HALKLARIYLA BYK DAISTAN

20 Ocak 1921de Dastan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adyla kurulan Dastan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonunu oluturan eit statde federe birimlerden biridir. Dastan Parlamentosu, Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra, 1991de lkenin statsn ykselterek cumhuriyete dntrm ve Dastan Cumhuriyeti 31 Mart 1992de imzalad antlama ile Rusya Federasyonuna (RF) dahil olmutur. Sanlann aksine Dastan bir Trki cumhuriyet deildir. Nfusunun %75inden fazlas Kuzey Kafkasyann otokton halklarndan olumaktadr ve bu halklar ayn etnik kkenden gelmektedir. RFnin Avrupadaki kesiminin gneyinde bulunan Dastann dousunda Hazar Denizi, kuzeyinde Kalmukya Cumhuriyeti, bat ve kuzeybatsnda eenistan, gneybatsnda Grcistan ve gneyinde Azerbaycan yer alr. Bakenti Mahakaledir, dier nemli ehirleri arasnda Hasavyurt, Kzlyar, Buynakski, Kaspiyski, zberba ve Derbent saylabilir. 50.278 km ile Kuzey Kafkasyann en byk yzlmne sahip cumhuriyeti olan Dastann nfusu 2010 yl saymna gre 2.977.412dir. lkedeki Rus ve Musevilerin Rusya ve sraile ynelik youn gne ramen nfus hzla artmaktadr. Bunun en nemli nedenlerinden biri eski Sovyet corafyasna ou ekonomik sebeplerle gm olan Dastanllarn yeniden lkelerine dnmeleridir. Dastan, RFde nfus art hz en yksek olan cumhuriyettir ve bu art hz korunduu takdirde nfusu 2050 ylnda 6 milyonu bulacaktr. Dastan ad kavmi deil, corafi-toporafik bir anlam ifade eder. Farsa da kelimesi ile istan ekinin birlemesinden oluur ve Dalar lkesi anlamna gelir. Rusada da Dalar lkesi anlamnda Strana Gor ifadesi kullanlmaktadr. Dastann ortak etnik kkenden gelen halklar yaklak 8 bin yl nce Albanya Devletinin ats altnda yayorlard. Albanya Azerbaycann kuzeyini, Dastan ve tartmal olarak da eenistan iine alyordu. M.. binli yllarda Albanyann yklmasyla ayn etnik kkenden gelen halklarn dilleri farkllamaya balad ve bugnk eitlilik ortaya kt. Bugnk Dastan dilleri bu ortak dilin, Alban dilinin kollarndan olumaktadr. Dastanda Avar, Dargin, Lezgi, Lak ve Tabasaran topluluklar halen uluslama aamasnda olan halklardr. Bunlarn dnda Rutul, Agul, Tsakhur, Tat, Kumuk, Nogay, Rus, Azeri ve eenler de Dastan halklar mozayiinin bir paras durumundadr. Dastana 10. yzylda kuzeyden gelen Kpak kkenli topluluklar blgenin otokton halklar ile ksa zamanda kararak Kumuk uluslamasn oluturmulard. Tat halk ise Yahudiler ile Farslarn karmas sonucu olutu. Dastanda nfusun %90 Mslman, %9u Hristiyan ve %1i Musevidir. Mslman nfusun byk ounluu Snni mezhebindendir. slamiyet Dastana 7. yzylda girmi, 12. ve 13. yzyllardan itibaren halk yaamnda belirleyici olmaya balamtr. 18. yzyldan itibaren Nakibendi tarikat arlk Rusyasna kar yrtlen mcadelede gsterdii etkinlikle byk bir nfuz kazanmtr. Dastan halklar Kafkas-Rus Savalar dneminde mam Mansur, Gazi Muhammed, mam Hamzat ve eyh amil gibi nderlerin ynetiminde arc Rus yaylmaclna kar bamszlk sava vermilerdir. eyh amil bu ok uluslu blgenin tarihinde birleik ilk devleti kuran reformcu bir devlet adam, yetenekli bir komutan ve demokrat bir nder olarak bilinmektedir. Karl Marks, Kuzey Kafkasya halklarnn hakl mcadelesini ve mcadelenin Kuzeydou Kafkasyadaki nderi eyh amili yazlaryla destekliyordu. Kafkas-Rus Savalarnn bitiminden yarm yzyl sonra, 20. yzyln balarnda Dastanl yurtsever Maha Dahadayev nclndeki Dastan Sosyalist Grubu arizme bakaldrnn nderliini yapm ve Ekim Devriminden sonra halklar arasnda kardelik ve birliktelik kavramnn doup gelimesinde kendi roln oynamtr. Dastanda halkn %99,9u okuma yazma bilmekte ve neredeyse tamam ikiden fazla dili en iyi biimde konuabilmektedir. Dastan etnik eitlilik asndan dnyann en zengin lkesidir. lkede 30u yerli olmak zere 100 akn milliyet ve halk yaamaktadr. Dnyada bu kadar kk bir toprakta bu denli ok sayda halka ev sahiplii yapan bir baka lke yoktur. Sadece birka kyde konuulan ve 200-300 aileden baka kimsenin bilmedii yerel diller vardr ve bu kltrel zenginlik Ekim Devriminin salad zgrlk ortam sayesinde korunabilmitir. lkede yazn dili 1928de Arap alfabesinden Latin alfabesine, 1938de ise Kiril alfabesine gemitir. Sovyet dneminde kltr devriminin zemini hazrlanm ve 20. yzyl Dastann Altn a olmutur. Dastan ayn zamanda spor alanndaki byk baarlarn lkesidir. Serbest grete 5 kez dnya ampiyonluu, 3 Olimpiyat madalyas ve Avrupa ampiyonalarnda 9 madalya kazanan Ali Aliyevin heykeli getiimiz aylarda Uluslararas Gre Federasyonlar Birliinin sviredeki merkezinde almtr. Dastan, nfusuna oranla ampiyon grei karma konusunda dnyann tartmasz lideridir. Bu noktada, lkenin sadece spor deil, bilim ve kltr alanlarnda da olduka ileri bir seviyede olduunu belirtmek gerekmektedir. lkede ada bilimin tm alanlarnda verimli aratrmalar yapan Rusya Bilimler Akademisi Dastan Bilim Merkezine bal 12 kadar bilim enstits ile birlikte 5 niversite mevcuttur. Dnyann en zeki insan olarak bilinen Nadia Camukova ise Dastann yetitirdii gen bir profesrdr. Dastan uzun yaayanlarn bir milyon kiide yz yan zerindekiler says asndan dnyada ilk sradadr. Bu say 1926da 2543 kii, 1959da ise 644 kii olarak tespit edilmitir. Uzun yaamda belirleyici olan etkenler almaya dayanan hareketli yaam tarz, beslenme alkanlklar, geleneklerin zellikleri, genetik yatknlk, temiz da havas ve ekolojik evrenin bileimidir.

1941-45 Yurtseverlik Savanda Dastanllar tm SSCB halklar ile birlikte faizme kar zafer kazanm ve 52 Dastanl Sovyetler Birlii Kahraman unvan almtr. Dastanda sava boyunca akrabalarn yitirmeyen tek bir aile kalmamt. Bu yllarda Didoy halk Stalin ynetimi tarafndan srgne tabi tutularak eenistana yerletirildi, bugn halen srgnn tannmas ve haklarnn iadesi iin mcadele veriyor. Ayrca, Stalin dneminde Dastann Dou ya da Mslman kimliine ynelik nihilistik atflar yaplyordu. Bu yaklam biiminin Avrupa merkezli, Gerikalm Douyu dlayan oryantalist yaklamla ortakl vard. Dnyaca nl yazar Resul Hamzatov, Dastann bir Avar ky olan Tsadada 1923 ylnda domu ve 50 yldan daha uzun bir sre Sovyetlerin en retken yazar olmutur. Kendi dalarna sevgi ile bal olmayan bir insan tm dnyay temsil edemez diyen Hamzatov evrensel kltre giden yolun ulusal kltrden getiinin farkndayd. Yaptlar birok dnya diline evrildi. Kitaplarnn bask adedi Avar halknn toplam nfusundan ok daha fazlayd. Olaanst yazma yetenei ve halk bilgelii ile kurduu yazarlk hayatnda Dastanllarn airi unvan ve Lenin Edebiyat dl bata olmak zere birok dl ald. Uzun yllar Dastan Yazarlar Birliinin bakanln yapt. Ancak, Stalin dneminde halklara uygulanan yanl politikalardan Resul Hamzatov da etkilendi. Babasnn amile dokunma! Dokunursan lene dek yakan brakmaz! eklindeki tavsiyesine uymayan yazar mam adl iirinde eyh amili ktleyen ifadeler kulland. Bunu hibir odaktan emir almadan ve kendi istei ile yaptn sylyordu. Kruev dneminde eyh amilin itibar iade edilince Hamzatov, Benim Dastanm adl kitabnda pimanln dile getirdi, amilin ruhundan zr diledi ve yapt hata nedeniyle kendini asla affetmeyeceini syledi. Glasnost ve Perestroyka yllar ulusal kimlik ve kltr anlamnda tpk Lenin dnemi gibi gereki politikalarn izlendii yllar olmutu. Stalin dneminde retilen hemen her alandaki uydurma tez ve yorumlar terk edilmi, bask ortadan kalkm, halklarn tarihleriyle barmasnn koullar yaratlmt. 1997 ylnn Dastanda amil Yl ilan edilmesi ise halklarn tarihsel mcadele srecine baknn normallemesi anlamna gelmekteydi. Bugn Dastanda halk hzla dindarlamaktadr; lkede tarikat kesimler kadar Vahabi akmlar da glenmitir ve aralarnda nemli dzeyde bir rekabet de sz konusudur. Glenen radikal dinci akmlar Rusyaya muhalefetin ncln yapmakta, lkede bir terr ve gvenlik sorunu yaanmaktadr. Dastann Kremlin ynetimi tarafndan yksek terr blgesi olarak tanmlanmasnn temel nedeni de emperyalist merkezlerin etki ve ynlendirmesi ile lkede vahabist akmlarn glendirilmesidir. Birok Rus uzman Dastandaki mevcut kaotik durumun zmn lkede slami bir cumhuriyet ilan edilmesinde ya da eenistanda olduu gibi soykrm yaplmasnda grmektedir. Bin yldan uzun bir sredir Mslman kimliinin etkin olduu bu corafyaya ynelik slamofobik yaklamlardan kanmak gerekir ancak Vahabizm halklarn Rusyaya kar kkrtlmas noktasnda en nemli provokatif ara olarak kullanlmaktadr. Sovyet sonras dnemde Vahabizm kaynakl provokasyon Dastann gelecei asndan byk riskler oluturmutur. Rus emperyalizminin dayatt Ortodoks-Hristiyan yaam tarz ve kltr, Rus nfusun %4lere geriledii bir lkede elbette tepki ekecektir fakat sz konusu olan lkenin siyasi gelecei ise daha dikkatli olunmaldr. Dastan, Ekim Devrimi ile birok kazanm elde etmitir ve Vahabizm bu kazanmlar riske atmaktadr. Vahabizm gerek Dastann kltrel dokusuna gerekse sahip olduu din anlayna ters dmektedir. Kald ki, lkede tarihsel sre iinde gelien slami reti bile birok kez geleneksel kltr ile atma yaamtr. Sosyo-politik adan Vahabizmin Dastandaki anlam provokasyondur. randaki enerji havzalarn kontrol altna almak, Kafkaslara uzanp buralara kendi serbest piyasa ekonomisini yerletirmek, Rusyay gneyden daha fazla kuatmak ve paralamak niyetinde olan ABD ncelikle Karadenizde ve Hazar Denizinde hakimiyet kurmay hedeflemektedir. Kafkaslara uzanp buradan da Orta Asyann yeralt zenginliklerine ulamay ve bylece eski Sovyet corafyasndaki enerji kaynaklar zerinde denetim kurmay amalamaktadr. Grcistan Parlamentosunun erkes Soykrmn tanmas ise yine ABDnin blge zerindeki hedeflerine ynelik bir giriim olarak alglanmaldr. Amalanan, Kuzey Kafkasya halklarn Rusya ile kar karya getirmektir. Dastan 530 km ile Hazar Denizinde Azerbaycandan daha fazla ky uzunluuna sahiptir. Hazar petrollerine gz diken ABDnin blge zerinde izledii provokatif siyaset Dastann gelecei asndan byk tehlikeler iermektedir. Grcistann yzd tehlikeli sularda Dastann boulma ihtimali vardr. Dier Kuzey Kafkasya halklar ile ortak bir tarihi, corafyay ve kltr paylaan Dastan halklar zgrlk idealleri asndan da blgenin dier halklar ile nemli bir ortak paydaya sahiptir. Kafdanda aan dokuz kardelenden biri, blgedeki dokuz Kuzey Kafkasya cumhuriyetinden biri olan Dastan yzyllardr koruduu onurlu ve bilge duruunu srdrmeli, dier cumhuriyetlere gven veren varln kirli savalarla harcatmamaldr. Bu, Dastann uluslama aamasndaki halklar iin zellikle nem tamaktadr. Dastann Trk Halklar Asamblesi gibi Pan-Trkist oluumlardan uzak durmas halklarn aydnlk gelecei asndan olumlu bir adm olacaktr. lkede sekler toplumsal yaam ve laik devlet yaps korunmal, demokratik siyasal mcadele olanaklar kullanlarak Ekim Devriminin kazanmlar gelitirilmelidir. Bar talebinin bir siyasal mcadele biimi olduu anlalmal, Dastan halklar eenistann iine atld sava ve soykrm anaforundan uzak tutulmaldr.

Aratrmac-Yazar Yeldar Bar KALKAN Erciyes niversitesi Uluslararas likiler Blm Yksek Lisans rencisi