebeddl var elbette fnidir, hadistir, kadm olamaz (7.
ua1.Hakikat)hkmnvermitir.
621
150200 milyon yl nce yaam olan dinozorlarn hemen her trl

fosilinin bulunmasnn yannda dks bile bulunabilirken birka yz bin
senelikinsanfosilleridahibulunamaktadr.
622
Mridiolmayanlarnbildikleripheliimi.
Bir Mridi Kmil gerektir ki sana Hakkelyakni bildirsin. nk ilmel

yakn eriat ehlinin ilmidir. Aynelyakn ise tarkat ehlinin ilmidir. Hakkal
yakn ise hakkat ehlinin ilmidir. te Hakk ancakHakkalyakn bildiren
HakkatMrididir,MridiiKmildir.Mridiolmayanlarnkitapmtalaa
sndanvemuhabbetlerden(devamettiisohbetlerden)anladvebelledii
eylerboeylerdir,zirtevhidslkszanlalmaz.
Ahmed emseddni Marmarav kaddesellh srrahulazizin bildir

diine gre mridmrid ilikisinin ilk misali Allah Tel ile Rhi Mu
hammediarasndagereklemitir.Gizlibirhazneikenbiliniptannma
y istemi olan Yce Allah Tel, bu tannma sevgisi neticesinde ilk nce
RhiMuhammedi'yiyaratarakonumridmenzilesindetutuphalvetet
tirmivekendinideeyhyerinekoyuptevhiditelknetmitir.Sonrausl
iesmdayeralandierisimlerisraylavetekertekertelkneylemitir.
623
AliKemalEfendikaddesellhsrrahulaziz(d.1853hyt:4Ekim1920),
PiriMehmetPaamahallesindeyaptrdevinalaktavanlbirhcresinde,
devrin ileri gelen bilginlerini ve dostlarn toplar, sabahlara kadar sohbet
ederler. Abdlaziz Mecdi kaddesellh srrahulaziz, bazen Ali Kemalyi
evindenalr,krlaragtrr,yolboyuncatasavvufsohbetlerdebulunurlar.
YinebylebirgnAbdlazizMecdiEfendiileKonyadndakrlardagezer
lerken, bir obana rastlarlar. akrak ve latifeci bir zt olan Ali Kemal, o
bana okuma yazma bilip bilmediini sorar. Okumayazma bilmedii ceva

621
(AYN,1995),s.6264
622
(MUSAOLU,1999),s.64
623
(GKE,2000),s.156;YiitbaVel,RisaleiTevhid,v.43a43b
288
bnalncaonaderki:
obanheleuetrafnabirbaknegryorsun?
u grdn aa, ta, toprak, hayvan ve insandan sence hangisi,
olsaolsaAllaholabilir?
obanbugaripsualkarsndabiranduraklar,dnr,dnrde:in
sandiyecevapverir.BucevapzerineAliKemalEfendi'de:Aferinoban!
Konyaulemasndandahaakllimisinder.
AliKemalveAbdlazizMecdiEfendi'ninobanlabukonumalarzeri
ne Osman Nuri Ergin, Abdlaziz Mecdi Tolun, adl eserinde u mtlay
beyaneder:
AllahTelobanlarnbilearaypbulmaslazmgelenbirhakikattir,
birvarlktr;hattahakikat'lhakayktr.nkoolmayncanebirvcut,
nedebirhakikat,hattaenufakbireybileolamaz.
624
statsz kalrsam inancm bakalar. O salam imanm baka bir ey

olur.Ruhunabinlercerahmetolsun,itebenimstadmbudur.Etrafnda
toplanrlar.pheneoluyor!Benkendimiinferyatetmiyorumsiziniin
alyorum.imdiolnnvasflarnsayki,onagrealayaym.
625
Hermridegnlvermekimyolunsarpauratr,
MridiKmilolanngyetyolukolayimi
MridiKmilnedenanlalr?Almetinedir?
BirMridi Kmilinalmetiudur:ayetkalbinde dnyskntlii,fe
lketiolduuhaldeyannagittiizaman,ogaileneksilirveyokolupkalkar
sa, ite o kimse Kmildir. Yok gilen eksilmeyip daha da oalr ve gilene
gilekatlrsa,oinsanKmildeidir,biryalancdr,andanka.Zirokimse
seninyolunudahasarpauratr.MridiKmilolannyolusndr(bugibi
insanancakrahatlkvekolaylkverir).
Her mride dil verme kim yolun sarpa uratr, gnl bana sahip k
demektir.
eyhi Ekberegrebirdenfazlaeyhe balanmann herhangibir sa
kncas yoktur. Hatta ona gre aksi tarzda bir kural cahiller tarafndan
icatedilmitir.
626
Nikhlar da drt trldr. Cismani nikh, misali nikh, ruhani nikh,

624
(KARTALCI,2004),s.15
625
(emsiTebriz,2007),(M.252),s.341
626
289
ilmi nikh. Birincisi iin kalpte eserler vardr; ikincisi iin gizlide nurlar;
ncs ruhta srlar; drdncs gzde mcerred klli hakikatler var
dr.Bunlarnhepsidemanevibuluveevlilikleilgilidir.
627
Buevliliklerinneticesidoacakevlatnesebindevamnsalayacaktr.
lemkambiryzdrrgrenanhayrnimi.
lemhepsibiryzdrrgrenanhayrnimi.
Hakkdanaynbirnesneyokgzszleregizliimi
NitekimCa'feriSdkaleyhisselmbuyururKur'nuntecellisivardur.
Yani hakkun dostlarna Kur'n iinden tecellisi vardur ehli olmayana te
celli etmez. Ona temiz olanlar dokunabilir.
628
bunclayn mahbb
yzindenhakklarnatecellidertessellvirr.mahbbunhaberiolmaz
mahbb ancak bir yinedr grinen ayrdur gayr degl ayndur. ayr
oldu bir sandur. Siz yineye bakarsz enbiya ve evliya yine iindeki
cemala bakarlar. mdi bir gz ki ayineye baka ol gz iinde tecelli iden
cemlkandagrr.Fssdayazarki
yineye bakan iindeki sureti gremez iindeki surete bakan
ayineyi gremez, acebdr. Der. Gnl her neye kasd iderse grdgi
odur.Gnlnmaksdolmayangzinedegirsegrmez.Bumcerrebdr
insan bir eye ziyde megul olsa gayr ne grr ne iidir. Gh olur bir
gzden bir ahir kimse bir eyi grr gzn, sahibinn haberi olmaz
acebdrkudretullahanihayetyokdur.
629
TAHMSAZB
BuldumaradmgeldimmridbanaKuranimi
Dostumdiyeardmbendenyanaseyranm
Buremziriffehmederpuidei
630
ndanm
631

627
628
Vka,79
629
(MISR,1223),v.64b
630
Puide:(Pue)f.rtlm.rt.rtl,gizli.
290
Brhnsorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Birmridemuhtaidimyrdanhabersorsamdey
Aklhayalfikrimidildrmaversemdey
Sayibelieyleridimyavaslnaersemdey
Haylizamandrsevdiimhicrugamnlasayruyem
632
Merubiyem
633
zcanmnhalknyanndahoriyem
634
ZhirubatndaelhakHakkzmedoruyem
Oldutevekklhemrzatesbihikderviin
Mahvivcudetmengerekbatndazhirteviin
635
HakkyolunatalipisenHakktanolahercnbn
HernetlipeylerisenolurseninHakkilmin
Acepriyayterkedipatbufendaemelin
Gelmeziseidrkehayf
636
ztnlaaslnsenin
SanmaolurvechiHdirfanlaHakkalyakn
BildislkilebilennruHakkilmelyakn
KenzifenolaznolaHdyahemnin
637
VaslHabibeermekarifleredevranbudur
Cennetteddristeyenzemzembilirsohbetbudur
mnagelmekliinzreAllahalem
638
szbudur

631
Ndan:chil,haddinibilmez.
632
Sayruret:(Sayr.dan)Birhldendierhleintikaletmek.Bireyinbireyedn
mesi.Olmak,edilmek.Vcud,kevn.
633
Mergub: rabet edilen, istenen, aranan, arzu edilen; btn mahlukatn kendisi
ninrzsnistediiAllah.
634
Hor:f.Kymetsiz,ehemmiyetsiz.Adi.
635
Tevi:Kartrma.Karmakarketme.Bulandrma.
636
Hayf:(Hayf)Emanszlk.Hakszlk.Zulm.Cevr.(Vahvah,yazk,eyvah,yazklar
olsunmelindesylenir.)
637
Niin:f."Oturan,oturmu"gibimnyagelirvebakakelimelerlebirleir
638
Allahalem:AllahTelbilirki:
291
Herkesgrpiittiinisylersanabirbirdurur
hubbulvatan
639
manzumununerhbeynbudurur
Batngzgrronusanmabugzyzgrr
lemkambiryzdrurgrenanhayrnimi.
TerketmeirfnsohbetingsterbizegelHakkyzn
kicihandabilznrifolahemakyzn
AzbvcudunMsrdirgrdnisegrbakyzn

639
Vatansevgisiimandandr.Sehav,Makasd:s.183;Semhud,Gammaz:s.60;
bn'dDeyba\ Temyiz: s.77; Aliyy'1Kar, Kbra: s.189; Acln, Tesf 1/413.
Hadishafzlarnagrebununaslyoktur.
292
91
Heryerihsnnglistneylemi,
Hertaraftabaubostneylemi.
Ziynetetmizrpesevsfile
Hersfattanztnilneylemi.
Buncaevsaftangrnenbirceml,
Bircemlibuncaelvneylemi.
HepkitbHakkdreysandn,
Olokurkimseyrievtneylemi.
Hsnnizhredercmlesft,
Ztnainsnbrhneylemi.
Hakkistersenyrinsnabak,
emsiztyznderahneylemi.
Hakkyzinsnyzndengrnr,
ZtRahmneklininsneylemi.
Nicegrsnemsivechinnann,
Zhidiamkituyneylemi.
inialmannzerkriy,
Gnlneytnperineylemi.
HernazardagrdHakkrifin,
Hergrteniceihsneylemi.
Hakkanlamakdeilsnola,
AdetHakkbyleerkneylemi.
Slikerincekemleylebil,
Yreinbabarnkaneylemi.
AnlayncaZtHakkzevkile
BuNiyzniceseyrneylemi.
Heryerigzelliinglistneylemi,
Hertaraftabavebostneylemi.
Ziynetetmizr
640
pes
641
evsfile,
Ziynetetmialtngerisinievsfile

640
Zir:f.Alt,aa.
641
Pes:f.Arka,art,geri.*yleise,imdi

293
Buncasfatlardangrnenbirceml,
Bircemlibuncarenklereylemi.
Hakkn ztnn ziyneti sfatlardr. Cenb Hak her sfattan ztn iln
eder. Zir bu sfatlardan grnen bir ceml, Hakkn gzelliidir. Bu bir
cemlibuncarenklerdemzeyyenklarak,yanissleyereksretlerdegste
renOdur.nkbtnilhgzelliklermezhirlegrlr.
KitbHakkdrhepeyzannettiin,
Ookurkimseyrivataneylemi.
Bu ey sandn hep Hakkn kitbdr. Cenb Hak Kurn azmde:

OTrhakkiinveyazlmkitaphakkiin
ki,buyazlmbirvaraktadr
642
buyurmutur.Trcmledalarnycesi
dir. Kitb mestr dan murad bu grnen sretler, F rakkin menr
isebtnmahlkattr.Bukinatbtnbirkitaptr.Okitabancaktevhid
makmlarnseyredenokur,bakasokuyamaz.
Ztnainsnbrhneylemi.
Gzelliiniaakarrbtnsftlar,
nsniseZtnadelileylemi.
Ztgneiyzndeparlam.
Hakkn ztna insan delildir. Hakk grmek istersen insana bak. emsi
zt (zt gnei) insann yznde prldamaktadr. Melekler ve sire noksan
drlar.MeselmeleklerHakknyalnz kuvvetisminemazhardrlar,insanise
btnisimlerikendisindetoplamtr.

642
Tur,13
294
Rahmnnztekliniinsneylemi.
Onun iin Niyzi Msr Efendi de Hak yz insn yznden grnr

demitir,zirinsnRahmnnztnneklidir.
RahmndanmuradGavstr.AramsteviolanGavszmdr.
Nicegrsnemsivechinnann,
Naslgrsnyzngneiiinann,
Krzhidki,taknlkeylemi.
inialmannzerkriy,
inialmannirkinszveriy,
rifinHernazardagrdHakktr,
Hakkanlamakkolaydeil,
AdetHakkbyleesaseylemi.
Yreini,bavebarnkaneylemi.

295
TAHMSAZB
Herbiribiryzdetayran
643
eylemi
Hlikperineylemi
Blblnkrnefgneylemi
Balamherharfinunkfile
lemibireylemieltfile
Herkeseeylenazarinsafile
Ziynetetmizrpesevsfile
Mnkirinkrolupturihtimal
Zahidinkrimibrihayal
kaherdemolurzevkuvisal
Srresmimsemmasandn
MasivadrhubbuMevlasandn
Suretieyaymanasandn
Varbatndrselametaynzat
Sretizhirdeokturmklt
Kefolurbirzerreiremmknat
Ztnainsnbrhneylemi.
Grdnderviebakmacnabak
Onuidrakbahedensultanabak
Mridikmilgrpsbhnabak
Hakkavuslatpiryzndengrnr
Ehlihlhalizindengrnr
rifemevlszndengrnr
Kldefkreminiprhun
644
onun

643
Tayeran:(Tayrn)Uu.Uma.
644
Prhun:Kaniinde.Kandolu
296
bzemzemlevcudunyuonun
Aklfikrialddehr
645
dn
646
onun
Nicegrsnemsivechinnonun,
Cinsinearzetmetakvayeha
blismerdude
647
dnmkuyuya
Bilmezeyvallhszncahildil
inialmonunzerkriy,
Knhnevaslolucakarifin
Arifisenvechinebakrifin
Hakkzdrgrdyokarifin
Herkimepirdenatihsanola
FeyziHakkondangelipmihmanola
Kendirabbinefsolupsultanola
Hakkaulahileinefsdenkesil
Olaekiemimisliaynsebil
Yanaktennuru
648
ireakludil
Azbninhliyamandrzevkile
Merdumeydanhnerdirevkile
Geldibumeydankaakile

645
Dehri:zamanabalolarakdevreit,zamanlailgili
646
Dn:Aa,alak.Kolay.Zayf.Glgeli.Aalk.Altta,aada.
647
Merdud:Reddolunmu.Kabuledilmemi.Geridndrlm.Kovulmu.
648
Tennur:(C.:Tennir)Tandr.Frn
297
92
Gzetsunikadmikimkiminhalknazmetmi,
Tamamhalkaolan,fiilin,dilin,gnlnkermetmi.
Kiminbednefsibedeflubedhyuzamretmi,
Kahrevsfnamazharklupanlemetmi.
NekimtakdiredptrHakkolurelbetteolzhir,
Netedbiredevzanakitakdrinhakmetmi.
Velrifolanlutfasevinmezkahreincinmez,
Eykimcmletenhalkatsnolamimetmi.
kisinbirbilpdoruhakkatlegrrkimHak,
Cellperdesinekmicemlineharmetmi
kisindendelzmdrkemlihsnztna,
Annnbirinikahharedipbirinihalmetmi.
NehsleyNiyzCennetiirfnagirmezsen,
TutalmHakkyerinandasenindrnametmi.
Gzetilkyaratlkikimininyaratlnbyketmi,
Tamamyaratltaolan,fiilin,dilin,gnlnkermetmi.
Ey Tevhidi efl sliki Gzet suni kadmi diye Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azz hazretleri Bu mahlkat ve bu mevcdat Nri
Muhammedninerhivetafslidirdemekistiyor.
Taftezan(791/1389)iseerhHadisErbaindebuunsurlardahada
oaltr:
AllahTelnnilkyaratteyilimdir
AllahTelnnilkyaratteycevherdir
AllahTelnnilkyaratteyincidir
AllahTelnnilkyaratteynrudur
AllahTelnnilkyaratteyruhumdur
AllahTelnnilkyaratteylevhdir
AllahTelnnilkyaratteyakldr
AllahTelnnilkyaratteyardr
AllahTelnnilkyaratteymelekdir
Taftezan (791/1389) yorumunda btn bunlarn msemmalarnn,
Hz. Muhammedsallallh aleyhiveselleminruhuolduunusyler.Ha
diste zellikle bu ifadelerin kullanlmalarndaki hikmetleri de yle ak
298
lar:Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellemvcutsadefninincisiol
duu iin inci, nraniyetinden dolay nr, aklnn okluundan ve stn
lndendolayakl,ilerintedbiriitibariylekendisineuymadamuvaffak
olduu iin kalem, ilimlere vukufyetinden dolay levh; melek sfatlarn
galebesindendolaymelekdenmitir.
649
Kiminirkinnefsiktfiiliniyaramazhyunugizlemi,
Kahrvasflarnanailkluponuadietmi.
Kimin eflin ve gnln kerm etmi, nk Allah Telnn cemline
mazhar ve tevhidi efl shibi etmitir. Kiminin nefsini, fiillerini, huyunu
fena etmi, nk mazhar cell olup muvahhidl efl olmam, leym
etmitir (Allh celline mazhar ve tevhidi efl ile merref etmemi, her
kesezararvericietmitir).
Hakknekitakdirettiyseolurelbetteozhir,
Netetbiredelimonutakdrinhukmediciolmu.
yikihepsiniohalkaihsanlarnumumetmi.
EhlullhincinmezfakatsahibiolanAllahTelisebukonudaonunhak
knsavunur.Kimbenimvelimeeziyetedersebanaakaharbilanetmi
olur.
650
SultanVeled'inifadeleriileBelhten Mevlnkaddesellhsrrahl
azzinCengizHan'n(617/1214)ylndakiistilasndannceolmasebebini
uekildeaklar.SultanVeledisegyleanlatmaktadr:
OpadiahngnlBelh'lilerekrlncaAllahTel'danonaEykutup
larn ulu padiah mademki bunlar seni incittiler, tertemiz gnln krd
lar,budmanlarnarasndank.nkbenonlaraazapvebelagnde
receim. diye nida geldi. Allah Tel tarafndan bu hitab iitince fke
ipliini eirdi, Belh'ten Hicaz'a hareket etti. Daha yoldayken o srrn ese

649
(EKER,1998),s.135
650
EbuNuaym,Hilye.VIII/318
299
rinin zuhur ettiine dair haber geldi. Tatarlar onlara saldrm, slm or
dusu bozulmutu. Belh'i almlar o kavimden saysz adam ldrmler
di.
651
ftadekaddesellhsrrahlazzbuyurduki;
Meyihdagazapkuvveti gayetgldr.Kzdklarzamanbulemitah
ripetmedenteselliolmazlar.Beldeninbirindebireyhinmridinikatlettiler.
eyhobeldeyietrafndakibeldelerlebirliktetahripetmedenteselliolmad.
Fakatkeml,gazabyenmektir.Zirabircemaatinihlakinekadirolan,slahna
dakadirolur.hlkolmalaryerineslaholmalariinduaetseydidahahayr
l olurdu. Mrikler Neb sallallh aleyhi ve sellemin ban yardklar ve
diinikrdklarhldeo:Allahmkavminehidyetetzronlarbilmiyorlar
652
diyeduaetti.
653
steyenTanrsnbulur.Kimkibireyitalepedervegayretedersebu
lur.
654
Hikyetde gelmidr ki meyhdan birisi erir bir kimse arkas zre

yaturyanna varurdikkatilebakargrrkihemsolakhem muk'adhem
a'mhemmeczumdurki
sbhna'llhyRabbcem'kahrunabunmazharmitdn?diyince
olkimseiidrdirki
Eybattalbenmlerabbmarasnagirme
Buderdlerinbendenrefiniisteme.Buderdinherbirinnmukabe
lesindebanabirihsanvardurrabbmnki,
afiyet ehli bin yl mri olsa sa'y itse eline girmez afiyet shhat
gnl fiyetidr sen beni kayrup yolundan kalma diy eyhi ilzam it
mi.
655

651
SultanVeled,btidnme,4180
652
Buhr,Enbiy,54
653
(BAHADIROLU,2003),s.105;(HDAY),c.I,v.20b
654
(BAHADIROLU,2003),s.132;(HDAY),c.I,v.11a
655
(MISR,1223),v.48a
Hikyette gelmidir ki meyhdan birisi erli bir kimse arkas zre yatr yanna
varr dikkat ile bakar grr ki hem solak hem ktrm hem ktrm hem
czzamldrki;
Sbhna'llhyRabbbtnkahrnabunmazharmettin?Deyinceolkimse
iidirdirki
Eyisizvegszbenmlerabbmarasnagirme
Bu derdlerin benden kaldrlmasn isteme. Bu derdin her birinin karlnda
banabirihsanvardrrabbmnki,
Afiyet ehli bin yl mr olsa sa'y etse eline girmez afiyet ve shhat gnl
fiyetidirsenbenikayrpyolundankalmadeyeyhidelilgetirereksusturmu.

300
Cellperdesinekmicemlineharm
656
etmi
Cellperdesinekmicemlineharametmi
Hakkatte lutufla kahr birdir. Hak cemlini celliyle ihta etmi, yani
kaplamtr.Cellineuramadancemlinigremezsin.Bukonudabirtemsil
getirilmitir:
Bir memleketin Sultan veya Pdih saraynn evresinde tertibat aldr
m,herkimsarayagelirvesizdeokimseyitanmazveyanmagirmekister
se, ieriye almayn. Hatta karlk verirse, ona sizler de karlk verin diye
emir eder. Dier taraftan da nedimlerine (sevdiklerine) beni tenhada ve
kimseninbizigrmeyeceibirzamandagelipgrnzder.Nedimlerisarayn
evresindeki nbetilerin uykuya varmasn veya bir ile megul olmasn
beklervebirfrsatnbulupierigirerekdidrpdihilemerrefolurlar.
te Hakkn cemli de celliyle evrilidir. (Cellinden cemline ulalr. )
hiretlemindemahervar,sorguslvar,sratvar,miznvar;itebun
larhepcelldir.Mminbunlarauramadancennetgiremez.
Onunbirinikahharedipbirinihalmetmi.
Anniinistidadcellisekahhreder,cemlisehkmeder.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzkullardakidurumuuekilde
aklyor.
Bin altm yedi senesi Rebiu'lahir sonlarnda bir gn kullarn oklu
unu,fakatabidlerinazln,zahidlerinnadirolduunu,ariflerindeyani
ariflerden Allah Tel'ya yaklatrlm olanlarn azdan az olduunu; o
unluufasklarn,asilerinvekfirlerintekilettiinivebanagrebunla
rn Allah Tel'nn rahmetinden uzak bulunduunu dnyor ve kendi
kendimediyordumki:
Acababuounluunhalineolacak?BiziyibiliyoruzkiYceAllah
Erhamrrahimin'dir. Bunun srrnn, Allah Tel tarafndan almas
iinkalbiminburlarndadolayordum.Birdenbanaikikanatlbykbir
kapald.Kanatlarndanbirineyleyazlmt:

656
HARM:Herkesingiremiyecei,dokunmyacaey.Haramdairesi.*erik.*Bir
kiinin olup, bakasnn duhul ve taarruzundan masun yer. * Haclarn Mekkei
Mkerreme'degiydiklerilibas.
301
Bu,dnyannsrrdr.tekinede:Bu,ahiretinsrrdr.yazlidi.
Kapnnhemenardndagzelyzl,mtenasipendaml,yznnnurun
danGneinutandbirgengrdm.Banadediki:
Sanadnyaveahiretinsrrald.zerindekibeerielbiseyiveizafi
varl (vcudu) at, kapdan ieri gir. Tuhaf bir ey greceksin ve sana
lednni ilimler alacak, Yce Allah'a yakn ve uzak olan bilecek ve
dertlerden kurtulacaksn. kardm ve kapdan ieri girdim. Bana nu
rani bir elbise giydirdi. Bir de baktm ki ilmim ve anlaym, kulam, g
zm btn i ve d duyularm baka bir ilme, baka bir anlaya, baka
bir kulaa, gze ve yeteneklere deiti. Gnm, Arzn baka bir arza,
gklerin baka gklere deiip herkesin tek kahredici Allah Tel'nn hu
zurundaduracagnoldu.Ve:O'nunvechindenbakahereyhelak
olacaktr.ayetininmanasmeydanakt.BildimkiRabbmnbanagiy
dirdii elbise, Hakkani varlktr. Sonra o halimle yaratlmlara baktm.
Grdm ki benim zannmda abid, zahid, veliyyullah olanlarn ou Allah
Tel'dan ve O'nun rahmetinden uzaktr. Onunla Allah Tel arasnda
gsteriten, iittirmeden, kendini beendirmeden, nefsini temize kar
madan, bbrlenmeden, kendi nefsi yahut insanlar hakknda Allah Te
l'ya kt zan tamaktan, ya da zahiren kendinden aa olana hakaret
gzyle bakmaktan meydana gelen bir perde vardr. Hlbuki kendisi iyi
yaptnsanyor.Vezannmdafask,asi,riyakr,sapkn,bid'ati,mlhid,
zndk olanlarn ounu da Allah Tel'ya yakn, Allah Tel'nn dostu,
O'nunsevgilisigrdm.Bunlar,kalblerindebulunanznt,zillet,hulus,
AllahTel'ybilmekendinefsivedierkullarhakkndaAllahTel'yaiyi
zan besleme, herkese tevazu gsterme gibi sebeplerden bir sebeple Al
lahTel'yayaklamlard.Vegrdmkiuzaklatrcsebeplerinenkuv
vetlisi kibir ve hret; Allah Tel'ya yaklatrc sebeplerin en kuvvetlisi
de tevazu ve mahviyettir. Aslnda yaknlk ve uzaklk varl olmayan
mevhumeylerdirya.Sonrabana:
Benimvelilerim,benimkubbelerimaltndadr,onlarbendenbaka
kimsebilmez.KudsiHadisininsrrald.AllahTelnnrtsyleayp
kubbelerinin altnda gizli olan velileri kimse bilmez. Bunlar, izafi varl
atanlar bilirler. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz buyur
mutur:
Varln yle bir gnahtr ki onunla hibir gnah mukayese edil
mez.
Sonra Hakkani vcudu giydim ve ylece ikinci defa halka baktm. Bu
defa btn mahlkat Yce Allah Tel'ya yakn grdm. Gzm nceki
baknda aldanm olduundan znt ierisinde bana dnd. mam
atbibugrmakamndabirbeyitsylemi:
Btninsanlarmevlasaylr;nkAllahTel'nnkazasnagrebir
302
iyapyorlar.
Sonra bana daha baka srlar ve bilgiler de ald ki onlar ifa etmek
helaldeildir.teovakittenberiogrveovarlkbendenhigitmedi.
EvvelveahirAllahTel'yahamdolsun.
657
TutalmHakkyerinandaseninyurdunucennetetmi.
EyNiyzyerindrnnaymolsunistersen,yineirfncennetinegiremez
sin.DrnnaymhiretlemindeCennetlmczttr(karlk).Bugnden
dahaburadaikenirfncennetinegirmeli,yaniztcennetinegirmelikiite
aslcennetbudur.Tevhidehliniceburadairfncennetindeisehirettedahi
ylece irfn cennetinde olacaktr. Arada hibir fark yoktur. Cennetl
mczat ise ameller karlnda verilir. Ehli yine hicabtan hli deildir,
mahcupturlar.
TAHMSAZB
Nesanatgsterirstadonuhaddinrahimetmi
Tekebbrcmesinherkimgironuracimetmi
Kimincebbrubedefl
658
kimintabselim
659
etmi
Kimisinhabbeyemuhtakiminsahibiserir
660
etmi
Kiminpraklefltunkimindehreemiretmi
Kimininefsigaddareelibalesiretmi
Velikihr
661
sultandrbirkolsagerair
Mutahharkolepsem
662
tekellmdenolurzahir
Hakikatarsasireolankahirolurkfir

657
(ATE,1971)Onbirincisofra
658
Bedefl:Ktfiil
659
Tabselim:Salimtabiatl
660
Serir:Tahtakaryola.zerindeoturulanyksekeyer.Taht
661
Hur:f.Gne,ems
662
Epsem/epsera:Suskun
303
Severlercanileyriedersecevrincinmez
Ederbincanilehizmetneolsaemreincinmez
Hakikatehlicahilgrrsnkreincinmez
Nmyan
663
olduheryerdeeritlegrrkimHakk
nnderehnm
664
olmutarikatlegrrkimHakk
CihnprziyaedenhidayetlegrrkimHakk
SanaHakktansualolsacevbfii
665
bilmezsin
Rumuzumarafny
666
zntahtndagrmezsin
SenAzblahmkelahm
667
sznremzinibilmezsin

663
Nmayan:f.Grnen,aikrolan,gzkcolan.Parlayan.
664
Rehnma:f.Yolgsteren.Klavuz.
665
cevbfi:Yeterli,iknaedencevab
666
Senihakkylabilemedik
667
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Hz. Ali kerremallh veche hakknda Etin
etimdirbuyurduuhadiseiaretedilmektedir.
304
} { S
93
Butabiatzulmetindenbulmakistersenhals,
Gelriyzetleartbucismucnnrass
Nicemecruheylediyserhunuemmrenefs,
Sendegrzizikrilednbanaeylekss.
Hernevaktinglipolsakesgdsnzlimin,
Gecegndzcnneitevhidiklsanamens.
Uzletihalkihtiyretsensanageleygnl,
TbulasnuzletiyleHakkkatndaihtiss.
EyNiyzburiyztyolunakimgittiyse,
Buldularolzevkikimbulduanancakhavs
Butabiatkaranlndankurtulubulmakistersen,
Gelbucisimvecnkalaylamakiinriyzetleart
Niyazi Msr'nin mekruh eyler konusunda da farkl iki yaklam oldu

unugryoruz.
Bursa'da cami krsisinde veya makamlarmdaki va'zlar esnasnda
hazrunahitaben
Ey talibi rah hakikat olanlar duhan isti'malinden sizi men' zecri
edid ile def iderim. Ekser 'ibadata mani'i kavidir. Bi hasebi'zzahir kubhi
bari hveyda olduundan ma'ada bihasebi'lbtn dahi ilhm Huda
ni'meti celilesinden dahi m'min ve muvahhidi mahrum ider. Pes bu se
bepten haramdr. deyp Ku enfusekum ayeti kerimesini okuyup nasi
hat ettii ve bu sebeple sigaray brakan olduu halde bunlarn bir ksmnn
sigaray terkden dolay rahatszlanmalar zerine defi illet olacak' mikdar
kullanlmasna msaade etmilerdir. Bu srada bir mikdar bendeleriyle
Bursa dnda bir yere giderken yollar bir ehre urar ki pazarlarnda rengi
gzelrayihaspakduhanlargrmler.Bendelerindenbiribirtarikiinbisat
mutayabeSultanmsizlerinharamdrdeyubuyurdmzdaayabugzelve
matbu' u irin duhanlar dahi dahil mi ola dedikde Suf eya didik bu eyu
duhanlar kavlimizden haricdir. Bunlara szmz yoktur eklinde cevap
buyurmulardr.
668

668
Ahmed Gazzi derghna gelen kiilere sigara imesine kesinlikle izin verilmezdi.
305
Acababuradan,ttnkokusuhafifletilmiveyafarklkokularkatlmsi
garalarn iilmesinin, ibadetlere mani ve ilham Hda'dan m'mini mah
rum etmedii dncesine ulalabilir mi? Bu anlamda Uftadezade brahim
Efendi'nin de sigara itiini ancak satn alman ttnn, d ve anber ile ter
biyeveta'biyeolunduktansonraitiklerinhaberveriliyor.
669
Herkesin yneldii bir yn vardr. Hayrl ilerde birbirinizle yarn.

Neredeolursanzolun,AllahTelsizibirarayatoplar.AllahTelphe
sizhereyekadirdir.
670
okkerektlemredennefsinrhunuyaralasada,
Sendezikrtokmailednbanaksset.
Tabiatzulmetindenkurtulmakiinyedimakmvardr.Bunlar:
1)Tabiat,2)Nefs,3)Kalb,4)Sr,5)Hafi,6)Ahf,7)NefsiNatkadr.
Tabiat: Tabiat shibi kimse erat bilmez, haram bilmez, helal bilmez,
zarar bilmez, fayda nedir bilmez. te tabiat makmnda olanlar bunlardr.
Adethayvangibi,hayvandanbileaadr.Hayvanyinebirdereceyekadar
zararvefaydayhisseder.tebirinsan,zamanndagelenbirNebveyahut
bir Resle tbi olduu vakit tabit makmndan nefs makmna terakki
eder,yaniykselir.
Nefsdeyedidir:
1 Nefsi emmre, 2 Nefsi levvme, 3 Nefsi mutmainne, 4 Nefsi
mlheme,5Nefsirziyye,6Nefsimardyye7Nefsisfiyyedir.
Eerbirkimsenefsininemriylehareketedervenefsininistediiniyapar
sa, o kimse nefsi emmre shibidir. ayet nefsin istediini, yapp da son
radan piman olarak kendini paylarsa, o kimse nefsi levvme shibidir.
Nefs ile ruhun fark udur: Kii Hakkla olursa rh, Hakkla olmazsa nefs
denilir,farkbukadardr,denilmektedir.
Hernevaktinglipolursazlimnefsingdsnkes,

ayetmisafirbirdervisigaraimekistersekomulardanbirininevinegitmeksure
tiyle bu ii halleder ve dnerken de dilerini misvakla temizlerdi. Ayrca dergha
pekmezin de getirilmesine msaade edilmezdi. Kahve imeye gelince, kendileri
gndebirveyaikifincankahveitikleriiincemaatadamsaadeederlerdi.(TEKEL,
1991),s.46
669
KerimKARA,VktNiyziMsr,Ankara,1997,YksekLisansTezi,s.XXVII
670
Bakara,148
306
Gecegndztevhidrtsnsanasnacakyerkl.
Riyzatdeikiksmdr:Biriyemez,imez,bueratteyoktur.Buriyzeti
kfirler de yapar. Keiler dalarda gdalarn riyzetle bir hurmaya kadar
indirirler. Esasen riyzet perhiz yapmak demektir. Hazreti Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem: Dinde ruhbanlk (keilik, papazlk) yoktur
buyurmutur. yle arpa ekmeiyle filan eyle riyzat olmaz. Asl riyzat,
yanierattekiriyzatmminlerinorucudur.BuisebirayRamazandaoru
tutmaklaolur.
nsanaknneserizerineborolmayanvacipklar.Bubirpsikolojikdu
rumdur. Bu belki Allah Telnn kuluna acdndan dolay baarl olanda
fazla olmaz. nk ftratn mkellifiyetinin en gzel biimde tayin tesbiti
zatnamahsusolduubilinmektedir.
Sehl bnu Eb mme (radyallahu anh)'nin anlattna gre, Sehl ve ba
bas beraberce Hz. Enes (radyallahu anh)'in yanna girerler. Enes'i yolcu
namaz klyormucasna ok hafif bir namaz klyor bulurlar. Selam verip
namazdan knca: Allah Tel sana mafiret buyursun bu kldn namaz
farz m yoksa nafile miydi? dedik. Farz namazd. Bu (eksiksiz). Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin namaz tarzdr. Bilerek hi bir dei
iklikdeyapmadmdediveilaveetti:Raslllahsallallhaleyhivesellem
buyurduki:
(Yl orucu, her gece tehecct, kadnlar terk gibi kararlarla) kendinize
zorluk karmayn, zorlua urarsnz. Zira (gemite) bir kavim (bir ksm
zahmetli ilere azmederek) kendisini zora att. Allah Telda zorluklarn
artrd. Manastr ve kiliselerdekiler bunlarn bekyasdr. Onlar, zerlerine,
bizim farz klmadmz, fakat gya Allah Tel'nn rzasn kazanmak iin
kendilerininkoyduklarruhbaniyetebilegereigibiriyetetmediler.
671
Muhyiddin ibn Arab kaddesellh srrahulaziz u aklamalar yap

maktadr: Belirli bir emirle snrl olmayan mutlak korkuya gelince; bu,
kulunisterilholarakmeruveyahkmenmerubirhkmnhududuna
uyamama korkusudur. Nitekim Allah Tel cad ettikleri ruhbniyet.
672
buyurmaktadr. Yani, onlar kendileri iin, balangta bizim vacip kl
madmzbirruhbaniyeticatettilerdemektir.CenbHakk,onlararuh
baniyeti vacip klmad halde, bunu kabul ederek, hakkna riayet ede
meyenlericezalandrmtr.yetindevamndaki;BunuAllahTelrza
sniyetiyleicadettiler.ifadesi;iyiniyetvekasdlarnedeniyle,hakkna
riyet edenleri vdn gstermektedir. Bu yette, takdim ve tehir
vardr.Dolaysyla,sankiAllahrzashari,onadahakkylariyetede
medilerdenilmektedir.Buruhbaniyetinbizimeratmzdakibirbenzeri;

671
EbuDvud,Edeb52,(4904)
672
Hadid,27
307
Kim iyi bir r aarsa,
673
hadisidir. Bu da, yeni bir ey icad etmenin
aynsdr. Nitekim Hz. mer radiyallh anh Ubeyy'i radiyallh anh te
ravihnamaziingrevlendirdiinde;Bunegzelbirbid'attr.demi
tir.
674
Ve bunu bir bid'at olarak isimlendirmitir. O gnden bu gne sn
net,buekildedevametmitir.Fakatbylebiricad,meruolanamellere
katldnda,adakgibi,hakknyerinegetirmekvacipolur.Bunedenlede
mkellef korkmaya balar ve iine bir korku der. Bu hal ierisinde hu
duda riayet ettiinden, kendisine rhib denilir. Byle bir erat'a da,
ruhbniyet denilir. Nitekim Cenb Hakk Kitabnda, rhibleri vmekte
dir.(Futht,2,533.Ayrcabak:Futht,2,562.)
675
Eygnlhalktanuzletiihtiyretsensanagel,
BuuzletileHakkkatndabulasnihtiss.
Birinci beyitte geen Uzleti halk ihtiyr et den maksat seyri slk ile
birinsanTevhidiztmakmnavslolannnazarndahalkvarm,yoktur.
te o kimsenin halk nazarnda olmaynca elbette uzlettedir. (yani Hak ile
dir, Hakk katndadr, yoksa bir kenra ekilip halktan ayrlmak demek de
ildir.
Buzevkibulmakistersen,bunuancakhavsehlibuldu.
YinebirgnSultanVelednaklettiki:Babamdaima:
Benbeyandaikennefsimlmtderdi.Genlikveortayallk
zamannda tam bir ciddiyetle riyazet eder, gece sabahlara kadar iba
detlemegulolurduveriyazetteokmbalaederdi.Benkendisine:
Siz bir gn bana byle buyurmutunuz. Bugn naslsnz? Gece ve
gndz hi durmuyor, hl riyazete devam ediyorsunuz dedim. Bunun
zerineMevlnkaddesellhsrrahulazizBahaeddin!Nefis,kuvvetli
bir hilekrdr. Allah Tel etmesin birden bire onun yine dirilip akl
ceddin'ini(=dinyiidini)malupveharabetmesindenkorkuyorum
buyurdu.
676
Buldular ol zevki kim buldu an ancak havs da geen havas makmlar

673
Mslim,Zekt69.lim15,16;Tirmiz,lim15,(V,43no.2675)
674
Buhr,Tervh(32),1.
675
(KURT,1997),s.564
676
(Ahm95),s.301
308
betir:
1Havski,Cemmakmdr.
2HavslhavskiHazretilcemmakmdr.
3Hlsetihavslhavski,Cemlcemmakmdr.
4NihyetHlsetihavsslhavski,Ahadiyyetmakmdr.
5En sonunda Velyet makm ki, bu ayn zamanda Sddkiyyet makm
veKurbet(yaklama)makmdr.
TAHMSAZB
Kendiniakehlinezahidniineylernhas
Mnkirederkiikrarederkenmaazallahnehas
Raziolmuturbukavlecmletennsuhavs
Senilykmedemalupdilherbrnefs
Farkedersendendiria
677
yrileayarnefs
Filhakiktnkbirdirleysefiddiyrnefs
678
Hkmneherkiminkilolduhakkahlimin
Bendeiednsolduhamdlillhlemin
Kimsemahrumolmadhayfabenimahvlimin
teiakilekasenynegeleygnl
Bdeifeyzezeldenikankleygnl
Dmaniledostunaiyisanageleygnl
Zerrekadarkalmayakalbiniindehemkeder
nbudurlemiindezahirubatnhaber
HemduyarsrrHddanAzbbirmnendedir
679

677
678
(Budiyardanefsyok)
679
Manende:Benzeyen,mmsil
309
} { Z
94
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,
Noktayfehmeylemektirilmirfndangaraz.
HalkbuncaEnbiykimgeldidveteyledi,
Vahdedinsrrbilinmektirodvettengaraz.
Sniigr,gndeyzbintrlsanatgsterir,
Kendinigstermekiindirosanattangaraz.
Hepcellinperdesidirkfrisyndanmurad,
Bahrvcdunkatresidirfazlurahmettengaraz.
Nefsinibilenerermibirtkenmezdevlete,
FakrufahrdirNiyzbilodevlettengaraz.
SensenibilmektirancakPrelfetten
680
garaz,
SensenibilmektirancakPrelfettenmaksat,
limveirfndangayenoktayanlamaktr.
Pr(Mrid)dengaraz,yanimaksatsensenibilmektir.nkeytanse
ni kendi yoluna rabet gstermeni ister. Onun iin Mrid lzmdr.
Mridsizolmaz.
Noktayfehmeylemektirilmirfndangaraz
Yukardaki ikinci beyitte geen ilim ve irfandan maksad da noktay anla
maktr. Bir keresinde Eshb Kirm Hazreti Ali kerremellh vecheye sor
dular.
YEmirilMminn,ilimnedir?.Cevbndabuyurdular:
lh kitaplarda olan Kur'an Kerimde, Kur'an Kerimde olan Ftihi
erfede, Ftihi erfede olan Besmelede, Besmelede olan ba da (be
harfinde),badaolanaltndakinoktadavardr.Bannaltndaolannokta
benim.Veilaveettiler.limbirnoktadr,chilleranoaltt.
lim bir noktadr. Bu tafsilt hep o noktay anlatmak iindir. Bu kadar

680
lfet: Alma, alkanlk. Birisiyle mnasebette bulunmak. nsiyet. Ahbablk,
dostluk. Huy etme. Grme, konuma.(nsanlar fikren dallete atan sebeblerden
biri; lfeti, ilim telkki etmeleridir. Yni me'luflar olan eyleri kendilerince mlum
bilirler.Hattlfetdolaysyladiyatateemmledipehemmiyetvermezler.Hlbuki
lfetlerindendolaymlumzannettikleriodieylerbirerhrikavebirermu'cizei
kudretolduklarhalde,lfetsikasiyleonlarteemmle,dikkatealmyorlar;taonla
rnfevkindeolan
310
enbiya, bu kadar kitap ve bu kadar Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
vrisleri,hepan,noktaybildirmekiindir.
Odvettenniyetvahdetinsrrbilinmesidir.
Yaratangr,gndeyzbintrlsanatgsterir,
osanattanmaksatkendinigstermekiindir.
EyTevhidiEflsliki,Sniigr,yaniHakkgrgndeyzbineitsa
nat gsterir. O sanattan garaz, yani maksad ama kendisini gstermek ve
bildirmekiindir.
Hepcellinperdesidirkfrveisyndanmurad,
Faziletverahmettengayevcdderyasnndamlasdr.
NiyzbilkiodevlettenmaksatFakrufahrdir.
Arifin srrnda vcuttan fakr (yoksunluk) tamam olmaynca perdesiz,

dorudandoruyaHak'knyznebakmasmmknolmaz. Nitekimy
ceAllahbuyurmutur:
O gn baz yzler sevinli, rablarna nazrdr.
681
Varl atmazsa,
Allah Tel'nn gklere ve yere arz ettii, onlarn kabulden imtina, edip
sadeceinsannyklendiivcutemanetinidememiolur.Vebusuretle
bsbtn hiyanetten kurtulamaz. Allah Tel'y da sevmez olur. nk
Allah Tel Allah hainleri sevmez
682
ayetiyle ifade ettii zere onu
sevmez.
OnungzndenperdenaslkalksnvenaslAllahTel'ygrsnkio,
Hak'nolanvcudukendinemaletmektedir.nkfakrntamam,Allah

681
Kyamet,32
682
Enfal,58
311
Tel'dan baka her eyden varl almaktr. Vcut kalknca Hakk gr
nr.Vehikaybolmaz.Dersenki:
Vcut grnrde ve gerekte Allah Tel'nn ise o halde arif kim,
O'nabakankim,O'nugrenkim?Derimki:
Vcutbirdiramamertebelerioktur.
Birmertebedemuhiblikle,birmertebedemahbupluklagrnr.
Birmertebedeglolur,dierindeblbl.
FutuhatiMekkiyye'ninbandaylebirbeyitvardr:
RabHak'tr,kulHak'tr.
Ahbilseydim,kimdirmkellef.
Kuldurdersen,oldr.
Rab'drdersenohaldeOnaslmkellefolur?
Buradan anlald ki fakr: ki cihanda da vechin (yzn) siyah olmas
(yok olmas) dr. Yoklua da siyah denilir. Yani dnya ve ahiret demdir
(yoktur).Bunlarnvarlyoktur.nkvarlkgerekteAllahTel'nndr.
Mahlkatavarlkvermekmecazidir.
RaslllahsallallhaleyhiveselleminNefsinibilenrabbinibilir
683
sznn manas da budur. nk nefsinin vcudu olmadn bilirse,

kendisindeolanvcudunAllahTel'yaaitolduunuanlar.Yanikendisi
nin, mahiyyeti itibariyle Rab, grn itibariyle nefs olduunu bilir. Ya
hut: o aynen (zat itibariyle) Rab, taayynen (grn) itibariyle nefstir.
diyebilirsin.
Fakr,azkalsnkfrolayazd.
684
Sznegelincebu,nafileibadet
lerle Allah Tel'ya yaklamann sonucudur. Ama benim sylediklerim,
farzibadetlerleAllah'ayaklamannsonucudur.Allahgereisyler,O,
yolailetir.
685
686

683
Muteberhadiskitaplarndabulunmadgibibtnmevzuatkitaplarndamevzu
olduubelirtilirbkz.Acln.2/262;AliyulKari,352:Saan,35,36;Sehav,198
517kiilikjritarafndandamagnderilenSocratesdakendinibil!(gnosisip
se!)demitir.
684
EbuNuaymHilyede;bn.SikknMsannafnda.Beyhkuabulmanda:bn.
AdiyelKamilde.HasanBasrdenrivayetetmilerdir.Bazlarda.Senedininzayf
olduunusylerler.rneinTabernEnestenzayfbirsenetlerivayetetmitir.Bkz.
Acln.II/108
685
Ahzab,4
686
(ATE,1971),1.sofra
312
TAHMSAZB
SreisebulmesniHakktrayettengaraz
Mebdeisrrmaaddirkatmihnettengaraz
KfrleimanolupturHakkaillettengaraz
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,
Mektebiilmiezeldenarzhikmeteyledi
Kfrzlmetirekaldolakiilletede
HayrileerreveliHakkaehdeteyledi
LutfuHakktanhernebibrhanhccetgsterir
Sanmaarznefsedipediphalkakermetgster
Hernegstersesenklonukudretgster
Zhidbirnoktaoldubuncaelvndan
687
murad
Hakkbilmektirneticecmleirfandanmurad
SensenibilmektirancakemriKurandanmurad
Azbyahicranileyandnfirkmihnete
nkdostundancddtndiyargurbete
Hakkikrareyleyeneylerbakarmhccete

687
Elvan:(Levn.C.)Renkler.Muhtelifgrnler
313
} { T
95
Vezin.FiltnFiltnFiltnFiln
Herdenninsznealdanpetmeihtilt,
Herlemisrramahremsanmaeyleihtiyt.
olkiszkadrinbilircnnnisreyleana
Ayannaltnadeyznnbist.
Arifinkadrinyineolrifolanlarbilir,
Ehliulvvunrtbesinibilmezehliinhitt.
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi,
Skkerihalvdrandanhslolurinbist.
EyNiyzfriuzdeolvarekmegam,
Kahrultfubirbilirsengamolursananet.
Heralansznealdanpetmealdanma,
Tedbirliol,herbasitkiiyisrramahremsanma.
Her kim sana falan kii seni vd derse ona syle ki beni ven sensin!
Onubahaneediyorsun,Herkimsanafalanadamsvdderseonadersinki,
banasvensensin,onubahaneediyorsun.
"Sanasven,ancakosvmeyisanaanlatandr,"derler.Buszosyle
memitir,belkidebakamanadasylenmitirdersin.Oadamgelirdefalan
kiiseniniinkskandediderse,yleki:
Kskanln iki mnas vardr. Biri insan cennete gtren kskanlktr.
Bu, hayr ite bakalarndan geri kalmamak iin gsterilen kskanlktr. Ben
niinfaziletteondangerikalaym,der.
AllahTelvelilerinekardmanlkduygusubesleyenlersanrlarkion
laraktlkederler.Buyanltr,belkiiyilikederler.Onlarngnlleriniken
dilerindensouturlar.nkonlarlemingamnekerler.Birkimseyekar
busevgivekoruma,birykgibidirki,buKafdanonunboynunaveomuz
larnaykletmek,onudahadaarlatrmakdemektir.Yanibireyyaparlar
kisevgileridahadaartar,oonlarndahaokdertortaolur.Ozamankendi
sevgilerinivednceleriniunuturlar.tebuonlarncanlarnarahatlkgeti
rir.
688

688
(emsiTebriz,2007),(M.366)s.450
314

Bunlarnbirdeokuyupyazmabilmeyenksmvardrki,kitab,kitabeti
bilmezler, ancak bir takm kuruntu yn hayaller kurar ve sadece zan ar
dndadolarlar.
689
ukiikisznkadrinibilircnnserpona
Yznyereserayannaltnade.
Arifinkadriniyineorifolanlarbilir,
Aalkolanlarycelikehlininrtbesinibilmez.
EyzlimlersizMsriyiaramazszeekararszMsriyimelektuceberutu
lhtda arayan bulur mu ki sen nsutda belki hurda arar iken bulayum
sanursn siz dm tanmazsz dm eek sanursz imdi sizn zannunuzda
eek damdur y siz eek ile dm farkn bilmeyince adam dmdan nice
fark idersiz biricik kendinzi de grn ki mesh olmsz belki nesh olmsz
belki fesh olmsz dah haberinz yok, tory eri grenn gzindedr
egrilkyetereyMsriyeteryetereyebteryetersenyazdukaonlarolddahi
beter.
690
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi
691
,
Ggetirmekendinegeldikedmannktlemesi,

689
Bakara,78
690
(MISR,1223),v.61a
EyzlimlersizMsriyiaramazsnzeekararsnz.Msriyimelekt,ceberutvel
hutlemindearayanbulurmuki,seninsanlklemindebelkibakayerdearariken
bulaym sanrsn. Siz adam tanmazsz dm eek sanrsz. imdi sizin zannnzda
eek damdr. y siz eek ile dm farkn bilmeyince adam dmdan nice fark
edersiniz. Bir kere kendinizide grn ki suretiniz deimi belki insanlktan km
snz. Belki bozulmusunuz dah haberiniz yok, doruyu eri grenin gzndedir
egrilikyeter.
EyMsriyeteryeter.Eysoysuzyetersenyazdkaonlaroldudahabeter.
691
Ta'n: Ho grmemek. Ktlemek. Birisinin ayp ve kusurlarn beyan etmek. *
Kfretmek. * Muhalifin iddialarn rtmek. * Vurmak. * Duhul etmek, dhil ol
mak,girmek
315
ekerihelvdr,ondanferahlkhslolur.
EyNiyzvarekmegamkurtulvezdeol,
Senkahrveltfubirbilirsenzntsevinolur.
mnhsodurkiayne'lyakneldeedipgzileAllahTelnnztn
vesfatngreler.Lkinruhilenefsibirbilmeyenler.Yanibirgrmeyen
ler.Kahrileltfunaslnnbirolduunuidraketmeklieeriattankorkar
lar.Nitekimdenilmitirki:
Kahrultfunilletimndavahittirvel
Bilmedieytanbutevhidiehaddendtdr
692
TAHMSAZB
nerattrhakiktehlinehza
693
srat
Emrunehyimnkeririfgibiklirtibat
Srrnfetmeyeznsrrneylesmat
694
Bilmeeytandangnaholmanefseina
Sonrayzbinpimanoldunsayokat
Hbgaflettenuyarcannnasihattirsana
BuvcuduHakkaikraretmeebirseninbilir
Ehlilabin
695
halininyineehlidinbilir
Ehliakmahbubunubiriftbilirbirtekbilir
Prferaholmasanageldikednyatanesi
696
znaldatmasnfnidesevdtanesi
Dilberinlutfusanahoturkihalva
697
tanesi

692
693
Haza:Bu.u.O.Gr:aretzamiri.
694
Samt:Susma,skt
695
Lab:oyunehli
696
Ta'n: Ho grmemek. Ktlemek. Birisinin ayp ve kusurlarn beyan etmek.
Kfretmek.Muhalifiniddialarnrtmek.Vurmak.Duhuletmek,dhilolmak,
girmek
316
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi,
Sanairfaniledzahtolabairem
Yokyereekmekasavetheriibilmuhterem
HtrnaadkiAzbedersenprelem

697
HULV:(Halva)Tatl.Hovegzel.yi.

317
} { Z
96
Vezin:MeflnMeflnMeflnFiln
Bugnbirmeclisevardmoturmupendederviz,
Okuramkitbnbuhalkaladrviz.
kiblmcihnhalknbirinicennetesalm,
EliylekrsdenbirinTamyasarkdrviz.
Sarazndanateleryakareytnmelnu,
SanasnyediTamnunazbkendidirviz.
Tamyayledoldurmuiindeyokduracakyer,
Anayerletirirhalkacephizmettedirviz.
Yaraurvazanahakkkiyanaryaklurherdem,
Niyzninhemenancakcihandaaddrviz.
Bugnbirmeclisevardmoturmuviznasihateder,
Amkitbnokurbuhalkalatrviz.
yilii retip de onu yapmayan kiinin durumu, insanlar aydnlatp
dakendiniyakankiinindurumunabenzer.
698
Vaizlerkonuurikeneerkendisineuramambirhalvemakamnbah
sini yapyorsa mukakkak hatal kelam edecektir. Krsler ders verme ma
kam deil irad makamdr. Kendisi irad olmayann kelm da irad etme
den uzaktr. Bu ksm vaizler belki ykselen talar gibidir. Sonuta hep d
mlerdir.
lm vaizleri vardr: ve yeryz, kendilerine hayattan el ekmeleri

vaazedilmesigerekenkiilerledolu.
Gereksiz kiilerle dolu yeryz, bu fazla kiilerle bozulmutur hayat.
"EbediHayat'laayartlpekilsinlerbuhayattan!
"Sarlar" diyorlar lm vaizlerine, ya da "karalar". Ama ben onlar
bakarenklerdedegstermekisterimsizlere.

698
Tabern, elMucemlkebr, II, 166 (1681), 167 (1685); Hatb elBadd,
ktizu'lilm elamel, 4.bsk. thk. Muhammed Nsruddn elElbn, elMekteb'l
slm, Beyrut, 1397, s. 70; Heysem, Mecmau'zzevid, I, 184, 185. (UYSAL, 23
Bahar2007)
318
te ilerinde yrtc hayvan tayan, ehvet ya da kendine eziyetten
baka seecekleri yol olmayan korkun kiiler. Onlarn ehvetleri bile
kendilerineeziyettir.
Henz insan bile olamamlardr, bu korkun kiiler: hayattan el ek
meyivaazetsinlerde,kendilerigsnler!
teruhuveremliler:dahadomadanlmeyebalarlarvebezginlikve
vazgemeretilerinizlerler.
lmeyi severek isterler, onlarn bu arzularn bizim de uygun bulma
mz gerekir! Bu lleri uyandrmaktan ve bu canl tabutlar rahatsz et
mektensaknalm!
699
"Ey bilgelik ta! Yksee atmsn sen kendini, ama atlan her ta
dmeyemahkmdur!
Eybilgelikta,eysapanta,eyyldzlarparalayan!Kendiniseny
lesineykseeatyorsun,amaatlanhertadmeyemahkmdur!
700
kiyeblmcihnhalknbirinicennetesalm,
Eliylekrsdenbirinicehennemeatarviz.
Sarazndanateleryakarmelneytn,
Sanarsnyedicehenneminazbnntakdiredenidirviz.
Cehennemiyledoldurmukiiindeduracakyeryok,
Anayerletirirhalkacabanehizmettedirviz.
YaraurvazanaHakkkiyanaryaklurherdem,
UygundurvazonaHakkkiyanaryaklurherzaman,

699
(NETZSCHE,etal.,2006),s.4849
700
(NETZSCHE,etal.,2006),s.185
319
TAHMSAZB
Bizetaneylesegamznbilmezmeerviz
Buatptutmasngrdmdedimbendenedirviz
Sanaehlidilincmleduashepbudurviz
Kiminihilederdekiminidevletesalm
Kiminisemtifetvyakiminihccetesalm
Kimininrahatnalmbelvemihnetesalm
Okudursunhakikatenicendanmabunu
701
Mededalatmaadnferahnke
702
etmemahzunu
Yetersattnyetervallhbizebutarafamacunu
Satarbirpulacennetzevkiniolmuteberyeryer
Temenn
703
duetsintutturduunsemadanber
704
Haberimanii
705
Kurandanbilencnahebersyler
GhhavfiHdAzbediptiremimiprnem
Ghvadivisaliyleolupturhtrahrrem
706
Demeyinyroluryrinedepzreoluvarbenem
Yaraurvazanahakkkiyanaryaklurherdem,

701
Mabun:(Gabn.dan)Alveritealdanmolan.akn.arm
702
Sevindirmek
703
Temenna:Elialnnagtrerekselmlamaiaretiyapma.Minnettarolma
704
Berr:toprak,yeryz,yer.
705
Mani:mana
706
320
} { A
97
Vezin:FiltnFiln
Sdkilegirdnseyolaeyc
Birkatigerekliszvarklsima
Cmledenevvelsanalzmolan
Cmleyrnnaeylegelveda
Mlumlkkavmihvanmdahi
Terketanlarsanavirirsud
Birgnlkaluraradaanda
eyhetapuranaeyleittib
Byleetsenbilhakikatsrrna
Azzamandahslolurttla
Cismcnndahikurbnedegr
Gerkabulolursabuldunirtifa
SrrtevhidnNiyzhsl
Hakkileortadakalmayaniza
Eycesaretlikiisdkilegirdinseyola
Birkesingerekliszvar,geliit
Hereydenevvelsanalzmolan
Btnsevdiklerinegeleyleveda
Terketanlarsanaverirsud
Ml,mlk,kavmveihvanmdahi
Terketanlarsanasevdalarverir
Birgnlkalraradaonuda
eyheulaonaittibeyle
321
Byleedersenbilkihakikatsrrna
Azzamandabigisahibiolur
Cismcnndahikurbnedegr
Gerkabulolursabuldunirtifa
Cisimvecnndahikurbnedegr
Eerkabulolursaykseklikbulursun
SrrtevhidnNiyzhsl
Niyzneticedetevhidinsrr
Hakkileortadaekimekalmaya
TAHMSAZB
Geltevekklabdiolbirtif
Kimsesendengrmeyeruyifera
707
Haksanaihsanederuzuceza
708
Olmadanevvelolupbulizzucan
Sendedircanucihancananucan
Zahirubatndanelekpehlivan
Hakkyanndaolmakistersenulu
znfehmetmedeolkaygl
Sanayoklukillerindengelebu
709
Terketanlarsanavirirsud
Mlikilmilednsultanede
TendekalmkenseniHakkcanede
Cmlevarlktangeipuryanede

707
Fera:Vazgemek.Hibireylemegulolmaypdinlenmek.Boaltma.
708
Ruz: Gn; Ceza: Karlk, mukabil, ivaz. Crm veya gnh ileyenlere verilen
azab.hznle,mitsizliklealaypszlanmak.Ahiret
709
Buy:f.Koku.mit,umma.Sevgi,muhabbet.Tamah.Huy.Tabiat.Ksmet,
pay,nasib
322
Gzkulaklageleritsrrna
Eylehizmetgeltarikatsrrna
Malikoluncavilyetsrrna
Cahiligrmecihandacahili
Kmilgrmebekdakmili
Dcihanda
710
budurAzbfdl
SrrtevhidnNiyzhsl

710
kicihanda
Niyz-i Msr kaddesellh srrahul azz

323
} {
98
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsad,
kibetdermnnaeripcangnlolas.
Likderdiolmayannderdinehireyok,
Gnlolmuturannyanndanoldimra.
Habsedipehbzrhuznefsinbeslerol,
Cifedengayrinesaydederhavyaasaz.
olesirinefsolandimmuazzebTamda,
Nefselindenkurtulanacennetolmuturdura.
Nefsodurkimcehlikaransukaplargnln,
Rhodurkimilmnrugnlneyakarera.
Ttiyyimarifetlerenetcnngzn,
Gresincnnheryzdenoladzreb.
Cngnlndoluphergussdanzdol,
BiroladimNiyzgzneyaknira.
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsayara,
kibetdermnnakavuupcangnlolas.
Fakatderdiolmayannderdinehireyok,
Gnlolmuturonunyanndanodimuzak.
Eylermeclisindekemlereyolurkemlermeclisindeeylerkemolur.
711
Doankuurhuhabsedipfitnecinefsinibesler,
Kargahavdausadapisliktenbakaneavlar.

711
(MISR,1223),v.31b
yilermeclisindektleriyiolurkemlermeclisindeiyilerktolur.

324
unefisesiriolandimaazapgrrcehennemde,
Nefselindenkurtulanacennetdurakolmutur.
Veliler balklardr, Hakk'sa deniz; onlarn yerleri yuvalar, dima de

nizdir,DenizdenbakasonlarcaLadr,Ladansonraduraklarysail
ldr.
stek ikidir, yol da iki, Allah Tel ondan raz olsun, Seyyid
Burhneddni Muhakkik'a, yolun sonu var mdr, yok mudur? diye
sordular,Buyurduki:
Yolasonvardramaduransonuyoktur,nkgidiikidirbiriAl
lahTel'yagiditir.AllahTel'yagidenyolunsonuvardr.nkbu,
varlktan, dnydan ve kendinden geitir. Bunlarn hepsinin de sonu,
bitimi vardr. Ama Hakk'a eritin mi, ondan sonraki gidi, Allah Tel
'y tanmak hususunda, Allah Tel bilgisinde o tanyn srasnda gi
ditirkibunasonyoktur.
Bil ki yolun dura Hakk'a ulamaktr; ama bundan sonra o ulamada
sonsuzbiryolvar,Yolikieittir:
Biri kendinden, varlndan gemektir; bu eit yolun sonu, snr var
dr,nkbedeninvarlsnrldr;buvarlkdnysnnsonuvardr.
Duraklaryolununsasonuyoktur;gnlyolu,bilkisonsuzdur.Kendin
den gemenin, u yokluk leminden sefer etmenin imkn vardr. Ama
lmszlk yurdu olan o duraktan gemeye imkn yoktur. nk oras
AllahTel'yaulamakduradr.Karadayoldameydandadr,yolundu
rada;amadenizdekiyolunbelirtisigrnmez.Kavutuktansonrakigi
di, bir baka ekildedir; kavuup buluan kiinin gidii gizlidir, neliksiz
niteliksizdir.
712
Nefisodurkimcehaletkaranlkaplargnln,
Rhodurkimilimnrugnlnekandilyakar.
Gresincnnheryzdenoladzreb.
Dudukuunumarifetleaydnlatetcnngzn,
Gresincnnheryzdenoladzerindeb.

712
(VELED),balkCXIV,b.5060..
325
Cnvegnlndolupherkederdenzdol,
TAHMSAZB
kHakkadolupklikilemdefera
Cilveghcismidironunmuhakkakdud
kmadanfrsateldengetibusendena
Bsbtndnyaiindebengibivereyok
Biryzkaragnahkrmcrimbireyok
Derdigamlabarhunolmudlibimre
713
yok
Olsratmstekimidoruerianlarol
Padiahmsivadrnsa
714
hizmeteylerol
Bendizhirdemukayyedseyribtnneylerol
Olmayankaydimandinmezheptmuda
FidevermezpimanolduunhepTmuda
AkliledostlukedenkaldmertebeiTmuda
Dembedemehliyakngnlndeyoklargnln
Vasldileylemitirdleoklargnln
Ehlinefsinlcerem
715
nefsindenotlargnln
Dostisengeldostiledostayetitirzn
Mantktayrdanrumzunnoktadangryzn
Aynztolmakiinztndanayrmaizini

713
Bimare: f. Hasta, alil. Muharebeler veya aknlar esnasnda ele geirilen kadn
esirlerinayrldklarsnflardanbirininad.
714
Nas:f.nsanlar.
715
Lacerem:phesiz,elbette,besbelli.Nar,zaruri.
326
Gresincnnheryzdenoladzred.
BirmeleksmhabbeAzbyaftde
716
ol
Bibismillhkisensinayninoktabdaol
Kendinibirliktefehmetcismileeyadaol

716
ftade:f.Dm.Fakir,biare.k,tutkun.
327
} { F
99
Vezin:MefilnMefilnfeln.
Geleysofkarsofuklinsf,
Kosretdzmeikliinisf.
Riyilebumrnzenini,
Nicebirsarfedipedersinisrf.
Kurudavmsandnsenbuilmi,
Buyolabylemigittilereraf.
Dahkmilliinbumunin,
Sanaderviolaetrfeknf.
Deilvallhimridlikburesme,
Kemlehlineyakmazbuevsf.
Artpkeylekalbineylehlis,
Beenmezbylekalbianlasarrf.
Hakkatkrbnnauyagr,
Katirenyolagiderolesnf.
FenKfndanaryollarhep,
BekAnksnaolurlarezyf.
Buyolucmledenltutarlar,
Saryvahdeteerieneslf.
Hurfabakmaandanierubak,
Nefestircandeildirnnilekf.
NefsbahrndallolmuNiyzi,
Sadavharfiindeolanururlf.
Koysretdzmeikliinisf.
Buradasof,softanmtaktr,ondanhrkavetayaparlar.nsfet,bu
sretdzmeibrak.Riyilemrnsarfederekisrfettin.
Riyilebumrnzenini,
Riyilebunzikmrn,
328
Buyolabylemigittilerereflikiiler.
BuTevhidilminisenkurubirdavmzannedersin.Erafbuyolabylemi
gittiler?Kmilliinninbumudur?
Dahkmilliinbumunin,
Dahkmilliinbumunin,
Sanaderviolaetrafvebtnynler.
Sanaeyhdenilsin,etraf,eknafsanaderviolsundiyemi?Eyvh,by
le mridlik gsteri ile olmaz. Bu sfatlar keml ehline yakmaz, kalbini
pkvehliseyleveunuiyibilkiSarrf,yaniHakcellenuhsafolmayan
kalbibeyenmez.
vallhimridlikburesmiyetdeil,
Kemlehlineyakmazbuvasflar.
Beenmezbylekalbianlarsarrf.
Kalp,genelolarakikianlamdakullanlmaktadr:
1.Sadeceinsanahasolmayp,hayvanlardadabulunan,gskafesi
ninsoltarfndakiboluktabulunankoniketparas.Tabivehayvniru
hundevamiingerekliolanbuhartar.
2.Rabbnverhnbirlatfeolarakinsannidrakeden,bilenvekav
rayanyetenei,insannemanetiyklenenhakikati.
717
Tirmizbukonudayleder:Kalpismi,btnmakamlarnhepsinige
rektiren ismi cmidir.
Dolaysyla kalp ve ruh, mrifetin, bir birinden

akbirekildeayrlmasmmknolmayanikivastasdr.
718

717
718
329
BuorganaKalbdenilmesi,onagelenvaridatneitliliindendolay
devaml tekallb ettiindendir. Vridtn eitlilii de hallerin eitlilii
dir. Hallerin eitlilii ise kalbin srrna inen tecelliyt ilhiyyenin trl
trloluundandr.teilimdilindebunasuretlerdekitahvilvetebdilder
ler(Bkz.ZehirulalkferhiTercmnilevk,39.
719
Allahbiradamnkarnndaikikalbyaratmamtr.
720
Bil ki: Her insann karnnda yalnz bir kalb vardr. Bu kalb, Rahman'n
parmaklar arasndadr. Allah Tel onu diledii gibi evirir. Kalb, ynel
diieyinsfatverenginebrnr.Hattayneldiininaynolur.Bunuan
ladnsa zikir, zakir (zikreden), ve mezkur (zikredilen) bir eydir. sz
nn manasn da anlam olursun. nk lisandaki zikir, gerek zikrin bir
suretidir.Gerekzikirdekalb,zikrineklinegirer.Buitibarlakalbedezikir
denir.KalbHakk'tr.
Bunlarn her birinin bir misali vardr: Su, rzgrn dalgalandrmasyla
dalga adn alr. Hlbuki hakikatte dalga da sudan baka bir ey deildir.
Kalbin de zikirle olan durumu ayndr. Zikir kalbin tamamn kaplad
takdirdekalb,tamamenzikirkesilmiolur.Lisanagelenzikir,kalbdeolan
zikrinsuretidir.Kalb,buzikrinsuretine(ekline)girer.Amakalbesasnda
ekilden mnezzehtir. Gelen dnceye gre ekil alr. Bundan dolaydr
ki iki fikir, ayn zamanda kalbde bulunmaz. nk kalb tamamen, gelen
fikrinsuretinegirer.Kalb,gelenodnceninkendisikesilir.Artkbaka
bir dnce ona smaz. Deniz suyu gibi. Su, dalgaland zaman bir dal
ga,bakabirdalganneklindednlemez.Birandaaynyerdeikidal
gaolamaz.Anla.Bazankalb,birdenizolarakgrlr.Dalgalarnokluu
vekalabalonaizdihamvermez.Amabuhal,herzamanolmaz,bazan
lardaolur.tlaktakyide(mutlakvcut,zelvcuda)galebealdzaman
olur. Uykuda kendini aa gren tane gibi. Her karnda bir tek kalb var
dr. Bu kalb, ister bir ayn'a (zata), ister birok tayynata (grnlere)
ynelsin.Neyeynelirseonuneklinialr.
721
Hakkatkrbnnauyagr,
Hakkatkervannnauyagr,
Kesinaydnlkyolagiderosnflar.
Hakikat kervnna uy. O esnaf, yani hakikat ehli ancak ak yola gider

719
(KILI,1995),s.125
720
Ahzab,4
721
(ATE,1971)Ellibirincisofra
330
ler. Onlarn gizlilikleri yoktur, her halleri aktr, onlar gsteri filan gibi
eyleribilmezler.

.
Ancaksadakavermeyiyahutiyilikyapmayveinsanlarnarasndzelt
meyigzetenkimselermstesna,onlarngizlitoplantlarnnounda
hayryoktur.Bunlar,Allah'nrzasnkazanmakiinyapanabykecir
vereceiz.
722
BekAnksnaolurlarmisafirler.
Burada Fen Kfndan murad Fenfillh olmaktr. nk fen bul

makzordur.BunedenleonuyksekolanKafdaylatebihederler.Bek
AnkskiFenfillholanBekbillhdamisafirolur.
VahdetSarynaerienevvelkiler.
Harflerebakmaondanieribak,
Nnilekfnefestir,candeildir.
Hurufbakma,yanibugrnensretlerevemevcdatabakmademek
tir. nk bu grnen mevcdat birer hurfu sveriyye dir. eri bakki
gereklere bakm olasn ve gerekleri grm olasn. Bu mevcdat una
benzer ki, sanki birka kii birden sylemi gibi sanrsn, hlbuki syleyen
birdir.

722
limran,114
331
Niyzinefisderyasndallolmu,
Sadaveharfiindeolanlfvurur.
TAHMSAZB
Oldunisekilegerisine
723
saf
Eremezmaksudunaehlihilf
MiskininAnksisederKuhiKf
724
Uzaktrgrmeyensrremini
Tutalmzabtederuyuzemini
Derau
725
edesinbirmehcebni
726
Riyilebumrnzenini,
Yzndenzerredenlivermekini
Niceydedesinkalbiselimi
Kazandnsaeerlutfuhilmi
Okurmevlsnakaryalan
Kemalehlindegrmeimtihn
Mrvvetsizolanbilmeziman
Dahkmilliinbumunin,
GrnenperteviHakkdrbueme
Kusuruzinetcndrbucisme
Barmanefislecananaksme
Okimikrahedercevrucefdan
Huzuruvechingrrsanmagedadan
Nianbulmazefendiolvefdan

723
Arkasna
724
Kh:f.Da.
725
Au:f.Kucak.Snlanyer.
726
Mehcebin:f.Ayalnl.Alnaygibiparlakolan.
332
Tecellidenvcudungelyuyagr
Vcudunismiyzbindirsangr
zndenbilhaberbirdirduyagr
Hakkatkrbnnauyagr,
OkuHakktankdillerihep
YerinebaldrHakkyollarhep
Almtreriatgllerihep
Busrrcmledenzbatutarlar
VcuduKbeiulytutarlar
Burhgfdilanktutarlar
KelmHakkakountolask
727
Vcudunilefnaklayak
NeyzdenzhirolmusanatHakk
Taklmboynunaikrarkimindi
Bilirhaktrpirindencmlefendi
728
Yeterepsem
729
yeterepsemgelAzb

727
Sak:Bireyinasl.Topuktanbaldradorubacanincikyeri
728
Fend:f.kendinikorumak,karkoymak
729
Epsem/epsera:Suskun
333
100
Vezin:MefilnMefilnfln.
Bulancemiyyetikbrolursf,
Vcduolurannhailekf.
Diliyleeylemezdavymerd,
Gnldehimmetidirnnilekf.
Olur,ztbumevcdtnolinsan,
Olupturkevnanazvevsf.
Nitekimcanolurmahfbedende,
Gerektirolamahfkutbetrf.
Fenmeydnnnmerdiolaner,
Niyzigibietmezolkurulf.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuilhiiinUaktaikenbir
ilahidemiidikbuyurmutur.
730
Vcduolurannhailekf.
Enbykcemiyyetibulanolurberrak,
Vcduoluronunile.(Halk)
CemiyyetiKbrybulansafoluponunvcduHakkolur.
Erlerdavydiliyleeylemez,
Gnldehimmetidirile.
Lisanilemerdlikdavsndabulunmaz.Ohernedilersegnldenoeye
yaniolder,oeyolur.Kmil,birmemleketteoluptaomemleke
te cell ile muamele etse halkn perin eder. Kmilin himmeti kn
dedimi,hernedilerseolur.
Olur,bumevcdtnztoZt,
Olupturkevnanazvevasflar.

730
(MISR,1223),s.59b;(EEN,2006),s.96
334
Onun zt bu mevcdatn ztdr. lemler de az ve sft dr, ve o zat,
yaniKutubdanmuradGavsdr.
Nitekimcangizliolurbedende,
taraflarnkutbusaklolmasgerekir.
Can bedenden gizli olduu gibi gizlidir. Velilerden Yediler, Krklar,

yzler,vardr.YedilerdenbiriGavsdr,kibtnlemannavucunda
bir hardal dnesi kadardr. Yedilerden biri Gavsn shibi yemni ki ulvde
tasarrufeder.Bufeleklerveyldzlarannemriyledevrederler,gklerann
emriyledurur.Shibiyemnolmasagklerbirandurmaz,bozulur,Dieri
Shibi imli ki sflde tsarruf eder. Rzklar vesire ann elinden verilir.
DrddeEvtaddrbunlaraEvtdErbaadenilir.
Bulemindrttarafnkorumayamemurdurlar.Velkinbunlarnhibiri
Gavs n kim olduunu bilmez, Gavs bunlarn herbirinden gizlenmitir.
Yalnz bunlardan onu bilen Shibi iml dir. nk Gavs n lmnde
Yerine o geer, onun yerine de Evtad dan biri, onun yerine de Krklar
dan, onun yerine de yz lerden, biri Krklara alnr. yzlerden
boalanyeredetevhidehlindenbiriistidadnisbetindeyaknbulunur.
Fenmeydnnncesuruolaner,
[Gnmzde eski Trk dininin geleneklerini yaatan Trklerin kozmogo

nisine gre, insanoullarnn atas olan Tengr Kayra Kan (veya Baylgen)
kiiyivebununaraclylayeryznyaratm,kiininkendisiylemcadele
yegirmesizerineonaErlikadnvererek,kdiyarndan,yeraltnaatmve
yerdendokuzdallbiraabyterek,herdalndabircinsinsantretmitir.
Altay yaradl destanlarndan birisinde Allah Tel insann kulaklarna fle
yerekcan,bumunafleyerekdeaklvermitir.
731
Bumotiflerebakahibir

731
Daha insan yaratlmamken, lgen deniz zerinde yzmekte olan ve insana
benzeyen bir amur tabakas grr. Bu amur ynn alarak insan olmasn ister.
lgen ilk yarattna Erlik adn verir. Balangta lgen'e dost ve karde gibi gr
nenErlik,birsresonrakendinionunlabirtutmayavehattastngrmeyebalar.
Gn getike lgen'den her bakmdan uzaklar ve onun yarattklarnn hepsine
dmanolur(bkz,A.M.Sagalayev,AltayvZerkaleMira,Novosibirsk1992,s.23).
335
efsanede rastlanlmamaktadr. Kamlk inancna gre kinat stste katlar
dan mteekkildir. Bu katlar belirli bir dzen zere birbirlerinden ayrlm
lardr.BundandolayKamsan'atnicraederken,birkattandierinegemek
iin byk bir g sarfetmek zorundadr. Yukarda onyedi kat vardr ve k
alemin tekil eder. Aada yedi veya dokuz kat bulunur. Bu da karanlklar
dnyasdr.nsanlardabuikilemarasnda,yaniyeryzndeyaarlar.Koru
yucu ve iyi ruhlar bu k diyarnda bunurlarken, gn en st katnda ise,
altn bir taht zerinde, dokuz erkek vedokuz kz ile beraber BayUIgen
oturmaktadr.]
732
TAHMSAZB
irintekisbatHakktrkfsf
Birelifbirlamelifolmumuzf
AynHakkzahidsanmagzf
Vcduolurannhailekf.
Hakkinsanakemlihisseverdi
Bilirkmilolanhallak
733
merdi
734
Cihandafarkedercemileferdi
Habibinvechineolannighban
Olurbizztyanndadinuiman
rdemahvolurilmiyleirfan
Deldenzlfdildrkiminde
Olurmuhkaaynbende
Nicesandnbuksrrsende
MededeyAzbbirdoruhaberver
Kiibnivaktolurmerdihnerver
Kisahn
735
kyardaoynadrser

732
(GME),83
733
Hallak:Yaratan,hereyihalkeden,KadiriZlcelal,AllahTealaHazretleri
734
Merd:f.Erlik,erkeklik.Merdlik,cesurluk,yiitlik.nsanlk,hamiyet.
735
Sahn:Scaklk,harret
336
} { K
101
Zhidsretgzetmeierigelcnabak,
VechizregrneyazmdefteriRahmnabak.
MushafhsnndeyazmKulhvellhyeti,
Gelinanmazsangerivarmektebiirfnabak.
eminigsterdiincekncnnalr,
Leblerinatkacannefheyleyencnnbak.
Zlfnnherbirtelindebalbinmecnnugr,
Hattnnleylindekiyzbinmehitbnabak.
teiruhsarileyanmkararmehresi,
Harflibsndansoyunannoktaiurynabak.
Hepmlzimkulluundabucihnnahlar,
KapusndaPdiahlarkulolansultnabak.
lemannhsnnnerhindeolmubirkitb,
MetninistersenNiyzsretiinsnabak.
EyZhidsretgzetmeierigelcnabak,
YzndegrneyazmdefteriRahmnabak.
Defteri Rahmna bak daki defteri Rahmn Kmildir, nk Kmil

Rahmansfatylamuttasftr.
GzelMushafndayazmKulhvellhyeti,
hls suresinde hlis Tevhid beyan edilmitir. Kuran Kerimin dier

surelerindedekullanlanihlskelimesibusureyeisimolmutur.Ancakbu
surede ihls kelimesi kullanlmamtr. Bu isim, surenin manas itibariyle
bu sureye verilmitir. Bir kimse anlayarak bu sureye iman ederse, irkten
kurtulur.
Nzulzaman:BusureninMekkmi,Medenmiolduundaihtilfvardr.
Buihtilaf,nakledileneitlirivayetlerdenkaynaklanr.
337
abn Mesud radiyallh anhdan yle rivayet edilmitir. Kureyliler
Raslllahsallallhaleyhivesellemeylesorarlard:
Rabbinin nesebi nedir? Bunun zerine bu sure nazil oldu. (Taberan).
AraplardabiryabancytanmakistediindeOnunnesebinedir?diyesor
mak adetti. nk onlarda bir kimseyi tanmann ilk art, nesebinin ne ol
duu ve hangi kabileden geldiinin aklanmasyd. Ayn ekilde Rabbinin
kimolduunurenmekiinRaslllahsallallhaleyhivesellemedeRab
bininnesebinisormulard.
bYahudilerden bir grup, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme gelerek
yle sordular. Ey Muhammed! Seni gnderen Rab nasldr? Bunun ze
rinebusurenazilolmutur.
cEnesb. Malikradiyallhanhdanylerivayetedilmitir. Hayber'deki
bazYahudilerRaslllahsallallhaleyhivesellemegelerekyledediler:
Ey Ebu'l Kasm! Allah Tel melekleri nurdan, demi kokmu amur
dan, blis'i ateten, g dumandan ve yeryzn su kpnden yarat
mtr.Peki,Rabbininkendimahiyetinedir?Raslllahsallallhaleyhive
sellemonlarnbusorusunacevapvermedi.BusradaCebrailgelerek,
Cebrailaleyhisselmdediki:AllahTelbuyuruyorki:Deki:OAllah,
birdir.Allah,Sameddir.Dourmamtr,dorulmamtrda.Vehibirey
Onadenkdeildir.
736
Bunlargibibirokrivayetlerdenanlalyorki,Raslllahsallallhaleyhi
ve selleme eitli zamanlarda, insanlar davet ettii mabudun mahiyet ve
keyfiyeti sorulmutur. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem her defasnda
AllahTelnnemriylebucevabvermitir.
HLSSURESNBRTEFSR
.
. } { . } { } { } {
.
1.Deki:OAllahbirdir.
737
[KUL HVELLH EHAD] Kf Harfi ( ) Zat Subhanda olan ayrmak

iindir. Rahman ismi gibi ilh isimlerde zuhur ve mertebeleri karlar. Lam

736
hls.14
737
Tezkire,v.2b3b;simliyazmabireserdenfaydalanlmtr
338
Harfi()istidatagreyanimenzilvekitapolarakinsanageldiler.
738
Allah Telnn Mutlak Hviyetinin zuhurundaki bu hviyyet

739
uluhiyyete nzul etti. Taki aynasnda kendisini mahede etti. stediki birli
ininsrrbiline,hazretiilmiyyesindeykenemrettiievvelsabitolanayan
740
kiemriilebirtecelliettiki,ruhlarleminde[ben][sen]ve[o]ahsi
yetler seilerek zuhura geldi. Kafir ve mminin hepsinde farksz vahdeti
grnr oldu. Bu nedenle varlklarn keyfiyet
741
zuhuru Allah Telnn zt
naaynaolmutur.
.
2.Allah,btnmahlkatnkendisinetevecchveilticaedeceizt
ehdiyyettir.
[ALLAHSSAMED] Bu izhar ve bu zuhur Cenb Hakkn ihtiyacndan
ileri gelmedi. Zira Cenb Hakk varlklara ihtiyac yoktur. Bu samedniyyet
belirlenmi mmetlerin hepsine ve bir rasule lazm geldi ki, mmeti icabet
vemmetidavetzuhurederekimtiyazszkfirvemmineahadiyetitecelli
etti. Yalnz bu yaratmann gerekliliinin tecellisi ile feyzi mukaddesten

742
[olurlar] meydannda asln gsterdikten sonradr.
samedniyyetindendir ki bir karnca dier bir hayvanlara muhta deildir.
Her ruhsuz ey dahi kendisine mstakil olup dierine ihtiyac yoktur. Her
eyinaynasndabirliksrrgrnyor.CenbHakkvgsn,ihtiyaszl
nkendibirlikaynasndagstermektedir.

3.(O)Dourmad
[ LEM YELD ] Eyay Cenb Hakk dourma yolu ile veya bir batn
izdrblaradamecbrolarakbireyiyaratmad.Ziraaczihtiyakendisine
tasavvur olunamaz. Zira Sameddir. Belki srr ehadiyyetini yaratlmlara
belirtmek iin bundan lemi vcda getirdi. te lemyelid srrna dahi

738
Harflerinsfatlarileilgiliolarakverilenbirmana.
739
Hviyet:Asl.Mhiyyet.Birisininkimlii,kimolduu,kk,esasveneolduu.*
Cenab Hakkn varlk sfat. * Hamiyyet ve istikametten, ulvv cenbdan ibret
olansfthamide.
740
Ayan: lmi lhide eyann ezelden beri sbit olan sret ve hakikatlar. Mevcu
datilmiye.
741
Keyfiyet: Bir eyin ess ve i yz. Nasl olduu ciheti. * Kalite. Madde.
(Kemmiyetinzdddr.)
742
Bakara,117;limrn;47
339
ehadiyyetiniaikrkld.

vedourulmamtr.
[VELEMYLED]Bueya;terkipveitimaettiktensonraCenbHakk,
eyadan ayrlmas ve birlemesi olmad en yce ve en ulu olan da ancak
O'dur.
743
Zira bunlarn hepsi ihtiya ve yaratlmlara mahsustur. Bu s
znde velem yled srrna dahi ahadiyyetinin aikr olmas samediyyetinin
vastasyladr.

4.VeO'nahibireydenk(mmasil)olmamtr.
[VE LEM YEKUN LEH KFVEN EHAD] Bu ahadiyyet ve samediyyet
beknn ayndr. Zira ehadiyyet takdir etmez belki burada ehadiyyet eitlik
ten benzerlikten nefyetmek iindir. Zat Ehadiyyeti umum ve husus olarak
kaydszveZattasfatszveesmaszolmaktanibarettir.Ehadiyyetindekayd
olmaz.AncakvahidiyyetiHazretlEsmaolduundanbirokisimlerintesbiti
vardr.Buna hususilisandaZat,sfatveesmaile beraberolunup buhallere
vahidiyyetiesmabirokuygunisimlemiratndazahirolur.
Kulhvellh kalp
Allahssamed ruh
Lemyelid sr
Velemyled haf
Velemyekunlehukfvenehad ahf
[ KUL HVELLAH EHAD] Srr tecellii efal olduundan kalbe menei

olup kalpde ziyaann vard doduu yerdir. zira beyanmz vechile [ ] Zu
hurlar,menziller,aikrveistenenesmakaabiliyyetindenibarettirkimenzil
veaynaskalpdir.
[ALLAHSSAMED] Olan ilerin sfatdr srrdr ki, ruh menei olup ruh
onunmakamdr.Zirabirliitesbitsamedniyyetiaikrdrkiruhbedenden
stndr.RuhemriRabdirkimemurolamazbelki
..Ve Allah Tel gslerinizin iinde olan meydana koymak ve
kalblerinizdeolantemizlemekiin..
744
lsndebirazdamucizdir.Kalbi
nefisin ktl ile tasarrufundan temizlemek iin belki nefsi dahi hayvani

743
Bakara,255
744
limran,154
340
yet hiyaneti ynne tab olmaktan kurtarp ta ruhu aslnna raziye ve
merziyeetmekiingelmitir.
[LEM YELD] Zatn ilerini iaret eder ki srra mene olup srr onun ma
kamdr. Srr Zatn fiilleri olarak zuhur etti yoksa dourmak olarak icra
olunmad.
[ VELEM YLED] Sfat selbiyedir ki Hafiye mene olup onun makam
dr.
[VELEMYEKUNLEHKFVENEHAD]ancamiveHazretiilmiyyedir
ki ahfa ya mene olup onun makamdr. Bu makam Raslllah sallallh
aleyhivesellememahsusolupdierlerindengizlidir.]
745
Allah Tel, Ondan nce hayat yoktur, hayata anlam veren yaayandr.
Yaratlmad gibi, varlnn nedeni bulunmayan, baka bir varlkla bilinme
yen, kendindevar, zgr olandr. Hem sadece zgr de deildir, zgr ol
makzorundadr.nkyaratlmamtr,kendikendisivardr.Btnyaptkla
rndan,bilesorumludeildir.Ancakdilersekaderkanunlarilekendinidiler
se kaytlar. Kinatta Ondan baka yol gsterecek kendisinden baka hibir
ey yoktur. nk her ey Onsuz yardmszdr, desteksizdir, bir banadr.
Bununiindirki,Hakk,Hakkbulur.
Gzngsterdiincekncnnalr,
Dudaklarnatkacanfrencnnbak.
eminden murad Hakkn vcdudur. Hakkn vcdunu grenin kendi
vcdukalrm?Kalmaz.
Sannherbirtelindebalbinmecnnugr,
Geceninsnrlarndakiyzbinparlakaylarabak.
ZlftenmaksadHakknzuhrlardr,yaniherbir zuhrundabirermec
nun baldr. Mecnun Leylya kt, Leylnn zlfnde bal idi, yani k
olduuLeylilebirvcdidi.tektaHakktr,mauktaHakktr.Okl
iletecellvezuhreder.kamukdahilzmolur.Omukluuilede
zuhreder,zhirolur,okdaodur,mukdaodur.

745
Tezkire,v.2b3b;simliyazmabireserdenfaydalanlmtr
341
Yznnateiileyanmkararmehresi,
Harfebisesindensoyunanapaknoktabak.
Harflibs(bulemdegrndgiysiler)sretlibsdemektir.Noktai
ryn ise Hakkn vcdudur. Bu lemler Nri Muhammed, yani Hazreti
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin nr suretinin ehrinde bir kitaptr.
te O Tr hakk iin ve yazlm kitab hakk iin ki bu yazlm bir varakta
dr,
746
yani Tr dann hakk iin bu lemler, Nri Muhammednin eh
rindebirkitabdr.Onunhakkiin.teCenbHakkyeminetmitir.Haz
reti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ise bu kitbn metnidir. te bu
kitapkilemlerinmetnidir,isterisenbulemlerdebulunaninsnabak.Bir
sliksdkolduuhaldecemmakmndaHazretiRaslllahsallallhaleyhi
ve sellemi ya nurlu veya unsur suretinde yakaza halinde ana behemehl
gelirveonaTevhidiefl,TevhidisftveTevhidizttelkinbuyurur.
Hepmlzim
747
kulluundabucihnnahlar,
KapusndaPdiahlarkulolansultnabak.
Hepkulluundabaldrbucihnnahlar,
Kapsndapdiahlarkulolansultnabak.
lemannhsnnnerhindeolmubirkitb,
lemonungzelliininaklamasndabirkitbolmu,
Niyzmetniniisterseninsnnsretinebak.
TAHMSAZB
Vechikkltemaasuretiinsanabak
Kfrizlfndehabibingizlenenimanabak
Mevr
748
isehemsohbetineydilonamirtabak

746
Tur,13
747
Mlazm: Bir kimseye bal gibi olan. * Maasz acemilik hizmeti. * lmiyyede:
Medrese tahsilini bitirip icazet alan. Stajyer. * Eskiden askerlikte yzbadan aa
rtbelerinderecesi,nvan
748
Mevr:Bakate'sirlebireyindalgagibigidipgelmesi.alkanmak.Suyunyery
zne yaylmas. Hayvanlardan yn almak. Yol, tarik. Toz, gubar. Rcu etmek,
dndrmek.
342
Mnkireilletgelirarzolsademhcceti
demolbrhiminakndabulbirmilleti
demeimhilebaholduizzethilati
Srrkkolannhn
749
ilemnn
750
alr
Ehlikzevkinverirferyadhicrannalr
Hubbudnyadansabrszdiniimnnalr
Dilberihsansenindirbengzprhnu
751
gr
Mcerykfehmetkseigerdni
752
gr
Bengamhicrananidehatrmahzunugr
erhimmknolmayayzbindesembiremmesi
753
Nicelemlerbeyaneylerhakikatemas
754
lemepertevsalncamihriknulesi
Zerredenlimanidendirehliisyanehleri
755
Kapsndabendedirzhirbudevrnehleri
Birharabatehlimiskindirfennnehleri
Hepmlzimkulluundabucihnnehleri,
Kapusndapdiahlarkulolansultnabak.
erhikydederanlarisenbur
756
kitp
Hernedenlieylesindildrefarzdrintisp
Azbkolhemanvallahalembissevab
757
lemonunhsnnnerhindeolmubirkitp,

749
Han:zenginliini
750
M: f. Biz mnasnadr. (Bak: ahs zamiri) Mim ile elif harfinden ibret "M".
Arabada muhtelif isimleri vardr. Ve eitli mnalara gelir. Cansz eylere iaret
eder."unesne,oeyki..."mnlarnagelerekkelimelerlebirleir.
751
Prhun:Kaniinde.Kandolu.
752
Gerdun:f.Dny,felek.Dnen,dnc,devreden,evrilen.
753
emme:Birdefakoklamak.Enkkmikdar.
754
em'a:Ik,ra.Nur.Mumabatmfitil.u'le:Alev,atealevi.
755
eh:ah
756
r:f.Drt.Cihr
757
AllahTelbilir,dorusubudur.
343
102
ergelanlarisensyleyenirfanabak
758
Hldiliylesanabirbirnutkedenhayvanabak
Ehlidillersktzrekamusumnzevi
Banhrkayaekmiuyatanaslanabak
Buyrulanemrinhilafalnantedbrkamu
MnkirkfirmnafkkatilolanMervnabak
HazretiKuranernhlfdurfetvabudem
Herbiribirzulmemncerolanfermanabak
ZahirEfrencgrnrgizlidradydn
Hakyolundaakbetzebholunankurbnabak
Rmelietmezitaatbyledrencmkr
Anadolucanibindesenolanisynabak
ayretullhzuhuritdizuhureylerhemn
Hazretiismianyzndenlutfolanihsanabak
Mmigavrdazuhureyleroztmuhterem
Dikkateyleeftahaynungrnenseyrnabak
EyNiyzHazretiHallkderghHd
ShibikevnmeknkudretiYezdnabak
ergelanlarisensyleyenirfanabak
Hldiliylesanabirbirnutkedenhayvanabak
Gelierianlarisensyleyenirfanabak
Hldiliylesanabirbirkonuanhayvanabak
Seneca dedi ki, "Eski Yunan'da atasz haline gelmi bir deyi vardr:
nsann yaam neyse, konumas da odur. Nasl ki her bir bireyin ko
numas, yaamna benzerse, onun gibi, toplumun ahlk yaps yozlap
kendini zevklere kaptrmsa, konuma biemi de toplumun gelenekleri
ne benzeyecektir. Toplumun lkse dknlnn kant, arsz bir ko
numabiemidir;birikikiininhounagitmesebileyinedeonaylanrve
kabuledilir."
759
Ehlidillersktzrekamusumnzevi
Banhrkayaekmiuyatanaslanabak

758
KenanErdoan,NiyziMsrHayat,EdebKiilii,EserleriveDvnnnTenkitli
Metni,Ankara,1998,s.112
759
(DRKEN,2001),s.87
344
Ehlidillersktzrehepsiyalnzbana
Bannstnehrkaekmiuyatanaslanabak
Buyrulanemrinhilafalnantedbrkamu
MnkirkfirmnafkkatilolanMervnabak
Buyrulanemrinaksinealnantedbrintm
Mnkir,kfirvemnafkkatilolanMervnabak
Mervanb.elHakem
EmevihalifelerindenMuaviyeb.Yezidinvefatndansonrahilafetailenin
bakabirkolunaEbulAsb.meyyenintorunuMervanb.ElHakemege
mitir. Artk bundan sonra gelen Emevi halifeleri ailenin bu kolundandr ve
Mervaniler olarak isimlendirilirler. Daha nceki halifelerede Eb Sfyana
nisbetleSfyanilerdenilirdi.MervanMekkedednyayagelmitir.Babasnn
slamiyete olan dmanca tavrlarndan dolay Tarife srgn edilmilerdir.
DahasonraHz.OsmanradiyallahanhdnemindeonunmsaadesiyleMe
dineyegelmilerdir.
Muaviye zamannda birka kere Medineye vali olmutur. Yezid ld
nde Ubeydullah b. Ziyad olmasayd Abdullah b. Zbeyre biat etmeye
hazrlanyordu. bn Ziyad Emevilerin en by olmas hasebiyle halifelii
kendisinin almasn istedi. Onu destekleyecek adamlar buldu ve MerciRahit
harbinden sonra halife oldu. ld zaman sadece am ve Msra hkim
durumdayd.lnceyerineoluAbdlmelikgeti.
Emevi slalesinin Mervan kolunun ceddi olup, Mekke veya Taifte anla
ldna gre, hicretten evvel dnyaya gelmitir. Rivayet onun doum tari
hini hicretten 2, 4 veya 5 sene evvel gstermekle, kendisinden sahabe
nvann refetmek, babasnn srld Taife beraber gitmek mecburiye
tinde kaldndan, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin meclisine devam
etmesine maddeten imkn olmadn gstermek gayesini he def tutar; bir
grezkarlk eseri olarak da onu Tariz b. alTarz diye tavsifeder. Mervan,
yal, kurnaz, hain ve muhteris bir adamd. Sonraki Emevi halifeleri onun
neslinden geldi. Mervan, Hakem b. EbilAs b. Umeyyenin oludur. Annesi
Alkame b. Sfyanel Kinaninin kz Aminedir. Mervan, hicretin ikinci sene
sinde (624) domutur. Babas Hakem, Mekkeni n fethinde Mslman ol
muveMervanMslmanolarakyetimitir.
Byk amcas Hz. Osman radiyallah anh halife olunca Mervan ktipli
ine tayin etti. Mervan bu sfat ile Hz. Osman radiyallah anhn saray mu
hasara edilirken, ar suretle yaralanm ve sonra Cemel vakasna itirak
ederekoradadayaralaralmtr.Mervannshhatibtnmrboyuncabu
yaralarntesirialtndabulunacaktr.Hz.MuaviyeonuamcazadesiSaidb.al
A ile birbirini takiben Medine ve Hicaznidaresine memur edecektir.
345
Mervan bu vazifede eine az rastlanan bir ehliyet gsterdi. Nihayet azlolu
narak Muaviyenin son senelerinde menkup
760
yaad. Hseyn b. Ali
radiyallahanhYezidinhalifeliinitanmakistemeyinceMervanMedinede
kendinehalefolanVelidb.Utbeye,Hseynaleyhisselmakarkuvvetkul
lanmak ile birlikte, srlmesine sebep oldu. Medineye Mslim b. Ukbenin
beraberindedndveaskeriharektndaonayardmetti.YezidIinvefatn
da tekrar Medineden kovulan Mervan Suriyeye yerleerek Muaviye IInin
ksa sren halifelii zamannda orada kald. Bu halife lnce, Emevilerin
talihinden midini kesen Mervan, Abd Allah ibn al Zubayr tarafn
tutmayahazrlanrken Ubayd Allah b. Zyad onu halifelie namzetliini koy
mak hususu nda ikna etti. Cabiya ictimanda halife seilen Mervan Merci
Rahitte Kaysilere kumanda eden Zahhak b. Kays Malup etti. Btn Suri
yenininkiyadbuzaferinilkneticesinitekileyledi.
MervannbabasmeyyeoullarndanHakemb.EblAs,slamiyetiKa
bulnden nce Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme dmanca tavr
taknan,hattaonaeziyettebulunanlardandr.slamiyetikabulettiktensonra
samimi bir Mslman olamam, Mslmanlarn srlarn ifa ettii iin Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem tarafndan Taif e srlmt. Hakem
ve olu Mervann srgndeki yaantlar Hz.Ebubekir ve Hz. mer
radiyallah anhma dnemlerinde de devam etmi ancak Hz. Osman
radiyallah anh halife olduktan sonra onun msaadesiyle Medineye gele
bilmilerdi. Hz. Osman radiyallah anh kendilerine birok ihsanda bulun
mu, Mervan da devlet ktiplii gibi en yksek bir makama getirmitir.
Mervan ksa bir sre sonra halife adna kararlar vererek icraatlerde bulun
mutur. Mervann halife olmasyla baehir Dmakta tehlike ortadan
kalkmolmuyordu.
Mervan H. 65 yl Ramazannda vefat etmitir. Tarihi bilgiler arasnda
Mervann anlamaya uymamas sebebiyle Halid b. Yezid radiyallah anhn
Mervanla evli olan annesi tarafndan yastkla boularak ldrld mev
cuttur.HattabunagreAbdlmelikbukadnldrtmekistemiancakev
resindekiler Mervann bir kadn tarafndan ldrld ortaya kmasn
diyebugiriimdenvazgeirilmitir.
761
HazretiKuranernhlfdurfetvabudem
Herbiribirzulmemncerolanfermanabak
HazretiKuraneriatnnaksinedirfetvabudem
Herbiribirzulmenihayetolanfermanabak

760
Menkup: (Nekbet. den) Dert ve meakkatlere mruz kalm olan. Rtbe ve
haysiyyettendmolan.
761
(EMEKSZ,2008)
346
ZahirEfrenc
762
grnrgizlidradydn
Hakyolundaakbetzebholunankurbnabak
ZahirAvrupalgrnrgizlidendindmandr
Hakkyolundaakbetkesilmiolankurbnabak
Avrupallama o dnem itibaryla rabet gren bir konu olduu anlal

maktadr.
Rmelietmezitaatbyledrencmkr
Anadolucanibindesenolanisynabak
Rmelietmezitaatbyledirnihayetii
SenAnadolutarafndaolanisynabak
XVI. yzylda Osmanl Devletinde, zellikle de Anadolu topraklarnda

Batn kaynakl birok isyan meydana gelmitir. Bunlardan biri de Sultan
nc Murad devrinde 1578de MalatyaMara ve BozOk geninde
ortaya kan Sahte ah smail olaydr. Ariv belgelerinde ve kaynaklarda
asl ad zikredilmeyen bu ahs, amBayad Trkmenlerinden olup, ayn yl
ierisinde len ran ah II. smail olduunu iddia ederek, Elbistan, Arguvan
ve BozOkta taraftar toplayp, devlete ba kaldrmtr. Maratan Kara
manakadarolanOsmanltopraklarnelegeirmeyiplnlayanbudzmece
ahsmail,OsmanlDevletininolayaciddiyetleyaklamasveyerelynetici
lerintedbirlidavranmalarsayesindeksasredebastrlmvebyleceeme
line ulaamamtr. Kendisinin i fikirlere sahip olduu ve asl maksadnn
Osmanlya ba kaldrmak olduu anlalnca, bana toplad baz Trkmen
airetleridekendisiniterketmilerdir.Bylece,yalnzkalanSahteahsma
il,iddialarndanvazgeerekizinikaybettirmitir.
763
ayretullhzuhuritdizuhureylerhemn
Hazretiismianyzndenlutfolanihsanabak
AllahTelnnkorumaszuhurettiaakthemen
nlHazretiisminiyzndenlutfolanihsanabak
Mmigavrda
764
zuhureyleroztmuhterem

762
Efrenc:(Fr:Franc.dan)Bukelime,Ortaadateekklederek,osralardaFrank
larn ve bilhassa Charlemagne'in hkm altnda bulunanlara ve zamanla genileye
rekbtnAvrupallaradenmitir.Frenk.AvrupalvehassetenFransz
763
(SYLEMEZ,2004/2)
764
Gavr: Bir eyin dibi. ukur. * Batmak. * Derinlik, nihayet. Kk, esas, temel. *
Tefekkr,teemml.*Dolanmak.*Hakikat
347
Dikkateyleeftahaynungrnenseyrnabak
ukurMmizuhureyleroztmuhterem
Dikkateyleyassburunlukiiningrnenseyrnnabak
EyNiyzHazretiHallkderghHd
ShibikevnmeknkudretiYezdnabak
EyNiyzHazretiYaratcAllahTelderghHd
KinatnvemeknnshibiAllahTelnnkudretinebak

348
103
Hakkilminebulembirnshaimiancak,
Olnshadabudembirnoktaimiancak.
Olnoktanniindegizlinicebindery,
Bulemoderydanbirkatreimiancak.
demliiniherkimbulduysaodurdem,
Yoksagrnensretbirglgeimiancak.
Buzevkiyelerherkesbulmazvelihernkes
Erenandemdebirfrkaimiancak.
KimoldemebulduyolvaslolduNiyzol,
Ncdenilenfrkabuzmreimiancak.
MeflMeflnMeflMefln,
demdeolanesrrbudemdeimiancak.
Hakkilminebulembirsayfaimiancak,
dem den murad Raslllah sallallh aleyhi ve sellemdir. "Nok

ta"dan murd Hakikat Muhammediye'dir. Hakikat Muhammediye,
ztilhiyeaynaolduugibi,Hakkaulamaadavesiledir.Bunokta,k
inatn her bir cz'nde seyran eder. Yine bu nokta, kinatn her bir cz
'nnvarlksebebidir.AllahTel'yzikrederekbunoktayayaniHakikat
Muhammediye'ye vsl olan kimse, Allah Tel'ya vsl olmu demektir.
OnaitaatedenAllahTel'yaitaatetmiolur.nyceolanAllahTel
ylebuyurur:
O'nayedigkveyerveonlardaolanlartesbihtebulunurlarvehi
bireyyokturki,illO'nahamdiletesbihtebulunur.Fakatsizonlarn
tesbihlerinianlayamazsnz.pheyokki,Ohalmdir,gafrdur.Anla
yamazsnz.
765
HerkimRasleitaatedersemuhakkakAllahTel'yaitaatetmi
olur.Veherkimyzevirirse(aldrma),nksenionlarnzerinemu
hafzgndermedik.
766
Basiret sahiplerinin beynlarna gre, bu nokta, gerek ulv ve ge

rekse sfl btn lemleri doldurmutur. Evvel, ahr, zahr ve btn

765
sra,44
766
Nis,80
349
ondan ibarettir. Vaka zuhurda ve hec harflerinde nokta tr. Fakat
bu, onun vahdeti hakikiyyesine de Abd'lEhad Nuri kaddesellh
srrahulaziznoktalarndrtnev'iolarakaklamtr.Bunlar;
1. Harfnnokta,
2. Zulmnnokta,
3. Nrnnokta,
4. Rahmnnokta.
Harfn noktann asl Kurn Kerimdir. Bu da Besmele'nin "B"

sndan ibarettir. Bu noktann zahirde seyrinden, kelimelerin harfleri,
yetler ve sreler meydana gelmi, bunlarn tertibi neticesinde de
KurnKerimzahrolmutur.
Basiretehli,noktadaKurnKerimiveKurnKerimdedanokta
y mahede ederler. Zira onlar iin, ne harflerin okluu noktasnn
vahdetinevenedenoktasnnvahdetiharflerinokluunaperdetekil
eder.tebuharfnnoktannicmalvetafsiliesrrnmeiilhininbirin
cisidirkionaKurnKerimdenir.
Zulmnnokta,arznkaranlkmerkezindenibarettir.Filozoflarbuna
ate kresi derler. Gkler ve yer bu noktadan yaylmtr. Maddzahr
varlklarn dayand nokta burasdr. Bu nokta btn madd varlklarn
asldr. Zira zahiren bu noktann seyri ile madd mevcudat hsl olmu,
mertebelerdekitecellsineticesindefakmeydanagelmitir.Basireteh
li, bu noktada fk ve fkta da bu noktay mahede eder. Onlar iin,
ne zahr mevcudatn okluu noktasnn aslnn tek oluuna ve ne de
noktasnnaslnntekoluuzahrivarlklarnokluunaperdetekileder.
tebuzulmnnoktannicmalvetafsiliesrrnameiilhininikincisidirki
bunanshaifkderler.
Nrn nokta, insan vcdunun asl ve ilh tecelllerin zuhur mahalli
olan kalbden ibarettir. Bu noktann zahirde seyri ile insan vcudunun
uzuvlar ve onlarda tecellisinden de nefsler zahr olmutur. Basiret ehli
bu noktada btn zy ve btn zda da noktay mahede ederler.
Onlar iin, ne noktann aslnn bir oluu znn ok oluuna ve ne de
znn ok oluu noktann aslnn tek oluuna perde tekil eder. te bu
noktannicmalvetafsiliesrrnameiilhininncsdrkionanshai
enfsderler.
Rahmani nokta, ehadiyet (birlik, tek oluluk) mertebesinde zat nok
tadr.Bunateayynevvel,hviyyetisriyevehakikatMuhammediye
derler.Hermevcuttaaslolanvarlknuruitebudur.
"Senolmasaydn,senolmasaydnkinatyaratmazdm."
"Seniancaklemlererahmetolarakgnderdik."
350
Mealindekihkmleronunannavriddir.lhesrrnmenindrde
mnhasr olmasnn drt byk kitaba iareti vardr. eyh Hasan Sez
Hazretleri'nin;
Evvelveahribirnoktadacem'etmiidi
dediiitebunoktadr.
Abd'lehad Nuri kaddesellh srrahulazizin bahsettii nrn
noktadabudur.Bunokta,diernoktannesasdr.Diernoktada
bunun ferileridir. Bu noktada zuhur eden seyr ve tecelller aslnda
hepbunoktannseyriylemertebeler meydanagelmi;evvelde,ahirde,
zahirde ve btnda tecellsinden de evvel, ahr, zahr ve btn bilinmi,
bulunmuvezahrolmutur.Basiretehli,bunoktada,varolanbilcmle
varlklarvebilcmlevarlklardadabunoktaymahedeederler.Onlar
iin,nevarolanvehmokluk,noktannzatvahdetinevenedenokta
nnzatvahdetivarolanvehmokluaperdetekileder.tebunokta
nn icmal ve tafsili, esrrnmei ilhinin, seyri urc itibariyle drdn
cs, seyri nzul itibariyle de birincisidir. Buna, Rahmn hakikatler
nshas denir. Mevlna Cami, aadaki beyitlerinde bu hususa iaret
ederler:
Kinatbizimyaratanmzngzelliininaynasdr
Bakdaherzerredeonuncemlinimahedeeyle
Yaknda onlara ufuklarda ve kendi nefislerinde olan yetlerimizi

gstereceiz, t ki, onlar iin onun hak olduu tezahr etsin. Kifyet
etmiyormuki,Rabbin,pheyokkiO,hereyzerinehittir.
767
Vegklerdenevarsaveyerdenevarsahepsinisiziniin,tarafn
danmusahharkld.pheyokki,bundadneceklerolanbirkavim
iinelbettealmetlervardr.
768
"Bukendisindenekpheolmayankitap(Kur'an)dr."
769
Bu yetlerde, gerek insanlarn kendi vcutlar ile dier varlklarn,

gerekse yeryznn ve gerekse Kurn Kerimin birer yt ilhiyye
veesrrnmeiRahmniyyeolduklarnaiaretvardr.Arifolanaiseia
retkfidir.
770

767
Fussilet,53
768
Casiye13
769
Secde,2
770
(eyhuayberafeddinGleni,2001),s.6871
351
Bulemoderydanbirdamlaimiancak.
ERHBEYANI(ENENOKTATAHTE'LBA)MAMALKERREMALLH
VECHE
771

Marifetbabnnilerisiniheves
Vebdesininremzidaimsanapes
Hz.Alikerremallhvechebuyurduki:
"Bil ki tm semavi kitaplarn esrar Kurn Kerim'de toplanmtr,
Kurn Kerim'in tm esrar Fatiha'dadr, Fatiha'nn tm esrar Besmele
dedir,Besmelenintmesrar'B'harfindedir,' 'harfinintmesrarda
onunaltndakinoktadadr."
Dahasonraylebuyurdu:"'B 'harfininaltndakinoktabenim."
772
yanibunoktaremztarikileiradetmektenmuradbudurki;
Cmleeyannhakkatibircevherdenolmutur.Ocevherbenimdemek
tir. Kurn Kerim yirmi sekiz harfdir. Hepsinin asl bir eliftir. Elifin asl nok
tadr. O nokta bu kesret yok iken var idi. mdi vcudun olmadan, kan ve
gznvecmleazanyokikenbirnoktaidin.Onoktamisaliolannoktazahir
olmak istedi. ehvet olup ana rahmine dt. Gelip zahir oldu. Kaddin elif
gibimstakimolup,elifoldun.Banonoktaihakkatoldu.Vcudun'B '
oldu. Dier azalar batanbaa bir harf oldu. imdi batan ayaa Allah Tel
kelmna sen agh ol ki, besmelenin srr senin vcudunda oldu. Yani sen
senibilmek,sanayeterdemekolur.
Btneyannevveliinsandr.
Vcuduharfmesabesindedir.
Harflerinevveliiseeliftir.
Elifinevvelinoktadr.
O nokta Kurn Kerimin bandaki besmelenin altnda bulunur. Hz. Ali

771
(NiyaziiMsri,H.1184);TercmeirisaleinoktatelbeyanAtatrkKitapl
OE_Yz_000125/04,stanbul
772
ElKunduzielHanefi'nin"Yenabi'lMevedde",KemaleddinelHalebieafii'nin
"edDarr'lManzum"
352
kerremallh veche O nokta benim der. Yani eyann asl benim demek
olur.EerSenidahibildinvebilirsen,hakikattenagh
773
olursun.
Zt diye Hazreti Hakkn varlna derler. Yani vcuduna derler. Btn
lemonunzatndanibarettir.OzttanzuhragelmiveOnadnecektir.
.
774
buna iarettir. Yani cmle lem bendendir, yine
bana dnecektir. Bu gelmekliin gitmekliin itibar halka tefhim
775
iindir.
Yoksakmilkatndavarmakgelmekyoktur.
Nazm:
Varmakgelmekhiyoktureytalipheman
Geenniyettarkndanburemzevargr
Seninvcudunusenbilme
VehiSenisanmaseninnesnenyoktur.
Nazm:
Busendebendiyenbilsendeilsin
Senolsncandeilsintendeilsin
sanabusenlikadnsentaktn
cahmi
776
kendinzellikleyaktn
Grenodurgrnencmleodur
hemanbugziradeHakkayoldur.
HazretiHakknseninsfatvardr
Osfatlarnulusuismialimdir
Biridahikadirdirvahiddirvemriddir
VeSemidirbasirdirmtekemmildir
smiHvedir
Eerbusfatlarsendeolmasameyyit(l)olursun.
Bu sfatlarla muttasf olduundan gah oldun. drak mertebesine yetiip
phesizhakkatineyetiirsin.


773
Agh:(Ageh)f.Haberdar.Uyank.Kalbiuyank.Malumatl.Basiretli.Vkf.Bilen.
774
"BizAllahiinizvebiznihyetonadneceiz,"Bakara,156
775
Anlatmak.Bildirmek.
776
Cahm:iddetlivekatkatbirbirizerineyananate.ukuryerdeyananate.*
Cehennem'inbirtabakas.
353
Derviinbiridemiki,beneyhimleyzbinlemgezdim,herbiribulem
kadar bykt. Doru demitir, zir demliini herkim bildi ise ite dem
odur.Yoksa demsretindeoluptaii hayvanolursaoinsanbirglgegibi
dir.Aynbiradamgneekardurursaglgesiyeredervenaslbirinsan
olduuglgesindenbelliolur,tannr.
Veli!Heralakbuzevkiistesedebulmaz
Niyzkimonubuldudemevaslatyololdu,
Ncdenilenfrkabucemaatimiancak.
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazz
Budurumdabize:Tahkikiimannedir?Diyesorulursa;yleanlat
rz:
Tahkikiiman;yukardageen,alterknnherbirininesastankavra
yp,aslnavaslolmaktr. TahkikTahkikiimanagtrenyola tarikatde
nir.Buradatarikat;birehirlekyarasndakiyoldur.
Taklidi kye benzetirsek; ehri de, tahkike benzetebiliriz. oklar bu
yolu,okuzunsenelerdekatedebildi.
Kimion,kimiyirmi,kimiotuz,kimidekrkyldakatetti.Niceleride
oyoldansapt;herbiribirsemtegitti.Kimicebri,kimikaderi,kimimu
tezile,kimidetenasholdu.Hslkelambuyolayetmifrkagirdi;
amahepsiazd,esasyoldankt.
Dolaysyla tahkiki iman ehrine vasl olamadlar. Ancak, bunlardan
yetmi nc fkra ki buna, FIRKA NACYE tabir ediliyor; doru yolda
gitti ve vasl oldu. Bunlar; her ite Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Efendimize tam bir ekilde ittiba ettiler. Vasl olmalarna bu ittibalar
sebep oldu. Haliyle bunlar; bulduklar cevherin kadrini bilmilerdir.
manlarayanbeyanolmutur.Eldemum,giderken,gneeermiler
dir. Taklidde giderken tahkike ermilerdir. Bunlar, imanlarn tahkik
mertebesine eritirdikten sonra, taklidi imanlarna dnp baktlar; asla
birini dierine uymaz bulmadlar. Yani; hakikat eriata, eriat da
hakikata tatbik ettiler. Birbirine muvafk buldular. Tpk ruh ile beden
354
gibi
BedenhakkndaRaslllahsallallhaleyhivesellemefendimizyle
buyurmutur:
(Biruzvueksikolannbirhissieksikolur.)Bundananlalyorki;eriat
naksolannhakikatdahinaksolur.
777
Budurumagre;tekrarbize:
Busofilerameldeveitikattahangimezhebetabidirler?eklindebir
sualtevcihedilirse;cevabmzuolur:
Tasavvufehlininpek ouakaidde;islamiesaslaradayanankibuna;
ehlisnnetvelcemaattabiredilir.
eyhl slam vel Mslimin (slam leminin ve mslmanlarn byk
nderimanasnaalnabilir.)eyhEbu Mansur MatridiHakkn rahmeti
onun zerine olsunmezhebine tabidirler. slam leminin ve
mslmanlarnbyknderimanasnaalnabilir.
Arap Mtasavvflarnn pek ou da; eyh Hasan Eari mezhebine
baldr.slamlemininvemslmanlarnbyknderimanasnaalna
bilir. Ad geen her iki imamda, tamamen ehli snnet velcemaat
(Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve ashabn takip ettii yola tabi
olanlar,manasnaalnacaktr.)mezhebizerinedir;bakadeildir.
Bu zatlarn amelde mezheplerine gelince; drt hak mezhepten biri
olmaktadr. u var ki, bu drt mezhebin her biri bir lkede dierinden
dahafazlarabetgrmektedir.
Mesela; Rum illeri, esasta bir olmakla beraber, teferruatta mam
Azama tabi olmutur. Onu: Byk himmet sahibi nder, milletin ve
dininaydnimam,ehlisnnetinbatacKfeliEbuHanifeKnyesiile
tanrz.AllahTelondanrazolsunverahmetinenaileylesin.Adge
en illerdeki tasavvuf ehli; mam Azam Hazretlerinin, Kuran Ke
rimden ve Hadisi eriflerden itihad edip kard meseleleri candan
kabuleder,mezhebineuyarlar.
Arabistanda yetien tasavvuf ehlinin ou; yani Msr, Halep vs. ille
rin ekserisi, afii mezhebine tabidir. Bu zatn knyesi yledir: Muaz
zamimam,saygdeernder,Muhammedb.drisiafiiCenabHak
ycesrrnnurlandrsnveondanrazolsun.
Tunus ve bilcmle Marib halk, umumiyetle Endls ve Arabistann
bazilleri Malikimezhebineuymaktadr.Bubykinsannknyesiy
ledir: mamlarn by, ehli snnetin nderi, mam Malik b. Enes
AllahTelnnrahmetiverzasonunzerineolsun.
Badat ehlinin ou ve bilcmle Irak diyar, Arabistann zellikle

777
BENCSUALVECEVABI
355
Mekke ve Medine de yaayanlarnn bir ksm, Hambeli mezhebine uy
mulardr. Bu mezhebin kurucusu: Fetva ve takvada, ilim ve verada
imamekmelAhmedb.Hanbeleklindedir.Allahtanonuniinrza
verahmetdileriz
Bu drt imamn kurmu olduu mezheplerin drd de ehli snnet
esasna dayanr. Esasta, hi bir ihtilaflar yoktur. Teferruatn da pek
ounda ittifak halindedirler; ancak pek aznda ayr ayr grleri vardr.
tikatta;drddetekyoltakipederOda;Raslllahsallallhaleyhive
sellemefendimizin:
FrkaiNaciyediyerektarifettiiyoldur.
te tasavvuf ehlinin; mptedilerinin ve mn tehilerinin, mezhepleri
bu ehli snnet velcemaat mezhebidir; bakas olamaz. Bu tasavvuf
ehlinin; inanlar udur ki: Bir kimse ehlullah olsa, pek ok keramete
desahipolsa;yinesaylandrtmezhepimammmertebesinibulamaz.
Bu, duruma gre ashabn radiyallh anhm ve Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemin mertebesini bulmalarn var hesap eyle. Yine bu ta
savvufehlinininancudurki:
Hibirveli;ismigeenbudrtimamdanmstanikalacabirma
kama varamaz. Yani bunlar taklidden kurtulamaz. Onlara muhta ol
madanedemez.
778
Birgn;BayezidiBistamikaddesellhsrrahlazzeylesordular:
Hangimezheptensin?.Odaucevabverdi:
Allahmezhebindenim
Bunedemektir?Diyesorulacakolursa,ucevabveririz:
YukardaadgeenmezheblerinherbiriAllahTelyagider.mam
Azammezhebi.mamafiimezhebidemekmecazdr;hakikattabuyol
lar Allah Telya giden yollardr. Dolaysyla Bayezidi Bistami
kaddesellhsrrahlazzhakikatsylemitir.Yoksa;osznmanas:
Ben,mezheplerindndaym.Demekdeildir
779
MeflMeflnMeflMefln,
demdeolanesrrbudemde
780
imiancak.
MeflMeflnMeflMefln,
MeflMeflnMeflMeflnbahriHezecadilegeer.HezecGk

778
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ALTINCISUALVECEVABI
779
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,YEDNCSUALVECEVABI
780
Dem: f. Nefes. Soluk. *Az. * Nazar. *An, vakit, saat. *Koku. * Kibir,gurur. *
li,yksek.*Krk
356
grlts,gzelseslearksylemekmanalarnagelmektedir.NiyziMsrkuddise
srruhulazizburadanKn(ol)iaretedilmitir.
TAHMSAZB
Cennetdeminindemibinmre
781
imiancak
Sohbetdeminetahrikbirgamze
782
imiancak
BucmleulmiHakkabirzerreimiancak
Emrindeolurkimbuyerdeolaneya
Vrileyourifolanbilmezmigmiferd
Bukenzihafsrrnbuldunsaeercna
Hlehlinebirdemdirnhiriyleakdem
783
Birlikteznherkimvarileklrhemdem
HerEhrimeni
784
demsanmagrbenHrremi
785
ythdremzinbilmezvelihernkes
riflerilehemdemolmazvelihernkes
Cehlilekemliregelmezvelihernkes
EylerAzbyebuecihettensausol
Gerrhusultandanhemdemiolmaklabuldukese
786
yol
GencineiztnaktysaeerHakkyol
Mevlybilenzhidgerfehmeylesefiilin
Cnederidisretiregrnenmeylin
MiznHdaklnkldysaHdakln
MeflMeflnMeflMefln,

781
Binyl
782
Gamze:Szgnbak.
783
Akdem:Dahance.Dahaileri.Dahamhim.
784
Ehriman: (Ehrimen, Ehremen) f. Ateperestlerin er ilhnn ismi. Btl bir ilh
ismi.Ehramen:f.eytan,iblis.Dev
785
Hurrem:f.Sevinli.Mesrur.en.Ferahlkveren.Tazeveho.Gleryzl
786
Kese:Ksayol,kestirmeyol
357
104
Vezin:FltnfltnFiln
EygnlgelolmalHakkdanrk,
Tendecnnvrikeneyleyrak.
Dnyadalmezdenevvelklsefer,
Hiedinmebirmakmdasendurk.
Yoksabufrsatbizebkdeil,
Menzilaldmezdenortayafirk.
Gelburzunmsukltrmr,
Geryolagirdinsevarrnbrk.
Halknusludemesindensanane,
kilisendnMecnnatak.
lminemarurolursanolmahi,
Issvermezsananekaranek.
Girsaknkmaizindenmridin,
Herneemredersesanaolmak.
Birelinegzyandanalas,
Birelinedertodundanyakerk.
EyNiyztutarisenpendimi,
Diyesanaistediinitebk.
Tendecnnvrikeneyleyrak.
EygnlgelolmagelHakkdanuzak,
Tendecnnvrikeneylehazrlkyap.
Dnyadalmezdennceetsefer,
Dnyadan sefer, yani gidi ancak lmezden nce lnz srrna maz
har olmakla olur. k olan kimse hibir makmda durmaz. Dnya ve
hirette dima terakk eder. nk terakknin, makmlarda ilerlemenin
sonuyoktur.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Seyahatediniz,shhatbulunuz.
787
Shhat can sahibine mahsus olduu iin seyri slk denen ruhn seya
hatilehakiktevarlr.lmszlkvasfbulunur.

787
IbnHanbel.II/380
358
Hakkat erbabna gre sefer, mridin Allah Telya ynelmesi sra
sndakalbingeirmiolduuseyirlerdenibarettir.Buesnadatakipedilen
seferdrttr:
Birinci Sefer: Vahdetteki kesreti kaldrmaktr. Bu da, ayar ve eitli
zuhurata kar ak gidermek suretiyle, nefsin kat ettii menzillerden bi
rineulamaktr.Buise,kulun,enycemertebeyeulamasylaolurkibu
mertebekalbinulatensonmakamdr.
kinciSefer:Btnilimlerdekikesrettenvahdetperdesiniamaktr.Bu
da Allah Telnn sfatlaryla vasflanarak Ona doru mesafe kat etmek
demektir.BuikinciseferAllahTelyaulamannsonudur.
nc Sefer: Aynlcem hazreti ahadiyetin ahadiyette husliyle
zahirvebtnolanikizttabalkalmamaktr.Ahadiyyetmakam,Kbe
kavseyn(Necmsresi,9)makamdr.kilikartkkalmaz.Bumakamgei
lince de Ev Edn makamna ulalr ki, bu makam velayetin son maka
mdr.
Drdnc Sefer: Bu makam da Haktan halka dnme makamdr. Bu
ise,cemvefarkbirliidemektir.Hakknhalkadhilolmasveondayok
olmasdr ki, kesrette vahdet, vahdette de kesret grlebilsin. Bu da Al
lah Teldan Allah Telya dnmedir. Bu makam, fenadan sonra beka,
cemdensonrafarkmakamdr.
788
Menzilalortayaayrlkdmeden.
Gelburzunmsukltrmr,
Gelburzvenmsuperiankl,
Geryolagirdinsevarnamusunubrk.
kilisendnMecnnatak.
Halknaklldemesindensanane,
AkllisenadnMecnnatak.

788
(VASSAF,etal.,2006);c.II,s.177
359
Iss
789
vermezsananekaranek.
Girsaknkmamridinizinden,
Herneemredersesana,olmak.
Mridin izinden kmamak, balanmak demektir. Eer bir salik yolunu

tekbanatutarsadelidahiolmaihtimalivardr.
Akemseddinkaddesellhsrrahlazzinyapttespitte,bireyhe
balanmadan kendince rastgele zikir eken birinin, bir anda Zt
tecellsinedirektmaruzkalmasvebununsonucuolarakdaaklnrunun
yanmasiledeliolduklarndanbahseder.
790
Birelinegzyandanasal,
Birelinedertodundankandilyak.
EyNiyztutarisennasihatimi,
Sanaderleristediinitebk.
TAHMSAZB
klisenbatlkoyHakkabak
Rzueb
791
klyreitiyk
792
Seniderdielemdeodayak
Tendecnnvrikeneyleyark.
Birkemlehlibizeverdihaber

789
Is: (Iss) t. Bayndrlk, mmuriyet. enlik. * Ses. * Shib. Mlik. * Efendi; Scak,
scaklk,hararet.
790
Cebeciolu,Ethem,TasavvufTerimleriveDeyimleriSzl,AnkaYaynlar,
stanbul,2004,420
791
Ruzueb:Gecevegndz.
792
tiyak:arihtiyaduyma,aristek,zleme,arzuduyma.
360
Kendizngrenoluriblishaber
Aklnaaldanmasofielhazer
793
Crmnfehmeyleyenfdeil
Vechiyrinkiminemtkideil
kmesteyleyensk
794
deil
Yreyrolmakiinolyreyr
Pyimli
795
kisenkliftihr
Yriayarbilenvrolduvr
Gelburzunmsukltrmr,
nhirivrolurcevricefna
ninsanabirolahgedna
nkbilmedicevrifna
kilisendnMecnnatak.
Subhdemalacihandaglmehi
Kimseyearzikyetklmahi
Kendiniteviihalta
796
salmahi
Gznayrmagzndenmridin
Sznsemeszndenmridin
EybilenHakkyzndenmridin
Heryanndaderdgamhazrola
Hemsanahemdemgerekdimfeza
kazecrusitemaynsaf

793
Elhazer:Sakn!Saknnz!
794
Saki:(Saky.dan)Sulayan,ieceksuveren,sucu.Kadehsunan.kisunan.SAK':
Kra,ebnem,i
795
Paymal:(Pyimal)f.Ayakaltndakalm,mahvolmu,telefolmu,srnm
796
Halt: f. durdurmak, durmak, duraksamak, tereddd etmek, topallamak, aksa
mak,bocalamak,tkezlemek,sendelemek
361
AnladnKurniindeandm
797
Vechidemdegrncefendimi
798
Azbyabilmekdilersenkendimi

797
And:1.yemin,ant.2.kfr,lanet.
798
Fend:hileyalandolan;(f.),(eski.)esirgemek,muhafazaetmek,korumak.
362
105
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyok
799
Dernumgayrsevdadabudrirekarrumyok
Elestahdindenayrldmmarifkesbinegeldm
Yinedostagideroldumelimdebergzarmyok
Sunuldnmesiyrindrlddefterivarn
Krldiesirnbuyoldaihtiyrmyok
Kazdrbamageldibenisendencdakld
Diyrgurbetesaldacephlimsorarmyok
RiyzmlkiSbhngnlmlkianaran
Demdemyanmadacmcihandaglizrmyok
lhyinehasretdehaznnrfirkatde
KomaMsryigurbetteefendimiktidrmyok
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyok
Dernumgayrsevdadabudrirekarrumyok
DiyrdnyaevindeHdybakievimyok
imdebakasevdadabuevirekararmyok
Elestahdindenayrldmmarifkesbinegeldm
Yinedostagideroldumelimdebergzarmyok
Elestszlemesindenayrldmmarifkazanmayageldim
Yinedostagideroldumelimdehediyemyok
Hak Tel, btn varlklar, Hakkati Muhammediyye'nin megul ol

duu tevhdin ve isimlerin nurundan yaratmtr. Yani nce, Hakkati
Muhammediyyevastasylaistirakleminde"LilaheillH"kelmnn
nurundan,enbiyymrselninhakikatlerini,onlarvastasylada,enbiy
ygayrmrselninhakikatleriniyaratmtr.
Bunlarntamam,birbirlerinerininvastasylaztnurununmazhardr
lar.
Cenb Hak, daha sonra, nebilerin hakikatleri vastalaryla, Lht
leminde, tevhdin nurundan, ehlullahn, mukarrebnin ve ebrrn haki
katleriniyaratt.Bunlarnhepsinebirden"hakykinsan"denmitir.
"Hakyk insan" bu haldeyken bazen Allah Tel'nn cemlini seyre
der,bazendebirbirlerileriylesessizszszkonuupzevklenirlerdi.

799
363
"Hakykinsan"buekilde,binlerceylvahdetsrrndakaldlar.Son
ra Cenb Hak, bunlara, "Ben sizin Rabbiniz deil miyim."
800
diye ses
lendi. Bu soruya btn peygamberlerin hakikatleri, "Bel", "L ilahe ill
H" eklinde cevap verdiler. Enbiy'dan baka insanlarn hakikatleri bu
soruya, "Bel", "L ilahe illallah" diye cevap verdiler. Yani, btn
hakkatler, am leminde me'cl (yaplan, var olan, plnlanan) birer
hakkat iken, lht leminde ahseni takvim zere yaratlmalarna illet
olanisimlecevapverdiler.Buna,"merebia'l"derler.
Sonra Cenb Hak onlara dedi ki: "Bu cevabnz, size illet olan
merebi a'lnz kuvvetiyledir. imdi sizlere bir let vereceim. Ona "ci
sim"derler.Oletle,hangikabiliyetidilersenizonuhalkedeyim."
Bunun zerine, dier insan hakikatlerde bir ztrap meydana geldi.
Bulunduklarlemdeskinleemedilervearesizkaldlar.
Bunlara,bulunduklarmakamdan,esfelisfilinegnderilmeklzumu
hsl oldu. Yani bunlar, lhttan ceberta inip, vcutlarnn, ceberut nu
runa dneceini, melekta inip melekt nuruna dneceini, nst
lemineinipbuleminzulmanperdelerinedneceini,mlkleminin
tabyi'hnesine (zelliklerine) brnp beeriyette ne kadar ocuk, ne
kadar gen ve ne kadar yal olarak yaayacaklarn; kendilerinden ka
cak szleri ve fiilleri, hakkal leminde kendi hakik vcutlarnda, aynada
grrgibimahedeettiler.Kendilerindenzuhuredecekolanhareketve
szleri,bunlarnztrapekmelerinesebepolmutu.
BununzerineCenbHakk'ayalvardlar:
"YaRabbi,bizdemeydanagelenbuztrapnedirvebundannaslkur
tulabiliriz?" Cenb Hak da, onlara, "dem'in cismine ineceksiniz ve bu
bedende,gizliolanhikmetvekudretlerimsizlereayanolacak.Sonratek
rarvahdetegeleceksiniz."diyebildirdi.
YineCenbHak,ylebuyurmutur:
"Ognde,nemalfaydaverir,nedeevlat.(Ogn)ancakAllah'ate
miz bir kalb ile gelen fayda grr."
801
Yani, "bu strap sizden o zaman
gidecek." diye bildirdi. Sonra bu insan hakkatler, Hak tal'ya yalvarp
"Ya Rab, bizi deme gnder." dediler. Hakk tal onlara: "Siz bu ma
kamdantenezzledince,hervardnzvatannnurunadnphkm
netbiolursunuz.imdibyleolunca, buvahdetin zevkini,bumakamn
ilmini,bukonumavegrmemizinlezzetiniunutupdalletedersiniz.
Byleolursanzda,hakknzda"okzlimvechil"
802
denir,diyebildirdi.
Bununzerine,Haktal'yayalvarpdediler:"YaRab,bizebirdelilvere

800
A'raf,172
801
uar,8889
802
Ahzb,72
364
fik (yolda) ver ki, eer bu lemin ilmini ve zevkini unutursak, bize yine
bildirsin ve delil olup buldursun. Ta ki, emnetine ihanet etmeyip yine
gelelim."
HakTelda:"Bundanncekihlinizde,yaniilkhlinizde,mec'l(var
edilmi) bir hakkat iken, bu makama gelip ahseni takvm olmanza
vsta olanlarn suretleri size orada vsta olsun. Her vstaya (insn
kmile) liykati miktar verdiim ilmim de, sizlere delil olsun ki, bu vah
detevebuvuslatayinegelipulaasnz."dedi.
te,hakkatehlinegre"ahdiezel"budur.
803
Sunuldnmesiyrindrlddefterivarn
Krldiesirnbuyoldaihtiyrmyok
Sunuldnmesiyrindrldvarlkdefteri
Krldnamusiesibuyoldasemeansmyok
Kazdrbamageldibenisendencdakld
Diyrgurbetesaldacephlimsorarmyok
Kazdrbamageldibenisendenayrkld
Gurbetdiyrndasaldacephlimisorarmyok
RiyzmlkiSbhngnlmlkianaran
Demdemyanmadacmcihandaglizrmyok
Sbhnnmlkbahesignlmlkanaronu
Zamanzamangnlyanmadacihandaglbahemyok
lhyinehasretdehaznnrfirkatde
KomaMsryigurbetteefendimiktidrmyok
lhyinehasretdesolgunayrlkateinde
KoymaMsryigurbetteefendimiktidrmyok

803
(mmSinan,Antalya),s.134
365
} { K
106
7+7=14
HakyolununrehberinefesidirKmilin,
DiltahtnnserverinefesidirKmilin.
Nefsinimateyleyendefimemateyleyen,
NefhihayateyleyennefesidirKmilin.
steygitdemidemdebuldemi,
Srrnefahtdeminefesidirkmilin.
SreiNecmiokugelanlavahyiHakk,
BilesinsenolmantknefesidirKmilin.
Rhulkudsdeminidemdeistean,
OlimignlncnnefesidirKmilin.
Myeiztdenilenfeyzinectdenilen,
bhaytdenilennefesidirKmilin.
Diriklantenlerizindeedencanlar,
KaldranlenlerinefesidirKmilin.
Mevtyaetsenefesheryandangelseses,
HasredeneyhakinsnefesidirKmilin.
Niyzyicnedenzerresinikneden,
KatresnummnedennefesidirKmilin.
Hakyolununrehberinefesidir
804
Kmilin,
DiltahtnnserverinefesidirKmilin.
HakyolununrehberinefesidirKmilin,
DiltahtnnnderinefesidirKmilin.
Tmeskidillerde,nefesiinkullanlankelimeileruhveyacaniinkul
lanlankelimelerayndr.Latince'despirarenefesalmak,spiritusruh
demektir.Aynkk,inspirationkelimesindedebulabiliriz.Bukelime
nin anlam can katmak, ilham vermektir ve nefes almak, ieri almak ile
ayrlamazbirbiimdebalantldr.
Yunanca'da,psychekelimesihemnefeshemderuhanlamnagelir.
Hinte'de, atman kelimesi vardr ve Almanca'daki atmen (nefes al
mak)szcileakrabaolduukolaycaanlalmaktadr.
Yine Hinte'de, evrimini tamamlayarak btnle ulam insanlara
Mahatma denir ve byk ruh ya da byk nefes demektir. Hint

804
YalnzbirnshadaNefsidrryazlmtr.
366
retisinden, nefesin, Hintlilerin prana olarak adlandrdklar, gerek
yaamgcnntaycsolduunureniyoruz.
Bu tarifler bize, madd bedenimize, yani biimsel grntye yaratl
tan kaynaklanan bir eyin, ilh nefesin flendiini ok gzel bir ekilde
gsterir. Bu noktada nefesin srrna olduka yaknlarz. Nefes, bize ait
deildir, ama yine de bizimdir. Nefes, bizim iimizde deildir, tersine biz
nefesiniindeyaarz.Nefesaraclyla,birynyleyaratan,birynyle
ekilolanbireylesreklibalantkurarz.Nefes,metafizikboyutlaolan
bu balantmzn kopmamasn salar (metafiziin kelime anlam doa
nn tesinde olandr). Bizler, nefesin iindeyken, kk snrl varoluu
muzunoktesineuzananbirrahimyatandayayorgibiyizdir.Buras,
yaamn kendisi, insann aklayamad, tanmlayamad son ve byk
srdr. nsan bu srr ancak, kendini ona aarak ve onu kendi iinden ak
tarak renebilir. Nefes, bu yaamn bize doru akt gbek badr ve
bubalantykorumamzsalar.
Nefesin anlam, insann kendini kapatmasn, benin snrlarnn ge
ilmez hale gelmesini nlemektir. Nefes, kendini egosuna hapsedenleri,
benolmayan (d varlk) ile balantda kalmaya zorlar. Bylece d
manmzn soluduu havayla ayn havay iimize ektiimizi anlarz. Hay
vanlarbitkileraynhavaysolurlar.Nefesbizimhereyilesrekliba
lantmzsalarveistesekde,istemesekdehepimizibirbirimizeve(Allah
Telya)balar.Sonuolaraknefes,temasveilikiileilgilidir.
805
nsannnefsi venefesinefesiyaniruhutevhidyolunadelildir, nk
Kmilin ruhu ahadiyyetin ve ztn mazhardr. Nefes lmez, bir yerden
biryereintikleder.
NefhihayateyleyennefesidirKmilin.
Nefsinildrenlmdefeden,
frhayatverennefesidirKmilin.
steyigitdemidemdebuldemi,
demidemdebul,yanihergrdndemdeildirvelkindem
demleriniindedir.Hazretidemaleyhisselmncesedi:

805
(DAHLKE,2002),s.123
367
Onaekilverdiimveonaru
humdanflediimzaman,sizhemenonuniinsecdeyekapann!
806
yeti
mucibincekalb,yanicesedinintesviyesikemlbuluncaruholdu,nk
istiddtamoldu.demaleyhisselmnistiddbylecetamoluncadaruh
tecellolundu.
Buradan byk insan ile byk adam arasndaki farkn meydana
ktnifadeylebykinsannmanevvarlngelitirerekinsanlken
di nefsinde feda ederek gerekleen insan olduunu, belirtir. Byk in
san, iman yarat kudreti ile gelien insanln semboldr, Peygamber
ler, veliler, hkimler, kahramanlar, byk fikir ve ideal ahsiyetler gibi.
Byk adam, iman gcnden mahrum olmakla beraber tabiat gleri
nin,igdlerinin,zekvekurnazlnn,kabaenerjininkudretiilebaar,
kazanminsandr.Tarihibykinsanlargelitirir.Bykadamlar,insan
ln zerinden geen frtnalar, kasrgalar gibidir. Ktleleri yerinden oy
natr, iradeleriyle olaylara hkmeder grnrler. Fakat kasrga geince
her ey eski haline dner; yalnz onlarn tamiri ok g olan tahribatlar
kalr. Eer tarih boyunca insanlk akn varlktan ald kuvvetle faslasz
bykinsanlaryitirmemiolsayd,buikincilerintahribatlarmdzeltmek
imknszolurdu.
807
Zatn nuru sfatlarn nurudur. Yani grnte farkl olsalar da,

phesiz zatn nuru sfatlarn nurudur. Hakikatte onlar tektir, birleiktir.
nksfatlarnnuru,zatnnurununaksidir;aynnurugibi.phesizayn
nuru gnein nurundan istifade etmitir. O hakikattir, ancak grnmek
bakmndan aydnlktr ve klar, kuvvet ve zaaf bakmndan farkllk arz
etmitir. Ruhun nuruyla beraber kalbin nuru, arn nuru, krsinin nuru
Onunbenzeridir.phesizar,ruhgibibasitlieenyakndr.Aynekilde
insaniruhlabirliktehayvaniruhdaOnunbenzeridir.phesizo,hayvani
ruh, insani ruhun klarndan bir ktr. Cibrilin nefesinden s ve Mer
yeminnefsindehslolansfatlarnnuruda,aynekildeOnunbenzeri
dir. Buradaki nefes, Hakkn vastal nefhasdr. Allah onu kendi nefsine
izafeetmitir.
Onaruhumuzdannefhafledik.
808
Bunefhannbatn,zatihayat
ortaya karr; zahiri de sfati hayat ortaya karr. Sonra da sfati hayat
tanbaka,birhayatinaedilirki,odahayvaniruhuneseridir.Bunlar

806
Hicr,29
807
(SANAY,1986),s.91:FelsefeyeGiri,2.kitap,s.27
808
Enbiya,91
368
taneruhtur.
809
BilesinsenolmantknefesidirKmilin.
NecmSresiniokugelanlavahyHakk,
BilesinsenolsyleinefesidirKmilin.
Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulaziz Meleklerin Ruh

leminden Madd lemine nii
810
nsan hakknda indirilen Necm sre
sindeki, anlamlarn ve nedenlerin, yce Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminoulvimezillerenasleritiini,Necmsuresinin,ayetlerinitektek
okuyarak, cevaplarn, ayn anlam ve esrarn aklam ve buyurmutur
ki:
phe yoktur ki ben ayetleri ilahi tart ve ly amadan okuyup
cevapvereceimden,keyfiyetvemahiyetitibariyleAllahTelkatnda
sorumlututulmayacam.
Necmsuresinintilavetinisizlereikitrlokunuununaklamas.
1- lahihitabdiliile
2- nsanihitabdiliile
lahikonumadiliileyledir:
Ayet Manas
Hz.Muhyiddini
Arab'ninbu
ayetecevab
Cevabnanlam
1

Batmaktaolan
yldzaandolsunki,
fikalbintaarra
anilheva
Baboluktanuzak
birkalpteknca
2

Arkadanz(Mu
hammed)sapma
mveazmamtr.
Velakineribe
ferteva
Fakatodoyuncaya
kadariti,susuzluu
nugiderdi.
3

O,hevadan(kendi
istek,dnceve
tutkularnagre)
konumaz.
Lihurucihian
krretilhava
Ba
boluktanuzaklap,
ktiin,anlamsz
konumaz

809
810
Muhyiddini Arab trc Salaheddin ALPAY Meleklerin Ruh leminden Madd
lemineniistanbul:Esma,1996.
369
4

Onunkonumas
ancak,bildirilenbir
vahyiledir.
Enzelnahaley
hibilavasilaten
kefenve
telvihan
Bizonahayrmz
aklklaaracszbil
dirdik
5

BuvahyiO'namt
higleriolan
Cebrailretti.
BiHadretilistiva
Ycelereykselmi
olannhuzurunda
onaretildi
6

(Kio)aklvegr
ndekuvvetli(bir
melek)dir.Hemen
(gerekmeleklik
ekliyle)doruldu.
Bimaeyyedeh
bihiminelkuva
Onayeterligve
yetkiyivermioldu.
7

Veoenyksek
ufuktaidi
Aleyhimeratib
ruhaniyyetlUla
zerinderuhaniulu
mertebelertayor
du.
8

Sonrayaklamve
inmitir.
Alelmakamil
Eceli
Mhletveecelma
kamnasarkmoldu.
9

Onunlaarasndaki
mesafe,ikiyay
kadar,yahutdaha
azkald.
Minelmakamil
Esnahalfe
hicabilizzetil
ahmer
Oglkrmzrt
gerisindekiululuk
makamnayaklam
t.
10

Odakuluna
vahyetmekistedii
hereyivahyetti.
Femaemsa
aleyhiyevmin
velaadha
Buyolculuunze
rindennebirakam
venedebirgn
gemiti.
11

Gzngrdne
kalpyalandemedi.
Minhsnrya
nkgrdkleri
unutulmayacakkadar
gzeldi
12

Eyinkarclar!Onun
grdeyhak
kndakendisiile
tartrmsnz?
Vehvebi
hayslayera
Grmediinegremi
byledavranyorsu
nuz?
13

O,Cebrail'ibirba
kainiindedegr
mt.
Indes'sayhatl
kbra
Bykarnda
dahi.
14

Enutakiaacn
(SidretlMnte
ha'nn)yannda.
Mstakallil
Hsnivel,Beha
Pahabiilmezkararl
birgzellikiindeidi.
370
15

KiCennet'lMe'v
onunyanndadr.
Elmahfufetibil
BelvaHadret
irtifailekvael
mnteceti
linnecva
Ocennetkibelave
zahmetlerleevrilmi
Allah'ayaplanik
yetlerinsonuverdii
yerdir.
16

OdemkiSidreyibir
feyizsaryor,sar
dkasaryordu...
Feyadiml
Basiruye
yazharlAa
Grenikreder,
grmeyeningzn
aar.
17

Muhammed'ingz
neyanakaydvene
deteyegeti
Velevtala
sefil,velevzaa
mairtaka
Kaymolsayd,ani
denalalrd.Buulu
makamakmam
olurdu.
811
Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulazizin imdi aklanan

ayetlerincismaninsanruhanbirekildeaklamasnuekildeyapmakta
dr.yianlamakgerekir.
Ayet Manas
Cismaninsaniruhanibirekil
deanlamlar
1
Batmaktaolanyldza
andolsunki,
nsanntamaktaolduugizlilikle
rinkemalegelmesiiinRabbanibir
makamveyerdegerekleecei
2

Arkadanz(Muham
med)sapmamveaz
mamtr.
Dostunuzunisteidoruland,
sevgiliyeeriildi.
3

O,hevadan(kendiistek,
dncevetutkularna
gre)konumaz.
Obounarastgelekonumaz,zira
otelifden,terkibden,tertibden,
tedbirdenuzakvetemizdir.
4

Onunkonumasancak,
bildirilenbirvahyiledir.
Naslkigaybeinananbirkimseye
ilhigizliliikalbyoluileeldeetmi
diyorsak,buayettekianlamda
Allah'danRabbeanlamnagelir.

811
(MuhyiddiniArab,1996),s.155156
371
5
BuvahyiO'namthi
gleriolanCebrail
retti.
Onunkabildiiveeriebileceien
stkatanlamndadr.
6
(Kio)aklvegrnde
kuvvetli(birmelek)dir.
Hemen(gerekmeleklik
ekliyle)doruldu.
Gnenyksekkatndabulunan,
Cebbar,Kahharolanengl
varlnyannavardanlamna
gelir.
7
Veoenyksekufukta
idi
Onunizlerinitayangkkatnn
stndeolduuanlamnagelir.
8
Sonrayaklamve
inmitir.
Oilahivarlkkendinionagsterdii
vakit,ozatensevgilisineyaklam
vesokulmutu..
9

Onunlaarasndakime
safe,ikiyaykadaryahut
dahaazkald.
Aralarndakiuzaklk,aadabulu
naninsandakiatardamarayaknl
gibibiryaknlkbulunuyordu.
10

Odakulunavahyetmek
istediihereyi
vahyetti.
Otururkenmenfaatlarylababaa
zgrkalnca,bunedenlerleuyku
sundankalkmoldu.
11

Gzngrdnekalp
yalandemedi.
Bucmledekiilkksmilahiizler
topluluuikinciksmdaRaslllah
sallallhaleyhivesellemingr
dinsanigereklerdir
12

Eyinkrclar!Onun
grdeyhakknda
kendisiiletartrms
nz?
Raslllahsallallhaleyhive
sellemingrdkleriningerek
olduudur.
13

O,Cebrail'ibirbaka
iniindedegrmt.
Hibirkimseningrmediinio
ikincikezgrmtr
14

Enutakiaacn(Sidret
lMnteha'nn)yann
da.
Sonsuzluuolmayannhuzurunda
bulunmasdr.
372
15

KiCennet'lMe'v
onunyanndadr.
Raslllahsallallhaleyhive
selleminouludzeyevardan
lamnagelir.(Odzeyektnn
isbatda,Allah'nyanbanda
bulunancennetigrmolmas
dr).
16

OdemkiSidreyibir
feyizsaryor,sardka
saryordu...
Budaleveyatszamanlarndaki
durumdur.Buanlamda(sidreyi
nelerrtmtneler)anlamndan
kmaktadr.
17

Muhammed'ingzne
yanakaydvenede
teyegeti
Efendimizingzlerinininbiryere
kaymamamolmasRabbinin
bulunduudzeyevarmolma
sndandr.
812
OlimignlncnnefesidirKmilin.
Rhulkudssoluunudemdeiste,
OimignlncnnefesidirKmilin.
RhulKuds:
1.Cebrilaleyhisselm.
2.AllahTelnnsaleyhisselmaihsnettiikudret,kuvvet.
3.Hristiyanlktakiteslis(ltanr)inancnda,babaoulunsurlarndan
treyenncunsur.
4.smizam.
5.ncil.
6.AllahTelnnhayatverici,koruyucumanasnagelensfatlar.
bhaytdenilennefesidirKmilin.
Ztnzdenilen,kurtulufeyzidenilen,
lmszlksuyudenilennefesidirKmilin.

812
(MuhyiddiniArab,1996),s.159
373
Mevtyaetsenefesheryandangelseses,
HasredeneyhakinsnefesidirKmilin.
lyeetsenefesheryandangelseses,
EykefedenHakkbilennefesidirKmilin.
KatresnummnedennefesidirKmilin.
KatresinderyaedennefesidirKmilin.
TAHMSAZB
Pasldilinenvrnefsidrur
813
Kmilin
EvliynnHakksrrnefsidrurKmilin
kicihndilberinefsidrurKmilin
Hakyolununrehberinefsidrur
814
Kmilin,
DiltahtnnserverinefsidrurKmilin.
Arzniyzoldunkalbkadeyleyen
Mknhaledernefsinecteyleyen
Szmezd
815
eyleyensrrkesd
816
eyleyen
NefhihayateyleyennefsidrurKmilin.
Banalebin
817
zemzemisonunabulamhodemi
Bildiniselemieylemdm
818
lemi
Canlafehmetdemiknolmahremi
Srrnefahtdeminefsidrurkmilin.
kisenkilefehmedegrmutlak
Secdeyeyzverdesenkaraileatak
BlblisengelaksreiNecmioku
BilesinsenolmantknefsidrurKmilin.

813
Drur:nmek.Akmak,seyeln
814
AzbBabakaddesellhsrrahulazznefesidiryerinenefsidrrkulamtr.
815
Mezad:Artrmaileyaplansat.Tuluk,daarck.
816
Kesad:Alveridurgunluu.Ktlk.Eksiklik.Verimsizlik.
817
Leb:f.Dudak.efe.Kenar.Sahil.Ky.
818
Mdam:Devameden.Srekli.Dimvebkiolan
374
Grmiyemmibenbenildreburbeni
Klhnedemmeskenitkibulamgleni
Hakkvereandasenimahvolamimeni
819
OlimignlncnnefsidrurKmilin.
Ayncihteyleyenitebuzteyleyen
Aynsfateyleyensonramemateyleyen
Nefsiniat
820
eyleyencisminiyateyleyen
bhaytdenilennefsidrurKmilin.
Sdkilegelenlerihizmetiolanlar
Dilberibulanlarakiledolanlar
UnutahepkinlerigstereHakkfenleri
KaldranlenlerinefsidrurKmilin.
DerdleredermanedenAzbyeihsaneden
Derdilehayranedenkiledevrneden
lemesultanolurcehliniirfneden
KatresnummnedennefsidrurKmilin.

819
MiMeni:Erkekveyadiininbelsuyu.Dlsuyu.Nutfe.Sperma
820
Hayvan
375
107
Vezin:MeflMefilMeflfeln
Eyblbleydyineefgnamgeldin,
Azmigledipzrylagirynamgeldin.
Pervnegibiteedimcnatarsn,
Evveldebuakodunasenynamgeldin.
Yamurgibiyaarsabelsenbaaarsn,
Canvermeedostyolunakurbnamgeldin.
Hereyalrbirsfateyleyemmur,
Sencmlesfatilinivirnamgeldin
Vechiahadiyyetkiueyadagrnm,
Bukesretteancakanseyrnamgeldin.
Birkimseseninolmadhirznamahrem,
Bilmembucihniinyekdnemigeldin.
BuhastaNiyzyeifremzinedersin,
Derdedeninderdinedermnemigeldin.
Eykblblyineferyadamgeldin,
Glekavumakacsylagirynamgeldin.
Gl, tasavvufta kesret ise de, bunun yannda bazen Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemi de hatrlatr. Maukun gl cemaline itiyak
duyan k, derdini teskin etmek iin baheyi temaa ederken gl g
rnce sevgiliye olan hasreti daha da artmakta ve gzlerinden inci misali
yalarsamaktadr.
821
Gl mevsimi devri Muhammed olduuna gre bu maddeden

tecerrdedipHakkayaklamakancakslamiyetleolur.
822
Pervnegibiteedimacnatarsn,
Evveldebuakateinesenynemigeldin.

821
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
822
a.g.e.
376
Yamurgibiyaarsabelsenbanaarsn,
Hereyalrbirsfatmmuretmeye,
Birliinyzkiueyadagrnm,
Buokluktasadeceonuseyrnamgeldin.
Hikimseolmadseninsrrnamahrem,
Bilmembucihniinbenzersizolmayamgeldin.
BuhastaNiyzyeifiaretedersin,
TAHMSAZB
Eydilyinesenklameydanamgeldin
Terkeyleybencehliniirfnamgeldin
Vechinigrpsdkileimnamgeldin
Medheylemedinkendinihephalkasatarsn
Senkendizncehlilerifmitutarsn
Derdeehlinedermandiyesendertmikatarsn
Senkendinianksanubenyksekuarsn
Bmana
823
yeregrdnkidorututarsn
Tabyleacepteslimolupsylendersin

823
Manasz
377
Demidirdenirsenolakhevsaznatanbur
BirzerrekimirtHakkaolduayannr
Busrrsanaremzlenkefedesantur
824
Herahsenedsuretleyldagrnm
nkHdlccei
825
derydagrnm
Aksigzelinayinevemda
826
grnm
Biryzdenakgrnebulemvedem
Ebkemolurashbedepfehmiyleherdem
Dildarsevenepsem
827
olursrrleebkem
828
LaykmsanaHakkanizaremzinedersin
BakaydHakkankfenremzinedersin
Azbkulunakllvefremzinedersin

824
Santur: arkc, tilvetle okuyan kimse; kilise korosunda ba okuyucu. Kanuna
benzeyentellialg
825
Lcc(e):Enginsular.Gm.Ayna.Kalabalkcemaat.
826
Suda
827
Epsem/epsera:Suskun
828
Ebkem:(Bkm.den)Dilsiz.Konuamyan.

378
108
Kstebektirkstebektirkstebek,
Olmnfklarvezrolsunyabek.
Kfirinyericehennemdirveli,
Derkiesfeldemnfkoldusek.
Hemsrtzregeenmminleri,
arandandadakihnzrdayek.
Nushunaifidediyenlere,
Gernasihateylesentharedek.
EylemezDecclatesireylemez,
Klfergatanlaraekmeemek..
MennselvyYahdistemez,
stediiyabasal,yamercimek.
Skkeriolangdyneylesin,
Aklfikricezpedertuzlusemek.
stvyareriistemez,
ingeneuldankaraadrgerek,
engininengianaKurnyeter,
Cnnakelburduunnunemek..
DoruyoldantaragitmeMsry,
Enbiyektibuderdisendeek.
nKitbullhdururhabllmetin,
Pekyapbuurvetlvskyapek.
Olmnfklarvezrolsunyapiyon.
Nifak, nfika kelimesinden tremitir. Nfika, kstebek deliine verilen

addr.
Kstebein yuvasnn iki kaps vardr. Kaplarn birinden girerken, b
rnden kar. Kstebek, kaca bu kapy, bayla vurup dar kmasna
imkn verecek ekilde ince tutar ve bunu da bakas sezemez. Kendisini
tehdit eden tehlike, ikr ve belli olan giri kaps istikametinden gelince,
hemen sakl tuttuu bu dayanksz kapdan dar kar. Kamak iin yapt
bu ikinci kapya nfika denir. Mnfk, bir tarafyla dine girerken, daima
kendisiiinsakladdieryndendeondankar.indeninanmadhalde,
inanyor gzken birine mnfk denilmitir; nk kfrn rter, gizler.
379
Bylece srf zahir lafz ve kmldanlarla slam'n iine girip bu aldatc gs
teri iinde kfrn gizledii iin, bir tnele giren ve onun iinde gizlenen
kstebee benzetilir. Kalbinde nifak hastal olanlar, kstebekler gibi yer
altfaaliyetlerindebulunmaymeslekedinmilerdir.Mnfk,girdiikapnn
dnda tpk kstebek gibi aksi bir taraftan ka yolu bulur, dinden kar.
Nitekim mnfklarla ilgili u ayeti kerime bu durumu aka ortaya koyu
yor:
Eersnacakbiryer,veya(barnacak)maaralar,yahut(sokulabile
cek)birdelikbulsalard;koarakotarafaynelipgiderlerdi.
829
defa kstebek buyrulmas sebebi udur; Yani fili hakikyi grmez.

Efl kimin olduunu bilmez, sfat kimin olduunu bilmez, vcd kimin ol
duunu bilmez. Mnfk da yledir ve mahcubtur, Efl, sft, zt Hakkn
olduunavkfdeildirdemektir.
Velikfirinyericehennemdir,
Cehenneminenaayerimnfkoldusek
830
.
NifakMnafk
Nifak: nefeka kknden tremitir. Nefeka kelimesi: Eyaya rabeti ol
mak,tkenmek,azalmak, ruhu kmak,lmek, tnel,tarlafaresinin(kste
bek)deliindenkpgirmesigibianlamlaragelir.nfakkelimesinindetre
diinefekakelimesininbitmek,tkenmek,azalmakvelmekanlamlarndan
yola karak; mnfklarn bitmiliini, tkenmiliini, imanda azalmay ve
lbirkalbesahipolularnifadeiinbukelimeseilmiolmaldr.Mnfk,
nifakkelimesininismifailidir;yaninifakyapan,nifaksahibidemektir.
Istlah (terim) anlam ise, baz sebepler yznden slam'a girip zahiren
mslman grnmek, iten ie ise kfirliini gizlemektir. Yani dtan
mslman gzkp iinden inan ve dnce olarak kfrde olmaktr. Bu
tanmveyarg,iindegizlediiey,imanesaslarnaaitbirinkrveyalanlama
olan, itikad mnfklk iindir; bu kimse, hlis mnfktr. Eer iinde gizle
dii ey, slam inan esaslarnn inkrnn dnda baka bir husus ise, yani
sadeceamelleilgilinifakalmetlerinesahipise,oancak,AllahTel'yakar
ilenmibirgnaholur.
slmtoplumunufeledenvemminlerinamanszdmanolanmna
fklarn vasflar iyi bilinmelidir. Nifak hareketi; Medine'de, slm devleti
kurulduktan sonra balamtr. slm'n Mekke dneminde mnafk yoktur.

829
Tevbe,57
830
Sek:Katran;Suveyabakasvkatlmamiki.
380
Medine Dnemi ve topraklar genileyince ve dier milletlerin karmas ile
gizli menfaatler varl nifak ve mnafn kn kolaylatrmtr. Mnafk
tarihboyuncadabulunmuvebulunacaktr.
Dorusu mnfklar, cehennemin en alt tabakasndadrlar. Onlar
(kurtarmaya)biryardmcdabulamayacaksn.
831
arandandadakihnzrdabir.
Nasihatndanefaydediyenlere,
Klfergatonlaraekmeemek..
KudrethelvasvebldrcnetiniYahdistemez,
stediiyasoan,yamercimek.
Eysrailoullar!Sizimuhakkakki,dmannzdanhalsettikvesi
ze Tr'un sa tarafn vaadettik ve sizin zerinize kudret helvasyla bl
drcn indirdik.
832
srailoullar ise Ey Msa! Bir eit yemee daya
namayacaz, bizim iin Rabbine yalvar, bize, yerin bitirdii sebze, h
yar, sarmsak, mercimek ve soan yetitirsin demitiniz de, Hayrl
olandahadkeylemideitirmekistiyorsunuz?Birehreinin,p
hesiz orada istediiniz vardr demiti. Onlara yoksulluk ve dknlk
damgasvuruldu,Allah'ngazabnauradlar.Bu,Allah'nayetleriniin
kretmelerivehakszyerepeygamberlerildrmelerindendi;bu,kar
gelmelerivetaknlkyapmalarndand.
833
ElmallMuhammedHamdiYazrdiyorki:

831
Nisa,145
832
Th\80
833
Bakara,61
381
Vehanisiz,verilennimetlerinkadrini bilmeyerek,krveitaatbir
yanabrakarak,terbiyesizlikedipdedemitinizki;eyMsa!Biztekeit
yemeeartkkatiyyenkatlanamayacaz.Yeterartk,hergnbldrcneti
vekudrethelvasyemektenbktk,usandk,binaenaleyh Rabbine duaet
de bize topran bitirdii eylerden; yetitirdii sebzelerden, kabak, h
yar, sarmsak, mercimek ve soanndan karversin. Geri tekdzeliin,
insanisteklerizerindeazokskcbirtesirivardr.Vebunakareitli
lik isteinde bulunmakta esasen bir gnah da yoktur. Fakat bunu yapar
ken, bir taraftan eldeki nimetin yokluu zamannda ekilen aclar unut
mamak,diertaraftandaycebirruhhaliylevetemizbirkalblehareket
edipkrartrmakvedahanemlisi,bedeninistekveihtiyalarnakap
lpedepveterbiyednakmadanhareketetmekicapeder.Onlarnda
Rabbimize dua et diyecek yerde, edepsizce Rabbine dua et diye
imanszlk eseri gstermemeleri gerekirdi. srailoullarnn bu isteinde,
phesiz gebelikten kurtulup, yerleik hayata, ehir hayatna gemek
arzusuvard.Fakatbuarzu,eitim,ilimveibadetgibiyksekbirmaksat
ve hedefe deil, bldrcn ve kudret helvas yerine soan ve sarmsak yi
yebilmekiinbayabirmaksadadayanyordu.BundadavaktiyleMsr'
dayaadklarsefilhayataistekveadetahasretgibibirmaksatyatyordu
ki,budahrriyetinkadrinitakdiredemeyip,klelietalipolmakdemek
ti. Bundan dolay Hz. Msa cevaben yle dedi: siz stn ve hayrl bir
nimeti daha aa bir eyle deitirmek mi istiyorsunuz? yle ise haydi
birehreveyabirkasabayaininiz,orayakonunuz,ovakitsizeistediiniz
vardr. Bu cevap, bir taraftan isteklerinin abuklamasna sebep olacak
eyi gstermekte ve nimete gidecek yolu bildirmekte, dier taraftan da
yaptklar kt tercihin akbetinde urayacaklar fenal ifade etmekte
dir.
834
Aklfikricezpedertuzlusemek.
ekerligdasolangdyneylesin,
aklfikricezpedertuzlubalk.
stvyareri
835
istemez,

834
ElmallMuhammedHamdiYazr,HakDiniKuranDili
835
Ar: Ba arda. * Glgelik. * Krs, taht, yce makam. En yksek gk. Allahn
kudret ve saltanatnn tecelli yeri. (Ar kinat kaplar. Allah'n kudreti ve ilmi de
hereyi kaplar.) * Fevkiyyet, ulviyyet. * Ar Al, Ar Rahman, Ar lhi, Ar
Yezdan, Feleki Eflk, Feleki Atls, Feleki Azm gibi isimlerle Cenab Hakkn izzet
vesaltanatndankinayeolaraksylenir.
382
eriatarnndirekleriniistemez,
ingeneyeuldankaraadrgerek,
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem buyurmutur: eref

buytekmveltrifmescidekm,yanievleriniziyksekyapperef
lendirin, zir byle yaparsanz ruhunuz ferahlar ve mescidlerinizi erefli
(yksek)yapmayn,alakyapnz,zirorasHakkaibdetolunacakyerdir.
engininengianaKurnyeter,
Cnnakelburduu
836
nnunemek..
engininengionaKurnyeter,
Cnnakpekvurduuekmekvetuz..
YMsrdoruyoldandargitme,
nkKitbullhdurursalamip,
Pekyapbusalamkulpaapek.
"Urvetulvuska"(sapasalambirkulp)demektir.
Kim btn benliiyle Allah Telya teslim olursa ve ayn zamanda
doru ve yararl ilerde bulunursa o (Urvetl Vuska) salam bir kulba
tutunmutur.Muhakkakki,hereyinsonuAllahadr
837
Gerekuki,doruluksapklktanapakayrlmtr.Artkkimtautu
tanmayp onu inkr ederse ve Allaha inanrsa, o, (Urvetl Vuska) sapa
salam bir kulba yapmtr. Onun kopmas imknszdr. Allah iitendir,
bilendir
838

eri:erit,dnya
836
Urmak:Trkmence:arpmak,(Kurun)atmak,vurmak
837
Lokman,22
838
Bakara,256
383
TAHMSAZB
YaNasaradryamlhidyafirenk
Yakedidiryakpektiryaebek
839
nkHakkbilmedihabireek
Dilizabtetmeyenbulmazyolu
Erkiiyenlicam
840
oldudili
kiyzldenkpekyektir
841
veli
Bbfirdevsiaanmminleri
Nefsielindenkaanmminleri
bkevserdenienmminleri
Kendibildiiyolagidenlere
Davaymerdnelikedenlere
Mlihlyafazlasnyiyenlere
SeniidrketmeyenHakkanlamaz
Bendiyenkimseyeevvallhdiyemez
Kendibildiinbilenbendeilemez
Haksznhakolankesdinlemez
KarntokkenderghAllahbilemez
Dnmebirndanatenezzl
842
eylemez
MsivaehliHdyneylesin
kkzipcefyneylesin
Sdklekvefyneylesin

839
ebek:1.DahaokAfrika'nndalkblgelerindeyaayan,uzunveyaksakuy
ruklutrleriolanmaymunlaraverilenad.2.sfat,mecazirkinvearsz
840
Licam:(Ligm)f.Dizgin.Gem.
841
Yek:f.Bir,mnferid.Birolu,birlik
842
Tenezzl:(C.:Tenezzlt)nme,dme.Aalama.Gnlalakl.
384
Aklfikricezbedertuzlusemek.
Olgdadandoruemriistemez
Sanmakimalilemristemez
lemiehlcevrizecri
843
istemez
stvyareriistemez,
Msivconarahmanyeter
ehvetibahronaummanyeter
Hemdemiolmuonaeytanyeter
engininengionaKurnyeter,
Cnnakelburduunnunemek.
Klamsivakalbinihubbusiva
nktahkiktirolurharasiva
DembedemHakktalepklAzbya
Olduseyranghbenryuzemin
Bendenznegrmedimbirkemterin
ByleidrkeyledimHakkalyakn

843
Zecr:Cebren,zorlaycolarak.
385
109
Derviolankgerekyolundahemsdkgerek,
Barannyankgerekcangzleriakgerek.
Alaktanalakyryetoprakiinderye
Akteindeeriyealtngibiszmakgerek.
ZikriHakkamegulolayanayanatklola,
Herkimdilermakbulolatevhideboyanmakgerek.
Eynkiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Yoolmayanvrolamazvrndatmakgerek.
Dervilerinenalabudayiindebura,
BuMsrgibibalherbirayakbasmakgerek.
Baronunyankgerekcangzleriakgerek.
nsanlarmadenler(gibi)dir
844
Kmil olan bu kimyevi deiiklikleri bilir ve bu deiiklik sebeplerinin ne

gibi eczalarla giderileceini fark eder, ite o ecza ile madenleri asl olan
altna evirir. nk altn pek saftr, her ey pas tutar, altn tutmaz, zir
aslolanztpktr.Fakatzamanladeiikliklereurayarakgm,bakrve
demir gibi sir madenlere dnmtr. te Kmil kii kimyev bir ecza ile
rz olan illeti giderir, aslnda irc eder, esas olan kimy ilmi de budur.
Kezlikruhunasldapktrvesaftr.Fakatsonradanrzolanilletlersebe
biyleeskiaslhlinikaybetmiise,MridiKmilorzolanilletleritevhid
ilegiriimyaparakonutekraraslnadndrr.

844
Buhr,Menkb,25;Mslim,Fedilssahbe,199;Ahmedb.Hanbel,Msned,
1.bsk.Beyrut,1929,II,257.(UYSAL,23Bahar2007)
386
Eyn
845
kiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Hafifkiikiiyolalamazmaksdunutezbulamaz,
Yokolmayanvrolamazvrndatmakgerek.
Eynkii,yanikibirlivekendisinibeenmikimseistediiniabukbula
maz.
Dervilerinenalabudayiindebura
846
,
Bu beyitlerin bir nevi hikyeletirilmi ekli diyebileceimiz u ilgin

rivayet ise yledir. Buna gre Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz,
Hristiyanlararasndaslmiyetiyayanokbykbirvelidir.
RivayetegreMsr,Limnidegezerkenbirkiliseninnnegelmi.Bir
kalabalgrncedeierigirmi.Meerognonlarndinbayramimi.
Papaz ayin yapmak, vaaz vermek istemi ancak syleyeceini unutmu.
ncilebakmyazlarsilik.Neresiniamsabyle.Bakmkiyabancbirisi
var. Cemaate aralarnda bir yabanc olduunu sylemi. Msr ye de, Bu
gn bizim bayrammz, Allah Tel ve s y gcendirmeyiniz, msaade
edinayinimiziyapalmdemi.Msrde,
Y yle mi! Vah, vah!. Byk hata etmiim. zr dilerim Allah ve
s aleyhisselmn rzasn almak iin yleyse ayinden sonra ben kilise
nin eiine yatacam. Btn kilisede bulunanlar benim stme basn
gein
Diyereksraretmi.Onlardakabuletmiler.yinsonundastneba
sarakgeenlerinhepsiehadetgetirerekmslmanolmu.Papaz,aman
efendim, hatanz, kusurunuz affoldu. Kalkn. Bizi krk yllk dinimizden
dndryorsunuzdemi.(Dierbirvaryanttaiseodabasmveisteme
dii halde ehadet ve salvat getirerek mslman olmu.) Niyzi Msr
kaddesellhsrrahulazzdeozaman,
Dervilerinenalabudayiindebura
Msr gibi bir bal her bir ayak basmak gerek nutkunu (ilahi) sy

845
Eyn:Asilolamayan,hafif,kibirli
846
Bura:Hayvanyemiiinyetitirilenmercimeebenzeyenotsubitki.
387
lemi.
847
Dervilerinenalatevhidiefalslikidirvedimzikirshibidir.Beyitte
geen buday iinde burak, buday ayn deerde satlarak birlikte t
lpunolur.TevhidieflslikivezikridimsahibidegerekburadaDn
yada,gerekkabirdevegereksehirettebehemehlkemlbulur,onanok
sanmakmlartamamlattrlr.
TAHMSAZB
BuyoldacanndangeenkyolundaVmkgerek
Kmilmridolaninsancmlederdehazkgerek
Herkrndanfari
848
olupderdiHakkalaykgerek
Fehmeylemezmiruhunurabetedenlerdrriye
849
Laykmdrinsanakimkalakoyundangeriye
Sensrrnbilmezikensrrncihnbrye
Kmilderlerveliherkesmelul
850
bilmezola
Cahilonaderlerimiherkrndafuzul
851
ola
HubbusivakoymazsenicannHakkavaslola
Bufnidemihnetiinalamaynnglemez
BirpireteslimolmayanHdybilemez
Birnoktayfehmetmeyenbinnoktayadilolamaz
Eynkiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Azbfakiriderdmend
852
kuandgayretkua
Bireyledikahrigamfehmeyledibalya
Herbirininbirderdivargsterbanasadansa

847
(KABAKCI,2006),s.5859;Yard.Do.Dr.KenanERDOAN,iirEfsaneMenkbe
ilikisi Ve Niyzi Msrnin Menkabelerine Gre Baz iirlerinin Hikyesi Sosyal
BilimlerYl:2003Cilt:1Say:1,s.50
848
Farig:inibitirmi,bokalm,alkasnkesmi,rahat,vazgemi,ekilmi.
849
Drr:inci.ncitanesi.
850
Melul:Usanm.Bkm.Bezmi.Mahzun.
851
Fuzul:(Fazl.C.)Fazlaey.Lzumsuzsz.
852
Derdmend:f.Tasal,kaygl,dertli.
388
389
110
DerdiHakkataliboldermneeremdersen,
Mihnetlerergbolsnaeremdersen.
Akyolubelldrherkrcefldr,
Canndanmidinkescnnaeremdersen.
Odyaksineniketsugibiznpket,
Yznyeresrhketummnaeremdersen.
Buyolubilandangelderyybulandandal,
Karnaerpelsaldrriknaeremdersen.
Prinleolanahdigtnenvarisekogit,
Bildikleriniterketirfnaeremdersen.
SabretmedeEyybol,gamekmedeYkbol,
YsufgibimahbubKennaeremdersen.
Terketkurudvyhemucbileriyy,
MsrkoosevdySbhnaeremdersen.
Hakkderdinetaliboldermneeremdersen,
Mihnetleriistekolaylaeremdersen.
Akyolubelldrheriicefldr,
Ateyakgsnyar,sugibiznpket,
Yznyeresrtopraketbykdenizeeremdersen.
Allahmhatalarmvegnahlarmkarsuyuylatemizle,kalbimideg
nahlardankoru
853

853
Ebu Davud. Salt. 121; Nesai. Taharet. 47. 48. Miyah. 6. tnital. 15: bn. Mce.
kme.1:Darim.Salt37;lbn.Hanbel.II/231.494
390
Buyolubilondangelderyybulondandal,
Dibineeripelsalolguninciyeeremdersen.
Prinleolanahditutneyinvarisebrakgit,
YsufgibisevgiliKennaeremdersen.
Sabretmede Eyyb ol beytinde geen sabr, Cenb Hakka ikyet

etmek anlamnda deildir, mukvemet yani dayankllktr. Eyyb
aleyhisselm Cenb Hakka: Y Rabb sen bana ne kadar musibet verir
senbendayanrmdemiti,hlbukikulacizbirmahlktur.
Eyyb aleyhisselm humma denilen bir nevi stma hastalna tutulmu
tu.Bazlarnniddiettiklerigibiyaralarvarddakurtland,hattyered
klenleri Eyyb aleyhisselm toplayp yine yaralarn stne koyard gibi
szleryalandr.Hibylebireyolurmu?Reslolankimsedebyleherke
sin nefretini mucib olacak illet bulunur mu? Onlar bu gibi hal ve illetlerden
korunmulardr, zir kendileri insanlar Allah Telya davet edicidirler.
yet bu gibi illetlere maruz kalm olsalar, mmeti andan nefret eder,
sonra Cenb Hakk da onlara zulmetmi olurdu, nk bu durumda
Nebnin yanna gitmekten ikrh duyarlard(tiksinirlerdi). te hazreti Eyyb
aleyhisselmbuhastaliinikyetetmedi.Sonravahiygeldi:
YEyyb,banaikyetinsabrnamnideildir.HazretiEyyb
aleyhisselmdaozamanhastalndanifbulmasiinAllahTelyaniyaz
etti.Sonratekrarvahiygeldi:
Oturduun yere ayan vur, su kacak, onunla vcudunu yka, bir
eyin kalmaz.
854
O da ayan yere vurdu, kan su ile ykand, salna
kavutu.Esasndahalkaikyetetmeksabramanidir,yoksaCenbHakka
ikyetsabraengeltekiletmez.
YukardakibeyittegeenGamekmedeYakbolszlerinegelince:
Hazreti Yakb aleyhisselmn evlad olup, onu bir anadan, dier ikisi
baka anadan idi ki, Ysuf aleyhisselm ile kk kardetir (Bnyamin).

854
Sd,42
391
Hazreti Ykub, Ysufu dierlerinden daha fazla severdi. Kardeleri babala
rnn sevgilerini hasretmek iin Yusuf aleyhisselma yaptklar hile karsn
dakidurumhatrlatlyor.
Terketkurudvyhemkendinibeenmekileriyy,
MsrkoyosevdySbhnaeremdersen.
nsanlartarandilerigibieittir
855
Senkendinebirpaykarmadan
buyoldagayretgsterdemektir.
TAHMSAZB
Sennefsinegalipolihsanaeremdersen
Kimdirsanakezzb
856
olimanaeremdersen
Herhalinektipolyazanaeremdersen
Manidezehirdirkammakiifaldr
Sultanbuduronunmerepdegedldr
Yricefkarsatmabillhvefldr
kyolunagirdinsehizmetinialk
857
et
GelezzetinefisdenHakksanatiryak
858
et
ekelinidnyadanrifgibiimsk
859
et
Aklakarayterketfarkeyleznbil
Hergrdnesrrcanudilmatlapkl

855
Rivayeti bn Ll (398/1008), Mekrimlahlk adl eserinde kaydetmitir. Bilgi
iinbkz.Syt,Menhilssaf,49:Meseliinbkz.AbdlmecdKatm,elEmsl
elArabiyye,161.(UYSAL,23Bahar2007)
856
Kezzab:Yalanc.okyalansyleyen.
857
alak.f.Yerindedurmayan,abuk,oynak.Dimaalan.Herbirhareketiabuk
olan.Aklvefersetiak.
858
Tiryk: panzehir, zehirlenmeden veya bir hastalktan hemen if bulmaya yara
yanil.
859
msak:Kendinitutmak.Bireydenelekme
392
Bilmediinahvladilurmasaknhemel
Talipiseneytalipsohbettenasihattut
Yasylemeyhutsenikrarngayetgt
860
Nhak
861
ilegelHakktanhemcisminiuryanet
Gelehlibulupsaydetkmilleremensupol
Hemsohbetinifarketgayeteylemergupol
Etmetalebizihr
862
senkendinematlupol
kylamdmyrolherdemgezipalay
MecnunzamanoldunsevdiniseLeyln
Azbdemekihogrmeegamferdy

860
gtmek
861
Nahak:f.Haksz,beyhude,bo.
862
Zhar: ki ey arasnda mnasebet ve mutabakat meydana getirmek. ki eyi
birbirinemutabkeylemek.Arkaarkaya,mukabilklmak.Karlklyardmlamak
393
111
Gzlerininoldubdreyledin,
huefgnsanayreyledin,
Akoduyleiininreyledin,
Noldublbliinizreyledin,
Nesebebdenazmiglzreyledin.
Neoldualarsnneeylersintaleb,
Butkenmezderdinenoldusebeb,
Gldekididrmgrdnaceb,
Bufenglzretalibseneer,
Hibeksyokturanntezgeer,
Bufenirebekduydunmeer
Berkarrolupbirazelenmedin,
Dimalarsndurupdinlenmedin,
Kimsebilmezhlinianlatmadn,
Buncahasrettendicnmnesezer,
Firktingndengneartupgider,
LtfedipvargelNiyzyehaber,
Gzlerininoldubdreyledin,
huefgnsanayreyledin,
Akoduyleiininreyledin,
Gzlerininolduyurtsuzeyledin,
hveefgnsanayreyledin,
Akoduyleiiniateeyledin,
Nesebebdenglbahesikasteyledin.
Neoldualarsnneeylersintaleb,
394
Gldekididrmgrdnaceb,
Neoldu,alarsnneeylersintaleb,
Gldekisevgiliyimigrdnaceb,
Noldublbliiniferyadeyledin,
Bufenglzretalibseneer,
Bufenglbahesinetalibseneer,
Berkarrolupbirazelenmedin,
Birkarrdaolupbirazelenmedin,
Buncahasrettendicnmnesezer,
Firktingndengneartupgider,
Buncahasrettendecnmnesezer,
Firktingndengneartpgider,
395
112
rifinmutlakkelmnduymayairfngerek,
Srrmulktrgnldezevkilevicdngerek.
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhasis,
Bulmaaandlemdebeimsultangerek.
Drriyektknnlemdebulmakisteyen,
Bulmazannehriindebahribpayngerek.
Marifetdvsnedenmddebilmezmikim,
Dildekidvyaeldehccetbrhngerek.
rifoldurbanahalkdirpcemeylemez
Gnlcmlehalkiindehkileyeksngerek.
Kibrucbunilletindenkurtulupsaolmaa,
BiltabbinmndaeyhinseninLokmngerek.
hretssmarifetkenzinibulmaktrmuhal,
Varlnehriseninbatanbaavirngerek.
lmedenevvellpkabregiripharekp,
Mliklmlknuhdundagnlhayrangerek.
Nefsitamsunsrteriilebundagep,
Kalpevihephrgilmncennetirdvngerek.
Syleyipiittiidahgrpzikrettii,
stviarsrdaHazretiRahmngerek.
Herkaanttlerefethidehnettikol,
Lezzetindenttlerszlerinenedmngerek.
Ghhamolupdilindenkimsealmayacevab,
Ghalpdolupgllergibihandngerek.
Ghins,ghheybetghryetghcemal,
Ghsahvghimahvghvcdghcngerek.
Terkedipcmlekuydteriesrfaol,
Srfaersebirgnliiannummngerek.
Aradanisktedipcmleizfthemn,
Hakkvcduikregayrisipinhngerek.
nkrdirizfattanvcdudilberin,
Zevkikllisteyenkdahiryngerek.
Msryterkiizftetmeelykolan,
Kmmeliinsniindebindebirinsngerek.
396
Kapalvekilitlisrrgnldezevkilevicdngerek.
rifinszleriniyinerifolanbilir,nkrfangnldekapalbirsrdr,
ancak zevk ve vicdan ile bilinir. Bir insan rif olmaynca vicdan shibi ola
maz.
Muhyiddn bnu'lArab (560638 / 11651240), elHakm et

Tirmiz'nin(hyt.285/898);
Her rasl'un, Rabbi'sinden olan nasibi ne iledir? sorusunu doru
bulmayarak, Rasl, Neb ve velilerin zevklerindeki farkllk zerinde dur
maktadr:
Byle bir sorunun cevab tasavvur olunamaz. nk Allah Tel yo
lunda olanlarn szleri zevk yoluyladr. Hibir kimsenin, her rasl'un
Rabbi'sindennasibiileilgilibirzevkideolamaz.nkrasllerinzevkleri
rasllere; nebilerin zevkleri nebilere; vellerin zevkleri de velilere mah
sustur. Baz rasllerde ise, hem rasl, hem neb hem de vel olduklarn
dan, zevk bir aradadr. Bu sebebten Hzr aleyhisselm Hz. Msa
aleyhisselma
yzn kavrayamayacan bir eye (hubr)..
863
demitir ki,
yettegeenhubrkelimesi;zevkdemektir.NitekimHzraleyhisselm;
EyMs!Ben,AllahTelnnbanarettiiylebirilmesahibim
ki,senonubilmezsin.Sende,AllahTelnnsanarettiiylebiril
mesahibsinki,bendeonubilemem.
864
demitirki,budazevk'dir.
865
OzamanYaaleyhisselm,Msaaleyhisselmadediki:
Ben, Hzr'n iinin inceliini bilirim. Onunla yoldalk yapmaya g
yetiremem.Bundandolayberabergelemem.Amaseneerondanayrl
dktan sonra, bir daha bulumak zere arkadalk yapmak istiyorsan gi
debilirsin.Yageridnd,MsaaleyhisselmileHzrbirliktekaldlar.
Birbirleriyle konumaya baladlar. Hzr, Msa aleyhisselma bir eyler
sordu,
Bana uyacak msn? dedi. Msa, Her ne buyurursan seni dinle
rim,diyecevapverdi.OHakkbulmuolan,onunlakonumakerefine

863
Kehf,68
864
Hz. Ms (a.) ile Hzr (a.) arasnda geen mehur kssa Kur'n Kerm'de Kehf
(18), 6082. yetlerde gemekte olup, bu kssa hakkndaki malumat Hz. Raslllah
sallallhaleyhivesellemdentmayrntlarilebirliktesadecebnAbbs(r.)kana
lyla Ubey b. Kab dan (r.) rivayet edilmektedir. Hadis iin bak: Buhr, lim (3), 44,
Enbiy (60) 29, Tefsr (65), 18, 196198. Mslim, Fedil (43), 46, 170184, hd. no:
2380. Tirmiz, Tefsr (48), 19, hd. no: 3149. Musned, 5, 116122. Ayrca bak: bn
Kesr, 5, 170185. Bidye, 1, 295299. Fethu'iBr, I, 176179, VI, 334338, VIII,
329343.
865
(ATA,1993),s.425
397
erenycerasldekiniyaz'grkiHzrona,Sanaanlatacam,yani,
Seni uyandracam, dedi. Hlbuki Msa aleyhisselm halk uyandran
ulurasld.Hzronuhakknhakikatindenuyandryordu.
866
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhasis,
Birhaznedirtasavvufherkthuylumlikolmaz,
Bulmaaonuikilemdebeimsultangerek.
Esizincimenbanlemdebulmakisteyen,
Bulamazonurmakiindesonsuzderyaybulmakgerek.
Marifetdvsniddiaedenbilmezmiki?
Dildekidvyaeldehccetvedelilgerek.
rifodurkibanahalktoplaypcemeylemez
Gnlcmlehalkiindetoprakileberabergerek.
Kibirvebeenmeilletindenkurtulupdirivecanlolmaa,
ftadekaddesellhsrrahlazzbuyurduki;
Eyevladmbenbubeldedebulunanlardanseninilminindahaokvetab
'nnkemliistikametteolduunaitikadediyorum.Lkinmakamakar
ta'zimileilminiterket.Sonraburayakibirvegururdankurtulmakiingel.
Ziranefs,kibiratnabinervegururtaylasanndatakarsa,Allahsenionun
errindenkorusuniinzorolur.
867

866
(emsiTebriz,2007),(M.125),s.212
867
(BAHADIROLU,2003),s.138;(HDAY),c.I,v.17b
398
hretsahibinemarifethazinesinibulmakimknszdr,
Seninvarlkyurdunubatanbaayklmgerek.
Drriyektylegeliigzelbulunmazanbulmaasonsuzbirderyge
rekir,yanitevhidintlimineMridiKmilister.AzizMahmutHdyiEfen
diEnfsnamndakikitabndabirhikyeyazar:
Derviin biri eyhine gelir, evlenmek iin msaade ister. eyhi olur der.
Fakat dervi Efendim! Ben padihn kzn isteyeceim, der. eyhi de
olurder.Dervisokaakarakacabapadihnkznkimdenisteyebilirim
diyesorunca,eyhlislmdanderler.Fakirdervieyhlislmagider.Efen
dim ben Allah Telnn emriyle ve Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
erit zerine Padihn kzn almak isterim der. eyhlislm bir gn
huzurdaikenEfendimbirfakirdervigelipkznzbendenistedi.
Padih:BizKureydeilizkineslenkfvvegn(evezenginlik)is
teyelim ama o fakir kzma nianlk olarak bir drri yekt getirirse kzm
veririm.eyhlislmPadiahnemrinidervieteblieder.Dervi:
Pekl der ve arda drri yektnn nerede bulunabileceini sorar,
renir. Dervi kalkp oraya gider, soyunup denize dalar kar, dalar kar,
yorulur, gc derman kalmaz, derynn kenrna ekilir, yorgunluktan ve
alktanylrkalr.Dahanceyeminetmiti,ybendrriyektybulurum
yahutdabuderykysndacanveririm.tebubaygnlkesnsndauykuya
dalar.Hakknemriylederydafrtnakar,dervidebugrltdenuyanr.
Bakarki yannda be alt adet drri yekt duruyor. Hemen onlar koynuna
doldurur ve gidip eyhlislm efendinin nne dker ve bylece Padihn
kznalr.
te himmet sarf byle olur. Bu mislde olduu gibi bir kimse tevhide
himmetsarfedincemuhakkakonavslolurvemridiKmilibulur,nk
tevhidinkaynaMridiKmildir.yetodervidereveyanehirlerdeinci
yiarasaydbulabilirmiydi,bulamazd.Sordusoruturdu,neredebulacan
rendi,CenbHakdaonaistediindenfazlasnverdi.
Mliklmlknmahedesindegnlhayrangerek.
nsanlmedenncelnzsrrnamazharoluptabiilmilelmeden
nce ihtyr lm ile kabre girip ve hare karak Mlikl mlkn
uhdunahayranolmaldr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem buyurdu ki; nsanlar nasl lm
399
lerseyleba'solunacaklardr.
868
mdinazarehliolanlarcennetvecehennemi,harunerihepburada
grrler. Yarn kyamet kopmasna nazar etmezler. Zira h Merdn
buyurur:
"elveldet rasl'lmevti" yani "domak lmn elisidir". Ve bir
szdahibuyurur.
"Menmtefakadkametkymeteh".Yani"lenkyametedurmu
tur". Yukarda demiti ki "doan ld" imdi ise "len kyamete durdu"
dedi.Bundananlaldkierenlerharneri,cennetvecehennemibun
dagrrlermi.Belkibirnesneninadhemevvelhemhir,hemdnyave
hiretolmuolur.
Harunerinsaatigeldivehemyevm'lhisab
Uykudandrglkiolgndenyandrrbugn
869
Nefsitamsunsrteriilebundagep,
Nefiscehenneminieriatkprsyleilebundageip,
Kalpevihephrvegilmncennetverdvngerek.
.

Allah'nmescidlerindeO'nunismininanlmasnyasakedenveoralarn
yklmasna alan kimseden daha zalim kim vardr? Onlarn oralara
korkmadan girememeleri gerekir. Dnyada rezillik onlaradr, ahirette b
ykazabdaonlaradr.
870
Syleyipiittiidahgrpfikrettii,
SrrnardireklerindeHazretiRahmngerek.
HazretiRahmndanmuradGavszamdr,nkGavs,Rahmnismi

868
bnHanbel.I/215
869
870
Bakara,114
400
nin mazhardr ve btn lemlerde mutasarrf olan Gavstr.
Rahmn ar alsnda hkmrndr
871
yetindeki Rahman dan
murad Gavstr, yani Gavs azm ar stnde mstev oldu demektir.
Zir Gavsn azmeti udur ki bu lemler ann avucunda bir hardal tanesi
kadardr. Ann Shibi imli ve Sahibi yemini tbir olunan vezrleri
vardr.
Herzamanpapaankularnakonumayrettik,
Lezzetindenpapaanszlerinepimanlkgerek.
Bazansuskunolupdilindenkimsealmayacevab,
Bazanalpneeliolupgllergibiglmekgerek.
Ghins,ghheybetghryetghcemal,
Ghsahvghimahvghvcdghcngerek.
Arasransiyet,arasraheybetbazangrmekbazancemal,
Bazanayklk,bazanharabolmabazanvarlkbazancngerek.
Buradamahvsahviretehlinintamsarholuuiletebihedilmektedir.
Terkedipcmlekaytlarsaflaerie,
Birgnlsaflaererseiionunderyaolmudemektir.
Ziratasavvuftadrteitterkvardr:
DertarkiNakiBendlazmmedruz
Terkidnya,terkiukb,terkihest,terkiterk
1.Terkidnya:Zhidlerinbtndnyanimetlerini,malvemlkhiret
iinterketmeleri.Yahyab.Muz,zhdnhakikatineancakueylevakf
olunabileceini vurgulamaktadr: Srf Allah iin amel (alkasz amel), madd
bireyetamahetmedenkonumak(tamahszsz),baolmaarzusutama

871
Th,5
401
danvenefsimaddytilezeliletmedenazzolmak.
872
2.Terkiukb:riflerincennetiveoradakinimetleri,ilhcemlitema
iinterketmeleri.Bumanayifadeiin,Yahyab.Muz,Zhid,seninburnu
na sirke ve hardal ektirir, rif ise sana misk amber koklatr (Yani, zhid
Allahkokusundanvecehennemazbndan,rifiseAllahsevgisindenveilh
nimetlerdenbahseder,biricellden,brcemldendemvurur)demekte
dir.
873
3. Terki hest: Sliklerin kendi varln da terk ederek, Hakkta fn ol

malar.
4. Terki terk: Kmil riflerin terki de terk etmeleri, aklnda ve zihninde
terk diye bir kavramn kalmamasdr. Hakka ynelmek iin dnya ve tm
msivdansyrlmannneminedikkatekenYahyab.Muz,dnyannssl
bir gelin gibi olduunu, dnyaya rabet edenlerin onu taramaya ve ssle
meye alrken, zhidlerin, bu gelinin yzn kmrle karartp, salarn
yolduklarn,elbisesiniyrttklarn,rifleriniseAllahTelilemegulolduk
lariinbugelineiltifatetmediklerinidilegetirmektedir.
874
Tasavvuf, erken dnemden itibaren Mslman halkn slm yaam

zerindeetkiliolmuvezamanzamansiyashayatdaetkilemitir.Ms
lman bilincin olumasndaki katks byktr. zellikle Zhd Hadisle
rini slam yorumlarnn temeline koyan tasavvuf, slam iktisadi hayat
nnolumasndaetkiliolmutur.
Tasavvuf konusu, mstakil almalarla ilenmi ve zerinde tartl
masveallmasgerekenhlbirokprobleminbulunmaktadr.
Kendilerini slamn zn anlamak ve yaamakla tanmlayan sfiler,
inaettikleri dnyalarnn temellerinihadislerleoluturmulardr.Buha
dislerinmesajlariseksacaterkidnyaetmektir.stersebudnyabir
pbileolsa
875
slamntasavvufyorumununslamiktisadiyatnayaptolumsuz et
kiyideerlendirenbiralntybuhususuekildeaklanmaktadr.
slam dini, dnya karsnda genel olarak olumlu ve aktif bir tu
tum ierisinde yer almaktadr. Kitab olarak Kuran ve Snnet, alp
abalamaya,kazancaolumluolarakbakmaklaberaberbuolumlutav
rn Mslman bireylerde devaml bir pratie dntn sylemek
pekmmkndeildir.Tasavvufungenelolarakdnyayaa grme
si, mal ve mlke kar mesafeli duran bir birey tipini ortaya karm
tr.GenihalkkitleleriKitabslamadeiltasavvufbyklerinintavsi

872
Kueyr,erRisale,s.117;Gazali,hya,c.V,s.113.
873
Kueyr,a.g.e.,s.117;Gazali,a.g.e.,c.V,s.113.
874
Kueyr,a.g.e.,s.119;Serrc,elLum,s.73;Gazali,a.g.e.,c.V,s.113.
875
EbTlibelMekk,KtulKulb,I,493.
402
ye ve yaantlarna bakarak hayatlarn ynlendirdikleri iin, slam
toplumlarndaki iktisadi atletin birinci derecede kurucu ve merula
trc unsuru dinin bizzat kendisi deildir. Bir cmle ile iktisat faaliyeti
sz konusu olduunda, tasavvuf slamn, ou durumda kitb s
lama ters hkmler ierdii rahatlkla sylenebilir. Nitekim slamn
(Kitab slam); ticareti, mal ve mlk sahibi olmay mbah kldn ve
hatta helal dairesinde dnyaya (alma ve kazanma) rabeti zen
dirdii halde,Tasavvufslam,dnyakarsndapasifbirtutumsergi
lemektedir. Bu hayati ayrm slam dininin zeminini hazrlayaca ah
lak dnyas sz konusu olduunda hayati bir nem kazanmaktadr.
Gerekten Osmanlda zlme devrinin ahlak dnyasn yerine gre
inaedenveyerinegredehzlandrantasavvuftelkinlerdir.
876
slam tarihinin ok erken dneminden itibaren ba gsteren dhi

l/siyasekimeler,KuranveHadisinyorumlanmasndaetkiliolduugibi,
Hadis rivayetlerinin olumasnda, yaanan tarihin hadislemesinde de
byketkenolmutur.Kabilefaktrnnbaatbelirleyiciolduubirsos
yalortamda,ArabMevaliayrm,hilafetinsaltanata,bilvesilekabilesal
tanatna dnmesi, sosyal adaletsizliklere, gelir dalmndaki byk
dengesizliklere neden olmutur. Yaanlan hayatn Hz. Peygamberin
(a.s.)tesisettiimodeldneminardndansiyas,iktisadvedinanlamda
olumsuzbirtabloizmesi,pratikolarak,siyasettenveonunmaddigetiri
lerindenpayalamayanevrelerinterkidnyaetmelerinevedahason
raiseterkidnyaanlaynnbirdnyagrhalinegelmesineneden
olmutur. Tasavvuf geleneinin nemli bir kolunu temsil eden
NakbendiliindnyayaaittasavvurunuzetleyenDnyayterk,ahireti
terk,hereyiterk,hattaterketmeeyleminibileterketmekilkesidir.Bu
ilkeler:Sonuolarakhereyiterketmeyitlemektedir.Hadislerdeyer
alan; zenginfakir, malmlk, gibi konulardaki mesajlar, bu dnemin ko
ullar ve anlay iinde ekillenerek, tamamen dnya ve zenginliin
aleyhinebirsylemednmtr.
slam tarihi iinde kurulan slam devletlerinin, temelde ganimet geli
rine dayal bir iktisadi sisteminin olduu gz nne alndnda, ekono
mik ve dier iktisadi gelimelerin geri kalmasnda szn ettiimiz anla
yn/dnyagrnnolumsuzrolnnolduunusyleyebiliriz.zellik
le tasavvufun byle bir zihniyeti sfi doktrini haline getirmesi ve halk
zerindefazlasylaetkiliolmas,ekonomikvesnaalanlarndakigelime
leri etkilemitir. Dnyann fanilii, ahiretin bakilii ve asl yurdun ahiret

876
kr Nianc, Osmanl ktisat Zihniyeti, Okumu Adam Y., stanbul 2002, s. 19
21. Ayrcabkz. Davut Dursun, Osmanl Devletinde Siyaset ve Din, aret Y., stanbul
1992,s.3738.
403
olduu inancna, kyamet sylemleri ve hele kyametin ok yakn olduu
inanc da eklenince, Mslmanlarn genelinde hkim olan zihniyet; her
an kyametin kopmasna hazrlanmak ekline gelmitir. Neredeyse her
Cuma gn kyametin kopmasn bekleyen mmetin dnya ile ilgili en
uzunvadeliprojesidebirhaftalkolmayamahkmolmutur.Rivayetler
deyeralanzenginvefakirlikleilgilihadisler,toplumunzenginvefakirleri
arasndakidengeyi,olumluanlamdakurmayaynelikpratikyararama
layan Nebev mesajlar olarak grmek gerekir.
877
Tarih iinde anlald
gibi onlar, bir hayat felsefesi ve dnya grnn tesisi iin belirlenmi
ilkeler olarak anlamyoruz. Hayatn prensiplerini, Kuran ve Nebev Sn
netin genelinden ortaya kan ama ve hedeflerden karmamzn daha
isabetliolacakanaatindeyiz.
Zhd Hadislerinin ynlendirdii tasavvuf hayat anlaynn, bireysel
olgunlamaalanndaolumlutesirleriolmaklabirlikte,toplumsalalandaki
tesirleri, hele dnyann imar anlamndaki iktisadi yaplanma zerinde,
aynolumluetkisindenszedebilmekokzordur.
878
Hemenaradandrpbtnbantlar,
Hakkvcduaakarsadierlerigizlenmidemektir.
nkdilberinvcdunoksanlklardanpaktr,
Tamzevkisteyenkdahiplakgerekir.
Kmmeli
879
insniindebindebirinsngerek.

877
Fakirlikle nrm. (Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. ElHseyn, Kitbuz
ZhdilKebr,DrulCinan,Beyrut1987,s.102)
Abdurrahman b. Avf Cennete emekleyerek girerken grdm. (Eb Tlib el
Mekk,KtulKulbfMumeltilMahbb,Msr1961,I,493.)
mmetinenhayrllarfakirlerdir.Onlarncenneteenabukyerleenleridezayf
lardr.(Gazl,EbHamid,hyuUlmidDn,Beyruttsz.,IV,194.)
SizeehliCennetihabervereyimmi?Onlarherzayfvegszlerdir.(bnMce,
Zhd,3,(II,1378,Ha.No:4116).
FakirmminlerzenginlerdenyarmgnnceCennetegireceklerdir.Bubeyz
yldr.(bnMce,Zhd,6,(II,1380,Ha.No:4122).
878
(KELE)
879
Kmmel:(Kmil.C.)Kmiller.Olgunlar.lmen,dinenvemnenkmilolanbyk
404
YMsrbantlarterkietmeelykolan,
Kamilinsnlariindebindebirinsngerek.
Kmilinsanodurki.Kusursuzolduundanstadlkmertebesindekulluk
eder.Mesafelerikatetiktensonradrki;
HAK, onun bana Halifelik tacn koyar.Bir kalclk bulur. Yok olutan
sonra...Tekrar yolun sonuna varp, baa dner.eriat iar edinir..Tarikat
da hrka gibi stne giyer.Hakikt onun. Ztnn makamdr, bil!..Orada
kfrleimnbiraradadr!..
880
TAHMSAZB
Prikolupbuyoldakllmenaleyhfn
881
gerek
Vlihihayrangereksinesipryangerek
Sahibvain
882
dembudemimanolandaangerek
Karadanalrnasbinolsabirkesgerhass
Ruzuebkendinelanetseyrigreylerhass
Evliyagurbundaolmazzbiryalancbirhass
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhass,
Vuslatdildarkimmtemdebulmakisteyen
Evliyannsrrnherdemdebulmakisteyen
PriAllaholduundemdebulmakisteyen
lemdemiindeepsemololmazmkim
Buncaylarzutekellmeyleyenduymazmkim
Hakkakarmarifetzhredensanmazmkim
Hakkateslimrzaolanbilirsenalamaz
Sabredercevribelyahalkasrrnsylemez
BendeiHakkkimseninpendinefendidinlemez

zatlar.Bykmneviyatvefaziletsahibiinsanlar.
880
(eyhMahmdebster),b.345349
881
Yeryzndebulunanhereyfanidir.(Rahman,26)
882
Vain: bo, faydasz, gururlu, nafile, abes, anlamsz, beyhude, kendini beenmi,
kibirli

405
Grrakergerekmeydanaktasalmaa
Kendiyiterkeylerolferdgamnasalmaa
ZhirubatnhaberdilHakkcemlinbulmaa
Olkihalindenhaberdrolduetmezklukl
Gelbupendimdengznamerdisenbirhisseal
Eybugnarzrezaleteyleyensahibikemal
Kendihalinfikrediphayretiindeolkle
883
Kaydukbvefenyergibizevkasala
Harneringerdeinden
884
gnlnsayibula
Cayi
885
sayibulaancakonahizmetgep
Yetmiikimilletirekendinialakseip
SohbetiirfaniindehemmeyiKevseriip
Nefsitamsunsrteriilebundageip,
Busebepdirehliirfanherszbikr
886
ettii
Cevriyrizevkbilipherhlinekrettii
kndinlemesinirzuepfikrimettii
lemtufnederekirevnettikteol
Cennetiirfanedersznayanettikteol
Mrdeler
887
ihyaedermibahucanettikteol
Ghcedilhastamiskinghcelicenap
888
Gholruyicihnaaktab
889
uleitb
890

883
Sze
884
Kerd:Srmek.Def'etmek,kovmak.Boyun
885
Cy:f.Yer,makam,mevki.
886
Bikr:(Bikir)Bozulmam.Temiz.Bekr.Elsrlmemi.
887
Mrd:(Emrd.C.)Sakalbelirmemigenyiitler.
888
licenap:yksekahlkl,cmert.
406
Gholilmiledndeneyleyeokfethibb
Ghhelalolaharamghharamolaharam
Gholaaklmkemmelghedearzucelal
Ghmminghbatlghkfirughdall
891
Ghns,ghheybetghryetghcemal,
Ghsahvghmahvghvcdghcngerek.
Kimseyefnicihndasatmayahitakvayol
Tfliindehnlemolmektebiharfeol
lmiirfanileyaniereeyhisrfa
892
ol
rifibillholanelbetolahakkalyakn
Olaseyranghonunarkrsikemterin
Biroluparzusemvatbirolahulduberin
893
Kadrinifehmeyledihver
894
ziyahverin
Seninhr
895
ileyeksngrmekadringevherin
BatnnidrkedersennruHakktryerin
Hkmnahvsrficraetmedeehligman
896
Bilmediirkihafidirilticyiyan
Azbyekaydvcdkaydduhndanyemn
Kmmeliinsniindebindebirinsngerek.

889
Aktab:kutublar,haktarkatlerinreisleri,ahlar;birokMslmanlarnkendisi
nebalandklarbykvelilerdenzamannenbykmridiolankimseler.
890
Tab: f. "Parldayan, parlayan, parlatan, aydnlatan" anlamlarna gelir ve birleik
kelimeleryaplr.
891
Dall:sapklk;dorudan,manveslmiyetyolundansapmak.
892
Srf(e):Sadece,yalnzca.Sfivehlisey.Karkolmayan
893
Huld:Ebedilik.Sonuolmayan.SonuolmamakBerin:f.Pekyksek,enyce(cen
net)
894
Haver: gnein doduu gn. erkek ve kadn ad olarak kullanlr. levent, ark,
dou.
895
Hr:Mermer
896
Gman:f.Zan.Tahmin.Sanmak.phe.

407
113
Vezin:Feltnfeltnfeltnfeln
SlikinMrdinehizmetihnegerek,
Eiinekoyabndiyehnegerek.
GeeDnyaileukbydahetmeyer,
Buyolunmihnetineolkatmerdnegerek.
Nmuradolmaatlipolakimmenzilala,
Dahhalkireadkildvnegerek.
DahMsgibiHzragemisindeldireol,
Eskidvrykphemkatliolanagerek.
Gemisaolsaangasbederemmreinefs,
Yenidvarbeimeskivrnegerek.
Eerldrmeseolansonufsdolur,
Bubanblblakodunapervnegerek.
EyNiyzbuyolakimgirekurbnedecan,
ydiekberdiranavuslatcnnegerek.
SlikinMrdinehizmetihyarargibigerek,
Slikin mertebesi vardr: Biri muhib, biri mrid, dieri de sliktir.

Muhib olan kimse yalnz tevhid ehli ile muhabbet eder. Mrit hem muhab
beteder,hemdebatetmekister.Slikisebatederekslkeder.Burada
muradedilenesasenbudur,yanislkedeninMridinehizmeti,vkelnn
enbatakiztnicekymetlitutar,hizmetveitaateylerse,slikindeMri
dine yle itaat ve hizmet etmesi ve kymetli tutmas gerekir, hatta daha
ziyde olmasn ister. nk birinci husustakine itaat ve hizmet edilmesi
dnyev geim dolaysyladr. yet kusur ilerse geimi kesilir ve o da gei
mini baka yerden temini cihetine gidebilir. Fakat Mride hizmet ise Hakk
cihetindendir ve Mridin emri Hakkn emridir. Eer Mridin emrine slik
itaatetmemiolursa,bakacihettenMriddenkazanacaneldeedemez.
Mridin hizmeti nedir diye sorulursa, onun hizmeti Hak yolunda Hakkn
yapt emirlerden ibrettir. Binaenaleyh Mridin emrini tutmamak,
HakknemrinitutmamakveHakemirlerineitaatetmemektir.
. .
408
.
Eynananlar!Allah'aitaatedin,Rasulevesizdenbuyruksahibiolanla
raitaatedin.Eerbireydeekiirseniz,Allah'aveahiretgnneinanm
sanzonunhaliniAllah'aveRasulebrakn.Bu,hayrlveneticeitibariyle
engzeldir.
897
Melek,AllahTelsnadediki:
Yarabbi! Beni bir eyle grevli klma; ben sana iki kat kulluk edeyim.
Beni nefsimin houna gidecek eyle teklif etme nk teklifte rknt
vardr,ardr.AllahTelbuyurduki:
Sana pek az teklif ykletilmesi, senin iin teklifsiz olan milyonlarca
ibadetten daha hayrldr. Dilencinin istei zerine verecein bir ake,
kendiarzunlaverdiinbinakedenhayrldr.
898
GeeDnyaileahiretidahutanmaya,
Buyolunmeakkatineolserterkiigerek.
Bu yolun mihneti, yani zahmeti udur ki, yarn her zaman bulunmaz.
nkgerektevhidehlipekndirbulunur.Mesel,buradankalkpMsra
bir tevhid ehli bularak muhabbet ve sohbet etmek iin gidersiniz, sonra o
gittiinizyerdeyabirahbabbulursunuzveyabulamazsnz.nkbulunmaz
eydir,bulunursadagizlenirler.te bununiinmerdanlk,yaniyiitlikge
rekirki,sendebunadayanamazsn.
Muradnaermemiolmaatlipolkimenzilalasn,
Dahhalkireaddvneakllgerek.
Aklnmertebesivardr:
BiriaklmaakiDnyadayaamvegeimgibieylerleilgisiolanhusus
laraaklerer.
Birideaklmaadkibugibikimselerinhiretilerineaklerer.
Dierideaklkmilkiyalnzlhbilgileridnr.
BuaklkmilshipleriTevhidehlidir.BunlaraUkalyimeczbn(akll

897
limran,59
898
(emsiTebriz,2007),(M.253),s.342
409
deliler,cezbeshibiveyatanraknatutulmukimseler)tbirolunur.n
k akl maa ve akl maad shipleri, bunlarn cezbeye kaplm kimseler
olarakgrrler.
Diyelim ki, mucize sizin aklnzn gremeyecei bir eydir. Akl ise Al
lahTelnninsandabirhccetidir.Onuyerindekullanmasanseniyanl
tr.Bundandolaydrki,akllaryetmiikimilletegredeiiktir.Biribirini
yanltmaktadr.
899
Eer akllar onun balad dmleri zseydi Allah Tel enbiyay

yollarmyd?
900
Naslki,aynay(akl)birkereerituttunmu,oradayzbinlercedoru
aynaolsaartkondakigrntydzeltemezsin.Kur'anKerim'de,
"Biz sana kendinden nce gelen kitaplarla senin yannda olanlar
gereklendirenkitapgnderdik,"
901
buyurulmutur.
902
Eskiduvrykphemolanldrmekgerek.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Risalei Hzriyyesinde Hzr

kssasn ilemi ve dier mutasavvflarn aksine anlalmas zor remzler
kullanmadanveehlisnneterevesindeyorumlayaraktartmalarave
eletirilere sebep olacak fikirler ortaya koymaktan kanmtr. Kssay
aklarken ilk nce ayeti verip daha sonra da yorumlarm sralamtr.
Zaman zaman hadisleri de kullanarak konunun nemini anlatmaya a
lmtr.Risaledahaokvertakv,hubbichynimalmakamsevgisi,
ucbynikiininkendinibeenmesikonulanzerindeyounlar.Hubbi
chveucbsfatlarnnktlnvezararlarnuzunuzunanlatr.
Niyazi Msr, sefineden muradn Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin erati olduunu zikreder.
Hzrdan muradn da Msa

aleyhisselmamahzrtmubahklanilmiretmesidir.Dahasonraise
sefinedenmurd;takvadr,zhddr,verdr,ilimdir,irfandr,onuniin.

899
(emsiTebriz,2007),(M.265),s.353
900
Mesnev,c.IV,b.3197
901
Mide,49
902
(emsiTebriz,2007),(M.265),s.353
410
O,sefineyiilknceHz.Muhammedsallallhaleyhivesellemineriat
nabenzetirken,dahasonraonutasavvufuntemelprensipleriyleyorum
lamtr.Bylecegemi,insannaslbiryereulatranvstaise,bupren
siplerdeinsanmanevkurtuluaerdiren,ilhiakaulatranaraclardr,
demekistemitir.
Sefinedenmurdsalahtr,takvadr,zhddr,ilimdirveirfandr.Ms
veHzraleyhisselmbtnsalahehlineyolgstermilerdir.nk
salihlerriyadanuzakolmaldr.
Salihinsanlarkendisininihlsngrdklerindeonagptaedipkendi
lerinin de salah ehli olmak isteyeceklerini dnebilir. Hlbuki salah
gemisini gasb eden melik vardr ve salah ehli bundan habersizdir. Bu
sebeple salah ehli, kendinde bir ayp bulmaldr ki halk arasnda filan
kimseokslihtir,denmesinvegemisikurtulsun.
Niyazi Msrye gre olandan murd, hubbi ch sfatdr. Bu sfat,
Hz Ms da mahvi olmutur. Hzr, aslnda Msada bulunan ve ocuk
suretinegirenmakammevkisevgisinikatletmidir.Hz.brahimdeolu
smaili Allah Telya kurban etmek istediinde aslnda kendi iinde
mahvi olan hubbi ch sfatn katletmek istemitir. Hubbi ch sfatn
byk dman olarak gren Niyazi Msr, onun ldrlmesi gerektiini
syler. lmeden nce lnz hadisi erifinin de hubbi cha remz
olduunu bunun da lmeden nce hals olun anlamna geldiini sy
ler.
Niyazi Msrye gre, olan hubbi chtr. Anas Hz. Msa
aleyhisselmn kuddssidir. Babas ise nefsi mutmainnesidir. Nebiler
suluklarna nefsi mutmainneden balarlar. Hz. Msa aleyhisselmn
ruhu,ruhukudsiikennefsinefsimutmainneikenburuha,bunefse,bu
ola,lykdeildir.HubbicahancakdalaramnsibtirAllahTel,Hz.
Msaaleyhisselmnbusfatnkendisineolansuretindegsteriponu
katlettirmitir.Msumbirocuuldrmeknekadarzorsahubbich
izleetmekokadarzordur.Kemlehli,okalarakhubbichhastal
ndan kurtulabilir, eer kurtulamazsa melik ona gazab ederek onu l
drr. Onu ldremeyen yani olan sevdasna den haramdan sakn
maz;budaonuhelkeder,
Hubbi ch terk etmek Hzrn sfatndandr. Kim Hzrn sfatyla
muttasfolursaonunilminenilolur.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azze gre cidardan (duvar)
murd ucb sfatdr. Yni kendini beenme sfatdr. Bu sfat, kemli
ziydeolankimselerdeolur.Birinsannkemli,arttkaondabusfatda
artar,busebepledirkibusfatbirokkemlehlinihelketmitir.
Kiidahaokkendieksikliklerinirtpkemlinedelletedeneyior
tayakarrvekendinidierinsanlardanstngstermeyealr.Baka
411
insanlarn ayplarn ortaya karmak ister; hlbuki insan bir kimsede
bakalarna zarar olmayan bir kusur grdnde zerine duvar rtp
onu saknmaldr. nsanlara zarar veren bir ayp grdnde ise duvar
ykpbuaybaklamaldr.
Hzr, Hz. Msa aleyhisselma bu olayla db ilhiyeyi retti,
fakatbunuancakehilolananlayabildi.
Birincikssada,Hzristedimdedi.Geminindelinmesindebiraybvar
d ve bunu kendine nisbet ederek istedim dedi. kinci kssada olann
anababas mminlerdi. Onlarn tarafnda hayr, olan tuyan sahibiydi
bu sebeple istedik dedi. Keml olan taraf Hakka eksik olan taraf ken
dine nisbet etti. nc kssada katksz hayr vard bu sebeple onu
Hakka nisbet ederek Rabbin istedi dedi. Bu ilmi ilhidir ve btn
kemlehlinegerekir.Hzrncemahzrtgsteripdahasonraolaylarn
tevilinihabervermitir.Bundaama,Hz,Msaaleyhisselmnistidad
ndenemektir.
te ilmi ledn, ilmi ilhi, ilmi vera, ilmi vehbdir. Maddesi H
zrn Hz. Msa aleyhisselma talim ettirdii eyden gemekle olur.
Batariyadanvenifaktankanpchtanveucbdanhalsolankimsebu
ilmirenmeyelykolur.
903
Gemisalamolsaonugasbedernefsiemmre,
Beimyeniduvareskivrnedegerek.
Eerldrmeseolansonufsd
904
olur,
Bubanblblakateinepervnegerek.
Bykbayramdronavuslatcnnegerek.
Can, yani ruh; Ruh makm cem makmdr, Bir kesreti tabiiyye vardr.
Bir kimse slk edince kesreti tabiyyeden kurtulur, nk eflin Hakkn

903
(MISR);(ZLER,2004),s.109111
904
Fasd:Kanalma,hacamet.*Damarkesmek.Fasid:Dzenbozan

412
olduuna,sftnHakknolduuna,vcdununztHakknolduunavkf
olunca, o zaman kesreti tabiiyye kalmaz Bundan sonra Makm cem ki
ruh makmdr, orada kesret btn olup, vahdet zhir olur, yani Hak zhir,
halk btndr. Sonra Hazretlcem makmnda ki, makm nefs ve
makmerttir,kesretzhir,vahdetbtndr,yanihalkzhir,Hakbtndr.
teNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzincannkurbnetdemesi,ruh
makmndan nefs makmna gemek demektir. Bu hal bir ydi ekber ve
Hacclekberdir.
TAHMSAZB
Sdkpkiledavranahdilepeymngerek
Hakkyekdnebiliphemzbirdne
905
gerek
Cnilehizmetedipkalmayabircngerek
Grdnbildiionunolaancakdiyr
Rengi
906
dildrileyriklarengizhar
Neekekaydadviyi
907
nebilenbyr
Elemvegamdeygamdangeelimmkilodur
Olapervanegibibeste
908
lisanblblodur
Lveillybilencahilisefazlodur
Onabuilmilednsrrnnbildireol
Kiminialadbenkimisinigldreol
Kiminivahyedeondankiminildreol
nyolundanaranicebinaverenefs
Edebirenicedirdilebirenefs
Kendinehemdemedeiblismekkre
909
nefs

905
Esiz
906
Renk
907
Advv:Dman,hasm
908
Beste:f.Balanm,bititirilmi,bal.Kapal.
909
Mekkr:Hilekr.Dzenbaz.okaldatc.Mekiryapan.
413
Sanmahergrdnsdkileolkol
Zahirubatnidrakedicihzk
910
olur
Sanmabuilmilednherkiiyelaykolur
Azbyafeyzihddrsanaahdueman
KiminehervechileHakkedeHakktanizan
Cmleikbalkanadnolaancakuryan

910
Hzk:Mehretli,iininehli,mtehasss.
414
} { L
114
sterisenbulasncnnsen,
Gayrebakmasendeistesendebul,
Kendimiratndagzleansen,
Gayrebakmasendeistesendebul.
Hersfatkimsendevarizlean,
Grnesrdanfeyzalrgzlean,
Eriinceztnazlean,
Kenzimahfikrhepsendedir,
Yazvekleylnehrhepsendedir,
kilemdenevarhepsendedir,
Menarefsrrnaer,kogafleti,
Grneremzeylerbuinsnsreti,
Harneriletamyucenneti,
Harsrihlininkreyleme,
Glenikenyerinihreyleme,
Enfsfkbilreyleme,
ZatHakkanlaztndrsenin,
Hemsfthepsftndrsenin.
Sensenibilmeknectndrsenin,
Gayribakmasendeistesendebul.
Sretiterkeylemanbulagr,
Kosfatbahrztadalagr.
EyNiyziarkugarbadolagr,
Gayrebakmasendeistesendebul,
Kendimiratndagzleansen,
415
Bakasnabakmasendeistesendebul,
Kendiaynandagzleansen,
Bakasnabakmasendeistesendebul.
Hersfatkimsendevarizlean,
Grnesrdanfeyzalrgzlean,
Eriinceztnazlean,
Hersfatkimsendevarizleonu,
Grnesrdanfeyzalrgzleonu,
Eriinceztnazleonu,
Bilki,gnenereyeynelse,karsndakaranlkgrmez.Karsnad
enhereyaydnlk(nur)grnr.Gneingrdnur,karsnaden
eyay klandran kendi yznn nurudur. Ama zulmetin karsnda ay
dnlk olmaz. Karanlk, karsnda bulunan eyada daima karanlk grr.
Bu karanlk, karsna den eyay karartan kendi karanldr. mdi g
ne, kendine kyasen, btn lemin nurdan ibaret bulunduunu zanne
der. Zulmet (karanlk) ise, kendisine kyas ederek btn eyann zulmet
tenibaretolduunusanar.
Gne,arifibillholanmuvahhidm'mininmisalidir.Buzatenbtn
eyada,kendiirfannn,tevhidinin,imannnveayannnHibireyyok
tur ki Allah Tel'y hamd ile tesbih etmesin. Lakin siz onlarn
tesbihlerinianlayamazsnz.
911
Ayetininifadeettiigibiaksini,nurunu
grr. Hlbuki aslnda eyann bir ksmnda cehalet, kfr ve isyan zul
meti vardr. Fakat o m'minin baknn nuru, btn eyay kaplar da o,
hepsindesadecenurgrr.Btninsanlaraiyizanbesler.Busfat,birin
sana,ancakkemaleeritirenbirmridikmilin terbiyesialtndai tas
fiyesiylemmknolur.
Zulmet ise cehalet ile kalbi kararm cahile benzer. Bu adam, btn
eyadabireksiklikgrr,herkestebirayparar.Cahilneyebaksa,cehale
tininveaybnnsiyahloeyeakseder.Bakteyneolursaolsunonda
muhakkak bir ayp ve noksan bulur. Fukara bilmez ki o, kendi ayp ve
noksandr,oradankendineaksetmitir.
Binaenaleyh,eyEhlullahyolundaslukedentalip,Allah'tamcahede
et ki ruhunun gnei batt yerden dosun, tutulduu yerden alsn,
kalbinin lemleri nurlansn, nuru yzne vursun ve senin yznden kar
nda bulunanlara yansyarak hepsini aydnlatsn. Karnda bulunanlar,

911
sra,44
416
senin ilim ve irfannn nurundan istifade etsin, senin glgende, yani cis
mininvebedenininglgesindeistirahatetsinler.tegzelhuyunkemali
budur.
912
Cesette bir et paras yardr. O iyi olursa btn ceset iyi olur, o bozu
lursabtncesetbozulur.Dikkatedinokalptir
913
Kenzimahfikrhepsendedir,
Yazvekleylnehrhepsendedir,
Gizliveakhazinehepsendedir,
Yazvekgecevegndzhepsendedir,
Kenzi mahf, yani lh srlar efl, sft, zt sende ikrdr. Yaz ve k,

gece ve gndz ve iki lemde, yani Dnya ve hirette her ne var ise hep
sende mevcuttur. nk insan nushai cmiadr. Vcd tek bir vcd
deilmidir?BunlarnHakknvcdundanbakamstakilvcdlarvarmdr,
yoktur. Yaz ve K, gece ve gndz dnya ve hiretin ve senin vcdun
vcduHakktr.Bakavcdyoktur.
Menarefsrrnaer,kogafleti,
Grneremzeylerbuinsnsreti,
Harneriletamyucenneti,
Menarefsrrnaer,brakgafleti,
Grneiareteylerbuinsnsreti,
ldktensonradirilmeilecehennemvecenneti,
RisaleiAhvlHarVeMed
914
Kendikatmzdaahvliharnveemrimedntemsiliodurki,
Btnmkillerinsanamalumolmaktadrtmertebezeredir.
1Eyadabazeylervardrki,insanonubilmektebirkeregrpveya
iitse ne olduunu bilir ve anlar. Tekrar onu baka birine sormaya muh

912
(ATE,1971)ncsofra
913
Buhr,man.39;Mslim.Msakat.107
914
(NiyaziiMsri)
417
ta olmaz. Onlar hissi eyadr. Vcudlarnda ve katrei asliyelerinde
tamik
915
bakaihtiyaolacakkadarilmininceliklerinegerekyoktur.
2nsanonubilinceyekadar,nicekereideye(tekrartekraranlatma
yagrmee) muhta olur, tki hatrnda manasn, anlayn bulup
ideyemuhtaolmaz.
3nsanonunicekereidedensonrabirmiktarbilmitir.Lakinbuka
dar ideden sonra ancakhazz vardr. Zihninde manasn, anlayn bul
mak iin bunun gibileri iin mcerred ide kendi iin deildir. Belki hem
kendifaidesiiinhembakalariinifdeiinideeder.
4 nsan onu nice defa iadeden sonra tekrar ide etmekte kendinin
aslanefshazzkalmamtr.dedenniyetiancakiradvetalimiindir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem defalarca cehenneme girdii
916
bakalarn karmak iin olup kendinden bir istei iin olmad gibi, bu
makamn sahipleri gerek aslet ile gerek verset ile dnyaya cehalet ile
gelmezler, yani ilim ile gelirler. Hz.s aleyhisselmn beikte dem
aleyhisselmsuileamurhalindeikennebiidikszgibievliyannb
ykleridahidnyayagelmezdenncebazolaylardanhaberverdikleribu
makamda olduklarndandr. Bunlar her leme geldike gemilerini
unutmazlar.Bunlarnherlemdeseyrvesluklarzttanztadr.Bun
lar arab nesimi (ho ve tatl ikiyi) srf imilerdir. Bunlar sahby zt
nu etmilerdir. Bunlar ehir ehlidir. Kyde durmazlar. Bunlar taht sahi
bidirler. Ky ehli bunlarn obanlardr. Bular daima hamr lebi canan
917
ilesarhotur
918
cmiilesf
919
ienlerbunlardr.Birdimi
azeb
920
iindedirlerkibtnazeblardandahastndr.Bunlarbirderd
iindedirler ki her eyledikleri lezzetine yzbin trl derman muadil ola
maz. Nitekim Hz. Hz.Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulaziz bu
yurdularki

915
Tamik: (Umk. dan) Derinletirmek. Derin kazmak. * nceden inceye aratrmak.
Esasnavaracakekildearatrmak.
916
: Sizden cehenneme uramayacak
yoktur.Bu,Rabbininyapmayzerinealdkesinlemibirhkmdr.(Meryem,
71)
917
Sevgilidudannikisi
918
Ben, gizli bir hazine idim bilinmek istedim ve beni tansnlar diye mahlkat
yarattm. (Acln. 2/132; Aliyul Kari. 273: Manas doru olsa da hibir senedi
olmayanbusznhadisolmadaktr.)
919
Safi:Katksz.Temiz,szlmvetemiz.*Bozukolmayan.Hlis.
920
A'zeb:oktatl.Pekho.
418
.

Hadisierifibunlarnbirvakitlerinecemimazivemstakbeli(btn
zamanm) verirdim. Derdlerinin bir zerresine btn rahatm terk eder
dim.Bunuyaptamaneyleyimki,kimeyalvaralmimdimkilherneka
dar zor olursa o kadar arifin azb ziyade olur. Amma feth oldukta lezzeti
ve sfat esenlikle feth olandan
921
olur. Drr meknn
sadefte
922
olur. Sadefte deryada olur. Derya dibine de herkesin eli ere
mez.Darkarmayahaylizahmetister.Fakatkarsaherbirisinindee
ribirkocalekmaviboncukdeerindenziyadeolur.
Birdahaaklayalm.Olaki,birhoaanlalayd.Mesela;
u mesele ki ideye muhta ola, Hatrna yerlemediinden marifeti
az olduundan balanglarnda tez tez ide eder. Fakat marifeti ziyade
oldukagnlndeziyadeanlanrvemarifetleriilelezzetlenir.Yineome
seleninbiryzdenbirmkldahizuhureder.Busuretledahiyineide
eder.dedensonraurueder.Yinezihnindeonumulahazaederved
nr. Berzahta alkor. Nice zaman tekrar olan maluma bir baka yz
den bir mkil dahi alr. Yine ideyi mktaz olur. Yine bir baka ibret
ile yine tekrar ide eder. Her sonra geldike evvelinden hatrda ziyade
anlanr lezzeti kadar. Lezzeti de marifeti kadardr. Hz. dris aleyhisselm
berzahda drt bin sene durup yine Sreti lyasda makamn tekmil iin
geldii gibi t u kadar gider gelir ki, o eyi kemali marifet namyla bili
nen kemal marifetin iki alameti vardr. Biri odur ki o eyi ziyade bildii
yndenaslahazzolmayavebiralametideodurki,oeyinsuretikalbin
de mntehab
923
ola sonra o eyi itlk Hakk ile mutlak ola Evveli Allah,
ahiriAllah .
924
yzgstere.Yineugmeselelerki
nice kere ideye muhtatr. O ide Kyameti Sura (Kk Kyamet) dir.
Dier idedeki gnlden sreti mntehap ola. Kyameti Kbra olur. Bu
nunikisiarasndaolanlarKyametivstaderler.Srrbundanziyadeke
fetmekolmaz.

921
KatkatarttrlmolarakAlimran,130
922
Sadef:Denizbceklerininkymetlikabuuveonlardanyaplaneyler.*Sert,
parlakveeffafayaknmadde.ncikabuu.
923
Mntehab:Seilmi.Gzide.ntihabveihtiyarolunmu.
924
AllahTelvard,bakabireyyoktu.
419
te bu fakirin mezhebi ve itikdi budur ki ister tensuhye, gerek
hulliyeyehamlet,gerekebhiyeye,gerekittihdiyeyehamlet.
Arifler Allah Tel mezhebindendir. te Allah Tel mezhebi budur.
NefsindenRabbineakyolbudur.
iir:
Otalihsultan(YceAllahTel)nnhkmvekazasolmaksznbir
yaprakbileaatandmez)
925
Bengerekten,birkpekldrdmvebirmazlumuonunzulmnden
kurtardm diye buyurdu. Sultan bu szleri iitince, gidip o mnafkn
kabrini amalarn emretti. Kabri anca iinde siyah bir kpein uyudu
unugrdler.Padiah,hemenbanyerekoyarakzrdilemeebala
d.BahVeledkaddesellhsrrahlazz:
O ahsn yaratlnda kpek karakteri ve yrtcl olduu iin so
nundakpekoldu.Kyametgnndeyinekpekolacaktrdiyebuyur
du.
926
Harsrihlininkreyleme,
Glenikenyerinihreyleme,
Enfsfkbilreyleme,
Geicimaherhliniinkreyleme,
Glbahesiikenyerinidikenlikeyleme,
vedlemibilutanma,
Harikiksmdr:
Birksmburadaki,cmlemizburadaHakkrifolmakiinharolduk.Bi
ridelemihiretteki,ohairbirhariekberdir,odacismnidir,maherde
haroluruz.nsvecin,meleklervesirtoplanpsrtmznkurulur,cennet
ehli cennete, cehennem ehli cehenneme gnderilir. te bunlar inkr edip
yerinbirglistan(glbahesi)iken,hrstn(dikenlibiroraktarla)eyleme.
Beyittegeenenfskendinefsin,afkise,bugrnenlem,yaniTafslat
Muhammediyye dir. nk Cenab Hak nce Nuri Muhammed yi
yaratt.BulemNriMuhamednintafsliveerhidir.
Hakknsftsubtiyyevemneviyyesiyedidir:
Hayat,ilm,semi,basar,irde,kudret,kelm.Bunlarnbtn,drd
zahirdir. Btn olanlar Hayat, ilim, irdettir. Zhir olanlar: Semi, basar,

925
Mesnevc.III.b.1899
926
(YAZICI,1995),s.197
420
kudret,kelmdr.AnniinhaclarTavafkudmveTavafvedda
defa Beyti erifi pehlivanlar gibi kollarn sallayarak kurula kurula tavf
ederler. Bu suretle btn olan sfatn, yani hayat, ilm ve irdetin zhir
olmasiindefatavfederler.Bununbirdefashayatsfatiin,birdefa
s ilm sfat iin, ncs de irdet sfat iindir. Ayrca drt defa da zhir
olan (semi, basar, kudret, (kelm), sfatlar iin tavf ederler. Ancak bu
drt sfat esasen zhir olduklarndan bu kere teenn ile (yani btn bu hu
suslardnerek)tavfederler.
Kbe,yaniBeytierif mazhar zattr,insanise mazharsfattr. Bu
sfatlar Hakka nisbet olunduu vakit kadmdir, nk Hakk kadimdir, onun
sfatlarda kadimdir. ahsa nisbet olunduu vakit, hdisdir, zir ahs hadis
deilmidir, yani sonradan yaratlmadm, evet sonradan yaratld. u halde
mukyyeddir,yaniosfatlarahslamukayyeddir.Vesftcziyyedenildii
de bu sfatlarn ahsla kaydlanm olduklarndan dolaydr. Hakkn sfatlar
ise Klli sfatlar dr. Sfat cziyye sft klliyenin mazhardr. Mesel:
rdeicziyyeiradeiklliyenin,kudreticziyyekudretiklliyeninmazhar
lardr,yaniCenbHak(insandaki)buczsfatlarilezhirdir.
Sensenibilmeknectndrsenin,
Sensenibilmekkurtuluundursenin,
BirderviMevlnkaddesellhsrrahlazzhazretlerinehikyeet
tiki:
Filnokarapiiyor,fakathisarhoolmuyor.Mevln:
Belki yakasndan aa dkyor, nk arabn zellii sarho et
mektir.Sarhoetmediinegresirkeolmaldr.eriatvetarikatmukallit
leri de byledir. Allah Telnn szn okur geveler ve onu hi hazmet
mezler; velilerin zlerini anlatrlar ve hibir suretle mest olmaz ve nee
lenmezler, zira okur, geveler ve hibir ey yutmazlar. Allah Tely bil
mek,AllahTelyanmaktandahaiyidir.KuranKerimde
Ey iman eden kullarm! phesiz benim yarattm yeryz genitir.
Ohaldeyalnzbanakullukedin.
927
den maksat Allah Tely bilin demektir; istenilen de budur buyur

927
Ankebut,56
421
du.
928
Aklinsansrekliolarakbireylerinfarknakavuturdukazgrlk
stlanmaktaverahatszolmaktadr.
nsanzgrolarakdomutur,fakatheryerdezincirevurulmutur
929
teilhnbirolduunuveonatabiolmaktanbakaaresiolmadnan
lamak aresizliin bitkinlii ile Allah Telya ynelir. Bu ilhn varlndaki
hakikat nemlide deildir. Her ey olabilir. Mesela, biz Allah Tely ilah
kabul ederiz. Bir bakas, nefsini; bir bakas da olmadn; vb. her ey bir
ilhtr.Yeterkiseilsin.
lhnikiliidemekinsannvarlnapaykarmasdemektir.Bunedenle
akl, tutkular ve irade insanda kontrol altna alnp ikilikten kurtularak ilh
bulmakilezgrolmakdemektir.nkinsannvarlksahasndakienbyk
acsyokolmakacsdr.
lhbulmakbelkiinsannzgrolmasnntekkaryoludur.Artkzgr
ln tadna bu ekilde varabilir. Bu ise onda kendini yok etmesi tevhdi
bulmasileolabilir.Tevhidskntlarnbittiimakamdr.
Kosfatbahrztadalagr.
EyNiyziarkugarbadolagr,
Kosfatztadenizinedalagr.
EyNiyzidouvebatyadolagr,
Allah Tel sizin suretlerinize ve mallarnza bakmaz, kalplerinize ve
amellerinizebakar.
930
Allah Tel, ben sana, bir gnl sahibinden bakarm. Secdene, altn
vermene bakmam bile demektedir. Sen, gnln gnl sandn da gnl
sahiplerini aramay braktn. Gnl yle bir varlktr ki bu yedi gk gibi
yedi yz tanesini oraya koysan kaybolur gider. Bu eit gnl krklarna
gnl deme. Sebzvarda Ebubekir arama. Gnl sahibi, alt yzl ayna
dr. Allah Tel, alt cihette de o aynadan nazar eder durur. Alt cihette

928
(YAZICI,1995),s.660(388)
929
JeanJacquesRousseau
930
Muslim,VIII,11;bnMace,II,1333,ha.4143
422
bulunan, bu cihetlerden kurtulamayan kiiye Allah Tel, o gnl sahibi
vastaolamadkanazaretmez.Birisinireddederseonuniineder.Kabul
ederseyineefaatiodur.OolmadkaAllahTelkimseyerzkvermez.
te ben, vuslata ulaan kiinin ahvalinden bir miktarcn syledim. Al
lahTel,ihsannonunelinekordaacnanlaraonunelindenihsandabu
lunur. Onun avucu ile btnlk denizi birlemitir. O, neliksiz ve nitelik
sizdir ve tam kemal sahibidir. Sze smayan bu birlemeyi sylemenin
imknyokturvesselam.Eyzengin,yzlerceuvalaltngetirsenAllahTe
lderki:
Aikibklmadamgnlgetir.Gnlsendenrazisebenderazym.
Gnlsendenyzevirmisebendeyzeviririm.Sanabakmam,ogn
lebakarm.
Eycankapmdaolan,banaarmaanolarakgnlgetir.Gnlsahibi,
seninle naslsa ben de yleyim. Cennetler analarn ayaklar altndadr.
Halkn anas da odur, babas da odur, asl da o. Ne mutlu gnl deriden
bedendenayrtedebilenkiiye.
931

931
Mesnevi,(V.zbudakTerc.)c.V,beyitler:869885
423
115
EygnlgelHakkagidenrhbul,
Ehliderdolupdernhbul,
Cnnilindekiemsmhbul,
demisensemmevechullhbul,
KandebaksanolgzelAllhbul.
DevletiDnyayamarurolmasen,
Lezzetichnamesrurolmasen,
Anlarizzetsanphorolmasen,
GeriAllhaibadetdegzel,
Zhdtakvkanttagzel,
Halvetehlinekermetdegzel,
demisensemmevechullhbul.
Olsanaamdururdimgzn,
Senyetrmisinhaararsnzn,
Bicihetgstermieydayzn,
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemmgrnr,
BuNiyzidendeMevlgrnr,
KandebaksanolgzelAllhgr.
EygnlgelHakkagidenyolubul,
Ehliderdolupgnldenkanhbul,
Cnilindekigneveaybul,
HangikaynaabaksanolgzelAllhbul.
424
Makamlezzetiilesevinmesen,
Onlarizzetsanphorolmasen,
Zhdtakvvkantdegzel,
Zhdvetakvvkantdegzel,
Yani cemi evliyada keramet bulunmak lzm ve vcib deildir. Ve

dahbirkimesnedebualmetvesfatbulunupveliyyullaholmasmu
karrerikenaslaondaharikidekerametbulunmasa,kerametiyokturve
kerameti olmayan evliyullahdan olmaz diye inkr ile kadh (atp tutma)
vezemetmeyipventerketmemekgerektir.Ammaenbiynnhlibu
na kys olunmaz. Cmlesine, hline ve merebine ve zamanna ve ma
hallinegreveolzamanhalknnhallerineveamellerinegremucizel
zmdrki,davynbvvetlerinde,sdklarnayanihakPeygamberolma
larna hccet ve kuvvettir. Amma evliyann bazsnda bulunsa kifayet
eder. Ve bundan sonra aada bu hususun illetini beyndan hikmeti
malmolur.
932
Ehlllahizhrvekermetdebirdeillerdir,birkatrldr.Ekserial
aklk gsterip tevzuan kerametini halka izhr etmemekle hallerin bil
dirmemilerdir. Ve bazlar dah halk lem hallerine muttal olduklarn
istemeyip ve riya ve ucbden hzer edip izhrndan haz etmemilerdir.
Zra nefs mekkr (hilekar) ve halk fettan (fitneci)dr. Nice velleri ve
slihleriyoldankarmlardr.Bumekrvefitnedenhazerederler.Veba

932
(FUAD),v.7a
425
zlar dah mereblerinde sdk ve himmetlerinde hlis ve muhls olmakla
keramet zuhurunda nef ve hikmet anlayup kerameti izhr etmilerdir.
Cmle menfiden nef i oldur ki kendiler tark Hakda ve srt
mustakymde olduklar bilinip ve bilinmekle baz irad lzm olanlar
tarki Hakka ve hli irfana ekp ve evliyann gerekliini ve ehli Hak
olduklarn halk bilip ve onlara iktida ve ittibla muhb ve mrd olup
tuyanvezllilegnahlarilemekdenhalsolupvesulahveehlitak
vadan olmakdir. Bu nef iin kerameti izhr ederler. Mahalline ve hline
vedeminegrecmlesihbdur.
933
Senyetrmisinhaararsnzn,
Senyitirmisinhaararsnzn,
Cihetsizgstermieydayzn,
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemm
934
grnr,
rifeeydaisimlergrnr,
Btnisimlerdemsemmgrnr,
Eybenimahm!
Bir kimse krk yl ibadet eylese, gndz orulu gecesi namazl olsa
fakatibadettenmuradneolduunubilmeseveidrakeylemesebirzerre
kadar faydas yoktur. Yani bilmek birlie yetmek ve birlie yetmek ise
kendi zat, sfat ve eflinden fni olmaktr. Cmle varln Hakkn oldu

933
(FUAD),v.9b
934
Msemma: simlendirilen, ad verilmi olan, bir ismi olan. * Muayyen zaman.
Belirlivakit.
426
unuidrakeylemektir.Hakkilemmurolduunubilmekvebenliinden
gemek, fenaya ermektir. Byle olunca o kimse her nereye baksa Hakk
grrvekendindeHakk'tangayrnesnegrmez.NitekimHaksubhneh
vetelbuyurur:
.
935
nereyednersenHakknyzordadr.
936
TAHMSAZB
Gelhakikatehrinegirhbul
kyolundarifibillhbul
Srrkalemyezel
937
gahbul
Kalbinireaynbeytullhbul
Ehlivecdehohalvettegzel
Gerizikirdetilvetetegzel
Terkidnyadafergattagzel
Ehlikahoharrettegzel
GeriAllahaibadettegzel
Zhidutakvakanttagzel
Halvetehlinekermettegzel
CankulaiideHakknszn
AinadrHakszenkzn
Srrnfeylemeyokturzn
Sanasylerarroldugzn
Senyetirmisinhaararsnzn,

935
Bakara,115
936
937
Lemyezel:zilolmaz,bk,dimolan.
427
Ziynetidehrilemamurolmasen
Etmebenlikhamamurolmasen
KurbuHakktankzgredevrolmasen
Nefsinemalupmakhur
938
olmasen
Azbyeyrimheyya
939
grnr
Sretifnideukbgrnr
Grbuiirimdentemagrnr
Kandebaksaremziillagrnr
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemmgrnr,

938
Makhur:(Kahr.dan)Kahredilmi.Mahvedilmi.Bozgunauratlm.Malub.
Mahkum.Allah'n(C.C.)gazabnauram.Yenilmi.Hakaretgrm.
939
Mheyya:(Hey'e.den)Hazrlanmolan.Hey'etimecmuastertibvetesviye
olunmuolan.
428
116
iniakolandanhuzreksikdeil,
Ketiibahredemdemrzigreksikdeil,
Olcemlimutlaknakndaarttkaniyz,
Olkadarnzarttrrbirglizreksikdeil,
Yericennetbaktdidrolursakn,
Vechinrundananyakmaanreksikdeil.
Buninknrahatolurgamdirilir,
Hayretenderhayretileylnehreksikdeil.
emiakaMsryyandrznyoolmdm,
kaheryokluunstndevareksikdeil.
Ketiibahredemdemrzigr
940
eksikdeil,
Akaainolandanhveinlemeeksikdeil,
Herzamandeniztekigemisininrzgreksikdeil,
Rzgarlaresmediizamandenizskinvesessizdir.Fakatrzgrlaresme
ebaladzamandenizkabararakdalgalanmaabalarvebylecedalgala
rn artmasyla deniz rtlr, gizlenir. Ayni bunun gibi lemde de grnen
sretlerinsonsuzsaydaoalmasCenbHakkrtmgizlemitir.
Ocemlimutlaknakndaarttkaniyz,
Okadarnzarttrrbirglbahesieksikdeil,
Yericennetbaktsevgilisiolursakn,
Yznnnrundanonuyakmaaateeksikdeil.

940
Ruz:f.Azk,rzk.Nasib,ksmet.*Gndzlealkal.Gndzeit
Gar: Maara. n. Kehf. * Defne aac. * Gayret. * Fesad. * Tren istasyonu. * Tb:
Bedenzalarndaolancepgibiukuryer
Rzgar:Zaman,devir,hengm,vakit.*Dnya,lem.*Yel
429
Hayretiindehayretigecegndzeksikdeil.
emiakaMsryyaktrznyokolsrekli,
kaheryokluunstndevarlkeksikdeil.
TAHMSAZB
katanadvdenyokkarareksikdeil
kelindenherzamanalaryanareksikdeil
Glenilemdeza
941
udilhezr
942
eksikdeil
Ketiibahredemdemrzigreksikdeil,
kbirehuzarederdoluvedraz
943
Herzamanbirderdmenddireyleyenszgzr
944
Sevdiimdenmptelayadembedemarttktanaz
Ruzuebfikrivisliyrolursakn
Vechekargelecisminrolursakn
Hemdemihemsohbetiolyrolursakn
Filmisli
945
lemdekalmcmilecemdenilir
kdilberederheryerdeherdemdenilir
Yrszcennetteneylerzevkidemdenilir

941
Za:Karga
942
Hezr:Blbl
943
Draz:f.Uzun.
944
Gzar:Gei,geme.Beceren,halleden,yapan.Geiren,geiricimnlarna
gelirvebirleikkelimeleryaplr.Mesel:Demgzar:Zamangeiren,vakitld
ren.
945
Benzeri
430
Cnbalarkayrsunsacmllefam
946
Olmasacennettedilberbulmayacennettenizam
Azbninszbudurvallahalembissevab
947

946
Lalefam:f.Llerenginde.Rengilleninrenginebenzeyen.
947
AllahTelbilir,dorusubudur.
431
117
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,
SiviseyetereydilgelAllhadnelimgel.
Nicebirsevelimgayri,nicebirolalmayr,
AnalmvuslatyrgelAllhadnelimgel
BizeHakkdangelolmadanecelksalnmadan,
CnnAzrilalmadangelAllhadnelimgel.
zenmezmisinolyrekialdanmsnsenayre,
SeniazdrmemmregelAllhadnelimgel.
Talepklherseherghyrekteneylegelh,
SevenlerbulduAllhgelAllhadnelimgel.
Soralmgelbilenlereglbyundirenlere,
VislineirenleregelAllhadnelimgel.
Niyzyeoluphaldolursunyolunayold,
DkpgzlerimizdenygelAllhadnelimgel.
Hev
948
iseyetergnlgelAllhadnelimgel,
steinvariseyetergnlgelAllhadnelimgel,
BakabireyiseyetereydilgelAllhadnelimgel.
AnalmyrinvuslatngelAllhadnelimgel
BizeHakkdangelolmadaneceldavulualnmadan,
zenmezmisinolyrekialdanmsnsenbakaeylere,
SeniazdrmnefsiemmregelAllhadnelimgel.

948
Heva: stek. Nefsin istei. Dknlk. Gelip geici olan heves. Nefsin zararl ve
gnaholanarzular.
432
Soralmgelbilenlereglkokusunderenlere,
VislineerenleregelAllhadnelimgel.
Niyzyeoluphalarkadaolursunyolunayold,
TAHMSAZB
SevdiseyeteroldugelAllhadnelimgel
DnyayeteroldugelAllhadnelimgel
TakviseyeteruldugelAllhadnelimgel
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,
Unutalmderdifikriedelimsubuhdemkr
Nicegezelimuru
949
birlikteolalmdoru
zmzdebulupyribirhaberalalmbari
Medetkyametkopmadansrfilsururmadan
mrgeipdevrolmadanrhaktayorulmadan
Hakkbulalmlmedengelbutendenayrlmadan
GelmedinZhidikraraaldandnkaldninkra
YznyokturheybirenicebaksnHnkra
kolsundildraonmadkmiskinbire

949
Uru:1.Hrsz:2.halkazndanveyayan:
433
Hakikatehrininahdeibunefsigmrh
950
Bulupbirmerdfilllholasnsrrngah
Gresinolyzmhsrklarngh
Shibkademolanlarakbahrinedalanlara
Hakktanhaberalanlaradostannianbulanlara
Erknilegelenlereokutfarznbilenlere
Erolnefsinilesavandanasreylemef
Saedpgelchaulasabreylebarnata
BulupbirhlinehaldaAzbsanasylergarda

950
Gmrah:f.Saptma,doruyoldankmolma
434
118
Bufennnizzchiynubirhayl,
Grmedimbirizzetinkimbulmayahirzevl.
Gnbegneksilmedeherehlifazlehlihl,
Gitmedezevkicihnngelmededimmell.
Niceerbbulmukldbizdenmevtirk,
Herbirininiftirkkldbizikelhill.
Geriinsnakalrbinhasretderdiylegam,
Gittiincednyadanherehlifazlzlkeml.
LkgittikteazizimeyhMuhammeddnyadan,
Kalbimiziyakdderdikaddimiziklddl.
RhidicismiregyehriUktaoPr,
lemiervhautueyleypazmivisl.
huvhfirktuhicrneyanmaktadilim,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstal.
NidelimnKlleyinhlikundediHd,
DiyelimElhkmlillhilkebrlmtel.
HsnihtimineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldbekyairtihl.
Bufennnizzchiynubirhayl,
Grmedimbirizzetinkimbulmayahirzevl.
951
Bufennnizzetivemakamelenceveimesibirhayl,
Grmedimbirizzetinikisonuolmasnzevl.
Ch,mansap,yanibelik,paalk,mdrlkgibirtbeler,mesleklerhep
si ay n etmek, yani geinmek iin yemek, imek vesir eylerin hepsi
birer hayldir. Mesel, karagz oyununun perdesinde olduu gibi kadn,
erkekvesirekillerperdedesylerler,glerler,hlbukiperdeninarkasnda

951
Zeval: Zil olma, sona erme. * Gitmek. Yerinden ayrlp gitmek. * Gnein tam
ortada gibi, ba ucunda bulunduu zaman.* Gnein nsf nehar dairesinden bat
mayadorudnmesi.Seyrininsonunayaklamas.(Gaflettenkurtulanevvelkiadam,
oeditefkatineleminekarulvibirtiryakbulurki;acdbtnzihayatlarnmevt
ve zevlinde bir Zt Bki'nin bki esmasnn daim cilvelerini temsil eden yinei
ervahlar bki grr; efkat, bir srura inklb eder. Hem zevl ve fenya mruz
btngzelmahlukatnarkasndabircemlimnezzehvehsnmukaddesihsas
eden bir nak ve tahsin ve san'at ve tezyin ve ihsan ve tenviri dimyi grr. O
zevl ve feny, tezyidi hsn ve tecdidi lezzet ve tehiri san'at iin bir tazelen
dirmekeklindegrplezzetiniveevkinivehayretiniziyadeletirir.M.)
435
bunlar oynatan bir adabn bulunduuna vkf olmayan zanneder ki o
sretler syler ve glerler, gerekte btn bunlar yapan bir adamdr. te
bufennnizzetvemansap,yemeveimesiaynperdedekisretlerinhare
ketleri,durularvekonumalargibidir.
Gnbegneksilmedeherehlifazlehlihl,
Gitmedezevkicihnngelmededimmell.
Gndengnefaziletehlivehlehlieksilmede,
Gitmektecihnnzevkidevamlgelmedecansknts.
Niceerbbulmukldbizdenmevtirk,
Herbirininiftirkkldbizikelhill.
Niceilimerbbkldbizdenlmuzak,
Herbirininayrlbizihillgibikld.
Geriinsnakalrbinhasretderdiylegam,
Gittiincednyadanherehlifazlzlkeml.
Geriinsnakalrbinhasretvederdiylegam,
Dnyadangittiinceherfaziletehlivekemlsahibi.
LkgittikteazizimeyhMuhammeddnyadan,
Kalbimiziyakdderdikaddimiziklddl.
AncakazizimeyhMuhammeddnyadangittiinde,
Kalbimiziyakdderdiboyumuzubosumuzu harfigibikld.
Niyazi Msr stanbul'daki zikir ve deverann serbest braklmas ola

yndan sonra daha nce yerletii Bursa'ya dner. Bundan ksa bir sre
sonra da; Niyazi Msryi eyhi mm Sinan ile buluturan ve kendisine
Uak'ahergeliindeyardmcolup,konukedeneyhMuhammedEfendi'
nin vefat haberini alr. Bu haber onu ok zer. Niyazi Msr, eyh Mu
hammed Efendi'ye kar duyduu derin znty, onun iin sylemi ol
duuvefattarihinimanzumesiyleyleifadeetmektedir.
952
Bunedenle harfieklindekigibikamburukmkiiyedndnan
latyor.

952
(AKAR,1997),s.83;MustafaLtf,Tuhfe,s.38;

436
RhidicismiregyehriUktaoPr,
lemiervhautueyleypazmivisl.
SankioPrUkehrindecisimirerhidi,
Vislkasteyleyipruhlarlemineutu.
huvhfirktuhicrneyanmaktadilim,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstal.
hvevhfirktvehicrnegnlmyanmakta,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstkrmz.
953
. Allah'la
beraberbakatanrtutuptapma.O'ndanbakatanryoktur.O'ndanba
kahereyyokolacaktr.HkmO'nundur,O'nadndrleceksiniz.
954
HsnihtimineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldbekyairtihl.
GzelhayatnnbitiineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldahiretegt.
"AllahAllahdidivekldbekayairtihalmsras",
Ebced hesabyla eyh Muhammed Efendinin Hakka yry tarihi
olan 1078/1668'i gstermektedir. Anlaldna gre Niyazi Msrnin
dostueyhMuhammedEfendi,butarihteUak'tavefatetmivebuolay
mersiyesindeifadeettiigibi,NiyaziMsryiokzmtr.
955

953
Elhkmlillhilkebrlmtel:HkmBykliAllahTeldr.
954
Kasas,88
955
(AKAR,1997),s.84
437
119
Varlnmahveyleyipmeydnagel,
Lvilldangeipmerdnegel.
Gelhakkatilminisendeoku,
Birkadembasmektebiirfnagel.
ZulmeteHzrilegirgevherkar,
bhayvandaniiphemkanegel.
eribaatedipskenderol,
Geoturtahtdileahanegel.
Kntkenzensrrnduydunsager,
Saklasrrdemeherndnagel.
Vahdetinmeydnsrrvariken,
Kesretiregirmesenzindnegel.
EyNiyzibaakdivnesin,
Nicebirdivnesinuslnegel.
Lveilldangeiperkekesinegel.
Kul, Allah Telnn varlnda mstarak olduu vakit, bu istirak iinde

onunbeeriyetimevcutoldukakulluubakdir.Ancakkullukhkmbuhl
iinde muattal olup ondan hakkn sfat zahir olur. Yoksa Hakk, Hak'tr; kul
dahi,kuldur.Buhliindeancaknefyveispatkalkar.Zirabuhliindesabit
olan Hakk'n ispatna ve menfi olan kulluun nefyine hacet yoktur.
Mesnevhn Selanikli Muhammed Es'ad Dede kaddesellh srrahul azz
EfendiTevhdrislesi'ninbirbeytindeylebuyururlar:
NeMevlabdolurneabdMevl
Fakatkalkararadanlveill
BubeyitlerKelimeiTevhidinesasolanbuikiheceninsonularileme
gulolmadansaflamakilehedefevarlacavebunubaaranlarnazlanla
tlmaktadr.
Allah Tel insanlardan kendisini tanmalarn istediinde La (HayrYok)
ile reddettiklerinin yerine koyaca lla (ancak) nn makamndaki ilahn ne
olacan belirtirken Allah olmas istediini syler. Fakat bu ilh olan Allah
n tayini ise insanlar arasnda binlercedir. La ile lla arasnda hakk ilh bu
lan ancak tevhid srrna kavumu olur. Allah Tel ise yokluun kendisidir.
438
Buyokluksaltmanadakibiryoklukdemekdeildir.
AllahTeliinbumu?Deildir.
umu?Deildir.Yanedir?
Allah Tel cevabn bittii yerdedir. Bu ekilde insan kendini ve btn
lemiyokluadrmelidir.
AllahTelnnbeerifadeileanlatmakmmknolmadndan bazlar
bumakamdayakendivarlnbulmuveyainkradmtr.
AllahTelvarmdr?Yoktur.
AllahTelYokmudur?Hayr,vardr.
tebusorununcevabnbulmaktevhiddir.
Tevhidisekendiyokluunukabuledereksorulardankurtulmaktr.Ancak
okkiibuiintaklidindekalmtr.
[Fahreddini Rz hirete intikal ettiinde, malum sualler... Hepsine ce

vapverdiktensonraSeninimannnaslbiriman?sualinecevapveremiyor.
Aklna gelmiyor, manevi olarak Necmddn elKbr kuddise srruhulazz
Hazretlerinesoruluyor.NecmddnelKbrdiyorki;
Taklittir, de, taklit. Taklittir, diyor. Kimin taklidi? diye soruyorlar.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin taklidi, diyor. Tamam, getin, di
yorlar.
Bunun iin kelimei ehdette olsun, kelimei tevhdde olsun, baz irfan
sahibibyklerimiz
La ilhe illallah al muradillah La ilhe illallahtan Allah Telnn
kastettiimuratneise,almuradRasulillahRaslllahsallallhaleyhi
ve sellem Efendimiz tebli ederken ne kastediyorsa ben de o kastla diyo
rumveyasendeyledederler.Vebutaklittir.
Birkssadahavar:Hz.MsaaleyhisselmzamanndaFiravununpalyao
larndan biri (Haman), Hz. Msa aleyhisselm taklit ediyor. Malum, Hz.
Msaleyhisselmkllvcutlu,gbekli,badazlakbirzterif.teadam,
banaikembegeiriyor,ozamannaylonyoktabi,karnnabiryastkkoyu
yor, elinde asayla Hz. Msa aleyhisselm taklit ediyor. Niye, Firavunu gl
drecek nk. Hz. Ms aleyhisselm bunu haber alyor. Bir mkleme,
Allah Tel ile konuma srasnda, Bunu kahret Y Rabb diyor. Kahret
memdiyehitapediyorCenbAllahTel
Firavunudeil,senitaklitediyor.
956
Gelsendeokuhakkatilmini,

956
(NANER,.Turul,GnlSohbetleri,st,2005,s.13)
439
Birayakbasirfnmektebinegel.
rfanmektebindeokutulanhakikatilmininhocasAllahTeldanbakas
deildir.
MenkabenintamamsyledinMsaleyhisselmTrDa'ndaduaeden
birobanarastlamt.EyRezzkdiyecekyerdeEyZerrkdiyorve:
Eer seni grrsem koyunun memesinden kacak ilk st sana vere
ceim. En lezzetli yourda sana yedireceim. Bitlerim kracam. diye
devam ediyordu. Msa aleyhisselm obann duasn duyunca, onu byle
duaetmektenmenettiveAllahTel'nnbugibieylerdenmnezzeholdu
unusyledi.SonraRabbinevarnca,CenbHakk
Ey Msa sevdiimi benden alkoymak m istiyorsun? diye nida etti.
Msaaleyhisselmdnerkenyineobannyanmaurad.oban:
Ey Msa anlattn eylerle beni melekta ulatrdn dedi. Msa
aleyhisselmdaAllahTel'nnbuyruunukendisineanlatt.Bununzerine
oban:
Bana Rabbimi anlat! Bana Rabbimi anlat dedi ve sonra dz bir tan
iindekayboldu.Msaaleyhisselmonubirdahagrmedi.
957
ZulmeteHzrilegirgevher
958
kar,
bhayvandaniiphemkane
959
gel.
KaranlaHzrilegircevherkar,
Hayatsuyundaniiphemkaynaagel.
eriatbaatedipskenderol,
Geoturgnltahtnaahayakrgel.
EerKntkenzensrrnduydunsa,
Gelsaklahercahilsrrsyleme.

957
(BAHADIROLU,2003)s.97;(HDAY),c.I,v.21a
958
GEVHER:f. Akl ve edeb. * Asl ve neseb. * Elmas, cevher, mcevher. nci. * Bir
eyinknhveesas.Hakikat.*Noktalolanharf.
959
Kn:f.Bireyinmenba.*Kuyu.Kaynak.*Mdenoca.*Birkeyfiyetin.(niteli
in)bololarakbulunduukimse.
440
okluuniinegirmesenzindnegel.
nsannzerineuzundevirdenylebirzamangel(ibge)diki(ovakit)
o,anlmyadeerbireybiledeildi.
960
TAHMSAZB
Bkatelefendaynegel
BdeikHdddanknegel
GelenelHakksrrnaboyanegel
Gelerithkmnsendeoku
Hemtarkatsemtinisendeoku
Marifetnoktasnsendeoku
Bulmasnbirkimsesendeninkisr
961
Tanaddan
962
gcenmeetmer
Yokmudurcismindecnnynevr
ZulmeteHzrilegirgevherkar,
bhayvandaniiphemkanegel.
yinhilmuhayayaserverol
Mnidehsuretkimkemterol
kilemireruyuenvrol
Gevherifehmeyleyipehlieder
Seninhryzmrd
963
dn
964
eder

960
nsan,1(Mel:H.B.ANTAY)
961
nkisar:Krlma.Gcenme.Bedduavelnetokuma.ikesteolma
962
A'da:(Adv.C.)Dmanlar.
963
Hra:Mermer
964
Dn:Aa,alak.Kolay.Zayf.Glgeli.Aalk.Altta,aada.
441
Srrnfeylemesenbihaber
Vuslatpervneninhemnriken
Yreayarolmayreyriken
Meskeniblblleringlzriken
lemiremeerbirdnesin
rharfsanasadefdrdnesin
Azbyabenzerkatmestnesin
442
120
Pdihaaknhemhnekl,
Msivyaknbignekl.
Zikrufikrinlebeniprnredp,
Mestimedheyleyipdvnekl.
Benliimdirsendenayranbeni,
Varlmehriniykvirnekl.
Mrgiruhummeylinikesgayriden,
olcemlineminepervnekl,
Gnlmmirtvechiztedp,
Oltecellylebenimestnekl.
Cezbifeyzinarbndoldurup,
BuNiyzbendenimeyhanekl.
Pdihaaknhemhnekl,
Msiv
965
yaknbignekl.
Pdihaaknarkadakl,
Msivyaknyabancuzakkl.
Hane,gnlanlamnakullanlanbirkelimedir,nkinsannaslivarl
ruhudur. Beden bir mezar ukurunda ryp gider, ruh hayatta kalr
veruh'unevi(hanesi)degnldr.
Mesti
966
medheyleyipdvnekl.
Zikirvefikrinlebeniokparlakedip,
Sarhovearmeyleyipdvnekl.
Sendenbeniayranbenliimdir,
Kimbenliindenkurtulursabtnbenlikleronunolur.Kendisinedost
olmadiinherkesedostkesilir.Nakszbirayna halinegelir,deerka

965
Msiv:CenbHakkndndakiyaratklar.
966
Mest: Ayakkab. * Sarho. Akl banda olmayan. Kendinden geercesine haz
duymakmnasndamestolmakeklindekullanlr.
443
zanr.nkbtnnaklanaksettirir.
967
Ruhkuumbakasndanmeylinikes,
Cemlinnapervnekl,
Gnlmmirtvechiztedp,
Gnlmztnyzneaynaklp,
Oltecellylebenisarhokl.
Kim benliinden kurtulursa btn benlikler onun olur. Kendisine dost ol

madiinherkesedostkesilir.Nakszbiraynahalinegelir,deerkaza
nr.nkbtnnaklanaksettirir.
968
Feyzincezbesiylearbndoldurup,
Meyhaneden murad, kmil mridin gnldr. Zira oras Allah Tel

sevgisininhazinesidir.
969
TAHMSAZB
kyolundabendekimerdnekl
Bahrivahdettebeniyekdnekl
Srrnilesrrmhemhnekl
Pdihaaknhemhnekl,
Msivyaknbignekl.
Gelbanagsteryznmesruredip
Gencignahmdanbenimafuredip
Bendekifeyzinleaynnuredip
Mestimedheyleyipdvnekl.

967
Mesnevi,c.V.b.26652666.
968
Mesnevi,c.V.b.26652666.
969
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONUNCUSUALVECEVABI
444
Eysoranderdinedermansoran
Merhametummakgibidiruradn
Hakkaulafiilinkesgayriden
Kiemimfehmettinbendesini
Hayfdiriga
970
yktsenlikmeskeni
Maniivuslatklanbendirini
971
Eyhakikatderdineolantabib
Senlikvebenlikhevasndangeip
Kalbimifermanbirihkmnklp
Gnlmmirtvechiztedp,
KalbiAzbdensivykaldrp
Hbgaflettendiliuyandrp
Lveillerbetindenkandrp

970
971
Bendir:teftenbyk,zilsiz,darplTrkmusikisaz
445
121
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,
Gelgevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleykodunapervnegibicnnatmayan,
Gecegndziiblblgibizrolmayangnl.
Tkendimrneygnlhebyerlerdegaflette,
Geleymrtamamoluncabidrolmayangnl.
Sudanbiribretalmadnniindimakpalar,
Geleyvahdetdenizinitalebkrolmayangnl.
Eriticmlemenzileyolehlisendpkaldn,
Seninidembuyollardabanayrolmayangnl.
Kamnunderdinedermnsenimisinbulemde,
Niyzderdimendinderdinereolmayangnl.
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,
Gelgevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleyhakikatlerdenizindesedefleritalepklmayan,
Gelcevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Gecegndziiblblgibizrolmayangnl.
Gecegndziiblblgibiinlemesiolmayangnl.
Tkendimrneygnlhebyerlerdegaflette,
Geleymrtamamoluncabidrolmayangnl.
Eygnlmrnfaydaszyerlerdegafletletkendi,
Geleymrtamamoluncauyankolmayangnl.
Sudanbiribretalmadnniindimakpalar,
Geleyvahdetdenizinitalebkrolmayangnl.
Sudanbiribretalmadnniindimaakpalar,
Geleyvahdetdeniziniistekliolmayangnl.
Seninidembuyollardabanayrolmayangnl.
Senineyapaymbuyollardabanayrolmayangnl.

446
Niyzderdimendinderdinereolmayangnl.
DertliNiyzderdinereolmayangnl.
447
122
MerhabaeypeykimatlbCell
972
MerhabaeygamzmahbbCeml
Sentabbinniceyldryolunu
Gicegndzmuntazrdrbuall
ntizrmhaddenadeyKerm
Eigindedurmadanoldumzell
Ghsabvghnesmilesana
Gnderemdidimbucaneyhall
Sanatefvizolduinemrifeyz
Olmadyrilinekimsedell
Cancnnatiziletkimbenim
ntizrunekmeesabrmkall
GelNiyzninvcdharfini
Levhilemdenyedifeyzinlesil
Merhabaeypeyki
973
matlbCell
Merhabaeygamz
974
mahbbCeml
MerhabaeyCelliisteyenseyyare
MerhabaeyCemlinsevgiligamzesi
Gicegndzmuntazrdrbuall
Buhastagecegndzbeklemektedir
ntizrmhaddenadeyKerm
EyKermmidilebekleyiimsnrmat
Ghsabvghnesmilesana

972
Metni,Ankara,1998,s.135;AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmua
s,c.VII,s.203
973
Peyk:f.Bireyinetrafnda,onatabiolarakdnen.Seyyare.*Habervemektup
getiripgtren
974
Gamz:Kavegzleiaret,gzkrpmak.*eneveyayanakukurluu
448
Gnderemdidimbucaneyhall
Bazansabrzgrvebazanlatifbirrzgrilesana
Eydostgnderemdedimbucan
Sanatefvizolduuinemrifeyz
Olmadyrilinekimsedell
Feyzemrisanahavaleolduuiin
Yrilinekimsedellolmad
Cancnnatiziletkimbenim
ntizrunekmeesabrmkall
Cancnnateziletkibenim
ntizrnekmeeazaldsabrm
Levhilemdenyedi
975
feyzinlesil
leminlevhasndanfeyzkudretinlesil

975
Yed:El.*Kuvvet,kudret,g.*Yardm.*Vasta.*Mlk
449
123
. Allhukerimunverahimunvekafilu
Elmevhibuminindihive'lfazlucazlun
976
Olgzlerifettandilisengninelinden
977

Aynikaammivafu'dikafetili
Benkbreniceayrlasenden
Kalbibikabi'ulivesikunvealilu
Dendndehnebizlfndeuyarur
Ke'ssekibilaylenbihinurunvadalilu
EyhcihankapuniigineNiyazi
Kadca'aala'lvechifakrunvazellun
.
AllahTelKerm,RahmveKefldir.

Hediyelertarafndanvefazloktur.
Olgzlerifettan
978
dilisengnin
979
elinden
Olgzlerifitnecidilintalarnnelinden

Gzlerimbulutgibikalbimlambafitili
Benkbreniceayrlasenden

976
Sleymaniye Ktphanesi Reid Efendi kitaplar ksmnda nr. 1218 de Niyzi
Msr kaddesellh srrahul azzin kendi el yazsiyle bir mecmuada bulunan ilahi;
977
978
Fettan:Fitneci.Kurnaz.Fitnekaran.Kartran.*Hrsz.*eytan.*Altneriten
kuyumcu
979
Seng:f.Ta,hacer.*Vezin.Tartvetemkin.*Sklet.*Beraberlik.*Arlk
450
Benbreniceayrlasenden

Kalbimseninlemegulvehasta
Dendndehnebizlfndeuyarur
Azdakidilerinkarasalarnuyarr

Gecenursaanveyolgsterenyldzgibi
EyhcihankapuniigineNiyazi
EyhcihankapneigineNiyazi

Yzsrerekgelenfakirvezelilindir.
451
124
Ycmielesrrvelfedil
Ykifelastrlilavmil
Fehelreeytebahrenevsemiteh
Yermdrrihiilassevhil
LkinnehulyemneulGavvsemin
hrcuhmiktrikeffesevhil
KnkeennemesrreerilMustaf
TeknVeliyyenhdiyyelkavfil
Veltucibanhlikllisil
Belknzemnensilelmesil
Vahzeraniddavbihfeinneh
Ledelkirmuddedavbtl
Veslukbifakrinvehtiycinfittark
Vebilfenianilvcdilhil
HazaminelMsryyituhfetnlekm
Huzhfetmencmletelgavil


452
AIKLAMA
980
Eysrlarvefaziletleritoplayan
Niyzi Msrkaddesellhsrrahulazizezel kabiliyetinebakaraksdk
slikehitbetti.nkkmil,eyayaaslekliylebakar.nksuretler,ha
yaller ve vehimlerdir. nk insan yaratl itibariyle btn kemlt kabul
edici,srlarvefaziletleritoplaycdr.Esrarsz,srrnouludurve
o,aklehlinegre,zihindebulunanaklbiri,kalbdesknbulmubirlati
fedirkislik, AllahTelyatevecch nndaonunlayalnzkalr.Hlinsrr
ki;ondaAllahTelnnisteibilinir.
sz, faziletin ouludur. Bu noksanln zdddr. Bu da kesb ve
vehbolmakzereikiksmdr.
Kesb olanna gelince o, dinlenilerek ve allarak renilmi zahir ilim
lerveedeblikiidenalnmolanvlmahlaktr.
Vehbolanisevaridat,ilhmt,tecelliytveilhmarifetlerdir.Bumana
ileslikehitaben;
Ey srlara ve faziletlere kabiliyetli olan! Allah Telnn ezelde sana
olan inayetinden gaflet etme ve keml derecesine ykselinceye kadar
aldemektir.
Kiihirhatayaptndakalbindebirnoktaoluur.Eerondankaar,
onuterkederveistifarediptevbeederseonoktader,eertekraro
hatay(gnah)ilerse,onoktabyr,artar.Takikalbikaplayanakadar,
budurumdadakalbipaslanr.
981
Bazen kalbimi bir perde brr, bu perdeyi kaldrmak iin gnde yet
midefaistifarederim
982
Eyalanlariinperdeleriaan
slk mertebelerindeki hicablar, rtlerdir. kullar ve
zhidlerdir. Muhakkak ki slkun balangc ibdet ve zhddr. Bu ikisi
ameller snfndandr. Yine bu ikisi, amelleriyle rterler. Allah Tely talep

980
Bu aklama Mehmed NashiyylHalvetiyylCneyd kaddesellh srrahul
azizindir.(Abdullahaylolu,NiyziMsrierhleri,st,1999,s.2327)
981
Tirmizi.Tefsir,74:bn.Mce.Zhd.29
982
Mslim.Zikir,51:EbuDavud..26
453
eden seyrin hallerinde alr ve Allah Tely srrnn miktar lsnde
hidolurvebilir.Abidvezhidkiibumarifetletarkataliyyeninartlarn
bulunmasyladarhnkuvvetilenefsnperdeleriaar.Bumanaileslike
hitabenEyarif,kemltkazan.Eer senkmil olursanmkemmilolur
sundemektir.
BuikibeyittebirstmanaiseilhsrlarveRabbantecellileritoplayana
perdeleriamakiinlazmolanzatMridiKmildir.Yani
Ey srlar ve faziletleri toplamak iin alanlar size perdeleri aacak
olanMridikmildirdemektir.

Senincilerinisahillereatanbirdenizgrdnm?Yhudiittinmi?
Feharfigzelletirip aklayanya dahazfedilmiolanartncevab
dr.Buradakisoru,olumsuzlukmanasnadr.Sznanlamnagelince:
Senbirdenizgrmezsinveiitmezsin.
Denizin mns kesilip blnmeksizin akan paralarn okluudur. De
nizden murat hislerle alglama yardmyla akl tebih yoluyla kmilin kalbini
anlatmaktr.Hibireykalbdendahagenideildir.Kalb,btnvarlklardan
daha genitir. Kalbin varl hissedilebilir bir itir, kalbin srr ise mnevi bir
itir. Ona hibir snr ve son yoktur. nk kalb yce Allah Telnn evi ve
ycesrlarnnsanddr.
ncilerinisahillereatarYanideniziindebulunanincilerikendikendine
karmaz.Bilakisonu,iiniiyibilendalgkarr.Bunungibikalbdebulunan,
kendiliinden aa kmaz. Ancak slik ad geen artlar yerine getirmekle
mridinedeblendiricisznedalar.Anlatlmakistenilenuki:Kul,kalbinin
srlarna ancak iki kla ulaabilir: Gayret etmek ve mrid tarafndan telkin
edilenzikredevamla,almak.

Lkin deniz, dileyenin avu ii miktar inci karmaktan dalgc menet
mez.
Dileyen slik altnda, menedilmez. Hibir dery da mcevherlerini
shillerine atmaz. Lkin o mcevherleri yalvararak az bir miktar karmak
tandaGavvs(Dalg)menetmez.BuradaGavvsdanmuradNakibdir.
Nakb: Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin zaman
saadetlarinde oniki Nakbi vard. Bunlardan Hazreti Sad radiyallh anh
nakblerinbavevahyktibiidi.Nakbinhizmeti,mesel,ashabtanbiribir
makmgrmekistediizaman,nceNakbemracaateder:
Niyzederim,Raslllahsallallhaleyhivesellemericaet,banabir
454
makm ihsan buyursun. Nakib de; Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
filankiigelmitir,yle,yleihsnnister,diyerekarzederdi.Onuniste
izerinehazretiRaslllahsallallhaleyhivesellemosahbeninihtiyac
nagremakmgsterirlerdi.
Budurumagremridikmilbirderyadr,fakatarda,pazardagezen
lere gel sana tevhid gstereyim demedii gibi cevahirini kendi darya at
maz.Fakattaliplisioluncadamenedemez.Mracaatedildiivakitkemlatn
mikdar kadar cevahir karp verir. Miktarndan ziyade de vermez ve ver
mekte olmaz. yleki ehli salikin her sorusuna cevap vermemesi de icab
eder.Hattabazyerdeonundasualsoranabilmezgibigrnmesiicabeder.
Eyslik!AllahTeliinal.almakmuvaffakiyyetinvehidyetinka
psdr.AllahTelnnuszndeolduugibi:
Ama biz urumuzda cihd edenleri elbette kendi yollarmza eritire
ceiz...
983
Hafz Hseyin Sezgin Efendinin mridlerine syledii nakledilen u

szlerbuyolunuslnaklamaktadr:
Tarkattabirszvardr.Buyolaintisabedenmrid,Benunuyapyo
rum, bunu yapyorum, ben bir ey hissetmiyorum. Daha nce daha
iyiydim, diye dnr. Hlbuki bykler bir kese iinde senin
hasenelerini,yaptklarnkesenedoldururlar.Bakabyklerbilebunu
bilemezler. Vefat ettiinde kabrine getirirler, orda alr hasenelerin,
yaptklarn.Ordaanlarsn,ordasemeresinigrmeyebalarsn!
984
Denildik ki taleb etmek, czi irdeyi sarf ettikten sonra baar iin y
nelmekvekastetmektir.Bunual!
Mustafasallallhaleyhivesellemineriatnn
esrrnsakla
YanieersenHakknesrarnnkeiflerineulatndarubbiyyetinesra
rn aklamaktan dilini koruyucu ol. nk srr ifa byk bir hat ve iyi
lemez bir hastalktr. nk tasavvuf iddialar terk, srr hlin mnlarn
gizlemektir.Sylemekdeil.
Kfirlereyolgsterenvelol.
Yani eer srr saklarsan ve nurlarn btnn iyice tanrsan vel olursun
Yani nakiblerin makamlarndan bir makama sahip ve sliklerden bir kavmin

983
Ankebt,69
984
Bykac,Mlkt;(OKUDAN,Yl:8[2007],Say:19,)
455
mridiolursun.Bunuiyikavravenefsinifazlakonumaktankoru!
Kadna yaraan en iyi i, evinin bir kesinde kendi iini eirmektir.

Dervieyaraandadervilikvesessizliktir.
985
Hersoranasrlarsyleme.
Yaniesmannsrlarnvesfatlarntecelllerinihersoranasyleme.Soru,
zamanndan nce bir hevestir (meraktr). Slik ilhamlar yoluyla ykselip
keifvaktigeldiindeonunalmetlerinceuykulardazuhureder.Raslllah
sallallhaleyhivesellembuyurduki;
liminuykusuibdettir
986
ikinciolaraktaparltlarkeiflerhalindeortayakar.
Bilakisbzzamanmeselelerisorucuol
Yani senin sz ile kefe anlayn olmad zaman (byle yap). Bilakis il
minden, vehminden ve zannndan fni ol. Nefsini, talebelik etmek derece
sindenvetalebelerinmakamndankarmaveilminideyoksay,chiloldu
unukabulet.Kalbindeolantmbildiklerininherlimeyadatalebeyesor.
T ki bakasnn ilmini kendi ilmine hid getirmekle aynelyakne eresin.
Bylecekmilveyamkemmilolasn.

ddiadankannkobyklerkatndabtlsaylmtr
Yaniszilesrlarkonusundaiddiadabulunmaktankan.nkkmille
re gre iddia haramdr, yasaktr. ddia esas itibariyle btldr. nk iddia
etmek vcd sahibinde olur. Kmil ise Allah Telnn dnda hibir ey
grmez. Hakikatte Allah Teldan baka hibir mevcd yoktur. Mmkin
varlklarnvcduvehimvehayaldenibarettir.
Onun ztndan baka her ey yok olacaktr. Hkm Onundur ve siz
ancakOnadndrleceksiniz.
987
Tarktefakruihtiyayolunutut
Bumsrancekibeyitinncsgibidir.Yanifakirinfakryleolur:

985
(emsiTebriz,2007),(M.241),s.329
986
Deiikifadebiimleriolanbuszhadisdeildir.Hadiskaynaklarndayeralmaz
dahaok sfiszlerine benzemektedir. Benzer bir rivayeti. Ebu Nuaym Selmandan
rivayetetmitir.Bkz.AliyulKri.357
987
Kasas,88
456
OAllahTeldanbakahibireybulamaz.AncakAllahTelyaihtiyac
olurveancakOnunlaberaberolmaklarahateder.Vefakrnalmetisebep
lerin tamamna tevessl etmemektir. Bu mnda fakr, evliyann iar ve
ss, gzel sfatdr. htiya kelimesi aklama maksadyla fakr zerine
atfedilmitir.YaniHakkyolunafakrnhakikatiileynel.Kendinefsinledeil.
nkbuhatadr!
Perdeolanfenile
Fena,Hakkaulamayaengelolanvcdundrlmesindenibarettir.
BudanefsinkaybedilmesiveHakknbulunmasdr.Ancakfenaolgunlama
dansonradr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Allah Tel yznden perdeyi asa yzn ualar ve nurlar gznn
grdhereyiyakarkleder.
988
BuMsrdensiziniinbirhediyedir
Yanibunualvesakla.YanibutNiyziMsrkaddesellhsrrahul
azizdenbirhediyedir.Muhakkakkiohalleriniksiribiricikifs,entesirli
sebebivesaadetlerkimyasruhunmaddiyttanayrlarakmaneviytage
mesi)dir.
Bunlaraltmskntlardankurtul.
Bylecetalebedilenlereulamayamniolantmafatlardankorunmu
olasn.

988
Mslim,man,79;bnMce.Mukaddime.13;bn.Hanbel,III/401

457
125
Sevfeterannurikablelufl
Yehzemsbihiecndigul
Sevfeterzulmetehmtecell
Bihihelkhmaleyhimyahl
SevfetermirGaffreytehm
Hinerehminkarbinyekul
Sevfeterehliseminyc
Yescdbittavilehvelkabl
SevfetertrbetenMsriyyeten
Tenakkuanhardihbilvusl

erati Muhammediyenin nruna kavuulmasna yaknda yaklalm
olduunugreceksin.

Hz.saleyhisselmGulyabninaskerlerinihezimeteuratacak
GulyabanolarakbasettiiVaniMehmedEfendidir.

Onlarnkaranlklarntecellilerinigrrsn.

Helaklaronunlaevrelenir.
458

Onlarbalayclngrrsn
NiyziMsronlaryineaffediciolduunubildiriyor.

Yakndangrrsrsnkisanasyleyendir.

Semehliniinerkengrrsn

Kabulveistekliolaraksecdeederler.

Msrnintrbesigrrsn

akkolup(imeingyarpgirmesigibi),cannaulam.
(Limniadasnda)medfundur.
Burada s olarak anlatt ve durumlar Niyzi Msr kuddise srruhul

azizinseviyetMakamndayaaddurumlardr.
459
} { M
126
Evvelimdedinmezidihuefgnmbenim,
Gicegndzbitmezidizrgirynmbenim.
Dtakodubucnyaktklettibeni,
Kloluncayanmazoldunrszanmbenim.
Hruhkienniyetyanalakile
Arkrsdengenialdmeydnmbenim.
runmusesinyerlerealpkrmadan,
VechiHakkolmadheryzdeseyrnmbenim.
Rhatileistedimvaslnkahrettibana,
Derdedpalayncagldcnnmbenim.
Topileevknsundubanacananlutfile
Bendedirammagrnmeztopileevknmbenim.
Hayretenderhayreteyledrdgnlm,
erholunmazbudilileimdihayrnmbenim.
lemolvechimdrhayretandandrbana,
Buvcdumgamrttmihrirahnmbenim.
btidazmeyleyincebucihniklimine,
Birlibsmyokidikimrteurynmbenim.
Hepbirerkaftanverildidostlarmahembana,
Anlarndahidurureskidikaftnmbenim.
Suyavardkanlarilekaplarndoldurdular,
Bendevardmtestimimahvettiummnmbenim.
Derlerimihalkaizikregiripdnmezniin,
Bendnerdimlkgzdenmahfdevrnmbenim.
Halkabirgezdnmedenbennicedevreyledim,
Bilmedilerdevrimiyanmdayrnmbenim.
Yrileahdeyledimghdalpghcemolam,
Tezelbudurannlaahdpeymnmbenim.
Anniinghcemimghperntebed,
Dndkaldstmecempernmbenim.
DndrrdimMudismitakzsbeni,
Noktaiztmdeilsrettecevlnmbenim.
DevreiAriyyedenherkimhaberdrolduysa,
OlduyarancakNiyzilmirfnmbenim.
460
Gicegndzbitmezidizrgirynmbenim.
Evvelimdedinmezidihveefgnmbenim,
Gecegndzbitmezidiiniltimalamambenim.
Tasavvuf terbiyenin ilk dnemlerinde bu tr alama ve szlamalar ok

olur. Bykler tarafndan fazla itibar edilmez. Bazlar bu iptida halini ileri
zamanlarda kaybedince zlrler. Aslnda bu halin kaybedilmesine zlme
meningerekliolduunubilmekgerekir.
Aslndabukemalatveolgunlukiaretidir.
989
Sonuca kavumu olan kiiler, yolun balangcnda, kazand evki,

arzuyuzleyebilir.iddetliarzununazalmasmakamndahaykseldiini,
daha yaman olunduunu gsterir. Bu makam korku makamdr. Korkan
kiiningzndenyadmez.Derse,buniyaznsemeresidir.
990
Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Ate ne kadar hararetli olsa da, pimi testi ter dkmeden kurtul
mutur.
Kloluncayanmazolduyakcateimbenim.
Hr
991
uhki
992
enniyetyanalakile
Horvesprntolannefsiminvarlakileyanal
Arvekrsdengenialdmeydnmbenim.
Benliimmahvolalbenimmeydnmarvekrsdengenitir,yaniartan
dahageniim.KudsiHadisteCenb HakBenyeregesmadm,ancak

989
Bukonudayanlmalarolmaktadr.
Hz.EbubekirradiyallhanhbirkimseninKuranKerimokurkenaladngr
d.
Bizdebyleidik,fakatimdikalplerimizkatlatbuyurdu.Busz,ktleme
yebenzeyip,vnmekolanszlerdendir.
990
(ALTUNTA,2005),s.180
991
Har: f. Hor, hakir, di. Aa. (Dinsiz, imansz ve din dman ahlakszlarn ve
sefihlerinvasflar
992
Haak:f.Sprnt,p.Yonga.
461
m'min kulumun kalbine sdm
993
buyurmutur. nk mmin kulum
(nsnKmil)mertebeveisimlerimicmidir.Dieryarattklarmiseyalnz
birismimecmdir.
Mesel: Melekler yalnz kuvvet isminin mazhr, madenler aziz isminin
mazhr,insanisebtnisimlerinicmidir.
lk zamanlarda Sofiyye tarkatinde tevhid makmlar yalnz bir isimle,
yani L ilhe illallh kelimesiyle tarif ve telkin olunurdu. Sonradan
brhim Halvet kaddesellh srrahulaziz hazretleri buna alt isim daha
ilve ederek yediye kard: L ilhe illallh, Allh, H, Hak, Hayy,
Kayym,Kahhrdr.
L ilhe illallh ile tevhidi efle iaret etti, yani L hlika illallh
Allhtanbakayaratcyoktur.demekistedi.
Allh ismiyle, Tevhidi sfata iret etti, nk Allh ismi btn isim
lericmdir.
Hismigaybmutlakadelletetmekle,annlatevhidiztairetetti.
Cemmakmndahalkbtn,Hakzhirolmakla
Hakk ismiyle makm Ceme iret etti. Hazretil cemde Hk btn,
halkzhirolduundan
Hayyismiyletelkineylediki,eratmakmdr.Hvelevvelvelhir
vezzhir vel btn yeti kermesi mucibince evvel, hir, Zhir, btn her
eyin vcdu Hakkn vcdu olduundan ve Hakkn vcduyle kym ol
duundan
KayyumismiileCemlCemmakmnairetetti.
KahharismiyleAhadiyyetmertebesineiretetti.
rvenmusiesinyerlerealpkrmadan,
Hakkyzolmadheryzdeseyrnmbenim.
Vaslnrhatileistedimkahrettibana,
Allah Telnn glmesi tevilsiz (yani baka bir man ile tefsir etmeden)
olur. nk Cenb Hak baz zaman mahlk sfatyla sfatlanr ve Gadab
allhialeyhimdeolduugibi.fkelenme,sevinmegibisfatlarbirermah

993
Bkz. Sehv. 589. 590: Acln. 11/195 Hadisin asl muteber kaynaklarda buluna
mamtr.
462
luksfatdeilmidir?
Topileevkn
994
sundubanacananlutfile
Banacananltufiletopiledeneisundu
Bendedirammmagrnmeztopiledeneimbenim.
FranzAntonMesmer(17341815)neeskitptavenedeadatpta.
Kefedendekendiyaptkefinkarsndaarpkalmt.Mknatsyn
temiyerineyenibiryntemkefetmiti.
Kurun, bakr, gm, altn ve kalay; alak ve ayn zamanda dierleri
gibiruhsuzolandemirlerhibircanllkgstermeyipsadeceekimkuvve
tine itaat ederken, mknats bir ruh ierir, bunun yan sra da bir canllk
gsterir. Mknats kendinden farkl olan cansz demirleri kuvvetlice ken
dine eker; bize dier sade nesneler arasnda bir irade gsteren bu m
kemmelvarln,evreninbakadnyadglerinevekurallarnairade
sizce itaat ettiini dndrr. Bir ine ekline getirilmi haliyle demir
parmam emin bir ekilde kutba dorultur. Gemilerin ve yolunu kay
betmilerinyolgstericisiolur.
995
Fakat sonra Mesmer'in drste: "Ben yanldm, mknats bir ie ya

ramyormu,ondabulunduunusandmhibirgyokmuvekendimin
de ard anlalmayan nedenler bizzat benden kaynaklanyormu" di
yememitir.
996
Tedavi iin kullanlan mknats aslnda insandaki animal enerji olmadan

ie yaramad grlmtr. Bu anlatlan durum gstermektedir ki her olan
eydebirbeninetkisivar.
Hayretiindehayreteyledrdgnlm,
Aklamasolmazbudilileimdihayrnmbenim.
bnlArab, AllahTelnnztnnbilinmesiylevarlnnveilah olu

ununbilinmesiarasndaayrmagider.Maddlemlehibirilikisiolma
diinZtnidrakedilmesideszkonusudeildir.AllahTel,Ztmer

994
evgan: f. Cirit oyunlarnda atllarn birbirlerine attklar denek. * Baston, ucu
eridenek
995
996
463
tebesinde hertrlzuhrdanve belirlenmilikten mnezzeholduuiin
hibir ekilde iht edilip idrak edilemez. Ztn idraki konusunda bnl
Arab,tpkdiersflergibibilinemezcidir.Hakknancakvar,birveilah
olduu bilinebilir, sfatlar ve fiilleri asndan tannabilir, fakat nasl bir
Ztolduuasldnlemez.Busebeple,insanbilgisininAllahhakknda
ulaabilecei nih nokta, ulhiyyet ve sfatlar mertebesidir. Onun sfat
larnn bilinmesi ise, ancak Allahn kendisini bize amasyla (kef) mm
kndr.
Ztnbilinemezliivemahluktaaitsfatlarlaherhangibirekil
de nitelenemez olduu hususunda, bnl Arab, geleneksel anlay do
rultusunda tenzihten yanadr. Bu tibrla Zt ancak selb sfatlarla nite
lendirilebilir ve insana Zt tecell de sz konusu deildir. Aksi takdirde
Allah Tel ile kulu, Rabb ile merbbu bir birinden ayrma imkn kal
mazd. Bu sebeple her nekadar genelde sfler ve zelde bnl Arab,
metafizik alanda dier bilgi vastalarndan daha geni imkna ship olan
bir mrifet teorisi gelitirmi olsalar da, insann bilgisinin her hlkrda
snrlolduunuvurgulamaktadrlar.Bizkalpvastasylaancak,herbiril
hsfatnhakikatinintoplamolanulhiyetmertebesiniidrakedebilmek
teyiz. Ruhn tekml boyunca bir takm fetihler, mhedeler ve
tecelllergerekleirvebilgihslolur,fakatsfOnu,hlbiztihdeil,
isimleri vastasyla idrak edebilmektedir.
Tasavvuf bilginin objesi olan

Allah Tel sonsuz ve snrsz olduu iin mrifetullaha da nih bir snr
izilemez.Dolaysyla,ilhisimvesfatlarnntezhrvetecellsvasta
syla da olsa,her nasl idrak edilirse edilsin Zt, mutlak sonsuzluu ieri
sinde bilinemez olarak kalmaya devam edecek, Allah tanma ameliyesi
debunaparalelolaraksonsuzolacaktr.
Herbilgi,yenibirbilinemezliide
beraberinde getirecek ve hl Zta perde olmaya devam edecektir. Ha
kikatiarayansfninsusuzluudaaslsonbulmayacak,tpkdenizsuyu
nun her yudumda insann susuzluunu artrd gibi keif ve mhede
yoluylaeldeedilenhermrifetdeinsannbilgisizliinivehayretiniartra
caktr. nk ilim talebi, kanmas olmayan bir susuzluktur.
Sfnin nh
bilgiyiaramassonsuzbirsretir;bireyinbilgisineshipolduuherde
fasnda daha yksek ve daha gizli olan almaya yetenekli hale gelir. Elde
ettiibilgiondakozmolojikyadametafizikyenibirbilgiyiistemekzere
yenibiristidddadourur.
Tasavvufbilgi,hepbilinemezlikbilgi,tenzih
tebihdiyalektiieklindegelitiiiin,ZttibrylaAllahnhereyden
mnezzeh ve bilinemez olduunu, tecellleri ve tezhrleri tibryla da
tebih ynden tannabileceini sylemek zorundayz.
Bu tibrla da ta
savvuf bilginin nih noktas, acziyet ve hayret kavramlaryla ifade
edilir. nk Allah Tel kendisine, akln dorudan kabul edemeyecei,
ancakbazuzaktevillerleyorumlayacabirbirineztsfatlarizfeeder.
te bu, insan hayret ve acziyete drr. Bu hayret makam
464
mrifetullahnnihderecesinitekilettiiiinRaslllahsallallhaley
hivesellem, lminartrlmas
997
ile edeerdeolarakAllahm! Senin
hakkndakihayretimiartr.diyeduaetmitir.nkilminartmas,hay
retin artmasn da beraber getirir. Tekmln her bir mertebesinde de
ayr bir hayret vardr; vuslden nce, vusl esnasnda ve rcda hep
bakabakahayretlervardr.
998
SfkendisinebahedilenilktecelldeMaksdaulathaylinekap
lr. Hlbuki Allah Tel cmiulezdd olarak sonsuz ve bir birinin ayns
olmayan tecelllere ship olduu iin bu yolda durulacak her hangi bir
nih nokta yoktur. Bu noktada bnl Arab sk sk,Ebu Sad elHarrzn
(hyt. 277 / 890) Allah, ztlklar birletirmek (cmiulezdd) sretiyle
tandm
999
szn zikreder. Pe pee farkl tecelller sonucu sf, Zatn
ihtedilemeyeceiniidrakedervehayretekaplr.Fakatbuhayrethissi
sfye,aklyolunututanlarnhazzylamukayeseedilemeyecekkadarmu
azzam bir haz verir ve insan saadete gtrr. nk tecelllerin farkll
ndan kaynaklanan hayret, delillerin farkllndan kaynaklanan hayret
tendahaiddetlidir.
1000
lemoyzmdrhayretondandrbana,
Benimgneinparltsnbuvcdumzntsrtt.
leminAllahTelygrememesibenihayrettebrakmaktadr.
ncebucihniklimineniyeteyleyince,
Birelbisemyokidikimrteplambenim.
CenbHak,bunlar,ovahdettenayrdtktensonratekrarvahde
tednnceyekadarnehalleregireceklerinibilkuvvebildiriphangifiiller

997
Th,114
998
Kueyr, Risle, s. 344. Hayret konusunda mesel Kueyr, Sehl b. Abdullah et
Tusterninusznnakleder:Marifetingayesiikieydir:Dehetvehayret.
999
(ATA,1993),s.512;Kelimt,193194.
1000
bnlArab,Ftht(thk),c.IV,s.222,223;bnlArab,buikifarklhayretin
ikifarklsonucagtrdnuifadelerlevurgulamayaalr:Aklyoluylahayrete
den, Her eyde Onun bir olduuna dellet eden bir ayet vardr derken;
tecelllerlehayreteden,HereydeOnunhereyinaynolduunadelaleteden
biryetvardrder.
465
le kurtulup asl vatanlarna dneceklerinin let, sebep ve delillerini bun
lara tamamen verdi. Btn insanlarn hakikatleri de, "evet" deyip kabul
ettiler. Hak tal, mesel her kavme, asrndaki nebyi ve bu nebye
vahyedilenRabbnemirleriveherkavme,asrndazuhuredenveliyullah
ve o velnin o zamanda kalbine ilham edilen Rabban varidat ve her
nebnineratinivehervelnin,buyolvastasylaerknnruhlarlemin
de takdir etti. Bunlar, btn insanlara delil olarak ve imtihan kasdyla
bedenmlknegnderdi.CenbHakbukonudaylebuyurmaktadr:
"Bizinsanengzelsuretteyarattk,sonraonuaalarnaasna
gnderdik."
1001
Ozamanadeinbunlara,"hakykinsan"denilirdi.OndansonraHak
tal bunlara hitap edip "rh" yani "yryn", dedi. Sonra deme inin,
dedi.Buszzerineonlarda,rhnbirsaf,Rahmanbirzevkvecisma
nbiristekmeydanageldi.demiyyetarzusuylaveRahmanilhamnver
dii zevk ile bunlarda bir ak zuhur etti. Kularn gklerde uarken lh
takdirinemriylesemederek(dnerek)yeryznekonduugibi,buruh
lar da, sevinle kendi lemlerinden sem ederek ar Rahman'a indi
ler.
1002
Daha sonra bu hakkatler, arta bin yl kaldlar. Lht lemindeyken

Hakk ile ainalklar istirak eklinde idi. Bu inile birlikte, istirak hlleri
rtld.Hakkileainalklar,mukabeleyedt.Vcutlardaarnuruna
dnp ariyyet kabiliyeti bilfiile geldi. dem'e indik sanp (asllarn)
aradlar,bulamadlar.(plakoldu)Bununzerine,Haktal,
"O indiiniz ardr, dem'e inin" deyince, bunlarn her birisi, deiik
birer isimle cevap verdiler. O makamdan da, dem cismine duyduklar
sevgiveilhnamelerinakyla,hareketvesemlarnadevamettiler.Bu
semnnsafsylakrseindiler.Oradadabinylmiktarkaldlarvevcut
larkursnurunadnt.Ariyyettecellsi,ariyyetvcudu,ariyyetilmi
ve ariyyet zevki; krsiyyet vcudu, krsiyyet tecellsi, krsiyyet ilmi ve
krsiyyet zevkinin tahsili, bunlara perde oldu. Cenb Hak ile mukabele
hlleridertld.Bninhalinegeldi. Yine"dem'eindik"sanphaki
katleriniaradlarvebulamadlar.Haktal,yine,
"oras krsdir, dem'e inin" dedi. Bunlarn vcutlar krs nuruna
dnmekle, arta verdikleri cevap dahi ondur. Her biri farkl bir isimle
cevapverdiler.Krsdende,butertipzerehareketvesemedipyedinci
ge indiler. Arta ve krsde karlatklar hllerle burada da karlat
lar.Bylecealtnc,beinci,drdnc,nc,ikincivebirincigeindi
ler. Her gkte ayn hallerle karlatlar. Oradan da tabyi'hnesine yani

1001
Tn,45
1002
tesem'nnilkortayaknnaklamasbudur.
466
heyulaya(cisminilkhaline)girip,menidenanarahmineindiler.Oetpar
as hayat bulup ocuk oldu. nsan hakikat, maddeye brnerek, byle
ce,esfel(enalakvesflolan)lemeinmioldu.
1003
Benimkaftnmeskidihaldeonlarndahadurur.
Bu cihna geldiim vakit nce tevhid elbisesinden yoksun idim. Dostla

rmile bana kaftan,yani tevhid makmverildi, anlarhalaomakamdadr
lar,ziralmadlar.Benisederdedipomakmgetim,suyahepbirlikte
vardk, anlar oraya vardklarnda az bir ey aldlar, ben ummn denizinde
kendimimahvedipyokoldum.
Suyavardkonlarilekaplarndoldurdular,
Bendevardmtestimimahvettideryambenim.
Derlerimizikirhalkasnagiripdnmezniin,
Bendnerdimlakingzdengizlidevrnmbenim.
Devrndan murat btn mezhirde birer birer Hakk uhd etmektir.

Ann iin Niyzi Msr Efendi: Benim devrim, devrnm gizlidir. Halk bir
gez dnmeden, ben nice defalar dnerim, fakat dostlarm devrnmn ne
olduunuanlamadlar.
Halkabirdefadnmedenbennicedevreyledim,
Yanmdabenimyrnmbilmedilerdnm.
eyh Receb Efendi emseddin Sivs kaddesellh srrahulazizin u

hdisesinianlatmaktadr:
Bir Pazartesi gn vaaz ederken birden vaz kesip duvara yasland.
Uzun mddetoekildekald.Cematendieiinde bekledi.Ancakdaha

1003
(mmSinan,Antalya),s.134135
467
sonra tekrar eski hline dnd. Durumu sormaya kimse cesret edeme
di.Birka gnsonra,ben sormakcesretini gsterdim.Banabudurumu
ylezhetti:Bunainsilahdenir!dediveanlatt
Rhun bedeni terk edip, lemi melekta, lemi ceberta oradan
lemilhtaurcetmesidir.Bumakamlardanbirmakmazzbizem
yesservemukadderoldu.Ruhlarntoplandyerde
mefhm erfleri zere talm m
yesseroldu.diyerekgerikalanksmsaklad.nsilahhakkndaiseunlar
syledi:
nsilahta ok fayda vardr. Rh, lemi melekttan sonra kuvveti
kudsiyye ile lemi ceberta dhil olur. Oradan cenh lh ile lemi
lhtagirer.Oradandafazllhilefuyuztkudsiyyeahzider.
1004
Yrileszletimghdalpghbirolalm,
Tezelbudurannlaahdveyeminimbenim.
Onuniinghcemimghperntebed,
Dndkaldstmecemvepernmbenim.
Ghdalp,ghcemolamdemek,Hakileahdimvardr.Ghcemde
ve gh farkta olam minel ezel ilel ebed (ezelden sonsuzlua kadar). Mud
ismi Hakkn gzel isimlerinden biridir, yani avdet ettirici, geri dndrc
demektir.
DndrrdimMud
1005
ismitakzs
1006
beni,
Noktaiztmdeilsrettecevlnmbenim.
DndrrdimMudismigereibeni,
Benimsrettedolaanztmnbirnoktasbiledeil.

1004
(AKSOY,Sivas)
1005
Mud:Yardmc.Mubassr.*Dersiiadeeden,tekrarettiren.Muallimyardmcs.
*Gerievirtici.*Bireyidetedinmiolan.*Tecrbeli.Hzk.*Gl.Kuvvetli.*
Arslan.*Gazvecihadedenkimse
1006
Takaza(a):htiya,gerekliolma.Lzum,icabetme.
468
OlduyarancakNiyzilimveirfnmbenim.
DevreiAriyye(EdDevret'lAriyye)
1007
bolmdenoluanArapa
burisalenin
1.blmnde12burcundevirvetabiatlar,mekkelmelekleri,
2.blmndekyametvecesetlerinnaslharedilecei.
3.blmnde kyamet almetlerinin te'vili ve enfse tatbiki, hatime
ksmnaiselmvekymetikbraanlatlr.
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz bu eserine ok nem verdiini di
vanndabubeyitlemedhetmisvehakkndabirdeTrketarihsylemi
tir.
Burisaleolupturhayretehlinedelil
erbetigaybdirierseifabuluralil
1008
Msryabhayatelfznntarihibu
Aktgyabezmicennetirebsebil
1009
Devir,kelimeanlamyla;dnpdolamakmanasnageldiigibi,devri
ye de dnp dolaan anlamna gelir. Tasavvuf anlaynda, vcd mut
lak'tan ayrlan ilah nurun topraktan madene, ondan bitkiye, bitkiden
hayvana,hayvandanmahlktnz(zbdesi)veenereflisiolarakyara
tlan insana intikal ederek, suretiyle ortaya kmasna ve insann da,
insn kmil mertebesine ykselerek ilk zuhur ettii asl kaynaayarat
csnadnmesimacerasnadevirdenir.Dierbiranlatmlainsanmenive
emchalinegelmeden,bitkiler,canllarvecanszlarlemindemfredat,
yani zerre zerre, ayn bir halde vardr. Bu safhadan nce de, drt unsur
halindedir; daha ncesinde de gklerdedir. Gklerden nce, Allah Te
l'nnbilgisindevarolmutur.teinsann,AllahTel'nnbilgisindenin
san haline gelinceye kadar, madde leminde bir devir yapar ki bu orta
lamaellibinylkabuledilir.
Devir, iki trl olur. lki, aadan yukarya doru olursa, sud(k)
veyadevreiariyye,denir,ikincisi,tersineinsandantopraadoruolur

1007
EserMektebiHarbiyemuallimiGeliboluluYzbaRecepFerdibinMehmedAli
tarafndanTrke'yetercmeedilmitir.BurisaleisimbenzerlisindendolayTrke
"Risalei Devriyye" ile kartrlmaktadr. Tesbit ettirimiz nshalar unlardr. Sl.
Kt.H.Mahmut.2404.3041/3.3346/8.3141(tercmesi:EsatEf.3574/4.3597/1
1008
Hastalkl,sakat
1009
(ERDOAN,1998),s.119
469
sayaniilhnr,mutlakvarlktanayrldktansonra,dnya'yainiiolayna
dadevreiferiyyedenir.
NiyaziMsryegelince,omutasavvflararasndadevreiariyyehak
knda mstakil bir risalesi bunu ele alanlarn en gzeli olarak kabul edil
mitir.NiyaziMsr,devreiariyye'yiikiksmaayrr.
1DevreiKlliyye:Budevirbtndevirlereamildir.
2DevreiNev'iyye:Nev'ileregrehususdevirler.
Bunlardanbirincidevre,burdanburca,taonikiburcutamamlayana
dekgerekleendevredir.Bamizan(terazi)sonuisesnbl(baak)'dir.
kinci devre: Yldzdan yldza t yedi gezegeni tamamlayana dek gerek
leen devredir. Ba Zhal sonu ise kamerdir. Devre kamerde tamamla
nnca,tambirdevreolurveilanihayesrergider.Cisimlerlezelbalan
tsvardr.
Msr'ye gre henz varlk kokusunu almam olan a'yan sabite, s
rayla ilmen, sonra aynen t btn varlk mertebelerinin sonu olan
ehdet lemine ve oradan da insan lemine varana dek, yava yava
terakkvetedrcileilkhkmegeridnarasndayetmisekizbinsene
vardr. lk nce madenlerde sonra bitkilerde, sonra hayvanlarda, sonra
insanda zuhur etmi bu ilem saysz defalar tekrar olunarak, dairesini
tamamlayp,HakTeldafiil,sfatveztlaryokolanadeksrer.Grl
d gibi, insann gelimesiyle ilgili olarak ileri srd bu grler, an
cak tasavvufun kendi iinde deerlendirilebilecek konulardr. Ayrca, ifa
delerin ounlukla sembollerle anlatlmas, meselenin anlalmasn ol
duka zorlatrmaktadr. Mutasavvflar, bu hususu manen yaadklarm
leri srmler, ancak bu grlerin shhatinin kontrol edilmesi, objektif
kriterlerden yoksun olmas nedeniyle glemektedir. Her ne kadar bu
konutasavvufunkendistlahlaryladilegetiriliyorsada,OrtaadaHris
tiyanveslmuygarlndayayldvebazAraplkelerindehlsrd
ekliyle skenderiye Hermesiliinin etkisinin varln hissetmek
mmkndr.lmadanfazlabirdeeriolmasada,birkltrmirasola
rakdeeriolduunudnyoruz.
1010

1010
(AKAR,1997),s.220223
470
TAHMSAZB
Hneidildegamyroldumihmnmbenim
Gecegndzaladrdbanahicranmbenim
Gzlerimdenkanlyalarakmadacanmbenim
Gecegndzbitmezidizrgirynmbenim.
Nefsinifehmeylecnolaynruhetsinseni
Klferateylezahidekegelkayduyetini
Dinlehlimdenhikayeteyleyimkuetetbeni
Maziimstakbelioldumhayalikile
Sugibididarekarbenakalkile
Varlmeyassdkmykalakile
Hruhkienniyetyanalakile
Dilberaahdingamylayaralymyral
Kaydmedhuzemmiettimsanagnlvereli
Olmuummnendmecnunvechesrrmgreli
Herkesinhalinbilirhakkailticabulmazdua
Eylemezherkdilhastayalutfunata
Hervefvaktindehazrdrsanayzbincefa
Bilmeyenlerbilmedihernnnluftfile
Bilmedimelestieereytanlutfile
Hneitahkikehakkoldumihmanlutfile
Topileevknsundubanacananlutfile
FeyziHakkgeldidilehaddinardbenikim
Kaldrpbisyar
1011
sefergamilepiirdibenikim
Cmlekarmdangeipyleardbenikim
Sanabensendediimiinyinesendendirbana
Tabiemrusafavechitendendirbana

1011
Bisyar:f.Ziyade,ok,fazla.
471
Fnvebkbirolduikimeskendirbana
lemigaybidengelincebenayan
1012
iklimine
ndolatmtgelincebuzamaniklimine
Olmuumhmuazzambenimaniklimine
Srrmpinhnediperheylesembirhoed
Filmislibirturyana
1013
glf
1014
olureh
Arsaicismegelinceruhacismoldugda
nknurdodubuzulmetiilletinkaldrdlar
Nrunranrnraarzedipbildirdiler
Cahilialattlarkmillerigldrdler
Hakkbenimhalimbilirnbilmeyenbilmezniin
Derbananoldugrenlerbtnnglmezniin
Zhirederdimgrenderbuacepolmazniin
Sretimderviedipkendimebhtaneyledim
Kendiesrarmfettimbenhkneyledim
Kesretirevahdetettimniceseyraneyledim
Hlimehaldaoluryanmdayrimuharrem
Gndebirtrllibasnzenininbulupkim
Kimkibuesrrbildibidisrrnadiyem
Gamgirynmefendighhayrantebed
Ghalarinlerimghizruefgntebed
Ghvahdetghkesretzneseyrntebed

1012
1013
Knndankmklngibi
1014
Glf:klf,mahfaza,rt.
472
Birszmdenbinhaberherkimararolduise
Ehlisroluryriyrigr
1015
olduise
Azbyaherkimbenimleyrigrolduise

1015
Yrgr:HazretiRaslllahsallallhaleyhiveselleminensdksahabesi
HazretiEbubekirradiyallhanhnnvan.Hicretesnasndaentehlikelibirzaman
damaarayagirdiklerindeRaslllahsallallhaleyhivesellemasadakatlahizmet
ettiindenbunamileanlr.

473
127
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,
Dirilipghcemolupghpernolurum.
Bucihnnhalknabirbiryolumurarbenim,
Cemedipbuncakumabirbedestnolurum.
Ghsehbughmatarghdoluyumghkar,
Ghnebatughhayvnghiinsnolurum.
GhNasrghYahdghTersnghMecs,
GhiagholurSnnMselmnolurum.
Ghbidghzhidghifiskaderim,
Ghirifghimarufghiirfnolurum.
Gholurbakr,kalayugholuraltungm,
Gholurlemdehermadenlereknolurum.
Gholur,bendenhakrhikimseolmazdnyada,
GhKftanKfahkmedenSleymnolurum.
Nltrnakarasndanyerimghdarolur,
GhAruKrsdenyeklmeydnolurum.
Gholurbuharmnlemdebenbirdneyim,
Ghkamyucmolmuuluharmnolurum.
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem,
Ghtecelliyleaynughpinhnolurum.
GhDnyaghukbghmaherghsrt,
Ghberzahghcennetghnirnolurum.
GhMlikghteghzakkumghcahm,
Ghhrghglmnghrdvnolurum.
Ghzerreghgneghkamerghnucm,
GharzughsemghArRahmnolurum.
Buncasretlerlibsnghbirbirgiyerim,
Ghsoyunupcmlesindenylerynolurum.
imdikesretteolandemNiyzsylenir,
lemivahdetiindesrrYezdnolurum.
detimbudurezeldenkevnde
1016
birenolurum,
Dirilipghcemolupghipernolurum.
Budurdetimezeldenberikinattabiriteolurum,
Dirilipbazantoplanrmbazanpernolurum.

1016
Kevn:Hudus.Varlk,varolmak.Vcud,lem,kinat.Mevcudiyet
474
athiye
Mutasavvflarn birounun tevecch gsterdikleri "ath" lugatte
ArapaTHkkndenitikakla;sarslma,hareket,titremeanlamnage
lir. Bu balamda, iinde fazla hareket vuk bulduu iin un elenen alete
de'mith'denilir.Mithdenilmesihareketinokluundan,belkidebu
hareketsrasndadnauntamasndandr.
Sfler bununla "vecd ve istirak halinde tecelliyata gark olan
kalb(sr)lerininhareketinivesarslmasnkasdederler.Buhareketvesar
slmayamaruzkalansf,dinleyeninokgaripkarlayacaszlersyler.
tebuekildesylenmiszlereathiyatdenir.
Sflerin en ok tenkide maruz kaldklar hususlardan birisi de, ne
kasd edildii kolay anlalmayan kapal veya sembolik ifadelerden olu
an ve sfyi kuatp ondan taan vecd halinin tasviri anlamna gelen
ruhlisanylakonumasnnalmvehissettiihallerinlafzlarlaifadesi
olanbu"ath/atah"lardr.
Busebepletasavvufehlinazarndakihakikimanasngznnealma
yarak, zahir ekline gre bunlar manaszlkla sulamak yanltr. Bu tr
manzumeler mana derinliine nfz edemeyen "kl ehli"ne gre sama
gibi grnrse de, tasavvuf rumuzuna laykyla aina olanlara, onlarn
peksarihbirmanasvebirokanlamvardr.
Bak'nindebiriirindedediigibi;
"Hneresrrma'nanlamaktrlafzmulktan"
Mistiktecrbeakldeildirsadeceyaanr.Bubakmdanmistiktecr
beninkiilereanlatlmas,nakledilmesizordur.Ancak,nakildearttr.Zi
rahibirbilgigizlikalmaz,kalmayacaktr.Bueyannhakikatineaykrdr.
Varolanbilgitezahretmekiinvarolmutur.Nevarki,insanlnidraki
ayn seviyede deildir. Aktarlan bilgilerin anlay farklarna gre kavra
nlmasmuhakkaktr.Ayrcamuhatabnvekonununseviyesiykseldike,
kelamda tasarruf ve ifadede semboller kullanmay oaltma, bir kinat
kanunudur.
1017
MEVLNANINGAZEL
Dnkignsabhvaktindeerhde
1018
pln
1019
buldum.
Hahdnesininiindersbuldum.
Leblebden
1020
birklahmvaridi.Bendenzyi'olmuidi

1017
(GNDODU)
1018
erh: f. ark. Dolap. Felek. Talih. Dingil zerine dnen. Gk. Def. Zenberek.
Mancnk.Elbiseyakas.Okyay.akrgzldoankuu
1019
Palan:f.Palan,semer,eer.
475
Monla
1021
Sleyman'ndefteriiindebuldum.
Birkatr
1022
devekh
1023
iKfdagitmekdeidi.
Olkatrbahrbpyn
1024
kenarndaceveln
1025
etmekdebuldum.
Slih aleyhisselmn devesi, Ms aleyhisselmn ass ve dem

aleyhisselmnrhu
Buhernanakarnndadirilbuldum.
Yediiklimiindegendmeden,dardan,arpadan
Pimietmek
1026
yedim,dizahmetsizbuldum.
yzaltmdasrbaaaaslmtr,yaniboynuzlarile.
Drtmazcevizi
1027
tennrede
1028
biryn
1029
buldum.
Yzbinahbuzaski,azlarilmihikemsdiledoludur.
Blblbeyzesinin
1030
iindeefndabuldum.
Dnsehervaktindemeyhnecnibinevardm,
srfl'insrunukpiindeefndabuldum.
Na'lbalarlardbirgndevelerineRm'da,Birhalkazyi'olmuidi
OnuTrkpadiahnnkulandabuldum.

1020
Lbb:.z.Hereyiniyisi,hlsas.*Akl,ilieyinii.
Lbb Lb: zn z; "asl'lusl"; "nefsi klliyei ntkai Muhammediye"dir.
nsanneslininasldr.
1021
Munla: Muhtemelen mevln kelimesinin ksaltlarak syleni biiminden
bakabireyolmayanmunla(molla)kelimesiylenitelendirilenOsmanlulemas
nn gerek eitim, gerekse brokrasi sektrnde sz konusu bu mevkileri birer
birerkatedebilmesinisalayanintisapsistemidir.(OCAK,1998),s.113
1022
Katar: Birbiri arkasna dizilmi hayvan srs. * Bir lokomotifin srkledii va
gonlarntamam.Tren.
1023
Kh:f.Da.
1024
Bahrbpyn:okbyksonsuzdeniz.
1025
Ceveln:Dolama.Kaynama.Yerindedurmaypgezme.
1026
Etmek:t.Ekmek.
1027
Mezicevizi:cevizii
1028
Tennur:(C.:Tennir)Tandr.*Frn.
1029
Biryn:f.Kebb,kzarm,yanm.
1030
Beyz:(C.:Byuz)Yumurta.Kuunyumurtlamas.Hayvanlarnbilhassaatnayak
larndakanyumurtairiliindekiiler.
476
yidedinbuszeyMonlaCelleddnRmki,
BununmanasnnakliKur'anKerimiindebuldum.
1031
Cemedipbuncakumabirbedestn
1032
olurum.
Toplaypbuncakumabirbedestnolurum.
Ghsehbughmatarghdoluyumghikar,
Ghnebatughihayvnghiinsnolurum.
Arasrabulut,bazenyamurzamanzamandoluyumbazandakar,
Bazanbitki,bazenhayvnbazandainsnolurum.
GhiiagholurSnnMselmnolurum.
BazanHristiyanbazanYahdarasraHrstiyanbazanMecsi,
ArasraiabazanSnnolanMslmnolurum.
SuflerinFarklnanlaraBak
Tasavvufun ana kaynaklarndan Kueyr Risalesinde Hz, brhm
aleyhisselm hakknda zikredilen u anekdot, aslnda, sofilerin dier din
mensuplarna bak ve ayn zamanda onlarn bu davranlarnn maksa
dnsanrznetbirekildeyanstmaktavezetlemektedir;
Hz.brhmaleyhisselmbiryolcugelir.Kendisinimisafiretmesiniis
ter.Hz.brahimaleyhisselmona:
Dinini deitirip, tevhidi kabul edersen seni misafir ederim der.
Yolcuteklifikabuletmez,gider.BununzerineHz.brahimaleyhisselma
ylebirhitapgelir:Bizonu,kfirolduuhlde,yetmiyldrbeslemek
teyiz. Sen, bir gececik, onu inancna bakmadan besleseydin ne olur
du?!..
1033
Dier taraftan, bilhassa brhm b. Edhem aleyhisselmn (hyt.

161/779)birHristiyanrahibikendisine arkadaedinmesiveondanzh
dn inceliklerini renmesi sflerin dier din mensuplarna ve zellikle
deEhliKitb'abaklarkonusundakaydadeerbirrnektir.
Yukarda en son zikrettiimiz iirin ilk beyitleri Hallc Mansr'a da
(idm 309/921) nisbet edilir. Hallc'n buna benzer baka ifadeleri de

1031
(GNDODU)
1032
Bedestan:f.Deerli,kymetlikumalar,silhlarvemcevherlervs.alveriine
mahsusstrtlvemahfuzar
1033
elKueyr, Abdlkerm, erRisletlKueyriyye, tah. Abdlhalm Mahmud
Mahmdb.eerf,Kahire1966,ss.154,227.
477
vardr.Halla,birYahdyekpekdiyehitapetmesindendolaykzd
kiininkendisindenzrdilemesivegnlnalmayaalmaszerineo
ahsaylenasihateder:
Yavrucuum! Dinlerin tm Allah Tel'nndr, Her din ile bir kitleyi
megulediyor.Herkitlekendisiiinseilmiolandiniizliyor;kendiirade
leriylesetikleridinideil.Birinsannbirbakasn,izlediidinyznden
tham edebilmesi iin, o dinin o kii tarafndan zgr irdeyle seilmi
olmas gerekir. unu bil ki, Yahudilik, Hristiyanlk, Mslmanlk ve teki
dinlerdeiikunvanlar,deiikadlardr;amahepsininortakamacbirdir,
deimez.
1034
Kfr ve man isim ynnden farkldrlar, ama hakkat ynnden

aralarndafarkyoktur.
1035
lh ak zirvelerde yaayan sflerden Mevln (hyt. 672/1273) da

dier insanlara sonsuz bir rahmet gzyle bakmtr, insanlar arasnda
muhabbetedayalbirbirlikteliinolabileceinidefalarcavurgulamtr.O
btn dinleri ve mezhepleri insan olgunlua erimede bir vasta olarak
grr.
Ona gre yaratcy arayan her dnce, ayn yere kan, ayn
hakkateulatrangizlibirermerdivendir:
Cihandagizlimerdivenlervar;basamakbasamak,tgkleredek.
Herblnbirbakamerdivenivar;heryrynbakabirg...
Herbiribrnnhlindenhabersiz.
Birmlkki,geniinigeni;nebavar,nesonu
1036
Hernebininbiryolu,hervelninbirmerebivardr.Deilmiki,hepsi
dehalkHakk'aulatryor;yleysehepsidebirdir.
Dinlerarasndakiihtilf,giditarzndavegrntedir;yolunhakika
tindeiseayrlkyoktur.
1037
Nevarki,dinlerinhakikatlerininbirliini,insanlarninanlarnnhaki
katinianlayabilmekiinbellibirfikirvegnltekmlneulamolmak
gerekir;
Srgzilegnlgzilem'minede,kfiredebirbak;
Hibirinde,YRab!sesinden.YHay!sedasndanbakabirey

1034
ztrk,Y.Nuri,HallcMansrveEseri,stanbul1996,s.401(Massignon
PaulKraus,Ahbru'lHallc,?1936,s.69'dannaklen).
1035
age.,s.399(Ahbru'lHallc,s.53'tennaklen).Hallc'ngrleriiinayrca
bk.Uluda,Sleyman,HallcMansrDA,stanbul1997,c.XV,s.379.
1036
Mevln, Celleddni Rm. Mesnevi, Ankara 1993, tpkbasm,c. V, s.244,b.;
25572559.
1037
Ayn eser, c. I, s. 14 (504. beyitin konu bal). (Yorumu iin bk. Can, efik,
Mevln'yGre;Bin,mnveKfr5.MilliMevlnKongresiTeblileri,Kon
ya1992,&1927.)
478
yok.
1038
Bu bak tarz ak yoludur. Birdir nazar Hak'ta mecs ile

mselmndiyenZiyaPaa'nntabiriyleHakk'nnazarylabakabilmektir.
Bubakasndanbakldndaisekfr,mngibieylergrnmez.Zr
ak mezhebinde kfr ve man yoktur; tpk kta tenin, akln, cann ve
gnln olmad gibi. Mevln'ya gre, bu hakikati kavrayamayanlar,
herkesin eitli dillerde Hakk'a yalvardn gremeyenler gerek Msl
manlaulaamamlardemektir,
1039
Mevlnbufikrinibirbakaiirinde
deuekildeifadeeder:
Bzangizlenen,bzanaikrolanbiziz,
Bzanm'min,bzanMusev,bzandaHristiyanz.
Bugnlmzrneiolmakiinhergnln
Grnrbirbakasurettehergn...
1040
AkkavramnnMevlndncesindemstesnabiryerivardr.Din
anlamda ak mevcut yetmi iki frkadan daha gldr. Dahas, putpe
restliktende,dindendestndr;pheninde,gereindetesindedir.
O ayrl azaltan bir dindir. nsanlar arasnda birlik oluturur. nk b
tn dinlerin kayna ilh sevgidir, ilh aktr, ya da sevgiden kaynakla
nankorkudur.Eflk,bukonuylailgiliylebirrivayetnakleder;
BirgnbirRumustaHdvendigr'nevindeocakyapyordu.Dostlar
akayoluylaona;NiinMslmanolmuyorsun?Dinlerineniyisislm'
drdediler.O:Elliseneyeyakndrki,sdinindeyim.Dinimiterketmek
hususunda ondan korkar ve utanrm dedi. Birdenbire Mevln hazret
leriierigirdiveylededi:
mnn srr korkudur. Her kim Tanr'dan korkarsa, o Hristiyan da
olsadinsahibidir,dinsizdeildir.
1041
Mevln'nn dier dinlere bak ile ilgili rnekleri oaltmak mm

kndr.Ancakbubahsiudeerlendirmeilebitirmekistiyoruz:Onagre
bakalarnahakirbirgzlebakmak,bakalarnakfirdeyip,kendisinik
firolarakyaratmadiinAllahTel'yahamdetmek,sapklktanvehal
ksaptrmaktanbakabireydeildir.Bylesibirdavrannnebilerinve
evliyalarnterazisindeyeriyoktur.
1042

1038
Can,efik,Mevln,Hayat,ahsiyeti,Fikirleri,stanbul1995,s.147Mevla
na,DvnKebr,c.V,nr.2578'dennaklen).
1039
Can,Mevln,Hayt,ahsiyeti,Fikirleri,s.149.
1040
Mevlna, CelleddniRm, Hz.Mevln'nnRubaileri,trc.efikCan,Ankara
2001,rubnr.1527.
1041
Eflk, Ahmed, Ariflerin Menkbeleri, trc. Tahsin Yazc, stanbul 1989, c. 11, s
517.
1042
Can,Mevln,Hayt,ahsiyeti,Fikirleri,s.145.
479
Mevln'nneitlidinlerveinanlarileilgiligrlerinidrtanaba
lkaltndatoplamakmmkndr:
1. Ona gre,dinlerin yollar, yntemleri ayr ise de, gayeleri birdir ve
yoladeil,maksadabakmakgerekir.
2.eitliinanlarfarklgrnmesininvealglanmasnnaslsebebini,
grntekifarkllklarnzdekibenzerliiglgeleyecekderecedeaslg
rlmesindeveabartlmasndaaramakgerekir.
3 Yollarn ayrlnn bir baka nedeni, yetmi iki milletin birbirini ta
nmamas,aralarndadiyalogolmamasvebirinintekindenpheieri
sindeolmasdr.
4Farklinansahipleriarasndakikavgalarnbirdiersebebide,te
kinindilinianlayamamak,onundnceveduyguDnyashakkndabil
gisizolmaktr.
1043
nsanlar sevmeyi ilh akn ve gerek k olabilmenin artlarndan

sayan Ynus Emre (hyt. 721/1321), bu konuyu iirlerinde en gzel le
yensflerdendir.
Yetmi iki millete bir gzle bakmayan, halka mderris olsa da ha
kikattekfirdirdiyenbunlirsfmiz,bylesikimselerier'inevli
yas,hakkatinkfirieklindetanmlar.
1044
nkYnus'undinanlay
na gre, Allah Tel'y gerekten sevenler onun en mkemmel eseri ve
halfesiolaninsandasevmekzorundadr.
1045
Mslmanlar birbirlerini sevmede, birbirilerine merhamet etme ve
efkat gstermede bir vcut gibidir. Vcuttan bir organ ikyet ederse,
vcudundierorganlaruykusuzlukvehummaileonakatlrlar.
1046
Merhametetmeyenemerhametedilmez
1047
Kardeinin bana gelen musibete sevinme. Olabilir ki, Allah ona

1043
Fazlabilgiinbk.Yrn,Sdk,bnArab,MevlnveYnusEmre'yeGre
tekinin Durumu, slm ve teki ierisinde, editr; C. Sdk Yrn, stanbul
2001,ss.326332.
1044
Ynus Emre, Ynus Emre Dvn, hzl. Faruk Kadri Timurta, stanbul trs., s.
55.
1045
(Dil)
1046
Buhr, Edeb, 27; Mslim, Birr, 66; Ahmed, Msned, IV, 270; Tabern, el
Mu'cem'ssar, Beyrut, 1983,I, 137; a. mlf. erRavdu'ddn ile'l Mu'cemis'sar
li'tTabern,I,230(382);Beyhak,u'ab'lmn,VI,481(8985),a.mlf,esSnen'l
kbr,III,353(6223);Kud',Msned'ihb,II,283(1366,1367).Meseliinbkz.
HakmetTirmiz,KitblEmsl,s.52;Rmhurmz,Kitbemsli'lhads,s.81,82
(40);Ebu'eyh,Kitblemsl,s.237(350).(UYSAL,23Bahar2007)
1047
Buhr,Edeb,18,27;Mslim,Fedil,65,66;EbDvd,Edeb,145;Tirmiz,Birr,
12.(UYSAL,23Bahar2007)
480
merhametederdesenihastaladreder.
1048
Hakk'gereksevenlerecmlelemkardegelir.
***
Maukneyiseverselzmdrsevmekonu;
Dostumuzundostunaydendenelyk?!
Sengerekkisendost'undostunadostol;
Gerbyleolmazisen,dostumdemegilbayk.
***
Yetmiikimilletekurbanolkisen,
Tklarsafndaimamolasnsdk..
***
YetmiikimilletesuumbudurHakkdedim,
Korkuhyanetedir,yabenniinkzaram!?..
Hssum,mut,sdostkuludurcmlesi.
Buradabahsedilenlerdendinlerindiyalogveyabakabirekildekarmak
bir ekilde birletirilmesi anlamna gelmemelidir. nk son ve hak dininin
slmiyet olduu da hatrdan karlmayp dier insanlarnda din ynlerin
dendolayicbarveyatehditaltndabrakmamaktr.Ancakslmiyetinzne
bir sknt gelecekse tercih edilecek olan Allah Telnn istei olan taraf
tercih etmelidir. nk Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile yeni bir
diningnderilmeespirisininaslanlayacaz.
Muhyiddin ibn'l Arab kaddesellh srrahulaziz Fthtta

hristiyanlnbykbirtehdidialtndabulunanslamlemininsiyaseten
dahamteyakkzolmasn,butibrladahristiyanlarakartavizkrgr
d Seluklu Sultn zzeddin Keykvustan,
1049
mevcut kritik durum,
buhran,krizgereidahadikkatlidavranmasnsalamakistemitir.bnl
Arab, Hristiyanlarn yerli ahali arasndaki dindalarnn da desteiyle s
lam lemine daha fazla zarar vermeleri ynndeki endiesini dile getir
mektevebunakarSultanuyarmaktadr.Diertaraftanonunbuyakla

1048
Tirmiz, Kyme, 54; bn Hbbn, elMecrhn, thk. Mahmd brahim Zyed,
Dru'lva'y, Haleb, ty. I, 355 (465); Tabern, elMucemlKebr, XXII, 53 (127), a.
mlf, Msnedmiyyn, I, 214 (384), IV, 305 (3379); Ebu'eyh, elEmsl fi'l
hads, s.121 (202); Kud', Msnedihb, II,77 (592, 917), 78 (919) (UYSAL, 23
Bahar2007)
1049
Tarihiler Sultan I. zzettin Keykvusun annesinin aslen Konyal bir Hristiyan
kz olduunu ve yine Hristiyan olan daylarnn da bir hayli siys faaliyetlerde bu
lunduklarnrivayetederler.(Turan,Orhan,SeluklularZamanndaTrkiye,stanbul
1993,s.458)
481
m,olaylarabtnennekadaryksekbirbakasylabaksadazhiren
eriatngereklerinederindenbalolduunuvemnevsiyasetinyans
ra,dnyevsiyasetingerekleriniihmaletmediinidegstermektedir.te
buvukfiyetisayesindeo,hristiyanlarnhkmranlaltndaolduus
rece Kudse gitme, ya da oralarda oturmann mslmanlara haram ol
duunu syleyerek slam corafyasn tehdit eden unsurlara kar ortak
bir uur oluturmaya gayret etmitir. bnl Arab bu tavsiyelerinde
Keykvustan,mslmanlarileehlikitaparasndakiilikileringeleneksel
kurallara,ynieriategredzenlenmesiniister,Halifemerradiyallh
anhtarafndankonulmuolangelenekselzmmhukukunuonahatrlatr:
...ehirde ya da havalisinde yeni bir kilise ya da manastr ina edil
memesi, harap olanlarnn onarlmamas..., hristiyanlarn hibir casusa
yataklkyapmamasvemslmanlarakardmanlarylaibirliineyel
tenmemesi...
1050
Ghbidghizhidghifiskaderim,
Ghirifghimaruf
1051
ghiirfnolurum.
Zamanzamanbidbazanzhidarasragnahaderim,
Bazenbilenbazanbilinenbazanirfnolurum.
Sendemitinki:eriatiletarikataslabirbirinemuhalifdeildir.eria
ta aykr itibda edilecek bir ey yoktur. Durum bu iken; aralarnda gizli
szleri var O szleri eriat ehlinden saklarlar Muhalif olmasayd; sakla
mayanelzumvard?
Busoruyacevabmzuolur:
Sakladklarey;eriatamuhalifolduuiindeildir.Busaklamadaki
yegne sebep; meselenin ince oluu avam halkn zihnine giremeyiidir.
Omeseleleri,herkesanlayamaz;onuniinRaslllahsallallhaleyhive
sellemefendimiz,ylebuyurmutur:
nsanlaraakllarkadarkonuunuz.tetasavvufehlininoszleri
saklamalar,buemreuymakiindir.
1052
Gholurlemdehermadenlerekn
1053
olurum.

1050
bnlArabi,Ftht(byr.),c.VIII,s.380;(AKMAKLIOLU,2005),s.31
1051
Ma'ruf:Bilinen,tannm.Belli,mehur.*eriatnmakbulkldveyaemrettii.
*Adl,ihsan,cud,tatldil,iyimuamele.
1052
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, ONBENCi SUAL VE CE
VABI
1053
Kn:f.Bireyinmenba.*Kuyu.Kaynak.*Mdenoca.*Birkeyfiyetin.(nite
liin)bololarakbulunduukimse
482
Bazanolurbakr,kalayvebazanoluraltungm,
Zamanzamanlemdeolur,btnmadenlerekaynaolurum.
Bazanolur,bendenhakrhikimseolmazdnyada,
ZamanzamanKftanKfahkmedenSleymnolurum.
Nltrnakarasndanyerimozamandarolur,
ZamanzamanaruKrsdenbirlmeydnolurum.
Arasraolurbuleminharmnndabenbirdneyim,
Bazanlemitoplaycolanuluharmnolurum.
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem
1054
Yeryerolurmevcdyokolurbazanvcdiiledem,
Bazanaktecelliylevebazangizliolurum.
BazanDnyabazenahiretbazenmaherbazansrt,
bazanberzahzamanzamancennetarasracehennemolurum.
Bazanmlikbazantearasrazakkumbazancehennem,
Bazanhrbazanglmnbazanrdvnolurum.
Zamanzamantozbazangnearasraaybazenyldz,

1054
dem: Yokluk, olmama, bulunmama. * Fakirlik. (Vcudun zdd)(Bir zaman
kklmdehayalimdensordum:Sanabirmilyonsenemrvednyasaltanat
verilmesini, fakat sonra ademe ve hilie dmesini mi istersin? Yoksa, bki, fakat
divemeakkatlibirvcudumuistersin?dedim.Baktmikincisiniarzulaypbirinci
sindenh!ekti.Cehennemdeolsabekaisterim.dedi.R.N.)
483
ArasraarzbazansembazanArRahmnolurum.
Buncasretlerelbisesinibazanbirbirgiyerim,
Bazansoyunupcmlesindenyleplakolurum.
lemivahdetiindesrrYezdn
1055
olurum.
imdidnyadaolandemNiyzsylenir,
VahdetlemiiindeYezdnnsrrolurum.
Bubeyitlerin aklamasndagrecelikkuramhatra getirilmelidir.nk

beyitlerdesylenenhususlargerekteoluumolmayphallerinsreklidei
im ve dnmdr. Zamann greceli durumu ile hallerin grecelii biri
birleriilebenzerlikgsterir.Yoksainsannilholmasmmknmdr.Eer
budeiimlerolmaskabuledilirsereenkarnasyonudakabuletmekgerekir.
Reankarnosyoniseuydurmabirdncedir.
nsan bu bahsedilen halleri kabul edebilecek ve kapsayacak olmak belki
olgunluunzirvenoktasdr.
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.demoludehre
sver. Hlbuki ben dehr (in yaratany)m. Gece ve gndz benim elimde
dir
1056
Zamanhakkndadnlenizfdurumilevahdetivctnazariyesiiin
kullanlabilir.
ZamanveGenelGrecelikKuram
Zamanszlk gereini anlamamza yardmc olacak nemli bir konu,
yzylnenbykbilimadamsfatntayanAlbertEinsteiningelitirdi
iGenelGrecelik(zfiyet)Kuramdr.Grecelik,zamannevreninfarkl
noktalarndafarklhzlarlaaktn,hattadurabildiinigstererek,mutlak
birkavramolmadn,deikenbiralgolduunuispatlar.
ncelikle,zamannneanlamageldiinidnmeyealalm.Zaman;
duyuorganlarmztarafndanartardagelenbirtakmolaylarneticesinde
hissedilen,tarifisonderecegolanbirtralgdr.Zamannakn,etra
fmzda gzlemlediimiz hareket deiikliklerini birbirlerine kyaslayarak
anlarz. rnein; bardak yere der ve krlr, kmr yanar ve kl olur,
yrrzvebirannceodannbirucundaykenbiransonraodanndier

1055
Yezdan: f. Cenab Hak. (Mecusilerce) : Hayrlar yaratan hayr ilh dedikleri
mevhummbud
1056
484
ucundaoluruz.
te sebepsonu ilikileri erevesinde meydana gelen tm bu olay
lar, evremizde gzlemlediimiz tm bu hareketlilik bize zamann geti
inedairbirizlenimverir.Amazamanlmekiinkullandmzkavram
lar, ok deikendir. Yarm saat dediimiz sre, eer skc bir bekleme
iindeysek,saatlerkadaruzungelebilir.Aynyarmsaati,okelencelive
bitmesini istemediimiz bir durumda, be dakika kadar ksa bir sre
gibi alglarz. Yani aslnda zaman algs, bizim iin farkl hzlarda akabil
mektedir. Zamann ak hz hakknda bir fikre sahip olmamza neden
olan etken ise, zaman iin kullandmz referanslardr. Gne doar ve
batarveertesigntekrardoduundabirgngetideriz.Buolay3031
keztekrarlandndabukez1aygetideriz;amasorulduundabubiray
la ilgili fazla detay hatrlamadmz, geen zamann sanki sadece bir an
gibi olduunu dndmz itiraf ederiz. Eer gndz geceyi, gece
gndztakipetmeseveelimizdezamanngetiinigsterirbirsaatimiz
olmasa,belkidegeenzamannnekadarolduuna,birgnnnezaman
balayp ne zaman biteceine dair doru bir tahminde bulunmamz
mmkn olmayacakt. Bu adan zaman, bizim iin belirli referanslar ol
makszn,nehzlaaktkonusundakesinbiryargyavaramayacamzbir
algdan ibarettir. Ama nemli olan bu referanslarn deimez ve sabit
olmamasdr.BugerekbiziGenelGrecelik(zfiyet)Kuramnagtrr.
Einstein'n Grecelik teorisi, hza ve konuma gre uzayda farkl za
man dilimleri olduunu gstermitir. Karadelikler ise zamann durduu
zamanszlkvesonsuzlukboyutununmeydanageldiifizikselolaylarola
rak karmzda durmaktadr. Tm bunlar, Kuran'da bahsedilen zamann
greceliininbilimselaklamalardr.
HzveZaman
Einstein,zamanngreceliikavramnbilimselolarakortayakoymu
tur. Bu teoriye gre, zaman mutlak ve deimez deildir. Zaman, her
cismin hzna ve konumuna (ekim merkezine olan uzaklna) gre hzl
veyayavagemektedir.
Einsteinagrebirsistemhzlandkaosistemzerindezamanyava
lamaktadr. Ik hzna yakn bir hzla hareket eden bir aracn iinde za
man daha ar akar. Her trl organik, biyolojik ve anatomik yap daha
ardan ilemeye balar. Atom dzeyindeki tm hareketler yavalar. Za
mann hza gre olan bu deiimini, uzayda hareket eden bir arataki
gzlemci, yani bir astronot anlayamaz. nk onun da her trl hcre
fonksiyonu, dolam ve solunum sistemi daha ar ileyecektir. Dnyada
bildiimiz3saatlikbirzamangetiindeuzaykapsliindekiadamiin
sadece3dakikagemitir.
485
GrecelikKuramolarakbilinenbuteoriyiaklamakiinkullanlanbir
dier rnek ikizler paradoksudur. Bu rnekte ayn yalardaki ikizlerden
biridnyadakalrken,dierikhznayaknbirhzdauzayyolcuuna
kar. Geri dndnde ikiz kardeini kendisinden ok daha yal bulacak
tr.
Bunun nedeni uzayda seyahat eden karde iin zamann daha yava
akmasdr.Rakamlarlaifadeetmekgerekirse,eerikizlerdenuzaydayol
culuk yapann roketi k hznn yzde doksan dokuzuna eriirse, dnya
da 30 yl geerken uzayda yalnzca 2.9 yl geer. Bu rnek bir babaoul
iin dnlecek olursa uzay yolculuuna kan baba 27 yanda dnya
daki olu ise 3 yanda olsa, 30 dnya yl sonra baba dnyaya dnd
nde kendisi 30 yanda olaca halde olu 33 yanda olacaktr. Dier
birdeyileolubabasndanyalolacaktr.Gneyzeyineokyaknbu
lunan bir astronotun saati dnyadaki saatlere gre daha yava iler.
nkGnednyayakyasladahabykktlelidir.Bukuramagrehz
arttka zaman ksalmakta, skmakta; daha ar, daha yava ileyerek
sankidurmanoktasnayaklamaktadr.Einsteintmbunlardenklemler
le, formllerle haber vermitir. Ayrca Einstein, bir cismin sadece hznn
deil,konumunundazamanetkilediiniispatlamtr.Bunagre,byk
cisimlere yaklatka zaman yavalamaktadr. rnein, Gne yzeyine
okyaknbulunanbirastronotunsaatidnyadakisaatleregredahaya
vailer.nkGnednyayakyasladahabykktlelidir.
Zamann greceli oluu, saatlerin yavalamas veya hzlanmasndan
mekanik bir zemberein ar ilemesinden deil; tm sistemin atom alt
seviyesindeki paracklara kadar farkl hzlarda almasndan ileri gelir.
Bakabirdeyilezamannksalmasiindebulunankiiiinarekimbir
filmde rol almaya benzemez. Zamann ksald byle bir ortamda insan
vcudundaki kalp atlar, hcre blnmesi, beyin faaliyetleri dnyaya
gredahaarilemektedir.Kiizamannyavalamasnhifarketmeden
gnlkyaamnsrdrr.
nlyazarLincolnBarnett,GenelGrecelikKuramnnortayakoydu
ubusonularylezetler:Einsteinsonsuzgemitensonsuzgelecee
akanamazvedeimez birevrenselzamankavramnbiryanabrakt.
Ona gre zaman duygusu da renk duygusu gibi bir algyd. Rengi ayrt
edecek bir gz yoksa renk diye bir ey olmayaca gibi, zaman gstere
cek bir olay olmadka bir an, bir saat ya da bir gn hibir ey deildir.
Zaman en iyi Einsteinn u szleri aklar; Bireyin yaantlar bize bir
olaylardizisiiindedzenlenmigrnr.Budizidenhatrladmzolay
lar daha nce ve daha sonra lsne gre sralanm gibidir. Bir cis
min hzna ve konumuna gre hzlanp yavalayabilen zaman, belli art
larda tamamen durabilmektedir. Bu durumda zamanszlk ve sonsuzluk
486
gibi kavramlarla karlalmaktadr. Astrofiziki William Kaufmann,
karadeliklerinolayufkundazamanntmyleduracanvebudurumun
sonsuzakadarsreceiniylebelirtmektedir:Karadeliievreleyenolay
ufkundazamantmyledurur.Eerbirarkadanzkaradeliedorugi
derkenizleyebilseydiniz,saatiningittikeyavaladngrecektiniz.Olay
ufkunugetiiandadazamansonsuzadeinduracandanarkadanzn
saati de duracaktr. Grld gibi, insan zihni zamanszl kavrayama
masna ramen zamanszlk kavram fizik formllerine girmi bilimsel bir
gerektir.Vebugerek,materyalistfelsefenin19.yzylnkhne bilgile
rindenmiraskalanvarsaymlarnakageersizklmaktadr.
1057
Grecelik (zfiyet) kuram anlaynca Niyzi Msr kuddise srruhul

azizinszlerinetekraryorumyapmakuygundur.
TAHMSAZB
Dinlebuknhesarydanicemihmanolur
Nicegeldimnicegittimzneseyranolurum
Gholurumbadolurumghvirnolurum
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,
Dirilipghcemolupghpernolurum.
Zahidcnkuuiledinleahvlimbenim
Niceoldubendeninehrihakikatmeskenim
oktemalargeirdicnoluncabutenim
Cemedipbuncakumabirbedestnolurum.
Ghdaughtaveghmahzenghgr
1058
Ghbughhkveghaterzgr
Ghvuslatghfirkatghayrghyr
Ghsehbughmatarghdoluyumghkar,
Ghnebatughhayvnghinsnolurum.
Ghrenghzulmetghdumanghps
GhFranszghMaltz
1059
ghHrvatNegrus
1060
GhMikrilghGrcghsveghRus
GhiagholurSnnMselmnolurum.

1057
BAL,etin,BilimAratrmaDergisi,Denizli,2005
1058
Gar:Maara.
1059
Maltiz:Maltal.1.(a)Maltese.2.Maltese,ofMalta
1060
Negros:slandal,slandinthecentralPhilippines
487
Ghalarghglermenghevkaderim
Ghyrimghayarghakaderim
Ghkasavetghkesfetghzevkaderim
Ghbidghzhidghfiskaderim,
Ghrifghmarufghirfnolurum.
Ghsatlmghkudurmughdevirmighm
1061
Ghkoyunghkeighkzghku
Ghbudayghbaakghsrgnghyemi
Gholurlemdehermadenlereknolurum.
Ghkapristendolatmtez
1062
bulundumnede
1063
GhTatartohmasoldumgrndmoyunda
GhbadadkiBasrakibulundumKonyada
Ghkmilghbatlgholurdivneyim
Ghgleblblolurumemayapervneyim
Ghsarhokiaykghmestneyim
BsbtnbulemeghzmHnkrolur
Ghbrdinada
1064
hernevarisebendevarolur
GhkrmHakkaikrarghceinkrolur
GhdemghHrremghmtemghgam
Ghiretghcilveghsohbetghelem
Gharafghberzhghbirbirem
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem,
Ghsaughhastakiabus
1065
veghneat
Gehmisafirgehmcavirghsahibgehsmad
1066
Ghbli
1067
ghbister
1068
ghcmegehbisat
1069

1061
Mu:f.Fare.
1062
Seriekilde
1063
ine:f.Kuyemi.
1064
Brd:Hurmanniyisi.
1065
Abus:atkehreli.askyzl.Yzeki
1066
Smad:ietpas.
1067
Bali:f.Yastk.Altn.Nakit.
1068
Bister:f.Yatak,dek.
488
Gehhayvanghupirveghmasumolurum
Ghmevcudghmezkr
1070
ghmerhum
1071
olurum
Ghtaughtoprakghbirkumolurum
Ghateghakmakghkipritghmum
Ghrdekghturnagehkptrghbum
Ghhayrugherrimghuurlughm
kilemcilveghmghgelirghgiderim
Ghbkighfnighbeterghyiterim
Ghbirdilberolurumghdilberseverim
LaklakylaAzbyabenzerkignlnelenir
Szleriminherbirinenicehikmetgizlenir
Szlerindensahnirfanireokszanlanr
lemivahdetiindesrrYezdnolurum.

1069
Bisat:(C.:Bst)Dek.Deme,kilim,minder.
1070
Mezkr:Zikrigeen.Zikredilmi.Evvelcebahsigemiolan.
1071
Merhum:(Rahm.den)Kendinerahmetedilmi.Rahmetekavumu.Dnyann
skcahvlindenkurtuluprahmetilhiyeyekavumuolan.
489
128
Vezin:Mstefiln,Mstefiln,MstefilnMstefiln
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,
Balandherynmehltfeyleaveryolum.
olismiztnhakkncmlesftnhakkn,
zznnhakknltfeyleaveryolum.
Olismiazmhakknolnriekremhakkn,
OlFahrilemhakknltfeyleaveryolum.
Ltfnlaihsneyledinvaslnlahandneyledin,
Hicrinlehayrneyledinltfeyleaveryolum.
SaldnikrehodBendemolupbulamseni,
BaladDnyaydenltfeyleaveryolum.
arttbizinefsibedeyledihepyollarsed,
Eyltfuoksendenmededltfeyleaveryolum.
Bucanyinevuslatdilersenhilevahdetdiler,
Varmadilnusretdilerltfeyleaveryolum.
Herkandakmilgrrzbakpanayerinrz,
Dnpsanayalvarrzltfeyleaveryolum.
KuldanolayRabbenkimsanadoruyolbula,
Sensinkamderdedevltfeyleaveryolum.
Zikrinensetbudileerietdildendile,
Yolgstereildenileltfeyleaveryolum.
NetsinNiyzderdmendetmiansrkaydubend,
Bilmemilhgayrifendltfeyleaveryolum.
Eykudretss
1072
,padihltfeyleaveryolum,
Eykudretsahibi,padihltfeyleaveryolum,
Eyeha
1073
balandherynmltfeyleaveryolum.
uztismininhakkiincmlesftnhakkiin,
zzetvennhakkiinltfeyleaveryolum.

1072
Is:(Iss)t.Bayndrlk,mmuriyet.enlik.*Ses.*Shib.Mlik.*Efendi
1073
eha:Bykcsseli
490
Oismiazmhakkiinolnriekremhakkiin,
OFahrilemhakkiinltfeyleaveryolum.
smizamyalnzbanaAllhkelimesideildir,esasolanAllhkelime
sininmsemmsolanZtlhiyyedir.tebunuhakikatenbileninhermu
radhslolur,zirAllh,Allhzikirdemekdeildir.
Hakkn mahrum brakmas ise ihsandr. Allah Telnn bir eyi men et
mesine zlmek Onu hakkyla anlayamamaktr. Yeterince rzk verip ve
azgnlktan menetmiise sananimetintamamnnverilmiolduunundeli
lidir.
SaldnavhayvanlariinezmBenidemolupbulamseni,
AlakDnyaybaladltfeyleaveryolum.
Allah Tel skntda tutmamak iin lutfu, lutf haline evirmek iinde s
kntyihsaneyler.Sonrakulunubakabireyeynelmesindiyeseniheriki
haldendekarr.
Arifler sknt halinden daha fazla korkarlar. nk lutf zamannda edep
hududu iinde ok az arif durabilir. Aslnda skntlar ve lutflar Allah Tel'
nnnimetlerininkymetiniretmekiingelir.
arttbizinefsibedeyledihepyollarsed,
Eyltfuoksendenmededltfeyleaveryolum.
Bizinefisktyappartthepyollaraengelkoydu,
Eyltfuokyardmsendenltfeyleaveryolum.
Eybenimcanmncanan,nefsileruhikisibirdir.Lkinitekalm
olanacanvezatderler,dardaolanainsanvesfatderler.
1074

1074
491
Varmadilnusret
1075
dilerltfeyleaveryolum.
Varmagnlyardmdilerltfeyleaveryolum.
Herkandakmilgrrzbakpanayerinrz,
Herneredekmilgrrzbakponakederleniriz,
Sensinkamderdedevltfeyleaveryolum.
Sensinbtnderdedevltfeyleaveryolum.
Zikrinensetbudileerietdildendile,
Yolgstereildenileltfeyleaveryolum.
Zikriniarkadaetbugnleerietgnldengnle,
Yolgsterevatandanvatanaltfeyleaveryolum.
Zikri arkada klmak ruh ile gereekleir. Nefsini arkada klarsan gaflet
iinde boulur kalrsn. Hali kt olan kii ile arkadalk etmek, kt olmana
ramenkendiniiyisanmavesilesiolupaldanmayasebepolur.
NetsinNiyzderdmendetmiansr
1076
kaydubend,
Bilmemilhgayrifend
1077
ltfeyleaveryolum.
NetsinNiyzyikelepeylebalanmunsurlardertlietmi,
Bilmemilhsendenbakakoruyucumyokltfeyleaveryolum.
NezamandiltaleplealdiseAllahTelvermeyidilemitir.steklerimiz
geciktiinde yaratln skntlar ile Allah Telya dertlenmekteyiz. Bu ne
denle nefis hakikatin gerisinde kald iin suludur. Niyzi Msr, Allah
Teldanyardmtalepetmektedir.
TAHMSAZB

1075
Nusret: (Nusrat) Yardm. Cenab Hakkn yardm, hususen ruhani muavenet.
Zafer,galebe,fetih,stnlk,baar,dmanaglibolmak
1076
Anasr: elemanlar, unsurlar, elementler; btn meydana getiren paralar;
varlklarnmeydanagelmesinisalayantemelunsurlar,elementler
1077
Fend:(f.),(eski.)esirgemek,muhafazaetmek,korumak.Heavenforfend!Allah
esirgesin!Allahkorusun!Maazallah!(f.),offilekovmak,uzaklatrmak;bireyinbir
yerearpmasnaengelolmak.fendforoneselfkendinigeindirmek.
492
Bubendeneeylenigahltfeyleaveryolum,
Verdimbenimholduhltfeyleaveryolum,
Eyleinyetyailhiltfeyleaveryolum,
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,
Olnurupkin
1078
hakknolabdilin
1079
hakkn
Bubinbiradnhakknhememsicihanhakkn
Srrhakikathakknhemkaintnhakkn
BeytiMuazzamhakknhemarzamhakkn
Havvademhakknfeyzimukaddemhakkn
brahimEthemhakknhembzemzemhakkn
rsli
1080
Kurneyledinisliimneyledin
Taatfermneyledinyolunusaneyledin
Dertliyedermaneyledinltfufirvan
1081
eyledin
Fnidetutmameskenibakideistegleni
Savruldumrmharmanbirekaldmgrbeni
Koymamelimdendmeni
1082
maksudumuverban
VerdimehadferdsamedAzbsanaHkktanpesend
Yokbendekibrukinhasedeybzevlbebed
nltfunayokturadedsendenkeremdahimeded
NetsinNiyzderdmendetmiansrkaydubend,
Bilmemilhgayrifendltfeyleaveryolum.

1078
Raslllahsallallhaleyhivesellem
1079
abdilin:Hz.HasanveHseyinaleyhimesselm
1080
rsal:(Resul.den)Gndermek,gnderilmek,yollamak.Havaleklma.Salver
mek.Kendihalinekoymak.Srsahibiolmak.Elignderme.
1081
Firavan:f.Bol,ok,ziyade,ar,fazla
1082
Dmen:f.Etek.Kenar.Taraf.Zeyl.Elbiseveyadaetei
493
129
DoduolsadrRisletbastarzrekadem,
SaldolnriNbvvetpertevinfevkalmem.
alnptablberetgeldihEnbiy,
Gulguledolducihnakonduolshiblem.
Nrivechindenalndencmemskamer,
Bahrilmindenbilindihikmetilevhukalem.
MerhabyMustafeynriayniasfiy,
MerhabeyShiblmircfidacizzulem
Gelmeseydinlemesenhalkolunmazdcihn,
DostluunayaratldeyNebiyyimuhterem.
Bizgnahkrmmetesenhirsleyledi,
HamdlillhsanammeteylemiolZkerem.
YRaslallhefatklNiyzmcrime,
olzamankimbaakylnayakkanalyam.
Dodurisletinbabastarzrekadem,
SaldNbvvetnrununmmetlerinenstne.
Sadr,gsdemektir.Emnetedilensrlarinsanngsndedir.Eskiden
hkmet bakanna Sadr zam derlerdi, sebebi devletin btn srlara
vkf olduundan dolay bu isim ona verilmitir. te Raslllah sallallh
aleyhivesellemedeSadrRisletdenildii,btnEnbynnsrlaranda
bulunmasndandolaydr,yanidierenbiyaonunvekilleridir.EsasEnbiynn
sultn,baodur.
Bastferzrekademdekibeyittegeenferbirnrdemektir.Hakikat
yolununzerindeizlenilecekyoldemektir.
AbdulkdirGeylnkaddesellhsrrahlazzEfendimizbuyururki;
Heryiit(veli)birayanizindedir,ancakben
KemalinbedriolanNebininayakizindeyim
1083

1083
(GEYLN,2005),s.207
Sufilerayakkelimesiylertbevemakamkastederler,mamGeylnhazretle
rininylebuyurduurivayetedilir:
Her veli bir nebinin ayak izinde yrr. Ben ie dedem sallallhu aleyhi
vesellemin ayann izindeyim! Hazreti Mustaf'nn aleyhissalt vesselam
ayan kaldrd yere ben ayak basarm. Ancak nbvvet ayaklar ve makamlar
494
alnpmjdedavulugeldinebilerinh,
Barmavearmadolducihnakonduolemshibi.
Beyitte geen lem sancak, yani bayrak mansnadr. Bu sebeple

HazretiResuleShibilem,Sancakshibi,denildi.ZirdierNeblerin
zamannda lem yoktu. lk nce Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem efendimiz sancak ekti (Livlhamd). Sancanda bir srr vardr,
muharebelerde harbeden askerlerin onu grerek evresinde toplanp bir
lemeleriniteminiindir.lemdelhitecelllerdenbirtecelldir.
Yznnnrundanalndyldzlar,gneveay,
lminindenizindenbilindihikmetilevhvekalem.
Yldzlarn, gnein, ayn hakikatlar Nri Muhammeddir. Kasdei

Bre de Hazreti Resle Kamer denilmitir. Ksdeyi erh eden burada
benzetme var diye kelkamer olarak yazm. Burada tebih (benzetme)
yokturkamerinhakikatiNriMuhammeddir,bundatebihkendisidir.
MerhabyMustafeynrvesafiyetvekamalinz,
MerhabeykaranlklariindebiziaranMircShibi
Asfiyhakikatehlininbyklerinederler.ShiblmiryaniMrc
shibidemektir.
Bizgnahkrmmetesenhgnderdi,

bunundndadr.nknebiolanlardanbakasnnorayaulamasnayolyoktur
(Behcet'lEsrr, 22). Velilerden bazlar bir nebinin ayak izi, dier bazlar da bir
nebininkalbizeredir.(Bkz:elHukmet'lBtniyye,55vd.).
495
Hamdlillhokeremsahibisanammeteylemi.
Andolsun ki biz, Allah'a kulluk edin ve Taut'tan saknn diye (em
retmeleriiin)hermmetebirpeygambergnderdik.
1084
mam Hasan ve mam Hseyin radyallhu te'l anhum efendimiz

hazretlerinin uluvv n ve kadri menzileti sa'detleri eer ki yazlmak
lzm gelse, kalem ciz kalr. Ancak bir menkabei mbrekei llerini
nakl hikye edeyim de artk oradan immeyni hmmeyn efendileri
miz hazertnn indallhda (Allah Tel yannda) olan kadr kymet ve
menziletisa'detlerioradanmalmolur.
mam Hasan ve mam Hseyin radyallhu ta'l anhum efendimiz
hazretlerinin sabvet (ocukluk) zamanlarnda Mekkei mkerreme'nin
etrafntemaa(grmek)iinikisieleletutupgezeriken,EbCehil'iniki
olubirdeveyebinmiler,rastgeldiler.mmeynefendimizededilerki
Siz dersiniz ki bizim babamz mam Ali ve atamz Hazreti Muham
med;niinbizimgibidevenizyoktur?Sizyayangezersiniz,bizbylede
ve ile gezeriz dediler. Bu szden cenb immeyn efendilerimiz gayet
mahzun olup Mescidi sa'det'e avdet (dndler) buyurdular. Cenb
Risletpenhefendimizhazretleribuyurdularki
Niin mahzun duruyorsunuz, acaba birisi size bir ey mi syledi?
buyurunca, immeyn efendimiz hazert vukuat (olay) hikye buyurdu
lar. O zaman Cenb Resli Ekrem sallallhu te'l aleyhi ve sellem
efendimizhazretleribuyurdularki
Ben deve olaym size, gelin benim zerime binin diye hnei
sa'dettedevegibidestirisletpenhleriniyerekoyupmamHasanve
mamHseyinefendilerimizizerinealphareketbuyurdularve
Nasldeveniziyimi?diyesualbuyururidiler.Bunlardedilerki;
Onlarndevesiikitarafahfhfediyordu,sizdeyleetsenizede
meleri zerine sallallhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri sa taraf
larna re'si (ban) sa'detlerini dndrp af buyurdular. te o an ve
saatteHazretiCebrailaleyhisselmylesratlenaziloldularkihibyle
sratlenazilolmamlaridi.HemenCenbResliEkremefendimizhaz
retlerininre'sisa'detlerinitutupbuyurdularki
YaReslallh,CenbHaksanaselmediyor,habibim,sataraf
na af demesiyle kffei ust m'minni (asi mmin kullar) affettim,
cehennemden azat ettim. Eerki sol tarafna dahi af der ise, kffar
dahi cehennemden azat edip cehennem iptal olacaktr. Sratle beni
gnderdikisolunuzare'sisa'detinizidndrpafbuyurmayasnz.
O zaman Cenb Resli Ekrem efendimiz hazretleri pek ok Cenb

1084
Nahl,36
496
Hakk'ahamdsenalaredipimmeynefendilerimizizerlerindenindirip
buni'metigayrmtenhiyeonlarnsayesindeolduundanpekokse
vipptlervepekokteekkrlerettiler.
1085
YRaslallhefatklgnahkrNiyzye,
uzamankimbaakyalnayakkanalyam.
TAHMSAZB
Mukaddempkinesecdeeyledibeytlharam
LtUzzayzzereyerleredtodem
annalevlkHakktanmerhabaarldhem
lemedoldusadymerhabasad
1086
merhaba
lemegeldinmbrekmkaddeminledilber
Sanammetolducmleenbiyaveevliy
Kldisbatnbvvetzatnisbthacer
1087
Vechinrupakinehaksndiyesylerecer
1088
Pkineyzsrmeyemtkidicmlesemer
1089
nseninmehdinedeferdi
1090
CenbKibriya
1091
ZtpkinndediDostum,HabibimMustafa
rlafermelik
1092
mukaddemindenprsaf

1085
(A.brahimDede,2006),s.413
1086
Sad:yz:100
1087
Hacer:Ta,kaya
1088
ecer(E):Aa.Ktk.
1089
Semer(E):Meyve,yemimahsul.Verim.Netice.
1090
Birolan
1091
Kibriya.Azamet.CenabAllahTel'nnazametivekudreti,hercihetlebyk
l.
1092
Gkyermelekleri
497
Ztpkinnbeynageldikafnunayan
Sanaahmcmleervhmukaddesbendegn
Elamnbenderdimendeklefaatelaman
Seniidrketmedezhidkiihmaleyledi
Onunefsiazdrpyolundaidll
1093
eyledi
Seniinkretmediolmsivaleyledi
yevmetblda
1094
benimnmmetimdeildeme
Eytabibimsensezvar
1095
ilemerhemyarama
Azbyembireyimsenreeylederdime

1093
dll.saptrmak,azdrmak.
1094
Srlarnortayerekarlacagn(Trik,9)
1095
sezavar:f.Mnsib,uygun,lyk,yn.
498
130
Vezin:Mefln,Mefln,Mefln,Mefln,Mefln
Ayatozunusrmeekeldengzmecnm
Grnrolduherghgzmevechicnnm.
Niinsevmeyecnankiandabulducnn,
Ykldkalaifikrimyaplddinimmnm.
bildimvechicnnkamdasezdimAllh,
FenymHakktaVallhinebilimkaldnednm.
KibildimcmleHakkimiaradagayriyokimi,
Beklliandagarkiminebenvrmneirfnm.
Bulutubirtenbircnbumlkettilerseyrn,
Niyzdengrnenolbenancakadilesnm.
Ayatozunusrmeekeligzmecnm
Grnrolduherzamangzmecnnmnyz.
Ykldfikrimkalesiyaplddinimmnm.
Ykld kalai fikrim, yani akl olan ilimlerim (aklm ile bildiim bilgile
rim) mahvoldu. Zir lemi rusm (eskiden medreselerde tahsillerini ya
panlar) denilen kimselerin okuduklar veya okuttuklar ilim efkrdr, yani
dnce mahsul olan bilgilerdir. Mesel, mantk ve buna benzer dier
ilimleridehepdncezerineoturtulmutur.Dinvemnisednceile
bulunmaz. Akl ve dnce Dnyaya it olan eylerden bile izdir. Her
eyin anas Tevhid ilmi dir. Muvahhid olmayann akl da, dncesi de
ksavesnrldr.
MuhyiddinibnArabkaddesellhsrrahulazizbuyururki;
Ehlullahn vechi ayna gibidir. Bir kimse bize bakt zaman eer o
aynadakendinefsininkirini,karanlnmahedeederse,bununefretve
hnla karlar.Aslndabizeizhr ettii bunefretaynannkendisineyan
sttnefsinekar,buhdiseninbilincindeolmakszn,izhrettiidoal
nefrettir.Veeerbirkimsebizebykbirmuhabbetvehrmetduyarsa,
bu da vechimizin aynasnda kendi rhunun nrunu ve azametini ma
hede ettii iindir. O bunu bilmez; bize k olduunu sanr. Oysa onun
499
akyalnzcakendirhununkendisinebuyollaaksedenohrikuldesre
tinedir, vesselm demitir. te bunun iindir ki bu esrra vkf olan
ztlar kendilerine bhtn edenlere haklarn hell ederler. Hi bilen ile
bilmeyenbirolurmu?
1096
nkbilincecnnnyznAllhhereydesezdim,
VallhiHakktafenymnebilimkaldnedebilgeliim.
KibildimcmleHakkimiaradagayriyokimi,
Beklliandagarkiminebenvrmneirfnm.
BildimkihereyHakkimiaradabakasyokimi,
Hereyondagarkiminebenvrmneirfnm.
Caferi Sdk kuddise srruhu bir derviine sana Allh gstereym mi

dimi, kerem iderdn sultnum dimi yannda bir azm gl var imi der
vilerine dir ki tutun un gle taldurun, taldururlar. Biraz elenn dir
elenrler karn dir karurlar yine iaret ider yine basarlar yine biraz
turdukdansonraemriderkarurlaryineemridermndiyegrrbak
mazlaryinebasarlar.Birkakerreiderlertolkadarolurkimnyeter
dimezolurondansonrabirazbaaaatutarlaraklgelreyh
Allhgrdnmvebildnmi?dirdervidirki
yok,eyhdirki
evvel dervilere yalvardn onlar esirgemedi sonra bana yalvardn
benesirgemedmbendensonragnlnkimetutdunise[98a]ideAl
lahodur,yanhalkunziydealasndanmdnmnkatioldukda,md
ise cn kmaduka kesilmez t sofunda mid kimde kakrsa Allah
odurdemi.
YbirkiiAllhtanmadnhalfetu'llholayumdimekahmaklkdurya
cnndandur, ben zorum ile olurum dirse Allah on yavadur bilnef
yavalkolurhasr'ddnyave'lahireolur.
1097

1096
(AHNLER,2004),nsz
1097
(MISR,1223),v.97b
CaferiSdkkuddisesrruhubirderviine
SanaAllhgstereyimmi?dimi,
keremiderdinsultnumdemiyanndabirazmglvarimidervilerinederki
tutununugledalduruntaldururlar.Birazeleninderbeklerlerkarn
der karrlar yine iaret ider yine basarlar yine biraz durdukdan sonra emr ider
karrlar yine emr eder mn diye grr bakmazlar yine basarlar. Birka kerre
iderler t ol kadar olur ki mn yeter demez olur ondan sonra biraz ba aaa
500
Nekahrdestiadadanneltfuaindanbil
UmurunHakkatefvizetCenbKibriyadanbil
1098
Bulutubirtenvebircnbumlkettilerseyrn,
Niyzdengrnenolbenancakadilenm.
TAHMSAZB
CemlinayniYezdandrszndrderdedermnm
Kanmihrabmmettirbenimhemdinimimanm
EsirgebendenilutferMededeyhhubnm
Yeteralattneydilberbubenbirehayran
Yetereycefettinyetereycismincn
nztnsrrazmdrayanfehmeyledimonu
Kapundabendedirehlerveylemlerinh
Cemalinprziyaeylerhakikatemslemh
AyanolsunbizeYRabbhidayetehrininrh
YzndrVedduhTsndudanKfvelKurn
zndraynbeytullahszndrcamiikurn
cisminsureinurdurkanhemyetisbhan

tutarlaraklgelireyh
Allhgrdnmvebildinmi?dirderviderki
Yokeyhdirki
Evvel dervilere yalvardn onlar esirgemedi. Sonra bana yalvardn ben esir
gemedimbendensonragnlnkimetuttunise[98a]ideAllahodur,yanhalkun
ziydealasndanmdinikesdiinde,mdisecnkmadkakesilmeztsofunda
midinkimdeolursaAllahodurdemi.
YbirkiiAllhtanmadnAllahTelnnhalfesiolaymdemekahmaklkdrya
deliliktendir, ben zorla olurum derse Allah onu durdurur. Faydasz durmak olur
dnyaveahirethasretiolur.
1098
Nekahrdmanelindenneltfutandktanbil
leriniHakkahavaleet,CenbHakktanbil
501
131
5+5=10
Aknmeyinebenkanageldim,
eminodunahoyanageldim.
emitevhidigrdmyakmlar,
Gittikararmpervnegeldim.
Halkaizikrikurmuklar,
Bendesahnndacevlnageldim.
MecnnumbugnLeylderdinden,
Neylerimakldvnegeldim
Derdicnnnatyreler,
Barmstndedermnegeldim.
mmSinnnhkipyine,
Srmeeyzmsultnageldim.
YremibildimYrimdenimi,
BundaNiyzLokmnageldim
evkinodunahoyanageldim.
Aknarabnabenkanageldim,
Arzularateinehoyanageldim.
arap, demekten muratlar; marifetullahtr. Bunun sonu

mahabbetullahagider.Yaniirfanduygusudurveaktr.Akvemahabbet
aynmanayagelir.
1099
Bu beyitle Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz 1057 (1047)'de m

m Sinan kaddesellh srrahulazize intisb ederek tecdidi bat ediini
anlatyor. Menakpnamelerine gre Niyzi Msr kaddesellh srrahul
azzin hayatnda ryalar ok nemlidir. Bu ilhisinde eyhini nce ryada,
sonradagerekhayattagrmesizerinekarlatklarndasylenmitir.
Rivayete gre Msr, sonradan eyhi olan mm Sinan kaddesellh
srrahulazizgrmekiinAntalyannElmalkazasnagiderken,ryasndabir
kalaycyagider.Kalaycmterilerledoluptamaktadr.Odagmn
(Tuhfe'deabdestibriini)kalaylatmakiinverdiindekalayc,dnherkes
kalaylar,maharetiinikalaylamaktadiyerekgm(ibrii)kolaycaikiye
bler, i ve dn kalaylar ve yaptrarak geri verir. Daha sonra Uakta
mm Sinan kaddesellh srrahulazizi grdnde bu kalayc ustann o

1099
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONUNCUSUALVECEVA
BI
502
olduunu anlar. eyh Mehmed dervi bu kalayc alacak biri deil mi?
diyerek ryasn kefedince de O'na biat eder. Bu ilhyi bunun zerine sy
ler.(Tuhfe,s.10;Glzr,s.1112.)
1100
Tevhidnyakmlargrdm,
klarZikirhalkasnkurmu,
Bendehararetindednmeyegeldim.
BugnLeylderdindenMecnnum,
TasavvuftaDelilik
[nsaninsanyapanaklmelekesinedenyitirilir?Bunasebepolaney
nedir?Busorular,insanlktarihiboyuncatoplumlarmeguletmiveen
ilkel dnemlerden uygarln en st dzeye ulat dnemlere kadar bu
sorularacevaparanmtr.
Delilik,herdnemdezamanngeerlibilgisidorultusundaelealnm
ve buna bal olarak da sz konusu sorulara verilen cevaplar, insanln
bilgibirikimininartgstermesineveilerlemekaydetmesineparalelola
rak zaman iinde deimitir. Ayrca deliyi, eytann oyunca oldu diye
yakan,Ortaatariheenkaranlkdnemlerdenbiriolarakyazdranyi
neBatolmutur.
slammedeniyetiisedeliyi,enbandanberibirhastaolarakkabul
etmi ve tedavi etmeye almtr. ki medeniyet arasndaki bu byk
farkllntemelinde,slamdininindeliyevedeliliekaryaklamnnol
duu sylenilebilir. nk slam dini, deliyi din ykmllklerden muaf
tutmaksuretiyle,onunbirsuluveyagnahkrdeil,hastaolduunudo
laylyoldanifadeetmitir.
Gnmzdepsikiyatrininsnrlardhilindeelealnandelilik,birhas

1100
(brahim RAKIM, 1750), v. 7 Yard. Do. Dr.Kenan ERDOAN, iirEfsane
MenkbeilikisiVeNiyziMsrninMenkabelerineGreBaziirlerininHikyesi
SosyalBilimlerYl:2003Cilt:1Say:1
503
talk olarak kabul edilmektedir. slam medeniyeti sz konusu olduun
da, durum gemite de ayndr. Yani deli, slam medeniyetinde ok eski
dnemlerden beri hasta olarak kabul edilmitir. Bu hususta slam me
deniyeti ile Bat medeniyeti arasnda ok byk bir fark grlmektedir.
Batmedeniyeti,yzyllarboyunca(18.yzylnsonunakadar)deliyihan
gistatiineyerletireceineveonakarnaslbiryaklamiindeolmas
gerektiine (tedavi, slah veya cezalandrma) bir trl karar verememi
tir.Delinindinykmllklerdenmuaftutulmasnnsebebi,akldanyok
sunolmasdr.nkinsan,aklsahibiolduuiinilahemirveyasaklarn
muhatabolmutur.Delininmuafiyetisadecedininemirleriveyasaklary
la snrl deildir. Onun hukuk kurallar karsndaki durumu da ayndr.
nkhukukkurallardatpkdinkurallargibi,aklsahibiinsanaynelik
tir. Akl tarafndan belirlenen ve temelinde iyi ile ktnn, doru
ileyanlnayrmbulunanhukukkurallar,ancakaklsahibiolaninsan
iinszkonusuolabilir.nkinsanniyiilekt,doruileyanlarasn
daki ayrm yapabilmesini salayan ey, temyiz gc, baka bir ifadeyle
akldr.Dolaysyladaaklyetisinivebunabalolarakdatemyizgcn
yitirmi olan delinin, ne bu kurallara uymas ne de bu kurallar ereve
sinde yarglanmas beklenebilir. Bu nedenle de delinin din ykmll
olmadgibi,cezaehliyetideyoktur.Yanideli,hemdininhemdehuku
kunkarsndamasumvemazurdur.
slam medeniyeti, deliyi hasta statsnde ele almak suretiyle ona
karyaklambiiminidebelirlemitir.Delilikbirhastalkolduunagre
tedavi edilmesi, iyiletirilmesi gerekir. Ancak bu noktada, btn delilik
eitleriiinuygulananbirtektedaviyntemiyledeil,deliliinsebebine
balolarakuygulanandeiiktedaviyntemleriylekarlamaktayz.Ya
ni sebebe ynelik bir tedavi uygulanmas sz konusudur. Mesela, delili
insebebininkanlailgiliolduudurumlarda,kanalmakbirtedaviyn
temiolarakkullanlmtr.Yksekhararetinveyabeslenmebozukluunun
deliliesebepolduudurumlardaisesouksuveazgdailetedavietme
yolunagidilmitir.]
1101
[Tasavvuf Edebiyatnda, deli ve delilik kelimelerinin e anlamls

olarak fte, sevd, meczb, cnn, cnniyyet, mecnn, dvne,
dvneg, eyd, eyd, bh, bmaz, bdim, nhred vs. keli
melerkullanlmtr.
Farsa bir kelime olan fte, akl bozulmak, perian olmak an
lamndaki ften mastarndan tremi olan ve akl bozuk, perian
anlamnagelenbirkelimedir.Aklntamamenyitirilmiolmasdurumunu
deil,biruurbulankldurumunuifadeetmektedir.

1101
(AKDEMR,2008),s.23
504
Arapa bir kelime olan ve sfat olarak kapkara, simsiyah anlamna
gelensevd,isimolarakdaeskidnemlerdeinsannsalnvemiza
cn etkilediine inanlan drt svdan biri olan sevddr. Bu anlaya
gre, salk vcuttaki bu svlarn dengede oluuna, hastalk ise bu den
genin bozulmasna baldr. Hastalk ve salk bunlar arasndaki denge
veyadengesizliebalolduugibi,mizalardabunlarnnispetinebal
dr]
1102
[YineArapabirkelimeolanmeczbise(bireyi)ekmekanlam
na gelen cezb kknden tremi olan ve cezbolunmu, ekilmi an
lamnagelenbirkelimedir.BukelimetasavvufbirterimolanveHakkn
kendisine giden yolda ihtiya duyulan her eyi kuluna bahedip abas
ve almas olmakszn onu kendisine ekmesi ve yaklatrmas anla
mnagelencezbeyleokyakndanilgilidir.Bunedenledemeczbke
limesi, sknt ekmeden ve aba harcamadan Allah Telnn kendisine
ekmesi neticesinde hakikate ulam kiiler iin kullanlr. Bu kiiler,
akll deliler (ukalul mecnn) olarak da isimlendirilen ve tasavvuf
sistemi iinde zel bir zmreyi oluturan kiilerdir. Ancak cezbe akll
delilerdeki kadar iddetli olmasa da manev bir yolculua km olan
slikleriindeszkonusudur.Bunedenledemeczbkelimesi,tasavvuf
edebiyatndaslikimeczb(manevyolculuundaileninhkimolduu
slik) ve meczb slik (manev yolculuunda cezbenin hkim olduu
slik)tamlamalariindekarmzakmaktadr.
Tasavvufbiranlamihtivaettiiiindemeczbkelimesi,aklmele
kesini herhangi bir ekilde yitirmi sradan deliler iin kullanlmamakta
dr. Cnn, cnniyyet, mecnn kelime grubu ise (bir eyi) gizlemek,
saklamak;(gece)kmek,heryerikaplamak,karanlkbasmakanlamla
rnagelenArapacennkkndentremitir.Cennkkbuanlamla
ra gelmekle beraber, bu kkten treyen sz konusu kelimeler, gizli ol
mak, kapal olmak, rtl olmak anlamlarnn yannda, delirmek, l
drmak anlamlarn da ihtiva etmektedir. Ebul Ksm enNbrnin,
mecnnun akl rtl, kapal olduu iin kendisine bu isim verilmitir
eklindekiifadesi,cennkelimesindentreyenbukelimelerindelirme,
ldrma anlamlarn da ihtiva etmesinin, akln rtlm olmas ndan
kaynaklandngstermektedir.
Cnnkelimesi,rtnmek,gizlenmekanlamlarnnyansra,ak
ln kaybetmek, delirmek, delilik anlamlarna da gelmektedir. Bu hli
kendisinde tayan kiiye de mecnn (akl rtlm, deli) denilmekte
dir.
Farsa dvne (deli) ve dvneg (delilik) kelimeleri de cnn,

1102
(AKDEMR,2008),s.1011
505
cnniyyet, mecnn kelimeleri gibi, genellikle peri kelimesiyle bera
berkullanlmaktavedeliliesebepolanfaktrncinarpmasolduu
na iaret edilmektedir. Ancak dvnelik ve cin arpmas arasndaki ilgi,
sadece bununla snrl deildir. nk dvne ve dvneg kelimeleri,
Farsa cin anlamndaki dv kelimesiyle de yakndan ilgilidir. alma
mz tekil eden metinlerde rastlanmam olmakla birlikte, Farsa dv
gr(cintutmu,cinarpm),dvbd(iddetlirzgar,kasrga;delilik,cin
net), dv lh (cini ok olan yer; delilik) kelimeleri, dvne ve
dvneg kelimelerinin de dv (cin) kelimesinden tremi olma ihti
malini dndrmektedir. Buna bal olarak da dvne ve dvneg
kelimelerinincinarpmasneticesindeortayakandelilikiinkullanld
nsyleyebiliriz.
Yine Farsa olan eyd kelimesi ise ak sebebiyle beyni karan
kimse,delianlamnagelmektedir.eydkelimesideszkonusuolan
durumu ifade etmektedir. Akl anlamna gelen h, dim, hred
kelimelerininbanaolumsuzlukbildirenb,nedatlarnngetirilme
siyle oluturulan ve deli anlamna gelen b h, bdim, nhred
gibikelimelerdedeliliinortayakmasnasebepolanfaktriindeba
rndrmayankelimelerdir.rde(kark,perian,tutkun,akn),fte
(kak, dkn, tutkun), meftn (hayrn, fitneye dm, sihirlenmi,
tutkun, vurgun), b hod (kendinden gemi, lgn) gibi kelimeler ise
tam olarak deli anlamna gelmemekle beraber, bu kelimeyle yakndan
ilgiliolankelimelerdir.Szkonusukelimeler,metinlerdedeli/delilikin
mteradifiolankelimelerlebirlikteve onlarnbirnevisfatolarakkulla
nlmaktadr.]
1103
[nsan insan yapan akln ksmen veya tamamen yitirildii bir durum
olan, kii iin bir kusur mahiyeti tayan ve bu nedenle de olumsuz bir
deer tayan delilik, Tasavvufta ve edebiyatnda niin kullanlmtr ve
neyiifadeetmektedir?
Tasavvuflabeslenmi,sembollerveremizlerzerinekurulubiredebi
yat olan tasavvuf edebiyatnda deliliin gerek anlamda kullanlm ola
mayaca, bu edebiyata yabanc olmayanlarn kolaylkla tahmin edebile
cekleribireydir.Bunedenlededelilikkavramnnarkaplannainmek
gerekmektedir.
Tasavvuf edebiyatndaki ikinci delilik trn meydana getiren bu s
re, zahir ve batn olmak zere iki katmanl bir anlama sahiptir. Bu du
rum,szkonusudeliliintemelindebulunanakn,ortayakbiimi
nebalolarakbeerveilaholmakzereiki kategoriyeayrlmasn
dankaynaklanmaktadr.

1103
(AKDEMR,2008),s.1113
506
Zahir anlamn merkezinde beer ak, batn anlamn merkezinde ise
ilahakvardr.
Zahiranlam,aynzamandadeliliingerekanlamdr.Yanikiininak
sebebiyle akl dengesinin bozulmas durumunu ifade etmektedir. Batn
anlama ulaabilmek iin yaplmas gereken tek ey, sz konusu delilie
sebep olan ak, beer dzeyden ilah dzeye ekmektir. Ak sebebiyle
ortaya kan bir delilik olduu ve yaratl neticesinde ortaya kan iki
likdurumununortadankaldrlmassrecinianlattiindebudelilii,
BirlikeGidenYol:AkDeliliidenilmitir.]
1104
Abdullahb.Mbrekkaddesellhsrrahulazizgenliindebircari
yeye vurulur. Bir akam sarho arkadalaryla bir araya gelir. Sonra on
lardan birini yanna alarak cariyenin evinin duvarnn dibine gider. Evin
damna kan cariye ile sabaha kadar birbirlerine bakrlar. Sabah ezan
sesiniduyanAbdullah,henzyatsezanokunuyorsanr.Ortalkaarnca
iingereinianlar.Buonuniinbiruyarolur.Kendikendineyleder:
Btn gece boyu heva hevesine uyarak usanmadan, bkmadan
ayaktadurdun.ayetbirimamnamazdauzunbirsreokusayd(cami
defazlabeklettidiye)delidivaneolurdun.Budavakarsndaimdise
ninmminvemslmanlnneredekald?Sylebakalm!.
1105
Derdicnnnatyreler,
Cnnnderdibendeyralerat,
zmstndedermnegeldim.
mmSinnnhkipyine,
mmSinnnayanntozuna,
Niyzi Msr eyhi mmi Sinan kaddesellh srrahulaziz hakknda

duygularnifadeetmektedir.
YarambildimYrimdenimi,

1104
(AKDEMR,2008),s.79
1105
Alib.OsmanHucvir,KeflMahcb(HakikatBilgisi),(Haz:SleymanUluda),
stanbul1982,s.192
507
Bendekisevgininaslsebebimeereyhimdenoluyormu,diyerekey
hinemracatettiinibuekildekurtulacananlatmaktadr.
TAHMSAZB
Yaplmakkasdmvirnegeldim
Bilmeeseniseyrnegeldim
Ezellememestnegeldim
evkinodunahoyanageldim.
Varlarnveyoklarnatmlar
Sugibididrakarklmlar
klarmeydanaakakmlar
Vislsrrnalayklayklar
Arzedersdknsadksadklar
Girmimeydanabaryanklar
Yummuumdestim
1106
ferd
1107
derdinden
ikyetetmemcefderdinden
Benbenibilmemmevlderdinden
Biryeregelmihepbireler
Haddiniittigeldiolvreler
Arzuhaletmeeyrevreler
Derdicnnnatyreler,
Mntazrmbirdilberinemrine
Belbaladmonuncmlereyine
GecegndzkulyalvarrRabbine
mmSinnnhkipyine,
Yrlutfubanavarnedenimi

1106
Dest:f.El,yed.Mc:Kudret,fayda,nusret,galebe.Dstur.
1107
Ferda:(far.)ka.1.yarn.2.gelecekzaman,ati.3.ahiret,brdnya.
508
Mihnetimrahatmkrmdanimi
Azbnindermnzrndanimi
509
132
Olmenemkimvkfesrrilmidemim,
Kifigencihakikathemhaytlemim.
Bendemahfoldugayblgaybnesrrhemn,
Bendedirsremnetanakenzimbhemim.
BencemliHakkcmleeydezhirgrmem,
Bumeryyaanniinbaktmcahurremim.
Herszmmifthkuflikntkenzolmudurur,
Hemdemisileherbirnefistemahremim.
Cmlemevcdtverdimbenvcdvhide,
Ztuesmvesftnilehlyekdemim.
Yerdegktehernekimvarbaludurbbana,
ikrevnihnebentlsmzmm.
BenoMsryemvcdumMsrnaholmuam,
Hdisimgerivelmandesrrakdemim.
Benkidemilminsrlarnavkfm,
hakikatdefinesinikefetmihemdeleminhaytym.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzin,menkpnmelerinegre,ta
rikattakiseyrislkesnasndakutbiyetmakamverilmesizerinebumaz
hariyetini,builhiileifadeetmitir.
1108
Fakatdahasonrakutbiyetmakamnnokmesuliyetliolduunugrerek
buvazifedenaffedilmesiiinAllahTelyayalvarmvebununzerine
kutbiyetmakamndanalnmtr.Aadakibeyitlebalayanilhisinidebu
sradasylediirivayetedilir.
1109
bnivaktimbenebelvaktolmazm
Abdimahzmbentasarrufbilmezim
1110
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzbuyurduki:
Kendisine Kuran Kerim verilene ilmi kmil verilmitir. Bu yzden
mahlkat ierisinde Muhammedi olanlardan daha tam (etemm) yoktur.

1108
(brahim RAKIM, 1750), v.83. Tuhfe, s.2728; Baha Doramac, Niyz Msr,
Ank.1988,s.78.
1109
M.emseddin(Ulusoy)Efendi(18671936)GlzrMsr,S.7576.
1110
Yard. Do. Dr.Kenan ERDOAN, iirEfsaneMenkbe ilikisi Ve Niyzi
Msrnin Menkabelerine Gre Baz iirlerinin Hikyesi Sosyal Bilimler Yl:2003
Cilt:1Say:1,s.47
510
Ziraonlarinsanlklemiierisindeyineinsanlaenhayrlmmettirler.
(li mrn, 110) ve onlar lemin gnei gibidirler(Bkz. elFtht,
11/107).
1111
Herzamanbendegizlikaldgayblgaybnsrlar,
Bendediremnetsrlaronusaklamdefineyim.
Bir hikye: abn Efendi hazretlerinin namazn klmann sevabn
beynidpnaklitdilerki;
Hac Bayram Sultn (kaddesellh srrahlazz) hazretleri hirete
intikl ittikleri gn, bir ifti Ankara ehrine sabn demir yapdurmaa
gelpgrdkidkknlardakimseyok.MeerHacBayramSultnnna
mazna gitmiler. Ol dah sabn demirn beline sokup azizin namazn
klup badeh (sonra) demrciler sabn demrn ocaa koyup ve ok ik
dam (devaml) idp kzdramadlar. Ve ciz ve mtehayyir kalup, kadya
vemftiyeilmettiler.Cevbndavekefisrrndavehikmetindeanlar
dah ciz olup akbet Hac Bayram Sultn hulefsndan ilmi lednnde
ehl olup ve (allemnahu min lednna ilmen)ye mazhr olan Hzr
Raslllahsallallhaleyhivesellemsfatbrazzelmetdklerinde,
sabn demrni kande iletdn dey biilhmillh sul idp ol ki
mesnedah
kend de getrp Hac Bayram Sultnn namazna hzr oldun
habervirecek,olazzehlihlhalliiklidppkitikdileHacBay
ram Sultnn namazn klan, ol sultn hrmetine cehennem odna
yanmamaa iarettir dey tahkk itder. Ve dah cmle vilyet halk
sab olancklarn bile getrp azizin namazn klmaa bu kadar meyl ve
rabetleri vriken Muharrem Efendinin bu kelmndan rabetleri dah
ziyde olup Hac Bayram Sultnn ve Byezd Bestm hazretlerinin na
mazgibiziydekesretveizdihamold.
1112

1111
(KILI,1995),s.97
1112
(FUAD),v.68b70a
Bumenkabeninbakabirversiyonudauekildeanlatlmaktadr.
Hz.Kudds,1265/1848tarihindeBor'daHakkayrmtr.Hz.Kudds'ninve
fat ettii gn, kylnn biri de krlan saban demirini tamir ettirmek zere Bor'a
geldiinde, ok kalabalk bir cemaatin cenaze namazna hazrlandn grnce,
abdestini tazeleyerek cenaze namazn klar. Hemen iine dnmek niyetinde oldu
undan, yakndaki bir demirci dkknna girerek, tamir etmesi iin saban demirini
ustaya verir. Demirci, ocaa koyduu demirin bir trl korlamadn, saatlerce
urat halde dvlecek hale gelmediini grnce, akn bir halde dnceye
dalar. Bu srada, yakn bir tand, dkkna girer. Demirci, durumu ona anlatr. O
511
BenHakkncemlinicmleeydeakagrmem,
Onuniinbuaynalarabaktmdansevinliyim.
Herszmkntkenzinkilitanahtarolmudurur,
Hemsnefesiileherbirnefistegizliyim.
Cmlemevcdtverdimbenbirlikvcduna,
Zt,esmvesftnilehlbiranm.
Yerdegktehernekimvarbbanabaldr,
Benakvegizlienbyktlsmm.
BenoMsryemvcdummsrnaholmuam,
BenoMsryemvcdumehrineholmuam,
Velgerisonradanolmusamdamanadaenncekisrrm.
Raslllahsallallhaleyhivesellemiiaretileonunlaolanberaberlii
haberverenNiyziMsrilksrrnmuhabbetdaireiniaklamtr.
. . .
Deki:eersizAllahseviyorsanzhemenbanauyunkiAllahdasizleri
sevsinvesularnzmafiretlertsn,Allahgafurdur,rahmdr.
1113

da,kylye;
"Sennerelisin,budemirineredengetirdin?"diyesorar.Kyl;
"Benfilankydenim.Budemir,dniftsrerkenbirkayayataklpkrld.Tamir
ettirmekiinbugnburayagetirdim.Bor'agirdiimde,einigrmediimbircema
atekatlarakcenazenamaznkldktansonrabudkknageldim."deyince,okii;
"Senin, adn sormadan namazna itirak ettiin zt, Byk Vel, Hakk A
eyh Ahmed Kudds Hazretleriydi. Allah Tel, deil onun namazn klan, o
cenazede hazr olan alet ve edevat da ateten muhafaza etmitir." der. man
sahibiolanbukyl,yenibirsabanalpkynedner.(Kudds,Tarihsiz),s.19
1113
limran,31
512
TAHMSAZB
Kaydmstakbellemazimihnettebigammbenim
Lveillremzinifehmedelidenekremim
Birmelekisimadanayrldmonuniinsersemim
Eeruysunisteyenztsftahemniin
Bendenrendibugnebcedihemehliyakn
Bendedirharfinsuknuhtemiolduemin
kmbahritevekklirekendimsalmm
Rhaktaomhincmlevrmvermiim
Fakrtammesabrilemnend
1114
mecnunolmuum
Maksadukbayaherkesfnidenermitir
Aynfnidircihandakefti
1115
nefsolmudurur
Olmadanevvelniceklarnolmudurur
Olmadanvkfbenimhlidilprdrdeme
Szlerimgeyleyiphaltkelmetmideme
HerszmbinhccetoldusrrHakktanmahreme
Sanmabirbignevarbendenbanahepina
Onsekizlemeyineyimbenzhid
HemadthemtasavvufHakkbanakldata
TlibirhHdymHakkahemrholmuum
Menrefnsrrnasrrmlagaholmuum
Azbvechimlemeverdiziymholmuum
BenoMsryemvcdumMsrnaholmuam,

1114
Mnend:benzer,e,denk.
1115
Keft:Cem'etmek,toplamak.Sarfetmek,harcamak.Evmek.Katkatsrmek.
513
133
Olcihnnfahrininsrrnakurbnolaym,
Hutbeilevlkeinennnakurbnolaym,
Kbkavseynievednsnakurbnolaym,
Benannilmiyleirfnnakurbnolaym,
Benannesrrmircnakurbnolaym.
OlEbbekrumerOsmanAlidrtyridir,
OlRisletbannanlargliglzrdr,
CmleAshbhidyetrhnnenvrdr,
BenannlineAshbnakurbnolaym,
BenannAshbahbbnakurbnolaym.
OlHasanhazretlerinezehriirdiekiy,
HemHseynoldususuzluktanehdiKerbel,
kisidiraslnesliliMustaf,
Benannlineevldnakurbnolaym,
Benannevladuensbnakurbnolaym,
Cmlemmettenhayrldrohnmmeti,
mmetinecmledenartkederHakkrahmeti,
Enbiyannlabuldubuncaltfuizzeti,
Benannltfunaihsnnakurbnolaym,
Benannenvieltfnakurbnolaym,
HernedenlEnbiyvmrselnkimgeldiler,
mmetiolmaklHakkdantemennkldlar,
EvliyanaNiyzkulukurbnoldular,
Benannayanntozunakurbnolaym,
Yolunagidenlerinizinekurbnolaym.
Ocihnnvncnnsrrnakurbnolaym,
Senolmasaydnhtabinennnakurbnolaym,
Benonunilmiyleirfnnakurbnolaym,
Benannmircsrlarnakurbnolaym.
Burada smme den dan maksat Seyri lallh , Fetedell dan

514
murad edilen Seyri anillh, Fe kne kaabe kavseyn den de Ceml
cemveEvedndandaAhadiyyetmakmlaranlalr.
Hazreti s aleyhisselmn asleten makm cem makm idi ki,
Hakkatmakmdr.
Hazreti Msa aleyhisselmn asleten makm Hazretil cem makm
idi.
HazretiDvdnmakmisetevhidinCemlcemmakmidi.
Enbiynn asleten her birerlerinin zel makmlar vardr. Ancak uyum
lar derecesinde Makm Muhammed ye yani hadiyyet makmna
ularlar.BuycemakmayalnzEnbiyveResldeil,belkiVerese(V
risiUlumiNebolanlar,nsnKmiller)dahivslolurlar.
Benannesrrmircnakurbnolaym
Mircnsrlarnedir?
Hazreti Resl ar alya vard vakit Ettehyyt lillhi vesselavt
vettayyibt dedi. Yani d Allah Tel iindir, namazlar Allah Tel
iindir tayyibt, yani gzel olan nesneler Allah Tel iindir. Cenb Hak
tahiyytakarylebuyurdu:
EsselmaleykeeyyhenNebiyysalevta,yaninamzlarakarve
rahmetullhi ve tayyibti, yani gzel nesnelere kar ve berektuh.
SonraHazretiRaslllahsallallhaleyhivesellem yineEsselmaleyn
ve al ibdillhisslihyn dedi. En sonunda btn melekler hep birden
Ehed en l lhe llallh ve ehed enne Muhammeden Abdh ve
Reslhdediler.Onuniinlenamazklndvakithernamznbirinci
veikincioturularndaEttehiyytnokunmasemrolundu.
Ebbekr,mer,OsmanveAlidrtyardmclarvesevdikleridir,
ORisletbannanlarglveglbaheleridir,
BtnAshbhidyetyolununnurlardr,
BenannAshbvedostlarnakurbnolaym.
515
OHasanhazretlerinezehiriirdiekiy(Cade),
HemHseynoldususuzluktanKerbelehdi,
kisidiraslveliMustafnesli,
Benannevladvesoyunakurbnolaym,
EhliBeytiSevmek
Sevgi ve buz ezeli ve gizlidir. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
evladn seven kiinin sevgisi, kendisinden sonra ocuklarna, Ehli Beyte
dmanlk edenin dmanl da ocuklarna gemitir. Raslllah
sallallhaleyhiveselleminevladnsevenlerdebusevgimeydanakmtr.
CenabHakkylebuyurmutur:
Onlar, ancak kendilerine meleklerin gelmesini veya Rabbinin gelme
sini ya da Rablerinin bir takm alametlerinin gelmesini gzetliyorlar. Rab
binin baz alametleri geldii gn, nceden iman etmemi veya imannda
birhayrkazanmambirkimseyeognkimanhibiryararsalamaz.De
ki:Gzetin!nkbizdephesizgzetiyoruz.
1116
Allah Telnn baz sz tpa tp Hasan ve Hseyinin saysna tekabl

ediyor. Ayet, onlarn iki ayet (mucize) olduklarn gsteriyor. Kim onlar
inkarederse,AllahTelnnayetiniinkaretmiolur.Sevenlervesevmeyen
ler hakknda btn sylediklerim, MeclszZuhriden alnmtr. Allah
Telgereisyler,O,doruyolailetir.MecaliszZhrideyledeniliyor:
De ki; Bu (tebligatm karlnda) sizden bir cret istemiyorum. An
cak yaknlara muhabbet istiyorum.
1117
sznde geen Kurba kelimesi,
karabet manasna mastardr. Yaknlk tayan kimse murad edilmitir. Yani:
Ya Muhammed, mmetine syle, size getirdiim hakikat karlnda
sizden bir cret istemiyorum, sadece yaknlarm sevmenizi ve onlara ezi
yetetmemeniziistiyorum.
Rivayetediliyorki;Buayetnazilolduuzaman:Seninyaknnkimdirki,
muhabbetibizefarzolduyaRaslallahsallallhaleyhivesellem?dediler.
Buyurduki;
AliFatmatuzZehra ve evlatlardr. Kefta Raslllah sallallh
aleyhivesellemEfendimizylebuyurmutur,deniliyor:
Muhammedin Ehli Beytine muhabbet zerine len, ehittir. Uya
nk olun, li Muhammede sevgi zerine leni, nce lm melei, sonra
MnkerveNekircennetlemjdeler.
Dikkat edin, Ehli Beyte muhabbet zerine len, gelin kocasnn evine
teslimedildiigibi,cenneteteslimedilir.

1116
Enam,158
1117
ura,23
516
Dikkat edin, li Muhammede muhabbette sebat zerine len kimse,
imangarantilibir mmin olaraklr.liMuhammedemuhabbetzerine
lenkimseninkabrinden cenneteikipencerealr. MuhakkakliMuham
mede muhabbet zerine len kimsenin, Allah Tel kabrini rahmet melek
lerinin ziyaretgh yapar. Muhakkak, li Muhammede muhabbet zerine
len, snnet ve cemaat zere lr, kim li Muhammede buz zerine
lrse, kyamet gnnde iki gz arasna Allah Telnn rahmetinden
umutsuzduribaresiyazlolarakharolunur.liMuhammedebuzzeri
nelen,kfirolaraklr.
Dikkat edin, li Muhammede buz zerine len, cennetin kokusunu
koklayamaz.Raslllahsallallhaleyhivesellemylebuyurmutur:
Bizim kapmza gelenin hakk, zerimize vacib olur Bu hadisin syle
niine sebep udur: TarikusSalat bir adam, Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem zamannda lmt. Ashab, Resuli Ekremin: Namaz kasden terk
eden kfir olur. hadisinin d manasna dayanarak bu adam zerine na
maz klmamak ve onu Yahudi kabristanna gmmek istediler. Ali
Kerremallhvechegeldi,
YaResulallah!Buadam:YaAli,AllahnResulnveevladnseviyo
rum.diyerekbenibu szneahid tuttu. dedi. OzamanHz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem yukardaki hadisini syledi. Hz. Ali kerremallh
vehedeoadamnnamaznkldrdvemslmankabristannadefnetti.
Hikye olunur ki; Ali Kerremallh veche Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemEfendimizegeldiveinsanlarnkendisineokhasetettiklerindenika
yetetti.Aleyhisselambuyurduki;
Cennete ilk giren drt kiinin drdncs olmak istemez misin? Ben,
Sen, Hasan ve Hseyin, zevcelerimiz samzda solumuzda, zrriyetlerimiz
zevcelerimizinarkasndaolduuhaldeCennetegireceiz.
1118
Muhibbuddin atTabari Ebu Hureyre radiyallh anhn yle dediini

rivayetediyor:
EbuLehebinkzSebia:YaRaslallahsallallhaleyhivesellem,bana
Sen HatabunNar: Ate odununun kzsn. diyorlar diye ikyet etti.
Benimakrabamaeziyyetedenbirkavminhaliniceolur?Benimakra
bama eziyet eden, bana eziyet eder. Bana eziyet eden de, Allah Telya
eziyetetmiolur.
ifai erifte u hadise kaydedilmitir: Muhammedin lini (evladn)
tanmak, cehennemden kurtulmadr. Muhammed evladn sevmek, srat
(kprsn) den gemeye ruhsattr. li Muhammede dostluk, azaptan

1118
Alininzikriibdettir.Suyt,Cmiussar,I,425.

517
emandr.Yineoradadeniliyorki;
Ulemannbirksm:Onlartanmakyerlerinivenebiyeyaknlkcihetle
rinibilmekdemektir.Birinsanonlarbuekildetanrsaonlarhakkndaneler
yaplmas gerektiini bilir ve bu bilgisi sebebiyle onlara hrmet ve muhab
bettekusuretmez.Yineoradauszdevardr:
Ebu Bekir Sddik radiyallh anh demitir ki; Muhammedi, Ehli
Beytindegzetleyiniz.vedemitirki;
Nefsim, elinde olan Allah Telya yemin ederim ki, benim iin
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin akrabas, benim kendi akrabamdan
dahasevgiliveileridir.
Hayret, hayret ki, insan, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin evla
dnsevmez,hattaonuktleyerek,hasetederekonaeziyetederse,Allah
Tel katnda nasl mertebe, makam ve eref talep edebilir? Sadece ye
memek,imemek,akalmak,uyumamakveibadetvazifeleriniyapmaklabir
makam elde edilemez. Zavall bilmiyor ki, gklerle yer aras kadar ibadeti
olsa, Allah Telya kavuamaz. blise bak ki, bu kadar ibadeti varken Allah
Telnnlanetiniuramtr.
Rivayet ediliyor ki; Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin
ehrinde kendisine komu olup orada elde ettii sevaplara karn, mam
Mlik radiyallh anh, Cafer ibnu Sleyman dvmt. mam Mlik, da
yaktanbayld.nsanlargelipkendisiniaylttklarvakitylededi:
Benidvenehakkmhelalettiimesiziahittutarm.Sonrakendisi
nebununsebebisorulduundaylededi:
ldmzamanRaslllahsallallhaleyhivesellemilekarlarsam,
benim yzmden evlad Reslullahtan birinin Cehenneme gitmesinden
utanrm.Kimbiriyilikederse,onuniyiliiniartrrz.
1119
Sddiden rivayet edildiine gre, bu ayette geen hasene (iyilik)

Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Ehli Beytine muhabbettir. Bu ayet,
Ebubekir Sddik radiyallh anhn Ehli Beyti ok sevmesi hakknda nazil
olmutur.Zahirolanumumiyiliktir.Hangiiyilikolursaolsun.Amauvarki,
Yaknlarasevgidensonrazikredilmesi,busevginin,ayetiniaretettiiiyilik
olduudncesinikuvvetlendirir.Dieriyiliklerdebunatabidir.
Allah Tel tevbe edeni affeder. taat edene ekurdur sevap verir,
nimet ve keremini artrr. Kurtubi ve bakalar Sddinin u ayet hakknda
yle dediini naklederler: Allah balaycdr, ekurdur yani li Mu
hammedin gnahlarn balaycdr. Onlarn iyiliklerine teekkr edicidir.
Salebide:
EyEhliBeyt,Allahsizdenktlgidermekvesizitertemizyapmak

1119
ra,23
518
istiyor.
1120
ayetindekiEhliBeytilebtnHaimoullarnnkastedildii
neknidir.SavaikulMuhrikadabunuzikretmivedemitirki,
mam Mlik radiyallh anhaya gre, Ehli Beyte farz ve nafile sada
kann haram oluu da onlar temizleme iindir. nk sadaka ve zekt, in
sanlarn kirleridir. Alan insan kk drr. Vereni stn yapar. ve de
mitirki;
Mfessirlerden bir cemaat Selmn al lysin: Selam lyasa ayetin
denmaksat,Muhammedevladolduunakailolmulardr.Kelbidebyle
demitir. Yine Kelbiden bir kavilde Raslllah sallallh aleyhi ve sellemde
evlabittarikayetinmulnedhildir.FahrddinRziylediyor:
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve selem, Ehli Beyti, be eyde ken
disine msavidir: Selam da. nk Esselam aleyke eyyhennebiyy: Se
lam sana ey peygamber ve: Selamn ala lysin: lyasa selam olsun.
1121
buyurmutur,Onasalttaveehadettevardr.AllahTelbuyurmu
tur:
T H: yani Ey Tahir ve buyurmutur: Yuridullahu li yuzhibe
ankumurricse:AllahTelsizitemizlemekistiyor.Sadakannhrmetin
devemuhabbette:Banatabiolunki,AllahTelsizisevsin
1122
Sizden
bir cret beklemiyorum, ancak yaknlara muhabbet etmenizi istiyorum.
ayetleribunuamirdir.Raslllahsallallhaleyhivesellemde:
Yldzlar gk ehline emndr. Ehli Beytim, mmetime emndr. de
mitir.Savaiksahibibuhusustayledemi:
Cenab Hakk dnyay, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem iin ya
ratmtr.OnundevamnRaslllahsallallhaleyhivesellemindevam
na ve Ehli Beytinin devamna bal klmtr. nk onlar, Fahri Razinin
zikrettii hususlarda onunla msavidirler. nk Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem Allahm, onlar benden, ben onlardanm. demitir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin bir paras olan Hz. Fatma
radiyallh anhadan domalar sebebiyle Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminbirparasdrlar.(Savaik)
Raslllahsallallhaleyhivesellemylebuyurmutur:
Aranzda Ehli Beytim, Nuhun gemisine benzer. Binen kurtulur.
(Mslimin rivayetinde: geri kalan boulur) bir rivayette helak olur cmlesi
de vardr. Bu hadisin manas udur: Onlar seven, onlara hrmet ve tazim
eden, onlarn limlerinin gsterdii yolda giden muhalefet etme karanln
dan kurtulur. Bundan geri kalan, kfr denizinde boulur, azgnlkta helak
olur.YinebuhusustaHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemin:
Allah Telnn hrmeti vardr: Allah Tel, bunlara riayet edenin

1120
Ahzab,33
1121
Saffat,130
1122
limran,31
519
dinini, dnyasn korur. Bunlara riayet etmeyen kimsenin Allah Tel ne
dnyasn, ne ahiretini korumaz: slama hrmet, bana hrmet ve benim
rahmime(soyuma)hrmettir.
Ben, tevbe eden, inanan, salih amel ileyip hidayete eren kimseyi el
bettebalayanm.
1123
ayetindeSabitlBennai:
YaniHz.RaslllahsallallhaleyhiveselleminEhliBeytininvelyeti
ne erdi. demitir. Bu Savaikte zikredilmitir. Kurtubi orada bnu Ab
bastan:
Rabbinsanarazoluncayakadarverecektir.ayetizerindeutefsi
riyapmtr:
Raslllahsallallhaleyhiveselleminrzas,EhliBeytindenhibiri
nincehennemegirmemesidir.Hkimuhadisikarmvesahihgrm
tr:
Rabbim, Ehli Beytimden Allah Telnn birliine inanan ve benim
nebiliimikabuledeneazabetmeyeceinibanavadetti.
Rabbimden,EhliBeytimdenhikimseyiateesokmamasnniyazet
tim;bunubanaverdi.
Ahmed, Menkbnda Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin
yledediinikaydediyor:
EyHaimoullar,BenihakrasulolarakgnderenAllahTelyaye
min ederim ki, Cennet halkasn tutsaydm, nce sizinle balardm.
TabaraniAliKerremallhvechedenuszderlemitir:
RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizdeniittim,diyorduki;
Havz Kevsere ilk gelenler, Ehli Beytim ve mmetimden onlar se
venlerdir.
EhliBeytimveonlarsevenler,Cennetteuiki(parmak)gibi(yanya
na)dr.
Biriniz beni kendisinden fazla sevmedike, bana kendisinden ok
hrmet etmedike, Ehli Beytimi kendisinden ok sevmedike, onlar ken
dinetercihetmedikeimanetmiolmaz.
Evladnz huy zerine yetitiriniz: Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminsevgisi,EhliBeytininsevgisiveKurnKerimokumaktr.
Benim, Ehli Beytimin, Ansarn ve Arabn hakkn itiraf etmeyen ya
mnafktr,yaiddetveskntiindedir,yadaannesikendisinecnpiken
hamilekalmtr.
Ehli Beytimi ancak mmin ve mttaki olan kii sever. Onlara ancak
mnafkveakiolanbuzeder.
EhliBeytimebuzedeniAllahTelcehennemeatar.
HaimoullarnaveEnsarabuzkfrdr.Arababuzise,nifaktr.

1123
Th,82
520
Kad yaz ifada zetle yle demitir: Bir kimse Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin zrriyetinden birisinin babasna sver ve Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemiistisnaettiinebirdelilgetiremezse
oadamkatlolunur.Savaikteylediyor:
EhliBeytimhakkndabanaeziyetedenkimseyeAllahTellanetet
sin.EhliBeytimhakkndabanaeziyetedeniAllahTelincitir.AllahTe
l, Ehli Beytime zulmeden yahut onlar ldren yahut ldrene yardm
edenveyaonlarasveneCennetiharamklmtr.
Bu Hadisi eriflerden, Ehli Beyte muhabbetin farz olduu ve onlara
buzunharamolduuanlalmaktadr.Beyhaki,Baavi,EhliBeytemuhab
betinlzumunutasrihetmiler,afiideuszylebunuifadeetmitir:
EyRaslllahsallallhaleyhiveselleminEhliBeyti,sizisevmek,Al
lahTelnninzalbuyurduuKurnKerimdebizefarzklnmtr.Sizeu
bykerefyeterki,sizesalvatierifegetirmeyenkimsenamazklamam
saylr. (zira namazn her oturuunda Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemle beraber line salavat getirilir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemvesoyunarahmetistenir.)BundandolayEhliBeytten,birbidatve
sair eyi ileyip fask olan kimsenin zatna deil, fiillerine buz edilir. nk
O,aralarndazamanolsadayineAllahTelnnElisininbirparasdr.An
NakiyyulMakriziylediyor:
Onlaradiluzatmaktansaknn.nksalihdeolsa,facirdeolsa,yine
Onun evladdr eyh Muhyiddin Arab kuddise srruhulaziz, Ftuhatnda
ylediyor:
BanaMekkedeinanlrbirkimsedediki;Ben,Mekkedeeriflerinhal
ka yaptklar ileri kt grrdm. Ryamda Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin kz Hz. Fatmatuzzehra radiyallh anhay grdm. Benden yz
evirdi.Selamverip,yzevirmesininsebebinisordum.
Seneriflerediluzatyorsun.dedi.
EySeyyidem,dedim,onlarninsanlaraneleryaptklarngrmyormu
sun?
Onlarbenimoullarmdeilmidir?dedi.Buandanitibarentevbeet
tim.dedim.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz buyurmulardr: Kim
bana kavumak ve kyamet gnnde kendisine efaat elimi uzatmam
isterse,EhliBeytimesalatetsin,onlarsevindirsin.(Savaik).
mam afii yle demi: Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ev
lad, benim vesilemdir. Onlar benim iin Allah Telya vesiledir. Onlar
yz hrmetine kyamet gnnde sahifemin sa tarafmdan verilmesini
umarm.Rivayetedilirki;bnumerradiyallhanhZbeyre
GidipHasanbniAliyiziyaretedelimdedi.Zbeyrbirazarald.bnu
mer:
521
Bilmiyormusunki,Haimoullarnnhalinisormakfarzdr.Ziyaretnafi
ledir.(Savaik)Hatib,bukonudamerfuanuhadisikarmtr:
Bir adam dierine kyam eder (nnden kalkar); ancak Haim oullar
mstesnadr.Onlar,hikimseyekyametmezler.
Hikaye olunur ki, Kurra (iyi Kurn Kerim okuyanlar) dan biri bo kal
dkaTimurlenkinmezarnagider,baucunda:
Tutunuz onu, balaynz, sonra cehenneme atnz, sonra boyu yetmi
arn olan zincirlere vurunuz.
1124
ayetini okurmu. Bu adam demi ki;
Birden uyumuum. Bir de baktm ki, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Efendimizoturmu,Timurlenkdeyannda.Kendisiniazarladm:
Ey Allahn dman, buraya da m geldin? dedim. stedim ki, elinden
tutup Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin yanndan kaldra
ym.Efendimiz;
Brak onu, dedi, nk o benim zrriyetimi seviyordu. alayarak
uyandm. Artk o ayeti Timurun kabrinde okumaktan vazgetim. Cemall
MridiveihabulKuzanihabervermitirki;
Timurun oullarndan biri yle nakletmi: Timur, lm hastalna ya
kaland zaman birka gn ztrap ekmi, yz simsiyah kesilmi, rengi
deimiti.Sonrauyanm.Kendisineohalinihabervermiler.Demiki;
Azap melekleri bana gelmilerdi. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
geliponlara:
Onu brakn gidin, nk o, benim akrabam sever ve onlara iyilik
ederdi.dedi.Onlardabrakpgittiler.bnuHacerdiyorki;
Onlarnhakknariayet,insanlarnenzalimiolan,Timurlenkebilefayda
verirseartkbakasnaniceolur
Hikyeolunurki;
Yemen salihlerinden biri oluk ocuuyla beraber deniz yoluyla Hacca
gitmi. Ciddeye kavutuklar zaman gmrkler, kadnn i amarlarna
varncaya kadar hepsini aramlar. O salih adam bu muameleye ok kzm.
Mekke erifi es Seyyid Muhammed ibnu Berekat (Allah ona rahmet etsin) i
Allah Telya ikyet etmi. Ryasnda Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemi grm. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem kendisinden yz e
virmi.
NiinyaRaslallah?diyesormu.Buyurmuki;
Benim u olumdan daha zalim hi kimse grmedin mi? Adam he
menkorkuierisindeuyanm.erifhakkndaAllahTelyatevbeetmive
artkneyaparsayapsn,hibirerifediluzatmamayaahdetmi.(alkdul
Lai)
Ey Allah Telnn Rasulnn Ehli Beyti, ey kendilerini methetmek

1124
Hakka,3032
522
iinKurnKerimayetleriinenkimseler!
EyRaslllahsallallh aleyhiveselleminEhliBeyti,sizisevmekfarz
dr.Sizbtnmmetlerdenstnsnz.EyRaslllahsallallhaleyhive
sellemin Ehli Beyti, sizi Kurn Kerim mtr. Artk benim memin,
benimszmnnekymetikalr?
iir:
Nebiler,Raslllahsallallhaleyhivesellemialmetyaptlar.
Almet,mehurolmayanniidir.
Nbvvetnuru,oEhliBeytingzelyzlerindedir.
OnlarTrazAhderden
1125
dahaereflidirler.
1126

FitneninOlumaSebepleri
slmtarihileriIII.HalifeHz.Osmanradiyallahanhniktidarsreciniiki
ksmdadeerlendirirler.
Birincisi (H. 2429/M.644649) yllarn iinde alr ve Sknet Dnemi
olarakadlandrlr.Onunikincibeyllkidaresinetekableden(H.3035/M:
650655)yllararasiseKarklkDnemiolarakbilinir.Bylebirayrma
gidilmesinin temelinde, dhil problemlerin onun halifeliinin ikinci devre
sinde ortaya km olmas dncesi yatmaktadr. Ancak bununla birlikte
Hz.Osmanradiyallahanhnhilafetsrecinibirbtnhalindedeerlendire
rek, olaylarn sebeplerini daha nceki dnemler iinde de aramak gerekir.
Esasnda ikinci dnemde grlen i karklklar, temelleri gemie daya
nan problemlerin davurumundan baka bir ey de deildir. Hz. mer
radiyallah anhden sonra halifelik grevini stlenen Hz. Osman radiyallah
anh, yetkisi gerei pek ok siyas karar alm ve bunlar icraya koymutur.
Onun uygulamalarndan bazlar kabul grrken, bazlar ise iddetle tenkit
edilmitir.
Hz. Osman radiyallah anhn tenkide maruz kalan uygulamalar, idaresi
dneminde meydana gelen karklklarn sebepleri arasnda grlmtr.
Hz. Osman hakknda yaplan tenkitlerin banda, onun devletin en nemli
idar ve asker mevkilere yakn akrabasn getirmesi gelir. Gerekten halife,
greve balamasnn ilk yllarndan itibaren ailesinin de telkinleriyle eitli

1125
Traz:f."Ssleyen,donatan"anlamlarnagelirvebirleikkelimeleryaplr.Me
sel:kufetraziekssleyen.
Ahder:Yeil,yemyeil,pekyeil.
TrazAhder:KymetliYeilta
1126
(ATE,1971)Altmikincisofra
523
nedenlerleMsr,Kfe,Basragibinemlieyletvalileriniazlederekyerlerine
Ben meyyeli ahslar tayin etmitir. Onun bu konudaki siyas tasarrufla
rnsralamadannce,mukayeseyaplabilmesiiinhilfetgrevinidevrald
dnemdeki eyalet valileriyle bu valilerin mensup olduu kabileleri gs
termekfaydalolacaktr.
Eyalet valilerini srasyla deitirip yerlerine meyyelileri atayan Hz. Os

man radiyallah anhn tasarrufta bulunmad tek nemli eyalet amdr.
Bunun sebebi Hz. mer radiyallah anh dneminden itibaren buray idare
edenHz.Muaviyeb.EbSfyannmeyyeliolmasdr.
ktidarn btn kilit grevlerine yakn akrabasn yerletiren Hz. Osman
radiyallah anh, ayrca nemli devlet yetkilerini elinde bulunduran Devlet
Ktiplii grevine de amcasnn olu Mervan b. Hakemi getirmitir. Bu
tayinlerle birlikte devletin btn idar kademeleri meyyeoullarnn kont
rolne gemitir. ktidarn zamanla bir kabilenin hkimiyetine girmesi ile
resmen olmasa da, fiilen saltanat uygulamas balam ve Hz. mer
radiyallah anh dneminden devralnan ynetim tablosu tamamen dei
mitir.
Hz. Osman radiyallah anhn tayin politikas bu bakmdan hem Hz.

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hem de ondan sonraki iki halifenin
icraatna uymuyordu. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Hz. Ali
kerremallh veche hari hi bir Himyi nemli grevlere getirmemiti.
524
Hz.EbBekirileHz.merradiyallahanhmaisezellikleakrabalarndev
let idaresinden uzak tutmulard. Onlar, uygulamalaryla Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem dneminde st kllenen asabiyet ateinin can
lanmasna engel olmak istemiler, bunda da nemli lde baarl olmu
lard.Hz.Osmanradiyallahanhiseseleflerinintamtersibiryol takip ede
rek, byk eyalet valilerinin tamamn kendi kabilesinden semi, Hz. mer
radiyallahanhdnemindeMslmanlarnilerigelenlerindenoluanistia
re kurulunu da Emevlerin aile meclisi haline getirmitir. Byle olunca da
halife, sosyal tabann yitirmi, btn Mslman toplumdan ziyade bir aile
yedayananfiilsaltanatynetimininicracskonumunadmtr.
Hz. Osman radiyallah anhn tenkide urayan icraatndan birisi de, dev
lethazinesindenkendiailesineekonomikimknlartahsisetmesidir.Rivayet
leregrehalifedahanceTaif'esrgnedilmiolanamcasHakem'iMedi
ne'ye getirdikten sonra kendisine yz bin dirhem para verdii gibi, Fedek
arazisini onun olu Mervan'a tahsis etmi, Medine arsnn gelirini yine
Mervan'n kardei Haris'e aktarm, kendi damad Abdullah b. Halid'e 400
bindirhemvermitir.
Hz. Osman'n akrabalarna yapt ihsanlar hakknda en fazla speklas
yon,frikyyeganimetlerizerindeyaplmtr.Halife,valisiAbdullahb.Sad
b. Eb Serh'i Afrika fethine gnderirken eer asker harekt baaryla ta
mamlayabilirse, elde edilen ganimetlerin bete birini kendisine vereceini
vaat etmiti. Abdullah'n komutanlndaki fetihler sonucunda bir buuk
milyondinarganimeteldeedilmi,edilenganimetlerinbirksmhalifetara
fndan vali Abdullah'a veya Hakemoullarna verilmitir. Ayrca ilk gazveler
deneldeedilenganimetlerinAbdullah'a,sonrakiganimetleriniseMervan'a
verildii bilgisi de kaynaklarda yer almtr. bn'lEsr'in en doru rivayet
kabul ettii habere gre ise Abdullah b. Sad, kendi payn aldktan sonra
ganimetlerin bete birini Medine'ye gndermi ve yaplan mzayede so
nunda bu ganimetler be yz dinar karlnda Mervan'a satlmtr.
Mervan da ald mallarn karlnn belli bir miktarn demi, geri kalan
borcuisehalifetarafndanbalanmtr.
Halifenin tenkide uramasnn nemli nedenlerinden biri de meyyeli
idarecilerin icraatlardr. Bu idareciler eitli faaliyetleri yznden ayr ayr
eletiriye uramlarsa da, eletirilerin asl muhatab Hz. Osman radiyallah
anholmutur.
Hz. Osman radiyallah anhn halifelii dneminde en fazla problem ya
ananeyaletmerkezleriKfe,MsrveBasradr.Bunailaveolarakbakentte
zellikle halifenin mensup olduu kabilenin baz yelerinin tavrlar Msl
manlar rahatsz etmi, zellikle gen, tecrbesiz, ihtiyattan mahrum ve
harisbirkiiolanMervan'nHz.Osmanradiyallahanhnktibiolaraktayin
edilmesi ve onun da halifeyi zor duruma sokacak davranlar sergilemesi
525
Medinelileriynetimdensoutmutur.Bundanbakahalifeninhogrsn
ve akrabasna meylini istismar eden Ben meyye mensuplar ar gvenin
verdii cesaretle toplum iinde uygunsuz hareketler yapmaya balamlar
dr.MeselaynetimhakkndakiikyetlerihalifeyeiletmekiinHz.Osman'a
giden Ammar b. Yasir radiyallah anh feci bir ekilde dvmlerdir. Bir
taraftanmeyyelilerebolcaihsanlarverilipdevletimknlartahsisedilirken,
diertaraftaniseashbilerigelenlerindenAbdullahb.Mesdradiyallah
anhn Kur'an'n oaltlmas hususunda halife ile anlamazla dmesi se
bebiyle maann kesilmesi ve Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
hanmHz.Aieradiyallahanhanntahsisatnnazaltlmasashbziyadesiy
lerencideetmitir.
FakatslmtarihikaynaklarndaHz.Osmanradiyallahanhdnemiha
diseleriyleilgiliolarakbazsahblerinrolleriyukardakiekildeortayakonu
lurken,KdEbBekirbnArab(543/1148)vebnTeymiyye(728/1328)gibi
mellifler ad geen ahslarla ilgili rivayetlerin doru olmadn, bunlarn
tamamensonradansiyasamalarlauydurulanvegeersizrivayetlerolduk
larndilegetirmilerdir.
MeselbnArab,elAvsmminelKavsmisimlieserindeHz.Osman
radiyallah anh hakknda ileri sren tenkitleri tek tek sralayarak bunlarn
tamamnn geersiz olduunu isbata almtr. Ayn anlay daha geni ve
teferruatl bir ekilde bn Teymiyye tarafndan da takip edilmi, mellif bu
konudakibilgileriiaveKaderiyyeninkelmgrlerineredsadedindedile
getirmitir.
Btn bu ve benzeri sebeplerden dolay Medine'de idareden memnun
olmayan bir topluluk olumaya balamtr. O kadar ki, Hz. Osman
radiyallah anhn halife seilmesinde en byk rol oynayan Abdurrahman
b. Avf dahi gerekletirilen icraattan duyduu rahatszlk nedeniyle Hz. Ali
kerremallhvecheyegelerek,"Senklcnal,bendealrm"diyerek,mese
leninhalliiinhalifeyekarsilahlmcadeleteklifindebulunmutur.
Ayrca meyye ailesinin basksna maruz kalan Ammar b. Yasir, Hz. Os
man tarafndan Msr valiliinden alnan Amr b. els, Hz. Aie radiyallah
anha, Hz. Osman'n uygulamalarndan memnun olmayan Hz. Talha ile Hz.
Zbeyr, Muhammed Eb Bekir ve Muhammed b. Eb Huzeyfe gibi ahslar
Medine'deki muhalefetin ncleri konumuna gelmilerdir. Bununla birlikte
Hz. Aie, Hz. Talha, Hz. Zbeyr, Hz. Ammar gibi ahslarn tenkitleri ykc
mahiyette deildi. Onlar, sadece yaplan yanl uygulamalar dile getiriyor
lard.AncakAmrb.elsgizlice,Muhammedb.EbBekirveMuhammedb.
EbHuzeyfehalkakaidarealeyhinetahriketmilerdir.
Hz.Osmandnemindemeydanagelenkarklarnnemlisebeplerinden
birisi de Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin byk lde etkisiz
hale getirdii ve Hz. mer'in tekrar canlanmasndan endie ettii ve ald
526
hususi tedbirlerle etkisini azaltmaya alt asabiyetin yeniden faaliyete
gemesidir.
AsabiyethereydennceKureykabilesiiindeEmevHimrekabetini
yeniden canlandrmtr. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem kabileler
st konumu sebebiyle, cahiliye dnemine kadar uzanan bu mcadele b
yk oranda gndemden kmt. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemdensonrakihalifelerinTeymveAdsoylarnamensupolmalarsebe
biylemeyyeveHimleriktidardanuzakkaldklarvemuhalefetedtk
leriiin,buikikabilearasndaiktidarmcadelesigrnrhalegelememitir.
Ancak Hz. Osman radiyallah anhn halife olmas ve Emevler adna siyas
kararlar almas, rakipleri Himleri tabi olarak muhalefete sevk etmi,
idareden u veya bu sebeple memnun olmayanlar da Emevlere kar mu
halefetblouolarakgrdkleriHimlerinyanndatoplanmlardr.
SonutaMslmanlarEmevveHimtaraftarlareklindeblnm,iki
slale arasnda gemie dayanan siyas rekabet, alann genileterek btn
toplumuetkilerhalegelmitir.
Hz. Osman radiyallah anhn ahs zafiyeti sadece Kurey iinde Emev
Him eklindeki bir siyas hiziplemeye sebep olmakla kalmam, bundan
cesaret alan dier Arap kabileleri de idareye kar birlemeye, kabile asabi
yetlerini aa vurmaya ve hilfetin genelde Kureyin, zelde de
meyyeoullarnn tekelinde olmasna muhalefet etmeye balamlardr.
Busebepledirki,odnemdeyenidencanlananEmevHimasabiyetim
cadelesine Kureyli ve Kureyli olmayan Araplar eklindeki yeni bir politik
rekabet de eklenmitir. Kureye mensup olmayan Bekr, Abdlkays, Reba,
Ezd, Kinde, Temm, Kudaa gibi Arap kabileleri slma daha sonra katlm
olmalarna ramen slm fetihlere byk katk salamlard. Fetihlerde
komutanlk, eyaletlerde de idarecilik mevkilerini hep Mekkelilerin igal
etmesinden rahatszlk duyan bu kabileler, ynetimde de artk kendilerinin
szsahibiolmalarnnzamannngeldiinidilegetirmeye,butrtaleplerine
cevapvermeyenidareyiakatenkitetmeyebalamlardr.
Ancak saylan sebeplerin yannda Abdullah bn Sebe de, Hz. Osman
radiyallah anhn hilafeti dneminde ortaya kan karklklarn sorumlula
rndanbirisiolarakkabuledildiideunutulmamaldr.Okadarki,Taber'nin
ravilerindenSeyfb.merhadiselerintekmsebbibininbnSebeolduu
na iddia eder. Ona gre, slm beldelerine fitne ve karklklar organize
edenbukii,San'albirYahudiolupannesininzenci olmasndandolayAb
dullahb.Sevdolaraktesmiyeedilmitir.bnSebe,Hicaz,Basra,Kfe,Msr
ve am diyarlarn dolaarak buralardaki insanlar fitneye srklemeye a
lm, onlara Hz. s aleyhisselmn geri geleceine inanmalarna ramen
nedenHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemdneceineinanmadklarn
sormu,herraslnbirvasisibulunduugibiHz.Raslllahsallallhaleyhi
527
ve sellemin vasisinin de Hz. Ali kerremallh veche olduunu iddia ederek,
Hz. Osman'n, Hz. Ali'nin hakk olan halifelii haksz yere ele geirdii ve bu
nedenleHz.Osman'nhilfettenindirilipyerineHz.Ali'ningetirilmesigerek
tiini ileri srmtr. Bu faaliyetleriyle o, Hz. Ali'nin mevkiini ykseltmek,
halife Hz. Osman' yermek ve gsp iln etmek suretiyle bu iki ahs ve ayn
zamandadaeskidenberirekabetiindeolanBenHaimileBenmeyye'yi
birbirine drmek istemitir. Hz. Ali'yi Raslllah sallallh aleyhi ve
selleme vasi ve varis kabul etmesi sebebiyle Abdullah b. Sebe, muhalifleri
tarafndania'nnkurucusuolarakkabuledilmitir.
Seyf'ten gelen rivayet kabul edilip karklklarn tm sorumluluu Ab
dullahb.Sebe'yeyklenirse,budurumdaolaylaraitirakedenbtnMs
lmanlar bir bozguncunun szne aldanarak onun peinden koan basi
retsiz topluluklar olarak kabul etmek gerekir ki, bu ashba bir hakszlk,
hatta iftira olur. stelik bn Sebe hakkndaki bilgilerin yegne kaynann
Seyfb.merolmas,onundaricalkitaplarnda"zayftr","kendisindenhayr
yoktur", "metruktur", "zndklkla itham edilmitir", "uydurduu hadisleri
gvenilir kiilere atfederek rivayet etmektedir", "rivayetleri botur" gibi
olumsuzifadelerletanmlanmas,Seyfinahsnnverivayetleriningvenilir
liihakkndaderinphelerortayakarmaktadr.
bn Sebe ile ilgili olarak bn Sad (230/845), Belzur (279/893), el
Minkar(212/827)gibiilkdnemtarihkaynaklarndadaherhangibirbilgi
yeralmamaktadr.BelkiiyimserbirifadeileSeyfinbtnsorumluluubn
Sebe'ye ykleyerek, olaylarda rol oynayan Mslmanlar hadiselerin so
rumluluundan kurtarmak istedii sylenebilir. Daha sonraki Mslman
tarihilerin bir ksm da muhtemelen bu sebeple Seyfin rivayetlerine ok
itibaretmiler,hattagerekSeyfingvenilirbirraviolduuhususunu,gerek
se onun bn Sebe hakknda aktard bilgilerin gereklii konusunu deliller
sunmayaalmlardr.
Tarihilerin,Hz.Osmandnemindemeydanagelenfitneolaylarnda,ar
dndan Hz. Alinin, Hz. Talha, Hz. Zbeyr ve Hz. Aie ile mcadelesinde bn
SevddanveSebelerinfaaliyetleriniokazikrettiklerini,ancakayntarihi
lerin yukardaki hadiselerden daha derin tesirleri olan Sffin savan nakle
derken Sebeyyeden bahsetmeyi unuttuklarn veya bunu ihmal ettiklerini
dilegetirilmektedir.
Seyfb.mer,gerekHz.Osmandneminde,gerekseonunldrlmesin
den sonra gerekleen Cemel savanda sahabe nderlerinin isimlerinin
gemesi sebebiyle onlar buradaki sorumluluktan kurtarmak amacyla hadi
selerin tek msebbibi olarak bn Sebeyi ve taraftarlarn gstermek istenil
mitir. Sffin savanda ise am taraf ve Muaviye rahatlkla sulanabilecei
iin bn Sebe ve onun gibi muhayyel sululara ihtiya duyulmamtr. Eer
bn Sebe meselesi doru ve gerek tarihe dayanm olsayd, bu frkann
528
Sffinde meydana gelen kark ve etrefilli savata ve Hz. Ali kerremallh
veche ashbnn tahkim meselesindeki ihtilfnda, sulhtan yz eviren, tah
kimanlamasnaitirakedenlerikfirliklesulayanHaricgrubununmeyda
nakndaSebeyyeninbirparmannvebirtuzannbulunmasgerekir
di.FakatHariclikmeselesindedebnSebedenbahsedilmemitir.
ayet,bylebirkiibilfiilvaridiysedebnSebetarihilerin,oHz.Osman
radiyallahanhdnemindeveHz.Alikerremallhvecheninhalfeliininilk
yllarnda faaliyetlerini tasvir ettikleri gibi bir neme sahip deildir. Ancak
bn Sebe, ia muhaliflerinin, Haricler hakknda yapmadklar bir ekilde,
zellikle ia frkas iin sonradan ihtiya halinde kullanlmak zere uydurup
sakladklarbirkiidir.Hariclercemaattendeildilerveonlarnhilfetiveya
iktidaristemegibibirniyetlerideyoktu.Onlar,herhalfeyekarayaklanan,
heridareciyeisyaneden,frsatbuldukadaiktidarlarasavaaanbirtoplu
luktular.stelikonlarbilhassaBenmeyyeiktidarykldktansonrabyk
nemi haiz ve hayatiyetini devam ettiren bir frka olmamlardr. nk
Abbas devletinin balang yllarnda onlarn gleri zayflam, keskinlikleri
krelmi ve Hariclik geride sadece mtekellimin arasnda bilinen ve ilm
hayattafarkltavrlarkazananbirmezhepolarakkalmtr.
TarihilerinSffinsavandaSebeiyyevebnSebeninadnanmamalarn
dan yola karak, Sebeler ve onlarn reisi bn Sebe konusunun ok zorlama
veuydurmabirmeseleolduunuvebutrbilgileriniailedierslmfrka
lar arasnda daha sonralar meydana gelen mcadeleler srasnda sonradan
uydurulduu sylenilmektedir. Bu ekilde iaya da derin tuzaklar kurmak,
onlar daha fazla ypratabilmek ve meruiyetlerini problemli gstermek iin
bumezhebinaslnaYahudibirunsurkatmakistemilerdir.
Btnbudeerlendirmelerlebirlikte,mevcudiyetitartmaldaolsabn
Sebe'nin bu dnemdehonutsuzluklarvegayrmemnunlarfitneyedn
trecekgizlialmalarndanbahsedilebilir.Neticedesosyalbnyedekiyara
lar ve ikyetleri gren bn Sebe ve bn Sebeler, insanlar devlet ile halife
aleyhinekkrtmlarveonlarisyanasrklemilerdir.
Son olarak ifade etmek gerekirse; olaylar bir sebep veya bir/birka
ahsn sorumluluuyla aklamak mmkn deildir. Dhil karklklar o
dnemdeki, din siyas, ictima ve iktisad deiimlerin bir sonucu olarak
kabuletmekgerekir.
Her eyden nce bu srete asker faaliyetler tamamlanm, devlet ula
abilecei en uzak snrlara dayanm, douda ran'n dman halk ve yk
sek yaylas, kuzeyde Anadolu ve batda Akdeniz, devletin en tabii snrlarn
oluturmulard. Fetihlerin durmasyla birlikte insanlar olaylar dnme ve
deerlendirme imkn bulmular, bunun sonucunda da, onlardan bir ksm
eitli nedenlerle farkl ekillerde ynetim aleyhine faaliyetlere girimeye
balamlardr.AyrcaHz. Raslllahsallallhaleyhivesellemin ahlkter
529
biyesialtndayetimiolansahbeninsaysnngngetikeazalmasvebu
terbiyedenmahrumkalaninsanlarncemiyetteekseriyetesahiphalegelme
leridekarklklardaetkinbirekilderoloynamtr.
Ayrca slm fetihlerinin genilemesiyle birlikte Mslmanlara boyun
een ve zimm duruma den, ancak iten ie de Mslmanlara dmanlk
besleyenHristiyanzmre,Hz.merradiyallahanhtarafndantarihsahne
sindensilinenSasanimparatorluu'nuntebeasolanranllarvenihayetHz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemin622'deMekkedenMedine'yehicre
tindenitibarensrekliolarakMslmanlarakardmancaduygularbesle
yen Yahudiler, Hz. Osman radiyallah anh zamanndaki fitne hareketlerinin
tabii destekileri olmular, teekkl ettirdikleri gizli rgtlerle muhalifleri
srekli olarak devlet idaresine kar atelemilerdir. Btn bu ve benzeri
faaliyetler toplam, Hz. Osman radiyallah anh dneminde Mslmanlar
bykdhilproblemlerlekarkaryagetirmitir.
1127
MAMHASANBinALaleyhisselm
1128
Hasan aleyhisselm, Ali ve Fatma radiyallh anhumann oludur. Hic

retin3.ylRamazanaynnortasndadomutur.Zehebi,abanaynnorta
snda doduuna dair rivayeti daha doru kabul eder. Fatma Radiyallh
anhann doum zaman gelince, Efendimiz Sallallahu aleyhi ve sellem, ona
EsmaBintimeysiledadsmmEymenignderdi,onlardaAyetelKrsi
ileFelakveNassureleriniokudular.Nesefidenylenakledilmitir;
FatmaRadiyallhanha,Hasanaleyhisselmdourduuzaman,Ali
Radiyallh anha; Ona isim ver dedi. O da; Ona ismi ancak dedesi
Sallallahu aleyhi ve sellem isim koyacaktr. Dedi. Efendimiz Sallallahu
aleyhivesellem;
Allah Azze ve Celle ona benden nce isim verecek buyurdu. Bunun
zerine,Cibrilaleyhisselamonageldivedediki;YaMuhammed!phesiz
AllahTel,budoumdandolaysenitebrikediyorvebuyuruyorki;
Onu Harunun olunun ad olan Seberin manasnda; Hasan diye
isimlendir. Hseyin aleyhisselm doduunda da Cibril aleyhisselam de
mitirki;
YaMuhammed!phesizAllahTel,budoumdandolaysenitebrik
ediyor ve buyuruyor ki; Onu Harunun dier olunun ismi olan Sbeyrin
manasnda;Hseyindiyeisimlendir.
bniSad,mranBinSleymandanrivayetediyor;elHasanveelHseyin
cennet ehlinden iki isimdir. Araplar cahiliye dneminde bu isimleri kullan
mazd.

1127
(APAK,4(2005/2))Makaleksaltlarakalnmtr.
1128
(ERDOMU,2003)s.170194Kitaptanzetlenerekalnmtr.
530
smiHasan,lakabZekiveMcteba,
Knyeleri Ebu Muhammed, Taki, Veli, Seyyid, Reyhanetn Nebi ve
SbtunNebidir.Hasanaleyhisselm,RasulullahSallallahualeyhiveselleme
herkesten daha fazla benzerdi. Bandan gbeine kadar olan ksmnda,
RasulullahSallallahualeyhivesellemebenziyordu.
FAZLETLER
EbuBekirradiyallhanhden;RasulullahSallallahualeyhivesellembize
namazkldrrkenhenzkkbirocukolanHasanaleyhisselmgelir,sec
deye varm olan Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin srtna kard.
Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem de, secdeden yava yava kalkard.
Namaz bitirdiinde; Ya Rasulullah! Sen torununa hibirimizin kendi ocu
unagstermediiilgiyigsteriyorsun.dediklerindebuyurduki;
Bubenimfesleenimdir.Umulurki,AllahAzzeveCelle,onunsebebiy
le iki Mslman topluluun arasn dzeltecektir.
1129
bni mer
radiyallhanhumadan;RasulullahSallallahualeyhivesellembuyurduki;
Hasan ve Hseyin, benim dnyada pp kokladm iki reyhanmdr.
1130
EbuSaidRadiyallhanh,uhadisinakleder;HasanveHseyin,cennet
genlerininefendileridir.
1131
EbuHureyreradiyallhanhden;Rasulullah
SallallahualeyhivesellemHasanveHseyinaleyhimesselmahakknda
Allah'm! Ben bu ikisini seviyorum. Sen de sev, onlar seveni de sev.
diye dua ederdi.
1132
Enes Radiyallh anh rivayet ediyor; Rasulullah
Sallallahualeyhiveselleme;
Ehlibeytindenenoksevdiinkimdir?diyesordular.Buyurduki;
HasanveHseyindir.
1133
bniAbbasRadiyallhanhumarivayetedi
yor;
Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem, boynu zerinde Hasan
aleyhisselmtadhaldekageldi.AdamnbiriHasana;
eyocuk!Negzelbirbineebindin.Dedi.RasulullahSallallahualeyhi

1129
Buhari(Sulh,9;menakb25)EbuDavud(2/519)Tirmizi(menakb30)Nesai(Cuma
27) Ahmed(5/37, 44, 47, 49, 51) Mansur Ali Nasf et Tac(3/662) el stiab(1/384)
SiyeriAlam(3/251)EbuNuaymHilye(2/33)esSavaik(s.310)
1130
Buhari(4/217) Tirmizi(3770) Ahmed(no;5675) Zehebi Siyeri Alam(3/250) sfur
Raibin(s.125) Ceml Fevaid(8783) Kenz(5/107) et Tac(3/661) Suyuti Tarihul
Hulefa(s.188)esSavaik(s.310)NurulEbsar(s.132)
1131
Ahmed(3/62)bniHibban(2228)Tirmizi(3768)bniMace(mukaddime11)Ceml
Fevaid(8782)ZehebiSiyeriAlam(3/250)etTac(3/665)Busayrithaf(7585)Metalibu
Aliye(3993) Mecmauz Zevaid(9/183) sfur Raibin(s.125) es Savaikul
Muhrika(s.310)sahihtir.
1132
Buhari(4/216) Mslim(s.1883) Tirmizi(3782) Ceml Fevaid(8777) sfur
Raibin(s.124)EbuNuaymHilye(2/34)etTac(3/665)esSavaik(s310)
1133
Tirmizi(3772)CemlFevaid(8778)SiyeriAlam(3/252)sfurRaibin(s.125)
531
vesellembuyurduki;
O da ne gzel bir binicidir.
1134
Ebu Hureyre Radiyallh anhdan;
Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem, Hasana dilini karr, ocuk, dilinin
krmzlngrncesevinirdi.
1135
GZELAHLAKINDANRNEKLER
Hasan aleyhisselm yce, erefli, halim (yumuak huylu), zahid, sabrl,
vakarl,hametli,cmert,vlrbirzatidi.Fitneleri,savasevmeyen,sakin
tabiatl,efendibiriydi.Hasanaleyhisselm,
Ben Rabbimin evine yaya olarak gitmeden ona kavumaktan hay
ederim diyerek yirmi defa yaya olarak hacca gitmitir.
1136
O, yaya olarak
giderken, kleleri binek hayvann yannda ekerek gtrrlerdi. Hasan
aleyhisselm, malnn tamamn Allah Tel yolunda iki defa harcam,
defadamalnAllahTelrzasiinpaylamtr.Hattaayakkabsnntekini
sadaka olarak verip, tekini kendine brakmaya yemin etmitir. Ald her
hediye karlnda onun deerinde hediye verir, dilenciyi bo evirdii ol
mazd.
Halifelii dneminde, bir namaz eda ederken, Cerrahul Esedi adnda,
Hasanaleyhisselmagizlikinbesleyen,onazararvermekiinfrsatkollayan
biri, secdeye vard srada Hasan aleyhisselm hanerleyerek yaralad. Bu
hadisedensonraHasanaleyhisselm,halkaylehitapetti;
Ey Irakllar! Hakkmzda Allahtan korkun!Biz Ehli Beytiz. Sizin emir
leriniz ve misafirleriniziz. Allah Tel, bizim hakkmzda; Ey Ehli Beyt!
Allah sizden ancak gnah gidermek ve sizi tertemiz klmak ister.
1137
buyurmutur. Bu hutbeden sonra mescitte alamayan kalmad.

1138
Bir
defasndaMervan,Hasanaleyhisselmaarlaflaretti.Hasanaleyhisselm
hiseskarmad.SonraMervansaeliylesmkrnce,Hasanaleyhisselm
ona;
Sana yazklar olsun! Sa elin yz iin olduunu, byle hareketler iin

1134
Tirmizi(menakb30)Hkim(3/170)sdlGabe(2/12)ZehebiSiyeriAlam(3/256)
esSavaik(s.311)
1135
bniSadden;SuyutiTarihulHulefa(s.189)bniHibban(12/408,15/431)Hennad
esSeriyZhd(2/618)AskeriTashifatulMuhaddisin(1/383)esSavaik(s.311)253Ziya
Muhtare(2/307) Ebu Yala(1/290) Heysemi Maksadul Ali(1359) Mecmauz
Zevaid(9/175)MetalibuAliye(3989)isnadsahihtir.
1136
Ebu Nuaym Hilye(2/36) Siyeri Alam(3/253) Dmeyri Hayatul Hayevan(s.434)
bniKesirelBidaye(8/68)araniTabakat(1/89)EsSavaikulMuhrika(s.313)Yenabil
Mevedde(s.126)evahidn
1137
Ahzab,33
1138
Tefsiru bni Kesir(3/486) Zehebi Siyeri Alam(3/270) Dmeyri Hayatul
Hayevan(s.433) es Savaikul Muhrika(s.313314) Hayatus Sahabe(4/300) Yenabil
Mevedde(s.125)
532
sol elin kullanlacan bilmiyor musun? Yuh sana! dedi. Mervan sesini
karamad.
1139
tebu,Hasanaleyhisselmn,RasulullahSallallahualeyhive
sellemin ahlak ile ahlaklandn gstermektedir. Zira Efendimiz Sallallahu
aleyhi ve sellem de, ahsn ilgilendiren hususlarda kzmaz, eriatn hkm
leriinendiindekzard.
Bir gn Hasan aleyhisselmn kapsna dilenci gelmi ve Hasan
aleyhisselm;
Nedenonubudurumadrdm,obanagelmedenncehaliniarat
rp ihtiyacn gidermeliydim diye hayflanarak alamtr.
1140
bni Sirin ve
Ebu Cafer Radyallahu anhumadan nakledildiine gre, Hasan
aleyhisselm,yemeearlmayankimseleriyemeinearrd.
1141
OnaGsterilenSevgiVeSayg
Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem, Hasan ve Hseyin Radyallahu
anhumayahitabenbuyurduki;
Dorusu siz, Allah Telnn ruhundansnz. Siz sayg grp sevileceksi
niz.
1142
Hasan aleyhisselm, kk iken, Rasulullah Sallallahu aleyhi ve
sellem,onundudanperdi.Bazendiliniemer,onukucaklar,barnabasp
onunlaoynard.BazenRasulullahSallallahualeyhivesellemnamazdasecde
halinde iken Hasan aleyhisselm gelip Onun srtna biner, Rasulullah
Sallallahu aleyhi ve sellem de, onu srtnda tutmak iin secdesini uzatrd.
Bazen Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem ile birlikte minbere kard. Sa
hih bir hadiste sabit olduuna gre, Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem
minberde hutbe irad ederken, Hasen ile Hseyin Radyallahu anhumann
kendisine dargn durduklarn grnce minberden inip onlar kucaklam,
yannaalpminberekarmve
Allah doru syler; phesiz mallarnz ve ocuklarnz bir imtihan
dr.Benbuikisininyrrkentkezlediinigrncekendimi tutamadm,
yanlarnagitmekiinindim.
1143
Ebu Bekir radyallahu anh, Hasan aleyhisselma sayg gsterir, ikramda

bulunur, onu sever ve Babam sana feda olsun derdi. mer Radyallahu
anhdeonabuekildedavranrd.
Vakdinin brahim Bin Haris et Teymiden rivayet ettiine gre mer
Radyallahu anh sahabelere maa balarken Hasen ile Hseyin Radyallahu
anhumayaBedirsavanakatlansahabelerebalananbemilyondirhemlik

1139
bni Kesir el Bidaye(8/70) Suyuti Tarihul Hulefa(s.190) Zehebi Siyeri
Alam(3/266)HeytemiesSavaik(s.314)
1140
HucviriKefulMahcub(s.460)
1141
ZehebiSiyeriAlam(3/262)bniKesirelBidaye(8/69)
1142
bniKesirelBidaye(8/63)
1143
bniKesirelBidaye(8/63)ZehebiSiyeriAlaminNbela(3/257)
533
maabalamt.
Osman Radyallahu anh de ayn ekilde onlara ikramda bulunur, onlar se
verdi. Osman Radyallahu anh kuatma altna alndnda, Hasan
aleyhisselm klcn kuanarak onun yannda durmu, onu savunmaya ba
lamt. Osman Radyallahu anh da onun bana bir ktlk gelmesinden
korktuu iin yemin vererek evine dnmesini talep etmiti ki, Ali
kerremellh vechenin gnl rahatlasn. Ali kerremellh veche olu Ha
sana ar derecede kymet verir ve ona sayg gsterirdi.
1144
Hasan
aleyhisselm, ok boayan bir zat idi. Fakat boad btn hanmlar onu
ok severdi. Hatta Ali Radyallahu anh, bir gn hutbesinde Hasan
aleyhisselmn ok boamas sebebiyle halk, ona kz vermemesi iin uyar
m,halkise,ehlibeytileakrabalkkurmakarzusuilebundanrazvehonut
olduklarnsylemilerdi.
1145
HilafetiveMuaviyeleSulh
bni Mlcem, Ali kerremellh vechenin dnyay terke sebep olunca,
halkHasanaleyhisselmnyannagelerek;
Eymminlerinemiri!Halifeliisenal!dediler.Hasanaleyhisselm;
Hayr! Ben sizi bu konuda tpk Rasulullah Sallallahu aleyhi ve
sellemin(halifetayinetmeden)braktgibibrakyorum.EerAllahsize
hayr murad ederse, mutlaka sizi hayrnza dokunacak bir karara vardrr.
Nitekim Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem vefat ettikten sonra da si
zin,hayrlbirinsanzerindeittifaketmenizisalamtr.Dedi.
1146
Buna
ramenhalk,Hasanaleyhisselmbuiesonderecelaykbulduuiinona
biat etti. Daha nce Emirl Mminin olan Ali kerremellh veche,
amllara kar tedbir almak amacyla byk miktarda asker toplamt. O
byle bir sefere kma hazrl iindeyken vefat etti. Cenab Allah bir ii ta
mamlamak istediinde, onu engelleme imkn yoktur. Ali kerremellh
vecheninehidediliiyleberaber,halktarafndanbiatlahalifeseilenHasan
aleyhisselm, Muaviye ve amllarn kendi zerine yrmek istediklerini
haberald.DahanceAlikerremellhvechebylebirseferiinbiatetmi
olan ordu, Muaviye ile karlamak zere Kufeden ayrlmt. Hasan
aleyhisselmbuorduileyolakpMeskendenilenyerevarpkonaklam
t. Oradan Medaine varan Hasan aleyhisselm on iki bin kiilik bu ordunun
banaKaysBinSadBinUbadeelEnsariyitayinetmibulunuyordu.Hasan
aleyhisselm, kampta dinlenirken birden barmalar duyuldu. Birisi; Kays
BinSadldrld!Diyebaryordu.Ansznortalkkart,herkesbirbirinin

1144
bniKesirelBidaye(8/63)ZehebiSiyeriAlaminNbela(3/257)
1145
Suyuti Tarihul Hulefa(s.191) Zehebi Siyeri Alam(3/262) bni Kesir el
Bidaye(8/69)NurulEbsar(s.135)esSavaik(s.314)
1146
EbuNuaymHilye(2/37)bniKesirelBidaye(8/14)
534
malna saldrd. Hasan aleyhisselmn bulunduu yere kadar geldiler. Otur
duukilimiekipaldlar,onahcumedipyaraladlar.Hasanaleyhisselmbu
vakadan dolay isyanclara kar byk bir tiksinti duydu. Bineine atlad,
Medaindeki beyaz kasra gitti. Oraya vardnda her yan yara bere iindey
di. Ordu kasrn nne geldiinde, Muhtar Bin Ubeyd (Allah onu rezil etsin)
MedaindememurolanamcasSadBinMesuda;
ereflivezenginbiradamolmakistermisin?dedi.Sad;
Nedemekistiyorsun?dedi.Muhtar;
Hasan al,her tarafndan zincirlere bala ve Muaviyeye gnder de
di.Sad;
Allah seni rezil etsin! Senin teklifin ne kt! Benden Rasulullah
Sallallahu aleyhi ve sellemin torununu mahvetmemi mi istiyorsun? diye
cevaplad.
1147
Hasan aleyhisselm, Irakta yakaland. Irakllar, amllara
kar Hasan aleyhisselma dayanarak kendilerini savunmak istiyordu. Oysa
yaptklar ile istedikleri ey birbiriyle badamyordu. Onlarn asl hsran,
birbirleriylegrayrliindeolmalarndanvebakanlarndinlememele
rindenkaynaklanyordu.Eerbiatettiklerizatn,Rasulullahsallallahualeyhi
veselleminkzolanFatmaradiyallhanhannoluHasanaleyhisselmn
kymetinibilselerdi,HasanaleyhisselmnMslmanlararasndabirefendi,
birlider konumundaolduununfarkna varsalard,dneklikyapmaz,karga
aya dmezlerdi. Hasan aleyhisselm, ordusunun dankln ve evresin
dekilerinkararszlngrnce,Muaviyeyebirmektupyazarakbaristedi
ini bildirdi. Muaviye de o srada kar koymak iin ordusunun bana ge
miti.Hasanaleyhisselmemirliktenekilmekiinbirtakmartlarnesr
d.MuaviyebunlaryerinegetirdiitakdirdeHasanaleyhisselmemirlikten
vazgeecekti.
1148
Anlamaartlar
1IrakveHicazhalkndanAliRadiyallhanhtaraftarolup,onasevgiile
balolanlarakar,intikamsiyasetigdlmeyecek.
2Muaviye,lnceyekadarhalifeolacak,ldktensonrameseleyi,ura
halledecek.(iakaynaklbirrivayetegrede;Muaviyeninlmndenson
ra HasanveyaHseyinaleyhimesselmdanbirininhalifeolmasartkoul

1147
Ebu Nuaym Hilye(2/37) bni Kesir el Bidaye(8/14 Terc.:8/2930) bnl Esir el
Kamil(3/404)ZehebiSiyeriAlam(3/269)
1148
rad Mfid(s.172) Menakb bni ehraub(4/33) Abdullah b .Mslim b.
Kuteybe Elmamet vesSiyase(1/163) bni Sabba Fusulul Mhimme(s.145) Sbt
bnlCevziTezkiretlHavas(s.197)
535
mutu.
1149
3 Ali kerremellh vechenin ve Hasan aleyhisselmn tebaasna de

meyemecburolduugiderler,Kufehazinesindenkarlanacak.
4 Hazineden, geinecek kadar bir tahsisat balanacakt. Rasulullah
Sallallahualeyhivesellem;BendensonraHilafetotuzsenedir.Sonrakral
lk haline gelir buyurmutur.
1150
Hasan aleyhisselm dnemi ile hilafet
otuzylatamamlanmtr.
Hasan aleyhisselm, Muaviye iin Hicri 41. yln Rebiulevvel aynda hila
feti terk etti. te Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellemin vefatndan bu
tarihekadardatamotuzylgemitir.RasulullahSallallahualeyhivesellem,
Hicri 11. yln Rebiulevvel aynda vefat etmiti. Bu da peygamberlik delille
rinden bir(mucize)dir. Ayrca Hasan aleyhisselmn faziletleri blmnde
kaydettiimizhadisieriftebumucizeyeiaretederek,ikiMslmantoplu
luk,Hasanaleyhisselmnhilafettenferagatiilebarsalamtr.
ehadeti
Hasan aleyhisselm, zehirlenerek ehit edilmitir. Umeyr Bin shak anla
tyor;KureylibiradamlaberaberHasanaleyhisselmnyannageldik.De
falarca zehirlendim, ama bu sefer ki hepsinden daha ktyddiyordu. O
srada Hseyin aleyhisselm geldi. Hasan aleyhisselmn yanbana oturdu
ve;
Ey kardeim! Sana bunu iiren kimdi? diye sordu. Hasan aleyhisselm;
Onuldrmekmiistiyorsun?dedi.Hseyinaleyhisselm;
Evetdedi.BununzerineHasanaleyhisselm;
Eer bunu u anda, zannettiim adam yapmsa Allahn intikam da
ha etin olacaktr.
1151
Hasan aleyhisselm, ryasnda sanki gzlerinin
arasndahlassuresinin;Deki;OAllahtr,tektirayeticelilesininyazld
n grnce, ev halkyla birlikte buna sevindi. Sonra bu, bnl Mseyyebe
anlatlncadediki;
Eerryasdoruise,yaamamddetiazkald.Busznzerinden
birka gn getikten sonra Hasan aleyhisselm Hakka yrd. Cenaze na
maznognkMedinevalisiSaidBinelAskldrd.Vefatnnsebebidoru

1149
bniKuteybeedDineveri'yenisbetedilenelmamevesSiyase(1/140)Berzenci
elaaLiEratisSaa(s.50)radMfid(s.172)Menakbbniehraub(4/33)Fusul
ulMhimme(s.145)bnlCevziTezkiretlHavas(s.197)
1150
Ebu Davud(4446) Tirmizi(fiten 48) bni Hibban(1534) Hakim(3/71) Ahmed
(4/185,273,5/44,50,220)RuyaniMsned(25/136)SuyutiHasais(s.714)bniKesir
elBidaye(terc.:8/31)
1151
Ebu Nuaym Hilye(2/39) Zehebi Siyeri Alamin Nbela(3/274) bni Kesir el
Bidaye(8/76) arani Tabakat(1/90) Heytemi es Savaiq(s.316) Dmeyri Hayatul
Hayevan(s.435)evahidnNbvve(s.328)
536
lanmayanbirrivayetegreylenakledilmitir;
Yezid gizlice Hasan aleyhisselmn hanm Cade Binti Eas Bin Kays el
Kindiye, Hasan aleyhisselm zehirledii takdirde kendisiyle evlenecei ha
berini100dirhemileberabergnderdi.Kadnbuiiyaptktansonra,Hasan
aleyhisselm, krk gn hastaland. Vefat edince, Cade, verdii sz yerine
getirmesiiinYezidehabergnderdi.Yezidona;BizseninHasaniinbire
olmana raz olmadk ki, seni kendimize e edinmeye raz olalm. Diye ce
vapgnderdi.
1152
Hasan aleyhisselm, babaannesi olan Fatma Binti Esed Radiyallh an

hannyanndakimehurkubbesindedefnedildi.Hayatsresi47ylolup,bu
mddetin yedi yl Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem ile otuz yl babas
Ali Radiyallh anh ile getikten sonra hilafet makamnda alt ay bulundu.
SonrahilafetiMuaviyeyebrakarak9yl6aydaMedinedeyaad.Hicretin
49veya50.ylndavefatetti.Cenazesinebykbirkitlekatld.
ocuklar
Havle Binti Manzur Bin Zeban el Fezariye adl hanmndan; Hasan Bin
Hasan,
BintiUkbeBinMesudelBedriadlhanmndan;ZeydvemmlHasan,
Sakafiyeden;mer,
mmshakBintiTalhaBinUbeydullahadlhanmndan;Talha,mm
veledanalardan;HseyinelEsremveAbdullahadlocuklarolmutur.
1153
HafzEbuBiredDulabi,brahimveAmradlikiolunundahaolduunu
kaydetmitir.
1154
ElBirmavi; Hasan aleyhisselmn 11 ocuu olup bir tanesinin kz oldu

unu sylemi, Mecmaul Ahbab adl eserde de, 15 olu ve 8 kz olduu
kaydedilmitir.
1155
MAMHSEYNBinALAleyhisselm
1156
Fatma aleyhisselma, Hasan aleyhisselmn doumundan 50 gn sonra

1152
bni Kuteybe el Maarif(s.146) Ebulferec sbehani Makatilut Talibiyyin(s.73) bni
Kesir el Bidaye(8/77) Suyuti Tarihul Hulefa(s.192) eblenci Nurul Ebsar(s.136) es
Savaiq(s.316)SafurielMehasin(s.196)eyherRadiSulhulHasen(s.361)Berzenciel
aa(s.55) evahidn Nbvve(s.328) Aie Abdurrahman Bintu at Seyide
Sukeyne(s.26)
1153
bniKuteybeelMaarif(s.146)sfurRaibin(s.200)
1154
DulabiZrriyetutTahira(115)bkz.:sfurRaibin(s.201)
1155
SafuriMuhtasarulMehasinilMctemea(s.196)NurulEbsar(s.136)
1156
(ERDOMU,2003)s.194250Kitaptanzetlenerekalnmtr.
537
Hseyin aleyhisselma gebe kalmt. Hicretin 4. yl aban aynn beinde,
Hseyinaleyhisselmdodu.
Stannesi
AbbasradiyallhanhnhanmmmlFadl,birgnEfendimizSallallahu
aleyhiveselleminyannagelerek;
EyAllahnrasul!Bugeceryamdaseninbedenindenbirparasnnke
silip evime konulduunu grdm. Dedi. Efendimiz Sallallahu aleyhi ve
sellemde;
Hayr,grmsndrinallah.Fatmabirerkekdouracak,sendeona
olun Kusemin stn emzireceksin. Buyurdu. Hseyin aleyhisselm
dounca, mml Fadl onu alp gtrd ve debeleninceye kadar ona
Kuseminstnemzirdi.
1157
LakapveKnyeleriKnyesiEbuAbdullahtr.Lakaplarise;ehid,Seyyid,
erRaiyd,etTayyib,ezZeki,elVafi,elMbarek,etTabilimerdatillahvees
Sbttr.
1158
Faziletleri
Yala el Amiri radiyallh anhden; Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem
bir gn ashabyla birlikte davet edildii bir yemee gidiyordu. O srada H
seyin aleyhisselm da, sokakta ocuklarla oynuyordu. Rasulullah Sallallahu
aleyhi ve sellem, ashabn geride brakp ilerledi ve ellerini aarak Hseyin
aleyhisselmtutmakistedi.Hseyinaleyhisselmbirorayabirburayaka
yor,efendimizSallallahualeyhivesellemdeglyorveonututmayaal
yordu. En sonunda tuttu, bir elini ensesine, bir elini de enesinin altna ko
yupptvebuyurduki;
Hseyin bendendir, ben de Hseyindenim. Allahm! Hseyini seveni
sen de sev. Hseyin torunlardan bir torundur.
1159
Cabir Bin Abdullah
radiyallhanhden;RasulullahSallallahualeyhivesellembuyurduki;
Cennetlikgenlerinefendisinebakmaklamutlulukduyan,HseyinBin

1157
Hkim (3/176) Mikat(3/264) bni Sad(8/278) Musab ez Zubeyri Nesebi
Kuray(s.24) evahidn Nbvve(s.331) Yenabil Mevedde(s.138) Nurul
Ebsar(s.139)
1158
MsabezZbeyriNeseb(s.40)evahidnNbvve(s.328)NurulEbsar(s.138)
1159
Tirmizi(3777)Ahmed(4/172)bniMace(142)BuhariEdeblMfred(364)Zehebi
SiyeriAlam(3/283)bniAbdilberrelstiab(3/627)KenzulUmmal(7/107)bniHacer
el sbe(3/630) bni Kesir el Bidaye(8/336) eblenci Nurul Ebsar(s.139) Hayatus
Sahabe (3/347) el Ciylani Fadlullahis Samed (1/459) Heytemi Es Savaikul
Muhrika(s.420)
538
Aliye baksn
1160
Ebu Hureyre radiyallh anh rivayet ediyor; Rasulullah
Sallallahualeyhivesellemmescitteoturuyordu.
ufaklknerede?buyurduveHseyinaleyhisselmodasndankp,d
ene kadar yryerek geldi. Parman Rasulullah Sallallahu aleyhi ve
sellemin sakalna koydu. Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem de Hseyin
aleyhisselmnaznaarakaznonunaznakoydu.Sonrabuyurduki;
Allahm! Ben bunu seviyorum. Sen de bunu sev ve bunu sevenleri de
sev.
1161
mam Hasan aleyhisselm ve kardei mam Hseyin
aleyhisselmHz.leriReslllahsallallahualeyhivesellemEfendimizinhuzu
rundagreiyorlard.ReslllahsallallahualeyhivesellemEfendimizmam
Hasan aleyhisselm tevik ediyordu. Hz. Fatmatzzehra radiyallh anha
babasna:
YaReslallah!Hasanbyktr,heponuntarafntutuyorsunuz.Ne
bisallallahualeyhivesellem:
Ya Fatma! Cebrail aleyhisselm Hseyin'e yardm ediyor. buyurdu
lar.
1162
Fatma radiyallh anhadan; Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem bu

yurduki;HasandaBenimheybetimveululukniteliimvardr.Hseyinde
ise,Benimecaatimvecmertlikvasfmvardr.
1163
Zeyd Bin Erkam radiyallh anh den; Rasulullah Sallallahu aleyhi ve

sellem,Ali,Fatma,HasanveHseyinaleyhimssselmhakkndabuyurduki;
Bunlarla bark olanla bark olurum, arpanlarla da arprm.
1164
RasulullahSallallahualeyhivesellembirgnnamazklarkenkulanabir
ocukalamasgeldi.Namaznabucakbitiripdar kt.Sebebinisorduk
larndabuyurduki;
Bir ocuk alamas duydum. Onu Hseyin zannettim.
1165
Ebu
Hureyre radiyallh anh, bereketlenmek iin Hseyin aleyhisselmn aya

1160
Ebu Yala(3/1874) Zehebi Siyeri Alam(3/283) Heysemi Maksadul Ali(1360)
Mecmauz Zevaid(9/187) bni Kesir el Bidaye(8/336) sfur Raibin (s.202) Heytemi
esSavaik(s.421)NurulEbsar(s.139)
1161
Buhari(Buyu 49) Mslim (Fadailus Sahabe 57) Hkim(3/196) Buhari Edebl
Mfred(1183) el Ciylani Fadlullah(2/567) Nurul Ebsar(s.139) sfur Raibin
(s.195,202)
1162
Zehebi Tarih(3/9) Zehebi Siyeri Alam(3/266) Metalibul Aliye(3994)
Lemazat(1/95)evahidnNbvve(s.330)
1163
bniKesirelBidaye(8/252)HeytemiesSavaiq(s.419)
1164
bniMace(145)ZehebiTarih(3/8)bniKesirelBidaye(8/335)
1165
ZehebiSiyeriAlam(3/284)evahidnNbvve(s.331)Lemazat(1/96)
539
nntoprandanelbisesinesararaktard.
1166
ehadetininHaberVerilmesi
EnesBinHarisradiyallhanhden;RasulullahSallallahualeyhivesellem
buyurduki,BenimbuolumHseyin,Iraktopraklarndanbirindeldr
lecektir.Sizdenherkimonayetiirse,yardmetsin!
1167
Enesradiyallhanhden;YamurmeleiRasulullahSallallahualeyhive
selleme gelmek iin izin istedi. Ona izin verildi. Rasulullah Sallallahu aleyhi
vesellem,mmSelemeradiyallhanhayadediki;
Kapya bak, yanmza kimse girmesin! Derken Hseyin aleyhisselm
geldivegirmekistedi.mmSelemeonamanioldu.Fakato,sradveieri
girdi. Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellemin kucana oturup boynuna
sarld.Melek;
Onuseviyormusun?dedi.RasulullahSallallahualeyhivesellemde;
Evetbuyurdu.
Ama mmetin onu ldrecek. stersen sana onun ldrlecei yeri
gstereyimdedivekrmzbirtoprakgetirdi.RasulullahSallallahualeyhive
sellem, o topra mm Selemeye emanet etti ve o da onu bartsne
sard.Sabitradiyallhanhdediki;
ittiimizegre,oyer,Kerbeladr.
1168
RasulullahSallallahualeyhivesellembutoprakoklayp;Riyhukerbin
ve belain (znt ve bela kokusu) buyurdu. mm Seleme radiyallh
anhayadediki;
tebutoprakHseyininldrleceiyerintopradr.Kanabuland
zaman bil ki Hseyin ehit oldu demektir. mm Seleme radiyallh
anha dedi ki; Ben bu topra yanmdaki bir ieye koydum ve kendi ken
dime bu topran kana dnecei gn byk (bir bela) gndr dedim.
mmselemeradiyallhanha,Hseyinaleyhisselmnehitedildiigno
topran kana bulandn grmtr. Bu hususta bni Abbas, Ali ve Aie
radiyallhanhumdendesahihrivayetlervardr.
1169

1166
Zehebi Siyeri Alam(3/287) 309 bni Kesir el Bidaye(8/337) evahidn
Nbvve(s.331)LemazatHulviye(1/96)SuyutiHasais(2/627)
1167
Kurtubi Tezkira(s.644) arani Muhtasar Tezkira(s.418) Yenabil
Mevedde(s.139)
1168
Kurtubi Tezkira(s.644) Ahmed (3/242) Zehebi Siyeri Alam(3/194) Metalibul
Aliye(3999)esSavaik(s.421)
1169
Ahmed(1/242) bnl Cevzi el Hadaik(1/396) Zehebi Tarih(3/10) Zehebi Siyeri
Alam(3/288) Ebu Yala(1/363) Mecmauz Zevaid(9/187) Maksadul Ali(1364) es
Savaiq(s.422)evahidnNbvve(s.332)YenabilMevedde(s.139)
540
YezidinVeliahtTayinEdilii
Muaviye,bazvalileriveyaknlar,Yezitinveliahtlalaykolduunusy
leyerek Muaviyenin kafasn kartrdlar. zellikle Mugire Bin ubenin
kulisfaaliyetlerionaoketkietti.Mugirederki;Muaviyeninkafasnahi
mihiolmayacakgibigzkenmuhalbirisoktum.Buimmetinhayrna
bir ey olmad. yle bir gedik atm ki, ebediyen kapanmayacaktr.
1170
Muaviye hicri 56 ylnda aka Yezid iin biat arsnda bulundu. nsanlar
Yezidin ahlakszln bildikleri iin raz olmadlar. Herkes kerhen evet dedi.
Bu ary Abdurrahman Bin Ebubekr, Abdullah Bin mer, bni Abbas, Ab
dullah Bin Zubeyr ve Hseyin Bin Ali radiyallh anhum reddettiler.
1171
Yezid, krall iyi idare etmesiyle hret bulduu gibi, ok arap imesi, na
mazterketmesi,ehvetinedknoluu,zalimliivefahielerleyatmasile
de mehur olacakt. Yezide babas henz sa iken, tahtnn varisi olacan
szvermiti.Muaviyelnce,hicri60ylndaYezidhalifeolarakbiatald.
1172
Bylece terr, adam kayrma ve rvetle elde edilen bir mirasa varis oldu.
Bulunduu devirde insanlarn en alaklarndan olan Yezid baa gemiti.
Hseyin aleyhisselm buyuruyor ki; Dnya bir cife(le)dir. Onun talipleri
isekpeklerdir.
1173
KerbelaFelaketi
Fesahatbahesininblbl,belagatehrinindurusu,cennetlikgenlerin
efendisiHseyinaleyhisselmKerbelafelaketiilekarkaryakald.Biravu
denecekkadarazyaknlar,yardmclarveerkekocuklarilebirlikteobelal
beldede ehadet erbetini ierek, Ehli Beyt dostlarnn yreine kyamete
kadar ifa bulmayacak bir yara ald. Kerbelada Hseyin aleyhisselma
yaplanlar, btn dnyay kan alatmaya yetti. O acnn gnllerde yakt
ate, dalara talara dseydi, dalar, talar erir, gklere dseydi gkler
buharolupfezaboluundakaybolurdu.
HseyinaleyhisselmnMekkeyeYerlemesi
Muaviye hayattayken tannm kiilerden Yezid'e biat almt. Fakat
mam Hseyin aleyhisselma dokunmayp, biat teklifinde bulunmamt.
zellikleoluYezid'evasiyetettiki
Hseyin b. Ali biat etmezse fazla srar etme ve ylece brak kalsn.

1170
bnl Esir el Kamil(3/504) Suyuti Tarihul Hulefa(s.205) Hasan brahim Hasan
slamTarihi(1/357)
1171
bni Kesir el Bidaye(8/80) bnl Esir el Kamil(3/512) bkz.: Taberi(5/301307)
CevdetPaaKsasEnbiya(8/180)
1172
bnlEsirelKamil(8/226)EbulHasanAlienNedviAliyyulMurtaza(s.207)radi
Mfid(s.182)TarihiYakubi(2/226228)FusululMhimme(s.163)
1173
Seyyid Burhaneddin Tirmizi, Maarif (s.77) Muhadaratu Ragb(1/215) Menhecul
Kavi(6/478)erhuBahrilUlum(6/195)
541
Hseyin aleyhisselm ehli beytiyle beraber Mekkeye yerleti ve gnlerini
ibadetle geirmeye balad. Mazlum olan mam Hseyin aleyhisselmn
Mekkeye girii, halkta znt ve sevincin bir anda kavumasndan
mtevellid bir his uyandrd. oktan beri Rasulullah Sallallahu aleyhi ve
sellemden ve ehli beytten ayr olan bu mbarek belde, imdi Hseyin
aleyhisselmn gelii ile sanki gklere ykseliyordu. Habibi Kibriyann ak
ateiyle yanmakta olan Batha ahalisi alaya alaya Hseyin aleyhisselm
karlamaya kotular. Ehli Beytten byle anl biri ortada iken Yezide yz
vermek kimsenin hatrndan bile gemiyordu. Hseyin aleyhisselmn yk
sekgayesi;
Hakkn, Yezid gibi, Mslman olduuna inanmak zor olan bir fask
gasbaterketmigrnmektensaknmakidi.ZiraMedinedekendihalin
deoturmaktaiken,Yezidintehditveicbar,oradaemniyetverahatnorta
dan kaldrdndan, aresiz Mekkeye snmt. Fakat Mekke ile Medine
halknnkendisinearballilemeyyeoullarndanolanlarnvevalilerin
tela, Yezid tarafndan Hseyin aleyhisselmn haa bozgunculua te
vikiliklesulanmasnayolamt.
1174
KufelilerinBiatMektuplar
Bu arada Kufeliler, Abdullah radiyallh anh ile Hseyin aleyhisselmn
Yezide beyat etmeyerek, Medineden Mekkeye katklarn ve kendi taraf
tarlarn topladklarn iitmiler, bata Sleyman Bin Surad olmak zere
birok kii Hseyin aleyhisselma mektuplar yazmlard. Mektuplarnda,
Yezidin zulmnden bktklarn, kendi aralarna gelmesi halinde beyat ede
ceklerini, Yezidin hilafetini kabul etmediklerini belirtiyorlard.
1175
Hseyin
aleyhisselm durumu dnd ve baz zatlar ile istiare yapt. Amcasnn
olu Mslim Bin Ukayl radiyallh anh Kufeye gndermeye karar verdi.
MslimBinUkaylradiyallhanh,HseyinaleyhisselmnIrakllarahitaben
yazd bir mektupla beraber Kufeye gitti ve byk bir ilgiyle karland.
MektubualayarakdinledilerveYezidinadamlarylaarpmakiinyemin
ler ettiler. lk elde 20.000 civarnda kii Hseyin aleyhisselm adna ona
beyat verdi.
1176
Yezid, bu durumu haber alnca, hadiseye kar zayf kald
iin Numan Bin Beiri Kufe valiliinden azletti ve yerine iddeti seven
Ubeydullah Bin Ziyad adl ereften mahrum birini getirdi. Mslim Bin Ukayl

1174
Mehmed Halid Mufassal Tarihi slam(1/335) Taberi Tarihi(5/351) Muhammed
AliesSabbansafurRaibin(s.204)
1175
Taberi Tarihi(5/352) bnl Esir el Kamil(4/20) bni Kesir el Bidaye(8/151)
Mehmed Halid Mufassal Tarihi slam(1/339) Suyuti Tarihul Hulefa(s.207) radi
Mfid(s.201)
1176
bniKesirelBidaye(8/152)ZehebiSiyeriAlaminNbela(3/292)Menakbbni
ehraub(4/89)
542
radiyallh anh, yeni gelimelerden habersiz olarak, Hseyin aleyhisselm
mitlendiricihaberlergnderiyordu.UbeydullahBinZiyad,Kufeyegirdiin
de hemen iddete bavurdu, tehditler ile Kufelileri sindirdi ve baz korkak,
karckimselerikullanarak;
Hseyini davet edenlerin aa karlmasnda yardmc olacaklarn
dllendirileceini vaad etti. Bir jurnalci, Mslim Bin Ukayl radiyallh
anhnsaklandyeribildirince,Ubeydullah,birgrupaskerleoraykuattve
Mslimradiyallhanhvuruarakehitdt.Busradadurumdanhaber
siz olan Hseyin aleyhisselm Iraka hareket etmiti. bni Abbas ve bni
mer radiyallh anhum gibi mmtaz ahsiyetler, Kufelilerin vaadlerine
gvenilemeyeceini hatrlatarak, onamani olmak istemilerdi. Fakat Hse
yin aleyhisselm fikrinden dnmedi ve ehli beytiyle birlikte 8 Zilhicce 60
hicritarihindeyolakoyuldu.
BildirilmiFitneYl
Ebu Hureyre radiyallh anh derdi ki; Allahm! Beni 60. seneye eritir
me! Bana oluk ocuun idareci olaca yl gsterme! O, bu szyle, u
hadisi erife iaret ediyordu; mmetimin helaki Kurey ocuklarnn elin
denolacaktr.
1177
Nitekim duaskabulolmuveEbu Hureyreradiyallh
anh,busenedennceHakkayrmtr.EbuUbeyderadiyallhanhden
rivayetedilenzayfbirhadiste;
BudevletiimeyyeoullarndanYeziddenilenbiradamnbalta
lamasna kadar adaletle ayakta durmaya devam edecektir!
1178
buyrul
mutur.YaknlafzlaEbuZerrradiyallhanhdenderivayetedilmitir.Muaz
radiyallhanhnrivayetettiiisnadzayfolandierbirhadistebuyrulurki,
Fitneler karanlk gecenin paralar gibi zerinize gelecektir. Bir ksm
gidince baka ksm gelecektir. Halifelik kaldrlp krallk yerleecektir. Ey
Muaz tut ve say! Bee ulanca; Yezid! Allah Yezide bereket vermesin!
buyurdu.Sonragzleridolduvebuyurduki;BanaHseyininlmhaberi
geldivebanaonunehitolacayerintopraverildi.Onunkatilidebildi
rildi. Say ona ulanca; el Velid! Firavun ismidir. slam eriatn ykandr!
Onunkannailesindenbiridkecektir.Buyurdu.
1179

1177
Buhari(4/178) Ahmed(2/288, 324, 328, 377, 520, 536) Ceml Fevaid(9856)
SuyutiHasais(2/772)
1178
Ebu Yala(2/781) Mecmauz Zevaid(7/190) Metalibul aliye(4533) Ahmed(3/417)
bniHuzeyme(340)Deylemi(7566)Bezzar(1584)CemlFevaid(6071)SuyutiTarihul
Hulefa(s.208) es Savaikul Muhrika(s.470) Maksadul Ali(1785) Suyuti Hasais(2/773)
Berzencielaa(s.63)
1179
Zayftr. Taberaniden; Mecmauz Zevaid(9/190) Ebu Nuaymdan; Suyuti
Hasais(2/773) Berzenci el aa(s.56) bnl Cevzi Mevduat(2/45) Ebu eyhten;
SuyutiLealilMasnua(1/414)
543
YeniHaberlerinHseyinAleyhisselmaUlamas
Haberciler Kufede hayli kark durumlarn ortaya ktn, Mslim Bin
Ukaylradiyallhanhnehitedildiini,HseyinaleyhisselmnKufelitaraf
tarlarnnsindirildiinihaberverdiler.Hseyinaleyhisselmevresindekilere
durumubildirdivekendisiylegelmekveyageridnmekarasndaonlarser
bestbrakt.Ehlibeytiveyaknakrabalardndahemenhemenherkesonu
terk etti. Yaknlar da, Kufeye gitmenin tehlikeli olduunu sylediler. Fakat
Hseyinaleyhisselm,yoladevamettive
Kufeliler bizi davet etti, biz de icabet ediyoruz. Karlarlarsa ne ala,
yokilgilenmezlersegeridnerizdiyednyordu.Tehlikehaberlerioa
lnca, Hseyin aleyhisselm yalnz bana gitmeyi istedi fakat ehli beyti onu
yalnzbrakmadlar.BuaradaHseyinaleyhisselmnhabercisiolanKaysBin
Mshir radiyallh anh yakaland ve bni Ziyad, onun yksek bir yere kp
Hseyin aleyhisselmn aleyhinde bir konuma yapmasn istedi. O ise, kt
veHseyinaleyhisselmavgdebulundu.BununzerineKaysyksekbir
yerdenatpparaladlar.
1180
KerbeladaKuatma
HseyinaleyhisselmKufeveyresininskgzaltnaalndnvekendi
siylesavaacakmcehhezbirordununhazrlandnduyuncalmdenba
kabiryolkalmadnanlad.teburadaehitolmakiinkesinkararaldn
akabelirtti.
Hseyin aleyhisselm, Siyrafa geldiinde, Kadisiye taraflarnda, 2000 ki
ilikbirsvaribirliiylekarlat.KumandanlarHrrBinYezidetTemimiidi.
Bu birlii Kufe valisi gndermiti ve Hseyin aleyhisselmn Kufeye sokul
mamas, Hicaza dnmesine de frsat verilmemesi, evre ile irtibat, erzak
takviyesi ve su temini zor bir sahada konaklamaya zorlanmas, silahl bir
vurumaya girilmeksizin kontrol altnda tutulmas gibi gayeler gdyordu.
Kufe'ninyaklakolarakyetmikilometreyaknlarndaKerbelaismindekibir
lde Yezid'in ordusu onlar ablukaya ald. Sekiz gn burada kaldlar. Bu
arada gnden gne abluka emberi daralyor ve srekli dmann says
oalyordu. Bilahare mam aleyhisselm ok az ashabyla birlikte otuz bin
kiiden oluan ordunun muhasarasnda kald. Ve Kufe'ye doru hareketini
devam ettirdi Bu bir ka gn iinde mam Hseyin aleyhisselm ordusunun
yerlerini ayarlayp dostlarn tasfiye etmeye karar ald. Ashabna seslendi.
Ksabirkonumadaylebuyurdu:
Bizim lm ve ahadetten baka bir yolumuz yoktur. Ben biatm siz
denkaldrdm.Gitmekisteyen,geceninkaranlndanfaydalanpkendisini

1180
bnl Esir el Kamil(4/41) Taberi Tarihi(6/230) Dineveri Ahbar(s.246) radi
Mfid(s.204)FusululMhime(s.171)MakatilutTalibiyyin(s.73)
544
bu tehlikeli meydandan kurtarsn. nk onlar bir tek beni ldrmek isti
yorlar. Daha sonra klarn sndrlmesine emir verdi. Maddi maksatlar
iin mam Hseyin aleyhisselma koulanlar sahneyi terkedip daldlar.
Fakat hak klarndan ok az (40 kiiye yakn yaran) ve Beni Haim'den
olan akrabalar kaldlar. mam Hseyin aleyhisselm yine kalanlar toplayp
konutuveylebuyurdu:
Sizden her kim isterse gecenin karanlndan faydalansn ve kendisini
tehlikedenkurtarsn.Onlarbirtekbeniistiyorlar.Fakatbudefamamn
vefaldostlarbirbirkalkp,eitlibeyanlarlacevapverdilerki,
biz hibir zaman senin nder olduun hak yolundan dnmeyeceiz.
Senin temiz eteinden kopmayacaz. Ve elimiz kl tutana, kan damar
mzdan akana dek savap, senin hrmetini koruyacaz.
1181
bni Ziyad,
mer Bin Sad, Hseyin aleyhisselma kar yrmesi iin grevlendirmek
istedi. Yaknlar ile istiare eden mer Bin Sad, nce bunu kabul etmek is
temediyse de, Rey ehrinin valiliinin kendisine daha nceden verilmi ol
masvebugrevinancakHseyinaleyhisselmakaryrmesikarlnda
verileceini renince, mal ve makam dknl onu artm, felaket
ukuruna dmt. Hseyin aleyhisselm gibi an ve erefi yce bir zatn
kymetini bildii halde, gz gre gre kendini cehennem ateine atmaya
cesaretedebilmitir.
1182
YazmalarveGrmeler
merBinSad,4.000kiilikaskeriyleKerbelayaulat.Onunvazifesi,ge
rekirse zor kullanarak, Hseyin aleyhisselmn Yezide biat etmesini sala
mak idi. mer Kerbelaya varr varmaz, Hseyin aleyhisselma; Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin torunu olarak halk nezdindeki yerini hatrlatt,
banabirfelaketgeleceindenendieettiini,Yezidebiatederek,kendisini
veehlibeytinikurtarmasnsyledi.Hseyinaleyhisselmise;
Bizi Kufeliler davet etmitir. Biz de kalkp geldik.Hlbuki bugn, ver
diklerisznardndadurmadklaranlalyor.Vakannseyrideiikbirhal
almtr.yleyseizinverindegeridnelim.Dedi.
merBinSad,durumubniZiyadayazd.Cevabnda;
Hele o, Yezide kar beyat etsin de, dnrz. imdi siz hazr onu ele
geirmiken brakmayn, suyolunu tutarak su almasna da engel olun diye
haber ald. Bunun zerine mer Bin Sad, 500 kadar askerini Hseyin
aleyhisselm ile nehir arasna yerletirerek Rasulullah Sallallahu aleyhi ve

1181
radiMfid(s.205)FusululMhimme(s.171)MakatilutTalibiyyin(s.73)
1182
Taberi Tarihi(5/409) Cevdet Paa(8/203) Tarihi Yakubi(2/243) Zehebi Siyeri
Alam(3/294)
545
sellemin cierparesini ve ehli beytini susuz brakt.
1183
Meselenin iyice kar
maklatngrenHseyinaleyhisselm,gecevaktimerBinSadilezel
bir grme yaparak, ona alternatifli bir teklifte bulundu; ya Hicaza
dnmesineizinverilmesi,yaamagidipYezidilegrmesininsalanmas,
ya da bir snr ehrine gnderilip, slam iin lnceye kadar cihad etmesine
frsatverilmesi.merBinsadbuteklifesevinerekhemenbniZiyadayazd.
bni Ziyad nce bu teklifi uygun bulmutu, fakat emir Bin Zilceven, valiyi
uszleriylekkrtt;
Hseyin senin eline dmken, onun bu teklifine evet mi diyeceksin?
ayetbeyatetmedenkurtulursa,onunkuvvetveitibarartar,sizdezayflar
snz. Ben, ii sk tutman, Hseyinin ve yanndakilerin biat etmelerini sa
lamantavsiyeederim.Zatenben,merileHseyiningeceleyinikikarargh
arasnda gizli gizli konutuklarn duydum.
1184
bni Ziyad, gaza geldi ve
mer Bin Sada ulatrlmak zere, iddetli emirler ieren bir emirname
yazd.Bunagremer,Hseyinaleyhisselmnveadamlarnnbiatnalmak
zere derhal harekete geecek, beyat etmezlerse, onlarla savaacakt. Aksi
halde kumandanl emire brakmak zorunda kalacakt. Bu emirnameyi
emire verdi, bu emirlere uyduu srece mer Bin Sade itaat etmesini,
aksi halde kumandanl devralmasn, Hseyin aleyhisselmn ve merin
bankendisinegndermesinisrarlabelirtti.merBinSadderhalharekete
geerek, bir grup asker ile Hseyin aleyhisselma doru yrd. O srada
Hseyinaleyhisselmadrnnnndeklcnadayanmbirvaziyetteuyuk
lamt. Kzkardei Zeynep, kardan gelen atllar grnce, onu uyandrd.
Hseyinaleyhisselm;
Ryamda Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem bana; Sen bize doru
geliyorsundiyordudedi.
1185
Hseyinaleyhisselm,kardeiAbbaskuman
dasnda yirmi kadar adamn gnderdi. mer Bin Sad ona, validen gelen
mektuptan bahsetti ve bunu Hseyin aleyhisselma iletti. Hseyin
aleyhisselm sabaha kadar mhlet istedi. Hseyin aleyhisselm o gece b
tn adamlarn toplayp, aile fertlerini alp gitmelerini, dmann sadece
kendisiyle ilgilendiini syledi. Fakat hibiri bunu kabul etmedi ve Hse
yinsiz bir hayatn hibir kymeti olmadn ifade ettiler. Hseyin
aleyhisselmibadetevezikreokdknd.Kuranokumayok severdi.9
Muharremi10MuharremebalayangeceiinmerBinSaddenmsaade
istemesi de bu yzden idi. ehadetinden nceki bu geceyi ibadet, zikir ve

1183
bni Kesir el Bidaye(8/175) Taberi(5/410) Dineveri Ahbar(s.255) Asm Kksal
KerbelaFacias(s.119)HuseyinAlglslamTarihi(3/68)
1184
bni Kesir el Bidaye(8/175) Kerbela Facias(s.121,122) Hseyin Algl slam Tari
hi(3/6869)
1185
bnl Esir el Kamil(4/56) Taberi Tarihi(5/416, 420, 451) Tevfik el Fekiki Seyide
Sukeyne(s.123)BintuatSeyideSukeyne(s.51)
546
Kuranokumaklageirdi.10Muharrem61(10Ekim680)gnsabahnama
zn mteakip mer Bin Sad, emrindeki askerler ile saldrya geti. Hseyin
aleyhisselm nemli yerlere adamlarn yerletirdi. Kam ve odunlar atee
verdi. Aura gn sabah namazndan sonra Hz. Hseyin aleyhisselm ordu
komutanlarnnherbirininvazifesinibelirledi.Diertaraftamerb.Sadda
ordusununsaflarndzeltmeklemeguldu.mamaleyhisselmngzkala
balkdmanordusunataklpkarsndakiselgibiinsanlargrnceellerini
gekaldrarakuduayokudu:
Allahm! Her gam ve kederde snam, her sknt ve zorlukta midim
ve her musibette gvendiim Sensin. Kalpleri zayflatan, kurtulu yollarn
kapatan, dostlar karan dmanlar sevindiren nice gam ve musibetleri
Sana ikyet ettim, bakalarndan midimi kesip Sana yneldim. Ve Sen o
gam ve znty giderdin, onlar sen izale ettin, her nimetin sahibi ve her
dileinnihayetideSensin.
mamHseyinAleyhisselmnHitabeleri
Aura gn mam'n ashabnn dman ordusuna yaptklar hitabelerin
yansrabizzatkendisidehedefiniaklamak,ilahimesajulatrmakvehc
ceti tamamlamak amacyla defalarca dman ordusunun karsnda durup
tarihi hutbeler irad etmitir. Ordusunun saflarn dzene soktuktan sonra
mamaleyhisselmatnabinerekmer Sadnordusunun karsndadurup
ilkkonumasnyleyapt:
Eynsanlar!
Beni dinleyin; zerime den sizlere t ve nasihatimi dinlemedike ve
bu blgeye gelmemin sebebini renmedike sava hususunda acele etme
yin.Eerdelilimikabuledip,szmtasdikederdebanahakverirsenizsaa
det yolunu bulmu olursunuz ve sava iin de hi bir sebep kalmaz. Eer
delilimi kabul etmezseniz; yaptnz iin daha sonra gam ve zntnze
sebepolmamasiindostlarnzbirarayatoplaypdnptannvesonra
hakkmda aldnz karar uygulayn. Bana gz atrmayn. phesiz benim
yardmcm Kuran indiren Allahtr, salih kullarn yardmcs Odur. Ey Al
lahnkullar!AllahTeldankorkun,dnyayakarihtiyatldavrann;eer
btn dnya bir kiiye kalacak veya bir kii orada srekli kalacak olsayd,
enbiya bki kalmaya daha laykt, rzalar celbedilmeye daha evla ve byle
bir hkme daha uygun olurlard. Ancak Allah Tel dnyay fani olmak iin
yaratmtr; yenileri eskilir, nimetleri zail olur, sevinci ise kararr (gam ve
zntye dnr) . Dnya engebeli bir menzil ve geici bir evdir. yleyse
ahiretiniz iin azk toplayn; en gzel azk ise saknmaktr; Allah Teldan
saknnkikurtuluaeresiniz.
Ey insanlar! Allah Tel dnyay, ehlini halden hale sokan fena ve zeval
yurdu kld. Aldanan kimse, dnyaya aldanan ve bedbaht kii de, ona bal
547
olan kimsedir. O halde sakn bu dnya sizi aldatmasn. Dnya kendisine
itimadedeninmidinikestiigibitamahedenlerindeumudunuboakarr.
Sizin bir i iin toplandnz gryorum; bu ile Allah Tely gazaplandr
dnz. Derken Allah Tel da rahmetini sizden evirdi ve size azabn gerekli
kld.Rabbimiznegzelbirrbdr,sizisenektkullarsnz.AllahTel'nn
emrine uymaya ikrar ettiniz ve elisi olan Muhammed Sallallahu aleyhi ve
selleme de iman ettiniz. Ama daha sonra torunlarn ve Ehli Beytini ldr
mek iin saldrya getiniz. eytan sizin evrenizi kuatmtr; bylelikle de
size yce Allah hatrlamay unutturmutur. Allah Tel sizi ve dileinizi
helaketsin.Biz,AllahtanzvephesizOnadncleriz.
mamHseyinaleyhisselmhutbeninncblmndekendinitanta
rakonlarauekildenasihatvetverdi:
Eyinsanlar!Soyumusyleyin,benkimim?Sonrakendinizegelin,nefsini
ziknayn.Bakn,benildrmeniz,hrmetimigzetmemenizsizecaizmidir?
Ben,nebinizinkznnoludeilmiyim?
Ben,nebinizinvasisiveamcasolununoludeilmiyim?
Ben, herkesten nce Allah Telya iman eden ve Raslllah sallallh
aleyhiveselleminrisaletinitasdikedenkimseninoludeilmiyim?
SeyyiduhedaolanHamza,babamnamcasdeilmidir?
CaferiTayyaramcamdeilmidir?
Raslllahsallallhaleyhiveselleminbenimvekardeimhakkndaki:
Bu ikisi cennet genlerinin efendileridir szn duymam msnz?
Eer szm tasdik ederseniz, bu sylediim szler bir gerektir. Allah Te
lya andolsun ki, Allah Telnn yalancya gazab ettiini ve uydurduu
szn zararn kendisine evirdiini bildiim gnden beri yalan sylemi de
ilim. Eer beni yalanlarsanz imdi mslmanlarn arasnda Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin ashabndan olan kimseler mevcuttur; bunu on
lardansoracakolursanzsizesylerler.Cabirb.AbdullahiEnsari,EbuSaidi
Hudri, Sehl b. Sadis Saidi, Zeyd b. Erkam ve Enes b. Malikten sorun, re
nin;phesizonlarnhepsi,Raslllahsallallhaleyhiveselleminbenimve
kardeimin(Hasann)hakkndabuyurduuszduymulardr.Buszler,sizi
kanmdkmektenalkoymuyormu?
1186
Buaradaimrb.ZilCevenbararakdediki:
O kalbiyle deil de diliyle Allah'a ibadet ediyor, ne sylediini bilmiyor
Habib b. Mezahir mam aleyhisselmn ordusunun adna ona yle cevap
verdi:
Hayr,Allahadiliyleibadetedenvetambirsapklkierisindeolansen
sin. Evet, ben ok iyi biliyorum ki sen mevlam Hseyin aleyhisselmn bu
yurmu olduu eyden korkmuyorsun. nk Allah Tel, pk olmayan kal

1186
Taberi(5/424)bnlEsir(5/62)elBidaye(8/179)
548
bini mhrlemi, ta gibi yapmtr. mam aleyhisselm szlerine yle
devametti:
Ben ve kardeim hakknda Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin bu
yurduu bu szde pheniz varsa benim Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminkznnoluolduumdadampheediyorsunuz?
AllahTelyaandolsunki,douvebatarasnda(btndnyada),sizin
ve dnzdakiler arasnda da Resulullahn benden baka torunu yoktur. Ya
zklar olsun size! Acaba ldrdm bir kimse veya zayi ettiim bir mal ya
da(sizevurduum)biryarakarlndambenicezalandrmakistiyorsunuz?
mam Hseyin aleyhisselmn sz bu noktaya varnca Kufe ordusu tam
birsessizlikierisindeidiveonlardanbirtepkivecevapmahedeetmiyor
du. Sonra kendisini davet eden ve meri Sad ordusu ierisinde olan nl
kiilerdenbirkanahitabenylebuyurdu:
Eyebesb.Ribi,eyHaccarb.Ebcer,eyKaysb.EasveeyYezidb.Ha
ris! Meyvalarmz yetimi, evremiz (ba ve bahelerimiz) yeermitir ve
senin emrindeolacakdonanmbirordudahazrdrdiyemektupyazan siz
deilmiydiniz?Szveahdiniziunuttunuzmu?Onlar:
Bizbylebireyyazmadkdiyemamnszleriniinkarettiler.mam:
Hayr!Vallahisizbyleyazdnzdedi.
1187
Hseyinaleyhisselmbunlar
sylemekle, belki insafa gelenler olur da, cehenneme yuvarlanmaktan kur
tulurlardiyemidediyordu.AslndaHseyinaleyhisselmyalvarmyor,uya
ryordu. mmet arasnda fitne kmasn istemiyordu. Zira ayet araya kl
girerse iki ayr siyasi grup kacak, bunlarn ileride dini hviyete brnmesi
szkonusuolacakt.Byledeoldu.BuaradaKaysb.Easyksekbirsesle:
Biz ne dediini bilmiyoruz. Niin amcan olu Yezide biat etmiyorsun?
Biatettiintakdirdesanakaristediingibidavranlacakvesanaenufakbir
zarar bile gelmeyecektir. dedi. mam Hseyin aleyhisselm ona cevaben
buyurduki:
Ey Kays! Sen Haimoullarnn Mslmn kanndan baka bir kan m
senden istemelerinden korkuyorsun? Hayr, Allaha andolsun ki, ben onlara
zillet elini vermeyeceim ve kleler gibi de onlarn nnden kamayacam
RabbimizolanAllahasnrm.
1188
Kufeordusumam'nszlerinemzrak
ve ok atarak cevap verdiler. Daha sonra mam bineinden inerek binein
yularnAkabetb.Semanaverdivegeriyednd.
BirDensizinAkibeti
Kfr ordusundan olan Abdullah b. Havzei Temimi ileri kp mamn
ashabnahitabenyksekbirsesle:

1187
Taberi(5/425)bnlEsirelKamil(5/62)bniKesirelBidaye(8/179)
1188
BiharulEnvar(44/192)TuhafulUkul(s.245)
549
Hseyinsizinaranzdam?diyesordu.mamaleyhisselmnashabndan
birisi:
Evet, Hseyin burdadr. Ne istiyorsun? diye cevap verdi. Abdullah b.
Havzemamahitabenylededi:
EyHseyin!Senicehennemlemjdeliyorum!
mamHseyinaleyhisselm:
Yalan syledin; nk ben balayc, kerim, itaat edilen ve efaat
kabuledenAllahadorugidiyorum;senkimsin?buyurduAbdullah:
Ben Havzenin oluyum dedi. Bunun zerine mam ellerini kaldrarak
yle dua etti: Allahm, onu cehenneme gtr. Abdullah b. Havze
mamnbuduasnafkelenerekatnmam'adorumahmuzlad.Atnaya
bir taa taklmas sonucu Abudullah b. Havze yere ykld ve aya eyerin
zengisine takld. At rkerek onu arkasnda srkledi ve ldeki talara
arparak bedeni paralanm ve yar canl bir halde ate yaklm olan bir
ukuraatt.
1189
SonraZheyr,BreyrradiyallhanhmaKufelilerenasihatetti
HrrBinYezidradiyallhanh,Hseyinaleyhisselmntarafnageti.
HarbiBalatanKufelilerOldu
BusradamerbinSadnpiyadebirliklerindenbirgrubuHrrnzeri
ne yrdler. Hr geri dnerek mam Hseyinin yannda yer ald. nk
mam Hseyin, ashabn sava balatmaktan sakndryordu. imr b. Zil
Cuenneatlarakylededi:
Kzkardeiminocuklarneredeler?Abbasve kardelerineredeler?On
larimrecevapvermektensakndlar.mam:
Kafirbileolsaonacevapverin.dedi.Dedilerki:
Neistiyorsun,eyimr?imr:
Eykzkardeiminocuklar!Sizeemanaldm.Kendinizihelaketaatmayn
veemirimizYezidinemrineteslimolun.mamHseyininkardeiEbulFazl
Abbasdediki:
Allahnlanetisanavealdnemanaolsun.Raslllahsallallhaleyhi
veselleminevlademandaolmadhaldebizeemanmveriyorsun?!Bizden
lanetlenmi kimselerin emrine mi teslim olmamz istiyorsun?! Amellerin ne
kadarktvenekadaralakbirdncenvar,eyimr!merb.Sadyay
na bir ok takt ve mam Hseyinin ordusuna doru ilerleyerek ilk oku atp
ylededi:
ahid olun ki, Hseyin ve ashabna ilk oku atan benim; emir
Ubeydullahnyanndabunatanklkyapn.Kfrordusukomutannnbu

1189
Taberi Tarihi(5/431) Mecmauz Zevaid(9/193) bnl Esir el Kamil Fit Tarih(4/66)
HayatusSahabe(4/531)
550
hareketinden sonra her taraftan mam Hseyin ve ashab zerine oklar
yamurgibiyamayabaladveashaptanokisabetetmeyenkimsekalmad.
mam:
Eyyaranlarm!Kalkn.Allahsizihayrlamkafatlandrsn.Kaderimizde
olan ehadete doru yryn. Dorusu bu oklar Kufe halknn elileridir
ler. mamn ashab kfr ordusuna karlk vermek iin saldrya geti.
Bylecesavabaladvebirsredevametti.Busaldrsonaeripartalkyat
araktoztoprakktndemamaleyhisselmnashabndan50kiiehid
olmutu.Savabtnhzyladevametti.
Hr b. Yezidi Riyahi, Enes bin Haris radiyallh anhve dier ehli beyt
mensuplarehadeterbetleriniitiler.
HseyinAleyhisselmnehidEdilii
Kufeliler saldrlarn Hseyin aleyhisselma ve evresindekilere youn
latrdlar.Oise,elindekiklcilebuhcumlarsavmayaalyordu.Gzleri
nnde,gnlerdirkendizoullardhil,nicekymetlikiilerehitolmutu.
Onlarn acsyla yrei yanyordu. Bir de gnlerdir susuz kalmt. Byle bir
halde metanetini koruyarak saldrlara direnmesi, dmanlarn da art
yordu. 10 Muharrem, ite byle ackl sahnelere tarih oluyordu. Hseyin
aleyhisselmalkvesusuzluktaniyicemecalsizkalm,Kufelilerise
Hseyini vuran ben olmayaym diye son darbeye cesaret edemiyor
lard mam Hseyin katligahta ylece duruyordu. Her biri Hseyini bakas
ldrmesini istiyordu. imr bararak, neye durmusunuz, neyi bekliyorsu
nuz.Hseyininiinibitirindedi.OsradaZraBineriketTemimimamn
solomzunabirdarbeindirdi.Sonrabirokmamnboaznavedierbiride
boynuna isabet etti. Sinan b. Enes mamn gsne ve Salih b. Veheb ise
yan tarafna vuruyordu. Bu halde iken, Sinan Bin Enes en Nehai mzrakla
onu yere drd ve mbarek ban kesti. Bu sralarda mam'n at, ba
kanlolduubirhaldegidipadrlarnnndedurdu.adrdakikadnlarba
ve dizlerine vurarak adrdan dar kmaya baladlar. mm Gulsm di
yorduki:
Vayhalimize,HseyinmeydannortasndaylmduruyorZeynep,
Ey kardeim, senden sonra dnyada yaamann deeri yoktur. Keke
yerle gk birbirine geseydi. dedi. Daha sonra Zeynep mam Hseyine
dorugitti.mamHseyinkatligahnortasndaduruyordu.Zeynep,
Ey insanlar, sizin aranzda bir mslman yok mu? Bakn Raslllah
sallallhaleyhivesellemincierparesininbananelergetirdiler.diye
haykrd.Hseyinaleyhisselmnayakkablar,elbiseleri,sarve adrlarda
kalan btn eyalar yamaland. Baz mdahaleler olmasa, emir Bin
Zilceven gibi kpekler Hseyin aleyhisselmn aile fertlerini ve hatta hasta
yatmakta olan Ali el Asgar aleyhisselm bile ldreceklerdi. Hseyin
551
aleyhisselmn bedeninde otuz mzrak yaras ve otuz drt kl darbesi
tesbitedildi.Okyaralarbundanharitir.Hseyinaleyhisselmnadamlarn
danyetmiikikiiehitolmu,Kufelilerdeniseseksensekizkiildrlm
t. Hseyin aleyhisselm ehit edildiinde 57 (yada 58) yanda idi. ehit
edildiitarih;10Muharrem61Cumagn,vakitledensonraidi.Hepimiz
Allah'tanzvehepimizO'nadneceiz.AllahTel'nnselammamHseyin
aleyhisselmn ve takipilerinin zerine olsun. Allah Tel'nn Lneti onlar
ehidedenveettirenlerinzerineolsun.
HseyinaleyhisselmnbagvdesindenayrarakKufeyegtrdler.
Hseyin aleyhisselmn kabiri belirsiz hale getirilmiti. Bir bedevi gelip
kabri erifi aratrd. Topraklar avulayp koklamaya ve kabrin bulunduu
yeredoruilerlemeyebalad.Kabribuluncada,
Babam, anam sana feda olsun! Senden ve senin toprandan daha
ho,dahatatlbireyyokturdiyerekaladvebirbeyitsyledi.
bni Ziyad, Hseyin aleyhisselmn ban bir sopa zerine yerletirerek
ehirdebirsredolatrlmasnemretti.DierKerbelaehitlerininbalaryla
beraber Ali Bin Hseyin aleyhisselm ile kadn ve ocuklar, Zahr Bin Kays
bakanlndabirheyetileamayollad.Heyetamagidince,Yezidsiyaset
icabgyabudurumazlmgibirolyaptvebniZiyadalanetokudu.
HasaniBasriradiyallhanhHazretleriderdiki:
VallahieerHseyin'ildrenlerleveyaonunkatlinerazolanlarla
beraber bulunsaydm, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme kar
utancmdan ve onun bana kzgnlkla bakacandan korktuum iin
Cennetegirmezdim.
Siyer kitaplarnda grdm ki: Allah Tel Hazretleri Yahya ibnu Zeke
riya'nn katli sebebiyle doksan be bin kii ldrmtr. Her nebinin di
yetibudur.SonraAllahTelRaslllahsallallhaleyhivesellemEfen
dimize:
Ben,ZekeriyyaoluYahyaiindoksanbebinkiildrdm,senin
kzn olu Hseyin iin bunun iki mislini ldreceim. diye vahyetti
eklinde rivayet etmilerdir. Bu, onun nebiliine ve resullne delil
dir. nk veli Peygamber rtbesine eremez. Hlbuki Hz. Hseyin onun
ikimislinekmtr.
Yezid'e la'netin caiz olduunu da alMasabih Hadisi gsterir. Hz. Aie
radiyallhanhannyledediirivayetedilmitir:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz buyurdu: Alt kii
vardrkibende,AllahTeldavehernebideonlaralanetetmitir:Al
lah Tel'nn kitabna katma yapan, Allah Tel'nn kaderini yalanla
yan, Allah Tel'nn zelil ettiini aziz etmek ve aziz ettiini zelil etmek
iin cebr ile saldran, ahfadmdan Allah Telnn dokunmay haram
552
kldkimseleredokunmayhelalsayanvesnnetimiterkeden.
Sa'deddin atTaftazani Akaid erhinde yle diyor: Muaviye olu
Yezid hakknda ihtilaf ettiler. Hulasa'da ve dier kitaplarda: Yezid'e
veHaccac'alanetdorudeildir.nkRaslllahsallallhaleyhive
sellemEfendimiz,mslmanlaraveehlikbleyelanettenmenetmitir.
diyor. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kble ehlinden bazlarna
lanetettiinedairnakledilenszise
O, insanlarn bakalarnn bilmedii hallerini bilir. Bildii i hallerin
dentronlaralanetetmiolabilir diyetefsirediyor.Bazlar,Hz. H
seyin aleyhisselm katletmeyi emrettii iin kfir olduu gerekesiyle
Yezid'elaneticaizgrm,onukatleden,katliniemreden(kumandan)ve
buna izin veren veya raz olan kimseler hakknda lanet etmenin caiz ol
duunda birlemilerdir. Hakikat udur ki: Yezid'in, Hz. Hseyin
aleyhisselmn katline raz olmas ve bununla sevinmesi ve Ehli Beyte
ihanetitevatrensabitolangereklerdendir.Hernekadartafsilat(tefer
ruat) ahada dayanyorsa da. Binaenaleyh biz, artk onun hakknda skt
edemeyiz.AllahTelonaveonayardmedenlerelanetetsin.
Biliniz ki: Yezid, Allah Tel dmanlarnn en bydr. nk o,
mam Hseyin aleyhisselm, Haram aylarnn sonunda, susuz olarak,
uzaktan souk suyu gstererek katletmitir. Allah Tel ve Raslllah
sallallhaleyhivesellemonalanetetmitir.Biznaslonalanetetmeye
lim? Allah Tel'nn laneti ona, taraftarlarna, yardmclarna, dostlarna
veonusevdiindentronalanetetmeyenherkese.FakatmamA'zam
onlardankorktuuiinonalanetetmemiti,yoksainancndandolayde
il. Bu da idare icabdr. Zalimlere kar zulmleri korkusundan idare ca
izdir.
1190
slam'n erken dnem diplomasisinin nemli isimlerinden biri ve ayn

zamandasaygnbirfkhbilginiolanEbuHamzaelHric(hyt.130/747),
Hz.Muaviyeninynetiminivekiiliinianlatrken,uszlerisylyor:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem tarafndan hem kendisi hem
de babas lanetlenmi bir adamd. Allah Tel'nn kullarn havel
1191
Mslmanlarn mallarn dvel,

1192
Allah Tel'nn gnderdii dini
deel
1193
yapt.Sonradayokolupgitti.(Chz;elBeynve'tTebyn,
1985,c.2,s.123)
1194
EerSffnsavandahaklolantarafHz,Alkerremellhvecheise,

1190
(ATE,1971)Altmncsofra
1191
Havel:Kleletirmekdemektir.
1192
Dvel:Halknmalnsaltanateldeetmekiinkullanmakdemektir.
1193
Deel:Birdeeriveyakurumupusukurmakamacylakullanmak.
1194
(ZTRK,2008),s.4648
553
bir nc taraf mevcd olmadndan haksz olan taraf da Muviye
radiyallh anhdr. Muviye haksz olduuna gre savata dklm
olanmslmannkannn,kanfitneninvefesdndaveblialtndadr.
nsanlarn kannn dklmesine, fitne ve fesdn kmasna yol aan bir
hakszlnvarl,adletininenmiolduununiaretidir.
1195
Yezidin yetitii ahval dnlnce yapt ilerin siyas ve din olarak

dnlnceyaptklarnaamamakgerektir.
Hseyinaleyhisselmnocuklar
1SakafeliLeylabintiMurreBinUrveBinMesudadlhanmndan;Aliyl
Ekber(Kerbelaehidi),
2 Sindiyye (veya Slafe binti Yezdcerd, yada ahzenan binti Kisra
Enurevan)adlmmveledhanmndan;AlielAsgar,
3mmshakBintiTalhaBinUbeydullahadlhanmndan;Fatma,
4RebabBintimrilKayselKelbiyeden;Skeyne,
5Kudaalhanmndan;Cafer(HseyinaleyhisselmhayattaikenHakka
yrmtr.)
6 Kerbelada ehid olan Abdullah adl olu ki bunun annesi de Rebab
bintimruulKaystr.
7AliyylEvsat;Kerbeladaehitolmutur.
8Zeyneb
9Muhammed;kkyataHakkayrmtr.
10mer
11Muakkb.
bni Haldun Mukaddimesinde Hz. Hseyin aleyhisselm konusunu

akladktansonrakonuyuuekildebalyor.
Hz.Hseyinaleyhisselmndurumunagelince,Yezid'infaskl(dinin
emirveyasaklarnaaykrileryapmas)herkestarafndananlalporta
ya knca, Kfe'deki ehli beyt taraftarlar Hz. Hseyesin aleyhisselma
haber gndererek Kfe'ye gelmesini, (Yezid'e kar) ona destek ve
receklerini sylediler. Hz. Hseyin aleyhisselm da, fasklndan dolay
Yezid'e isyan edilmesigerektiinidnd. zellikle debuna g yetire
bilecekbiriiin.Kiiselehliyeti(yeterlilii)vetoplumsalgcilebunag
yetirebileceini zannetti. Kiisel ehliyeti konusundaki zann doruydu,
ancak toplumsal gc konusunda hatta etmiti. Bu hususta Allah Tel
onubalasn.

1195
(AHNLER,2004),s.99
554
nk Mudar'n asabiyeti Kurey'te, Kurey'in asabiyeti Abdi Menaf
oullarnda, Abdi Menaf oullarnn asabiyeti ise Emevlerdeydi. Kurey
ve dier insanlar Emevlerin bu durumunu biliyor ve inkr etmiyorlard.
Sadece slmiyetin balangcnda insanlarn vahyin gelii, meleklerin
Mslmanlarayardmediigibiolaansthallerlemegulolmalarndan
dolayunutulmutu.
Evet,insanlarbugibiolaansthallerkarsndacahiliyealkanlkla
rn,asabiyetiniveeilimleriniunutmulard.Geriyesadece dininkorun
masvemriklerlecihadetmeyeyarayacaktabiiasabiyetkalmt.Bui
ler de ise hkmedici ve ynlendirici olan dindi. Cahiliye adetleri ise d
lanm ve atl bir durumdayd. Ancak (Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin Hakka yrmesinden sonra) vahyin ve olaanstlklerin ke
silmesiyleilerbirnebzedahancekiyerleikgeleneklerednd.Asabi
yetdurumudadahancekihalinevesahiplerinednd.Mudarkabilele
ridedahanceolduugibiyenidenmeyyeoullarna(Emevlere)itaat
etmeyebaladlar.
Bylece Hz. Hseyin aleyhisselmn bu konudaki hatas aa km
oluyor.Ancakonunbuyanlgsdnyevbirmeseledeolduuiinonaza
rar vermez. er' hkm ise onun zannna bal olduu iin, bu konuda
hatal deildir. nk o, bu ie g yetirebileceini sanyordu. Abdullah
binAbbas,AbdullahbinZbeyr,Abdullahbinmer,kardeiMuhammed
bin Hanefyye ve dierleri radiyallh anhm onu Kufeye gitme dn
cesinden vazgeirmeye almlar, onun bu konuda hata yaptn anla
mlar, ancak o Allah Tel'nn dilemesinden dolay, koyulduu yoldan
dnmemitir.
Hz. Hseyin aleyhisselmn dnda Hicaz'da, Yezid'in yannda am'da
ve Irak'ta bulunan dier sahabeler ve onlara tbi olanlar ise, Yezid fask
daolsa,onaisyanetmekbykkargaalklaravekandklmesinesebep
olaca iin bunu caiz grmemilerdir. Onun iin byle bir eye kalk
mamlar,Hz.Hseyinaleyhisselmatbiolmamlar,ancakonun yapt
n da inkr etmemiler ve onu (byle yaptndan dolay) gnahkr
saymamlardr.nkornekalnacakbirmtehittir.
Hz. Hseyin aleyhisselma muhalefet eden ve ona yardm etmeyen
buinsanlargnahkrsaymayanlnadmektensakn.nkonlarsa
habelerinounluuyduveYezid'inyanndaolup,onaisyanedilmesig
rnde deillerdi. Ancak Hz. Hseyin aleyhisselm da Kerbala'da sava
rken,kendifaziletivehakkna,onlarahitgsteriyordu.ylediyordu:
(Benim durumumu) Cabir bin Abdullah'a, Eb Sad Hudr'ye, Enes
binMalik'e,SehlbinSad'e,ZeydbinErkamradiyallhanhmvebun
lar gibi olanlara sorun. Onlarn kendisine yardm etmeyiini knam
yordu. nk biliyordu ki, Yezid'e isyan etmek nasl kendi itihadndan
555
kaynaklanyorsa, bu ekilde hareket etmeleri de onlarn itihatlarndan
kaynaklanyordu.
Ayn ekilde sakn Hz. Hseyin aleyhisselmn ehid edilmesinin,
nebizi(hurmarasn)haram(ikihkmnde)kabuledenafiiveMaliki
lerin,bunu caizkabuledipiinHanefilerehad cezasuygulamasnaben
zeterek doru olduunu sanma. nk her ne kadar Hz. Hseyin
aleyhisselmn hareketi onlarn (sahabelerin) itihatlarna aykr idiyse
de,Yezid'in,Hz.Hseyinaleyhisselmilesavamasdabusahabelerini
tihatlarndan kaynaklanmyordu. Aksine Hz. Hseyin aleyhisselm ile sa
vamak, Yezid ve taraftarlarnn kendi gryd. yle dnme: Yezid
faskdaolsa,sahabeleronaisyanetmeyicaizgrmemilerdir.Dolaysyla
Yezid'inyaptklaronlaragredorudur.
Bil ki, fask birinin ancak meru (eriata uygun) ilerine itaat edilir. O
sahabelere gre isyan edenlere kar savamann art, (kendisine isyan
edilen) imamn (devlet bakannn) adil olmasdr ki bizim meselemizde
buarteksiktir(yaniYezidadilolmaartntamamaktadr).Dolaysyla
Yezid'le birlikte veya Yezid iin Hz. Hseyin aleyhisselm ile savamak
caizdeildir.AksineonunlasavamakYezid'intartmaszfasklkolani
lerindenbiridir.OnuniinbusavataldrlenHz.Hseyinaleyhisselm
itihat ve hak zere hareket eden ve sevaba nail olan bir ehittir. Ayn
ekilde Yezid'in yannda olan (yukarda deinilen sebeplerden dolay
Yezid'eisyanetmenincaizolmadnsyleyipHz.Hseyinaleyhisselma
yardmetmeyen)sahabelerdeitihatvehakzerinehareketetmilerdir.
Kad Eb Bekir bin Arab ElMalik ElAvsm Ve'lKavsm isimli ki
tabnda, bu meseleyle ilgili olarak dile getirdii grnde yanlmtr. O
kitabndasyledikleriuanlamdadr:
Hseyinaleyhisselm,dedesinin(yaniHz.Raslllahsallallhaleyhi
ve sellemin) getirdii eriata gre ehid edildi. Ancak bu gr yanl
tr. Onun bu yanla dmesinin sebebi, (kendisine isyan etmenin caiz
olmadimamn)adilolmasgerektiinigzdenkarmasdr.Zatenken
dizamanndadiergrsahipleriyleyaptsavata,imamlveadaleti
noktasnda,kimHz.Hseyinaleyhisselmdandahaadildiki?
AbdullahbinZbeyrradiyallhanhn(AbdulmelikbinMervan'a)is
yan ediine gelince, o da (isyan edilmesi gerektii hususunda) Hz. Hse
yin aleyhisselm gibi dnm ve (kiisel yeterlilii ve toplumsal gc
konusunda da) onunla ayn zann paylamtr. Ancak onun toplumsal
gckonusundakiyanlgsdahabyktr.nk(AbdullahbirZbeyr'in
kavmi olan) Esed oullar ne cahiliye dneminde ne de slm'dan sonra
Emevlerekarkoyacakbirgteolmamtr.
Hz. Ali kerremellh veche ve Muaviyenin arasndaki mcadelede
hatal tarafn muhalefet taraf (Muaviye) olduu sylenebilmesine kar
556
lk, ayn eyin burada sylenmesi mmkn deildir. nk birincisinde
(Hz. Ali kerremellh vechenin hakl olduuna dair) gr birlii vardr;
buradaisebylebireygremiyoruz.(Hz.HseyinaleyhisselmveYezid
arasndakimcadeledeise)Yezid'inhatalolduunuonunfasklortaya
koymaktadr.AncakAbdullahbinZbeyrradiyallhanhilesavaanAb
dulmelik ise insanlarn en adiliydi. mam Malik'in onun fiilini delil olarak
almas, yine Abdullah bin Abbas ve Abdullah bin mer radiyallh
anhmann Hicaz'da beraber olduklar Abdullah bin Zbeyr'e deil de
ona biat etmeleri, onun adaletine delil olarak yeter. Dier taraftan ok
sayda sahabe, Abdullah bin Zbeyr radiyallh anhaya geerli bir biat
yaplmadgrndedirler.nkonayaplanbiattaMervan'ayaplan
biatta olduu gibi ehllhal ve'lakd hazr bulunmamtr. Bu bakmdan
AbdullahbinZbeyr'indurumufarkldr.Tamolarakhangisininhatalol
duu sylenemese de, grnte hepsi de hak iin alan mtehitler
dir. Bu sylediklerimize gre Abdullah bin Zbeyr'in ehid edilmesi
amacvemcadelesihakiinolduundandolaysevabahakkazananbir
ehitolmasnaramenslmhukukununkurallarnauygundur.
mmetin en hayrllar olan sahabelerin ve tabiinin yaptklarnn bu
ekildeyorumlanmasgerekir. Eeronlarktleyip karalayacakolursak,
geriyeadaletilenitelenecekkimkalr.Hz.Raslllahsallallhaleyhive
sellem yle diyor: nsanlarn en hayrllar benim asrmda yaa
yanlardr.Sonrabunlartakipedenlerdir(bunuikiveyakeretekrar
lad). Ondan sonra yalan yaylr. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellembuhadiste,hayrlolmaykibuadalettirilkdnemdeyaayanlar
ile onlardan sonra gelenlere tahsis etmitir. Onun iin kendini onlara dil
uzatmaya altrmaktan ve onlarn yaptklar eyler konusunda akln ka
rtracak phelere dmek sakn. Onlarn yaptklar hakknda gcnn
yettii kadar hep doruluu ara; phesiz onlar, haklarnda byle d
nlmeyeinsanlarnenlaykolanlardr.Onlarancakokakdelillereda
yanarak ihtilafa dmlerdir. Ve sadece cihad yolunda ve hakk stn
klmak iin savamlar ve ldrlmlerdir. Yine onlarn ihtilaflarnn,
mmetin kendilerinden sonra gelenleri iin rahmet olduuna inan. Her
birfertonlardanbiriniseiprnekalrvekendisineklavuzedinir.Buhu
susiyiceanlalsnveAllahTel'nnyarattklarndakihikmetaaksn.
Bilki,AllahTelhereyegyetiren,kendisinesnlacakvednlecek
olanvehereyieniyibilendir.
1196
KonuhakkndabiryorumveHacacZalim
Hz. Osman radiyallh anhn ehadetiyle bozulan siyasi istikrar, Hz.

1196
(HALDUN,2004),s.302305
557
Alikerremellhvecheiledinbirmahiyetalaraktrmanmt.Cemelve
Sffn savalarnda on binlerce Mslman hayatn kaybetmi, bu siyasi
olaylarmmetifikrvedinadandablmt.Budnemdezelliklesi
yasdinmezheplerinortayakmayabaladklarngryoruz.
Hz. Muaviye ile devlet dzeni yeniden salanmasna ramen, Yezid
dneminde meydana gelen Kerbela olay, Medine ve Mekke gibi kutsal
ehirlerin muhasara edilerek tahribata uratlmas, zellikle Irak ve Hi
caz'daEmevynetiminekarbirfkeseliuyandrmt.
Siyas ve din alkantlar ierisinde fkeli ve dank bir manzara ser
deden slam lemi, istikrar ancak Abdulmelik dneminde yakalayabil
mitir. Bilim adamlarnn da zerinde ittifak ettikleri gibi slam Devleti,
kurumsal olarak Abdulmelik dneminde bir ereveye oturtulabilmitir.
Bu ortamn hazrlanmas da hi phesiz devletin iteki siyas ve din is
tikraryakalamasylammknolabilmitir.
Devletin bu dnemde siyas istikrar yakalamasnda en byk
fonksiyoner ilevi, hi phesiz Haccac B. Yusuf EsSakaf (hyt. 714) ger
ekletirmitir. Yntem olarak ok sert ve acmasz davranm, ok kan
dkmvetarihteHaccac,ikisfatylahatrlanmtr.Bunlardanbirisiok
kan dkmesinden dolay kendisine Zalim dieri ise Emeviler'e an sa
dakatindendolaykpekyavrusuanlamnagelenKleybdir.
Abdulmelik grnte her ne kadar aktan muhalefeti Hicaz dnda
sindirmigrnyorisede,slamlemiiteniekaynyordu.Irak'taHari
ci tehlikesi tam olarak ortadan kaldrlmamt. Horasan ve Dou eyalet
lerinde de istikrar yoktu. Abdulmelik, imdi artk istedii komutana ka
vumutu. Haccac'n acmaszl, kararll ve takipilii Abdulmelik'e
mit vermiti. Artk bu siyasi blnmle bir son verilmesi Haccac ile
salanmtr.
VII.Yzylnbalarnagelindiinde,EmevhanedanHaccacsayesinde
tm slam dnyasnda siyasi istikrar salamt. Bu istikrar hi phesiz
g ve acmaszlk ile salanmt. Muhalefet tamamen yok edilmemi,
ancakyeraltnaekilmiti.
Haccac'n devletin siyas btnln salamadaki kararll ve bu
adan hizmeti, maalesef takip ettii acmasz yntemlerden dolay hep
gzardedilegelmitir.
714 ylna girildiinde 54 yana Haccac olgunluk an yaad gibi,
devletynetimtecrbesiyledeenbirikimlianaerimiti.Ancaksrek
li sava ve mcadele ierisinde geirdii yllan O'nun saln bozmaya
balamt.Doktorlarmidekanseritehisikoymulard.NihayetTemmuz
714ylndakendikurduuVastehrinde,arkasndabykbirnefretseli
brakarak, hayata gzlerini yumdu. Ardndan mal, mlk ve para olarak
hemen hibir ey brakmad. Ancak, Emev ynetiminin O'nun cesedini
558
gizlicenehir yatanagmmelerivezerindensugeirmelerihalktaolu
an nefretin, naana kar tepkilerinden ekindiklerine delil olduunu
syleyebiliriz.
1197
Haccacgibibirzalimdenilecekkadarnefretileydedilenkiiyefrsatve
reninAllahTelolduunuaklmzdankarmamakgerekir.Butipinsanlarn
ahsi karlar olmad gibi eit sevideki insanlarn dengesizliini salamak
vedevletynetimindealnanbazkararlarnkiilerihattadiniseviyedekili
mertebedeki kiileri rahatsz etmitir. Bu aslnda Allah Telnn celal ve
cemalsfatlarnntecelliyatnnneticesidir.Busfatlararasndaeitseviyede
tecelliyat zuhur ederse zulm artma gstermektedir. Fakat herhangi birisi
galipolursaozamansukunetvehuzurortamerveyaiyilikolarakbulunur.
nsanlardabuhalerazgelirler.stersebuerdahiolsa.
AllahTeldacemalvecelltecellilerivardr.Kfrde,imandaya
ratan odur. Bununla beraber kfre raz deildir. Muhammediyet mer
tebesi ise yalnz cemal tecellisidir. Muhammed sallallh aleyhi ve
sellem ancak kfr olmayan eyleri yapmakla mkelleftir; bu ise zor
dur.(BusebeptenEhlibeytokskntekmitir.)
AyalakirEfendidermiki;
Siyasetvelyettenyksektir.
Bunun manas: Velyet; Allah Telnn cemal tecellisi olduu iin;
hep iyi eyler dnr, iyi eyler yapar. Siyaset ise, Allah Telnn hem
cemal, hem celal tecellisi olduundan, Allah Telnn zuhur ve taayyn
itibar ile birbirine zt sfatlarna ne kadar yaklarsa o kadar muvaffak
olur.
Hzmerradiyallhanhbuyururki;
AllahTelyayeminederimki,AllahTelnnhkmetkuvvetiyle
men ettii ey, Kuran Kerimin ayetiyle men ettiinden ziyadedir.
1198
Allahm! Muhammed'e ve Muhammed'in l'ine salt et! brahime

aleyhisselmvebrhm'inl'inesaltettiingibi.deyin.
Bilindii gibi Hz. brahim aleyhisselmn l'i, kendisinden sonra gelmi
olan nebler ve rasllerdir. Bunlar Hz. shak aleyhisselm, Hz. Ya'kb
aleyhisselm, Hz. Ysuf aleyhisselm ve onlarn neslinden, Allah celle

1197
(ELK,YIL:2003Cilt:1Say:1),s.1935
1198
(ERGN,1942),s.154
559
cellh katndan nebi olduklarna delalet eden ak eriatlarla gelmi olan
nebler ve rasllerdir. te bu sebepten Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin mmetinin ulemsn ve slihlerini ki onlar, o'nun l'idir;
1199
her
hangi bir erat getirmeseler de, Allah Tel katndaki nbvvet mertebesi
nedhiletmekistemitir.NitekimHz.Raslllahsallallhaleyhivesellem
onlar iin, kendi eriatna dhil olan bir eit kanun koyma hakkn ibk et
mek zere; Allahm! Muhammed'e ve Muhammed'in l'ine salt et! de
yin. buyurmutur. Bu, l'ine dhil olduklar takdirde onlara da salt et,
anlamndadr.Salvatndevamndaki;

1199
[erRgb elAsbahn'nin (hyt. 502 / 1108) l maddesinde syledikleri, bnu'l
Arabi'nin grleriyle bir paralellik arzetmektedir. O bu hususta unlar sylemek
tedir:
l kelimesi bazen, kiinin akrabalk veya dostluk bakmndan bizzat yaknlk
kurduuinsananlamndakullanlr.NitekimCenbHakcellecellhbuanlamda;
li brhm ve li mrn (li mrn, 33) ve yine; Fir'avn yarann (l'ini) en
iddetliazabasokun.(Gfir,46.)buyurmaktadr.Hz.Raslllahsallallhaleyhive
sellem l'inin, onun akrabalar olduu da sylenmitir. Dier bir grte de. lim
bakmndanHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminyaknlarolduusylenmi
tir.Ziradindarlarikiksmaayrlr.
Birinciksm,kesinbirilimvemuhkembiramelilemtehasssolanlarki,onlara
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hem l'i, hem de mmeti denilir. kinci
ksm bu ilme taklid yoluyla ulaan lardr ki bunlara Hz. Raslllah sallallh aleyhi
ve sellemin mmeti denilir de, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin li de
nilmez. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin li olan herkes, ayn zamanda
onunmmetidirfakatHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminmmetiolanher
kes, onun l'i deildir. mam Ca'fer esSdk radiyallh anha halk, mslmanlarn
hepsiHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminl'idirdiyordenilince,sylecevap
verdi:
Hemyanlmlar,hemdedorusylemilerdir.
Bununanlamnedir?Diyesorulduundauekildeizahetmitir:
mmetinin hepsi onun l'idir grnde olanlar yanlmlardr. eriatnn art
larnyerinegetirenlereHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminl'idirdiyorlarsa
doru sylemilerdir. Cenb Hak celle cellh Fir'avn'n hanedanndan
(l'inden)birkiidediki(Gfir,27.)yetindebulunanl'indenolankiiileonun
yaknlarndan ve eriatna uyanlardan biri kastedilmitir ki, o kii neseb ve mesken
bakmndanonlardandrfakat,kavmininhepsininonuneriatndaolmasanlamnda
deildir.
Bak: Mfredat, 3031. bn Hacer elAskaln, l ile mmeti icbe'nin tmnn
kastedildiini ve Mlik, elEzher ve enNevev'nin ileri srdn, elKd Huseyn
ve er Rgb'n bunu mmetin muttekileri ile snrladklarn ifade etmitir. Fethu'l
Br, XI, 134. Ayrca bak: 'lu'sSunen. 3, 136137. a ise, l kelimesiyle sadece
ehli beyt'e mensup imamlarn kastedildii kanaatndadrlar. Bak: Meclis. 192.]
(ATA,1993),s.648
560
brahimealeyhisselmvebrhm'inl'inesaltettiingibi.cmle
siiledetayledenmekstenmitir:
Hz.brhmaleyhisselmabirerefolarak,l'inenbvvetverdin.Onla
rn nbvveti, kanun koyma hakk ile birlikte zuhur ettii halde, benden
sonraeratolmayacanahkmettin.Ohaldebanavebeniml'ime,kanun
koymahakklarolmasada,seninkatndaolannbvvetmertebesinivererek
salt et. Cenb Hakk celle cellh Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin lini enbiya mertebesine dhil etmesi ve Hz. brahim aleyhisselm
dan fazla olarak da, eriatnn neshedilememesi, Hz. Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemin kemalindendir. Hlbuki Hz. brhm aleyhisselmn ve
ondansonrakilerineriatlar,birbirlerinineshetmilerdir.
1200
Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz Hz. Hasan'la Hz. Hseyin

aleyhisselmn risalet mertebesi erefine erdiklerini kabul ve beyan etmi
lerdir. Konu hakknda Mevidl rfan ve birok risale ve mecmularnda
izahnyapmveitikatlarnaikrklmtr.yleki;
Kuran Kerimde onlarn bu erefine delalet eden ayetler oktur. Ez
cmle:BakaraSuresinde:
Deyinizki:Allah'a,bizeindirilene,brahim'e,smail'e,shak'a,Yakub'a
ve elEsbata (torunlara) indirilene, Msa'ya, s'ya verilene ve nebilere
Rablerinden verilene inandk. Biz onlar arasnda bir ayrm yapmayz. Biz
Onateslim oluruz.
1201
NisaSuresinde: BizNuhaveondansonragelen
nebilerevahyettiimizgibisanadavahyettik.brahim'e,smail'e,shak'a,
Yakub'a, elEsbat'a (torunlara), s'ya, Eyyub'a, Yunus'a, Harun'a ve S
leyman'adavahyetmi,Davud'aZebur'uvermitik.Baznebilerisanasy
ledik,bazlarndasanasylemedik.AllahMsailedekonumutu.
1202
Esbat'ta elif lam cins iindir. nk lami ta'rifte aslolan cins iin olmak
tr. nce saraheten veya delaleten bir delil geerse o zaman ahdi harici
veya ahdi zihni iin olabilir. Burada byle bir ey olmadna gre demek
cinsiindir.BunagreHz.Hasan'laHseyinaleyhisselm,esbat'nmulne
girer.Bunuinkr,cehalet,hasedveinadeseridir.
..
nk Risalet, Allah Tel'nn ayetlerinden bir ayettir. Hisanu'l
Mesabih'te Ya'la ibnu Murre yoliyle Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemEfendimizdenuHadisrivayetedilir:
Hseyin bendendir; ben Hseyindenim. Hseyni seveni Allah sever.
Hseyin,Esbabtanbirsibttir.Bunagreo,nebilerdenbirnebidir.Hasan
aleyhisselmdabyledir.

1200
(ATA,1993),s.649
1201
Bakara,136
1202
Nisa,163
561
Elhamdlillah, elhamdlillah eer Msri'nin itikadn sorarsanz, o yetmi
altyanagelmitir.Btnmrndesahihbiritikadbulmayaalt.Nihayet
unainandvededi:
EheduenlailaheillallahveeheduenneMuhammedenresulullah,ve
ehedu enne'lHasene va'lHuseyne sibtahu, resulani min resulillahi
salavatullahi ve selamuhu aleyhima va afdalu'sSalavati ala ceddihima
Muhammedin hatemi'nnebiyyin, ve ala'lenbiya'i ve'lmrselin ve alihim
vesahbihimecme'inve'lhamdulilllahirabbi'llemin.
1203
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin: Benden sonra nebi

gelmeyecektir. sz ise u anlam tar: Benden sonra benim eraitime
muhalif bir eriat gelmeyecektir. Onlar evvel ve ahir dedelerinin eriatlar
zerinde idiler. Her ikisi de dedelerinin yolunda gitmilerdir. Binaenaleyh
onlariletaaddtvetekessrlazmgelmez.NitekimAllahTel:
Her baanda yz tane bulunan yedi baak bitiren bir tane gibidir
buyurmutur. Ayetteki Habbetin sz, teklik ifade eden nekredir. Yedi ba
ak, habben paralardr. ki dal ile son rasl ve nebi oalm olmaz. Allah
TelHazretleribuyurmutur:
Bunlarn misali Tevrat'ta ve ncil'de vardr. Yann yarp kan, kk
zerine dikilip kuvvetlenen, ekenlere zevk veren, kffarn ekenlerine kin
duyduu bir tane gibidirler.
1204
Allah Tel fezerehu (kuvvetlendirdi)
dedi, fekesserehu (oaltt) demedi. Bundan anlald ki onlar, dedelerinin
son nebiliini bozmazlar. Hatm birdir. Onlar da tek olan son nebilerin iki
daldr.AllahTelHazretlerinin:
DekiAllahTelnnfazlverahmetiylesevinsinler.Buonlarntop
ladklarndanhayrldr.ayetidebyleonlarnerefinedelildir.
1205
Ey kardeler, ben inat zorba deilim, haseti mnkir de deilim. Ben

gkler gibi yksek deilim. Yerin de en aasym. Beni hor grmeyin, Ha
sanlarn (aleyhimessselm) risaletleri hakkndaki phelerinizi gelip bana
sorun.Eerhaksizdezuhurederse ben yzstnehakkkabulederim. a
yetbendezuhuredersearetmeyin,kabuledin.ZiraHikmetm'mininyiti
idir, nerede bulursa alr. Bu, en mhim itikad meselelerdendir. Bunu
araypbulmak,m'minler iinhereydendahanemlidir. Sizonu(Msri'yi)
hie saydnz, ilmi ve cehli sizce birdir. Bundan dolay cehline aldrmadnz.

1203
Allah Tel'dan baka ilah olmadna, Muhammed'in Allah Tel'nn elisi
olduuna, Hasan'la Hseyin'in, O'nun torunlar ve Allah Tel'nn nebilerinden iki
nebiolduklarnaehadetederim.AllahTel'nnsaltveselamherikisine,saltla
rn en efdali dedeleri olan Nebilerin Hatemi Muhammmed sallallh aleyhi ve
sellemEfendimiz'e,btnnebilereveresullere,onlarnalineveashabna,hamdde
lemlerinRabbineolsun.
1204
Fetih,29
1205
(ATE,1971)Ellidokuzuncusofra
562
Rabbmz,bizimlekavmimizarasnhakilea,senaanlarnhayrlssn.
Bizi,seninnebilerindenhibirinidierindenayrmayanlardaneyle.Kyamet
gnyzstbrakma.Senva'dineaykrgitmezsin.
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemdensonrasaleyhisselmn
gelmesi, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin hatmiyyetine (son
nebi oluuna) zarar vermez. nk s aleyhisselm, indii zaman onun
dinizereolacaktr.(Kadtefsiri.)
Bendediyorumki:Hasaneyn'inrisaletleride,dedelerinindinizerinde
olacaktr.Bununiinonunhatmiyyetinezararvermez.
1206
Hasaneyn'inRisaletleri
Nbvvet: lhi hakikatlerden haber veren, demektir. Nbvve, Hakk'n
ztisim,sfatvehkmlerininbilinmesiiin,ilhihakikatlerihabervermek
tir.
Nbvvetinimknna,mlikinmlkndekitasarrufhakkasndanyakla
anEbulMuinenNesefi(hyt.508/l114)unlarkaydetmitir:
Mlknde tasarrufetme yetkisinesahipolanherkes,mlkiyetilsn
de bu yetkiye haizdir. Cenab Allah kinatn btn czlerini ve insanolunu
yaratma kudretine sahiptir ve onlar yoktan var etmi, modelsiz olarak ya
ratmtr. Bundan dolay btn yaratklarnda diledii ekilde tasarruf etme
yetkisine sahiptir. Dilediini emreder, istedii eyi yasaklar. Bu emirlerini
diledii ekilde insanlara bildirir. Eer isterse bu teklifleri bilecek ilmi yarat
mak suretiyle, isterse vahyedecei bir eliyi grevlendirmek suretiyle ve bu
teklifleraklbaliolmukiilereteblietmesiiinonaemreder.Buelign
derilenlerin cinsinden olabilecei gibi farkl trden de olabilir. Bu ise imkn
sz deildir. nk Allah mlknde ve saltanatnda diledii gibi tasarruf et
meyetkisinesahiptir
1207
Nbvvet, alp kazanma yoluyla asla elde edilecek bir mevki deildir.
Kii kendini tmyle ibadete verse, bedensel arzu ve isteklerinden, dnya
metandan,zevkvelezzetlerdenuzaklasadanebiolamaz.nknbvvet,
AllahTelvergisidir.AllahTelonumminkullarndanzelyeteneklerle
donattkimselereverir.NitekimAllahTelKuranKerimde:
Allah rahmetini diledii kimseye tahsis eder...
1208
buyuruyor. bn
Kesr,buayettekirahmetin,AllahTelnnHz.Raslllahsallallhaleyhi
ve sellem vastasyla, nimet olarak mminlere bahettii eksiksiz ve m
kemmel nizam olduunu kaydetmektedir, elc de ayetteki rahmet keli
mesininbvvetolarakyorumluyor.YineKuranKerimde:

1206
(ATE,1971)Altmdokuzuncusofra
1207
(AKTEPE, 2000), s.3 (enNesefi, Tabsratu'lEdille, Dmak, 1990,11/444; es
Sabun,Age.,s.448)
1208
Bakara,105;limran,74
563
Allah hikmeti diledii kimseye verir..
1209
buyuruluyor. Ayette geen
hikmet kelimesinin eitli anlamlara geldiini, onlardan birinin de n
bvvet olduunu baz mfessirler beyan etmektedirler. Yine Kuran Ke
rimdeYceAllahTel:
Bu,AllahTelnnltfudur,onudilediineverir.AllahTelbykl
tufsahibidir
1210
buyuruyor.BuyetikerimeCumasresindegemekteve
kendindenncekiayetlerde,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemm
miaraplarierisindenkendilerine,AllahTelnnayetleriniokuyan,onlar
tezkiye eden ve onlara Kitab ve hikmeti reten bir nebi olarak gnderil
mesinden sonra, Bu Allah Telnn ltfudur, onu dilediine verir buy
rulmaktadr.Ayettekiltuftannbvvetkastedildiianlalyor.
1211
Azizuddin Nesef (681/1282) de bu rivayetleri daha nce deiik vesile

lerleyerverdiimizlimlernebilerinvarisleridirler;mmetiminlimleri
Ben srailin nebileri gibidirler hadisleriyle aklar. slmdan nceki din
lerdeAllahTel'yayaknolankiilereveliyerinenebidendiinibelirtir.Zira
o dnemlerde veliler de nebiler gibi halk Allah Tel'nn dinine davet edi
yorlard. Ancak onlarn kendilerine zel eriatlar yoktu. Bu duruma gre
dem aleyhisselmn dininde birka nebi vard ve bunlar halk onun dinine
davet ediyorlard. Nuh, brahim, Msa ve s aleyhimsselm gibi nebilerin
dinlerinde de durum ayn idi, Ancak sra Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemegelinceO;
Benden sonra halk benim dinime davet edecek nebi gelmeyecek.
BendensonrabeniizleyenveAllahTel'yayaknolankimselerinadevli
yadr. Bu veliler, halk benim dinime davet ederler buyurdu. Veli ismi s
lmdinindeortayakt.teyukardazikrettiimizlimlernebilerinvris
leridir ve mmetimin limleri ben srailin nebileri gibidirler hadislerin
dekastedilenkimselerbunlardr.
BuhrninmuhtasartasavvfierhiniyapanelEzddemmetiminlim
leri srailoullarnn nebileri gibidirler
1212
hadisini aklarken; Bu mme
tin limleri insanlar hakka ve hidayete iradda Beni srailin nebileri gibi
dirler. Yoksa derece ve mnevi makam itibariyle insanolundan hibirisi,
hibir nebinin mertebe ve makamna ulaamaz. diyerek buradaki ben
zetmeyebirsnrlamagetirir.
1213

1209
Bakara,269
1210
Cuma,4
1211
(AKTEPE,2000),s.17
1212
Hadis kitaplarnda yer almayan ancak sfilerce ok kullanlan bu rivayet daha
ok mevzu hadisleri toplayan kitaplarda geer. Sehvi. 286; Acln, II/64; Aliyu'l
Kri.247
1213
(EKER,1998),s.141
564
AncakHz.RaslllahsallallhaleyhivesellemBilliHaberadiyallh
anha
Cennette, beni, ne ile getin? eklinde Billi Habe radiyallh anha
soruncao;
Her abdest bozduumda, abdest aldm. Her abdest aldmda da, iki
rek'at namaz kldm. deye cevap vermitir. Bunun zerine Raslllah
sallallhaleyhivesellem
Demek,buikieyle!demitir.
1214
tebuvebenzerleri;hayrlardanegeen(essbikbi'lhayrt)
1215
kiile
rin hlidir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem genliinde ve gen
yandayken, mriklerin arasndaki hli de byledir. Nitekim Raslllah
sallallhaleyhivesellem(budneminde),herhangibireriatladamkellef
olmad halde, Cenb Hakk celle cellh kendisine rislet verene kadar,
Rabbisiyle tek kalm, bdete ynelmi, hayrlarda ve gzel ahlakta ne
gemiti.
1216
limveNbvvetlikisi
Muhyiddnbnu'lArab(560638/11651240)bukonudakiyorumuy
ledir:
stadmzEbu'lAbbsb.elArfesSnhc(481536/10881141)yle
duederdi:
Allhm!Bizenbvvetverisletkapsnkapattn,fakatvelayetkap
snkapatmadn.Allhm!Katndakienyksekbirvelye,velayetinenyk
sek mertebesini her ne lde vermisen; ite beni, o veli kl! nk bu
zat, hak etmeleri mmkn olan eyi taleb eden hak ehlindendir (el
muhkkn). Hlbuki insan, zatnn kabul edici olmas nedeniyle, nbvvet ve
risletmertebesiniaklenhakedebilir.Fakato,CenbHakk'nbukapyve
nbvveti ter'i, er'an kapattn bildii iin, bunu istemedi de, hak etti
initalebetti.nkCenbHakkbize,velayetiyasaklamamtr.
Muhyiddnbnu'lArab(560638/11651240)verasetmakamndabulu
nanlarnzellikleriniyleanlatmaktadr:
Eyann lsn takdir eden fakat insanlarn hakkn takdirden ciz
oduu Cenb an ne ycedir! Zira onlar, kendilerini yaradan, gerei gibi
nasl takdir edebilirler ki? te bu kef, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemverasetmakamnnbirneticesidir.ZiraRaslllahsallallhaleyhive
selleminveraseti;

1214
HadisdeiiklafzlarlaEbBureyde'den(r.)rivayetedilmitir.Bak:Musned,V,
354,360.uab,III,6,hd.no:2717.
1215
Fatr,32
1216
(ATA,1993),s.449;Futht,II,2223,(Thk.O.Yahya,XI,379383.)
565
Bende,banatabiolanlarda,basiretleAllah'adavetediyorum.
1217
ayetindebelirtilenler,EhlullahiindeAllahTel'ybilenlimlerdir.Nitekim
CenbHakkonlar,Allah'adavette,nbvvetimutlaka'daHakklisanyla,
nebilermertebesindebulundurmutur.Onlarbusfatlavasflandrmfakat
bu,nbvvetiter'olmayp,meruolanbiremri,taklidledeilbasiretle
korumaanlamndanbvvetihfzdemektir.
1218
Kur'n' hfz edenlerin iki omuzu arasna, nbvvet derc edilmitir.

1219
[Zira Cenb Hakk celle cellh kullarndan takval olanlarn retimini

zerinealmaktadr.Allah'tankorkun;Allahsizeretiyor.
1220
Birlimkiininsenedi,buyollayaknlatndan;
Rabbim bana, nebsine vahyederek kendisine ibdet ettii eriatn
haberverdi.der.Vebukii,bilgisindeli(isnd'asahib)olmakta,hkm
de de Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme tbi durumunda olmakta
dr, ite onlar neb olmadklar halde, bu halet iinde onlara nebler
aleyhimssselm bile gbta edeceklerdir.
1221
nk onlar (bilgiyi) Allah Te
l'dan alma hususunda nebilere katlmaktadrlar. Bu kiilerin (bilgiyi) Allah
Tel'dan almalarnn nedeni; bu rasln getirmi olduu eriat uygulama
dagstermiolduklartakvannbirsonucudur.Onlargerekteburaslme
sabesinde olmasalar da, takvalar onlara, rasllerin deer llerinde (f
mevzni'rrusul), ihtiyat snrlarnda (tahte havtatihim) ve alanlar iinde (f
diratihim) Allah Tel'dan (bilgi) almalar sonucunu dourmaktadr.
Rasllerden olmamalar nedeniyle de, gbta edilmeye hak kazanyorlar. On
lar, rubbiyetin asla karmad bir ubudiyet ierisin de, srekli Hakk ile
bak olurlar. Rasllerin dereceleri daha yksek olmakla birlikte onlara olan

1217
Yusuf,108
1218
(ATA,1993),s.434;Futht.II,53,(TM.O.Yahya,XII,146147.)
1219
(ATA,1993),s.502;HadisdeiiklafzlarlaEbUmme(r.),Abdullahb.Amrb.
els(r.)veelHasen'den(r.)rivayetedilmitir.Bak:uab,2,522253,hd.no:2589
2592.Zevid,7,159.Ayrcabak:Lel,I,243244.Fevid,372.
1220
Bakara,282
1221
Eb Mlik elE'ar'den (r.) rivayet edilen bir hadise iaret edilmektedir. Bak:
Musned, 5, 341, 342, 343. Nebi olmadklar halde, nebilerin bile gbta edecekleri
kimseler hakknda rivayet edilen dier hadisler Muz b. Cebel (r.) ve Ubde b. es
Smit'ten(r.)rivayetedilmektedir.Muzb.Cebel(r.)veUbdeb.esSmitrivayeti
iin bak: Tirmiz, Zuhd (37), 53, hd. no: 2390. Musned, 5, 229, 239, 328. Ayrca
mehurefaathadisininbnAbbs(r.)rivayetindegemekteolanbirziydeyegre,
tmmmetlerkyamette;
NEREDEYSEBUMMETNTMNEBDR.deyerekmmetiMuhammed'egbta
edecekler i rivayet edilmektedir. Bak: Musned, 1, 281282, 295296. Zevid, 10,
372373.
566
gbtann nedeni, bu haletteki rahatlardr. Grmyor musun ki, kyamet g
nndeki en byk korku onlar tasalandrmayacak ve onlarn iine hibir
korkudagirmeyecektir.
1222
Hlbukirasllerkendinefislerihakkndaolmasa
da, mmetleri iin, mmetler de kendi nefisleri iin son derece iddetli bir
korkuierisindedirler.Kyametgnnde,bunlardakorkudanbireserolma
yacaktr. nk onlar, hey'et halinde rahman'n huzurunda toplanacaklar.
1223
Ey meru klnana tbi olmakda zsz doru kii! Sana, derecenin

yksekliinibuekilderettiktensonrabilkiinsanlar;Allah'nkullanieri
sinde zsz doru olanlar ve devaml tatta olanlar hakknda yanlm
lardr. Zira konuyu gerekte olduu ekliyle bilmeyenler ve sfiyyenin yo
lundan (tarkulkavm) zevk almayanlar yle dnrler: Allah Tel'ya
davet eden kii, zsz doru bir biimde insanlar Allah'a davet ederse,
o'nunbuhali,dinleyenlerinruhundakabuletkisimeydanagetirirvebylece
insanlardadaveteicabetederler.Eerbukii,kalbidnyasevgisivednye
vtutkularladoluolduuhaldeinsanlarsadecediliyleHakk'adavetederse,
o'nun bu ars sun'dir ve kalblere etki etmedii gibi, bir kulaktan girer
tekikulaktankar.Onlaryineylederler:
Sz, kalbden karsa, kalbe ular. Dilden karsa, kulaktan kalbe in
mez.Busondereceyanlbirkanattir.Zira,AllahTel'ayeminolsunki,
kavminisdkbirdille,masumbirkalblevemahfuzbirlisaniledavetetme
yen; idare ettiklerine merhametli ve davet ettikleri eye icabet etmelerine
istekliolmayanbirraslyoktur.Bu,Allah'adavettevedoruluktarasllerin
halleridir.BununlabirlikteHz.Nhaleyhisselmsyledemitir:
EyRabbim!Dorusuben,toplumumugecegndzdavetettim.Fakat
arm,onlarnkalarnartrmaktanbakabirieyaramad.Vegnah
larn balaman iin, ne zaman onlar davet ettiysem, parmaklarn ku
laklarna tkadlar, elbiselerine brndler, ayak dirediler ve kibirlendike
kibirlendiler.
1224
Rasllerin aleyhimsselm kavimleri hakkndaki bu tr
szlerinekarlkolarakCenbHakkcellecellh;
Onlardoruyolailetmek,seninzerinebirbordeildir.
1225
ubirgerekki,senistediinkiiyidoruyolailetemezsin.
1226
Rasle den, tebliden baka bir ey deildir.

1227
eklinde buyur

1222
yetleriinbak:Bakara,38,62,112,262,274,277,limrn,170,Mide(5),69,
En'm,48,A'rf,35,49,Ynus,62,Zuhruf,68,Ahkf,13.
1223
Meryem,85
1224
Nuh,57
1225
Bakara,272
1226
Kasas,56
567
maktadr.
Eer birinin sznn dierine etki etmesi, onun doru szl olmasna
bal olsayd, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ilh sylemiyle
kar karya olan herkesin mslman olmas gerekirdi. Aksine yalanlanm,
szyznevurulmu,hattaldrlmeyekalklmtr.
1228
Eer (bu ilh sylemi) dinleyen kiiye, nbvvet kandilinden kan ilh
nuru, kalbinde kabullenerek alglamak iin Cenb Hakk'n celle cellh
yardmolmadtakdirdehidayetgereklemez.NitekimCenbHakkcelle
cellh, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi Ik saan bir kandil
1229
olarak tanmlamtr. Fitil'i grmyor musun ki; snk olduu halde te
pesinden gaz (edduhn) kmaktadr. Gaz bu ekilde kandille ayn hizaya
geldiinde, iindeki rutubetle tutuur, kandilin yla birleir ve kandilde
bulunanfitilintepesinevaranakadarbuyollaaadoruiner.Fitiltututu
rulduunda,eeriinde(gaz)yavarsa,parlaklktakandilinseviyesinegelir.
tebuparlaklkilhinayettirki,kendisineyardmcolan(gaz)yamevcut
olduka k samaya devam eder. Ve bu k, varln kendisine borlu ol
duu(gaz)yandabulunanrutubetigiderdikeksatndan,artkkandil
lebirii(hads)kalmaz.Byleceonailhyardm(elimdd)dorudanHakk
cellecellhkatndangelmeebalarfakatkimsebununneredengeldiini
bilemez.Ziranebileraleyhimsselminsanlar,kendinefislerinedeil,sade
ceRabbinedavetetmilerdir.
1230
]
1231
Nbvvetgr
lk defa sflerce ve muhtemel olarak da Hakm Tirmz tarafndan kulla
nlm,dahasonraGazzli,bnArabvebiroksftarafndantekraredilmi
tir. Hkim Tirmiz, Nbvveti perdenin kaldrlmas ve gaybn srlarn vkf
olarak Allah' bilme, Allah Telnn nuruyla rtl bulunan eyann
mhiyetinebasiretgzylenfuzetmeeklindeizahetmitir.Bundanson
ra nbvvet ve zellikle Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin nbv
veti konusunda tasavvuf felsef birok izah yaplmtr. Fergni Nebiyi:
Allah Tel'nn ztndan sfatlarndan, isimlerinden, hkmlerinden ve
muradlarndanhaberverenkimseolaraktanmlamtr.

1227
yet iin bak: Mide, 99. Bu anlamda dier yetler iin bak: li mrn, 20,
Mide, 92, Ra'd , 40, Nahl, 35, 82, Nr, 54, Ankebt , 18, Ysn, 17, ra, 48,
Tebun,12.
1228
Bu duruma iaret eden yetler iin bak: li mrn, 184, En'm, 33, Enfl, 30,
Hac,42,Ftr,4,25,Tn,7.
1229
Ahzab,46
1230
yetleriinbak:Ysuf,108,Ra'd,36,Nahl,125,Hac,67,Kasas,87,Ahzb,46,
Gfir,12,42,Fussilet,33,Hadd,8,Cin,19.
1231
(ATA,1993),s.434441
568
Allah Tel'nn ztndan dorudan haber vermek, ancak Rh A'zam'a
mahsustur. Rh A'zam, Arapa en byk, rh demektir. Rubbiyyeti bak
mndanilhiztnmazharyeriolanrhinsandenibarettir.Onunknhn
Allah'tan bakas bilemez. Rh A'zam'a, akl evvel, hakkat
Muhammediyye, nefsi vahide, hakkat esmiyye gibi isimler de verilir.
Allah, Rh A'zam' nce kll nefislere daha sonra cz' nefislere gnderir.
Onlar Rh A'zam'dan ahadiyeti ztna, sfatlarna, isimlerine, kadm h
kmlerinedairbilgileralrlar.
smail Hakk Bursev kaddesellh srrahulazize gre Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin nbvvet ve velayet olmak zere iki nuru var
dr.Nbvvetnuru,eratvelayetnuru,hakkatnurudur.teHz.Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem, bu zahir ve btn nuru ile kyamete kadar ara
mzdabulunacaktr.
mamRabbaninbvvetgrevikonusundaoldukagenibirgresa
hiptir.Onagre;nebilikgrevieriatteblilebalar.Buradaerathemdn
hem de onun kurallarn temsil eder. Neb, m'minlere bu dine nasl bal
kalacaklarn, Allah Tel 'ya nasl ibadet edeceklerini gnahlardan saknp
kendilerininaslsaflatracaklarn,faziletvetakvaynaslikmeedeceklerini
gsterir.mamRabbanininnbvvetyoluolarakisimlendirdiieybudur.
Bursev'ye gre Allah Tel'nn insanlara nebiler gndermesinin sebebi,
Hz.Muhammed'invarldr.Allahilkolarakaklevvel,yadafelekia'ldiye
debilinenHz.Muhammed'inruhunuyaratmtr.
demaleyhisselmHzRaslllahsallallhaleyhivesellemkadarbtn
nebiler Ruhi A'zam'nnbvvetinin bir grntsdr.Grntlerinnebilii
zamanlasnrldrvegeicidir.HernebiRuhA'zam'nbirsfatnnveisminin
mazhardr. Ruh A'zam, bunlarn her birinde bir isim ve sfatyla tecell et
mitir. Hz. Muhammed'de ise btn suret ve sfatlaryla grnmtr. Hz.
Raslllahsallallhaleyhiveselemlenbvvetsonaermitir.Hernekadar
Raslllahsallallhaleyhivesellemsuretteteki nebilerdensonraisede;
hakikatte onlardan ncedir. Nitekim bir hadsi erifte Raslllah sallallh
aleyhivesellemylebuyurmutur.
dem, su ile amur arasnda iken ben nebi idim.
1232
Bir dier riva
yette;demrhilecesedarasndaikenbennebiidim.
1233
Buhadisten
deanlalacazere RhA'zam'nnbvvetiruhlarnvarlndanncedir.
Suret bakmndan sonra gelmekle nebilii tamamlamtr. Hakkat, varlk
bakmndan suretten nce ise de; meydana kma bakmndan ondan son
radr. Rz, btn nurlarn Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin nu
rundan yaratlm olduunu Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem de

1232
Buhri, Edep, 119; Ahmet b. Hanbel, IV, 406; Mslim, Fezailussahabe, 28;
Aliyu'lKari,272.273;.Acln.II/187
1233
Ahmedb.Hanbel,IV,66,5,59,379;Tirmz,Menkb1;
569
AllahTelnnnurundanyaratldn,busebepledenebiliinummoldu
unusylemitir....Ve senbykbirahlak zeresin.
1234
yeti kerimesi
deHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminbtnnebileringzelahlkn
kendisindetopladnaiaretetmektedir.
Nbvvet ve rislet, zamana baldr bu sebeple de srekli deildir. Ke
sintiye urayabilir; hatta bir zaman sonra ortadan da kalkabilir. Nbvvet
zinciriensonnebiolanHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemlesonaer
mitir.Artk Hz. Raslllahsallallhaleyhivesellemdensonraeriatihdas
eden bir neb gelmeyecektir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden
sonra Muhyiddin bnlArab kaddesellh srrahulazizin Nbvveti
mme dedii yeni bir eriatn gelmeyecei bir devir gelecektir k, bu da
velayettir.
bnlArab kaddesellh srrahlazze gre teri', nbvvetin en be
lirgin vasflarndan birisidir. Bundan hareketle bnlArab , nbvveti iki
ksmdainceler:
1.Nbvveti Amme (nbvveti velye): Allah Tel'nn sekin kullarn
dan olan nebilerin elde ettii nbvvettir. bnlArab kaddesellh
srrahlazze gre bu makam devam etmektedir. Bu makama mutlak ve
layetdedenir.
2.NbvvetiHssa(ternbvvet):Bunbvvet,Raslllahsallallh
aleyhi ve selemin vefatyla sona ermitir. Onun eriat geerliliini dima
koruyacaktr. Daha sonra onun hkmlerini kaldracak hibir eriat gelme
yecektir.
bnlArab ryay nbvvetin bir cz sayan hadise dayanarak nbv
vetin, tamamyla kaldrlmadn, kaldrlann teri nbvvet olduunu,
Bendensonraartkbirnebolamayacaktrhadisinindebyleanlalmas
gerektiinibelirterekHz.Muhammedsallallhaleyhivesellemdensonra
nebi yoktur sznn, ondan sonra bir eriat getirecek bir nebi yoktur an
lamna geldiini, ama ondan sonra bir nebinin gelmeyecei anlamna gel
mediinikaydetmektedir.
1235
bnlArab bu dncesini yle delillendiriyor: ran Kisrs ld va

kit, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Ondan sonra Kisr yoktur
1236
buyuruyor.Kayserlncede:OndansonraKayseryoktur
1237
eklinde
buyuruyor. Hlbuki Kisr ve Kayser ancak ran ve Rum krallardr. Onlarn
lmyle,neranda,nedeRumdiyarndakrallksonbulmaz.Sadeceogn,
krallklar igal eden kiilerin hayatlar son bulur, onlarn yerine baka bir

1234
Kalem,4
1235
bn'lArab, Eb Abdillah b. Muhammed b. Ali b. Muhammed, elFtuhtu'l
Mekkiyye,Kahire,1269/1853,II/49.57.69.78
1236
Buhr,Eyman,31;Mslim,Fiten,76;Tirmiz,Fiten,41.
1237
Buhr,Menakb,25;Mslim,Fiten,75;Tirmiz,Fiten,41.
570
adlabirilerigelir.AynekildeRaslllahsallallhaleyhivesellemdenson
ra nebi ismi zail olmutur; ama ondan sonra vahiy yoluyla Allah Tel
katndangetirmiolduuSemaveriatzailolmaz.nkondansonraeriat
sahibibirnebigelmeyecektir.Buradaneriatsahibiolmayannebiingelecei
anlalabilir.
bnlArab, nbvvetin tm mmlKitabta
1238
toplanmtr. Onun
anahtarise
Besmelei erifedir. Buna binaen nbvvet kyamet gnne kadar
halk iinde srecektir. Eer teri nbvvet ise, o kesintiye uramtr;
nkternbvvet,nbvvetinczlerindenbiridir.HlbukiAllahTe
lnnhaberininvelemdenhabervermesininkesintiyeuramasimkn
szdr.nko,kesintiyeurasalemingdaskalmaz,ziralemvarln
aldbugdailedevamettirmektir
diyerek nbvvet ile varlklar lemi arasnda bir iliki kurmakta ve n
bvvetin yalnzca insanlk iin deil, ayn zamanda dier varlklar iin de
geerliolduunuiddiaetmektedir.
bnlArab, kinattaki btn varlklarn vahiy olabileceini; kl, derisi,
eti, siniri, kan, can, kemii olan her varln ftratndaki vahiyle Allah Te
lybildiiniifadeediyor.Onagrevahiy,ilahkelamnetkisiniiiteninnef
sinde sratli bir sekte meydana gelmesidir. Bunu ancak ni ilahyyeyi
bilenler anlarlar. Bu ni ilah vahyin aynsdr, ama insanlar bunu hisse
demezler.Hereykesbiolmayanbirvahiyzerineyaratlmtr.Yenidoan
birocuunanasnnmemesiniaznaalmasdabyledir.Bu,onagelenilah
vahyineseridir.
Ancak bu tasnif bir takm kelmclar tarafndan eletirilmi ve bnl
Arab,bugrsebebiyleHz,Muhammedsallallhaleyhiveselleminson
nebiolduunainanmamaklasulanmtr.
1239
Risaletvenbvvetbitmitir.Bendensonranebiveraslyoktur.
1240
Bu hadisin asl olmasa da ma'nas kesindir. Zira Hz. Raslllah sallallh

aleyhi ve sellemin hatemu'l enbiya olduu, ondan sonra nebi gelmeyecei
ehli snnet limlerinin zerinde icma ettikleri bir husustur. Her ne kadar
Hz.saleyhisselmnahirzamandayeryznetekrarineceineinanlmakta
ise de, Onun yeni bir din veya eriat getirmeyip, Kuran Kerim ve slm
eriatnatabiolaca,yineehlisnnetetesbitvetekidedilmitir.

1238
mm'lKitab Kur'an bir tabir olup Kitab'n esas (Ali mran,7) Kitab'larn
asl(Ra'd,39)LevhiMahfuz,Zuhruf,4anlamlarndakullanlmaktadr.
1239
(ZLER,2004),s.52
1240
Hadis kaynaklarnda aslna rastlanlmamtr. Kaynaklarda yer almayanbir riva
yetindeliltekiletmeyeceimalumdur.
571
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin olu brahim hakknda
Eeroyaasaydnebiolurdueklindehaberlerrivayetedilmektedir.
Buhari, bn Ebi Evfa'nn yle dediini rivayet etmitir: Hz. Muham
med (sav) 'den sonra bir nebinin gelmesi mukadder olsayd, olu yaard,
amaondansonranebiyoktur
1241
bn Mce, bn Abbas(r. anhma)'dan syle dediini rivayet ermitir:

Raslllah sallallh aleyhi ve selemin olu brahim vefat edince,
Raslllah sallallh aleyhi ve selem cenaze namazn kldrd ve yle
buyurdu:
phesiz cennette onu emziren vardr. Eer yaam olsayd sddik bir
neb olurdu. Eer yaasayd kipti daylar azad olacakt ve hibir kipti de
kleedilemeyecekti
1242
Ahmedb.Hanbel,Enes(r.a.)'inyledediinirivayetetmitir:brahim
beii doldurmutu. Eer yaasayd phesiz neb olurdu; ama yaamad.
nknebiniznebilerinsonuncusudur.
1243
Hakm etTirmiz kaddesellh srrahlazz (hyt. 285/898) bata olmak

zere pek ok sfi hatmi nbvvet inancndan hareket ederek hatmi ve
layetteorisinigelitirmitir.BuanlayagreHz.Raslllahsallallhaleyhi
ve sellemin htemnnbvve=nbvveti sona erdiren kii unvann hak
ettii gibi hteml evliya unvan kazanan kii de vardr. Hakm et
Tirmizyegre,AllahTel,kullarnnarasndannebilervevelilerseipgn
dermitir.Baznebileri,kiminidostluk,kimiylekonuma,kiminivme,kimi
ni lleri diriltme gibi baz zelliklerle dierlerine stn klmtr. Hz.
Raslllahsallallhaleyhiveselleme, lemlerdenhibirkimseyevermedi
inizelolarakonavermitir:
Hitaptailk,efaattailkolmagibibirokzelliklerivardr.Buzelliklersa
yesine Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve sellem nebilerin efendisi olmu
tur. Onun reddedilemeyecek bir zellii de nbvveti sona erdiren bir
nebi olmasdr. Hakm etTirmiz, bize gre nbvvet, btn czleriyle Hz.
Muhammed sallallh aleyhi ve sellem de toplanm. Onun kalbi, nbv
vetin kemali iin bir kap klnm ve sonra da mhrlenmitir diyerek ko
nuyu baka bir yne tamtr. Ona gre, bunu grmeyen kii
hatemennebiyyin terkibini, gnderili itibariyle nebilerin sonuncusu an
lamna geldiini zanneder. Hlbuki bu yorum cahil ve ahmaklarn yorumu
dur, diyerek grn beyan etmitir. Hakm etTirmiz, htemn
nbvveyimaddibirolguolarakdeildemanevibirmakamolarakgryor.
OnagrenbvvetdaireselolarakHz.Raslllahsallallhaleyhivesellem

1241
Buhr,Edeb,109;bnMce,Cenaiz,27.
1242
bn.Mce,Cenaiz,27.
1243
Ahmedb.Hanbel,Msned,III/133.
572
ilebalamyineonunlasonbulmutur.Ovebenzerleribugr:dem
su ile toprak arasnda iken ben nebi idim
1244
hadisine dayandrmaktadr
lar.
Hakm etTirmiz hatmlevliy ile ilgili olarak ta unlar da sylemekte
dir.
AllahTelRaslllahsallallhaleyhiveselleminruhunukabzeddikten
sonraonunmmetininiindekrktanesddkkiiyaratmtr.Yeryzonla
rn sayesinde ayakta durur. Onlar Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve
sellemin li beytidir. Onlardan biri lnce, yerine dieri geer. Sonunda
saylantkenip,dnyanndayokolmavaktigelince,AllahTel,szpse
tii, kendisine yakn kld ve btn evliyaya verdii eyleri ona da verdii
bir kulunu vel olarak seer ve ona, htemlvelayet sfatn vererek zel
klar. Bu zelliiyle o, kyamet gnnde dier evliya ya Allah Telnn hc
ceti olur. Yine bu hatmiyyet sayesinde, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemdeyaratlansdknbvvetgibiondadasdkvelayetyaratlr.Artk
onanedmanulaabilir,nedenefsiondakivelayetinbirksmnarmaya
yolbulabilir.
Hatmi velayet sahibi hem evliyaya hem de ondan sonraki dier
muvvahitler zerine Allah Telnn hcceti ve kyamet gnnde de onlarn
efaatisi olduuna gre, artk o, Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve
sellemin Enbiynn efendisi olduu gibi evliyann da efendisi olur. efaat
makamonaverilir.
Hakm etTirmiz, hatmlvelayet sahibinin, htemnnbvvet sahibi
olan Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin zelliklerini tadn iddia
etmektedir.
Hakm etTirmiz sfi filozof, nbvvet ile velayet arasndaki farka iaret
ederken,nbvvettinruhuileberabervahiyolarakAllahTeldangelenbir
kelam olduunu velayetin ise, baka bir yolla yine Allah Teldan velye
ulaan bir hadis (ilham) olduunu, yani ikisinin de kaynann Allah Tel
olduunu ifade ediyor. Ona gre hadis, meiet vaktide meydana gelen
ilahilminbirtezahrdr.Butpksrgibigizlibirszdr.Bylebirhadis
velyeancak AllahTelsevgisindendolayvakiolur.O,hakla birlikte kalbe
girer, kalp onu sekinet ile kabul eder. Nebiye gelen kelam, inkr eden
kfir olur; ama velye gelen hadisi (ilham) inkr eden kfir olmaz, ancak
hsrana urar, vebale girer ve kalbi aar. Muhaddeslerin de makamlar
vardr. Bazlarna nbvvetin te biri, bazlarna yars, bazlarna da daha
fazlas verilmitir. Nbvvetten en byk pay, hatmlvelayet sahibine ve
rilmitir:

1244
elAcln, hadisin bu lafzla rivayetinin bulunmadn sylyor. Kefl Hfa,
II/132.
573
Nebilerindndabirkiiyenbvvettenbireyverildiinisylemece
sareti nereden geliyor? diye bir soru yneltilecek olursa cevabn da yle
veriyor:
Raslllahsallallhaleyhiveselleminuhadisi;sanaulamadm?
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selem yle buyuruyor: Orta yolu
tutmak, hidayete tabi olmak ve gzel huylu olmak nbvvetin
yirmidrtparasndanbirparasdr.
1245
Ortayolututanbirkiinin zik
redildii kadar nbvvetten bir hissesi olduuna gre nde olan bir
mukarrebin(AllahTelyayaknolanvelnin)nbvvettekihissesinivar
sendndemektedir.
GrldgibiHakmetTirmizvelayetmessesinikesbdeilvehbiku
rum olarak grmekte, nbvvetle velayete ayn zellikleri vermekte, velyi
denebgibigrmektedir.Ayrca,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemin
htemennebiyyin zelliini farkl bir eklinde yorumlamakta ve evliyann
dahatemiolduunuilerisrmektedir.Birdevelninaldhadisi(ilham)
vahiygibigrmektevevelayetinbvvetinenbykczsaymaktadr.
Muhammed Vefa, mam Rabbn Ahmed Sihrindi, Ku, Nabls ve
Ahmed Ticnkaddesellhsrrahmllazzngibi isimlerinyabizzatken
dilerihatmulevliyolduklarnilerisrmler,yadamuakkibleritarafndan
kendilerine bu sfat yklenmitir. Hatta (mesela Sirhindnin durumunda
olduu gibi) htemul evliynnkinden daha yksek bir konum fikri dahi
ortayaatlmtr.
1246
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz hatmulevliy konusunda un

larbuyurmaktadr.
Hervaktdehatm'levliybirdr,buvaktdeAllahsbhnehuvete'l
hatm'levliy olma Msrye virdi. Onun taht cehenneminn imdi yu
lar Msrnn elindedr, kime istersem ona virmege beni muhayyer kld,
benmistedgmAllhunistedgidr.
Ey Sultn Mustaf sen benm iznm olmaduka ismine hutbe
okudamazsn her ne kadar 'ukaln ve 'ulemn var ise cemeyle benden
izinsz seni tahta aikre karabilrlerse ben btl olm olayum hemn
celldn gndr beni katl eylesn. Sultn Muhammed merhum olal bu
gn yedi yz on drd gndr bundan ziyde dahi nice izh ideym ide
katlme bundan ziyde sebebi kav olmaz, kadir isen ldr yhud
Msrdenizinsztahtaaikrekotur,grelmkadirolabilrmisin?
1247

1245
Buhadisdeiiklafzlararivayetedilmitir.Tirmiz,BirrveSla,65;Muvatta,iir,
17.
1246
(FT,2003),s.263
1247
(MISR,1223),s.6a;(EEN,2006),s.39
574
TasavvufunglmuhaliflerindenolanbnTeymiyye(hyt.728/1328)
1248
HakmTirmizninbugrnkendizaviyesindenelealmaktavehtemul
evliyaya yeni bir tanmlama getirmektedir. ncelikle vurgulamak gerekir ki,
bn Teymiyye Hakm Tirmizyi iyi tanmakta ve grlerini bilmektedir.
Onunlailgilifikriniucmleleriyleortayakoymaktadr:
HakmetTirmiz,AllahTelrahmeteylesin,hernekadarkendisifa
ziletveilimsahibiysedevekranlaanlacakgzelvekabuledilirszleri
vefaydaldorularbulunuyorsada,reddedilmesigereklihatalszlerde
sarf etmitir ki bunlarn en uygunsuzu Hatmulvelye adl kitabnda sz
konusu ettii, sonra gelenler arasndan yle bir kimse kacak ki, Allah
katnda bu kimsenin mertebesi Ebbekir, mer ve dierlerinden daha
yksektireklindekiiddiasdr.
1249
bn Teymiyyenin hareket noktas bu ifadenin, ne Allah Telnn

KitabndaneRaslllahsallallhaleyhiveselleminsnnetindenedesele
fin ve mmetin imamlarnn szlerinde gemiyor olmasdr. Ayrca btn
bunlara ramen yine de bu ifade kullanlmak isteniyorsa o takdirde ierii
nin deitirilmesi gerekmektedir. Onun yapt tanmlama yledir:
Htemulevliy, en son mttak mmin kuldur. Onun bu tanmlamay
yaparkendayandvedelilolaraksunduuayetudur:
BilinizkiAllahTelnnvelileriiinhibirkorkuyoktur,onlarmahzun
da olmayacaklardr
1250
lgin olan, velayet konusunda gr bildiren he
menbtnsufilerin,yorumlarneekildeolursaolsunesasenbuayetesar
lyor olmalardr. bn Teymiyye aklamalarnn devamnda yle demekte
dir:
imdihtemulevliy,dnyadakiensonmttakmminkulolduu
na gre, bu ahs velilerin en stn ve en mkemmeli deildir. Aksine
onlarnenstnveenkmili,resullerinenstnnedierlerindendaha
yakn olandr. Bilinmelidir ki vel, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
nekadaryaknsaondannekadarfazlailimalmsaveonanekadarok
uygunlukarzediyorsaokadarstnolur.
1251
Bu ifadelerinden anlald kadaryla bn Teymiyyeye gre mminler

arasnda onlardan ayr bir velayet makam sz konusu deildir. Btn m
minler Allah Telnn evliysdr. Bunlarn en sonuncusu da, tamlamann
ifade ettii teknik anlamla deil basit anlamda hatmulevliy olacaktr. Yu

1248
Kara,bnTeymiyye,Takyyddin,DA,XX,s.413.
1249
bnTeymiyye,Mecmuufetva,II,s.222
1250
Yunus,62.bnTeymiyye,Mecmuufetv,II,s.224
1251
bnTeymiyye,Mecmuufetv,II,s.225
575
karda izah edildii gibi, Hakm Tirmiz de ilk admda btn mminlerin
evliyullah olduunu belirterek ayn kanaati izhar etmektedir. Ancak o bir
adm daha ileri giderek, mmin olmakla veli sfatn kazanan bu kullar ara
sndanbazlarnnbirstdereceyeykseldiklerinisylemektedir.
1252
Netice olarak Kuran Kerim teri nbvvet ile gayr teri nbvvet
diye bir ayrm yapmamtr. srailoullar nebilerinden yeni bir eriat deil
de, Tevrat ile hkmetmeleri kendilerine emredilir ise de, onlarn nbvvet
leri sadece kendilerine ait deildir; aksine mmetleri hakknda genel bir
uygulamaya varacak kadar kapsamldr. Bununla beraber Kuran Kerimin,
nbvvetkapsnnHz.Muhammedsallallhaleyhiveselemilekapandn
bildirmesinde,eriatsahibinebileriin birtahsisbulunmaktadr. Buhkm
kendilerine yeni bir eriat verilmeyen nebileri de kapsamaktadr. Dorusu
evliyaya verilen ilhamlar, vahiy olarak isimlendirmek, velayet kavramyla
nbvvet kavramn birbirine kartrmak demek olur. simlerle bu ekilde
oynamak, velileri nebi, onlara gelen ilhamlar da vahiy olarak isimlendirme
sonucunudourur.Byleyapmak,telafisiimknszyanllarnortayakma
snasebepolur.Aslndabutrdnceler,Hz.Muhammedsallallhaleyhi
ve sellemden sonra nbvvet kapsn amak iin salam bir zemin olutur
maz.Buancakherhangibirgerekliiolmayanmecaztrlerindenbiriolabi
lir. Zaten bunu akl kabul etmez; nk byle yapmak hakikatlarn snrn
amakveonlarbirbirlerinekartrmakdemektir.Bunudindekabuletmez,
nk nbvvet kapsn mutlak olarak Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve
selemilekapandnakabeyanedenKitapveSnnetedeaykrdr.
Gerek udur ki, bu dnceler hem genel slam bak asndan doru
deildir. Burada aka kelime oyunu yaplyor, isimler msemmalarnn
dndakullanlyor,hemdebilimseladandorudeildir;nkbilimsellik
aklkvedrstlkister.
Bu tr dnceler speklasyona ak olduu iin tarih boyunca sahte
nebilertarafndankullanlmveonlarnktemellerinealetolmaktanba
ka bir ie yaramamtr. Son dnemde ortaya kan Bahalik ve Kdiynlik
bunun en bariz rneklerindendir. Getiimiz yllarda lkemizde ve dier
yerlerdenebilikiddialarlaortayakanbazkimselerdekelimeoyunuyapa
rak sadece kamuoyunun kafasn kartrmaya neden olmulardr. Ne var ki
bylelerininmaskesiksasrededmektedir.
1253
Ancak Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz gibi kymetli byklerin

bu gibi dncelerinin asl k merkezlerinin ne olduunu tayin etmekte
zordur.OnlarnRaslllah sallallhaleyhiveselleminyolundaolduumu

1252
(FT,2003),s.264
1253
(AKTEPE,2000),s.111116
576
hakkaktr. Bu dncelerinde hissi olmulardr gibi yorumlar ile bu mesele
lerindezmekavumasdatammanasilezmretmektedeildir.Bize
gre Kur'an Kerimde beyan edilen hatemi nbvvet meselesi aka
zlmtr. Fakat slam dininin devam iin Allah Telnn kyamete kadar
muhafaza edilecei hususunda sebepler leminde Allah Telnn bu dini
kitapla yani Kur'an Kerim ile mi yoksa Kur'an Kerimin ikiz kardei olan
insan ile mi olduunu aklamak gerekir. Mesela Hazreti Mevlna
kaddesellh srrahulaziz bendesi Mevlev kendini tantrken Mevlev ol
duunu aklarken slamn dnda biri olduunu mu sylyor. Yoksa
mslman olduunu aka beyan etmi oluyor. O bir mslman olduu
kadarbudininiindedahaiindeolduunusylemektenbakanedir.Mev
lna kaddesellh srrahulaziz iin Nebi deildir fakat kitab vardr de
nilmektedir.
Abdu'lKdir elGeyln kaddesellh srrahlazz (470561 / 1077

1165)ylesylediinirivayetedilmitir:
Ey nebiler cemaat! Sze lakap verildi. Bize de, size verilmeyenler
verildi.
1254
Size lakab verildi. sznn anlam udur: Ricl'in byklerinde,

mutlakvegenelanlamdanbvvet(ennbvvetulmme)yaygnoldu
uhalde,bizlerenebismininverilmesiyasakland.
Bize de, size verilmeyenler verildi. sznn anlam ise udur:
limlerin Hz. Msa aleyhisselm Hzr aleyhisselmdan daha efdal gr
dkleribilinmeklebirlikte;AllahTelHzraleyhisselmndilolduuna
ve ilim cihetinden nde olduuna ehadet etmitir ve kelmullah, seil
mi (elmustaf) ve yaknlatrlm (elmukarrab) olan Hz. Msa
aleyhisselm onu bulmas iin yormutur. Bununla birlikte Hzr
aleyhisselmHz.Msaaleyhisselma
EyMs!Ben,AllahTelnnbanarettiiylebirilmesahibim
ki,senonubilmezsin.Sende,AllahTelnnsanarettiiylebiril
me sahibsin ki, ben de onu bilemem. demitir, te Hzr
aleyhisselmn bu sz; Abdu'lKdir elGeyln kaddesellh srrahl
azzin Bize de, size verilmeyenler verildi. Sznn aynsdr. Eer
Abdu'lKdir elGeyln bununla, ummi nbvvet (ennubuvvetul
mme) ehli olan vel nebileri kasdetmise, bu takdirde onun sz;
Cenb Hakk'n onlara vermediini, kendisine verdii anlamna gelmek
tedir.Nitekimonlariinde,CenbHakk'nfdlveyamefdlkldklarda
vardr.Bylebireyise,inkrkonusuolamaz.
1255

1254
(ATA,1993),s.427
1255
Futht,II,9091,(Thk.O.Yahya,XII,421424.)
577
Mridinbiridediki:
BenhergnAllahTelyyetmikereakagrrm.eyhiona
unusyledi:
Senin bir kere Bayezidi Bistam'yi grmen, Allah Tely yetmi
keregrmendendahahayrldr.
Mrid meelikten dar kp da Bayezidi grnce hemen dp l
d, nk k idi. Sevgiliyi arama ynnde ld. Yani nefsinden ona da
birartkkalmt,odatemizlendi.Mrid,cizgrileeksikbasiretiyle
ancakkenditasavvurununsuretinigrr.AllahTelyBayezidkuvvetiy
le gremez. imdi yz bin Bayezid de, Msa aleyhisselmn pabucunun
tozunaeriemez.Hemsentaklityoluyladadiyorsunki,binlerceveli,ne
bininayaktozunaeriemez.Ohaldenaslrevagryorsunki,birklhan
conuhergnbindefagrsn?
Allah Tel ile konuan Msa aleyhisselma da onu gremedi diyor
sun.EerbiriseningereklediinAllahTelygrmekvardr,anla
mndaki Allah Tel kelmn tevil etmek isterse fetva istemek lzmdr.
Sz, ekitirilmeye elverili ise tevil ile sylenir. Doru sze tevil gerek
mez.
EnelHak(BenHakkm)szgibiplakveuygunsuzszlerisetevil
gtrmediindenphesizsyleyeninbaarayagitti.
1256
Allah Tel, Onu gzler

kavrayamaz,
1257
buyurduki,buumutsuzluktarafdr.Sonrada,Ogz
leri kavrar,
1258
buyurdu. Bu da tam umut yndr. Grn hakikati
Msa aleyhisselma yz tutunca onu alaa etti ve bu gr iinde bo
uldu.
Kendini bana gster,
1259
dedi ve Allah Tel diliyle
cevapald:
Beni gremeyeceksin!
1260
Yani byle (dnya gz ile) gr
mekistiyorsanaslagremezsin!Buifadeinkrdambalavehayrettir.
nk sen zaten beni grmekten boulmu bir haldesin. Daha nasl di
yorsun ki, bana grn de, sana bakaym? Yoksa biri, Msa aleyhisselm

1256
(emsiTebriz,2007),(M.134),s.220
1257
Enm,103
1258
Enm,103
1259
raf,143
1260
raf,143
578
hakknda nasl pheye debilir? Allah Telnn sevgilisi, onun konu
tuu rasl ki, Kur'an Kerim'in birok yeri onun zikriyle doludur. Nasl
ki, bir kimse bir eyi severse onu ok anar derler. Allah Tel da Msa
aleyhisselma beni gremeyeceksin dedikten sonra,
Daabak!
1261
dedi.Oda,Msa'nnbenliidirki,ululuuvesarslmaz
sebatdolaysylaAllahTelona,Dadedi.Bu,senkendinefsineba
karsanbenigrrsn,demektir.Bu,NefsinibilenRabbinibilir,nkte
sinedeyaknbirszdr.Naslki,Msaaleyhisselmdakendinebakt,Al
lah Telsn grd, onun varl belirince kendisi arada hilemi oldu.
Yoksanaslrevagrebilirsinki,AllahTelMsagibikendisiylekonuan
bir rasln duasn reddetsin de ona cansz bir da gstersin? Msa
aleyhisselmondansonra:
Yarabbi! Sanatvbeettim,dedi.Yanisenigreyim
derken iinde boulduum gnahlardan ve seni grmek istediimden
dolaytvbeettim,demekistedi.
1262
Fthatta srekli nebilerin stnlklerine vurgu yapan bnl Arab

unlarsyler:
Birgn,ierisindesflerindeyeraldbirmeclistehazrbulundum.
Birbirlerine Msa aleyhisselm hangi makamda Rabbini grmeyi iste
miti.
1263
diye soruyorlard. Birisi evk makamnda iken grmeyi istedi
inisyledi.Onlarnbutrkonumalarzerineylededim:
Byle yapmayn! Yolun asl udur; vellerin ulatklar en son nokta
neblerinbalangnoktalardr.Vel,eratsahibirasllerinhallerinden
hibirisiniyaamamtr.Buyzdenbizancakyaadklarmzanlatabi
liriz. Resul ve neb deiliz, dolaysyla Msa aleyhisselmn hangi ma
kamdaikenAllahTelygrmekistediinibilemeyiz.
1264
bnl Arab vellerin yetersiz, nebilerin ise kmil insanlar olduklarn

anlatrkendeyledemektedir:
Ulamadmz bir makam ya da tecrbe etmediimiz bir hal hak
knda ne ben ne de benim dmda Allah Telnn kendilerine eriat
verdii nebilerden baka birisi konuabilir. Bu hususta konumak ha

1261
raf,143
1262
(emsiTebriz,2007),(M.5051),s.113
1263
Msa tayin ettiimiz vakitte (Tra) gelip de Rabbi onunla konuunca, Ra
bimBana(kendini)gster;senigreyimdediArf,143.
1264
Ftht,c.II,s.51.
579
ramdr.
1265
bnlArabninnbvvetvelayetkonusundakigrlerioldukanet
tir. O, hibir zaman bir velnin bir nebiden stn olduunu iddia etmez.
Fakatbirkemalderecesiolarakvelayetmertebesininnbvvetmer
tebesindenstnolduunuvurgular;ahslardeilmertebeleriesasalr.
ButibrlabataHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemolmakzerb
tnnebilerinvelayetynlerinbvvetynlerindenstndr.nk
vel sfatlar onlar mukaddes huzru ilhiye ve mahede makamna
ykseltirken nebi sfatlar onlarn kevn leme inmelerine ve bu lem
deki ztlklar mahede etmelerine sebep olur. Dier taraftan velayet
sreklidir, nbvvet ise dnya hayatyla, tebli ile snrldr. Bu tibrla
nbvvet, velyet ve marifet makamlarn kendisinde toplayan ve
kemal derecesinde bulunan Hz Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
srekli olan ve onu Rabbinin huzuruna gtren velayet yn, onu
maddlemeindirennbevvetynndenstndr.
1266
Hlsa
Evliyalarn ulhiyette ve nbvvette hibir paylarnn olmad bir ger
ektir.EsasenEhlullahtanhibiribylebiriddiadadabulunmam,kendile
rinin insandan baka bir ey olmadklarn sylemilerdir. Bu durum enbiya
hakkndadahiKur'anKerim'deyleifadeedilir:
Hibirinsann,Allah'nkendisineKitap,hikmetvenbvvetvermesin
den sonra (kalkp) insanlara: Allah' brakp bana kul olun! demesi mm
kn deildir. Bilkis, (yle demesi gerekir): Okutmakta ve retmekte
olduunuzKitapuyarncaRabbehaliskullarolunuz?
1267
nsanszdininkorunmayacagibislmntemelesaslardaehlllhta
rafndan da tahrif edilmeyecei edilmedii muhakkaktr. Bu dine zarar ve
renler zerinde bir inceleme yapldnda Kadzdeler, mutezil misilli
ulemnndahazararlolduutarihibirgerektir.Tasavvufehlikiilerinmn
tesipleri kiilerin gnlleri fethetmesi olmasa idi bugn topran stnde
ayakta kalm dini motifleri bulmak ne kadar zor olacakt. Ulemnn haya
tnda ulat zirve hakka yrdkten sonra devamiyeti tasavvuf hayat
benimseyenlerden bakasna pek nasib olmamtr. Drt byk mezhep
imamlarnn ile tasavvuf ynleri onlar hala berhayat klmtr. Hak mezhep
olupta mntesibi kalmayanlarn sebeplerini aratrmak ayr bir aratrma
konusuolacandasylemeklazmdr.

1265
Ftht,c.II,s.24.
1266
bnlArab,KitbulKurbe,(Resil),s.78,79;(AKMAKLIOLU,2005),s.150
1267
limran,79
580
RaslllahMuhammedMustafasallallhaleyhivesellemsonnebive
rasldr. Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin de onun kapsnda
yolundabulunduunavedurduunaahidizveimanederiz.
Enbiyannlabuldubuncaltufveizzeti,
Benonuneitlilutuflarnakurbnolaym,
HernedenliEnbiyvemrselnkigeldiler,
MuhammedmmetiolmayHakkdantemennkldlar,
EvliyonaNiyzkulvekurbnoldular,
TAHMSAZB
Olehlemlerinemrinekurbanolaym
Ltfunacanvereyimkhrnakurbanolaym
Herglnrsaannhrnakurbanolaym
Kapsndabendeimruna
1268
kurbanolaym

1268
Mr:olgun,kemleermi,ergin,tamam,
581
Nsgfildenbunlarektinicecercefa
HemmmAliHdhemohevliya
RehberirhtarikatoldunMusRza
OlHasenAskeriderneslipkiMrtez
Devletiuzmabilenlerbufendazilleti
Tkyametbellidirelhamdlillhkymeti
kilemdehelldrHakknonahcceti
Ehliimnnyanndafedhul
1269
durcenneti
Hakkikrreylyenlerycedevletbuldular
Srrillllhlaonlarpaslkalbisildiler
Vechipkinmazharztilhbildiler
MjdevaslHddanAzbcmlegeldiler

1269
Kullarmnarasnagir.(Fecr,29)
582
134
Vezin:MeflnMeflnfeln
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.
Odurdemkinefsintanmtr,
OlupturHzrlysilehemdem.
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem.
Eerreermervmirt,
Kamununasldrdemdekidem.
Nefestirbahrztancakhurfu,
Annemvcbiloladuhurrem.
Grndbahrkndanbuncaemvc,
Olurzhirgideryinekalryem.
Bulemdebahirdirhemmevlid,
Annemvcdrekiledemem.
Hezrnmevcibirandayokedip,
Ederemslinitecdiddemdem.
Acebmislidemekgayridemekmi
Yahutaynmi,ycemimidesem.
Bilenaynbilmeyengayrdemek,
Budurfcevapallhlem
zevvelkidirsretledrrgayr,
Kiyanicanodurterkibodemem.
Kizircanbirolduoksret,
Budurkavlimuhakkikhemmsellem.
Desenninbilinmezhll,
noldursonraniinderkibilmem.
Tegayyrdenbilinmezlikzuhru,
Birliktendrrdediibilsem.
Niceyseneeiuldagnl
OzevkiarzularSndebkem
Talebevvelkizevkhkmicandr,
Cehlterkibininhkmolepsem.
Kambirnoktadrilmancakeydost,
oaldkadolarkalbehemmugam.
Niyztahtbdanoktaoldu,
Alininsrrnaolalmhrem.
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.
583
Hdnnsanatkraneiineaynadrbulem,
Yaratanndmaynasdrdem.
dem,beerilemdeAllahTelnntecellisizuhuretmiaynasdr.
demodurkinefsinitanmtr,
Hzrvelysilecancierarkadaolmutur.
Mevln genliinin balarnda bir gn vaiz esnasnda Hzr ve Msa

aleyhisselmn hikyesini anlatyordu. lh dost ebrarn kendisiyle
vndemseddiniAttrdamescidinbirkesindetamhuzuriinde
oturmutu. Vaiz esnasnda acayip ekilli bir adamn bir kede oturdu
unuveherdefasndabansallayarak:
Doru sylyor ve iyi anlatyorsun, sanki sen aramzda nc bir
ahsmsngibidemekteolduunugrd.Buszleriiitince,onunH
zraleyhisselmolduunuanlad.Hemeneteineyappondanyardm
dilemekistedi.Hzraleyhisselm
Biz hepimiz ondan yardm diliyoruz. Btn abdaln, evtadn ve ileri
gelenkutaplarnsultanodur.Sen,onuneteineyap,neistersenondan
iste dedikten sonra birdenbire onun elinden eteini ekip kayboldu.
emseddini Attr: Ben Mevlnnn elini pmee gittiim vakit,
Mevln:
Hzr nebi ve dier btn azizler klarmzdandr, buyurdu. Ben
bununzerinehemenbakoyupmritoldumdedi.
1270
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem
1271
.
Negrrseiyivekt,alakveyksek
Herbaktanznefsinigrr.
nsankmilkinattaiykem(iyikt)vezirbl(alakveyksek)
ne grrse Hakk grd iin ve kendisinin Hakk'da yok olmuluunu bil
dii iin btn lemde de kendini grmektedir. Zira gren, grnen ve
aynahepo'durvedem'dekidemdir,yaniAllahTelnnkinatdemiin
yarklmayadevametmesidir.

1270
(YAZICI,1995),s.541(256)
1271
Dem:f.Nefes.Soluk.*Az.*Nazar.*An,vakit,saat.*Koku.*Kibir,gurur.*
li,yksek.*Krk
584
Eerreermervmirt,
Greneermanzaraveaynaolsun,
demdekinefeshepsininasldr.
Nefestirbahrztancakhurfu,
Annemvcbiloladuhurrem
1272
Ztderyasnefestirancakharfleri,
Onundalgalarbilkiolbahtiyarvesevinli.
Zt denizi (bahr zt) olan bu lem sanki Hakkn frd bir nefestir.
Ancakonun hurfu( mnnnharflerdegrnr'halegelmesigibigrnt
kazanan mazharlan) o denizin emvac (yani dalgalar) dr. Onlar zahir olur,
yani grnr, sonra giderler ve deniz (yem) yine kalr. u halde deniz o
dalgalarnasldr.
Lisan,insnruhunefhedenilhnefesinhakikatizeresadeceinsana
bahedilmi bir ltuftur. Zr insann nefesi, metafizik ilh dzeyde
nefesrRahmn eklinde isimlendirilen mnnn bir sretinden
ibrettir. Nih tahlilde nefesi ilhye dayanan insn nefes ise farkl
mahrelerine gre bu lisann harflerini ve kelimelerini oluturur. Nefes
alan kimse, konumak istedii zaman, farkl mahrelerden kan nefesi
vastasyla, kalben bilip konumak zere karar kld eyleri harf, ses ve
szleredntrr.
1273
Hz. s aleyhisselma, mevcdta hayat veren nefhai ilh ilmi veril

mitir. O her hangi bir srete nefhettii zaman o sret Allah Telmn
izniyle hayat buluyordu. te Rahmann nefesinden ibaret olan nefhai
ilahi vastasyla Hz. s aleyhisselma lleri diriltme hasleti ve bnl
Arab nin ilmi sev dedii harfler ilmi verilmitir. nk harflerin yn
da ancak kalbin ortasndan kan ve hayat kayna havadan ibret olan
nefhadan hsl olur. Hava mahrelerde inktaya uradnda harfler zu
hureder.
1274
leme hakikati cihetinden, rahmnn nefesi olmas cihetinden bakl

dndao,ancakAllahTeldrdenilir,diertaraftanlemebuilhne
festeekillenmisretlerolmascihetindenbakldndaiseo,mahlkat
tr denilir. Nefes, Hakk iin btn, halk iin zhir olduundan Hakkn
btnhalknzhiri,halknbtniseHakknzhiridir.
1275
lem, Allah Teldan baka her ey (m siv) olduundan Ondan

1272
1273
1274
bnlArab,Ftht(thk.)c.III,s.89,91.204.(AKMAKLIOLU,2005),s.217
1275
bnlArab,Ftht,c.IV,s.85.(AKMAKLIOLU,2005),s.352
585
ayrdr. Ne var ki lem, Rahmann nefesinden zuhr eden kelimeler ol
duundanheryndenbirayrlkszkonusudeildir.nknefes,nefes
sahibindenayrolmadiinAllahTelnnsonsuzkelimeleriolanlem
Onunnefesiyleayndr.NefesdeRahmannkendisiolduundankelime
ler (lem) Rahmann ayndr. Baka bir ifadeyle lem, Hakkn zuhr ye
ridir.ZttibrylaAllahTelhereydenmutlakmnezzeholmassebe
biylelembuyndenAllahTeldanbakadr.FakatlemdeAllahTe
lnnisimlerinintecellsindenbakabireybulunmadndanlemAllah
Teldan ayr deildir. te bu ekilde bnl Arab, Allahlem
mnasebiti hususunda srekli aynlk ve ayrl vurgular, nihyet bu hu
sustakigrleriniO/Odeileklindekielikilibirifadeylezetler.
1276
Al
lah ile mutlak yokluk arasnda bulunup, her ikisinin zelliklerini tayan
birberzaholduuiinmnnikiynvardr:Hakkaaitbtnyn,hal
ka ait zhir yn. Btn ynyle Hakkn nefesidir, zhir ynyle btn
lemin zuhr ettii ilk unsurdur. Bu berzah vastasyla bir taraftan Hakk,
mahlktnn sfatlarn kendine izafe ederken (tebih), dier taraftan
mahlkat,Onunsfatlarylasfatlanabilir.
1277
Deryannkaynandabuncadalgagrnd
Zhirgidince,yinekalryem.(yiyecek)
Annemvcdrekiledemem.
Bulemdederyadr,hemdoumlar
pheetmedensylerimkionundalgalardr
Acaba hem deniz hem dalga olan bu lemde veya (Elest gibi) nceki
lemlerdevarolupbirerdalgagibiyokolaninsanlarnkendi,ncekihalleri
nin misli (benzeri) olmalar nedir? ncekinden gayri (baka) varlklar olmak
mdr? Yoksa ayn m veya cem'i mi (yani hem ayn hem farkl) olmalar m
dr?
Hezrn
1278
mevcibirandayokedip,
Binlercedalgasnbirandayokedip,
Hervakitbenzeriniyenidenyaratr.

1276
1277
1278
Hezaran:f.Binler.Binlerce.Pekok.*Blbller
586
Hakkn, yn sbiteyi sbttan vcda karmas ifade edilirken

kullanlan bu zaman bildiren kalplar her hangi bir zamansal ardkla
iret etmezler. Zr Hakkn yn sbiteye varlk bahetmesi ezelden
ebedekadardevamedensreklibirameliyedir.Hakkniradesidesade
cebelirlibirzamanataalluketmez.
1279
Mevlnkaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
Hernefeste dnyayenilenir.Fakatbiz,dnyayylecedururgrd
mzden bu yenilenmeden haberdar deiliz. mr su gibi yeniden
yeniye akp gider. Fakat cesette bir daimlik gsterir.Elinde hzl hzl
oynattnucuatelibirsopanaslupuzunvetekbiratehattgibig
rnrsemrdepekabukakpgetiindendaimbirekildegrnr.
Ateli p sallasan ate gzne upuzun grnr. Bu mr uzunlu
unudaAllahTelnnteztezhalketmesindendir.AllahTelnnye
niden yeniye ve sratle halk etmesi, mr yle uzun ve daim gsterir.
Busrrbilmekisteyen,pekbykvederinbirlimbileolsa(kendiliin
denbilemez,onadeki:iteHusmeddinburacktadr.Oycebirkitap
trondanren)
1280
Acababenzeridiyeyimbakasmdiyeyim
Yahutaslm,yhepsimidesem.
Sf, kalb madeleriyle ve aktif hayli vastasyla kintta sonsuz

oklukierisineayrayrsalmolanlhkemli,lhhakikatibiranda,
dorudanbtnclbirekildegrr.
1281
Budurfcevapallhlem
Bilenaslbilmeyenbakasdemektedir,
Buduryeterlivedurucevapallhlem
Kur'an Kerimde Biz yerin, onlar (in cesetlerin) den ne eksilttiini bil
miizdir
1282
ifadesiyeralmtr.Birncekiyetteisekfirlerinszleriyle
naklediliyor: Biz ldmz ve toprak olduumuz zaman m (tekrar, ha
yata dneceiz?). Bu, (ihtimal ok) uzak bir dn''. Demek ki kfirlerin

1279
1280
Mesnevi,c.I,b.11441149
1281
1282
Kf,4
587
tamamen toprak olduunu zannettikleri bedenden topran yok edemedii
bir ey kalmaktadr. Bu yle bir ey olmaldr ki kyamet sresinin 4.c aye
tinde de belirtildii gibi insann parmak ularna varncaya kadar, btn
ayrntlarilesabitkalmasgerekenhviyettayinedicizelliklerininyeniden
iade edilmesine imkn versin. O halde topran yok edemedii bu unsurlar
belkibiraknoktarolnoynayacakbirnoktadailemibazifrelerdir.
Demek ki bu ifreleri biz bilmediimize gre bizim iin yeniden halk
edilenvcudeskisindengayri(baka)birvcuttur.
Enncezdr,sretteduranbakasdr.
Yanicanzdr.Terkib(beden)eodurdemem.
Budurkavlimuhakkikhemmsellem
1283
Kesinhemkabuledilmiszbudur.
Dersenniinbilinmezbuyksekhl,
nkodur.Sonraniinderbilmem.
bnlArabnindevurguladgibi:(tasavvuftecrbe),fikrinvkf
olamayaca kadar byktr. Fikir mevcut olduu srece mutmain olup
skneteulamakimknszdr.
1284
Haldenhalegeiindendolayvarlbilinmez,
Birliktedurursamdediinibilirim.
Tevhidibilenancakbuszlerianlayabilir.

1283
Msellem: (Selm. den) Teslim olunmu olan, doruluu eksiz kabul edilen.
Herkes tarafndan kabul edilip emniyet ve itimad edilen. * Tasdik edilip inkr edil
meyen.*Ayplardanteberriolunmu
1284
bnlArab, Risletn ilelmm erRz, (Resil), s. 224. (AKMAKLIOLU,
2005),s.88

588
Niceyseneeiuldagnl
Niceyseuludurgnlveneesi
YaratandasayszcaOzevkiarzular
Canhkmnnzevknceistektir.
Cehaletterkibininhkmisedilsizdir.
Saygdeer karncalar balangtan beri yuva yapma iine karnca yu

vasyaparakbalamlarvehaladayledevamederek,bukonudakise
batlarndan dolay byk bir eref kazanmlardr. Oysa insan ayran g
nll,tutarszbiryaratkolduuiin,belkidesatranoyunculargibihe
defideilde,hedefegidenyolusevmitir.
una kesinlikle inanabiliriz, insann yneldii tek hedef, hedefine
ulaabilmek iin harcad srekli abadr; baka bir deyile hayatn
kendisidir. Oysa hedef iki kere iki drtten, bir formlden baka bir ey
olamaz;beyler,ikikereikidrtederisebuaslndahayatnkendisideil,
lmnbalangcdr.nsan,ikikereikidrtederdenhiolmazsabirkor
kuduymuturveuanbenimiimdedebukorkuvardr.
Evet, insann tek yapt bu kesin sonularn peine dmek, bunun
iin okyanuslar amak ve hatta bu uurda lm bile gze almaktr.
Ama dier yandan da aradn bulacandan dolay d patlar. nk
bilirki;eeraradnbulursa,artkarayacakbireykalmayacaktr..
Peki, biz insanlar nereye gidebiliriz? Hedefe doru her adm ayn za
mandabykbirhuzursuzluasebebiyetveririimizde.nkinsanolu
amalarna doru
ilerlemeyi sever, amacn elde etmeyi deil. Gerek

tenokglnbirdurum,ikikereikidrteder,yinedeekilecekbirdu
rumdeildir.
1285
RuhunilkisteiAllahTelyakavumaktr.nkkavutuueyleronu
tatminetmediindenAllahTelybulmakancakhuzurverir.nkson
suzlukvardr.
Eydostancakilimtamamenbirnoktadr,
oaldkadolarkalbezntvegam.

1285
(Dostoyevski,2004),s.43
589
lmi Lednden nasip almak isteyen Hz. Ali kerremellh vecheye muh
tatr.
bni Abbas, Mcahit ve mer bin Hattab'tan naklen, Raslllah
sallallhaleyhivesellembuyurduki:
"ayet aalar kalem olsa, denizler mrekkep olsa, cinler hesap et
se, insanlar da ktip olsalar, Ali bin Ebi Talib'in faziletlerini (erdemini)
saymaklabitiremezlerdi"
1286
Hz.Alikerremellhvecheashabkiramnenbykfkhlimlerinden
di.Halledilemeyenmevzularonahavaleedilirdi.HattaHz.merradiyallh
anhbuyururki:
ayetAliolmasayd,merhelakolurdu.
TAHMSAZB
MkerremoldunAhmedmukaddem
Mahhirdirmkaddemdirmkerrem
SftztlaHakktrmuazzam
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.
OnaLevlkeLevlk
1287
demitir
Onunnnmuazzameylemitir
znfehmetkimenecndemitir
Basiretehlidirsahibitema
Grrbirlikteeyamheyya
Onundersibudurnahnkasemna

1286
bni Osman elElZehebi'nin "Mizan'l tidal" c.3, s.467 / elKnci eafii'nin
"Kifayet tTalip" s.252 / bni bni Hacer'in "Lisan'l Mizan" c.5, s.65 / elEl
Zehebi'nin"Tezkiret'lHuffaz"s.8/elHamvinieafii'nin"FeraidesSimtayn"c.1,
s.16 / elKunduzi elHanefi'nin "Yenabi'l Mevedde" s.121 / Menakb Hvarezmi
s.2/MenakbAhmetbinHanbel
1287
Senolmasaydn,Senolmasaydn,
590
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem.
Buremzifemedermiaynibizzat
Seniidrkiindircmleyat
Gelirzvarlndankllzerrt
Eerreermervmirt,
Velilerdiredenlernefsiislah
Ederbirnoktadancevalanervh
Bulurslaholanlaraiflh
znbilmeyenzdrzevyid
1288
znbilmeyenbulamazfevid
1289
EzeldenbyleklmHakkvid
1290
Gecegndzyatpimekyemei
Tuzetmek
1291
hakknbilmemei
AcepMevlayisbateylememei
kilemdekrlet
1292
yemektir
znbilmemekkuruemektir
Bunuidrkeokemekgerektir
Budurfcevapallhlem
Velivahdettevekesrettedirgayr
Dahikesretteveirettedirgayr
Grrmevlyvesohbettedirgayr
Nedirbirvechebuncalutfuizzet
Bumuayyendenbulandbuncakudret
Bizeircihaktangeldihcceti

1288
zevaid:(Zide.C.)Fazlalklar,fazlaeyler.Faydaszeyler
1289
fevid:(Fayda.C.)Faydalar.Faydaleyler.
1290
Vaid:vaadvetehditkaps.
1291
Tuzekmekhakk:yilikgrlenkimseyekarminnettarlk
1292
let:f.Dayak,ktek.Dvme,vurma.iddetlearpma
591
Budurkavlimuhakkikhemmsellem.
Nedirbuyerdeolurhlila
Niinilletolurykll
Nedirarzederlerkll
Niincebbrolurismigayuru
1293
Nedencnnbucismoldukubru
Buyzdenoldunsni
1294
umuru
Mkerremeyledirhbkebl
1295
Nitekimblblisterbuyugl
Niindirilryaldiri
Niceyseneeiuldagnl
Ezeldenbizefermnnkcandr
Diriolmakldenpesayandr
Bukehlinemauktannindr
Gelenmestgidenmestduranmest
Hdnnvarldrniyetledest
Vahdetukesrettedirbizimelest
GnlleAzbhayretirekald
Gnldenkurutecellidenferdibuldu
Halasgamolupdoldugld

1293
Gayur:Hamiyetli.okalkan.Dayankl.okgayretli.Kskan.("Gayyur"diye
yazlmasyanltr.)
1294
Sni:san'atlayaratan.
1295
Kebl:Balamak.Kovannaznikikatedipdikmek.
592
NDEKLER
VallhiDecclseninemeklerinhebdr,altnsihirlerhabirkurukavgadr.......5
Panteizmvahdetivcudmudur?............................................................................14
panteizmilevahdetivcudarasndakifarklar.........................................................17
ErimizerdirPrimizPrdir,KaramznrduryerimizTrdur.....................................24
EytrikaterlerieyhakkatPrleri,Birhaberverinolbninkandedir...................30
Eygnlgelalamazrizriinleme,Prdenaldmhaberiolbninsendedir......33
NicebirmekrhiyelnikbetiDecclnicebir,Nicebireydiniyokmezhebiyokdl
nicebir......................................................................................................................35
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,AskeriazyalerzedtSultan
bhaber....................................................................................................................46
Kandedircehlilezulmetnefsisubnndadr,Kandedirilmiylehikmetbilan
cnndadr.................................................................................................................51
AYNA.........................................................................................................................55
Hakknkullarnbzkuleyler,Ankuleylemezyineoleyler..................................69
radeHrriyeti..........................................................................................................72
YRabbizeihsnetvuslatyolunugster,Srettekomacnetuzletyolunugs..86
Halvet.......................................................................................................................87
HalveteGiri.............................................................................................................89
unlarkigrpyznbudragelirler,Olahdevefeyleypikrragelirler.........96
Halkirebiryineyimherkesbakarbirangrr,Hernegrrkendiyznger
yahigeryamangrr............................................................................................100
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,Yineherpresindengrnenry
cemlindir...............................................................................................................106
Anka........................................................................................................................106
Esmiilhiyyedebhadhnerimvar,Herdemdesemvathurfaseferimvar.114
CefrveEbcedHarflerveRakamlarMetafizii.......................................................121
TerimOlarakCefrveEbced....................................................................................122
CefrveEbcedBatnYorumunTarihineTopluBak...............................................122
EbcedHesab..........................................................................................................124
RakamlarveHarflerMetafizii...............................................................................125
593
Aknkimeyrolurdimiizrolur,Dinmezgznnyayanariinrolur......129
brhimbinEdhem.................................................................................................133
Eysanemnolduncanakasdinvar,Barmdeldinkanakasdinvar......................137
Hazretisinpgktentamamettizuhr,Gersenidrkeylemezsenbelki
sendendirkusr......................................................................................................140
Katrekatredklenlerdrrmdrbrnmdr?...................................................144
nileeyderdlignlinile,Ehliderdininleyecekadr........................................148
Derviolankiininszlerimrnolur,SlikiHakkolannrhnabrhnolur......153
Buhalvetebakmagzfzevkusafhalvettedir,Halvetlekliinisfnriziy
halvettedir..............................................................................................................156
HalvetiyyeTarikatvePirleria.PireyhmerelHalveti.......................................156
kaddesellhsrrahlazz....................................................................................156
Bilenlervechicnnbucismcnneylerler,Grnseemsinenvrmehitbn
neylerler.................................................................................................................166
Glman....................................................................................................................167
Huri:........................................................................................................................167
Vildan:.....................................................................................................................167
teihicrinlecandurmazfignabalar,Kaynayupakaroltelegzmdenyalar.
................................................................................................................................176
Kimkiakndrnaberdrolur,Cmleukireolserdrolur.........................180
Esecekbdsabaklmasannedeer,Zirolesrrdilzlfpernedeer.
................................................................................................................................187
DudaknFizyolojikvePsikolojikTahlil....................................................................188
RumuzuEnbiyyvkfesrrolandansor,EnelHakksrrncandangepberdr
olandansor.............................................................................................................193
Olduyznsubhisenineynigr, ..................................................198
Hakksevenklarnelencesitevhidolur,Akodunayanklarnelencesitevhid
olur.........................................................................................................................202
EyAllhmsenisevmeknegzeldir,negzeldir,Yolundabavecnvermekne
gzeldirnegzeldir................................................................................................206
kphcccilegitmeknegzeldir,negzeldir,Yolundacnterketmekne
gzeldir,negzeldir...............................................................................................212
MedineiMnevvere..............................................................................................213
594
Kbe........................................................................................................................214
EygnlMecnnkimdirzahirenkilnedirGhhabsughtlakolmadanhslnedir
................................................................................................................................217
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,AcebdirkimiHakkister,kimibutlana
dolanur...................................................................................................................223
HhiidnyolanlardimasekrndadurMnkirinimetolanlarbgmn
hsrndadr............................................................................................................229
SrrnndnaizhritmecnneldengiderBlblirdeolmaglsitnelden
gider........................................................................................................................233
NasuhTvbesi........................................................................................................234
GelenkuldanegerkikimhatdrEfendiminveliiatdur....................................236
HatyaallemelesmrumzsrrvahdetdirNianailmiesrarnokimfehm
eylemezremzin.......................................................................................................238
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler........................................................241
DilderdinidildrnatakrrideyindirHlidiliarzetmeetedbrideyindir..........243
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdurYoklabumsrtrhanladum
oolmasun............................................................................................................244
} { Z....................................................................................................................249
Srfiirdibizevahdetcmncnnmz,Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
................................................................................................................................249
Kurban....................................................................................................................250
nsankurbanetme..................................................................................................251
eriatinszlerihakkatsizbilinmez,Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz............255
Bulanzn,grenyzn,Biryzdahigrmekdilemez.................................259
EyDecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,Ezellevhindekiyazsilinmezhem
yuyulmaz.................................................................................................................261
Tezeldenbizbuakiindersvolmuuz,smimizdirsylenenmnadaAnk
olmuuz..................................................................................................................265
} { S...................................................................................................................273
VaslHakkolmaaeylersenheves,Akaulagayridengnlnkes....................273
} { ....................................................................................................................282
595
Dermnarardmderdimederdimbanadermnimi,Brhnsorardmaslmaaslm
banabrhnimi....................................................................................................282
Heryerihsnnglistneylemi,Hertaraftabaubostneylemi....................292
Gzetsunikadmikimkiminhalknazmetmi,Tamamhalkaolan,fiilin,dilin,
gnlnkermetmi.................................................................................................297
} { S..................................................................................................................304
Butabiatzulmetindenbulmakistersenhals,Gelriyzetleartbucismucnn
rass........................................................................................................................304
} { Z..................................................................................................................309
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,Noktayfehmeylemektirilm
irfndangaraz.........................................................................................................309
} { T....................................................................................................................313
Herdenninsznealdanpetmeihtilt,Herlemisrramahremsanmaeyleihtiyt
................................................................................................................................313
Bugnbirmeclisevardmoturmupendederviz,Okuramkitbnbuhalk
aladrviz..............................................................................................................317
} { A....................................................................................................................320
SdkilegirdnseyolaeycBirkatigerekliszvarklsima................................320
} { ....................................................................................................................323
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsad,kibetdermnnaeripcan
gnlolas...........................................................................................................323
} { F...................................................................................................................327
Geleysofkarsofuklinsf,Kosretdzmeikliinisf.................................327
Bulancemiyyetikbrolursf,Vcduolurannhailekf..........................333
} { K....................................................................................................................336
Zhidsretgzetmeierigelcnabak,Vechizregrneyazmdefteri
Rahmnabak..........................................................................................................336
hlssuresiiinbirtefsir.........................................................................................337
ergelanlarisensyleyenirfanabak.................................................................343
Mervanb.elHakem................................................................................................344
596
Hakkilminebulembirnshaimiancak,Olnshadabudembirnoktaimi
ancak......................................................................................................................348
erhBeyanI(EneNoktaiTahte'lBa)mamAliKerremallhVeche...................351
EygnlgelolmalHakkdanrk,Tendecnnvrikeneyleyrak....................357
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyokDernumgayrsevdadabudrire
karrumyok............................................................................................................362
} { K....................................................................................................................365
HakyolununrehberinefesidirKmilin,DiltahtnnserverinefesidirKmilin.......365
Eyblbleydyineefgnamgeldin,Azmigledipzrylagirynamgeldin.
................................................................................................................................375
Kstebektirkstebektirkstebek,Olmnfklarvezrolsunyabek.....................378
NifakMnafk.........................................................................................................379
Derviolankgerekyolundahemsdkgerek,Barannyankgerekcangzleri
akgerek................................................................................................................385
DerdiHakkataliboldermneeremdersen,Mihnetlerergbolsnaerem
dersen.....................................................................................................................389
Gzlerininoldubdreyledin,huefgnsanayreyledin,..............................393
rifinmutlakkelmnduymayairfngerek,Srrmulktrgnldezevkilevicdn
gerek.......................................................................................................................395
SlikinMrdinehizmetihnegerek,Eiinekoyabndiyehnegerek..407
} { L....................................................................................................................414
sterisenbulasncnnsen,Gayrebakmasendeistesendebul,........................414
RisaleiAhvlHarVeMed.................................................................................416
EygnlgelHakkagidenrhbul,Ehliderdolupdernhbul,.......................423
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,SiviseyetereydilgelAllha
dnelimgel.............................................................................................................431
Bufennnizzchiynubirhayl,Grmedimbirizzetinkimbulmayahir
zevl........................................................................................................................434
Varlnmahveyleyipmeydnagel,Lvilldangeipmerdnegel....................437
Pdihaaknhemhnekl,Msivyaknbignekl.....................................442
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,Gelgevherlerindenhemhaberdr
olmayangnl,.......................................................................................................445
MerhabaeypeykimatlbCell...........................................................................447
597
. ......................................................................................................449
.....................................................................................................451
....................................................................................................457
BuradasolarakanlattvedurumlarNiyziMsrkuddisesrruhulazizin
seviyetMakamndayaaddurumlardr.............................................................458
} { M..................................................................................................................459
Evvelimdedinmezidihuefgnmbenim,Gicegndzbitmezidizrgirynm
benim......................................................................................................................459
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,Dirilipghcemolupghpern
olurum....................................................................................................................473
ZamanveGenelGrecelikKuram.........................................................................483
HzveZaman..........................................................................................................484
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,Balandherynmehltfeyle
averyolum...........................................................................................................489
DoduolsadrRisletbastarzrekadem,SaldolnriNbvvetpertevin
fevkalmem..........................................................................................................493
AyatozunusrmeekeldengzmecnmGrnrolduherghgzmevechi
cnnm..................................................................................................................498
Aknmeyinebenkanageldim,eminodunahoyanageldim...........................501
Olmenemkimvkfesrrilmidemim,Kifigencihakikathemhayt
lemim....................................................................................................................509
Olcihnnfahrininsrrnakurbnolaym,Hutbeilevlkeinennnakurbn
olaym,....................................................................................................................513
EhliBeytiSevmek.................................................................................................515
FitneninOlumaSebepleri.....................................................................................522
mamhasanbinAlialeyhisselm...........................................................................529
Faziletleri................................................................................................................530
gzelAhlakndanrnekler.....................................................................................531
OnaGsterilenSevgiVeSayg................................................................................532
HilafetiveMuaviyeRadiyallhanhleSulh........................................................533
Anlamaartlar......................................................................................................534
598
ehadeti..................................................................................................................535
ocuklar.................................................................................................................536
mamhseyinbinAliAleyhisselm........................................................................536
Stannesi................................................................................................................537
Faziletleri................................................................................................................537
ehadetininHaberVerilmesi..................................................................................539
YezidinVeliahtTayinEdilii....................................................................................540
KerbelaFelaketi......................................................................................................540
HseyinaleyhisselmnMekkeyeYerlemesi........................................................540
KufelilerinBiatMektuplar.....................................................................................541
BildirilmiFitneYl.................................................................................................542
YeniHaberlerinHseyinAleyhisselmaUlamas..................................................543
KerbeladaKuatma................................................................................................543
YazmalarveGrmeler......................................................................................544
mamHseyinAleyhisselmnHitabeleri...............................................................546
BirDensizinAkibeti................................................................................................548
HarbiBalatanKufelilerOldu..................................................................................549
HseyinAleyhisselmnehidEdilii......................................................................550
Hseyinaleyhisselmnocuklar...........................................................................553
bniHaldunMukaddimesindeHz.Hseyinaleyhisselmkonusunuakladktan
sonrakonuyuuekildebalyor............................................................................553
KonuhakkndabiryorumveHacacZalim............................................................556
Hasaneyn'inRisaletleri...........................................................................................562
limveNbvvetlikisi.........................................................................................564
Nbvvetgr....................................................................................................567
Hdnnsunnaynelem,Dptrsniinmirtdem................................582

Niyazi Mısri Divanı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Niyazi Mısri Divanı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SBN: 9789944355032

Demek ki Allah Tel, ok defa bizlere er suretinde grnen sknt ve

Bu ilahide bahsedilen deccal ile kasdedilen Vani Mehmed Efendi (hyt.

Sonunu dnmeyip dnyaya aldanan insan, ipek bcei gibidir. pek

Vcd kelimesiileHakkn varlkastedilmektedir.Varlnmertebe

Yedili tasnife gre ise, hazart hamsenin ikinci mertebesi olan

Sen beni asla gremezsin. Fakat u daa bak...

Baz kesimlerce Trkede kullanlan Tanr kelimesine kar yaplan tepki

Kesreti emvcdan murat mahlkatta zuhur eden ilh hakikatler ve

Vahdeti Vcud ilkesine taraftar olanlar, bu dnce tarznn Kuran

Niyz-i Msr kaddesellh srrahul-aziz

XVI. Yzylda Hamza Blnin evresinde toplanan ve ondan sonra da

Niyz-i Msr kaddesellh srrahul-aziz

Doduumuzda hibir ey bilmediimizi bildiren Nahl Sresi'nin 78.

Eflatun'a gre, insan bilgi yaratamaz. Bir zamanlar o gerek bilgiye

Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz lemin yap tala

Tm bilim tarihinin en byk simalarndan olan Dr. Albert Einstein,

Matematiki olmayan biri, drt boyutlu, eylerden sz edildiini

Kur'an Kerimde korku psikolojisine Hz. Msa aleyhisselmn hayat

kincisi; Hz. Msa aleyhisselm, sihirbazlar bylerini yaptklar za

Korkuyu yenebilmenin en byk yardmcs baka bir korkunun yerle

bnlArab kaddesellh srrahulaziz insan ve insanlem benzer

Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu paralellik eyhlEkberin

Bu pasajlarn devamnda bnl Arab, hkmdrn lkesinin bylesi bir

Mesnevide, temiz, saf, parlak aynann gerei aksettirdiine, her e

Dte irkin eyler gryor, onlardan rkp kayordun; oysa ki

Kamil, lim, fazl, mteehhir limlerin hatemi, ariflerin feneri, eyhi

[Zamann varl yoktur, nk gelecek henz gelmemitir, gemiin

Bu anlat ile zamann Allah Tel ile aklanmas nedenine biraz k tu

Divn- lahiyyat ve Aklamas

Werner Heisenberg yle diyor: ok kk zamanmekn alanlarn

Sadreddin Konev kaddesellh srrahulaziz yle demektedir:

Ey benim azizim! Byle olunca mademki Hakka fena yoktur, zamana

Doru, nk varl, sureti bakmndandr, grne gre vardr.

Bir gn Mecnnhastaolupyataa der. Tedv iin bir doktor arr

Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf sallallh aleyhi

Pervne k olduu iin kendisini atee atar dedikleri doru deildir.

r s demek, ite Hazreti s aleyhisselmn Nhun olunu

Dahi bildiler ki avrad ve oul ve kz ve mal dman imi. Nitekim

Uzlet, yalnzlk, insanlardan ayrlarak bir tarafa ekilip yalnz kalmak

Bu ayet hakknda mfessirlerin izahlar yledir: Elmall Hamdi Yazr

Halvetin snnette delili ise, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin

Grnrde halvet insanlardan ayrlmak, gerekte ise sfatlardan, huylar

Esm, yani isimlerden murad edilen taayynattr (insann grnen

buyurulmutur.Burada hikmetshibikimse tasavvufehliolankimselerdir

Allah Telnn fiillerinde belli bir garaz ve illet bulunmadn savunan

Mutezilenin, insann menfaatine ve maslahatna en uygun olan ey

Eski edebiyatmzda k balayan yrin sann ona dolanan teli olduu

Ehlullah Onlara verdiimiz rzktan (Allah yolunda) harcarlar.

Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten murad kendile

Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten muratlar hakiki

Beyitte geen etrf (taraflar) ahkf da da tepeleri, Kf da Kf dadr.

kayt dlmtr. sayfalarda hemen hemen hepsinde srr alm ayet

Hakikat ehli katnda vcd ancak Allah Telnn vcdudur. lh

[Esmi Hsn Zikri ve Adbnda A'rf sresi 180. yette, "O'na

te Kur'an Kerim'deki bu yetler, mslmanlar arasnda Allah Te

Esmai Hsn hakknda birok eserler telif edilmi ve yazlmtr.

Grld gibi, Allah Tel'nn isimlerinin zikredilecei vakitler baz

Niyz-i Msr kaddesellh srrahul-aziz

Divn- lahiyyat ve Aklamas

Zhre : Pazartesi, ikindi ; Sal, zevl ; aramba, akam ; Perembe,

Mirrh : Pazartesi, le ; Sal, sabah ; aramba, mbeyn ; Perem

Kamer : Pazartesi, sabah ; Sal, mbeyn ; aramba, kuluk ; Per